8.sınıf coşku konu anlatımı
Transkript
8.sınıf coşku konu anlatımı
MITOZ Kazanımlar Çözüm 4 Bu bölümü bitirdiğimde; 1 .1 Canlılarda büyüme ve üremenin hücre bö lünmesi ile meydana geldiğini, öğrenmiş olacağım. Zarar görmüş dokular hücre bölünmesiyle tazele nir. Üreme hücrelerinin oluşumu üreme organların daki üreme ana hücrelerinin bölünmesiyle gerçek leşir. Çok hücreli canlılar hücre sayılarını hücre bö lünmesiyle artırarak büyürler. Cevap D •M Kazanımlar HÜCRE BÖLÜNMESİ Bu bölümü bitirdiğimde; Hücreler büyüyüp gelişirken madde ve enerji ge 1 .2 Mitozu, çekirdek bölünmesi ile başlayan ve reksinimleri artar. Sitoplazmanın (hücre hacminin) birbirini takip eden evreler olarak tarif etmeyi, hücre zarına oranla daha hızlı büyümesinden dola öğrenmiş olacağım. yı, hücre zarı sitoplazmayla çevre arasındaki mad de alış verişinde yetersiz kalır. Bu durumda hücre büyümeye devam edemez. Olgunlaşmış olan hüc relerin, yaşamını devam ettirebilmesi için bölünme si gereklidir. Ana hücrenin bölünmesi sonucu, birbirinin aynısı iki yeni hücrenin oluşmasını sağlayan çoğalmaya mitoz bölünme denir. Bir hücrenin bölünmesi süre cinde, üç farklı dönem görülür. Olgunlaşmış olan hücrelerin, bölünerek yeni hücre ler oluşturması olayına hücre bölünm esi denir. Bö lünme tek hücreli canlıların çoğalması, çok hücreli canlıların büyümesi, yaraların onarılması, üremede kullanılan sperm ve yumurta hücrelerinin meydana gelmesi için gerekli bir olaydır. Vücut hücrelerinde mitoz, üreme organlarında eşey hücrelerini oluşturmak için mayoz olmak üze re iki çeşit hücre bölünmesi gerçekleşir. Örnek -1 <$> Canlı vücudunda gerçekleşen; I. Yıpranmış dokuların yenilenmesi II. Üreme hücrelerinin oluşturulması Bölünme öncesi dönem: Hücrenin bölünmeye ha zırlandığı dönemdir. Hücrenin büyüyüp gelişerek, bölünme olgunluğuna erişmesini sağlar. Bu dö nemde hücrenin kütle ve hacmi artırılır. Çekirdekte bulunan kalıtım maddesi (kromozom) eşlenerek sayısını iki katına çıkartır. Böylece, hücre bölünmeye hazır hale gelmiş olur. Çekirdek bölünmesi: Bölünme öncesinde eşlene rek sayısı iki katına çıkartılan kalıtsal madde, kısalarak kromozomlara dönüşür ve iki parçaya ayrılır. Kromozomların iki parçaya ayrılmasında, sırasıyla şu aşamalar gerçekleşir: • Eşleşmiş olan kromozomlar belirginleşmeye başlar. Çekirdek zarı eriyerek kaybolur ve sentriyoller kendini eşleyerek iğ ipliklerini oluşturur. III. Bitki ve hayvanların büyümesi şeklindeki olayların hangilerinde hücre bölünmesi görülür? A) Yalnız B) İv e li Çekirdek zan Eşlenmiş kromozomlar C) İve III D) I, II ve 0 ! COŞKU Mitoz • Çözüm Kalıtım yapılarını oluşturan kromozomlar hücre nin ortasında yanyana dizilir. Bu hücrelerde kro mozomların en belirgin olarak görüldüğü evre dir. Bu evrede kromozom sayısı belirlenebilir. Hücre bölünmesi öncesinde hücre bölünme için hazırlık yapar, bu dönemin sonuna doğru çekirdek te bulunan kalıtım maddesi eşlenerek sayısını iki katına çıkartır. Kalıtsal maddenin iki eşit parçaya ay rılması, ikili kromatitlerin hücrenin ortasında dizil mesi, çekirdek zarının eriyerek kaybolması olayları ise çekirdek bölünmesinde gerçekleşir. Cevap D İğ iplikleri • Çekirdek bölünmesinden sonra sitoplazmanın bö lünmesiyle ilgili hazırlıklar başlar. Hücrenin ortasında yanyana dizilen eş kromo zomlardan birisi bir kutuba, diğeri de öbür kutuba gider. Böylece eşlenmiş olan kromozomlar iki kutup arasında eşit olarak paylaşılmış olur. Oluşan yeni hücrelerde eşit sayıda kromozom bulunur. Sitoplazma bölünm esi: Çekirdek bölünmesinden sonra, sitoplazma da bölünerek, hücre sayısının artmasını sağlar. Sitoplazma bölünmesi çekirdekle rin iki ayrı hücreye dağıtılmasını sağlar. Hücreler, iki farklı yöntemle sitoplazmanın ayrılma sını sağlar. Bitki hücreleri ara lamel oluşumuyla, hayvan hücreleri ise boğumlanarak iki hücrenin oluşmasını sağlar. Bitki hücresi • Böylece hücrede kalıtsal yapısı aynı olan iki tane çekirdek meydana gelir. İğ iplikleri kaybolur ve yeni çekirdek zarları oluşur. <3 @ Ara lamel oluşması Hücre zarı Bitki hücresinde sitoplazma bölünmesi Yeni oluşan çekirdekler Boğumlanma olması Hayvan hücresinde sitoplazma bölünmesi Bitki hücrelerinin dışında sert ve dayanıklı olan hüc re duvarı bulunur. Bundan dolayı ara lamel (yeni bir zar ve duvar) oluşumuyla sitoplazma bölünebilir. Örnek -2 $. Bir hücrenin, bölünmeye hazırlandığı dönemin sonunda, aşağıdaki olaylardan hangisi gerçek leşir? A) Hücredeki kalıtsal maddenin iki eşit parçaya ay rılması B) Kalıtım yapılarının hücrenin ortasında dizilmesi C) Çekirdek zarının eriyerek kaybolması D) DNA miktarının artırılması Q COŞKU Bunun için, hücrenin ortasından itibaren kenarları na kadar yeni bir hücre duvarı oluşturulur. Daha sonra, yeni hücre zarının oluşmasıyla, iki çekirdek birbirinden ayrılmış olur. Hayvan ve insan hücrelerinin dışında hücre duvarı bulunmadığı için, ortadan boğum lanarak sitoplazmanın ayrılması sağlanır. Bunun için; hücrenin orta sına yakın bir kısımdan hücrenin ortasına doğru çökme başlar. Çöken kısım karşı kutuba ulaşıncaya kadar boğumlanma devam eder. Boğumlanmanın tamamlanmasından sonra hücre sitoplazması iki parçaya ayrılmış olur. Mitoz Sitoplazma bölünmesi sonucunda oluşan yeni hücreler arasında, organel sayısı ve sitoplazma miktarları farklılık oluşturabilir. Ancak yeni hücreler arasında kromozomortaktır. Anahtar Bilgi Sitoplazma bölünmesi hayvan hücrelerinde boğumlanarak, bitki hücrelerinde ise; hücre dışında hücre duvarının bulunmasından dolayı ara lamel oluşumuyla gerçekleşir. © Sıra Sizde -1 Bitki hücrelerinin sitoplazma bölünmesinde ara lamel (orta lamel) oluşması; Her kromozomun yapısında belli sayıda gen bulu nur. Kromozom sayısı her canlı türü için farklıdır. Kromozom sayıları ile canlıların gelişmişliği ve bü yüklüğü arasında bir ilişki yoktur. Örneğin, kromo zom sayısı 2n=500 olan eğrelti otu, kromozom sa yısı 2n=46 olan insana göre daha gelişmiş bir can lı değildir. Tür İnsan 2n 46 Moli S balığı 46 Eğrelti otu Güvercin Soğan 500 16 16 Kromozomlar farklı genetik özellikler taşır. Bundan dolayı canlı türleri aynı kromozom sayısına sahip olsalar bile, birbirlerinden farklı gelişmişlik düzeyi ne sahiptirler. Örneğin soğan ve güvercinin kromo zom sayısı 2n=16 dır. Biri bitki, diğeri hayvan türü dür. Bazı canlıların kromozom sayıları aşağıdaki tabloda verilmiştir. I. Hücre duvarı bulunması II. Hücre zarının seçici geçirgen olması Örnek - 3 III. Sentriyollerin bulunmaması durumlarının hangilerinden kaynaklanır? A) YalnızI B) İv e li C) II ve III D) I, II ve Kazanımlar Aşağıdaki tabloda bazı canlıların kromozom sayıla rı verilmiştir. Tür Kromozom Sayısı (2n) Moli Balığı 46 Sirke sineği 8 Eğrelti otu 500 İnsan 46 Patates 48 Bu bölümü bitirdiğimde; 1.3 Mitozda kromozomların önemini fark ede rek farklı canlı türlerinde kromozom sayıları nın değişebileceğini, öğrenmiş olacağım. Bu bilgilere göre yapılan aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır? A) Canlı türleri aynı kromozom sayısına sahip olsa lar bile, farklı yapı ve özelliklere sahiptir. B) Kromozom sayıları aynı olan iki canlı, kesinlikle aynı türdendir. Hücrelerdeki yaşam olaylarını kalıtım yapıları kon trol eder. Bitki ve hayvan hücrelerindeki kalıtım ya pıları çekirdek içinde bulunur. Kalıtım yapılarının belirginleşmiş haline kromozom adı verilir. C) Bazı farklı türlerin hücrelerinde aynı sayıda kro mozom bulunabilir. D) Kromozom sayıları ile canlıların gelişmişliği ve büyüklüğü arasında bir ilişki yoktur. Çözüm Kromozom sayıları ile canlıların gelişmişliği ve bü yüklüğü arasında bir ilişki yoktur. Kromozom sayıla rı aynı olan iki canlının, kesinlikle aynı türden oldu ğunu söyleyemeyiz. Kromozomlar farklı genetik özellikler taşır. Bundan dolayı canlı türleri aynı kromozom sayısına sahip olsalar bile, farklı gelişmişlik düzeyine sahiptirler. Tabloda da görüldüğü gibi iki farklı canlı türü olan Moli balığı ve İnsanın kromozom sayıları aynıdır. Cevap B Mitoz Çekirdekte kromozom takımı sayısına göre, iki çe şit hücre grubu vardır. Bunlar diploit hücreler ve Mitoz bölünmenin bazı özellikleri, aşağıda verilmiş tir: haploit hücrelerdir. • Çok hücreli canlılarda büyüme ve yenilenmeyi, tek hücreli canlılarda ise üremeyi sağlar. • Oluşan yeni hücrelerin kalıtsal yapısı ve kromo zom sayısı birbirinin aynı olur. • Oluşan yeni hücrelerde, ana hücreyle eşit sayı da kromozom bulunur. • Bütün canlılarda ortak olarak gerçekleşir. Bir hüc reden iki yeni hücrenin oluşmasını sağlar. • Yeni hücrelerde ve canlılarda genetik çeşitliliğe neden olmaz. İki krom ozom takımı olanlar (2n): Bu hücreler an ne ve babadan gelen kromozom çiftlerine sahiptir. Biri anneden (n) diğeri babadan (n) gelen iki takım kromozom bulundururlar ve 2n ile gösterilirler. Ör neğin insanların vücut hücrelerinde 23 çift yani 2n=46 kromozom bulunur. Anne(2n) Baba(2n) | Mayoz Ö G r"" Yumurta (n) Sperm(n) | Döllenme ___ 0 _ Zigot (2n) i Gelişme Embriyo (2n) 1 Mitoz Fetüs (2n) I Canlı (2n) Bîr kromozom takımı olanlar (n): Üreme (eşey) hücreleri olan yumurta ve spermde sadece birer takim kromozom bulunur. Örneğin insanların üreme hücreleri olan yumurta ve spermde bir takım n=23 kromozom vardır. Sıra Sizde -2 İnsanların vücut hücreleriyle İlgili olarak, aşağı daki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Farklı dokuların çekirdeklerinde, farklı sayıda kromozom vardır. B) Mitoz bölünmeyle oluşmuşlardır. | ^ o @ Canlıların eşey hücrelerine bağlı olmadan yeni can lılar oluşturmasına eşeysiz üreme denir. Eşeysiz üreme daha çok basit yapılı canlılarda görülür. Üre meyle oluşturulan canlılar, kalıtsal maddelerini ken dilerini oluşturan ana canlıdan alırlar. Ana ve yeni canlılar kalıtsal yönden benzer olur. Eşeysiz üreme nin temelinde mitoz hücre bölünmesi bulunur. Eşeysiz üremenin; bölünerek üreme, tomurcukla narak üreme, sporla üreme, vejetatif (çelikle) üre me ve yenilenmeyle (rejenerasyon) üreme olarak farklı çeşitleri vardır. Bölünerek üreme: Bir hücreli canlılarda görülen üreme yöntemidir. Olgunlaşan bir hücrenin ikiye bölünmesi şeklinde gerçekleşir. En hızlı üreme yön temidir. Bu üreme biçimi bakteri, öğlene, amip ve terliksi hayvan gibi tek hücreli canlılarda görülür. C) Çekirdeklerindeki 2n’in sayısal değeri birbirine eşittir. D) Sinir ve kan hücreleri gibi bazı hücrelerin mitozla çoğalma yeteneği yoktur. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1.4 Mitozun canlılar için önemini belirleyerek, büyüme ve üreme ile ilişkilendirmeyi, öğrenmiş olacağım. Paramesyumun bölünerek çoğalması @ C 09KU (IS Mitoz Tomurcuklanarak üreme: Bu üreme olayı, bazı canlıların vücudu üzerinde oluşan tomurcuk şeklin deki çıkıntıların gelişerek, yeni bir canlıyı oluşturma sıyla sağlanabilir. t Örnek -4 Deniz yıldızının kopan kolundan yeni bireylerin meydana gelmesiyle ilgili olarak, aşağıdaki ifa delerden hangisi yanlıştır? A) Yeni bireyler eşeysiz üremeyle oluşmuş olur. B) Yeni bireylerin kalıtsal bilgisi ana canlıyla aynıdır. C) Ana canlı ile yeni bireyler aynı ortamda yaşar. D) Yeni bireyler üremeyle yeni birey oluşturamaz. Bira mayası mantarı ve Hidra tomurcuklanarak ürer Tomurcuklanma sonucu oluşan yeni bireyler, ana canlıya yapışık olarak ya da bağımsız olarak yaşa mını devam ettirebilir. Bir hücreli olan bira mayası mantarı ile hidra, mercan, deniz anası ve sünger gi bi omurgasız hayvanlarda görülür. Yenilenmeyle üreme: Canlı vücudunda eksilen kı sımların yenilenmesi anlamına gelir. İlkel yapılı bazı hayvanların, farklı kısımlarından kopan parçalar ge lişerek, yeni canlılar oluşturur. Hayvanlara özgü bir üreme biçimidir. Deniz süngeri, toprak solucanı ve deniz yıldızı bu şekilde çoğalabilir. Örneğin planaryadan kopan her parça yeni planaryalar oluşturması da çoğalmaya örnek olarak verilebilir. gelişme Çözüm Deniz yıldızı yenilenmeyle (rejenerasyon) kopan bir parçasından yeni bir deniz yıldızı oluşturabilir. Bu bir eşeysiz üreme çeşitidir. Yeni oluşan bireyin kalıtsal bilgisi kopmuş olduğu ana canlının aynısıdır ve yeni olu şan birey ana canlıyla aynı ortamda yaşayabilir. Deniz yıldızı yumurta ve sperm üreterek eşeyli olarakta üreyebilmektedir. Yeni bireylerde ister eşeyli ister se eşeysiz olsun neslinin devamını sağlayabi lir. Çünkü kopan bir parçasından yenilenmeyle ye ni bir deniz yıldızı oluşabilir. Cevap D kesilir gelişme^ Sıra Sizde - 3 Plarıarya Yassı solucanın yenilenmeyle çoğalması Amip hücresinin çoğalması sırasında gerçekleşen olaylar şekilde gösterilmiştir. İnsan ve omurgalı hayvanlarda yıpranan veya ko pan kısımların yenilenmesi, kırılan kemiklerin ona rılması, yaraların zamanla iyileşmesi, kemik iliğin den yeni kan hücrelerinin oluşmasını üremeyle iliş kili değildir. Vejetatif (Çelikle) üreme: Bitkilere özgü olan üre me biçimidir. Bir bitkinin kök, gövde ve yaprağın dan o bitkiyle aynı kalıtsal yapı da yeni bitkilerin yetiştirilmesi dir. Böylece ürün verimi yüksek olan bitkilerin korunması da sağlanır. İstenilen özelliklere sahip olan bitkiler bu şekilde çoğaltılır. Gül, kavak, söğüt, patates, çi lek, begonya, elma, limon gibi Patatesin vejetatif bitkilerin üretilmesinde kullanı olarak üretilmesi labilir. Bu üreme olayı ile ilgili olarak; I. Amip belirli bir büyüklüğe ulaşınca bölünme gerçekleşir. II. Oluşan hücreler aynı kalıtsal özellikte olur. III. Üreme, eşeysiz olarak sağlanır. açıklamalarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) İv e li C) II ve III D) I, II ve 0 1 COŞKU Kazanım Pekiştirme -1 BULMACA 1 Soldan sağa Vejetatif üreme, tomurcuklanma ve bölünerek çoğalma çeşitlerinin genel adı Hayvan hücresinde sitoplazma bölünmesi sırasında bitki hücresinden farklı olarak gerçekleşen olay Bir hücreli canlıların çoğalması, çok hücreli canlıların büyümesi, erkek ve dişi eşey hücrelerinin meyda na gelmesi için gerekli olan olay Üreme organlarında eşey ana hücrelerinden eşey hücrelerinin oluşmasını sağlayan hücre bölünmesi çe şidi Deniz anası, hidra ve sünger gibi canlılarda görülen çoğalma şekli Yukarıdan aşağıya Bitkilerin dal ve yaprak gibi kısımlarından yeni bir bitki meydana gelmesi olayı Sitoplazma bölünmesi sırasında bitki hücrelerinin ortasında oluşan ve hücreyi ikiye bölen yapının adı Toprak solucanı birçok parçaya ayrılsa bile her parçasının tam bir solucanı meydana getirebilmesi olayı Hücre bölünmesi başlangıcında kalıtım maddesinin dönüştüğü yeni yapının adı Büyüme ve yaraların onarılması için vücut hücrelerinde görülen hücre bölünmesi çeşidi Q COŞKU MİTOZ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aşağıdakilerden hangisi, çok hücreli canlı larda mitoz bölünmeyle gerçekleşmez? 4. Hücre bölünmesi sırasında gerçekleşen; I. Sentriyollerin görev yapması II. Sitoplazmanın boğumlanması A) Hücrede gelişme B) Vücutta büyüme III. İğ ipliklerinin oluşması C) Hücre sayısında artma IV. Çekirdek sayısının iki katına çıkması D) Bitki ve hayvanlarda üreme olaylarından hangileri, bitki ve hayvan hüc relerindeki mitoz bölünme için ortaktır? B) III ve IV C) I, II ve Canlılarda meydana gelen mitoz bölünmenin bir evresinde, eşlenmiş durum[çolüm daki kromozomlar, hücrenin orta çizgisinde ve tek sıralı biçimde dizilerek iğ ipliklerine tutunurlar. D) I, III ve IV 2. # 5. Mitoz bölünmenin temel aşamaları, aşağıdaki posterde gösterilmiştir. Bu şekilde gösterilen evreyi takip edecek olan, ilk mitoz aşaması, aşağıdakilerden hangisidir? hücreler 3. Toprak solucanları yumurta üreterek veya ye nilenmeyle (rejenerasyon) yeni bireyler oluştu rarak neslini devam ettirebilir. Buna göre, bu iki üremeyle oluşan yavru bi reyler arasında, aşağıdakilerden hangisi farklılık oluşturur? A) Kalıtsal farklılık oluşması B) Canlının beslenme biçimi C) Hücredeki kromozom sayısı D) Yavru bireylerin üreme biçimi Bu şekildeki aşamalara bakılarak, aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabı bulunamaz? A) Bölünme sonunda kromozom sayısı deği şir mi? B) Hangi hücreler mitozla çoğalır? C) Sitoplazma bölünmesi, çekirdek bölünme sinden önce mi yapılır? D) Bölünme sonucunda, kaç hücre meydana gelir? 0 ı COŞKU Mitoz 6. 7. 0{çözüm Aşağıdakilerden hangisi iki takım (2n) kro mozom taşıyan bir hücre için doğru değildir? Aşağıdakilerin hangisi, bir canlının eşeysiz olarak ürediğini söylemek için yeterlidir? A) Vücut organlarında bulunabilir. A) Çok hücreli bir canlı olması B) Mitoz sonucunda oluşur. B) Üremenin mitoz bölünmeyle gerçekleşmesi C) Anne ve babadan gelen kromozom takımı na sahiptir. C) Oluşan yeni canlıların, ata canlıdan farklı ka lıtsal özelliklere sahip olması D) Yumurta ve sperm hücrelerinin bölünme siyle oluşur. D) Üremede döllenme olayının görülmesi 1 0 . Bir hücrenin mitozla çoğalma süreci, aşağıda ki şekilde gösterilmiştir. Bazı canlı türlerinin hücrelerinde bulunan kro mozom sayısı, şemada verilmiştir. P (çozum Kromozom Canlılar Kromozom sayısı Canlılar İnsan 46 Kedi 38 At 64 Deniz yıldızı 94 Soğan 16 Güvercin 16 Keçi 60 Moli balığı 46 p;1j Eğrelti otu Köpek 5,0 78 sayısı Bu şemayı inceleyen bir öğrenci, aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşabilir? Bu şekilde belirtilen durumla ilgili olarak, aşağıda verilen açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) Kromozom sayısı aynı olan, farklı tür canlı lar benzer özelliklere sahip olur. A) Bölünme sonunda, bir ana hücreden iki hücre oluşur. B) Kromozom sayısı fazla olan türler, daha gelişmiş yapılı olur. B) Mitoz geçiren bir hücre tekrar mitozla bö lünebilir. C) Canlıların vücut büyüklüğü ile kromozom sayısı arasında bir ilişki yoktur. C) Mitoz bölünme sırasında, çekirdekte bulu nan kalıtımla ilgili yapılar, bir hücreden ye ni hücreye aktarılır. D) Bitki türlerinin kromozom sayısı, hayvan türlerinden daha çoktur. 8. 9. Mitozdaki sitoplazma bölünmesi, aşağıdakilerden hangisi gerçekleştikten sonra meydana gelir? D) Vücudumuzdaki tüm hücreler bölünerek büyürler. 11. Aşağıdakilerden hangisi, sadece bitkilerde ki hücre bölünmesinde gerçekleşir? A) Kromozomların eşlenmesi A) Ara (orta) lamelin oluşması B) Sentriyollerin eşlenmesi B) İğ ipliklerinin oluşması C) Çekirdek sayısının artması C) Hücrenin boğumlanarak ikiye ayrılması D) Kromozomların belirginleşmesi D) Kalıtım maddelerinin eşlenmesi 0 f COŞKU Mitoz a 12. Bir hücrenin bölünmesinde gerçekleşen; I. Farklı kalıtsal özelliklere sahip yeni hücre lerin oluşumu II. Vücut hücrelerinin sayısının artırılması 15. Kanser hücreleriyle ilgili olarak; I. Kontrolsüz bir şekilde bölünerek çoğalırlar. II. Kan yoluyla vücudun diğer bölgelerine gi debilirler. III. Eşey (üreme) hücrelerinin oluşumu III. Gittikleri yerlerde tümör (ur) oluştururlar, şeklindeki olaylardan hangileri mitoz bölün mede gerçekleşmez? şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnızı B) Yalnızlı C) I ve III D) I, II ve III 13. Sınıftaki dört öğrenci, canlılarda mitozla ger çekleşen bazı olayları anlatmıştır: m (çozum ' * Yasin Düşüp elimi: yaraladığımızda, kısa bir süre sonra yaramızın iyileşir. B) İv e li C) II ve III D) I, II ve III 16. Mitoz bölünmede gerçekleşen, bazı evrelerin görünüşü aşağıdaki şekillerde gösterilmiştir. İş makin çalışması sırasında, gövdesinin kabuğu soyulan ağaç, bir yıl sonra eski haline gelir. Baharda, budanmış olan ağaç dallarından yeni sürgünler ))■ A) YalnızI S© İlyas ^ Dalından kopartılan begonya bitkisi yaprağı, suya bırakıldıktan bir süre sonra kök oluşturmaya IV. F ^ ^ b a f la r ^ - / O M ü m ta z W Ceren Bu öğrencilerden hangilerinin verdiği bilgi ler, canlılardaki büyüme ve gelişme olayına örnek gösterilebilir? A) Yalnız Ceren Belirtilen evreler, aşağıdakilerin hangisinde yanlış ifade edilmiştir? A) I: Kromozomlar hücrenin ortasında dizilirler. B) II: Hücrenin ortasında ara lamel adı verilen yapı oluşarak hücre ikiye bölünür. C) III: Mitozun ilk evresidir. Kromozomlar be lirgin halde görülmeye başlar. B) İlyas ve Mümtaz C) Yasin ve Ceren D) IV: Kromozomlar ikiye ayrılarak hücrenin karşılıklı kutuplarına doğru hareket eder. D) Yasin, İlyas ve Ceren 14. Vücudumuzda bulunan; 17. Aşağıdakilerden hangisi mitoz bölünmenin özelliklerinden birisi değildir? I. Deri II. Karaciğer III. Kemik isimli organların hangilerinin hücreleri mi tozla çoğalabilir? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III A) Bölünme sonunda oluşan hücreler aynı sayıda kromozom taşır. B) Yeni oluşan hücreler ile ana hücrenin kro mozom sayısı eşittir. C) Bölünme sonunda dört hücre oluşur. D) Kalıtım maddesi, bölünme başlangıcında kromozom adı verilen yapılara dönüşür. Q COŞKU KALITIM Kazanımlar Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; Bu bölümü bitirdiğimde; 2.1 Gözlemlerim sonucunda kendim ile annem- 2.3 Mendel'in çalışmalarının kalıtım açısından önemini, babam arasındaki benzerlik ve farklılıkları, öğrenmiş olacağtm. 2.2 Yavruların anne-babaya benzediğini, ama aynısı olmadığını, öğrenmiş olacağtm. Canlı vücudunu oluşturan karakterleri ve üremeyle nesilden nesile aktarılmasını inceleyen kalıtım bili mine genetik denir. Genetik, nesiller arasındaki benzerlik ve farklılıkların ortaya çıkmasını araştırır. Anneden ve babadan gelen eşey hücreleri (yu murta ve sperm) zigotu (döllenmiş yumurta) oluş turur. Bu hücrelerle birlikte gelen kromozomlar (ka lıtsal madde) yeni canlının kromozomlarını meyda na getirir. Böylece taşıdıkları kalıtsal madde ile yeni canlının karakterlerini belirler. Baba ve oğiun benzerliği Yeni oluşan bir canlı anne ve babasının bazı özellik lerini taşır, ancak anne ve babasının tüm özellikleri ne de sahip değildir. Anne ve babamıza baktığımız da bazı özelliklerimizin annemize bazı özelliklerini zin ise babamıza benzediğini, fakat tamamıyla on lara benzemediğimizi fark etmişsinizdir. Genetik bilimi, aynı soy ağacına bağlı fertlerin özel liklerini incelemek yolu ile ana ve baba soylarında meydana gelen farklılıkları ve benzerlikleri tespit et meye çalışır. Genetikle ilgili ilk çalışmalar Mendel isimli bir araştırıcı tarafından yapılmıştır. Q COŞKU Gregor Mendel, yaptığı bazı deneylerle kalıtsal özelliklerin nesilden nesile aktarıldığını keşfetti. Mendel, kalıtımla ilgili olan ve 7 yıl süren çalışmala rını bezelyeler üzerinde yapmıştır. Mendel bezelye de 7 karakter belirlemiş ve üzerinde çalışmıştır. Mendelin kalıtım deneylerinde bezelyeleri kullan masının nedenleri arasında şunlar bulunur: • Her ortamda kolayca yetiştirilebilir. • Hızlı büyüyerek, kısa zamanda tohum oluştura bilir. • Üzerinde ayırt edici olan çok sayıda karakter bulunur. (Tohum rengi, tohum şekli, bitki boyu) • Kendi kendini döllediği için karakterleri saf döl özelliğe sahiptir. • Kapalı tohumlu olduğundan, deneysel olarak kontrollü sunî döllenmeler yapılabilir. • Bir yılda bir kaç kez ürün alınabilir. Mendel bezelyelerle yaptığı çalışmalar sonucunda, bezelyelerin bir kısmının sarı tohumlu olduğu halde bir kısmının yeşil tohumlu; bazılarının buruşuk to humlu, bazılarının düz tohumlu; bitkinin bir kısmının kısa, bazılarının ise uzun olduğunu gördü. Mendel, mor çiçekli bezelye ile beyaz çiçekli bezel yelerin saf döllerini tozlaştırdığında, birinci kuşağın (F, dölünde) tümünde mor çiçekli melez bezelyele ri elde etmiştir. Kalıtım Birinci kuşakta elde ettiği melez bezelyeleri kendi aralarında tozlaştırdığında ise ikinci kuşakta (F2 dö lünde) bezelyelerin 3/4’ünün mor çiçekli, 1/4’ünün ise beyaz çiçekli olduğunu görmüştür. Nesilden nesile genlerle aktarılamayan özelliklere de, kalıtsal olmayan karakter denir. (Vücut ağırlığı, kas ların gelişmişliği, zeka derecesi, uzuv eksikliği gibi) Çaprazlanan bireylerin mor olmasına rağmen, ikin ci kuşakta beyaz çiçekli bezelyelerin olmasını, bu özelliğin baskılanmış olmasına bağladı. Mendel, bu çalışmalarla bezelyelere ait farklı özelliklerin bi rinci kuşaktan ikinci kuşağa nasıl aktarıldığını gös termiş ve kalıtımın temel ilkelerini keşfetmiştir. Men del genetik ile ilgili çalışmalarında matematiğin ola sılık hesaplarını kullanmıştır. Örnek - 5 Kulak memesinin ayrık veya yapışık olması Gen: Kromozom veya DNA üzerindeki bölümlere gen denir. Genler, karakterlerin oluşmasını kontrol eden kalıtsal yapılardır. Bir karakteri temsil eden gen çifti biri anneden diğeri babadan gelen (homo log) kromozomların karşılıklı bölgelerinde bulunur. Kalıtımda genler alfabedeki harflerle sembolik ola rak gösterilir. Genler anne babadan üreme hücrele riyle yavruya aktarılır. (S Mendel’in, kalıtım çalışmalarında bezelyeleri kul lanmasının nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangisi yoktur? A) Eşeyli olarak üremesi B) Üretici olarak beslenmesi C) Ayırt edici çok sayıda karakterinin olması D) Kısa zamanda ürün vermesi Çözüm Mendel, bezelyelerin eşeyli olarak üremesiyle oluşan yeni bireylerin özelliklerini incelemiştir. Bezelyelerin üzerinde ayırt edici olan çok sayıda karakter bulunur (Tohum rengi, tohum şekli, bitki boyu v.b.) ve yılda bir kaç kez ürün alınabilir. Cevap B | §• t o @ Genler içerdikleri yaşam şifreleri dolayısıyla vücut taki her türlü olayı bir çeşit kumanda sistemi sayıla bilecek bir duyarlılıkla kontrol ederler. Etki derece sindeki farklılıklara göre iki çeşit gen vardır. Bulun duğu hücrede ya da canlıda taşıdığı karakteri her zaman oluşturan gene baskın gen (dominant gen) denir. Çaprazlamalarda baskın gen alfabedeki bü yük harflerle (A, B, C, D ve E gibi) gösterilir. Bulunduğu hücrede ya da canlıda, taşıdığı karakte ri baskın genle eşleşmediği zaman ortaya çıkartan gene, çekinik gen (resesif gen) denir. Çaprazlama larda çekinik gen alfabedeki küçük harflerle (a, b, c, d ve e gibi) gösterilir. Kazanımlar Örnek -6 Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .4 Gen kavramı hakkında bilgi toplayarak bas kın ve çekinik genleri, Genlerle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden han gisi doğru d eğ ild ir? 2 .5 Fenotip ve genotip arasındaki ilişkiyi, A) Türe ait olan karakterlerin yeni nesillere aktarıl masını sağlar. öğrenmiş olacağım. B) Bir kısmı baskın, bir kısmı da çekinik özelliğe sahiptir. K A L IT IM L A İLGİLİ K A V R A M LA R Homolog krom ozom: Biri anadan diğeri babadan gelen, şekil ve büyüklük bakımından birbirine ben zeyen, karşılıklı bölgelerinde aynı karaktere etki eden (aynı veya zıt yönde etki eden) genleri taşıyan kromozomlardır. Karakter: Canlı vücudunu oluşturan herbir özelliğe karakter denir. Nesilden nesile genlerle aktarılan özelliklere kalısal karakter denir (Göz rengi, kan grubu, ten rengi, boy uzunluğu, saç şekli, saç rengi, kulak memesinin ayrık veya yapışık olması gibi). C) Bütün insanlarda aynı özellikte genler vardır. D) Yavru bireylerdeki karakterlerin oluşmasında, an ne ve babadan gelen genler rol oynar. Çözüm Türe ait karakterlerin anne ve babadan yeni nesille re aktarılmasını genler sağlar. İnsanlarda farklı özel likte genler vardır. İnsanlar arasında, hatta kardeşler arasında bile farklılıklar vardır, Bu farklılıklar farklı özel likteki genler sayesinde oluşur. Tek yumurta ikizi kar deşler hariç diğerlerinde farklı özellikte genler vardır. Cevap C 0 1 COŞKU Saf Döl: Her bir karakterin oluşmasında anne ve babadan gelen allel genler görev yapar. Allel gen lerin aynı olduğu karakterlere saf döl denir. Çap razlamalarda; AA, aa, BB, bb şeklindeki karakterler saf döl özelliktedir. Aşağıda Hatice’nin ailesindeki bireylerin göz renk lerini gösteren bir soyağacı verilmiştir. Yeşil renkle gösterilen bireylerin göz rengi yeşildir, kahverengi renkle gösterilen bireylerin göz rengi kahverengidir. Baltajan Melez Döl: Karakterin oluşmasını sağlayan allel genlerin, farklı olduğu karakterlere melez döl denir. Çaprazlamalarda; Aa, Ba, Cc şeklindeki karakterler, melez döl özelliktedir. Genotip: Canlının ya da karakterin gen resmine genotip denir. Genotip karakteri oluşturan genlerin Örneğin saçın siyah veya sarı olması, gözün yeşil veya siyah olması, boyun uzun veya kısa olması fenotiple ilgili özelliklerdir. Genetik yapının gösterimi Genlerin görünümdeki etkisi (Fenotip) (Genotip) AA Kahverengi göz Aa Kahverengi göz aa Yeşil göz Anne £ Aa aa Aa Aa Hatice. özellikleridir. Bir karakterin baskın veya çekinik ol ması, saf döl veya melez döl olması onun genotipiyle ilgilidir. Fenotip: Çevreninde etkisiyle ortaya çıkan canlının ya da karakterin görünüş resmine fenotip denir. Fenotip karakterin duyu organları tarafından algıla nabilen biçimidir. Saç rengi, kan grubu, cilt rengi gi bi pek çok özellik, insana ait olan fenotipik özellik lerdir. aa Aa Q • Aa é aa ü é Aa tJ~ Û • aa aa aa Aa Aa ^H asan Aa Soyağacını dikkatle inceleyelim. Haşan gibi genotipi melez (Aa) olan bireylerin göz rengi, her iki fark lı geni taşımasına rağmen fenotip olarak kahveren gidir. Çünkü kahverengi göz rengi geni, yeşil göz rengi genine baskındır. Sadece Hatice gibi saf çekinik (aa) olan bireyler, yeşil göz rengine sahip olabilir. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .6 Tek karakterin kalıtımı ile ilgili problemler Örnek - 7 tk Aşağıdaki çaprazlamaların hangisinden karşı sında belirtilen özellikte döller oluşamaz? A) Baskın döl + Çekinik döl Çekinik döl çözmeyi, öğrenmiş olacağım. KARAKTERLERİN ÇAPRAZLANMASI B) Baskın döl + Baskın döl -» Çekinik döl C) Baskın döl + Çekinik döl -> Baskın döl D) Çekinik döl + Çekinik döl -» Baskın döl Çözüm Seçeneklerdeki çaprazlamalar, şu şekilde gösteri lebilir. Aa + aa aa veya Aa Aa + Aa -» aa, Aa veya AA AA + aa -> Aa Buna göre, iki çekinik dölün (aa x aa) çaprazlama sından baskın özellikte (Aa veya AA) döl oluşmaz. Cevap D COŞKU Saf döl sarı tohumlu olan bezelye ile saf döl yeşil tohumlu bir bezelyenin eşleştirilmesiyle oluşan bi rinci kuşak ve ikinci kuşaktaki bireylerin özellikleri diğer sayfada gösterilmiştir. (Bezelyelerde sarı tohumluluk yeşil tohumluluğa baskındır.) aa + aa -» aa Q Eşeyli üremede canlı karakterlerinin nesilden nesile aktarılmasının gösterilmesine çaprazlama denir. Çaprazlama etkinliğinde; anne ve babanın karakter genleri eşleştirilir. Sonraki nesillerde bu karakterle ilgili oluşabilecek, genotip ve fenotip durumları bu lunmaya çalışılır. Çaprazlama etkinlikleri; genetikte, hayvanlarda çift leştirme, bitkilerde tozlaştırma şeklinde organizma lar arasında yapılan kontrollü döllenme çalışmaları dır. Fenotip —* Sarı Genotip Yeşil Saf döl çekinik ►ss ^ ^ ,._y baskın F. dölleri Fenotip ..............- %100 Sarı • * EŞEYE (Cinsiyete) BAĞLI KALITIM İnsanlarda cinsiyet oluşumu, kalıtsal olarak düzen lenir. İnsan hücresinde 46 kromozom bulunur. Bu kromozomlardan 44 tanesi (vücut kromozomları) vücut organlarının oluşmasını; 2 tanesi (eşey kro mozomları) cinsiyet özelliklerinin oluşmasını sağlar. ► SS/Melezdöl Genotip baskın ^ İnsan kromozomları 2n Vücut Eşey kromozomları + kromozomları 2n 2n I ♦ 46 44 2 Tüm insanlarda aynı sayıdadır. 2 çeşittir / ^ •i ) 0 F dölleri 1 X Fenotip * Sarı Genotip ► ss; Y Erkeklik karakterlerini taşır. %25 Saf döl sarı Fenotip oranı — Genotip oranı —* %50 Melez döl sarı 3 :1 1:2:1 %25 Saf döl yeşil Dişi ve erkeklerin birbirinden farklı görünmesinin nedeni, eşey kromozomlarında bulunan, genlerin farklı olmasıdır. Y kromozomundaki bazı genler, er kek bireylerde testislerin ve erkeklik hormonlarının oluşmasını sağlar. Anahtar Bilgi Örnek - 8 <İ> Saf döl düzgün tohumlu olan bezelye ile saf döl buruşuk tohumlu bir bezelyenin eşleştirilmesiy le birinci ve ikinci kuşakta hangi özellikte birey ler oluşabilir? (Bezelyelerde düzgün tohumluluk bas kındır.) Tarihte bir çok kral ve günümüzde de bir çok erkek eşlerini erkek çocuk doğuramadıkları için boşamışlardır. Aslında annelerin çocuğun cin siyetini belirlemede bir katkıları yoktur. Çocu ğun cinsiyetini belirleyen babadan gelen spermdeki X veya Y eşey komozomudur. Çözüm Erkek birey 1 Dişi birey Saf döl - Baskın (Düzgün tohumlu) Saf döl - Çekinik (Buruşuk tohumlu) BB bb Mayoz ( b ) % ıo o Döllenme „ F, dişj_ Bb Bb Mayoz % 50® Sperm - 1 (b )% 5 0 Sperm - 2 B) %50 C) %75 D) %100 Kazanımlar Bb %100 F, erkek A) %25 Yumurta (Oluşan tüm bireyler Melez döl Baskın - Düzgün tohumlu olur.) ► Bir ailenin ilk beş çocuğu kızdır, altıncı çocukla rının erkek olma ihtimali nedir? M a yo z (jT)%100 Sperm \ Sıra Sizde * 4 / .Mayoz %50(j3) ® % 50 Yumurta - 1 Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .7 İnsanlarda yaygın olarak görülen bazı kalıt sal hastalıkları, öğrenmiş olacağım. Yumurta - 2 GENETİK HASTALIKLAR Saf döl baskın Düzgün tohumlu 24 Melez döl baskın Düzgün tohumlu Saf döl çekinik Buruşuk tohumlu Eşey kromozomlarında, cinsiyetle ilgili genlerden başka; vücuttaki bazı yapı ve özelliklerin oluşması nı sağlayan genler ile kalıtsal hastalıkların oluşma sına neden olan genlerden bir kısmı da bulunur. Q COŞKU Kalıtım Bu karakter genlerinin çekinik olanları; erkek ve di şi bireylerde hem ofili ve renk körlüğü hastalıkları nın oluşmasına neden olabilir. Renk körlüğünün oluşması durumunda, birey kırmızı ve yeşil renkleri algılayamaz. Hemofililik durumunda ise, bir yara lanma sırasında kanın pıhtılaşması gerçekleşmez. Örnek -9 Aşağıdaki soyağacında, X kromozomu üzerinde çekinik olarak taşınan renk körlüğü hastalığını fenotipinde gösteren bireyler kırmızı olarak gösterilmiştir. | Renk körü erkek Renk körü kadın []j Sağlıklı erkek Sağlıklı kadın Renk körlüğü testi Erkeklerde bir tane hastalık geninin bulunması, di şilerde ise iki tane hastalık geninin bulunması renk körlüğü ve hemofili hastalıklarının oluşmasını sağ lar. Çekinik hastalık genleri X kromozomlarıyla ne silden nesile aktarılarak kalıtımı sağlanır. Normal görüş geni (baskın) Renk körlüğü geni (çekinik) Bu genler, X kromozomlarında XR ve X r şeklinde taşınabilir. XRXR Saf döl, normal birey xnxf = > Melez döl, normal birey (taşıyıcı) x rx r = t > Saf döl, renk körü birey XRy ■=> Normal birey X>y ■=*■ Renk körü birey Normallik geni (baskın) H Hemofililik geni (çekinik) Bu genler, X kromozomlarında XH ve X h şeklinde taşınabilir. XHXH Saf döl, normal birey XHXh Melez döl, normal birey (taşıyıcı) xhxh Saf döl, hemofili hastası birey XHY Normal birey XhY Hemofili hastası birey A) 1 ,2 ve 3 B) 2 ,3 ve 4 C) 3, 4, 5 ve 6 D) 1 ,3 ve 6 Çözüm Renk körü olan kadın (XrXr) her iki X kromozomun da da çekinik renk körlüğü genini taşır. Bu bayan renk körü olmayan bir erkekle (XRY) evlendiğinde, çocuklarından kız olanlar (1 ve 2 numaralı çocuk lar) annelerinden renk körlüğü genini taşıyan bir X kromozomu alırlar. Fakat babalarından sağlam X kromozomu aldıklarından, kendileri renk körü ol maz ama taşıyıcıdırlar. Erkek çocuk (3 numaralı çocuk) ise; babasından Y kromozomu alacağı için, annesinden renk körlüğü genini taşıyan bir X kromozomu alır ve renk körü olur. 3 numaralı erkek kendisi gibi renk körü bir ka dınla evlendiği için çocukların hepsi renk körü olur Cevap C Renk körlüğü ve Hemofililik durumunun oluşması Y krom ozomunda bulunan genler, sadece erkekle re özgü hastalıkların oluşmasına neden olur. Sıra Sizde - 5 Bu soyağacındaki numaralı bireylerden hangile rinde renk körlüğü hastalığı görülür? Eşey kromozomlarından başka, vücut kromozom ları tarafından yine çekinik bir genle taşınan bir di ğer genetik hastalık orak hücreli anemidir. @ “Ayaklardaki altı parmaklılık geni, çekinik olup Y kromozomu üzerinde bulunur.” Bu geni taşıyan bir babanın, çocuklarıyla ilgili aşağıdaki ifadele rin hangisi doğrudur? A) Kız çocuklarının bir kısmı altı parmaklı olur. B) Erkek çocukları altı parmaklı olur. C) Erkek ve kız çocukları altı parmaklı olur. D) Erkek çocuklarının yarısı altı parmaklı olur. Q COŞKU Orak şekilli alyuvar Hastanın alyuvarları orak şeklindedir. Bundan dola yı da yeteri kadar oksijen taşıyamazlar. Kılcal da marları tıkayarak doku ve organlara yeterli miktarda oksijen gitmesini engellerler. Bu hastalığın oluşabil mesi için, hem annenin hem de babanın bu hasta lık genini taşıyor olması gerekir. Kalıtım Normal bir insanın vücut hücrelerindeki kromozom sayısı 46 dır. Kromozom sayısının 1 tane fazla olma sı, yani 47 olması bireyde Down sendromu denilen bir genetik hastalığa yol açar. Down sendromlu kişi lerin parmakları kısa, elleri geniş ve vücutları tıknazdır. Zeka yönünden de geridirler. Vücut hücrelerindeki çekinik kalıtımda, aynı bozuk geni taşıyan anne ve babanın hasta çocuk sahibi olma ihtimali 1/4 tür. TAŞIYICI BABA TAŞIYICI ANNE EVLENİRLERSE ÇOCUKLARININ Down sendromlu bir kız Bazı hastalıkların ortaya çıkmasında sadece anne den veya babadan hastalık yapıcı genin aktarılma sı yeterli olur. Bazı hastalıklarda ise hem anneden hem de babadan hastalık yapıcı genin alınması so nucu hastalık ortaya çıkar. Böyle bir durumda anne ve baba sağlıklı olabilirler, ancak hastalık yapıcı çe kinik gen taşımaktadırlar. Kazanımlar i Bu bölümü bitirdiğimde; B İR TANESİ HASTALIKLI DOĞABİLİR J I ıî i I i İKİ TANESİ YİNE KENDİ ÇOCUKLARINA GEÇEBİLECEK ŞEKİLDE TAŞIYICI OLABİLİR (%25) YALNIZCA BİR TANESİ SAĞLIKLI DOĞABİLİR (%25) (% 50) Akraba evliliği sonucu bazı hastalıkların oranı artar. Örnek -10 Aşağıdaki soy ağacında bir akraba evliliği gösteril miştir. 2 .8 Akraba evliliğinin olumsuz sonuçlarını, 2 . * Genetik hastalıkların teşhis ve tedavisinde bilimsel ve teknolojik gelişmelerin etkisini, öğrenmiş olacağım. Akraba evliliği, eşler arasında kan bağı bulunma sı, yani aynı atadan gelme durumudur. Ancak akra ba evlilikleri, bazı tıbbi sakıncaları da beraber getir mekte ve bazı genetik hastalıkların görülme riski artmaktadır. Akraba evliliklerinde, hem annenin hem babanın aynı hastalık yapıcı çekinik geni taşıma ihtimali, ak raba evliliği yapmayan diğer kişilere oranla daha yüksektir. Bunun için, çocuklarının da hasta doğma ihtimali, normale göre artmıştır. Hastalığın ortaya çıktığı çocuk her iki hastalık yapıcı çekinik geni de aldığı için hasta olur. Günümüzde genetik hastalıkları önlemeye ve aile lere sağlıklı çocuklar kazandırmaya yönelik çalış malar yapılmaktadır. Bu amaçla tedavisi henüz mümkün olmayan genetik hastalıklar, gebeliğin er ken safhalarında belirlenebilmektedir. Ayrıca herhangi bir genetik hastalık için risk taşıyan ve çocuk sahibi olmaktan kaçınan ailelere sağlıklı çocuk sahibi olma imkanı sağlanmaktadır Bu soy ağacındaki 1 ve 2 numaralı anne ve ba ba eğer taşıyıcı ise, soy ağacındaki anne baba dan oluşacak 5 numaralı çocuğun hasta olma ih timali aşağıdakilerden hangisidir? A) % 25 B) % 50 C) % 75 D) % 100 Çözüm Akraba evliliği yapan taşıyıcı (Aa genotipli) iki kişi nin çocuklarının % 25’i hasta, % 25’i sağlıklı ve % 50’si de taşıyıcı olarak doğar. Anne Aa Baba x Gametleri: ® Aa © x® © Çocuklar: AA Aa Aa aa M Hasta çocuk %25. Cevap A $ i 0 COŞKU İÜ İ' -' İli ■ ÖLÇME V I DİĞERLENDİRME Kalıtım ■ B Si tUÎk Kazanım Pekiştirme -2 Aşağıdaki cümleleri doğru (D) - yanlış (Y) olarak değerlendiriniz. Saf döl baskın ve saf döl çekinik bireylerin çaprazlanmasından birinci kuşakta % 50 saf bas kın döl elde edilir. iMM— nnm» 2. Melez döl olan bireylerin çaprazlanmasından % 50 oranında melez döl elde edilir. WWIIWWIWIMIMnTOWII) 3. İnsanlarda dişiler bir tane X bir tanede Y kromozomu taşır. Mendel kalıtımın temel ilkelerini bezelyelerle yaptığı çalışmalarla keşfetmiştir. — ın geOrak hücreli anemi ve renk körlüğü X kromozomunda bulunan ve çekinik genle taşınan netik hastalıklardandır. immmmmmSmmm ... ................ 6. — Eşey hücrelerinin (sperm ve yumurta) oluşumu mayoz bölünme sonucunda gerçekleşir. M «MMMM* ..... .. MM* .......... ............................................... .............................................................................— MMMMMMMMMW—MM— 7. Vücut hücrelerinde 46 yerine 47 kromozom bulunan hastalara Down sendromlu birey denir. 8 L X kromozomu üzerinde çekinik bir genle taşınan ve kanın pıhtılaşmamasına sebep olan hastalığa orak hücreli anemi denilmektedir. Kazanım Pekiştirme - 3 Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz ke limelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim. GEN MENDEL E U F N M 0 Q U H G B E G A 0 H E M 0 F i L i P E T D S S A F D Ö L F M M R N M E L Z D Ö L E N E C 0 ÇEKİNİK D V U C Q V S M N G N T T DOWN SENDROMU Q U D L L E K T 0 1 D 0 i Z R D 1 D H F 0. T S E G P c L BASKIN FENOTİP E B A S K 1 N P i R V X GENOTİP M L Y K P B R z P 1 R M B HEMOFİLİ S A D 0 B ç W N J Q N M MELEZDÖL SAFDÖL E K i N i K D C R S E N D R 0 M U P T H w G E N V A V J D P D B Y D 1 C S A L K M İP KALITIM KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Melez sarı tohumlu iki bezelye bitkisinin çaprazlanması sonucu, aşağıdaki oranlar dan hangisine sahip olan bireyler oluşur? 4. Sekiz kız çocuğu olan bir ailede, 9. çocu ğun kız ya da erkek olma olasılığı, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? (Bezelyelerde sarı tohumluluk yeşile baskındır.) A) %50 kız, %50 erkek olabilir. A) % 75 sarı tohumlu, % 25 yeşil tohumlu B) %100 kız olur. B) % 50 sarı tohumlu, % 50 yeşil tohumlu C) %100 erkek olur. C) % 25 sarı tohumlu, % 75 yeşil tohumlu D) %75 kız, %25 erkek olabilir. D) % 100 sarı tohumlu 2. Aşağıda soy ağacında, yavru canlılara geçen bir özelliğin (sağır/dilsiz) seyri görülmektedir. Siyah renkle gösterilen bireylerde bu hastalık ortaya çıkmıştır. (Sağır/dilsiz özelliğin genleri çekiniktir.) 5. Kulak memesinin yapısı bakımından; babanın ayrık kulaklı (baskın), annenin ise bitişik kulaklı (Çekinik) 0,clu9u *3İr aüede, birinci çocuk bitişik kulaklı (bb) olmuştur. Ayrık kulak (baskın) Bitişik kulak (çekinik) Buna göre, bu ailede yeni oluşacak çocuk ların kulak özellikleri için; I. Çekinik (bb) II. Melez baskın (Bb) III. Saf baskın (BB) Soy ağacında aktarılan özelliklerle ilgili aşa ğıdaki açıklamalardan hangisi doğrudur? şeklindeki kalıtım durumlarından hangileri geçerli olabilir? A) Hasta ve sağlam bireylerin tamamı saf döl dür. B) Hasta fertler vücut hücrelerinde ortaya çı kan mutasyonla meydana gelmiştir. A) Yalnız B) YalnızI C) İv e li D) I, II ve C) Hasta olmayan bireyler melezdir. D) Özellikler çevrenin etkisiyle ortaya çıkar. 6. 3. “EE” gen yapılı bir karakterin genotip açılı mı, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? İnsanda, bireylerin cinsiyetinin oluşmasında, aşağıda verilenlerden hangisi etkili olur? A) Sperm çekirdeğinde bulunan eşey kromo zomunun çeşidi A) Saf döl - Baskın B) Döllenmeye katılan sperm sayısı B) Saf döl - Çekinik C) Melez döl - Baskın C) Yumurta çekirdeğinde bulunan eşey kro mozomunun çeşidi D) Melez döl - Çekinik D) Döllenmenin gerçekleşme zamanı Q» COŞKU 7. Aşağıda verilen özelliklerden hangisi, in sanlarda kalıtıma bağlı olarak gelişmez? 10. Herhangi bir özelliğin kalıtsal olup olmadı ğı, aşağıdakilerden hangisinin sonucunda belirlenebilir? A) Erkek ya da dişi olma A) Sadece ebeveynlerin yapısında bulunma sıyla B) Şişman ya da zayıf olma C) Mavi ya da yeşil gözlü olma B) Sonraki nesillerde de oluşmasıyla D) A ya da B kan gruplu olma C) Canlının özelliklerinin değişmesine neden olmasıyla D) Canlının yaşamasını zorlaştırmasıyla 8. « a Anne, baba ve dört çocuğun olduğu bir ailede, bütün bireylerin kan grupları şekildeki soy ağacında belirtilmiştir. {çö lü m Baba Anne Buna göre, gösterilen bireylerin kan grubu bakımından genotipleri için, aşağıda verilen eşleştirmelerin hangisi yanlış olur? (A ve B genleri, O genine karşı baskındırlar.) A) Anne : BO B) Baba : AO C) Burak : 00 D) Berna : BB 11. Renk körlüğü ve hemofili hastalıkları bakımından, sağlıklı olan bir bayan ve yine sağlıklı olan bir erkek evleniyorlar. Bu ailede, anne ve Çözüm babanın cinsiyetle ilgili kromozomları ve belir tilen karakterlerin genleri şekilde gösterilmiştir. Baba Bu çaprazlamadan aşağıda belirtilen ço cuklardan hangisinin oluşma ihtimali yok tur? (Hemofili “h" geni ile, renk körlüğü “r” ise geniyle gösterilmiştir.) A) Sağlıklı erkek B) Renk körü ve hemofili erkek C) Sağlıklı dişi D) Renk körü ve hemofili dişi 9. İnsanlarda; I. X hastalığı, kadınlarda ve erkeklerde görü lebilen bir hastalıktır. II. Bir kadının X hastası olabilmesi için, hem annesinden, hem de babasından hastalık yapan geni almış olması gerekir. 12. İnsandaki cinsiyete bağlı karakterler, şu yön temlerle aktarılmaktadır: III. Bir erkek, annesinden X hastalığını yapan geni alırsa X hastası olur. I. Bazı karakterler vücut kromozomları üze rinde aktarılır. bilgilerine dayanarak, X hastalığı hakkında aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? III. Bazı karakterler X kromozomunda aktarılır. A) Baskın bir özelliktir. Bu şekilde aktarılan karakterlerden hangileri, hem erkek hem de dişilerde ortaya çıkabilir? II. Bazı karakterler Y kromozomunda aktarılır. B) Y kromozomu ile taşınır. C) Vücut kromozomları ile taşınır. A) Yalnız B) İv e li D) Eşeye bağlı kalıtım gösterir. C) İve III D) I, II ve Q COŞKU Kalıtım 2 13. Hemofili hastalığına neden olan genler çekinik olup, X kromozomu üzerinde kalıtılır. 16. Uzun boylu olan anne ve babanın kısa boylu çocukları olmuştur. Buna göre, XHXh genotipli anne ile XHY genotipli babadan hemofili hastası kız çocuk oluşma oranı, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? Bu ailedeki ebeveynlerin genotipi, hangisin deki gibi olabilir? (Uzun boyluluk karakteri baskındır.) A) Aa X aa A) % 25 C) % 0 B) % 75 B) Aa X Aa D) % 50 C) Aa X AA D) aa X AA 1 4 . Baskın ve çekinik genlerin, hücrelerde bulun masıyla ilgili bazı durumlar tabloda verilmiştir. 0 {çözüm • Çekinik bir genin, homolog kromozom lardan sadece biri üzerinde taşınması • Baskın bir genin, homolog kromozom lardan sadece biri üzerinde bulunması • Çekinik genin, homolog kromozomların her ikisi üzerinde bulunması * 17. Canlılarda meydana gelen mutasyonlar; DNA daki şifre dizilimlerinin değişmesi, kromozom j p f f i sayısının artması veya azalması şeklinde ger i c i ^ çekleşebilmektedir. Baskın genin, homolog kromozomların her ikisi üzerinde bulunması Aşağıda gösterilen durumlardan hangisi nin, bu tabloda belirtilenler arasında karşı lığı yoktur? Resimde gösterilen, mongolizm hastası (Down sendromlu) bir kız çocuğu olup, bu çocuğun kromozom formülü (45 + XX = 47) şeklindedir. Bu çocuğun oluşumu sürecinde, aşağıdaki mutasyonlardan hangisi meydana gelmiştir? A) Cinsiyet kromozomu fazlalığı B) Vücut kromozomu fazlalığı C) Cinsiyet kromozomu eksikliği D) Vücut kromozomu eksikliği 1 5 . Yapılan bir çaprazlamanın sonucunda; 75 ta ne “A” ve 25 tane de “ a” fenotipine sahip bi reyler elde edilmiştir. Bu sonucun oluşması için aşağıdaki çapraz lamalardan hangisi yapılmış olmalıdır? 18. Baskın fenotipte bireylerin oluşabilmesin de, aşağıdakilerden hangisi rol oynamaz? A) Anne ile babanın saf döl baskın olması B) Anne veya babanın saf döl baskın olması A) Aa x AA B) Aa x Aa C) Anne ile babanın saf döl çekinik olması C) A A x a a D) A a xa a D) Anne veya babanın melez baskın olması 0 1 COŞKU MAYOZ Zigot canlıların temel hücresidir. Zigotun oluşabil mesi için ilk önce üreme hücrelerinin meydana gel mesi gereklidir. Üreme ana hücresinin bölünmesi sonucu, birbirinden farklı dört hücrenin oluşmasını sağlayan olaylara mayoz bölünme denir. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 3.1 Üreme hücrelerinin mayoz ile oluştuğunu, Mayozun bazı özellikleri aşağıda verilmiştir: 3 .2 Mayozun canlılar için önemini, öğrenmiş olacağım. • Sadece üreme organlarındaki üreme ana hüc releri, mayoz bölünmeyle çoğalabilir. • Çok hücreli canlılarda üreme hücrelerinin oluş turulmasını sağlar. Canlıların eşey (üreme) hücrelerini kullanarak, yeni canlılar oluşturmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üreme daha çok gelişmiş yapılı canlılarda (insan, hayvan, bitki, mantar gibi) görülür. Oluşan hücreler mayoz geçiremez. Oluşan hücrelerin kalıtsal yapısı farklı olur. Oluşan hücreler bir takım (n) kromozom taşır. Eşeyli üremeyle oluşturulan yavrular kromozomla rını iki farklı ebeveynden (anne ve baba) alır. Bun dan dolayı, ebeveynler ile yeni canlılar kalıtsal yön den birbirine benzemezler. Eşeyli üremeyle oluşan canlıların çevreye karşı dayanıklılığı daha fazla olur. Eşeyli üreme canlıların büyük bir kısmında meyda na gelir. Bazı canlılar çoğalmalarında hem eşeyli hem de eşeysiz üremeyi kullanabilir. Eşeyli olarak üreyen canlılarda görülür. Hücrelerde çeşitliliğe neden olur. Türler arası ve tür içi birey çeşitliliğini sağlar. | "S ğt Bu bölünmenin gerçekleşmesi sürecinde, iki farklı bölünme aşaması etkili olur. a 1. Mayoz u @ (2n) kromozomlu üreme ana hücresinin, bölünerek (n) kromozomlu olan iki hücreyi oluşturduğu evredir. Önce üreme ana hücresi mitozda olduğu gibi bir ha zırlık evresi geçirir ve kromozomlar kopyalanır. Bu bölünme çeşidinde gerçekleşen, en önemli olaylar şunlardır: Ç ekirdek bölünm esi: • İnsanların üremesinde mayoz, mltoz ve döllenme gerçekleşir. Mayoz bölünme sonucu oluşan üreme hücrelerinin çekirdeklerini birleştirmesine döllenm e denir. Döl lenme sonucu zigot denilen hücre oluşur. Q COŞKU Anne ve babadan gelen homolog kromozomlar (kardeş olmayan kromozomlar) birbirine sarılırlar. OtnMmMbâlgMi • Homolog (kardeş olmayan) kromozomlar ara sında karşılıklı gen alış verişi yapılır. Bu olaya parça değişim i (gen alışverişi) denir. Mayoz • 1. Mayoz sonucu; 2n kromozomlu hücreden kromozom sayısı n olan iki yavru hücre oluşur. Jemas noktalan Sentromerter 12 34 12 3 4 12 3 4 Homolog Parça değişimiyle kromozomlar gen alışverişi Yeni oluşan kromozomlar Parça değişim olayı • Parça değişimi olayı sonucu gen yapısı farklı olan kromozomlar oluşur. 2. Mayoz Bu evrede bölünme öncesi hazırlık evresi gerçek leşmez ve kromozomlar kopyalanmaz. Çekirdek bölünmesi ile sitoplazma bölünmesi, normal bir mitoz bölünmeye benzer şekilde gerçekleşir. Anahtar Bilgi Mayoz bölünme sonucu anne ve babadan farklı kalıtsal yapılı hücrelerin oluşmasının te melinde parça değişimi olayı bulunur. • Daha sonra kromozomlar hücrenin ortasında yanyana dizilir. Homolog kromozomlar • Homolog kromozom çiftleri birbirinden ayrıla rak kutuplara çekilir. (Kromozomlar parça deği şiminden dolayı artık anne ve babadan gelen kromozomlar değillerdir.) Sitoplazm a bölünm esi: • Hayvan hücrelerinde sitoplazmanın boğumlan masıyla hücre ikiye ayrılır. 2. Mayoz’da, 1. Mayoz sonucu oluşmuş olan n kromozomlu iki hücrenin herbirisinden, yine n kromozomlu iki yeni hücre meydana gelir. Sonuç olarak; mayoz bölünme sonunda n sayıda kromozoma sa hip toplam dört tane hücre oluşur. Mayozla oluşan hücreler değişerek üreme hücrelerini oluşturur. g coşku Örnek -11 $ Mayoz bölünmede, parça değişimi olayının ger çekleşmesi sonucu; I. Kromozomlar üzerindeki gen şifrelerinin değiş mesi M itoz ve Mayoz arasındaki fa rklar: İki hücre bölünmesinde hem ortak hem de farklı özellikler vardır. Mitozun Özellikleri 1. Çok hücreli canlıların vücut hücrelerinde görü lür. Yaraların onarılmasını ve büyümeyi sağlar. II. Eşeyli üreyen canlılardaki birey çeşitliliğinin oluşması 2. Vücudun bütün doku ve organlarında görülür. III. Yeni hücrelerde ana hücrenin yarısı kadar kro mozom bulunması 4. Bölünme sonucunda oluşan hücrelerde kromo zom sayısı sabit kalır. durumlarından hangileri meydana gelebilir? 5. Bölünme sonucunda oluşan hücreler kalıtsal 3. Oluşan hücreler canlının gelişmesini sağlar. olarak hücrenin tamamen aynısıdır. A) Yalnız I B) I ve I 6. Mitoz bölünme sonucunda iki hücre oluşur. C) İve III D) liv e 7. Mitoz bölünme sırasında çekirdek ve sitoplazma bölünmesi bir kez olur. Çözüm Parça değişimi olayı sonucu kromozomlar üzerinde ki gen şifreleri değişir. Bunun sonucunda gen yapısı farklı olan kromozomlar oluşur. Parça değişimi ma yoz bölünme sonucunda kalıtsal yapısı farklı hücre leri oluşturur. Bu olay ise eşeyli üreyen canlılarda birey çeşitliliğinin oluşmasını sağlar. Yeni hücrelerde ana hücrenin yarısı kadar kromo zom bulunması, mayoz bölünmenin bir sonucudur. Parça değişimi olayıyla bir ilgisi yoktur. 8. Bölünme sırasında parça değişimi görülmez. 9. Zigot oluşumundan canlı ölümüne kadar sürer. Mayozun Özellikleri 1. Çok hücreli canlıların eşey hücrelerinin oluşma sını sağlar. 2. Bitkilerin çiçeklerindeki üreme organlarında, hayvanların üreme organlarında görülür. 3. Oluşan hücreler üremeyi sağlar. 4. Bölünme sonucunda oluşan hücrelerde kromo zom sayısı yarıya iner. 5. Oluşan hücreler kalıtsal olarak ana hücreden farklılık gösterir. Sıra Sizde -6 Mitoz bölünme sonucu oluşan hücrelerde, ana hüc reyle eşit sayıda; mayozla oluşan hücrelerde ise yarı sayıda kromozom bulunur. Aşağıdaki özelliklerden hangisi, bu farklılığın oluşmasına neden olur? A) Mitoz bölünme sırasında, eşleşmiş olan kromo zomların iki kez ayrılması B) Mayoz hücre bölünmesinde, ana hücredeki ka lıtsal maddenin iki kez bölünmesi C) Mayozda parça değişiminin gerçekleşmesi D) Mitoz bölünmede, kromozom eşlenmesinden sonra dört çekirdek oluşması 6. Mayoz bölünme sonucunda dört hücre oluşur. 7. Mayoz bölünme sırasında çekirdek ve sitoplazma bölünmesi iki kez gerçekleşir. (1. Mayoz ve 2. mayoz) 8. Bölünme sırasında parça değişimi olayı görülür. Bu olaylar genetik çeşitliliği meydana getirir. 9. Ergenlik döneminde başlar, üreme dönemi bo yunca sürer. Sıra Sizde - 7 Hücre bölünmesi sırasında gerçekleşen; I. Kromozomlar arasında parça değişimi II. Kromozomların kopyalanması III. Yeni oluşan hücrelerin iki takım (2n) kromozom taşıması Kazanımlar IV. Bölünme sonunda iki hücrenin oluşması Bu bölümü bitirdiğimde; şeklindeki olaylarından hangileri, mayoz bölün mede görülür? 3 .3 Mayozu, mitozdan ayıran özellikleri, öğrenmiş olacağım. A) İv e li B) III ve IV C) I, II ve D) I, III ve IV ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Mayoz Kazanım Pekiştirme -4 BULMACA Soldan Sağa İ. Mayoz geçiren hücrelere verilen ad W Üreme hücrelerinin döllenmesi sonucunda oluşan yeni yapının adı Mayoz bölünme sonucunda oluşacak hücrelerin kromozom sayısı ana hücrenin kromozom sayısının ..... ......... dır. Yumurta ve spermin birleşmesiyle oluşan zigottan yeni bir canlının meydana gelmesi olayı Biri anne diğeri babadan gelen aynı büyüklük, şekil ve kalıtsal özelliklere sahip olan kromozom çifti Yukarıdan Aşağıya r a s t a k i p lrp ? cak canlıyı anne ve babasrndân farkli yapma özelliği MAYOZ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aşağıdakilerden hangisinin oluşumunda mayoz bölünme görülür? 4. Mayoz ve mitoz bölünmeler için aşağıda ve rilen özelliklerden hangisi ortaktır? A) Sperm B) Göz hücresi A) Homolog kromozomların ayrılması C) Deri hücresi D) Sinir hücresi B) Parça değişiminin gerçekleşmesi C) Kromozom eşlenmesinin yapılması D) Kromozom sayısı yarıya inmiş hücrelerin oluşması 2. İki çift (2n=4) kromozomu bulunan bir hücre, mayozla bölünerek şekilde gösterilen hücrele ri olusturuvor. Mayoz hücre bölünmesi, üreme (eşey) hücre lerinin meydana gelmesini sağlar. Mayoz bölünme sırasında, ana hücrenin ve yeni oluşan hücrelerin kromozom sayısı, aşağıdakilerin hangisindeki gibi olur? Belirtilen olay sırasında, boş bırakılan hüc relerden birinin kromozom durumu aşağıdakilerden hangisi olabilir? 6. Canlılarda; hücre bölünmesi, üreme ve gelişme sürecinde gerçekleşen; mSm 1. Mitoz bölünme (çözüm 2. Üreme hücrelerinin oluşumu 3. Mayoz bölünme 3. Eşeyli üreme sırasında türlerin kromozom sayısının dengede kalmasını sağlayan olay lar, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? şeklindeki olayların en çok etkili olduğu kı sımlar, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir? Eşeyli _ üreme Büyüme Gelişme Eşeysiz üreme Yalnız 3 Yalnız 2 1 ve 2 2 ve 3 Yalnız 1 Yalnız 1 B) Mitoz bölünme - Döllenme A) B) C) Mayoz bölünme - Döllenme C) Yalnız 2 1 ve 2 2 ve 3 D) Döllenme - Büyüme ve gelişme D) 2 ve 3 Yalnız 1 1 ve 3 A) Mitoz bölünme - Mayoz bölünme 0 COŞKU Mayoz 7. Mayoz sırasında, üreme ana hücresinin bö lünmesi sonucu; I. Dört yeni hücre oluşur. II. Oluşan hücrelerin kalıtsal yapısı, ana hüc reden ve birbirlerinden farklıdır. 10. Canlılarda; mayoz bölünme görülmesinin nedenleri arasında, aşağıdakilerden hangi si bulunmaz? A) Türün kromozom sayısını sabit tutmak B) Sperm ve yumurta hücrelerini oluşturmak III. Oluşan hücreler, diploit (2n) sayıda kromo zom taşırlar. C) Döllenmeyi sağlamak açıklamalarından hangileri doğrudur? D) Yavru canlılardaki kromozom sayısının sü rekli artmasını sağlamak A) Yalnız B) İv e li C) II ve III D) I, II ve 1 1 . Hücre bölünmesiyle ilgili, bir kavram haritası şekilde gösterilmiştir. 8. f(çözüm i Aşağıdaki grafik, bir hücrenin yaşamış olduğu dört olay sürecinde, kromozom sayısında ger çekleşen değişmeleri göstermektedir. İD Olabilir. (E şe yli Üreme ^ Sağlar. Y " a f -* £ Bu grafikte harflerle belirtilen olaylar, aşa ğıda verilenlerden hangisinde doğru eşleş tirilmiştir? Döllenme Mayoz bölünme A) Yalnız K M L B) K ve N L M C) Yalnız N M K ve L D) K ve N M L Aşağıdaki olaylardan hangisinin sonucun da, kalıtsal bilgisi birbirinden farklı olan hücreler oluşabilir? M ito z j Bu şemanın doğru olarak tamamlanabilme si için, boş bırakılan (harflerle gösterilen) yer lere aşağıdakilerden hangileri gelmelidir? X yerine Mitoz bölünme | * Y yerine Z yerine A) Eşeyli üreme Mitoz Gelişme B) Mayoz Eşeysiz üreme Büyüme C) Eşeyli üreme Mayoz Döllenme D) Mayoz Eşeyli üreme Gelişme 12. İnsanlarda üreme ve gelişmeyle ilgili ola rak, aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? Erkek ve dişi üreme hücreleri, birbirinden farklı kalıtsal özelliklere sahiptir. B) Aynı anne ve babadan farklı kalıtsal özel likte çocuklar oluşabilir. C) Yeni bireyin oluşması sürecinde mitoz bö lünme görülür. D) Üreme hücreleri mitoz bölünmeyle meyda na getirilir. Q COŞKU DNA ve GENETİK KOD DNA’nın en küçük yapı birimlerine nükleotit denir. Kazanımlar Bir nükleotidin yapısında üç ayrı kısım bulunur: Bu bölümü bitirdiğimde; 4 .1 Kalıtsal bilginin genler tarafından taşındığını, • Organik baz • Beş karbonlu şeker • Fosfat molekülü 4 .2 DNA'nın yapısını şema üzerinde göstererek Fosfat + Şeker + Organik baz = Nükleotit basit bir DNA modeli yapmayı, 4 .3 Nükleotit, gen, DNA, kromozom kavramları arasındaki ilişkiyi, Fosfat öğrenmiş olacağım. Şeker Guanin bazı Guanin nûkleotidi Bir nükleotidin yapısı Organik bazlar: Hücrelerdeki yaşamsal olayların yönetimini çekir dek sağlar. Çekirdek içinde, hücrenin beslenme, so lunum, üreme gibi canlılık faaliyetlerinin yönetilme sini sağlayan genetik madde (kromozomlar) bulu • Adenin (A harfiyle gösterilir) nur. Kromozomlar D N A olarak adlandırılan yapıla • Timin (T harfiyle gösterilir) rın özel proteinlerle birleşmesiyle oluşur. • Guanin (G harfiyle gösterilir) • Sitozin (C harfiyle gösterilir) Kromozom = DNA + özel proteinler • Nükleotitlerin yapısında dört çeşit organik baz bu lunur. Bunlar aşağıda verilmiştir. = C D N A ve Ö z e llik le r i S» 2 » V* O Türe ve canlıya özgü olan bütün kalıtsal bilgiler DNA da depolanmıştır. DNA’nın yapısında kalıtsal özellikleri taşıyan genler vardır. DNA üzerinde hüc renin bütün sentez ve yönetim şifreleri bulunur. ^ Nükleotit çeşitleri Beş karbonlu şeker: DNA’nın yapısında beş karbonlu deoksiriboz şe keri bulunur. Fosfat: Fosfat molekülü tüm nükleotitlerde ortak bulunur. Çekirdekte bulunan DNA’lar Bilim insanları James Watson ve Francis Crick ilk DNA modelini hazırlamışlardır. 0 COŞKU Çok sayıda nükleotidin özel bağlarla birleşmesi so nucu, nükleik asit zincirleri (DNA) oluşturulur. Nük leotit çeşitleri yapısında bulundurdukları organik bazlarına göre isimlendirilir. DNA ve Genetik Kod Örnek -12 Bir DNA’nın yapısında, şu sayısal eşitlikler vardır: (§.) Adenin sayısı = Timin sayısı Guanin sayısı = Sitozin sayısı DNA’yı meydana getiren nükleotitler, hangi özel liğe göre adlandırılır? Nükleotit sayısı = Şeker sayısı Şeker sayısı = Baz sayısı A) Organik bazlara göre Fosfat sayısı = Şeker sayısı B) Fosforik asit sayısına göre C) DNA’nın görevine göre DNA’nın Görevlerinden bazıları şunlardır: D) Şeker sayısına göre • Canlının kalıtsal bilgilerini taşımak. Çözüm • Hücre bölünmesi sırasında kendini eşleyerek, üremeyi ve kalıtsal bilgilerin bir sonraki kuşağa aktarılmasını sağlamak. • Hücrenin hayatsal olaylarını (beslenme, solu num, üreme v.b.) yönetmek ve kontrol etmek. Nükleotit çeşitleri organik bazlarına göre adenin, guanin, sitozin ve timin olarak isimlendirilir. Cevap A Örnek -13 DNA’nın özelllikleri arasında ise şunlar bulunur: • Adenin, guanin, sitozin ve timin nükleotitlerinden oluşur. • Yapısında iki nükleotit zinciri bulunur. Bu şekil ikili sarmal olarak adlandırılır. (jj) Aşağıdakilerden hangisi, DNA’nın görev veya özelliklerinden birisi değildir? A) Fosfat, karbonhidrat ve organik baz denilen bi rimlerden oluşur. B) Bütün hücrelerin çekirdeğinde bulunur. | C) Hücrelerin kalıtsal maddesini oluşturur. £ i<4* D) Hücrelerdeki yönetimden sorumlu olan büyük moleküllerdir. O u @ Çözüm ö >****> o»««»« DNA’mn ikili sarmal yapısı • Çekirdekli hücrelerin çekirdeğinde, çekirdeksiz hücrelerin ise sitoplazmasında bulunur. • DNA’yı oluşturan iki zincir hidrojen bağlarıyla karşılıklı olarak bağlanır. • Her zaman Adeninin (A) karşısına Timin (T) ge lir. Guanin (G) karşısına ise Sitozin (C) gelir. DNA’nın en küçük yapı birimlerine nükleotit denir. Bir nükleotidin yapısında organik baz, şeker ve fos fat molekülüdür. DNA hücredeki tüm olayların (bes lenme, solunum, üreme v.b.) yönetilmesini ve hüc renin bölünmesini kontrol eder. Canlıya özgü olan kalıtsal bilgiler DNA’da gizlidir. Çoğu hücrelerin çe kirdeğinde, bakterilerinin sitoplazmasında bulunur. Cevap B Bir DNA Modeli Hazırlayalım: • 1 m uzunluğunda iki kurdele şeridi alalım. • Şeritlerden birinin üzerine 5 cm aralıklarla pem be, sarı, yeşil ve beyaz ataşları rastgele takalım. • Diğer şeridimizi hazırlarken birinci şeridimizdeki ataşlardan yeşilleri beyazlarla, pembeleri sarı larla karşılık gelecek şekilde yerleştirelim. Ataş larımızı yerleştirirken bu kurala uyalım. • Ardından iki şeridimizi yan yana getirelim. • Birinci şeritteki ataşlarla, ikinci şeritte ataşları birbirinin içinden geçirelim. • Her iki kurdeleyi birlikte alt ve üst uçlarından tu talım. DNA ya benzer sarmal şekil alıncaya kadar zıt yönlere çevirerek DNA modelini oluşturalım. 0 COŞKU DNA ve Genetik Kod Kazanımlar 1® Bu bölümü bitirdiğimde; 4 .4 DNA'nın kendini nasıl eşlediğini basit bir model yaparak göstermeyi, öğrenmiş olacağım. D N A ’nın Eşlenmesi (Kopyalanması) DNA’nın eşlenmesi sırasında Timin karşısına Adenin ve Sitozin karşısına Guanin nükleotitleri bağlanır. Hücreler bölünerek çoğalabilir. Hücrenin çoğalması ana hücrenin kalıtımını sağlar. Hücrenin çoğalması nı çekirdekte bulunan DNA lar kontrol eder. Hücre nin bölünmesi öncesinde hücredeki DNA molekülü miktarı iki katına çıkar. Bu olaya DNA’nın eşlenme si (kopyalanması) denir. DNA’nın kendini nasıl eşlediğini gösteren bir model hazırlayalım: | I" • Hazırladığımız DNA modelinde birleştirdiğimiz ataşları sol ucundan başlayarak açalım. • DNA modelimizin her ipliğinde açıkta kalan nükleotitlere (ataşların uçlarına) hangi nükleotitlerin (ataşların) karşılık geleceğini belirleyelim. • DNA modelimizin açılan uçlarındaki her bir DNA ipliğini (kurdelesini) yeni kurdele ile; her bir nükleotiti ise yeni bir ataşla eşleştirelim. • Bu işleme ilk DNA modelimizdeki iplikler tamamen açılıp nükleotitlerin hepsi eşleştirilinceye kadar devam edelim. • Yaptığımız bu modelden yaralanarak DNA mo lekülünün kendisini nasıl eşlediğini tartışalım. Örnek -14 Aşağıda verilenlerden hangisi, DNA’nın kendisi ni doğru olarak eşlediğini belirlemek için, en uy gun yöntem olarak kullanılabilir? 1. DNA 2. DNA DNA’nın eşlenmesi sonucu İki yeni DNA'nın oluşması DNA eşlenmesi sırasında şu olaylar gerçekleşir: • İlk önce DNA nın iki zinciri bir uçtan itibaren fer muar gibi açılıp birbirinden ayrılmaya başlar. • Sitoplazmadaki serbest olan nükleotitler açıkta olan bazların uçlarına uygun olarak bağlanır. • Eşlenme sırasında, Adenin (A) karşısına Timin (T), Guanin (G) karşısına Sitozin (C), Timin (T) karşısına Adenin (A) ve Sitozin (C) karşısına Guanin (G) nükleotitleri bağlanır. • Nükleotit eşlenmeleri bittiğinde, birbirinin tıpatıp aynısı olan iki yeni DNA oluşmuş olur. 0 COŞKU A) Eski ve yeni DNA’lardaki nükleotit sayısını karşı laştırma B) Eski ve yeni DNA’ların nükleotit dizilişini karşı laştırma C) Eski ve yeni DNA’lardaki nükleotit çeşitlerini karşılaştırma D) Eski ve yeni DNA’lardaki şeker veya fosfat sayı larını karşılaştırma Çözüm Eski ve yeni DNA’lar arasında; nükleotit sayısının, şeker sayısının, fosfat sayısının, nükleotit çeşitleri nin eşit olması doğru eşlenmenin yapıldığının belir lenmesinde kesin sonuç vermez. Ancak, nükleotit dizilişinin aynı olması, en doğru sonucu verir. Cevap B DNA ve Genetik Kod Kazanımlar $ğ) Bu bölümü bitirdiğimde; • Çuha çiçeğinin 15-25 °C de kırmızı, 25-35 °C de beyaz renkli çiçek vermesi • Işıklı ortama ekilen tohumlardan yeşil yapraklı, karanlık ortama dikilen tohumlardan ise sarı yapraklı fidelerin oluşması • Düzenli olarak spor yapan bireylerin, kaslarının daha fazla gelişmesi 4 .5 Mutasyon ve modifikasyonu tanımlamayı ve aralarındaki farkı, öğrenmiş olacağım. J ı M UTASYO N DNA diziliminde, gen sayısında ve kromozom sayı sında oluşan değişmelere mutasyon denir. Mutas yon olayında genetik yapıda artma ya da azalma şeklinde bozulmalar gerçekleşir. Mutasyonlara ne den olan radyasyon (röntgen), kimyasal madde, zehir, kirlilik, bazı besin katkıları, ateşli hastalıklar ve bazı ilaçlara mutajen faktörler denir. Üreme hücreleri olan yumurta ve spermin yapısın da meydana gelebilecek olan mutasyonlar, kalıtsal olup nesilden nesile aktarılır. Sporcularda kasların gelişmiş yapıda olması • Arı sütüyle beslenen dişi larvardan kraliçe arının, polenle beslenen dişi larvalardan ise işçi arıların gelişmesi • Farklı ortam şartlarında yetişen tek yumurta ikiz lerinin farklı boy, kilo ve zekaya sahip olması Albino kaplan ve Bengal kaplanı Bunun dışında bireyin vücut hücrelerinde oluşan mutasyonlar sadece bireyin kendi yaşamını etkiler. Örneğin; sağırlık, dilsizlik, albinoluk, renk körlüğü, hemofili, Down sendromu, altı parmaklılık, orak hücreli anemi gibi hastalıklar mutasyonla oluşabilir. Vücut hücrelerinde oluşan mutasyonlar yalnızca eşeysiz üreyen canlılarda kalıtsal olup nesilden ne sile geçebilir. M O D İF İK A S Y O N Çevre şartlarının etkisiyle, canlının genetik yapısın da değişme olmadan, sadece dış görünüşünde gerçekleşen değişmelere m odifikasyon denir. Mo difikasyon olayında, genlerin çalışıp çalışmaması veya farklı derecelerde çalışması söz konusu olur. Modifikasyon sonucu oluşan değişmeler, sonradan oluştuğu için kalıtsal değildir. Besin, su, hava, ışık, sıcaklık, nem ve bazı mekanik etkiler gibi çeşitli fak törler, canlılarda modifikasyona neden olabilir. Canlılardaki modifikasyon olaylarına, şunlar örnek olarak verilebilir: • Açık alanlara dikilen patates yumrusundan, göl geli alana dikilene göre daha uzun bitkilerin oluşması Tek yumurta İkizi kardeşler örnek • İS (fjp Modifikasyon ile mutasyon olayları arasında, aşağıdaki özelliklerden hangisi ortaktır? A) Genlerin yapısının bozulmasıyla oluşma B) Fenotipte değişmelere neden olma C) Bütün insanlarda görülme D) Sonraki nesillerin yaşamını etkileme Çözüm Genlerin yapısının bozulması ve sonraki nesillerin yaşamının etkilemesi sadece mutasyonda görülür. Modifikasyon ve mutasyon bütün insanlarda görül mez. Fakat görüldükleri canlıların fenotipinde çeşit li değişmelere neden olurlar. Kalıtsal olan mutas yonlar sonraki nesilleri etkilerler. Cevap B DNA ve Genetik Kod Sıra Sizde 8 yeni kuşaktaki canlılara geçmesinin engellenmesi ne, gıda ve sağlık problemlerinin aşılabilmesine yö nelik değişik uygulamalar yapılmaktadır. Bunlardan başka türlerin ıslahı konusunda daha fazla ve kali teli ürün üretebilmek için tarım ve hayvancılık ala nında uygulamalar yapılmaktadır. (^ ) Canlılarda görülen, modifikasyonun özellikleri arasında; I. Çevresel faktörlerin bazı genlerin işleyişini de ğiştirmesi Bu uygulamalarda bazı yediğimiz bitkilerin genetik yapısı değiştirilmiş, antibiyotik ve hormon gibi bazı kimyasal maddelerin üretimi sağlanmıştır. Zararlı böcek ve mikroplara karşı dirençli bitkiler geliştiril miştir. Genetik mühendisliğinin uygulamalarındaki olumlu sonuçlar, insanların beklentilerini artırmak tadır. II. Canlılarda zamanla mutasyon oluşmasına ne den olması III. Oluşan değişmelerin sadece bireyin kendi ya şamını etkilemesi şeklindeki özelliklerden hangileri bulunur? A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III Kazanımlar Fakat sosyal, ahlaki ve sağlık olarak da bazı olum suz sonuçları ortaya çıkmaktadır. Biyoteknoloji; bi limsel metod ve tekniklerle bitki, hayvan ve mikro organizma yapılarının değiştirilerek ve geliştirilerek onlardan endüstri ve tıp alanında kullanılmak üzere çeşitli maddelerin üretilmesidir. 4 Bu bölümü bitirdiğimde; Biyoteknolojik çalışmalardan bazı örnekler aşağıda verilmiştir: 4 .6 Genetik mühendisliğinin günümüzdeki uy • Vitamin tabletlerinin üretilmesi • Mikrop ve böceklere dirençli bitkilerin üretilmesi • Zarar görmüş beyin hücrelerinin ve omuriliğin tedavisi 1“ • Bazı hormon ve antibiyotiklerin üretilmesi -* u • Kanser ve AIDS gibi hastalıkların tedavi ve önlenmesinde genetik ürünlerin üretilmesi • İnsan sağlığına yönelik proteinlerin oluşturulması gulamalarını, 4 .7 Genetik mühendisliğindeki gelişmelerin in sanlık için doğurabileceği sonuçlan, 4 .8 Genetik mühendisliğindeki gelişmelerin olumlu sonuçlarını takdir etmeyi, 4 .9 Biyoteknolojik çalışmaların hayatımızdaki önemini ve çalışma alanlarını, J "E öğrenmiş olacağım. Örnek -16 Biyoteknolojik çalışmalar hakkında; GENETİK MÜHENDİSLİĞİ VE BİYOTEKNOLOJİ I. Canlıların bazı kalıtsal yapıları değiştirilerek anormal durumlar giderilmeye çalışılmaktadır. II. Endüstri ve tıp alanında faydalanılmaktadır. İlk genetik mühendisliği uygulamalarında bitkilerin direncini artırmak hedeflenmişti. Daha sonraki yıl larda gen tedavisi, klonlama ve DNA parmak izi ça lışmaları yapılmıştır. Gen tedavisi; hastalık yapan genleri tedavi ederek onların sebep olduğu hastalıkları ve anormallikleri ortadan kaldırmak veya tedavi edici genleri hastaya nakletmektir. Klonlama; DNA’nın bir bölümünün ya da DNA’nın bir geninin kopyalanması olayıdır. DNA parmak izi; DNA’yı oluşturan nükleotit sırası nı belirlemek için, mürekkebe bastırarak parmak izinin alınması gibi bazı teknikler kullanarak DNA’daki nükleotitlerin sırasının belirlenmesidir. Günümüzde ise üreme hücrelerindeki hastalık ya pıcı genlerin tesbitine, onların düzeltilmesine ve Q COŞKU III. Üretilen maddelerin tamamı sağlıklıdır. şeklindeki açıklamalardan hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) İve III D) II ve III Çözüm Biyoteknoloji; bilimsel metod ve tekniklerle bitki, hayvan ve mikroorganizma kalıtsal yapılarının de ğiştirilmesidir. Bu sayede onlardan endüstri ve tıp alanında kullanılmak üzere çeşitli maddelerin üretil mesi sağlanır. Fakat sosyal, ahlaki ve sağlık olarak da bazı olumsuz sonuçları ortaya çıkmaktadır. Örne ğin insanların kopyalanması gibi. Cevap B ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME DNA ve Genetik Kod Kazanım Pekiştirme • 5 Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların karşısına D, yanlış olanların karşısına Y harfi yazınız. İ l ( c c c c c c c Kromozomlar DNA’ları, DNA’larda genetik özellikleri belirleyen genleri taşır. Genler nükleotitlerden oluşur. Vücut hücrelerinde görülen mutasyonlar dölden döle geçme özelliğine sahiptir. İlk genetik mühendisliği uygulamaları bitkilerin direncini artırmak amacıyla yapılmıştır. Hemofili, orak hücreli anemi, albinoluk gibi rahatsızlıklar modifikasyon sonucu ortaya çıkmıştır. Çevre şartlarının etkisiyle canlılarda ortaya çıkan ve kalıtsal olmayan değişikliklere mutasyon adı verilir. Tek yumurta ikizlerinin farklı çevre şartlarında yetiştirildiklerinde farklı özellikler göstermelerine modifikasyon denir. Çuha çiçeğinin farklı sıcaklık ortamlarında farklı renkte çiçekler vermesi mutasyona bir örnek tir. Kazanım Pekiştirme -6 Aşağıda verilen kelim eleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz ke lim elerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim . S U T B B i K i 0 K G Y M i N 0 MODİFİKASYON D U D SİTOZİN Q U P C S X G L i S A G B T X Z D S i T 0 Z T Q M S A N H J E L V T M Z R D K D H F 0 T R K E N D i i E GEN P W V 0 0 R G BİYO TEKNOLOJİ S A B L B G G D 0 V 0 N Ü C T J N N M P 1 B MÜKLEOTİT ORGANİK BAZ İKİLİ SARMAL MUTASYON J KENDİNİ ESLEME M P B 0 M R M A L N i 0 J E C D D i N C i E D N A F 1 D 0 1 N i S E G P N K E M E A A N ş i L K B A z S E N K D W R N Y K L E 0 T i T H 0 K ç Y M E L T A Ğ T K N M U T A S Y 0 N K N S U G DNA ve GENETİK KOD KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ Son 20 yılda ve özellikle günümüzde, canlılar daki genlerin kopyalanması ve bunların bir or ganizmadan diğerine aktarılması konusunda çalışan araştırmacılar vardır. 4. DNA molekülünde, her zaman adenin nükleotit, timin nükleotit ile ve guanin nükleotit sitozin nükleotit ile eşlenir. Bu durum, DNA ya ait aşağıdaki eşitlikler den hangisinin oluşmasını sağlar? Buna göre, aşağıdaki biyoloji bölümlerinden hangisinin kapsamında, yukarıda açıklanan çalışmaları yürüten bilim insanları yoktur? A) Adenin ile timin sayısı, guanin ile sitozin sayısının birbirine eşit olmasını A) Biyoteknoloji B) Farklı canlılardaki DNA ların nükleotit dizili şinin birbirinden farklı olmasını B) Genetik mühendisliği C) Çift zincirdeki deoksiriboz şekeri sayısının, fosforik asit sayısına eşit olmasını C) Çevre bilimi D) Hücre bilimi D) Adenin ile timin arasında ikili, guanin ile si tozin arasında üçlü bağ kurulmasını 2. Şekildeki tavşan çeşidinde; burun, ayak, kuy ruk ve kulak kılları, yaşanılan ortamın soğuk veya sıcak olma durumuna göre renk değişti riyor. 5. Anne ve babanın zenci olduğu bir ailede, şe kilde gösterilen çocuk oluşmuştur. bâfeMteilycb, Belirtilen bu olay, aşağıda verilen durumlar dan hangisine örnek olarak verilebilir? A) Adaptasyon B) Fenotip C) Modifikasyon D) Mutasyon Çocuğun, açık renk deriye sahip olmasıyla ilgili, hangi değerlendirme doğru olur? A) B) Üreme sürecinde oluşan Ten renginin farklı mutasyon ten renginin olmasında modifikasyon farklı olmasına neden olayı etkili olmuştur. olmuştur. Eiıf 3. DNA moleküllerinin eşlenmesi sırasında; I. Adenin, guanin, sitozin ve timin bazı II. Fosforik asit (fosfat) molekülü III. Deoksiriboz şekeri şeklindeki maddelerden hangileri harcanır? A) Yalnız B) İv e li C) İve III D) I, II ve 0C O 9KU Ten renginin farklı olma sında çocuğun geçirdiği hastalıklar rol oynamıştır. Çocuk, bulunduğu ortama adaptasyon sağlamak için ten rengi değişmiştir. DNA ve Genetik Kod 6. O y * Guanin ile Sitozin arasında üçlü hidrojen bağı vardır. Bu nedenle Guanin - Sitozin çifti sayısı, Adenin - Timin çifti sayısından fazla olan DNA ısıya karşı daha dayanıklıdır. Nükleotit oranları verilmiş ve nükleotit sayı sı eşit olan, aşağıdaki DNA lardan hangisi, ısınmaya karşı daha dayanıklıdır? 9. Tohumlu bitki türlerinin çoğunda, fotosentezde görevli olup, bitkiye yeşil rengi veren klorofil molekülüdür. Klorofilin üretilememesi durumu kalıtsal olup, böyle bireylere albino adı verilir. Ancak, bitkide klorofil sentezinin yapılabilmesi için, baskın genin bulunmasına ek olarak, to humun çimlendiği ortamda bir miktar ışığın da bulunması gerekmektedir. A) A + T /G + C = 1 B) A + T /G + C = 1/2 C) A + T /G + C = 1/3 D) A + T /G + C = 2 7. M Uzun süre güneşlenen bireyin teninin şekilde gösterildiği gibi bronzlaştığı belirleniyor. (çözüm Belirtilen bu çekinik özelliğin; normal durum daki (baskın) pigment genlerinin, mutasyonla bozulması ve çekinik hale gelmesi sonucunda ortaya çıkabildiği de bilinmektedir. Yapılan bu açıklamalara göre, albino özelli ği hakkında, aşağıda belirtilen yorum veya sonuçlardan hangisine ulaşılamaz? A) Yapısında, klorofil geni bulunmayan tohum lar, çimlenmenin başlamasından bir süre sonra, depo besini biter ve ölürler. Bu durumun oluşmasıyla ilgili olarak; I. Modifikasyon gerçekleşmiştir. II. Deri rengi tekrar eski haline gelebilir. III. Deri renginde oluşan değişme, üremeyle yeni nesillere aktarılabilir. şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur? 8. A) Yalnız I B) İv e li C) II ve III D) I, II ve Deri hücrelerinde bulunan DNA’ların özel likleriyle ilgili, aşağıdaki açıklamaların han gisi yanlıştır? B) Saf döl yeşil renkli olan bitkilerden, uzunca bir süre sonra, az sayıda da olsa albino bi reyler ortaya çıkabilir. C) Klorofil genini bulundurmayan tohumlar, ışıklı bir ortamda çimlendirilirse yeşil renk' oluşturabilirler. D) Tam karanlık olan ortamlarda çimlendirilen her bitki tohumundan, albino görünüşe sa hip fideler gelişir. 10. Bir DNA nın, küçük bir bölümündeki bir zincirinde, nükleotitlerin diziliş sırası şöyledir: I. z in c ir: TAC - GAT - CGA - TAG II. zincir A) DNA’da, derinin özellikleriyle ilgili olan ka rakter genleri aktif durumdadır. B) Deri hücrelerinin bölünerek çoğalmasını kontrol eder. Belirtilen DNA molekülünde, ikinci (tamamlayıcı=eş) zincirdeki nükleotitlerin diziliş sı rası nasıl olmalıdır? C) Her bir deri hücresinde aynı sayıda DNA vardır. A) ATG - CTA - GCT - ATC D) Meydana gelebilecek mutasyonlardan ye ni deri hücreleri etkilenmez. C) CAT - TAG - AGC - GAT B) TAC - GAT - CGA - TAG D) TAC - CTA - CGA - ATC 0 COŞKU DNA ve Genetik Kod 1 1 . Bir DNA’da; 8500 tane organik baz ve 2750 ta ne timin nükleotidi bulunmaktadır. Bu DNA molekülündeki Adenin, Guanin ve Sitozin nükleotit sayıları hangisinde veril miştir? Adenin Guanin Sitozin A) 2500 2250 2500 B) 2750 1500 1500 C) 2500 2750 2250 1250 3000 3000 D) 14. jjje Ş w ^rn Günümüzde hızla artan “Genetik Mühendisliği” çalışmalarının, birçok olumlu yönü olduğu gibi, tartışılan ve olumsuz görülen bazı yönleri ,je bulunmaktadır. Buna göre, aşağıda verilen durumların han gisi, genetik mühendisliğinin olumsuz ola rak değerlendirilen yönlerindendir? A) Tarım alanında, daha verimli tohumların üretilmesi sağlanmaktadır. B) Genetiği değiştirilmiş olan bitki ve hayvan lar, tükettiğimiz besinler arasında hızla ya yılmaktadır. C) Hayvanlardan elde edilen; et, süt, yumurta ve yün gibi ürünlerin, kalitesi ve miktarı artırılabilmektedir. D) Uzun zamandır çaresi bulunamayan, bazı hastalıkların tedavisi için umut kaynağı ha line gelmiştir. 1 2 . Bir zigot hücresinin bölünmesi sonucunda olu şan, tek yumurta ikizi kardeşler aşağıdaki şe kilde gösterilmiştir. Ççözüm 15. -l— 1. Zincir DNA 2. Zincir Yukarıda verilen DNA molekülünün birinci ve ikinci zincirinde eksik olan nükleotitler, aşağıdakilerden hangisindeki gibidir? Bu kardeşler arasında, aşağıdaki özellikler den hangisi ortaktır? A) DNA’daki genetik bilgi B) Boy ve kiloları 13. h— I II III IV C) Vücutlarındaki hücre sayısı A) T A A T D) Bilgi seviyeleri B) A T G C C) G G A T D) T T C G Suni döllenme yöntemleri kullanılarak, bazı evcil hayvanların ıslahları yapılabilmektedir. Buna göre, hayvan ıslah yöntemleriyle aşağıdakilerden hangisi sağlanmaz? A) Hastalıklara karşı daha dirençli olan, birey lerin üretilmesi B) Kromozom sayısı yüksek olan, daha iri ya pılı yeni türlerin üretilmesi C) Çevre koşullarına karşı daha dayanıklı olan bireylerin üretilmesi D) Et ve süt verimi yüksek olan bireylerin üre tilmesi 0 COŞKU 16. “DNA’nın etkinliği canlı yaşamı için hayatsal bir öneme sahiptir” diyen bir araştırmacı, bu görüşünü desteklemek için, aşağıdakilerden hangisini kullanabilir? A) DNA’nın çift zincirli bir yapıda olmasını B) Yapısında Adenin, Guanin, Sitozin ve Timin nükleotitlerinin bulunmasını C) DNA nükleotitlerinde deoksiriboz şekerinin bulunmasını D) DNA’sı çıkarılan hücrenin ölmesini ADAPTASYON ve EVRİM Bukalemun kertenke lesinin deri rengini değiştirerek, kendini ortama kamufle edip saklanması Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 5 . 1 Canlıların yaşadıkları çevreye adaptasyonu nu, 5 .2 Aynı yaşam ortamında bulunan farklı orga Bukelamun gibi bazı hay vanlar renk değiştirebilir. nizmaların, neden benzer adaptasyonlar gege liştirdiğini, öğrenmiş olacağım. • Canlıların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilme ve çoğalmalarını devam ettirebilmesi için ortam koşul larına uyum sağlamasına adaptasyon ya da uyum denir. Adaptasyon genetik olarak gerçekleşir ve ne silden nesile genlerle aktarılır. Canlılarda bulunan bazı adaptasyonlara, şunlar ör nek olarak verilebilir: • • • Etçil olarak bes lenen memeli canlılarda tırnak ile köpek dişle rinin gelişmiş ve uzun yapıda olması Çöllerde bulu nan kaktüsler de, yaprakların diken şeklinde olup, aşırı su kaybına karşı kendisini koru ması Sıcak ve kurak ortamda yaşayan kaktüs bitkisi Kutup ayılarının be yaz kürke, ekvator ayılarının koyu renk kürke sahip olması nın, bu canlıların bes Hayvanlardaki kürk lenme ve korunma rengi yaşama ortamına şansını artırması uyumu kolaylaştırır. Kurtlarda etçil beslenmeye uygun diş yapısı vardır. • Soğuk bölgeler de yaşayan tav şanların kulakla rının küçük yü zeyli, ekvator tavşanlarında ise geniş yüzeyli ol Farklı ortamlarda yaşayan tav şanların kulak uyumları ması Kutuplarda ya şayan penguen *' * ayı, tavşan ve # fokların, derileri altında kalın yağ tabakasının Kutup hayvalarındaki kalın yağ bulunması tabakası onları soğuktan korur. Tozlaşmasında bö cekleri kullanan bitki lerin çiçeklerinin renkli ve hoş kokulu olması Renkli çiçekler, böcek lerle tozlaşmayı kolay laştırır. • Yarasaların görme den, sonar dalgalarla belirlediği sese doğru uçarak avlarını bul ması ve onları yakala yarak beslenmesi Hayvanlarda yaşamlarını kolaylaştıracak uyumlar vardır. ^ COŞKU Adaptasyon ve Evrim Örnek -17 ® Canlılara ait olan; I. Yaprakların; kurak bölge bitkilerinde diken şek linde, nemli bölge bitkilerinde geniş olması II. Suda yaşayan yavru kurbağaların solungaç, ka rada yaşayan ergin kurbağaların ise akciğer so lunumu yapması III. Memeli türlerinin kutuplara doğru açık renkli, ekvatora doğru ise koyu renkli olması şeklindeki özelliklerden hangileri adaptasyona örnek verilebilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) I, II ve III Bazı insanların boyu kısadır, bazılarının deri rengi siyahtır, bazılarının gözü çekiktir, bazılarının saçı sa rıdır v.b. E V R İM TEO R İSİ Zaman içinde bazı türlerin yok olması, yeni türlerin oluşması ve türlerdeki tüm değişmelerin olduğunu ifade eden görüşe evrim denir. Evrim kavramı, za man içinde yeni türlerin oluştuğunu iddia eder. Ev rimin görüşlerine dayanak noktası ise doğada bu lunan canlılara ait fosillerdir. Evrim görüşüne göre, binlerce yıllık zaman sürecin de, bütün canlılar yapı ve yaşam olarak farklılaşma geçirmiştir. Bu süreç içinde, bazı türler yok olurken, yeni türler oluşmuştur. Bu konuda, Lamarck ve Darvvin’in çalışmaları vardır. Çözüm Adaptasyon, canlıların yaşama ortamına uyumunu sağlar. Bitkilerde yaprakların ortama uygun özellik göstermesi bir çeşit adaptasyondur. Benzer şekilde memelilerde renk değişimi de ortama uymayı sağ lar. Kurbağa larvalarınında yaşadıkları ortama uy gun solunum organı bulundurması bir çeşit adap tasyondur. Örnek -18 ($ Evrim görüşü, bazı canlıların zaman içerisinde de ğişmesi sonucunda, yeni türlerin oluştuğunu kabul eder. Buna göre, eşeyli üreme evrimsel açıdan aşağıdakilerden hangisinin oluşmasına yardım cı olduğu söylenmiştir? Cevap D A) Yeni mutasyonların oluşması B) Canlılarda çeşitlilik oluşturulması Kazanımlar 4^ Bu bölümü bitirdiğimde; 5.3 Canlıların çevresel değişimlere adaptasyon larının, biyolojik çeşitliliğe ve evrime katkıda bulunabileceğini, C) Bir türün kromozom sayısının korunması D) Üreme sırasında, daha çok mutasyonun oluşması Çözüm Eşeyli üreme tür içi canlı çeşitliğini oluşturur. Bu du rum evrimciler tarafında zaman içinde yeni türlerin oluşmasına yardımcı olduğu kabul edilir. Cevap B 5.4 Evrim ile ilgili farklı görüşleri, öğrenmiş olacağım. Lamarck’ın evrim görüşleri: Ortak bir atadan gelen, benzer özelliklere sahip, yalnızca kendi aralarında üreyebilen ve verimli yav rular meydana getiren canlı gruplarına tür denir. Canllıların yaşadıkları ortama adaptasyonları biyo lojik çeşitliliğe sebep olur. Aynı türün bireyleri ara sındaki bu kalıtsal çeşitliliğe varyasyon denir. Var yasyon, genetikte kullanılan bir terimdir ve tür içi canlı çeşitliliği anlamına gelir. Varyasyon, bir canlı türündeki bireylerin ya da grupların, birbirlerinden farklı özelliklere sahip ol masına neden olur. Örneğin; İnsan bir tür canlıdır, bütün insanlar temelde aynı genetik bilgiye sahip tirler. Ancak bu genetik bilgi varyasyonlarla aynı tür içerisinde farklılıklar oluşturur. Q COŞKU Lamarck ilk canlıların denizlerde yaşayan basit ya pılı organizmalar olduğuna inanmıştır. Bunların da ha sonra karaya geçtiğini ve bir çok hayvanın basit ten karmaşığa doğru bu yolla çeşitlendiğini kabul etmiştir. Lamarck’a göre, “Vücutta fazla kullanılan organlar gelişerek, sonraki nesillerde yeni türlerin oluşması na neden olmuştur.” Örneğin; “ Su kuşlarının parmaklarını sürekli kullan ması sonucu parmak aralarındaki perdeler oluş muştur” , “Zürafa gibi otçullar ağaçlardaki yaprakla ra ulaşmak için sürekli olarak uzandıklarından, bo yunları zamanla uzamıştır,” “Toprak içinde yaşayan köstebekler, uzun süre ışığı görmediğinden, gözle ri duyarsızlaşmıştır.” Adaptasyon ve Evrim Lamarck, kullanılan vücut bölümlerinin geliştiğini, kullanılmayanların ise körelerek yok olduğunu sa vunmuştur; buna göre de çevre şartlarıyla sonra dan kazanılan özelliklerin gelecek nesillere a k ta ra bildiğini söylemiştir. Doğal seçilim çok yavaş ve kendiliğinden gerçekle şir. Buna göre, çevre koşullarının olumsuz etkisine yenik düşmeyen canlı hayatta kalır ve neslinin de vam etmesini sağlar. İngiltere’de endüstri devriminin başladığı sıralarda endüstri bölgelerindeki ağaçlar açık renkliydi. Bu nedenle ağaçların üzerine konan koyu renkli güve kelebekleri bunlarla beslenen kuşlar tarafından ko layca fark edilirdi. Bunun için yaşama şansları azdı. Zürafaların Boynunun Zamanla Uzaması Ancak, bugün bilinenlerin ışığında çevre koşulları nın etkisiyle sonradan kazanılan özellikler modifi kasyon olup, nesilden nesile aktarılamazlar. Fakat 50 yıl sonra endüstri kirliliğinin sonucunda ağaçların üzerindeki açık renkli yosunlar öldü ve bir taraftan da ağaç gövdeleri siyahlaştı. D a rw in ’in evrim gö rü şle ri: Darwin günümüzde de bazı bilim insanlarının kabul ettiği evrim görüşlerini ileri sürmüştür. Bu durumda açık renkli güveler kuşlar tarafından avlanmaya başlandı. Sonuçta açık renkli güveler azalırken, koyu renkli güveler çoğaldı. Bu olay do ğal seçilime güzel bir örnektir. Görüşlerini üç temel kurala dayandırmıştır: 1- Aynı türün bireyleri arasında kalıtsal çeşitlilik (varyasyonlar) vardır. 2- Canlılar arasında çevresel koşullar için yaşam kavgası vardır. Yeryüzündeki doğal yaşama böl gelerindeki koşullar ile her bölgenin coğrafik ya pısı farklıdır. Bir türdeki bireylerin doğal seçilim yoluyla farklı bölgelere uyum sağlayarak, zaman la değişim geçirdiğini söylemiştir. Çevreye uyum (adaptasyon) sağlayanlar hayatta kalır ve üreye rek yeni nesillerinde kendi özelliklerini taşımaları na neden olurlar. •f Ii u ® Darwin, bir bölgedeki doğal seçilim sonucu yeni canlı türlerinin oluştuğunu varsaymıştır. Darwin, bugünkü canlı türlerinin milyonlarca yıl içerisinde ata canlılardan (basitten karmaşığa doğru) değişim geçirerek oluştuğunu ifade etmiştir. Örnek -19 Koyu renkli ağaçlar üzerinde yaşayan beyaz ve gri renkli olan kelebekler, bazı kuşlar tarafından besin olarak tüketilmektedir. Darwin’ in evrim görüşüne göre, bu ortamda za manla aşağıdakilerden hangisi gerçekleşebilir? Penguenlerin kutup koşullarına adaptasyon sağlama ları, hayatta kalmalarına olanak sağlamıştır. Uyum sağlayamayanlar ise elenerek (Doğal se çilim) taşıdıkları türe özgü zayıf kalıtsal özelliklerininde ortadan kalkmasına neden olurlar. 3- Farklı çevrelerde farklı şekillerde adaptasyon yetenekleri kazanan bireyler zamanla yeni türle re dönüştüğü düşünüşmüştür. DOĞAL SEÇİLİM Çevre koşulları karşısında dayanıklı olan canlının hayatta kalıp, zayıf olan canlının elenmesine doğal seçilim denir. A) Koyu renkli olan kelebek sayısı azalır. B) Açık renkli olan kelebeklerin yaşama şansı azalır. C) Açık renkli olan kelebekler modifikasyonla yeşil renk alır. D) Koyu kelebek sayısı önce artıp, daha sonrada azalır. Çözüm Koyu renkli ağaçlar üzerinde yaşayan açık renkli olan kelebeklerin, koyu renkli olan kelebeklere gö re yaşama şansı azalır. Çünkü kuşlar tarafından be sin olarak tüketilirler. Cevap B Q COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Adaptasyon ve Evrim id ild ir Kazanım Pekiştirme - 7 (§ ) Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerlere uygun kelimeleri yazınız. Adaptasyon Doğal seçilim Evrim Biyolojik çeşitlilik Darwin Lamarck Varyasyon , .... doğal seçilim sonucu yeni türlerin ortaya çıkabileceğini ifade etmiştir ............. kullanılan vücut bölümlerinin geliştiğini, kullanılmayanlarının ise köreldiğini savunmuştur. lirli ortam koşullarında yaşama ve üreme şansını artıran fiziksel yapılar, davranışlar gibi Jıtsal özellikler kazanmasına ............ denir. , — i:,,, ou, barınak, ışık gibi faktörler canlılar arasında yaşam mücadelesine neden olur. Bu savaşta ba' ' olanlar yaşamını sürdürür, ortam koşullarına uyum sağlayamayanlar ise yok olur. Buna ••-•••••....... denir. türler içerisinde sayısız..............iar bulunmaktadır. 3 pişim lere - .................................... ................... ....... .................... - V - ........................................................................ görülen ve jeolojik zamanın ilk dilimlerinden başlayarak günümüzde de devam eden adı verilir. şadıkları ortamlardaki değişimlere adaptasyonları..............e katkıda bulunur. Kazanım Pekiştirme -8 Aşağıda verilen kelimeleri harf tabloeu Içerleinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz keİlmelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim. ADAPTASYON DOĞAL SEÇİLİM EVRİM D i F i K A S Y 0 B i M U T A S Y 0 N A W L K E Y G B T X J U G A A i V A R Y A S Y 0 N L MODİFİKASYON M K D Z E M S Y N E L VARYASYON A U J E L V K T M V D A DARVVİN R R D 1 D H F 0 T R E C C K E D A R W i N i L E K W V 0 0 R G A N M K B E V R E Y E U Y U M ÇEVREYE UYUM Ç D 0 Ğ A L S E ç i L LAMARCK C E A D A P T A S Y MUTASYON VVALLECE 0C O 9KU N M 0 D E i 0 M N ADAPTASYON ve EVRİM KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aşağıda verilenlerden hangisi evrim görü şünün temel özelliğini ifade eder? 4. A) Benzer bireylerin oluşması 2. Aşağıdakilerden hangisi adaptasyonun so nuçlarından birisi değildir? A) Yaşanılan çevreye uyum sağlama B) Türlerin çeşitlenmesini sağlaması B) Neslin devamını sağlama C) Türlerin sürekliliğini sağlaması C) Doğal seçilim olması D) Kalıtsal özelliklerin korunmasını sağlaması D) Modifikasyon oluşması Avrupa'nın bir kasabasında, başlangıçta aynı türe ait kelebeklerin farklı renk tonlarındaki ırk ları yaşayabilmekteydi. Ancak, çevredeki sanayi tesislerinin hızla artışı nın sonucu olarak, ağaçların yaprak ve gövde lerinin siyah bir leke ile kaplanması sonrasın da, aynı kelelebek türünün yalnız koyu renkli ırklarının yaşar hale geldiği tespit edilmiştir. 5. « Anlatılan bu olayda, adaptasyon kazanan ve doğal seçilime uğrayan kelebek ırkları için, aşağıda verilenlerin hangisi yanlış olur? Çöl ekosisteminde yaşayan bitkilerin su kaybı normalden daha azdır. Kurak ortamda bulun dukları için de, toprağın derinliklerinden su alabilecek vücut yapısına sahiptirler. Buna göre, aşağıdaki kök ve gövde yapısı na sahip olan bitkilerden, hangisinin çölde yaşama şansı daha fazla olur? A) Geni yapral l Önceden var olan koyu renkli kelebek A) ırkları, yeni çevresel ortama adaptasyon sağlamış ve soylarını sürdürmüştür. c> « i Açık renkli kelebek ırkları, yeni (kirli) or tamda düşmanlan tarafından kolayca B) farkedilerek, daha hızlı ve daha çok tü ketilmiş, sonuçta ortamdan elenmiştir. C) Yeni oluşan kirli ortama, uyum sağlaya mayan açık renkli kelebek ırkları, başka bölgelere göç etmiş olabilirler. D) Kelebeklerde, belirtilen bu değişmeler modifikasyonla meydana gelmiştir. 6. . - Dar yaprak Toprak Toprak ► Kısa kök Uzun kök Geniş yaprak Dar yaprak Toprak Toprak Uzun kök Kısa kök Darvvin’in “doğal seçilim” varsayımına göre, canlıların, değişen yeni ortam koşullarına uymaları nasıl açıklanır? A) Yeni bireysel özelliklerin gelişmesiyle 3. Köpek türü içerisinde görülen çeşitlilik aşağıdakilerden hangisiyle izah edilir? A) Adaptasyon B) Modifikasyon C) Varyasyon D) Mutasyon B) Kullanılmayan organların köreltmesiyle C) Kullanılan organların zamanla gelişmesiyle D) Çevreye uygun yapı ve özellikler taşıyan bireylerin, yaşama ve üreme şanslarının artmasıyla 0 COŞKU Adaptasyon ve Evrim 7. Evrimi açıklamaya çalışanlar, aşağıda veri lenlerden hangisini kabul etmez? A) Türler uzun süre içinde değişir. B) Yer yüzünde tür sayısı sabittir ve değişmez. C) Bireyler başlangıçta aynı türden oluşur. D) Canlılar sürekli olarak değişim gösterir. 10. Aşağıdaki olaylardan hangisi doğal seçili me örnek olarak verilebilir? A) Böceklere uygulanan DDT ilaçlamasından sonra DDT’ye dayanıklı böcek tiplerinin meydana gelmesi B) Kuyruğu kesilen farelerden kuyruklu fare lerin meydana gelmesi C) Kullanılan organların gelişmesi kullanılma yanların körelmesi D) Arılarda beslenmeye bağlı olarak işçi ve kraliçe arı oluşumu 8. Doğal bir yaşama bölgesinin, sahip olduğu bazı özellikler tabloda belirtilmiştir. —rrmrii t trırrrrrrrrrrrrfi-rrrrrr• H ava sıcaklığı g e n e llik le y ü k s e k tir. • Y ıllık yağış o rta la m a s ı dü şü ktü r. • Bölgede çok a z sayıda canlı çeşidi yaşar. • Su ih tiy a c ı a z olan c an lıla r için, uygun b ir yaşam a o rta m ıd ır. 1 1 . Kutup çevresinde yaşayan, bir memeli canlı tü rü şekilde gösterilmiştir. Belirtilen bu özelliklere sahip olan bölgede, aşağıda gösterilen bitkilerden hangisi adap tasyon sağlar? Bu canlılarda, boy kısa ve ayaklar ise geniş ta banlıdır. Canlının post rengi beyaz olup, derisi nin altında bol yağ depoladığı belirleniyor. Canlının sahip olduğu bu özellikler, aşağıdakilerden hangisini sağlar? A) Adaptasyon B) Mutasyon C) Modifikasyon D) Doğal seçilim 9. Aşağıdakilerden hangisi Darvvin’in doğal se çilim hipoteziyle açıklanabilir? 12. Aşağıdakilerden hangisi, Lamarck’ın evrim görüşünü açıklamaz? A) Kullanma ile yeni karakterlerin kazanılması B) Kullanmama ile bazı karakterlerin kaybol ması A) Kullanılan organların gelişmesi C) Avcı canlıların bazı hayvanları avlarken ba zılarını avlayamaması C) Doğal seçilimle bireylerin ayıklanması D) Kalıtsal varyasyonların oluşması 0 COŞKU B) Bir türden, zamanla yeni türlerin oluşması D) Çevrenin etkisiyle meydana gelen değişik liklerin kalıtsal olması ÖLÇME V i DEĞERLENDİRM Hücre Bölünmesi ve Kalıtım Kazanım Pekiştirme- 9 Aşağıda verilen kelimeleri kavram haritasında boş bırakılan yerlere yerleştiriniz. Kromozom Eşey hücresi Eşeyli üreme Mitoz ¡r Sayısı yarıya iner sağlar Hücre Bölünmesi sağlar ÜT Büyüme ayrılır Eşeysiz Üreme £J sağlar ile olur t Mayoz sonucu oluşur n....i 0 Kazanım Pekiştirme -10 Aşağıda hücre bölünmesiyle ilgili cümleler verilmiştir. Bu cümlelerin doğru (D) ya da yanlış (Y) olduğu na karar vererek ilgili ok yönünde ilerleyin. Herbir kararınız bir sonraki aşamayı etkileyeceğinden vere ceğiniz cevaplarla farklı yollardan sekiz ayrı çıkış noktasına ulaşabilirsizin. Doğru çıkışı bulunuz. d. Bölünme öncesi DNA kendini eşler. ^ # 1 . ç ık ış < b. Mitoz sadece, eşeysiz üreyen canlılarda görülür. ' s* 2 . ç ık ış e. Bitki hücrelerindeki Sitoplazma bölünmesi, boğumlanarak gerçekleşip - ^ • 3 . ç ık ış n a. Olgunlaşmış olan hücrelerin, bölünerek yeni hücreler oluşturmasına hücre bölün mesi denir. ^ • 4 . ç ık ış f. Mayoz bölünmede homolog kromozomlar arasında parça değişimi görülür. ^ • 5 . ç ık ış p» u < " '^ • 6 . ç ık ış c. Mayoz sonucu birbirin den farklı dört yeni hücre oluşur. g. Mayoz bölünme sonu cunda oluşan hücrelerin kromozom sayısı ana hücrenin yarısı k a d a rd ır.^ ------------------------ D 7 . Ç ıkış Y ç ık ış 52 0 COŞKU HÜCRE BÖLÜNMESİ ve KALITIM ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 4. Aşağıdaki çaprazlamalardan hangisinin so nucunda tek çeşit fenotip ve genotipe sa hip olan bireyler oluşur? A) aa x AA B) Aa xa a C) Aa x Aa D) AA x Aa Aşağıda belirtilenlerden hangisi, modifikas yon olayına örnek verilemez? A) Uzun süre güneşte bekleyen bireylerde, tenin koyulaşması B) İyi beslenen bireylerde boy ve kilonun art ması C) Sağlıklı anne ve babadan, renk körü birey lerin oluşması 2. 0 ( çözüm D) Işıksız ortamda tutulan bitkide, yaprakların sararması Lamarck, türlerin yaşadıkları çevreye daha iyi uyum sağlamak için evrim geçirdiklerini savu nur. Ona göre, “zürafaların boynu bozkırlarda yaprak yemek için sürekli olarak uzamıştır. Zü rafalardaki bu uzun boyluluk, daha sonra yav rularına aktarılmıştır.” 5. ¡Fv (çözüm Mendel, çalışmalarında ata canlı çiçeğindeki olgunlaşmış erkek organın başçığını kesmiştir. Bunu daha önce erkek organı alınmış çiçeğin dişi organının tepeciğine taşımış ve yapay ola rak döllenmesini sağlamıştır. Mendel, bu uy gulama sonucu oluşan dölün, ana ve baba dan yalnız birine benzediğini gözlemlemiştir. c -c2 I i Bu bilgilere göre, Lamarck’ın görüşüne aşağıdakilerden hangisiyle ulaşılabilir? A) Canlılar yaşlanınca boyu uzar. B) Canlıda çevrenin etkisiyle ortaya çıkan de ğişmeler yavrularına aktarılır. C) Canlıların beslenmesine bağlı olarak ağır lık artışı ortaya çıkar. D) Boyu uzun olan canlıların ortama uyumu güçleşir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi, yapılan bu çalışmayla ilgili doğru bir açıklamadır? A) Her iki bireyde saf döl çekiniktir. B) Her iki bireyde saf döl baskındır. C) Bireylerden biri melez, diğeri çekiniktir. D) Bireylerden biri saf baskın diğeri çekiniktir. 3. Mayoz bölünme sırasında aşağıdaki olay lardan hangisi gerçekleşmez? A) Homolog kromozomlar arasında parça de ğişimi B) Homolog kromozomların ayrılması 2n kromozomlu hücre, iki kez mitoz geçir diğinde kromozom sayısı ne olur? C) Mayoz II de kromozomların eşlenmesi D) Bir hücreden dört hücrenin oluşması Q COŞKU A) n B) 2n C) 4n D) 8n 53 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 7. Bir hücre, mitoz bölünmeyle çoğalacağı za man, çekirdekteki DNA sayısı iki katına çıkar. 10. Darwin, evrimle ilgili temel düşüncelerini, “tür içi çeşitlilik ve yaşamsal faaliyetler için mücadele gösterilmesi” şeklinde açıklamaktadır. Bu olayın gerçekleşmesi, aşağıdaki sonuç lardan hangisini doğurmaz? Darwin’in yukarıda belirtmiş olduğu düşün celeri, aşağıdaki kavramlardan hangisiyle ifade edilir? A) Hücre bölünmeleri süresince genetik bilgi tükenmez. B) Yeni hücrelere eşit miktarda genetik bilgi aktarılmış olur. A) Varyasyon - Doğal seçilim C) Belli bir süre sonra genetik bilgi değişir. C) Yapay seçilim - Adaptasyon D) Bilgi akışının devamı sayesinde, hücre ve canlı hayatı devam eder. D) Adaptasyon - Varyasyon B) Mutasyon - Doğal seçilim 1 1 . İnsanda, cinsiyet kromozomları (X ve Y) üze rinde taşınan, üç değişik özelliğin bulunduğu kısımlar şekilde gösterilmiştir. Tuğba, proje ödevi olarak yanda görülen DNA mo delini hazırlamıştır. Modelin yapımında şu molekülleri kullanıyor: I. Fostat A c özelliği özelliği B özelliği II. Deoksiriboz IV. Timin Bu özelliklerin erkek ve dişilerde ortak gö rülebilenleri ile sadece bir cinsiyete özgü olanları, hangisinde doğru eşleştirilmiştir? V. Sitozin VI. Guanin Bu olayda, belirtilen moleküllerden hangile ri diğerlerine göre daha çok kullanılır? A) I ve II B) II ve IV C) II ve V D) III ve VI Ortak Olabilenler Çimlenme ile hücre bölünmesi arasındaki ilişkiyle ilgili; I. Çimlenme sırasında, mitoz tohumdaki hüc re sayısının artmasını sağlar. II. Embriyodan yeni kök ve gövde taslakları nın oluşmasında mitoz rol oynar. 54 özelliği X Y III. Adenin 9. B İ 12. d ir ^ Farklı Olanlar A) Yalnız C A ve B B) A ve C Yalnız B C) Yalnız A B ve C D) A ve B Yalnız C Mitoz hücre bölünmesini; “çok hücrelilerde büyüme ve yenilenmeyi, tek hücrelilerde üre meV' sağlayan bir bölünme tipi” şeklinde ifade eden öğrenci, hangi örneği verirse yap mış olduğu tanıma uygun düşmez? III. Mitozla oluşturulan farklı dokuların hücre lerindeki kalıtsal maddeler farklı olur. A) Amipin bölünerek çoğalması açıklamalarından hangileri doğrudur? B) Deniz yıldızında kopan parçanın yenilen mesi A) YalnızI B) İv e li C) I ve III D) I, II ve III C) Kesilen söğüt dalının yenilenmesi D) Hayvanların üreme organlarında çok sayı da spermin meydana gelmesi Q COŞKU HÜCRE BÖLÜNMESİ ve KALITIM ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 4. Bir insanın yaşam döngüsünde; m I. Büyüme II. Mitoz bölünme (çözüm A) Her tür, kendine özgü sayı ve çeşitte gene sahipttir. III. Mayoz bölünme şeklindeki olaylardan hangileri sürekli devam eder? 2. gŞş Kalıtsal özelliklerin kuşaktan kuşağa iletil mesinde görev yapan genlerle ilgili aşağı daki açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) Yalnız B) Yalnız I C) İve III D) I, II ve B) Genler, kromozomlarda bulunur ve can lılardaki özellikleri belirler. C) Genler, canlıların çeşitliliğinde önemli rol oynar. D) Bütün kalıtsal özelliklerin ortaya çıkmasın da anne veya babadan gelen bir gen gö rev yapar. Avrupa’daki kraliyet ailelerinin soy ağaçlarını araştıran Salih, genetik hastalıkların bu ailelerde çok yaygın olduğunu gözlemliyor. (çözüm 5. iç«öm Bu hücrelerle ilgili aşağıdaki açıklamalardan hangisi ortak değildir? r g : Normal | : Taşıyıcı Bitki ve hayvan hücrelerinde mitoz bölünmeyle ilgili safhalar verilmişitir. ■ : Hasta Salih, şekildeki kraliyet ailelerindeki bu du rumun nedenine aşağıdaki bilgilerden han gisiyle ulaşabilir? A) Çekirdek bölünmesi gerçekleşir. A) Melez genlere sahip olmalarıyla D) Kromozomlar hücrenin kutuplarına çekilir. B) Sitoplazma bölünmesi görülür. C) Ara lamel oluşumu gerçekleşir. B) Yeterli genlere sahip olmamalarıyla C) Baskın genlere sahip olmalarıyla D) Genetik yapılarının benzer olmasıyla 6. 3. Aşağıdaki olaylardan hangisi, bitki ve hay vanlardaki mitoz hücre bölünmesinde ortak olarak gerçekleşmez? A) Sitoplazmanın boğumlanarak bölünmesi B) Kardeş (eş) kromozomların, iğ ipliklerinin kısalmasıyla birbirinden ayrılması C) Bölünme sonucu, ana hücreyle aynı kalıt sal yapıda iki yeni hücrenin oluşması D) Bölünme öncesinde, hücrenin bir hazırlık evresi geçirmesi Q COŞKU Canlılardaki çeşitli çaprazlamalarla ilgili ola rak, aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) Saf döl baskın ve çekinik karakterlerin çaprazlanmasıyla, melez karakterler oluşur. B) Melez karakterlerin çaprazlanmasıyla, üç farklı genotipte ve iki farklı fenotipte birey ler oluşabilir. C) Melez baskın ve çekinik karakterin çapraz lanması sonucu, sadece baskın bireyler oluşur. D) Çekinik fenotipli karakterlerin çaprazlanmasıyla, sadece çekinik özellikte bireyler oluşur. Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 7. 10. Eşeyli üremede gerçekleşen bazı olayların baştan sona doğru sıralanması, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? Aşağıda üreme ile ilgili bazı olaylar verilmiştir. I. İki parçaya ayrılmış deniz yıldızından iki tane deniz yıldızının meydana gelmesi II. Amipin bölünerek sayısını artırması A) Mayoz - Döllenme - Gelişme III. Bitkilerde tozlaşma sonucu yeni bir bitkinin meydana gelmesi B) Döllenme - Gelişme - Mayoz C) Mayoz - Gelişme - Döllenme IV. Dikilen kavak dalından yeni bir kavak bitki sinin meydana gelmesi D) Döllenme - Mayoz - Gelişme Bunlardan hangilerinden benzer özellikte canlılar meydana gelebilir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) II ve III D) I, II ve IV 1 1 . Posterde görüldüğü gibi saç rengi, saç şekli, göz rengi ve dil yuvarlama gibi özellikler in sanlar arasında farklılık gösterir. « Karakterler Saç rengi 8. Grafikte 16 kromozomlu soğan bitkisi hücrele re ^ ) rinde, üreme ve gelişme sırasında gerçekle şen olaylar numaralandırılmıştır. e I I ! Baskın özellik Çekinik özellik fî ^ y © î t i "vmWww* Kulak memesinin durumu 9 Dili yuvarlama ve yuvarlayamama durumu © Grafik üzerinde numaralandırılan bu olaylar aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? Saç tipi A A Bu özelliklerle ilgili olarak belirtilen; 9.  A) Mayoz Döllenme Mitoz B) Mitoz Mayoz Döllenme II. Bir sonraki kuşağa genlerle taşınır. C) Mayoz Mitoz Döllenme III. Çevrenin etkisiyle değişikliğe uğrar. D) Döllenme Mayoz Mitoz şeklindeki ifadelerin hangileri doğrudur? Toprak solucanı, planarya ve deniz yıldızı gibi omurgasız hayvanlarda, yenilenme yo luyla üreme sırasında, aşağıda verilen olay lardan hangisi görülmez? I. Kalıtsal olup kuşaktan kuşağa aktarılır. A) Yalnız B) YalnızI C) İv e li D) I, II ve 12. Çevre koşullarının kalıtıma etkisi, aşağıdakilerden hangisi üzerinde en iyi şekilde göz lenebilir? A) Mitoz yardımıyla büyüme ve gelişme B) Yeni doku ve organların oluşması A) Tek yumurta ikizlerinde C) Hücre farklılaşmasının meydana gelmesi B) Aynı koşullarda yaşayan insanlarda D) Mayoz bölünmeyle, üreme hücrelerinin oluşması C) Bir ailedeki bireylerde D) Aynı boy ve kiloda olan bireylerde 0 C O IK U HÜCRE BÖLÜNMESİ ve KALITIM ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 4. Mercanların, tomurcuklanarak üremesiyle ilgili olarak; maya çalışır. I. Oluşan yeni mercanlar, ana canlıyla aynı kalıtım bilgisine sahiptir. Aşağıda verilenlerden hangisi canlılarda ge netik çeşitliliğin oluşmasına neden olmaz? II. Bu şekildeki üremeyle mercan kolonileri oluşabilir. A) Mutasyonların görülmesi B) Modifikasyonların meydana gelmesi III. Yeni canlılar, ana canlıya bağlı ya da ayrı olarak yaşamını sürdürebilir. C) Çevre şartlarının değişmesi şeklindeki yargılardan hangileri doğrudur? D) Eşeyli üreme ile çoğalma A) Yalnız I B) İv e li C) İve III D) I, II ve 5. (çfizüm 2. Bir ailedeki göz renk lerinin kalıtım durumu, yandaki soy ağacında gösterilmiştir. Kahve rengi gözlü anne ve babadan oluşan 1. ve 2. çocuk yeşil gözlü; 3. ve 4. çocuklar kahve rengi gözlüdür. Anne Baba Şekilde görüldüğü gibi DNA molekülü eşlenir ken, sarmal durumdaki zincirleri açılır ve ön ceki nükleotitlerin karşısına yeni nükleotitler bağlanır. Sonuçta bir DNA molekülünden, ay nı özellikte iki DNA molekülü meydana gelir. # - im 3 Bu durumda, yeni doğacak olan çocuğun kahverengi gözlü olma ihtimali nedir? i Buna göre, DNA üzerinde numaralandırılan zincirlerden hangileri, aynı nükleotit dizisi ne sahiptir? (Kahverengi gözlülük yeşile baskındır.) 3. Evrim teorisi, canlılarda çeşitlilik olayını açıkla A) % 100 B) % 50 C) % 75 D) % 25 A) İv e li B) III ve IV C) İve IV D) II ve IV Üreme şekilleriyle ilgili olarak; I. Canlılar arasında çeşitliliğe yol açar. II. Canlı türündeki kromozom sayısı sabit ka lır. III. Ana hücreden farklı kalıtsal özelliklere sa hip yeni hücreler oluşur. şeklindeki olaylardan hangileri eşeysiz üre mede görülür? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) I, II ve III QCOfKU 6. İnsanda cinsiyetin oluşmasıyla ilgili olarak, aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) Eşey kromozomları XX şeklinde olanlar di şidir. B) Tüm ailelerde, erkek ve kız çocuklarının sa yısı her zaman eşittir. C) Cinsiyetin oluşmasında Y kromozomunun varlığı rol oynar. D) Eşey kromozomları XY şeklinde olanlar er kektir. Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 7. Oğul dölde; çekinik bir karakterin, fenotipte ortaya çıkabilmesi için, aşağıdaki durum lardan hangisi gereklidir? 10. Bir canlının eşeyli olarak üremesinde; A) Anne ve babasından çekinik genlerin oğul döle geçmesi III. Sperm ve yumurtanın oluşumu şeklindeki olaylardan hangileri gereklidir? B) Annesinden çekinik ve babasından baskın genin oğul döle geçmesi A) Yalnız B) İv e li C) İve III D) I, II ve C) Annesinden baskın ve babasından çekinik genin oğul döle geçmesi I. Mayoz II. Döllenme D) Anne veya babasından baskın genlerin oğul döle geçmesi 1 1 . Bilimsel bir dergide bulunan aşağıdaki poster okuldaki bilim kulübünün panosuna asılıyor. 8. Bazı üreme ve yenilenme olayları verilmiştir: - Deniz yıldızı parçalarından yeni deniz yıl dızlarının meydana gelmesi - Tohumun çimlenmesiyle fidenin oluşması - İnsanın kırılan kolunun zamanla iyileşmesi | İlgili gen tespit edilir. Kesiti enzimlerle O I ' S T . •* Yapıştırıcı enzimler DNA parçasına eklenir. Geni taşıyan DNA bakteriye yüklenir. Geni taşıyan DNA lı bakteriler antibiyotiklere dayanıklı olduk Yukarıdaki olayların gerçekleşmesinde aşağıdakilerden hangisi rol oynar? ları için, antibiyotikti ortamdan etkilenmez. Bu şekilde seçilerek üretimleri yapılır. A) Mitozun gerçekleşmesi B) Hücre büyüklüklerinin farklı olması C) Gen sayılarının farklı olması D) Kromozom sayılarının farklı olması 9. Aşağıdaki yapıların hangisinde oluşabile cek mutasyonlar, sadece bir cinsiyete ait döllerde ortaya çıkabilir? Yukarıda görülen resim, aşağıdaki kavram lardan hangisiyle ilgilidir? A) Biyoteknoloji B) Doğal seçilim C) Modifikasyon D) Adaptasyon 12. Aşağıdakilerden hangisi mitoz sayesinde gerçekleştirilmez? A) Yumurta hücresinde A) Hücre sayısının artırılması B) X kromozomunda B) Çok hücreli canlıların büyümesi C) Y kromozomunda C) Hücrelerin gelişimi D) Vücut kromozomlarında D) Eşeysiz üreme Q COŞKU HÜCRE BÖLÜNMESİ ve KALITIM ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Saç rengi, göz rengi, dil yuvarlama ve kan grubu gibi özellikler çevremizdeki bireyler arasında farklılık göstermektedir. Bunlar kalıtsal özel.çözüm ükler olup, kuşaktan kuşağa iletilir. 4. Buna göre, belirtilen özelliklerin kuşaklara aktarılması, aşağıdakilerden hangisiyle sağ lanır? A) Doğal seçilimle B) Kromozomlarla C) Mutasyonla D) Ribozomla m (çözüm Buna göre, oluşması beklenen yuvarlak to humlu bezelye sayısı, aşağıdakilerden han gisinde doğru olarak verilmiştir? A ) 100 5. 2. Parmak sayısı bakımından; hem annenin, hem de babanın beş parmaklı (baskın) olduğu bir Y m ailede, ilk çocuk altı parmaklı doğmuştur. Bezelyelerde; yuvarlak tohumluluk buruşuk tohumluluğa baskın olan bir özelliktir. Melez yuvarlak bezelyelerin, kendi aralarında çaprazlanmasıyla oluşacak yuvarlak bezelyelerin ya nında, 100 tane de buruşuk tohumlu bezelye elde ediliyor. B ) 200 C) 300 D) 400 Şekilde insanın üremesi sırasında gerçekleşen olaylardan bazıları görülmektedir. M Içozöm IMos Buna göre, bu ailede yeni oluşacak çocuk ların parmak sayısı için; I. Çekinik (bb) II. Melez baskın (Bb) III. Saf baskın (BB) şeklindeki durumların oluşma şansları hak kında, aşağıda verilen sıralamalardan hangi si geçerli olur? (Beş parmaklılık baskındır.) A) (Bb) > (bb) > (BB) B) (Bb) > (BB) = (bb) C) (bb) = (BB) > (Bb) Şekil üzerinde numaralandırılan hücrelerin kromozom durumu, aşağıdakilerden hangi sinde verilmiştir? D) (bb) = (Bb) = (Bb) I II III n 2n 2n B) 2n C) 2n 2n 2n n 2n n n 2n A) 3. Lamarck isimli bilim adamına ait olan evrim görüşünün, zamanla önemini yitirmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Canlılarda, zamanla çeşitli değişmelerin görülmesi D) 6 . Aşağıdaki çaprazlamaların hangisinde, di B) Mutasyonların, üreme hücreleriyle yeni döl lere geçmesi ğerlerinden daha az genotip çeşidi oluşur? C) Çevrenin etkisiyle oluşan özelliklerin, yeni nesillere geçmemesi A) Saf döl baskın - Saf döl baskın D) Canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için, çevreye uyum göstermeleri C) Melez döl baskın - Saf döl çekinik 0 COŞKU B) Melez döl baskın - Melez döl baskın D) Saf döl baskın - Melez döl baskın 59 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 7. Evrim teorisiyle ilgili olan aşağıdaki ifadele rin hangisi yanlış bir açıklamadır? A) Uzun süre içinde gerçekleşen bir olaydır. B) Mutasyonla ortaya çıkan değişiklikler, do ğal seçilime olanak sağlar. 10. İnsanlarda mutasyon oluşumuna; I. Zigottaki kromozom sayısının 47 olması II. Embriyonun gelişmesi sırasında, bazı do kulardaki genlerin etkinliğini kaybetmesi III. Sporcularda, kol ve bacak kaslarının nor malden fazla gelişmesi C) Evrimin gerçekleşmesi için tür içinde çeşit lilik olmalıdır. olaylarından hangileri örnek verilebilir? D) Doğadaki tür çeşidinin azalmasına yol açar. A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III 8. Fen ve Teknoloji öğretmeni sınıfını gruplara bölüp, her bir gruba aşağıdaki çalışma kağıdını jJ A dağıtıp, mitoz ve mayoz bölünmeyi karşılaştırCçozum malarını istemektedir. 1 1 . Düşük sıcaklıkta yetiştirilen sirke sineklerinde yavrular düz kanatlı, yüksek sıcaklıkta yetiştiri lenlerde ise yavrular kıvrık kanatlı olmaktadır. ^§1 & m <ts> X © A ' ^ e» Düz Kanatlı Sirke Sineği K Y Öğrencilerin hücre bölünmeleri ile ilgili yap mış oldukları aşağıdaki karşılaştırmalardan hangisi yanlıştır? _________X_________________ Y_______ A) Hücre bir kez bölünür. Hücre iki kez bölünür. B) Benzer hücreler oluşur. Farklı hücreler oluşur. C) Parça değişimi olmaz. Parça değişimi olur. Kıvrık Kanatlı Sirke Sineği Sirke sineklerindeki bu kanat yapısı farklılı ğıyla ilgili, aşağıdaki açıklamalardan hangi si yanlıştır? A) Kanat şeklinin oluşmasında görevli genler, sıcaklık etkisiyle mutasyona uğramıştır. B) Kıvrık ya da düz kanatlı olunması, kalıtsal bir durum değildir. C) Kanat şeklinin oluşması, embriyonun geliş tiği çevre sıcaklığına bağlı olarak değişiklik gösterir. D) Kanat şekli sıcaklığın etkisiyle modifikas yona uğramıştır. D) Kromozom sayısı de- Kromozom sayısı de ğişir. ğişmez. 12. Eşeyli üreme olayıyla ilgili olarak; 9. Eşeysiz üremeyle çoğalan "amip, öglena, paramesyum” gibi gruplarda, yeni bireylerin birbirlerine çok benzemelerinin nedeni, hangisinde verilmiştir? A) Aynı çeşit organelleri bulundurmaları I. Yeni bireylerin iki tane atası bulunur. II. Yeni oluşan bireyler arasında kalıtsal çeşit lilik vardır. III. Eşeysiz üremeye göre daha çok birey oluşturulur. açıklamalarından hangileri doğrudur? B) Hareket şekillerinin aynı olması C) Sitoplazma miktarlarının eşit olması A) Yalnız I B) I ve II D) Üremelerinin mitozla gerçekleşmesi C) II ve III D) I, II ve III 0 COŞKU HÜCRE BÖLÜNMESİ ve KALITIM ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Bir organ veya dokudaki hücrelerin düzensiz ve kontrolsüz olarak bölünerek çoğalmasına kanser denir. Kanser; 4. Mutasyonlar, üreme veya vücut hücrelerinde a^) görülebilir. Ancak üreme hücrelerinde görülen C fc mutasyonlar, vücut hücrelerine göre daha ;ozüm önemlidir. Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açık lanabilir? I. Sigara ve alkol kullanımı II. Hava kirliliği A) Hızlı gerçekleşmeleri III. Süt ürünleriyle beslenme B) Yeni döllere aktarılmaları durumlarının hangilerinden kaynaklanır? C) Öldürücü olmaları 2. A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III Yandaki şekilde veri len soy ağacındaki kalıtımla ilgili olarak, aşağıda verilenler den hangisi yanlışt|£? Anne a Baba D) Çevre faktörlerine bağlı olarak meydana gelmeleri 5. ■O r Tek yumurta ikizleri Çift yumurta ikizleri A) 1. ve 2. kardeşlerin kan grupları aynıdır, Esma, bir belgeselde kutup ayılarını izliyor. Ayılardaki beyaz renkli post, iri vücüt, geniş ve büyük ayaklı olma gibi durumlar dikkatini çe kiyor. B) 3. ve 4. kardeşlerin cinsiyetleri farklı olabilir. Buna göre, kutup ayılarının soğuk ortamda vücut sıcaklığını koruması, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? C) 1. ve 3. kardeşlerin genotipleri farklı olabilir. A) Aktif hareket etmesiyle D) 3. ve 4. kardeşlerin DNA şifreleri aynıdır. B) Deri altında kalın yağ tabakasının bulunma sıyla C) Diğer hayvanları yiyerek beslenmesiyle D) Canlılık faaliyetlerinin durmasıyla 3. Farklı canlılar arasında yapılan; I. Melez döl baskın X Melez döl baskın II. Melez döl baskın X Saf döl resesif III. Melez döl baskın X Saf döl baskın şeklindeki çaprazlamaların sonucunda olu şabilecek aenotio çeşitleriyle ilgili olarak, aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi doğru dur? I II III A) 1 2 3 B) 3 2 2 C) 3 1 2 D) 2 3 1 & C 09K U 6. Kalıtımdaki karakterlerin çaprazlanmasıyla ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Eşeyli veya eşeysiz üreme yapan, bütün canlı türlerinde çaprazlama yapılabilir. B) Üreme hücrelerinde her bir karakterle ilgili birer tane gen bulunur. C) Çaprazlamanın üreme etkinliğindeki karşı lığı döllenmedir. D) Çaprazlama öncesinde, mayozla üreme hücreleri oluşturulur. 61 \(zMMgâ Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 7. 0 Aşağıda bezelyelerde gerçekleştirilen bazı çap razlama örnekleri verilmiştir. Bezelyelerde sarı renk, yeşil renge baskındır. (S: sarı, s: yeşil) 10. Mayoz bölünmeyi mitoz bölünmeden ayı ran fark, aşağıdakilerden hangisidir? Cçozüm A) DNA’ların bir kez eşlenmesi I. SS x SS B) Kromozomların belirginleşmesi II. SS x ss C) Genetik bilgisi farklı kromozomların mey dana gelmesi III. Ss x Ss IV. ss x ss D) Çekirdek ve sitoplazma bölünmesinin oluşması Buna göre, yukarıdaki çaprazlamaların hangilerinden yeşil renkli bezelye meydana gelir? A) İv e li B) II ve III C) İv e III D) III ve IV 1 1 . Şekilde bir ailenin kız ve erkek çocuklarının oluşumu görülmektedir. 0{çözüm 8. Şekilde DNA molekülünde bulunan nükleotitlerin karşılıklı dizilişi görülmektedir. m (çözüm Buna göre numaralandırılan yerlere aşağı daki moleküllerden hangileri gelmelidir? I A) Fosfat 9. II Baz III Şeker B) Şeker Baz Fosfat C) Fosfat Şeker Baz D) Şeker Fosfat Baz Mayoz bölünme sonucunda, kalıtsal yapısı farklı hücrelerin oluşmasına; Şekil üzerinde numaralandırılan yerlere aşağıdakilerden hangileri gelmelidir? I II III A) Eşey hücreleri Mayoz B) Eşey hücreleri Döllenme Mayoz C) Mayoz Eşey hücreleri Döllenme D) Döllenme Mayoz Eşey hücreleri Döllenme I. Parça değişimi olayının gerçekleşmesi II. Homolog kromozomların birbirinden ayrı larak zıt kutuplara taşınması III. Hücredeki kalıtsal madde sayısının yarıya indirilmesi şeklindeki olaylardan hangileri neden ola bilir? 12. Bir ailede, farklı zamanlarda meydana ge len kardeşler arasında, aşağıdaki özellik lerden hangisi her durumda ortaktır? A) Hücrelerindeki kromozom sayısı B) Bireyin cinsiyeti -y“ 62 ■L A) Yalnız B) İv e li C) Genlerindeki kalıtsal bilgi C) İve III D) I, II ve D) Kan gruplarının çeşidi 0 COŞKU HÜCRE BÖLÜNMESİ ve KALITIM ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aynı anne ve babadan oluşan bireylerin, birbirinden farklı olmasını, aşağıdakilerden hangisi en iyi açıklar? 4. DNA molekülleriyle ilgili hangi özellik, bü tün hücreler arasında ortak değildir? A) Kendini eşleyerek benzerini yapma A) Her çocuğun farklı DNA şifresini taşıması B) Çok sayıda nükleotitden oluşma B) Doğan yavruların farklı sayıda hücre taşı ması C) Kalıtsal özellikleri taşıma D) İkili sarmal yapıda olma C) Farklı çocukların hücrelerinde farklı sayıda DNA bulunması D) Yavruların farklı ortamlarda yetişmesi 5. 0 Aşağıdaki tabloda, bazı canlı türlerinin kromo zom sayıları verilmiştir. (çözüm 2. Aşağıdakilerden hangisi canlılar dünyasın daki adaptasyona örnek olarak verilemez? Tür Kromozom sayısı İnsan 46 Soğan 16 Patates 48 Moli balığı 46 Kelebek 135 Eğrelti otu 500 Bu bilgilere göre, a ' A 5JV f» Bazı bitkilerin kışın yapraklarını dökmesi I. Kromozom sayısı aynı olan canlılar, benzer özelliğe sahiptir. Bazı hayvanların göç etmesi II. Canlının kromozom büyüklüğü ile sayısı arasında bir ilişki vardır. C) III. Canlıların karmaşıklığı ile kromozom sayısı arasında doğrudan bir ilişki yoktur. açıklamalarından hangileri doğrudur? Bazı hayvanların kış uykusuna yatması /an kedisinin gözlerinin farklı renkte olması 6. 3. Renk körlüğü taşıyıcısı bir anne ile renk kö rü bir babadan doğacak çocuklarla ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Renk körü kız ve erkekler oluşamaz. B) Sadece erkek çocuklar renk körü olur. A) Yalnız B) Yalnızll C) Yalnız D) I, II ve III Akraba evliliğinin sakıncalı görülmesinin ne deni, aşağıdakilerden hangisinde verilmiş tir? A) Bu tür evlilikten daha fazla çocuk oluşması B) Bu evlilikten, hep hasta olan çocukların oluşması C) Oluşan tüm çocuklar renk körü olur. C) Akraba evliliği sonucu, fazla kromozom ta şıyan bireylerin oluşması D) Renk körü olan ve olmayan erkek ve dişi bireyler oluşabilir. D) Hastalıklı olan genlerin, biraraya gelme olasılığının yüksek olması Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 7. 10. Mitoz sonucunda oluşan; I. Hemofili II. Down sendromu I. Kemiklerin uzaması III. Renk körlüğü II. Toprağa dikilen gül dalının yeni bir bitki oluşturması IV. Orak hücreli anemi III. Yaraların iyileşmesi şeklindeki genetik hastalıklardan hangileri kromozom sayısının bir tane fazla sayıda olma-sından kaynaklanır? A) Yalnız B) Yalnızlı C) II ve III D) III ve IV IV. Bir mikrobun çoğalarak hastalığa neden olması şeklindeki olayların büyüme, üreme ve ye nilenme olarak eşleştirilmesi aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? 8. Öğretmeni Seda’ya mitoz bölünmenin safha larının resimlerini vererek bir döngü hazırla masını istemektedir. Ancak Seda, döngüde iki jçöziim safhanın yerlerini karıştırmışın Büyüme Üreme Yenilenme I III II ve IV A) B) II I III ve IV C) I ve II IV III D) II ve IV II I 1 1 . Bir soy ağacındaki bireylerin bazı kalıtsal özel likleri soyağacında belirtilmiştir. c 0 c Aa Aa İ 1 S O o □ □ a Buna göre, soyağacındaki birey aşağıdaki genotiplerden hangilerine sahip olabilir? Buna göre Seda hangi safhaların yerlerinde yanlışlık yapmıştır? 9. A) K ve L B) L ve M C) N ve K D) L ve N Kavak, gül ve üzüm gibi bitkilerin bazı dalları kesilip toprakta gelişmesi sağlandığında, bir süre sonra yeni bitkilerin oluştuğu gözlenir. Bu özellik, aşağıdakilerden hangisinin ya pılmasında kullanılabilir? A) Büyümesi daha hızlı olan bitkiler elde etme A) AA veya Aa B) Aa veya aa C) aa veya AA D) Sadece AA 12. Aynı anne ve babadan olan kardeşlerin ka lıtsal özelliklerinin birbirinden farklı olması nın nedeni, aşağıdakilerden hangisinde ve rilmiştir? A) Çocuklarda, kalıtsal özelliklerin çevre ko şullarına göre değişebilmesi B) Kalıtsal yapısı aynı olan bitkiler elde etme B) Doğumdan sonraki gelişmenin farklı bi çimlerde gerçekleşmesi C) Bir bitkiden, farklı yapı ve özellikte başka bitkiler elde etme C) Anne ile babada, üreme hücrelerinin mayoz bölünmeyle meydana gelmesi D) Bir bitkiden, eşeyli üreme yoluyla başka bitkiler üretme D) Ana ve babadan, çocuklara geçen kromo zom sayısının farklı olması HÜCRE BÖLÜNMESİ ve KALITIM ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 2. Baskın fenotipli iki bezelye çaprazlandığında, 150 adet çekinik fenotipli birey oluşmuştur. 4. Canlıların doğada yaşamasını sağlayan uyumlara, hangisi örnek verilemez? Aynı çaprazlamada, yaklaşık olarak baskın fenotipli kaç tane bezelye oluşabilir? A) Kutup ayılarının beyaz renkli olması A) 150 B) 300 C) 450 D) 600 C) Yarasaların sese doğru uçarak, sese doğ ru hareket etmesi D) Çöl tilkilerinin uzun kulaklı olması Bir memeli hayvan türünde, oluştuğu varsayı lan farklı döllenme ve yavru meydana getirme durumları, şematik olarak gösterilmiştir. 5. |Ü ı Yumurta (çözüm sperm Yumurta €> X tDöllenme A mitoz ı bölünme ♦ / ûSpefm Avni, dayısıyla birlikte bölgelerinde yapılan de ve güreşlerini seyretmeye gidiyor. Avni’nin de venin; geniş hörgücü, uzun kirpikleri, kulakla rının kıllı olması ve ayak tabanlarının basınca genişlemesi gibi özellikleri dikkatini çekiyor. mitoz ^ Döllenme bölünme T » • «« / \ 4V B) İnsanların farklı göz rengine sahip olması jf X î î Embriyo Embriyo Embriyo Embriyo Embriyo III î Yumurta €) V Döllenme Î mitoz bölünme Yumurta ___ _ O ^ Döllenme i<•./ Embriyo Embriyo Avni’nin dikkatini çeken devedeki bu özel likler deveye ne gibi bir avantaj sağlar? Bu yöntemlerin hangilerinden oluşabilecek olan yavru bireylerin hepsi aynı cinsiyette olur? A) Yalnız I B) İv e li C) II ve III D) I, II ve A) Daha çok yük taşımasını B) Hareketinin daha hızlı olmasını C) Daha güçlü olmasını D) Çöl şartlarına uyum göstermesini 3. Yeryüzünde 2 milyon civarında canlı türü bu lunmaktadır. Canlı türlerinin kalıtsal yapıları bir birinden farklıdır. 6. Canlılardaki DNA’ların farklı olmasında; I. Toplam nükleotit sayısı Türler arası çeşitliliğin temelinde, aşağıdakilerden hangisi bulunur? A) Hücredeki DNA sayısının farklı olması II. Nükleotitlerin diziliş sırası III. Her bir nükleotit çeşidinin bulunma sayısı özelliklerinden hangilerinin etkisi bulunur? B) Vücuttaki hücre sayısının farklı olması C) DNA daki nükleotid dizilişinin farklı olması A) Yalnız I B) I ve II D) Yaşanan ortamın farklı olması C) II ve III D) I, II ve III 0 COŞKU Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 7. Siyah saçlı bir erkek ile sarı saçlı kadının evlili ğinden doğan çocukların hepsi siyah saçlı oluyor. (Siyah saçlılık geni, sarı saçlıllığa baskındır.) Bu durumun oluşmasıyla ilgili olarak, 1 0 . Mitoz bölünme sonucu gerçekleşen olaylar dan bazıları şunlardır: Ü (çozum 1. Kertenkelenin kopan kuyruğunun yeniden yapılması 2. Boyumuzun uzaması I. Erkek birey, saç rengi yönüyle saf döl ola bilir. 3. Bebeğin ergin birey haline gelmesi II. Dişi birey, saç rengi yönüyle saf döldür. 4. Toprağa dikilen asma dalından yeni asma bitkisinin meydana gelmesi III. Erkek bireyde, saç rengiyle ilgili, baskın gen bulunuyor. 5. Civcivin tavuk haline gelmesi 6. Vücutta verem mikrobu sayısının artması açıklamalarından hangileri doğrudur? 7. Yaralanan derinin iyileşmesi A) Yalnız I B) İv e li C) II ve III D) I, II ve Bu olaylardan hangileri üreme, hangileri ye nilenme, hangileri ise büyüme örneğidir? Üreme 8. içözüm Şekilde kromozomlar ve kromozomların üzerin deki genler görülmekte- Yenilenme A) 4 ve 6 1 ve 7 B) 2 ve 6 1 ve 5 Büyüme 2, 3 ve 5 . 2, 4 ve 6 C) 1 ve 6 5 ve 7 2, 3 ve 6 D) 5 ve 6 4 ve 7 1, 2 ve 3 <jjr. Genlerin kromozomlar üzerinde bu şekilde dizilişi aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Aynı özellik üzerine etki eden genler, kromo zom çiftinin karşılıklı bölgelerinde bulunur. B) Genler ancak baskın oldukları durumlarda ilgili özellik ortaya çıkar. C) Çekinik genlerle baskın genler birlikte olur sa özellik ortaya çıkabilir. D) Genlerin çekinik olduğu durumlarda özel lik ortaya çıkmaz. 11 . Embriyo Ergin birey • —►Embriyo Ergin birey / 2N Zigot \ Yukarıdaki yöntemle oluşan bireylerle ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Ağırlıkları aynı, kan grupları farklı olabilir. B) Tek yumurta ikizi kardeş olurlar. C) Cinsiyetleri aynıdır. D) Kalıtsal yapıları aynıdır. 9. İnsanların üremeleri sırasında gerçekleşen olaylarla ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Üreme organlarında, mayoz bölünmeyle farklı kalıtsal şifrelere sahip olan eşey hüc releri oluşturulur. B) Yumurtanın sperm tarafından döllenmesi sonucu, 2n kromozomlu zigot oluşur. 12. İnsan vücudunda oluşan sperm ve yumurta hücreleri arasında; I. Kromozom sayısı II. Oluşmasını sağlayan bölünme III. Taşıdıkları şekil C) Sperm ve yumurta hücrelerinde her du rumda aynı cinsiyet kromozomları bulunur. gibi özelliklerden hangileri ortaktır? D) Zigot bölünüp gelişerek, canlının oluşma sını sağlar. A) Yalnız I B) I ve II C) İve III D) II ve III 0 COŞKU HÜCRE BÖLÜNMESİ ve KALITIM ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Üreme şekilleriyle ilgili olarak; 4. I. Vücut ağırlığı I. İki takım (2n) kromozomun bir takıma (n) inmesi II. Kan grubu II. Vejetatif üreme III. Göz rengi III. Tomurcuklanma 2. İnsanlarda, çevresel faktörler; IV. Mitoz bölünme gibi karakterlerden hangilerinin oluşmasın da etkili olur? olaylarından hangileri eşeysiz üremede gör rülmez? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III A) Yalnız I B) II ve IV C) II ve III D) I, III ve IV 2n = 2 kromozoma sahip bir hücrenin iki kez mitoz bölünme geçirmesinden sonra, kromozom ve hücre sayısındaki değişme, aşağıda verilen grafiklerin hangisiyle ifade edilebilir? Canlıların, birbirleri ve yaşadıkları ortamla etkileşimleriyle ilgili olarak, aşağıda belirtilen eşleştirmelerden hangisi hatalıdır? (çözüm Hücre sayısı Bölünme 3. Mayoz bölünme sırasında; I. Hücrelerdeki kalıtsal madde miktarının ya rıya inmesi II. Ana hücreden dört yeni hücre oluşması 6. DNA molekülü için; I. Nükleotit zincirinden oluşma II. Kendi kopyasını yapabilme III. Üreme hücresi olan sperm ve yumurta hüc relerinin oluşması III. Dört çeşit nükleotitten oluşma olaylarından hangileri gerçekleşir? şeklindeki özelliklerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II A) Yalnız I B) I ve II C) İve III D) I, II ve III C) II ve III D) I, II ve III Q COŞKU 67 Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 7. Bölünerek üremenin özellikleriyle ilgili ola rak, aşağıdaki verilen ifadelerden hangisi yanlıştır? 10. DNA’nın yapı ve özellikleriyle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Dört çeşit nükleotitden oluşur. A) Tek hücreli canlıların çoğalma şeklidir. B) İki zinciri arasında, zayıf hidrojen bağları vardır. B) Bazı solucan türleri de bölünerek çoğala bilir. C) Yapısındaki Adenin ile Timin ve Guanin ile Sitozin bazı sayıları eşittir. C) Bakterilerin uygun koşullarda, çok hızlı bi çimde çoğalmasını sağlar. D) Bütün hücrelerin çekirdeğinde, eşit sayıda bulunur. D) Belirli bir büyüklük ve olgunluğa ulaşan bir hücreliler bölünerek yeni canlıları oluşturur. 11. 8. Buruşuk (çekinik) tohumlu (dd) bir bezelye, saf döl (baskın) düzgün (DD) tohumlu bir be zelye ile çaprazlanıyor. Bunun sonunda, 2 adet buruşuk, 304 adet de düzgün tohum el de ediliyor. Ramazan, okulundaki öğrencileri gözlemledi ğinde; boy uzunlukları, göz renkleri, ten renk leri ve saç şekli gibi birçok özelliklerinin birbiiçözum rinden farklı olduğunu fark ediyor. Bu çaprazlamada, oluşacak bütün tohumla rın düzgün olması beklendiği halde, 2 tane sinin buruşuk olmasını, aşağıdaki bireylerin hangisi açıklamıştır? Oluşan buruşuk tohumların, yeterli miktarda besin depolayamamış f QİmaşL C em Bu farklılığın nedenini araştırdığında aşağıdaki bilgilere ulaşıyor. I. Üreme hücrelerinin meydana gelmesi II. Parça değişimi olayının gerçekleşmesi Oluşan buruşuk tohumların zigotunda, bir baskın iki çekinik genin bulunması Veli 9. DNA nın bir zincirindeki organik baz dizili şi; “G - T - C - A - C - A” şeklinde olduğuna göre, karşı zincirdeki nükleotit dizilişi, han gisinde verilmiştir? III. Genetik çeşitlilik olayının meydana gelmesi I V. Bazı çevre faktörlerinin modifikasyona ne den olması Yukarıda belirtilen etkenlerden hangileri mavoz bölünme sırasında gerçekleşir? A) İv e li B) II ve III C) I, II ve D) II, III ve IV 12 . Evrim çalışmalarında, aşağıda belirtilen özelliklerden hangisi kullanılmaz? A) C - A - G - T - A - C A) Çok sayıda bireyin kullanılması B) C - A - G - T - G - T B) Ortam şartlarının sabit tutulması C) T - A - C- T - G - T C) Çok sayıda dölün incelenmesi D) G - A - T - A - G - C D) Ortam şartlarının değiştirilmesi Q COŞKU 2. UNITE Kuvvet ve Hareket KALDIRMA KUVVETİ Kazanımlar Havadaki ve Sıvıdaki A ğ ırlık Bu bölümü bitirdiğimde; Bir dinamometre kullanarak sıvı tarafından cisimle re uygulanan kaldırma kuvvetini hesap edelim. 1.1 Bir cismin havadaki ve sıvı içindeki ağırlığı nı dinamometre ile ölçüleceğini, 1 .2 Cismin havadaki ve sıvı içindeki ağırlıkları nın karşılaştırılacağını, 1 .3 Cismin sıvı içindeki ağırlığının daha az gö ründüğünü, 1 .4 Sıvı içindeki cisme, sıvı tarafından yukan yön de bir kuvvet uygulandığını ve bu kuvvetin kaldırma kuvveti olduğunu, 1 .5 Kaldırma kuvvetinin, cisme aşağı yönde et ki eden kuvvetin etkisini azalttığını, öğrenmiş olacağım. A ğ ı r lı k K u v v e ti Geçen yıllarda öğrendiğimiz gibi Dünya, üzerindeki bü tün cisimlere bir yer çeki mi kuvveti uygular. Ci simlere etki eden bu çe kim kuvveti ağırlık ola rak adlandırılır ve yönü yerin merkezine doğru dur. Cisimlerin ağırlıklarını ölçmek için kullandığımız aracın adı dinamometredir. İnsanlara yer çekimi kuv veti etki ettiği hâlde suya batmaması, suyun, için deki nesnelere yukarı yönlü bir kuvvet uygula dığını gösterir. Aksi tak dirde insanların ve suya bırakılan bütün cisimlerin batması gerekirdi! Plastik bir topu su içine daldırmak için üstten bir kuvvet uyguladığınız halde tamamını suya daldır makta oldukça zorlanırsınız. Ayrıca su içindeki ci simleri daha kolay kaldırırsınız. Bu ve benzeri olay ların sebebi suyun içindeki cisimlere yukarı yönlü bir kuvvet uygulamasıdır. Katı bir cismin ağırlığını önce havada ölçelim. Dina mometrelerin gösterdiği değerin 80 N olduğunu gö rüyoruz. Daha sonra cisim sıvı dolu kaba daldırıldı ğında dinamometrenin gösterdiği değerin 50 N a düştüğünü fark ederiz. Cismin ilk ağırlığı havada, İkincisi ise sıvıda ölçül müştür. Bu iki değer arasındaki fark bize, sıvının cis me uyguladığı kaldırma kuvvetini (Fkaldırma) verir. Kaldırma kuvveti Havadaki ağırlık Sıvıdaki ağırlık Kaldırma kuvveti = 8 0 - 5 0 Kaldırma kuvveti = 30 N olur. Sıvı içine bırakılan bir cisme aşağıdaki gibi her yön den kuvvet etki eder. Bu kuvvetler cisim üzerinde cismi yukarı doğru iten bir bileşke kuvvet oluşturur. İşte bu kuvvet, cismin hafiflemiş hissedilmesine se bep olan kaldırma kuvvetidir. Kaldırma kuvveti o o <? o o o ûû Cismin ağırlığı Sıvıların içlerinde bulunan cisimlere yukarı doğru uyguladığı kuvvete kaldırma kuvveti denir. Kaldırma kuvveti Fk ile gösterilebilir. Kaldırma kuvvetinin yönü; ağırlık kuvvetiyle zıt yönde yani yukarı doğrudur. ^ COŞKU Kaldırma Kuvveti Örnek -1 * X, Y ve Z cisimlerinin ağırlıkları önce havada, sonra suda dina mometreyle tartılıyor. Elde edi len değerler aşağıdaki gibi tab loya not ediliyor. ( fi 1 .6 Bir cisme etki eden kaldırma kuvvetinin bü yüklüğünün, cismin batan kısmının hacmi ile ilişkisini, öğrenmiş olacağım. Sudaki ağırlığı (N) Havadaki ağırlığı (N) Cisim Bu bölümü bitirdiğimde; ş? X 80 70 Y 100 50 K aldırm a Kuvveti N elere Bağlıdır? Bir cismin suya batan hacminin büyüklüğüne göre, taşırdığı veya bir başka deyişle yer değiştirdiği su z 40 80 miktarı da farklı olur. Buna göre, cisimlere etki eden kaldırma kuvvet lerini bulunuz. Örneğin aşağıdaki gibi içinde su bulunan bir dere celi kaba 400 mL hacmindeki bir metal silindirin ya Çözüm rısı battığında yer değiştiren su miktarı ile silindirin tamamı battığında yer değiştiren su miktarı farklıdır. X, Y ve Z cisimlerine etki eden kaldırma kuvvetleri ni sırasıyla Fx, FY ve Fz olarak gösterelim. Cisimlerden birine etki eden kaldırma kuvveti; cis min havadaki ve sudaki ağırlıklarının farkına eşittir. ^Kaldırma ~ ^Havada - ^Suda e "c £ Bu durumda kaldırma kuvvetleri; 3 go Fx = 8 0 - 7 0 = 10 N, 0 Fy = 1 0 0 -5 0 = 50 N, Fz = 80 - 40 = 40 N olarak bulunur. ^kaldırma — 2 N Sıra Sizde - 1 Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi bir cisim havada tartıldığında dinamometre 100 N u göstermektedir. Cisim suda tartıldığında ise cisme etki eden kaldır ma kuvvetinin 35 N olduğu bilinmektedir. ^kaldırma 4 N Dinamometrede okunan değerlere baktığımızda, cismin 200 mL lik hacmi suya daldırıldığında sıvının uyguladığı kaldırma kuvvetinin, cismin 400 mL lik hacmi suya daldırıldığında uygulanan kaldırma kuvvetinin yarısı olduğu görülür. Ş5 A Bu durum bize, cisimlere uygulanan kaldırma kuvvetinin cismin batan kısmının hacmiyle doğ ’ 001 ru orantılı olduğunu gösterir. I Yukarıda verilen şekilde, metal silindir suya 200 mL ve 400 mL daldırıldığında yer değiştiren su miktarı da 200 mL ve 400 mL olur. Buna göre cismin su içindeki ağırlığı kaç N dur? A) 100 Q COŞKU B) 75 C) 65 D) 35 Bu durumda cisme etki eden kaldırma kuvvetleri 200 mL ve 400 mL hacimlerini dolduran suyun ağır lığı kadar yani 2 N ve 4 N olur. Kaldırma Kuvveti Kazanımlar Örnek -2 Bu bölümü bitirdiğimde; Bir cisim şekildeki gibi su içinde tartıldığında taşan su V hacminde ve 4 N ağırlığında olmaktadır. 1.7 Cisimlerin kütlesini ve hacmini ölçerek yo ğunluklarının hesaplanabileceğini öğrenmiş olacağım. Buna göre, I. Cismin ağırlığı 10 N dur. ii U J * |___v j | [ II. Su cisme 4 N kaldır ma kuvveti uygulan mıştır. 4N || Y o ğ u n lu k Geçen yıllarda bir cismin yoğunluğunun nasıl he saplandığını görmüştük. Önce eşit kollu terazi ile cismin kütlesi ölçülür. Ardından cismin hacmi bulu nur. Elde edilen bu değerler birbirine oranlandığın da cismin yoğunluğu bulunur. Bunu aşağıdaki gibi bir bağıntıyla ifade edebiliriz. III. Cismin hacmi V dir. yargılarından hangileri doğrudur? Çözüm Bir sıvı içine bırakılan cisme taşan sıvının ağırlığı ka dar kaldırma kuvveti etki eder. Cisim su içine bıra kıldığında taşan su hacmi V olduğuna göre, cismin hacmi de V dir. Cisme etki eden kaldırma kuvveti de 4 N dur. Veri len bilgilere göre cismin ağırlığını bulamayız. Buna göre I numaralı öncül yanlış, II ve III numaralı öncül ler doğrudur. Sıra Sizde -2 Gürkan, okulunun Fen ve Teknoloji laboratuvarında “ Sıvının uyguladığı kaldırma kuvveti, cism in ba tan hacmi ile doğru orantılıdır.” ifadesinin doğru luğunu bir deney yaparak arkadaşlarına gösterme yi amaçlıyor. Fen ve Teknoloji laboratuvarında malzeme olarak eşit hacim bölmeli metal blok, su dolu kap, ip ve di namometre bulunuyor. Kütle Yoğunluk = -----------(özkütle) Hacim ■ Yoğunluk birim i (g/mL) = m d = Kütle birim i (g) Hacim birim i (mL) Yukarıdaki bağıntıda d yoğunluğu, m kütleyi, V hacmi göstermektedir. Yoğunluk birimi yukarıdaki gibi g/mL olabileceği gibi g/cm3, kg/m 3 de olabilir. Yoğunluğa özkütle de denir. Sabit sıcaklıkta bir madde nin kütlesinin hacmine bağlı grafiği şekildeki gibi olur. Bu grafikte kütlenin hacme oranı grafiğin eği mine eşit olacağından, kütle-hacim grafiğinin eği mi yoğunluğu verir. Eğim = 77 = d Sabit sıcaklıktaki bir maddenin yoğunluk-kütle; yo ğunluk - hacim grafikleri şekillerdeki gibi olur. Yoğunluk Yoğunluk ıv Kütle Bakır Gürkan, amacına ulaşmak için hangi deneyleri yapmalıdır? A) I ve III B) II ve IV C) III ve IV D) I ve II Hacim Kurşun Altın Şekilde bakır, kurşun ve altın maddesinden eşit hacimlerde alınıp tartıldığında kütlelerinin farklı oldukları görülür. Bu da yoğunluklarının farklı olduğunu göstermektedir. 0CO9KU Kaldırma Kuvveti i Yoğunlukları farklı olan sıvılar birkaba konulduğunda şekil deki gibi birbirlerine karışma dan dengede kalırlar. En yo ğun olan sıvı en altta, yoğun luğu en az olan sıvı ise en üst te olur. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1 .8 Bir cisme etki eden kaldırma kuvvetinin bü yüklüğünün, cismin daldırıldığı sıvının yo ğunluğu ile ilişkili olduğunu, Su ile yağ aynı kaba konuldu ğunda yağın suyun üstünde toplandığı görülür. 1 .9 Farklı yoğunluğa sahip sıvıların cisimlere uy guladığı kaldırma kuvvetini karşılaştırarak sonuçlannı yorumlayabileceğimi, öğrenmiş olacağım. Örnek - 3 Kaldırm a Kuvveti Sıvının Y oğunluğuna Bağlı mıdır? Kütlesi 4,2 kg olan bir cismin hacmi 2 litredir. Birim hacimdeki kütle miktarı bize maddenin yo ğunluğunu verir. Suyun yoğunluğu 1 g/mL, alkolün yoğunluğu 0,8 g/mL dir. Bu cismin yoğunluğu kaç g/cm3 tür? Çözüm Bir cismin yoğunluğunu bulmak için yukarıdaki ba ğıntıda verildiği gibi kütleyi yoğunluğa bölmemiz gerekir. 1 kg = 1000 g, 1 L = 1000 mL dir. Buna göre cismin kütlesi 4200 gram hacmi 2000 mL dir. O hâlde bu cismin yoğunluğu, 4200 g _ 21 g/mL 2000 mL olur. © Sıra Sizde - 3 Buna göre, metal silindir 100 mL suya battığında yer değiştiren su miktarı 100 gram, alkole battığın da yer değiştiren alkol mik tarı 100 x 0,8 = 80 gram olur. Kaldırma kuvveti yer de ğiştiren sıvının ağırlığına bağlı olduğuna göre, me tal silindir alkole batırıldı ğında suya göre daha küçük bir kuvvetle yukarı doğru itilir. Havadaki ağırlığı 40 N olan 1000 mL hacmindeki cismi ayrı ayrı su ve etil alkole daldırdığımızda dina mometreler suda 30 N, etil alkolde ise 32 N değeri ni gösteriyor. Bigi: Yoğunluk maddeler için ayırt edici bir özelliktir. ; i Ijîî Cisim Kütle (9) Hacim (cm3) Sıcaklık <°C) K 40 10 20 L 80 16 20 Tabloda K, L ve M katı cisimlerinin kütle, hacim ve sı caklık değerleri ve rilmiştir. 40 Nl 32 N 30 N İp i Buna göre, cisim ler ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? M 120 30 10 A) Bütün cisimler aynı maddeden yapılmış olabilir. B) Bütün cisimler farklı maddelerden yapılmıştır. C) K ve M aynı maddeden yapılmış olabilir, L farklı maddeden yapılmıştır. D) K ve L aynı maddeden yapılmış olabilir, M farklı maddeden yapılmıştır. 1000 mL su etil alkol Havadaki ve sıvılardaki ağırlıkların farkı kaldırma kuv veti olduğuna göre, sudaki kaldırma kuvveti, Fsu = 4 0 - 3 0 = 10 N dur. Etil alkoldeki kaldırma kuvveti, Falkol = 4 0 - 3 2 = 8 N dur. Kaldırma Kuvveti Örnek - 5 % Saf su Yumurta . t Yumurta Tuzlu su ^ ......... - Bir yumurtayı suyun içine bıraktığımızda yumurta suda batar. Fakat suya tuz karıştırdığımızda yumur tanın yukarı doğru çıktığını ve yüzdüğünü görürüz. Bu sonuçlara göre, kaldırma kuvvetinin cismin batırıldığı sıvının yoğunluğuna bağlı olduğunu anlarız. Bu örneklerden hareketle, sıvıların cisimlere uygu ladığı kaldırma kuvveti ile ilgili olarak şunları söyle yebiliriz. Aynı cisim, üç farklı sıvı içinde tartılıyor. Bu du rumda dinam o metrelerin gös terdiği değerler de şekildeki gibi farklı oluyor. Buna göre sıvı yoğunlukları ds, dR ve dT arasındaki ilişki, aşağıdakilerden hangi sinde doğru verilmiştir? 1. Cismin sıvıya batan hacmi ile doğru orantılıdır. 2. Sıvının yoğunluğu ile doğru orantılıdır. Örnek -4 ($> Ali, aşağıdaki şekillerde gösterilen deneyleri yapıyor. 11 20 N A) ds > dR > dT B) dp > dg > d j C) dp > dT > dg D) ds > dT > dR Çözüm Sıvı yoğunluğu arttıkça sıvının cisme uygulayacağı kaldırma kuvveti de artar, dinamometre daha küçük değer gösterir. Buna göre cisim en ağır S de gelir ken en hafif R de gelir. O hâlde, S’nin yoğunluğu en küçük, R’nin yoğunluğu en büyüktür. Cevap C 60 cm 3 Sıra Sizde -4 sıvı Ş e k il - II Ali deneylerin sonucuna göre aşağıdakilerden hangilerini bulabilir? (1 kg kütleli cisme 10 N luk yer © Esma dinamometrenin ucuna astığı bir cismi aşağı daki gibi su, alkol ve yağ içinde ayrı ayrı tartıyor. Her durumda yaptığı ölçümleri kaydedip birbiriyle kar şılaştırıyor. çekimi kuvveti etki etmektedir.) I. K cisminin ağırlığı II. K cisminin hacmi III. K cismine sıvının uyguladığı kaldırma kuvveti IV. K cisminin yoğunluğunu A) I ve IV B) I, II ve IV C) I, II ve III D) I, II, III ve IV Çözüm Şekil-I de cismin ağırlığını bulabiliriz. Şekil-I ve Şe kil - II deki sıvı seviyeleri arasındaki fark cismin hac mini verir. Şekil - 1ve Şekil - II deki dinamometrenin gösterdiği değerler arasındaki fark kaldırma kuvve tini verir. Cismin yoğunluğunu bulmak için hacimle birlikte kütlesini de bilmemiz gerekir. Şekil-I de cismin ağırlığını buluruz. Bu değer 30 N dur. Soruda verilen bilgiye göre bir cismin 30 N luk kuvvetle çekilmesi için cismin 3 kg kütleye sahip olması gerekir. Hac mi de bildiğimize göre yoğunluğu bulabiliriz. Cevap D Esma bu deney sonucuna göre, aşağıdaki soru lardan hangisinin cevabını bulabilir? A) Bir cisme sıvı içinde etki eden kaldırma kuvveti, sıvının cinsine bağlı mıdır? Bir cisme sıvı içinde etki eden kaldırma kuvveti, cismin batan hacmine bağlı mıdır? C) Bir cisme sıvı içinde etki eden kaldırma kuvveti, cismin yapıldığı maddenin cinsine göre değişir mi? □) Bir cisme sıvı içinde etki eden kaldırma kuvveti, sıvıların sıcaklığına bağlı mıdır? Q COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Kaldırma Kuvveti Kazanım Pekiştirme - 3 Kazanım Pekiştirme -1 Cisim Kütle (g) Hacim (cm 3) 4 © □ 40 40 10 40 40 20 P sıvısına bırakılan K, L, M, N cisimlerinin sıvı içindeki konumları şekildeki gibidir. Yoğunluk (g/cm3) Buna göre cisimlerin ve sıvının yoğunlukları ara sındaki ilişkiyi yazınız. Kütle ve hacimleri yukarıdaki gibi olan cisimle rin yoğunluklarını hesaplayınız. Bu cisimler aşağıda yoğunlukları verilen sıvılara bırakıldığında cisimlerin sıvı içindeki konumları nı çiziniz. Kazanım Pekiştirme - 4 0,5 g/cm3 2 g/cm3 Kazanım Pekiştirme - 2 Buna göre, sıvıların yoğunluklarını karşılaştırı nız. 8N Kazanım Pekiştirme - 5 Bir cisim havada ve sıvı içinde dinamometre ile tartıldığında dinamometrenin gösterdiği değerler şe kildeki gibidir. a. Buna göre aşağıdaki tabloyu doldurunuz. Cismin ağırlığı (N) Cismin sıvıdaki ağırlığı (N) Cisme etki eden kaldırma kuvveti (N) b. Cisme sıvı içinde etki eden kuvvetleri şekil üzerinde gösteriniz. Q COŞKU P ve R maddelerine ait kütle - hacim grafiği yan daki gibidir. Aşağıdaki boş grafiğe bu maddelerin yoğun luk - hacim, yoğunluk kütle grafiklerini çiziniz. Yoğunluk (g/cm3) Hacim(cm3) Yoğunluk (g/cm3) Kütle(g) KALDIRMA KUVVETİ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Şebnem, sıvı içine bırakılan bir cisme etki eden itme kuvvetlerini göstermek istiyor. 4. Şebnem aşağıdaki çizimierden hangisini ya parsa, bu amacına ulaşmış olur? (Kuvvet ok Aşağıdaki grafiklerden hangisi saf bir mad deye ait olamaz? A) B) Yoğunluk larının boyları, şiddetleri ile orantılıdır.) Kütle 1 Hacim Hacim Zaman Yoğunluk İÜ rJÜL W C) D) Hacim / . B) A) C) Kütle 5. Yoğunluğu sıvıdan büyük bir metal bilye sıvıya bırakılıyor. Bilyenin tamamı sıvıya girdikten sonra aşa ğı doğru inerken aşağıdakilerden hangisi artar? D) A) Bilyeye uygulanan kaldırma kuvveti B) Bilyenin yoğunluğu C) Bilyenin ağırlığı D) Bilyenin sıvı yüzeyine uzaklığı 2 . K, L ve M sıvıları birbirine karışmayan sıvılardır. Bu sıvıların yoğunlukları arasındaki ilişki dK > dL > dM dir. Sıvılardan eşit hacimlerde alı narak aşağıdaki gibi bir bardağa dolduruluyor. Sıvıların bardak içindeki konumu, hangisin deki gibi olabilir? Erdinç bir cismi dinamometre ile havada tart tıktan sonra şekildeki gibi bir sıvı içinde tartı yor. Fakat Erdinç, ikinci ölçümde dinamomet renin sıfırı gösterdiğini farkediyor. Erdinç yaptığı bu deneyin sonucuna göre, aşağıdakilerden hangisinin yanlış olduğu nu fark eder? A) Cismin ağırlığı 30 N dur. 3. Bir cismin Ay’daki kütlesi 300 g, Dünya’daki hacmi ise 60 cm 3 tür. Buna göre, cismin yoğunluğu kaç g/cm3 olur? A) 1 B) 3 C) 5 D) 10 B) Cisme etki eden yer çekimi kuvveti ortadan kalkmıştır. C) Sıvının cisme uyguladığı kaldırma kuvveti 30 N dur. D) Cismin yoğunluğu sıvının yoğunluğundan küçüktür. 0 COŞKU Kaldırma Kuvveti 7. Fen ve Teknoloji öğretmeni, Ayşe ve Hatice’ye kap içinde bir sıvı ve bir cisim vererek aşağı daki amaç doğrultusunda deney yapmalarını istiyor. Dinamometrede okunan değer (N) Amaç 20 N t sıvı Sıvı cinsi ] Ayşe Sıvının yoğunluğunu ölçmek Hatice Sıvının cisme uyguladığı kaldırma kuvvetini ölçmek C- Bahri P cismini havada dinamometre ile tarttı ğında cismin ağırlığının 20 N olduğunu buluyor. Daha sonra cismi K, L, M ve N sıvılarına tama men batırarak ayrı ayrı tartıp elde ettiği verileri yukarıdaki gibi bir sütun grafiğine aktarıyor. Ayşe ve Hatice’nin hedeflerine ulaşabilme leri için deneylerinde hangi araçları kullan maları gerekir? Grafiğe göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenemez? f B) L sıvısı en yoğun sıvıdır. C) M sıvısı cisme 14 N kaldırma kuvveti uygu lamıştır. D) N sıvısı K sıvısından daha yoğundur. w --«L—_ Hatice Ayşe A) P cismi bütün sıvılardan daha yoğundur. A) Dinamometre ve eşit kollu terazi Dereceli kap ve cetvel B) Cetvel ve dereceli kap Eşit kollu terazi ve cetvel C) Eşit kollu terazi ve termometre Dinamometre D) Eşit kollu terazi ve dereceli kap Dinamometre 8. Şekil - 1 Şekil - II Taşma düzeyine kadar d özkütleli sıvıyla dolu olan kaba K cismi Şekil - 1deki gibi daldırılıyor. Daha sonra aynı cisim Şekil - II deki 2d öz kütleli sıvıyla dolu taşırma kabına tamamen daldırıldığında, aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez? (K cisminin öz kütlesi sıvılarınkinden büyüktür.) dY = 2 g/cm 3 Ağırlığı 60 N olan K cismi, X sıvısına batırıldı ğında dinamometre 50 N değerini gösteriyor. Buna göre, cisimler Y ve Z sıvılarına batırıl dığında dinamometreler hangi değerleri gösterebilir? A) K cismine etkiyen kaldırma kuvveti artar. Y sıvısında Z sıvısında B) Dinamometrenin gösterdiği değer azalır. A) 30 N 30 N C) Kaptan ilkine göre daha büyük hacimde sı vı taşar. B) 40 N 50 N C) 40 N 20 N D) Kaptan taşan sıvı ağırlığı artar. D) 50 N 40 N Q COŞKU dz = 4 g/cm 3 Kaldırma Kuvveti Özdeş yayların ucuna asılarak sıvıya bırakılan eşit hacimli K ve L ci simleri şekildeki gibi dengede kalıyor. Cismin havadaki ağırlığı (N) Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? Cismin daldırıldığt ■ sıvı Cismin sıvı içindeki j. ağırlığı (N) 100 90 100 80 100 95 Yukarıdaki tabloda bir cismin havada ve farklı sıvılardaki ölçülen ağırlıkları verilmiştir. A) L cismine etkiyen kaldırma kuvveti K cismi ne etkiyen kaldırma kuvvetinden büyüktür. Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? B) K cismi, L cisminden ağırdır. C) Yaylardaki gerilme kuvvetleri eşittir. A) En yoğun sıvı R sıvısıdır. D) Cisimler sıvı dışına çıkartılırken K cismi L den daha fazla sıvının yer değiştirmesine neden olur. B) S sıvısı cisme 20 N luk kaldırma kuvveti uy gulamıştır. C) Cisme en büyük kaldırma kuvveti T sıvısı içindeyken etki etmiştir. D) S, R ve T sıvıları aynı cins olabilir. 12. Eşit kollu terazi 7 S /Tl Hpl IftJ I 1 İ L |l S IV Il| 14. Gemi Dereceli kap Tekne Şekildeki gibi denizde yüzmekte olan bir yük gemisi ve tekne gören öğrenciler, Fen ve Tek noloji dersinde öğrendikleri bilgilere göre aşa ğıdaki yorumları yapıyorlar. Buna göre, hangi öğrenci “Sıvıların kaldırma kuvveti” konusunu tam kavrayamamıştır? Gemi ve tekne yüzdüğü için gemiye de tekneye de su tarafından uygulanan kaldırma kuvveti eşit büyüklüktedir. 1 Deniz Gemi tekneden çok daha ağırdır. Bu yüzden gemiye uygulanan kaldırma kuvveti tekneye uygulanandan daha büyüktür. Bir öğrenci I, II ve III düzeneklerinde, K cismi ile gösterilen deneyleri yapıyor. Öğrenci hangi deneylerde, elde ettiği veri lerle K cisminin yoğunluğunu hesaplayabi lir? (Dereceli kap ağırlıkları önemsenmiyor.) A) Yalnız B) I ve I C) Yalnız D) II ve C) Geminin batan kısmı teknenin batan kısmından daha büyüktür. Dolayısıyla gemiye uygulanan kaldırma kuvveti daha büyüktür. Hande Geminin yer değiştirdiği su miktarı teknenin yer değiştirdiği su miktarından daha büyüktür. Dolayısıyla tekneye gemiden daha küçük kaldırma kuvveti etki eder. Halil 0 COŞKU ♦ ♦ BAZI CİSİMLER NEDEN YÜZER? Kazanımlar Bir cismin, içine bırakıldığı sıvıda yüzmesinde ya da batmasında, Bu bölümü bitirdiğimde; -► Sıvı miktarının veya sıvı derinliğinin bir etkisi yoktur. 1 .1 0 Bir cismin yoğunluğu ile daldırıldığı sıvının Cisminin büyüklüğünün, şeklinin, kütlesinin de bir etkisi yoktur. yoğunluğunu karşılaştırarak yüzme ve bat ma olaylarını, Yüzme ya da batma hem cism in hem de sıvı nın yoğunlukları arasındaki ilişkiye bağlıdır. 1.11 Denge durumunda, yüzen bir cisme etki eden kaldırma kuvvetinin cismin ağırlığına eşit olduğunu, Yüzme Durum u 1.12 Batan bir cisme etki eden kaldırma kuvve Cism in yoğunluğu sıvının yoğunluğundan küçük ise ci sim sıvıda yüzer. Bu cismi ta mamı sıvı içine batacak şekil de daldırıp bırakırsanız, kaldır ma kuvvetinin etkisi ile cisim yukarı yükselir ve hacminin bir kısmı sıvı dışında kalacak şe kilde dengeye gelir. tinin, cismin ağırlığından daha küçük oldu ğunu, öğrenmiş olacağım. Sıvı İç in d e Y ü z m e B a tm a Bir cismin bir sıvı için de yüzmesi ya da bat masında, sıvı ve cismin yoğunlukları arasında ki ilişki önemlidir. Örne ğin tahta parçası, de mir bilye ve silgiyi suya bıraktığımızda, tahta parçasının suda yüzdüğünü fakat silgi ve demir bil yenin şekildeki gibi suya battığını görürüz. Tahtanın yoğunluğu 0,6 g/cm 3 iken suyun yoğunlu ğu 1 g/cm3, demirinki 7,8 g/cm3, silgininki ise yak laşık 1,3 g/cm 3 tür. O hâlde şunu diyebiliriz: Yoğunluğu sudan küçük olan cisim ler yüzerken, yoğunluğu sudan büyük olan cisim ler batar. ı Kaldırma kuvveti Kü Bu durumda kaldırma kuvveti cism in ağırlığı na eşit olur. Yani cisme etki eden net kuvvet sıfır olur, Cismin yoğunluğu < Sıvının yoğunluğu Cismin ağırlığı = Kaldırma kuvveti Batma D urum u Cismin yoğunluğu sıvınınkinden fazla ise yani cisim daha yoğun ise sıvıda batar. Bunun nedeni cismin ağırlığının kal dırma kuvvetinden büyük ol masıdır. Ya da birim hacmi dolduran ci sim ağırlığının, aynı birim hac mi dolduran sıvı ağırlığından büyük olmasıdır. Kaldırma kuvveti Cismin yoğunluğu > Sıvının yoğunluğu Cismin ağırlığı > Kaldırma kuvveti Bazı Cisimler Neden Yüzer? A skıda Kalma D urum u Örnek - 7 Cisim ve sıvı aynı yoğunlukta ise, cismin hacminin tamamı sıvı içinde kalacak şekilde bı rakıldığı yerde kalır. Askıda kalma durumunda kap tabanı na temas etmez. Kütle ve hacimleri tabloda verilen K, L ve M cisimleri su dolu kaba bırakılıyor. Bu durumda cisim herhangi bir yere temas etmeden den gede kalmasının nedeni, cis min ağırlığının kaldırma kuvvetine eşit olması ve net kuvvetin sıfır olmasıdır. Suyun yoğunluğu 1 g/cm3 olduğuna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Cisim Kütle (g) Hacim (cm 3) K 20 10 L 20 20 M 30 60 A) K cismi suda yüzer. B) L cismi suda askıda kalır. C) M cismi suda yüzer. D) Cisimlerin yoğunlukları eşit değildir. Çözüm Örnek -6 Eşit hacimli S, R ve M cisimle ri sıvı içinde şekildeki gibi den gededir. Buna göre; M Bir cismin yoğunluğu içine bırakıldığı sıvıdan büyük ise sıvıya batar, eşit ise askıda kalır, küçük ise yü zer. Önce cisimlerin yoğunluklarını bilmeniz gerekir. sıvı dK = — = 2 g/cm 3 , dL = — =1 g/cm 3 , nTuftgı" a. Cisimlere etkiyen kaldırma kuvvetleri Fs, FR ve FM arasındaki ilişki nedir? b. Cisimlerin ağırlıkları Gs, GR ve GM arasındaki ilişki nedir? 3 30 = 60 9 Cisimlerin yoğunlukları eşit değildir. Buna göre K suya batar, L askıda kalır, M ise yüzer. c. Cisimlerin öz kütleleri ds, dR ve dM arasındaki ilişki nedir? Çözüm a. Bir cisme etki eden kaldırma kuvveti, o cismin yer değiştirdiği sıvının ağırlığına eşittir. Cisimler batan hacimleri kadar sıvının yerini değiştirirler. Dolayısıyla kaldırma kuvvetleri yalnız cisimlerin batan hacimlerine bağlıdır. Cisimler eşit hacimli olduğuna göre S ve R’ye etki eden kaldırma kuvvetleri eşit, M ninki onlardan küçüktür. Kal dırma kuvvetleri arasındaki ilişki, F, < Fs ~ f r olur. Cevap A Sıra Sizde - 5 Hacimleri eşit olan X, Y, Z cisimle rinin sıvı içindeki denge konumları şekildeki gibidir. Buna göre, cisimlere etki eden kaldırma kuvvetlerinin sütun gra fikleri aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir? A) Kaldırma kuvveti İL Cisimlerin üçü için de FKald|rma = GCisim eşitliği geçerlidir. Üç cisme etkiyen kaldırma kuvvetleri arasındaki ilişki, cisimlerin ağırlıkları arasındaki ilişkiye eşittir. X Buna göre, Gp < G S = Gr, olur. S ve R cisimleri sıvı içinde askıdayken M cismi yüzmektedir. S ve R cisimlerinin yoğunlukları sıvınınkine eşit, M cisminin yoğunluğu ise sıvınınkinden küçüktür. Bu sebeple cisimlerin yoğunlukları arasında; d, < d S = d R ilişkisi va rd ır. C) Y Kaldırm a kuvveti Z Kaldırma kuvveti X Y Z X Y Z Q COŞKU Bazı Cisimler Neden Yüzer? Buzun yoğunluğu 0,9 g/cm 3 tür. Bundan dolayı buz, yoğun Kazanımlar luğu 1 g/cm 3 olan suda yüzer. Bu bölümü bitirdiğimde; 100 mL su, 100 mL buzdan da ha ağırdır. Su soğuyup buza dönüşünce oluşan buz parça ları su yüzeyinde yüzer. 1.13 Bir cisme etki eden kaldırma kuvvetinin, cis min yer değiştirdiği sıvının ağırlığına eşit bü yüklükte ve yukarı yönde olduğunu, öğrenmiş olacağım. Buzdan manto olur mu? Genelde maddenin sıcaklığı arttıkça madde genleşir. Isıtılan bir katı eridiğinde, genleşmeden dolayı hacmi bir miktar arttığı için yoğunluğu azalır. Bu yüzden katilar genelde, kendi sıvıları içinde batar. Örneğin katı kurşun, sıvı kurşun içinde batar. Sıvı içine bırakılan bir cisme sıvı tarafından uygula nan kaldırma kuvveti, cismin taşırdığı sıvı miktarının ağırlığına eşittir. Yani bir cisim yüzüyorsa, batan kıs mının hacmi kadar sıvının yerini değiştirir. Fakat su, bunlardan farklıdır. Su donduğu zaman hacmi küçül mez, aksine artar. Dolayısıyla suyun katı hâli olan buzun yoğun luğu, sudan daha küçüktür. ...... Su donarken yoğunluğu küçüldüğü için oluşan buz su üzerinde yüz meye başlar. Bu durum suyun üstten donmasını sağlar. Soğuma devam ettikçe su üzerinde bir buz tabakası oluşur. Deniz ve göl yüzeylerinde oluşan bu buz tabakası aynen bir manto gibi, üstte ki dondurucu soğuğun alt kısma geçmesini engeller. Böylece alt taki su, ısısını muhafaza eder. Çok soğuk ve dondurucu havalar da deniz ve göllerdeki canlılar hayatlarını rahatça sürdürürler. Taşan sıvının _ Kaldırma ağırlığı ~ kuvveti Sıvı içinde yüzen ya da askıda kalan bir cisme etki eden kaldırma kuvveti, taşan sıvının ağırlığı ve cis min ağırlığı arasında şu ilişki vardır. Cismin _ Taşan sıvının _ Kaldırma ağırlığı “ ağırlığı ” kuvveti Aslında su maddesine verilmiş bu özellik sadece sudaki canlılann değil dolayısıyla bizim de hayatımızı rahatça sürdürmemizi sağlar. I i G e m ile r N e d e n Y ü z e r? Taşma düzeyine kadar su dolu olan bir kaba bırakı lan bir cisim sıvı içinde batıyorsa, 1. Taşan sıvının ağırlığı cismin ağırlığından küçüktür. 2. Taşan sıvının hacmi cismin hacmine eşittir. 3. Kaldırma kuvveti taşan sıvının ağırlığına eşittir. i Kaldırma kuvveti Demir Ayının taşırdığı sıvının^ hacmi Resimdeki gibi suda yüzen bir ayıya uygulanan kal dırma kuvveti, ayı tarafından yeri değiştirilen suyun ağırlığına eşit yani kaldırma kuvveti ayının hacmine eşit miktardaki suyun ağırlığı kadardır. Yandaki resimdeki gibi alü minyum folyodan bir oyun cak kayık yapıp içine ataçlar attıkça kayığın batan hacmi nin arttığını gözlemleyebi lirsiniz. Batan hacim arttık ça yeri değişen suyun da hacmi artar. Buradan kaldırma kuvvetinin de artacağını anlarız. & COŞKU T Ağırlık Tekne İle küp şeklindeki cismin kütlelerinin eşit olma sına rağmen tekne yüzerken, küp şeklindeki demir ci sim batar. Bir cismin sıvı içinde batması ya da yüzmesi cismin ve sıvının yoğunluğu ile ilgilidir. Eğer cismin yoğunluğu sıvının yoğunluğundan bü yükse cisim sıvı içinde batar, eğer cismin yoğunluğu sıvının yoğunluğundan küçükse cisim suda yüzer. Şekildeki demir cismin ağırlığı ile cisim tekne şek line getirildiğindeki ağırlıkları birbirine eşittir. Demir cisim tekne şekline getirilirken kütlesi değişmez ama hacmi artar. Dolayısıyla tekneye dönüştürülen demirin yoğunluğu azaltılmış olur. Bu şekilde de mirden yapılmış tekne suda yüzer. Bazı Cisimler Neden Yüzer? Örnek - 8 Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; Şekildeki K, L ve M kaplarında taşma seviyesine kadar sırasıyla d, 2d ve 3d yoğunluklu sıvılar vardır. Kaplara ayrı ayrı bırakılan 2d yoğunluklu X cis mi sıvılar içinde dengeye geldiğinde hangi kap ların ağırlaştığı gözlem lenebilir? Çözüm 1 ■ı Gazların da cisimlere bir kaldırma kuvveti uyguladığını, Î •! Sıvıların ve gazların kaldırma kuvvetinin teknolojideki kullanım alanlarını ve bunla rın günlük hayattaki önemini, öğrenmiş olacağım. G azlar da K aldırm a Kuvveti U ygu lar mı? 2d yoğunluklu X cisminin sıvılar içindeki denge ko numları aşağıdaki gibi olabilir. 2 ■Al d 3d V o n m M I rm Kaplara X cismi girerken kaplardan X cisminin ba tan hacmine eşit hacimde sıvılar taşar. Dolayısıyla kaplardaki ağırlaşma miktarı X cisminin ağırlığından taşan sıvının ağırlığı çıkarılarak bulunur. Taşan sıvıla rın ağırlığı cisme etki eden kaldırma kuvvetine eşit tir. Yani Gx - FK kadardır. Bu durumda yalnız K kabı ağırlaşır. (Gx > FK) L ve M kaplarında ise ağırlaşma olmaz. (Gx = FK) Sıra Sizde - 6 A Şekildeki gibi bir oyuncak balo nun ipini serbest bıraktığımızda balonun yukarı doğru hareket ettiğini görürüz. Bu bize balona yu karı doğru bir kuvvet uygulandığını gösterir. Balona etki eden bu kuvvet, havadan kaynaklanmaktadır. Yani ha va, balona bir kaldırma kuvveti uygula mış ve balon bu kuvvet etkisinde yuka rı doğru itilmiştir. kaldırma kuvveti Hava da sıvılar gibi içinde bulunan bü tün cisimlere bir kaldırma kuvveti uygular. Havanın uyguladığı kaldır ma kuvvetinin bü yüklüğü, cisim le rin hacmine karşı lık gelen havanın kaldırma = 5 N (gazın) ağırlığı kadardır. Bu yüzden hava 0,1 m3 Tamer, şekildeki gibi yağ içinde dengede duran bir cismi yağdan çıkarıp suya bırakıyor. lük hacme sahip bir cisme yaklaşık 1 N kaldırma kuvveti, 0,5 m 3 lük cisme yaklaşık 5 N luk kaldırma kuvveti uygular. Tamer bu işlemi yaptıktan sonra, yağ I. Cisim su içinde askıda kalır. II. Suyun cisme uyguladığı kaldırma kuvveti yağın uyguladığı kaldırma kuvvetinden daha büyük olur. III. Cisim suda, yağdakine göre daha fazla sıvının yerini değiştirir. yargılarından hangilerinin yanlış olduğunu fark eder? (Su, yağdan daha yoğundur.) A) Yalnız I B) II ve III C) I ve III D) I, II ve III Havanın bir cismi kaldırabilmesi için cismin havadan daha az yo ğun olması gerekir. Örneğin, uçan balonların için^ deki gazın yoğun^ * luğunun hava yo^ I ğunluğundan daha y küçük olması gere kir. Bunu gerçekleşti rebilmek için iki du rum söz konusudur. @ COŞKU Bazı Cisimler Neden Yüzer? Balon içindeki hava ısıtılabilir. (Daha önceden ha tırlayacağınız gibi ısınan gaz genleşeceği için yo ğunluğu azalır.) Balon içine yoğunluğu ha vadan daha düşük olan helyum ya da hidrojen gibi bir gaz doldurulabilir. Çözüm Hacmi büyük olan balona etki eden kaldırma kuv veti büyük, hacmi küçük olana etki eden kaldırma kuvveti de küçük olur. Selma’nın ifadesi doğrudur. * /Ağırlık Her iki durumda da balon havada yükselir. Lunaparklarda ya da eğlen ce yerlerinde satılan çocuk balonlarının içine havadan daha az yoğun olan azot ga zı doldurulur. Lifleyerek şişir diğimiz balonların içindeki gazın yoğunluğu havanın yoğunluğundan büyük ol duğu için uçamaz. Gazların yoğunluğu sıvıların yoğunluklarına göre çok küçük olduğu için, gazların uyguladığı kaldır ma kuvveti, sıvıların uyguladığı kaldırma kuvvetin den çok çok küçüktür. Aynı cisme su yaklaşık 1000 N kaldırma kuvveti uyguluyorsa, hava yaklaşık 3 N kuvvet uygular. Balonlara etki eden kaldırma kuvvetleri hem de ba lonların ağırlıkları eşit olmadığından, dinamometre lerin gösterdikleri değerler de farklı olur. Örneğin D 1 dinamometresi en büyük değeri gösterir. Efe’nin ifadesi yanlıştır. Örnek - 10 Şekildeki gibi belli bir yükseklikte olan balon içindeki Haşan balonun ı yukarı çıkmasını, Salih ve Merve ise \ aşağı inmesini istiyor. Haşan: Balon içindeki gazı ısıtalım. j Salih : Balon içindeki ağırlıkların 1 bir kısmını aşağı atalım. M erve: Balon içindeki gazın bir kısmının dışarı çık masını sağlayalım. Öneriler dikkate alındığında hangileri isteklerine ulaşabilir? Zeplin gibi araçlara havadan hafif olan gazlar doldurulur. Çözüm Örnek -9 * Yandaki gibi içlerinde farklı hacimlerde helyum gazı bulunan özdeş ba lonlar, dinamometrelere bağlanıyor. Buna göre aşağıdaki öğ rencilerden hangilerinin ifadeleri doğrudur? (Gazlar eşit sıcaklıktadır.) Selma: Balonlara farklı büyüklüklerde kaldırma kuvveti etki eder. Metin Balonların ağırlıkları eşittir. Nihan Dinamometrelerin gösterdiği değerler kal dırma kuvvetinden balonun toplam ağırlığı çıkarılarak bulunur. Efe Dinamometrelerde okunan değerler eşittir. @ COŞKU İçlerinde aynı tür gazdan farklı hacimlerde bulunan balonların ağırlıkları da eşit olmaz. Metin’in ifadesi yanlıştır. Dinamometrenin gösterdiği değer, hava nın kaldırma kuvvetinden balonun ağırlığı çıkarıla rak bulunur. Nihan’ın ifadesi doğrudur. Balonun hava içinde yukarılara çıkması balon için deki gaz yoğunluğunun azaltılması ile ya da balo nun ağırlığının azaltılması ile mümkün olur. Bunun olabilmesi için balona daha da küçük yoğunluklu gaz koymak, balon içindeki gazı ısıtmak gerekir. Balon ağırlığını azaltmak ise balondaki yükleri azaltmak, dışarı atmakla mümkün olur. Balondaki gazın bir kısmını dışarı salmak balonun hacmini azaltacağı için kaldırma kuvvetini de küçültecektir. Bunun so nucunda balon aşağı inecektir. Buna göre Haşan ve Merve’nin önerisi isteklerine uygun Salih’inki ise uygun değildir. Sıra Sizde -7 Eşit hacimli K, L ve M balonla rı sırasıyla hidrojen gazı, hava ve oksijen gazı ile doludur. K L M Gazların yoğunlukları ara sında; doks > dhava > dhjd m ilişkisi olduğuna göre, hangi balonlar şekildeki konumlarından hava ortamında serbest bırakıl dıklarında yukarı doğru harekete geçebilir? A) Yalnız K B) K ve L C) L ve M D) K, L ve M ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Bazı Cisimler Neden Yüzer? Kazanım Pekiştirme - 6 Kazanım Pekiştirme -8 Bir cisim, yoğunluğu farklı K, L ve M sıvıları içinde şekildeki gibi dengededir. Buna göre sıvıların cisme uyguladıkları kaldırma kuvvetleri arasındaki ilişki nasıl olur? 1 Eşit hacim bölmeli K, L, M cisimlerinin sıvı içindeki konumları yukarıdaki gibidir. Buna göre cisimlere etki eden kaldırma kuvvet lerinin sütun grafiklerini çiziniz. Kaldırma kuvveti Kazanım Pekiştirme - 7 Cisim | Yukarıdaki düzenekte cisimlerin yoğunlukları ile sıvı yoğunluğu arasındaki nasıl bir ilişki vardır? Açıklayınız. @ Kazanım Pekiştirme -9 Bir balık adam şekildeki gibi yoğunluğu deniz su yunun yoğunluğundan küçük üç küreyi iplerinden tutmaktadır. Balık adam ipleri serbest bıraktığında kürelerin su yüzeyine ulaşma süreleri arasındaki ilişki na sıl olur? (Kürelerin hacimleri arasındaki ilişki R> S > T dir.) Kürelerin su yüzeyine ulaşma sürelerinin farklı olmasının sebebi nedir? Açıklayınız. K balonu aşağı doğru inerken L balonu yukarı doğ ru çıkmakta, M balonu ise dengededir. Buna göre balonların ağırlığı ile balonlara etki eden kaldırma kuvvetleri arasında nasıl bir ilişki vardır? Açıklayınız. Q COŞKU BAZI CİSİMLER NEDEN YÜZER? KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 4. Eşit hacimli X, Y ve Z cisimleri sıvı içinde dengededir. ki dK > dL dir. Cisimler farklı sıvılar içinde aşağıdakilerden hangisinde olduğu gibi dengede kala maz? Buna göre, cisimlere etkiyen kaldırma kuv vetleri Fx, Fy ve Fz arasındaki ilişki nedir? A) Fx > Fy > Fz B) Fz > FY > Fx C) FY = Fz > Fx D) Fx = FY > Fz K ve L cisimlerinin yoğunlukları arasındaki iliş D) C) L €> 2. Eşit hacim bölmeli ci simler sıvı içinde şekil deki gibi dengede ol duğuna göre; I. Yoğunluğu en büyük olan cisim M dir. K şm . L K □ M — ■ sıvı II. L ye etki eden kaldırma kuvveti en büyüktür. 5. III. Ağırlığı en büyük olan cisim K dir. yargılarından hangileri doğrudur? A) ve II B) II ve III I C) ve III D) I, II ve t K cismi ile şekildeki işlemleri yapan bir öğ renci, aşağıdakilerden hangisine ulaşamaz? <8 3 Buna göre aşağıdakilerden hangisi söyle nemez? A) X balonu içindeki gazın yoğunluğu hava nın yoğunluğundan küçüktür. 6. B) Cismin kütlesi C) Cismin hacmi D) Cismin yoğunluğu Cisim Kütle ; Hacim S Özdeş X, Y ve Z ba lonlarının içine farklı cins gazlar dolduru lup balonlar kapalı bir odada havada serbest bırakılıyor. X balonu yükselip ta vana yapışırken, Z balonu zemine iniyor. Y ise havada dengede kalıyor. A) Cismin ağırlığı X V 3m V Z 4m V Kütle ve hacim değerleri tabloda ki gibi verilen X, Y ve Z cisimleri bir sıvıya bırakılıyor. Y cismi sıvı için de askıda kaldığına göre, aşağıdaki yargı lardan hangisi yanlıştır? B) Y balonuna uygulanan kaldırma kuvveti ağırlığından fazladır. A) X cismi yüzer. C) Yoğunluğu en büyük olan gaz Z balonu içindeki gazdır. C) Y ve Z cisimlerine eşit büyüklükte kaldırma kuvveti etki eder. D) Y balonunun yoğunluğu havanın yoğunlu ğuna eşittir. D) X ve Y cisimlerine farklı büyüklükte kaldır ma kuvveti etki eder. B) X ve Y nin sıvıya batan hacimleri eşittir. Bazı Cisimler Neden Yüzer? K 1 sıvısı L II sıvısı Eşit kütleli K ve L cisimle ri, birbirlerine karışmayan I ve II sıvıları içinde şekil deki gibi dengededir. 9. İçine hidrojen gazı doldurulan çocuk balonu uçarken, baloncunun üfleyerek şişirdiği eşit hacimli balon uçamaz. Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisidir? Buna göre, A) Hava, içinde hidrojen gazı bulunan balona daha büyük kaldırma kuvveti uygular. I. I sıvısı, II sıvısından daha yoğundur. II. K cisminin yoğunluğu L cisminin yoğunlu ğundan daha küçüktür. B) İçinde hidrojen gazı bulunan balonun ağır lığı sıfırdır, diğeri ise ağırlıklıdır. III. K ve L cisimlerine etkiyen kaldırma kuvvet leri eşittir. C) İçinde hidrojen gazı bulunan balonun etra fındaki havanın özkütlesi küçüktür. yargılarından hangileri doğrudur? D) Hidrojen gazının özkütlesi, havanın özkütlesinden küçüktür. A) Yalnız I B) Yalnız III C) II ve III D) I, II ve III 10. „ Avnı maddeden vapılmış, farklı boyutlarda ki K ve L cisimlerinin sıvı içindeki konumları şekildeki gibidir. Buna göre, cisimler le ilgili; 8. Bilgi: Taşırma kabına bırakılan bir cisim sıvı I. Taşırdıkları sıvıların ağırlıkları içinde yüzüyorsa, cismin taşırdığı sıvı nın ağırlığı cismin ağırlığına eşittir. II. Cisimlere etkiyen kaldırma kuvvetleri III. Taşırdıkları sıvıların hacimleri Tartıların üzerindeki taşma seviyelerine kadar su dolu kaplara K, L, M ve N cisimleri bırakılıyor. niceliklerinden hangileri farklıdır? A) YalnızI B) II ve III C) I ve II D) I, II ve III 11 Cisimler su içinde yukarıdaki gibi dengede ka lıyor. Buna göre, aşağıdaki öğrencilerden hangi sinin vardığı sonuç yanlıştır? !k i3h i 2h Taşma düzeyine kadar su dolu K, L ve M kap larına X, Y ve Z katı cisimleri bırakılıyor. Cisim ler su içinde şekildeki gibi dengede kalırken, taşan su yükseklikleri 3h, h ve 2h oluyor. Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? (Taşan suların toplandığı kaplar özdeştir.) A) Z cisminin ağırlığı Y cisminin ağırlığından küçüktür. B) Y cisminin hacmi en küçüktür. C) X cisminin yoğunluğu, diğer cisimlerin yo ğunluğundan küçüktür. D) K, L ve M kapları ağırlaşır. Q COŞKU Bazı Cisimler Neden Yüzer? 2 1 2 . İçindeki hava boşaltılmış olan kaplardaki eşit kollu terazilerin uçlarındaki cisimler dengede dir. Kaplar şekillerde belirtilen maddelerle dol duruluyor. 1 4. Sıvı dolu kaptaki S, R, T ve Z cisimleri şekildeki gibi dengededir. Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? Kaplar doldurulduktan sonra hangi terazi de denge ok yönünde bozulur? A) Yoğunluğu en küçük cisim Z dir. A) é B) T ve R cisimlerinin yoğunlukları eşittir. 1 C) S cisminin yoğunluğu sıvınınkine eşittir. i D) R cisminin yoğunluğu, S ninkinden küçük tür. Ur hava ile dolduruluyor. su ile dolduruluyor. 15. Sıvı dolu kap içinde 1, 2, 3 ve 4 cisimleri şekildeki gibi dengededir. Hangi hava ile dolduruluyor. su ile dolduruluyor. cisim ler için “Ağırlık = Kaldırma kuv veti” eşitliği geçerlidir? (İp gergindir.) 13. Suda Şekil - 1 deki gibi dengede duran K cismi, Şekil-II de ki gibi sudan çıkartı lıyor. □ Düzenekle ilg ili aşağıdaki yorum ları yapan öğren cilerden hangileri nin ifadesi yanlıştır? Şekil - 1 Şekil - II Terazinin gösterdiği değerde değişme olmaz. A) 1 ve 2 B) 1 ve 3 C) 1,2 ve 3 D) 2 ,3 ve 4 1 6 . Aynı ortamdaki K ve L gazlarıyla dolu balonlar şekildeki gibi dengededir. Dinomametrelerin gös terdiği değerler sıfırdan farklı olduğuna göre, K ve L gazları ile havanın yoğunluğunu gösteren grafikler aşağıdakilerden hangisi gibi olabilir? A) Yoğunluk B) ■Yoğunluk I .. . 1 K C) A) Yalnız Serap C) Tufan ve Rana Q COŞKU B) Serap ve Rana D) Tufan, Serap ve Rana ; i K L hava D) Yoğunluk 1 K 1 Gaz Yoğunluk Gaz Gaz L hava Gaz L hava K L hava BASINÇ Yukarıda açıklananlardan çıkarılan sonuca göre, kuvvetin yüzey üzerine yaptığı etki, kuvvetin şidde tinin yanında uygulandığı yüzey alanına da bağlıdır. Birim yüzeye etkiyen dik kuvvete basınç denir. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2. t Birim yüzeye etki eden dik kuvvetin, basınç olarak ifade edildiğini, 2 .2 Basınç, kuvvet ve yüzey alanı arasındaki iliş kiyi, K atiların Basıncı Basınç, kuvvetin yüzeye oranıdır. Katı bir cismin ye re yaptığı basıncı aşağıdaki bağıntı ile bulabiliriz. Basınç P ile gösterilir. öğrenmiş olacağım. Basınç Nedir? Kuvvet Basınç = Eşit ağırlıktaki iki tuğladan birini yatay olarak diğe rini dikey olarak özdeş süngerlerin üzerine aşağı daki gibi koyup batma miktarlarını gözlemleyelim. Dikey olarak duran tuğlanın süngere daha çok bat tığını fark ederiz. Yüzey alanı P= r S Kuvvet birimi (N) Basınç birimi (Pa) = Yüzey alanı birimi (m2) Bu oranda kuvvet birimi N, yüzey alanı birimini de m 2 alınırsa, basınç birimi, N/m 2 our. sünger sünger Taban alanı 1 m 2 olan 1 N luk bir cismin yere yap tığı basınç 1 paskaldır. Yani 1 Pa = 1 N/m 2 dir. Ağır lık aynı kalıp, yüzey alanı büyüdükçe basınç azalır. Tuğlalar eşit ağırlıktadır ama süngere temas ettikle ri yüzey alanları farklıdır. Tuğla dik konumda iken ağırlığı daha küçük bir yüzeye etki ettiği için sünge ri daha çok sıkıştırmıştır. Bir ekmek ya da keki di limlerken bıçağın keskin yüzeyinden faydalanılır. Ekmeği bıçağın ters tara fıyla kesemeyiz. Bir raptiyeyi kartona ko layca batırabilirken bir çiviyi kolayca batıramayız. Bunun sebebi de raptiyenin ucunun çivininkine gö re daha sivri olmasıdır. Raptiyeyi batırırken parmağımız acımaz çünkü rap tiyenin başı geniş yüzeylidir. Ağırlık 1 N 1m 1 m 1N P1 = — - = 1 Pa 1 m2 Ağırlık 1 N . ’V ’ 1 m Ağırlık 1 N 0,5 m 0,5 m 0,5 m P2 = 1N 0,5 m2 = 2 Pa Po = 1N 0,25 m2 = 4 Pa Katı cisimler, üzerlerine etki yen kuvveti aynı yönde ve bü yüklüğünü değiştirmeden ile tirler. Çekiçle çiviye vurulduğunda uygulanan kuvvet, yönünü ve şiddetini değiştirmeden çivi nin başına oradan da ucuna aktarılır. Q COŞKU Basınç Çivinin ucunun yüzey alanının küçük olması bu radaki basıncın büyük olmasına sebep olur. Ucu sivri olmayan çivileri duvara çakmakta zor lanırız. Bunun nedeni küt uçlu çivilerin ucunda basıncın küçük olmasıdır. -> Basınç bağıntısına göre, katı cisimlerin basınç ları, ağırlıkları (uyguladıkları kuvvet) ile doğru orantılıdır. 43 numara ayakkabı giyen 80 kg lık adam ile yine aynı numarayı giyen 120 kg lık adamın yere yaptıkları basınç aynı olamaz. B uzda sürünerek ilerlem ek d ah a güvenlidir. Donmuş göldeki buz üzerinde yürüyen adamın, Yukarıda verilen basınç bağıntısına göre, katı ci simlerin basınçları, temas ettikleri yüzey alanı ile ters orantılıdır. yerle olan temas yüzey alanı küçük olduğundan İnce topuklu bayan ayakkabısının yumuşak ze mine daha fazla batmasının nedeni yüzey alanı nın küçük, dolayısıyla basıncın büyük olmasıdır. min üzerinde Şekil-II deki gibi sürünerek ilerlemek basıncı büyük olur. Bu durumda buzun çatlayıp adamın suya batma ihtimali yüksektir. Aynı buz ze (temas yüzey alanı büyürken) basınç küçük olduğu için daha güvenlidir. Şekildeki cisim belirtilen yer den düşey doğrultuda kesilir se, her bir parçanın basıncı bütün cismin basıncına eşit olur. Çünkü bir parçanın ağırlığındaki azalma oranında yüzey alanında da azalma olacak ve oran, yani basınç sabit kalacaktır. Futbolcular kram pon adı verilen altı çıkıntılı ayakkabılar giyerler. Bu çıkıntı larla yere değme yüzeyi küçültülerek basınç büyütülmüş olur. Böylelikle kayma ihtimali azaltılmış olur. Otomobil ve kamyon lastiklerinde üzerlerinde diş bulunma nedeni de bundandır. Tonlarca kütlesi olan filler gevşek zeminler de ayak taban alanları geniş olduğu için bat maz. " jz ' TTnTTTTTT ■X î U Kum zemin üzerinde şekildeki gibi duran eşit kütle li K, L, M ve N tahta parçalarına aşağı doğru esit büyüklükteki kuvvetler uygulanıyor. Bir süre sonra hangi cisim kum zemin içine en fazla batar? A) K B) L C) M D) N Çözüm Benzer şekilde olduk ça ağır olan kamyon, traktör ve iş makine lerinin de lastiklerinin geniş olmasında ba sıncın azaltılması amaçlanır. Bazı durumlarda basıncın büyük ol masını isteriz. Ör neğin karlı havalar da tekerleklere ta kılan zincirlerin çı kıntıları yüzey ala nını küçültür, bu basıncın büyümesine tekerle ğin karlı zemine daha kolay girmesini sağlar. Q COŞKU Örnek -11 Eşit kütleli cisimlerin ağırlıkları da eşittir. Eşit kuvvet lerin etkidiği cisimler de yere eşit büyüklükte kuv vetler uygular. Bu durumda cisimlerin kuma yaptığı basınç, taban yüzey alanlarıyla ters orantılıdır. Bu nedenle en büyük basıncı yüzey alanı en küçük olan K cismi yapar. Cisimlerin kuma batma miktarı yaptıkları basınçlarla doğru orantılı olduğundan, K cismi diğerlerinden fazla batar. 4 Cevap A Basınç Örnek -12 Sıra Sizde -8 Uç özdeş küpün birleştirilmesiyle oluşmuş aşa ğıdaki cisimlerden hangi ikisi, yere eşit büyük lükte basınç yapar? Şekil - 1 Şekil - II s ’t " IV Boyutları verilen dikdörtgenler prizması şeklindeki silgi masa üzerinde Şekil-I deki gibi durmaktayken, döndürülerek Şekil - II deki konumuna getiriliyor. Buna göre, I. Cismin ağırlığı artmıştır. II. Cismin yere uyguladığı basınç artmıştır. I. Cismin ağırlığı değişmediğinden basınçta de ğişmemiştir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve A) I ve II B) II ve III C) III ve IV Kazanımlar D) I ve II D) II ve IV * Bu bölümü bitirdiğimde; Çözüm 2 .3 Sıvıların ve gazların basıncının bağlı olduğu Silginin döndürülmesiyle ağırlığı değişmez. faktörleri, Her iki durumda da silginin masa üzerinde yaptığı basınçları hesaplayalım. Cismin ağırlığını G olarak alırsak silgi Şekil - 1 deki gibi dururken yere yaptığı basınç; 2.4 Basınca sebep olan kuvvetin çeşitli etkenler den kaynaklanabileceğini, ı öğrenmiş olacağım. Sıvıların Basıncı (Bu durumda cismin taban alanının 8 cm 2 olduğu na dikkat ediniz.) Cisim Şekil - II deki konumuna ge tirildiğinde ise yere yaptığı basınç; Katı maddeler, üze rinde bulunduğu zemine ağırlığından dolayı bir basınç uy gular. Aynen bunun gibi sıvılarda bulun dukları kapların ta banına ağırlıkların dan dolayı bir basınç uygular. Fakat sıvılar akışkan olduğu için sadece kapların tabanına değil kapların yan yüzeylerine de basınç uygular. Anahtar Bilgi Bundan dolayı basınçlar arasındaki ilişki P 1 < P2 olur. Bir kaptaki sıvı basıncı; Kaptaki sıvının derin liğine ve sıvının yoğunluğuna bağlıdır. Kaptaki sıvının hacmine, kabın şekline ve kabın genişliğine bağlı değildir. Q COŞKU Basınç Yerçekiminin olmadığı uzayın bir noktasında sıvının ağırlığı olamayacağı için basıncı da olmaz. Sıvı basıncı sıvının derinli ği ile (sıvı yüksekliği) ile doğru orantılıdır. Şekildeki gibi pet şişeye su doldu rup biri altta diğeri üstte iki delik açıldığında, alttaki delikten çıkan suyun daha uzağa düştüğü görülür. Bu durumun alt taraftaki deli ğe daha fazla basınç uygulandığını ve sıvı basıncı nın derinlikle doğru orantılı olduğunu gösterir. Bu sonuç ayrıca bize alt taraftaki birim yüzeye uygula nan sıvı ağırlığının daha büyük olduğunu gösterir. Sıvı basıncı, sıvının derinliği ile doğru orantılı olduğun dan, sıvı derinliğine bağlı değişim grafiği şekildeki gi bi olur. 1 g/cm 3 0 ,8 g/cm 3 su alkol Psu ^alkol İ 1 1 1 Pc, > Palkol Örnek -13 Aysun bir cam huninin ağzına bir lastik balon par çasını gererek takıyor. Daha sonra plastik hortum, U borusu ve su ile şekildeki düzeneği kuruyor. Buna göre Aysun, aşağıdaki sonuçlardan hangi sine ulaşamaz? Basınç Şekildeki özdeş kaplarda su ve alkolden eşit yükseklikte konulduğunda kap tabanla rındaki sıvı basınçları eşit ol maz. Bunun nedeni sıvı yo ğunluğudur. Su alkolden da ha yoğun olduğundan daha fazla basınç uygular. Aşağıdaki şekilde kaplar aynı seviyede su ile dolu olduğu için şekillerinden bağımsız olarak kapların tabanlarındaki su basınçları birbirine eşittir. A) Huniyi a yönünde hareket ettirirse h yüksekliği azalır. B) Huniyi c yönünde hareket ettirirse h yüksekli ğinde değişme olmaz. C) Huniyi d yönünde hareket ettirirse h yüksekliği artar. D) Huniyi b yönünde hareket ettirirse h yüksekliği artar. Çözüm Huni ağzına gerilerek takılmış lastik balon parçası, huni su içinde hareket ettirildiğinde sıvı içindeki ba sıncın değişip değişmediğini gözlemlememize ya rar. Huni aşağı doğru hareket ettirilince sıvı basıncı artar. Bunu U borusundaki su seviyesinin artmasın dan anlayabiliriz. Huni yukarı doğru hareket ettirilir se su seviyeleri arasındaki mesafe azalır. Huni ya tayda hareket ettirilirse sıvı derinliği değişmeyeceği için U borusundaki su seviyeleri arasındaki fark de ğişmez. Cevap C Sıra Sizde -9 Altlarından birbiri ile bağlantılı olan kap lara bileşik kaplar denir. Birbiri ile bağ lantılı olan kaplara bir bölmeden konu lan sıvı tüm bölmelere ve seviyeleri eşit olacak şe kilde dağılır. Eğer kabın her bir bölmesindeki sıvı yüksekliği farklı olsaydı bu farklılık basınç farkına neden olurdu. Sıvı seviyeleri eşit seviyeye gelerek her bölmedeki sıvı basıncı eşitlenir. Bileşik kaplarda bölmelerin şeklinin ve genişliğinin bir önemi yoktur. 0 COŞKU m © Şekildeki kaplarda her bir bölme V hacmindedir. Kaplara kaç V hacminde su konulduğunda, kap tabanlarındaki sıvı basınçları eşit olur? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Basınç Gaz Basıncının Ölçülm esi Gaz Basıncı Dalgıçlar belli derinliğe indiğinde üzerlerine etki eden sıvı basıncını daha iyi hissederler. Benzer şe kilde içinde bulunduğumuz hava da üzerimize ba sınç uygular. Fakat biz bu basıncı pek hissetmeyiz. Kapalı kaptaki basıncı ölçmek için kullanılan alete manometre adı verilir. Aşağıda bir manometre ve yapısı gösterilmiştir. Hava hem Dünya üzerine hem de içinde bulunan bütün varlıklara, moleküllerin ağırlığı ve hareketi ne deniyle bir kuvvet uygular. Bu kuvvetin birim yüzey alanına düşen payına açık hava basıncı ya da at mosfer basıncı denir. Hava her cm 2 ye yaklaşık 10 N luk kuvvet uygular. Odamızın 2 m2 lik camına, 2 m 2 = 20000 cm 2 oldu ğundan 200 000 N luk kuvvet etki eder. Bu da 20 tonluk kuvvet demektir. Bu kadar kuvvetin etkisinde kalan camların kırılmamasının nedeni iç ve dış ba sıncın birbirini dengelemesidir. Eğer odanın içinde ki havayı boşaltmış olsak camlar anında kırılarak odanın içine dolar. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .5 Sıvıların ve gazların, basıncı, her yönde ay nı büyüklükte ilettiğini, 2 .6 Sıvıların ve gazların, basıncı iletme özellikle rinin teknolojideki kullanım alanlarını, 2 .7 Basıncın, günlük hayattaki önemini ve tek nolojideki uygulamalarını, öğrenmiş olacağım. Sıvıların ve G azların Basıncı İletm esi Gaz tanecikleri sürekli hareket hâlindedir. İşte bu yüzden gaz tanecik leri kabın duvarlarına çarparak kap içinde ba sınç oluşturur. Bir ka palı kapta gaz basıncı, kabın için d e ki her noktada aynıdır. Bunu şişirilmekte olan bir topun ya da bisiklet lastiğinin her tarafının aynı anda şişme sinden anlayabiliriz. Te kerleği şişirirken pompa pistonunu ittiğimizde pompa içinde oluşan yük sek basınçlı hava hortuma aktarılır. Bu hava tekerleğin içine gönderilir. Tekerlek ye terince şişirildiğinde, iç ba sınç dış basınçtan daha bü yük olur ve şişkin görünür. Gaz tanecikleri sıvıla ra göre daha seyrek ve daha hareketlidir. Bir enjektör içindeki hava tanecikleri en jektörün iç yüzeyleri ne her yönde itme ya ni basınç uygular. En jektörün çıkış deliği kapatılıp piston ileri doğru itildi ğinde hacim küçülür ve birim alana daha fazla mo lekül çarpar. Dolayısıyla daha fazla itme oluşur. Bu şekilde enjektör içindeki basınç artmış olur. Yukarıda yapılan işlemi sıvı koyarak tekrarlarsak sı vının pek sıkışmadığını gözlemleriz. İçi sıvı dolu bir balona üsten kuvvet uygularsak, aynı yükseklikteki deliklerden aynı hızla sıvı akışı olur. Katilar basıncı sadece uygulandık ları doğrultuda iletirler fakat sıvılar basıncı her yönde iletirler. Su dolu balonu bir elimizle tutarken di- | v u ğer elimizle balona bas tırırsak, tuttuğumuz elde bir itilme hissederiz. Bu bi ze sıvıların basıncı her yönde ilettiğini gösterir. 0 COŞKU Basınç I şırıngası II şırıngası Örnek -14 Ayrıca yukarıdaki gibi iki şırınga ve lastik borudan oluşmuş içi su dolu düzenekte şırınga pistonların dan birine bastırdığımızda diğer şırıngadaki pisto nun itildiğini görürüz. Sıvıların basıncı her doğrultu da aynen iletilmesi pascal prensibi olarak bilinir. ® s Su Şekildeki su cende resinde K cismi, kü çük bir F kuvveti ile dengede tutuluyor. Bu olayı gözlemle yen öğrenciler aşa ğıdaki yorumları ya pıyor. Anahtar Bilgi Pascal prensibi: kapalı bir kaptaki sıvıya uy gulanan basınç, bu sıvının her noktasına ve ka bın iç yüzeyinin her noktasına aynen iletilir. Sıvı Basıncının İle tim in in Uygulam aları Küçük pistona uygulanan basınç ile büyük pistona ^gulanan basınç lar e ş ittir. F kuvveti artırılırsa K cismi yukarı çıkar. Faz" tüm .t Büyük pis tona uygulanan basınç, küçüğe uygulanandan büyüktür. C evdet Buna göre, hangi öğrencilerin yorumları doğrudur? Sıvı basıncının iletiminde birçok alanda yararlanılır. İtme kuvveti: 500 N Kaldırma ■ | | kuvveti: 10.000 N mKH i B) Yalnız Fazlı C) Firuze ve Fazlı D) Fazlı ve Cevdet Çözüm Alan: 1 n r n A) Yalnız Firuze Borudaki basınç: 500 N/m2 Hidrolik lift sisteminde arabayı kaldıran pistonun alanı, itme kuvvetinin uygulandığı pistonun alanın dan daha büyüktür. Küçük pistona uygulanan kü çük kuvvet, basınç ları her iki piston da eşit olacağı için otomobili kal dıran pistonda büyük bir kuvvet el de edilmesini sağlar. Otomobilin fren pedalına uygula nan kuvvet bütün te kerleklerde aynı basıncı oluşturur. Sıvılar basıncı her doğrultuda eşit büyüklükte iletir. Buna göre küçük pistonda elde edilen basınç bü yük pistondaki basınca eşittir. Küçük pistonu iten kuvvet artırılırsa basınç artacağı için K cismine yu karı yönlü daha büyük kuvvet etki eder, denge bo zulur. Buna göre, Firuze ve Fazlf nın ifadeleri doğru dur. Cevap C Sıra Sizde -10 Şekildeki su dolu kapta piston K se ) K o u . viyesinde iken, Re K' cep pistonu iterek SU K seviyesine indir diğinde, diğer kol lardaki sıvı seviyeleri L den L' ne çıkıyor. Recep bu deneyi yaparken aşağıdaki sorulardan hangilerinin cevaplarını bulmayı amaçlamıştır? I. Sıvılar basıncı her tarafa aynen iletir mi? II. Kapların şekli ve kaplardaki sıvı miktarı sıvı ba sıncını etkiler mi? III. Sıvı basıncı, sıvının yoğunluğuna bağlı mıdır? Depodaki suyun basıncı, K seviyesine kadar su çık masını sağlar. X apartmanında suyu katlara çıkarmak için pompaya gerek yoktur. Ancak Y apartmanın üst katlarına su çıkarmak için pompa kullanmak gerekir. Q COŞKU A) Yalnız I B) İve III C) II ve III D) 1,11 ve Basınç Hava Basıncı Nasıl Ölçülür? Açık hava basıncını ölçmek için kullanılan alete barometre adı verilir. Hava basıncı şekildeki gibi basit bir düzenek yardı mıyla kolayca ölçülebilir. Örnek -15 Toriçelli, deneyini cıva yerine su ile yapmış ol> saydı kaç m uzunluğunda bir cam boru kullan ması gerekirdi? (dsu = 1 g/cm3, dcıva= 13,6 g/cm3) Çözüm Toriçelli deneyini hangi sıvıyla yaparsa yapsın, cam borulardaki sıvı sütunlarının basıncı, açık hava ba sıncına eşit olur. T o riçe lli Deneyi Deniz seviyesinde 0° C ta yaklaşık 1 m uzunluğun daki bir ucu kapalı cam borunun içi cıva ile doldu rulur. Borunun açık ucu parmakla kapatılır ve boru nun bu ucu cıva çanağına ters olarak batırılır. Par mak çekilince cıva seviyesinin bir miktar aşağı doğ ru düştüğü görülür. Bir cetvelle ölçüm yapıldığında cıva seviyesinin 76 cm olduğu görülür. Buna göre deniz seviyesinde 0° C ta açık hava basıncı 76 cm-cıva dır. Bu değer aynı zamanda 1 atm osfer basınç olarak tanımlanır ve kısaca 1 atm olarak ifade edilir. Cıva ve su kul lanarak yanda ki düzenekleri kuralım. Deney cıvayla da, suyla da ya pılsa ortamın açık hava ba sıncı, dolayısıyla cam borulardaki cıva ve su ba sınçları eşit olacaktır. Suyun yoğunluğu, cıvanın yo ğunluğunun 13,6 da 1 i kadardır. Bu sebeple cam borudaki su, cıvayla aynı basınca sahip olabilmesi için cıvanın 13,6 katı kadar yüksekliğe sahip olmalı dır. Bu yükseklik 13,6 x 76 = 1033,6 cm = 10,34 m Bu düzenekte açık havanın cıva yüzeyine uyguladığı basıncı cam boru içindeki cıva sütununun yaptığı basınç dengeleyene kadar cıva seviyesi aşağı düşer. Yükseklere çıktıkça hava yoğunluğu azalır ve bu nun sonucunda açık ha va basıncı git gide düşer. Şekilde dağcı yukarı doğ ru tırmandıkça elindeki balonun şiştiği görülmek tedir. Bunun nedeni yuka rılara çıkıldıkça atmosfer basıncının azalması ve daha büyük olan iç ba sıncın balonu şişirmesidir. metre üzerindeki sıvı yükseklikleri hv h2 ve h3 ün eşit olduğu görülüyor. Aşağıdaki şekilde hava basıncının yükseklikle nasıl azaldığı gösterilmiştir. Bu deneyde aşağıdakiierden hangisinin doğru luğu kanıtlanır? Deniz kenarında açık hava basıncını ölçen üç baro A) Barometrelerde cam borudaki sıvı yüksekliği borunun eğim ve kalınlığına bağlı değildir. B) Barometrelerde cam borudaki sıvı yüksekliği sı vının cinsine göre değişir. C) Barometrelerde cam borudaki sıvı yüksekliği or tamın deniz düzeyinden yüksekliğine bağlıdır. D) Ortamdaki hava basıncı, ortamın sıcaklığına bağ lıdır. Q COŞKU Basınç Günlük Hayatta Gazların Basıncından Faydalanma •4 Gazlar yüksek basınca da yanıklı çelik kaplar içinde sı vılaştırılmış şekilde depola nır. Hastanede kullanılan ok sijen tüpleri, dalgıçların kul landığı oksijen tüpleri, evler de kullanılan tüp gaz adını verdiğimiz LPG ve yangın tüpleri, içinde gaz saklanan tüplerdir. •+ Pipetle süt, ayran, meyve suyu içerken, enjektö re sıvı çekerken, vantuzu duvara yapıştırırken atmosfer ve gaz basıncından faydalanırız. Örnek -16 $ Su dolu barda ğın ağzı Şekil - 1 deki gibi kağıt ile kapatıldık tan sonra bar Delik dak ters çevril Şekil - II Şekil - 1 diğinde suyun dökülmediği gözleniyor. Daha sonra içi su dolu te nekenin ağzı sıkıca kapatılarak alt tarafından Şekil II deki gibi bir delik açıldığında delikten su akmadı ğı gözleniyor. Kapak kapalı Buna göre, verilen örneklerde suyun akmamasının sebebi aşağıdakilerden hangisidir? A) Her iki şekilde de atmosfer basıncının su basın cını dengelemesi B) Şekil - 1de suyun yeterli ağırlıkta olmaması C) Şekil - II de deliğin olduğu yerde hava basıncı ol maması D) Suyun kağıt üzerine ve deliğin olduğu yere ba sınç uygulamaması Çözüm Elektrikli süpürge havayı çekerek süpürge bo rusunun ucunda düşük basınç bölgesi oluştu rur. Bu bölgedeki toz ve küçük parçalar düşük basınç bölgesi olan süpürge borusunun ucuna doğru kayar ve oradan borunun içinden geçe rek süpürgedeki toz torbasına gider. Yandaki gibi bir meyve suyu kutusundaki havayı emerek çekersek, kutu içindeki iç basınç dış at mosfer basıncından daha küçük olduğu için kutu içe ri doğru büzüşür Su, ağırlığından dolayı kap içinde temas ettiği bü tün yüzeylere bir basınç uygular. Şekillerde verilen durumlarda atmosfer basıncı su basıncından çok daha büyük olduğu için bardakta ki su dökülmezken, delikteki su dışarı akmaz. Cevap A Sıra Sizde - 12 Aşağıdaki olaylardan hangisinin gerçekleşmesi, diğerleriyle aynı sebebe dayandırılamaz? İçi su dolu bardağın ağzı hava almayacak şekil de kağıtla kapatılıp ters çevrildiğinde, suyun dökülmediği görülür. Bir arabanın hidrolik sistem yardımıyla kaldırılması. Suyun dökülmemesinin nedeni, suyun kağıda uyguladığı basıncın, açık havanın kağıda uygu ladığı basınçtan küçük olmasıdır. 0 COŞKU Bardaktaki suyun dökülmemesi Plastik vantuzun cam yüzeyde yapıştırıcı o l madan durabilmesi ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Basınç Kazanım Pekiştirme -10 1. Kapalı kaplardaki gaz basıncını ölçme aracı Kazanım Pekiştirme -12 Aşağıdaki kapta belirtilen noktalardaki su ba sınçlarmı karşılaştırınız. 2. Bir maddenin kütlesinin hacmine oranı 3. Birim yüzeye dik olarak etki eden kuvvet 4. Açık hava basıncını ölçmeye yarayan araç 5. Altlarından birbirine bağlı kaplar ıjg 6. Gaz veya sıvı içindeki bir cisme etki eden yukarı yönlü kuvvet 7. Bir cismin sıvı içinde dengede kalması Yukarıda verilen tanımlara göre aşağıdaki bul macayı doldurunuz. İşaretli sütün içindeki şifre kavramı bulunuz. Kavramın basınçla ne gibi bir ilişkisi olduğunu açıklayınız. Kazanım Pekiştirme -13 Şekildeki eşit hacim bölmeli kabın K bölme si sıvı ile dolu, L ve M ise boştur. 1 ve 2 tıkaç ları açılarak sıvı akışı sağlanıyor. I 1 Şifre kavram 2 Sıvı akışı durduğunda K, L, M bölmelerinin tabanlarındaki sıvı ba- BASINÇ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 3. III konumu I konumu t - konumu A) N noktasındaki sıvı basıncı artışı, M nokta sındaki sıvı basıncı artışına eşit olur. Buna göre cismin yere yaptığı P15 P2, P3 ba sınçları arasındaki ilişki, aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? B) P2 > Pı > P3 C) P1 = P2 > P3 D) P1 = P2 = P3 3b k ------ i N M Buna göre, kap ----------------------------tabanlarındaki sı vı basınçlarıyla ilgili aşağıdakilerden hangi si söylenemez? Yukarıdaki gibi I konumunda duran cisim, öz deş küplerden yapılmıştır. Cisim önce I konu mundan II konumuna, sonra III konumuna ge tiriliyor. A) Pı > P3 > P2 Farklı yükseklikte ki kaplardan olu şan şekildeki bile şik kabın kolunun birine su doldurul maktadır. B) Su doldurulan bölümdeki kap daha kısa olduğu için, M noktasındaki basınç artışı N noktasındaki basınç artışından daha bü yük olur. C) Kaplardaki sıvı basınçları çeşmenin oldu ğu kap doluncaya kadar artar, sonra sabit kalır. D) N ve M noktalarındaki sıvı basınçları birbi rine eşittir. 2. 4. ( çözüm % Şekil - 1 Şekil - II Şekil - III V Açık hava basıncını ölçen alete termo metre denir. B) Sıvılar basıncı her yönde iletir. Pipetle bir Sıvıların basıncı içine konulduğu şeyler içerken açık hava ba kabın şekline sıncından ya bağlı değildir. rarlanırız. 7\y D / \ ° /\ Kapalı kap taki gaz basıncı ma nometre ile ölçülür. y\y 7 8 Mahmut ile Betül sorulara cevaplar vererek ok yönünde ilerliyorlar. Her doğru cevapta 10 pu an kazanırken her yanlış cevapta 5 puan kay bediyor. eşittir.) Basınç Sıvı basıncı derinlik arttıkça artar. k Durumunu şekillerdeki gibi değiştiren çocu ğun yere yaptığı basıncın büyüklüğünü gös teren grafik, aşağıdakilerden hangisi olabi lir? (Çocuğun yere değen ayak yüzey genişlikleri A) ( P i Birim yüzeye dik etki eden kuvvete basınç denir. Basınç ....t .... *■••••* Mahmut 7. kapıdan, Betül 3. kapıdan çıktıŞekil I Şekil II III I C) D) II III Basınç ..... T..... ♦ ......î Şekil j Şekil I ^ COŞKU Mahmut Betül A) 20 5 B) 15 15 C) 15 0 D) 5 15 Basınç II III Basınç 5. Cisim Ağırlık (N) Taban alanı (m2) Basınç (Pa) K 20 L 10 8. 0,02 1000 M I. Sıvı derinliği arttıkça sıvı basıncı artar. II. Sıvılar basıncı sadece kuvvet doğrultusun da iletir. III. Hava içindeki maddelere etkiyen kaldırma kuvveti, havanın yoğunluğuna bağlı değildir. 200 0,1 IV. Bir sıvı içindeki cisme etki eden kaldırma kuvveti, cismin sıvıya batan kısmının hac mine bağlıdır. Yatay düzlem üzerindeki K, L ve M cisimlerinin ağırlık, taban alanı ve yere uyguladıkları ba sınç bilgilerinden bazıları şekildeki tabloda ve rilmiştir. V. Deniz seviyesinden yukarılara çıkıldıkça havanın yoğunluğu azalır. Buna göre, cisimlerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? Yukarıdaki ifadelerden doğru bilgi içerenle rin başına D, yanlış içerenlerin başına Y yazar sak, yukarıdan aşağı doğru - yanlış sırala ması aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur? A) K ve L cisimleri yere eşit büyüklükte basınç yapar. B) K ve M cisimlerinin yere uyguladıkları kuv vetler eşittir. C) L cisminin taban alanı M cisminin taban alanından büyüktür. A) D, D, Y, D, D B) Y, D, Y, D, D C) D, Y, Y, D, D D) D, Y, Y, D, Y D) K ve M cisimlerinin ağırlıkları eşittir. 9. SI 6. Yandaki şekilde boruda ki sıvı seviyesi aşağıdaki niceliklerden hangilerinin değişmesine bağlıdır? Boşluk Şekildeki kaplarda aynı cins sıvılar vardır. Buna göre, hangi noktalara eşit büyüklükte sıvı basınçları etki eder? I. Borunun şekli II. Ortamın sıcaklığı III. Ortamın deniz seviyesinden yüksekliği A) İv e li B) İve III C) II ve II D) I, II ve A) L, M ve P B) K, N ve S C) L, N ve R D) K, M ve R 10. * 7. M um M um Tabak Şekil - 1 x J L x T,abak Şekil - II Tabak içine Şekil - 1 deki gibi bırakılan mum, sıcaktan bir süre sonra eriyerek Şekil - II deki konumunu alıyor. Buna göre, mumun tabağa uyguladığı ağır lık kuvveti ve basınç için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? Ağırlık kuvveti Basınç K ve L bölgelerinde eşit hacimde alınan hava kesitindeki tanecikler şekildeki gibidir. Buna göre, I. K deki hava L dekinden daha yoğundur. II. L deki hava basıncı K den daha fazladır. III. L ve K arasında rüzgar oluşur. A) Artar B) Değişmez C) Değişmez A) Yalnız I B) I ve II D) Azalır C) II ve III D) I, II ve III yargılarından hangileri doğrudur? 0 COŞKU Basınç 13. 11. Şekilde görülen ka bın alt kısmı bir böl me ile iki bölüme ayrılmıştır. 0 $ t| (Çözüm h H I. ölçüm II. ölçüm Çeşme açıldıktan sonra II. bölümün tabanına etkiyen s s sıvı basıncının za mana bağlı değişimini veren grafik, aşağıdakilerden hangisi gibi olur? II. ölçüm Bir cıvalı barometre düzeneği ile yukarıda alı nan ölçümler, aşağıda belirtilen noktalardan bazılarında yapılmıştır. N noktası Bu ölçümler, yukarıdaki noktalardan hangi sinde yapılmış olamaz? I. ölçüm II. ölçüm I. ölçüm 14. Sabit tutulan d eğişken Bağım lı d eğişken Bağım sız d eğişken Sıvı miktarı Basınç Kabın şekli Öğretmeni Asuman’dan değişkenleri yukarı daki gibi olan bir düzenek kurmasını istiyor. Asuman aşağıdaki kaplardan hangilerini kul lanırsa, öğretmenin istediğini yapmış olur? 12 . (Kabın bölmeleri eşit hacimlidir.) A) Yoğunlukları farklı X ve Y sıvılarıyla dolu özdeş kapların üzerindeki K ve L delikleri aynı anda açıldığında fışkıran sıvılar yatayda x 1 ve x2 yol larını alıyor. B) Bu deneyde x1 ve x2 uzaklıkları karşılaştırı larak aşağıdakilerden hangisine ulaşılır? C) (Delik genişlikleri eşittir.) A) Sıvı basıncı derinlikle orantılıdır. B) Sıvı basıncı sıvının yoğunluğuna bağlıdır. C) Kabın şekli sıvı basıncını etkilemez. D) Sıvı basıncı kabın genişliğine bağlıdır. 0 COŞKU D) KUVVET ve HAREKET ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 3. I. Cismin havadakine göre sıvı içinde daha hafif olarak tartılması cisme havanın bir kaldırma kuvveti uygulamadığını gösterir. II. Hava ortamında bir cisme yerini değiştirdi ği havanın ağırlığı kadar kaldırma kuvveti uygulanır. K arda y ü rü m e k iç in k a r a yakka b ısı g iy m e k III. Tüm gazlar kendi içlerindeki cisimlere sıvı lar gibi kaldırma kuvveti uygular. Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur? Yukarıda verilenlerden hangilerinde basıncı azaltmak, hangilerinde ise basıncı artırmak amaçlanmıştır? Basıncı artırmak II ve III İve IV B) II ve IV 1ve III C) II, III ve IV Yalnız 1 D) Yalnız 1 II, III ve IV B) İv e li C) II ve III D) I, II ve III 4. Basıncı azaltmak A) A) Yalnız 1 9 (çözüm .0 “c X 5 Yoğunluğu suyunkine eşit olan cisim suda askı da kalır. > Suda yüzen bir cismin daha büyük kütleli miktarı da suda yüzer. Cisim, suya batarsa hacmi kadar hacimde suyun yeri değişir. 3 Yukarıdaki etkinlikte kutu içindeki bilgilerden doğru olanlar (D), yanlış olanlar (Y) olarak değerlendirildiğinde hangi çıkışa ulaşılır? 2. Ağırlıkları ve ayaklarının taban alanları eşit olan üç arkadaş yumuşak kum üzerinde duJgS s rup kuma uyguladıkları basınçlarla ilgili olarak fçözöm konuşuyorlar. A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 5. Gaz ile şişirilmiş « ty . esnek çocuk balonuyla K noktafçözüm smdan L nokta sına çıkan dağ cının balonla il gili olarak söyle diği aşağıdaki yargılardan han gisi doğrudur? Buna göre, hangilerinin söyledikleri kesin likle yanlıştır? A) Balona etkiyen açık hava basıncı artar. A) Yalnız Furkan B) Yalnız Orhan C) Balondaki gazın hacmi azalır. C) Furkan ve Orhan D) Tuğba ve Orhan D) Balondaki gazın basıncı azalır. B) Balondaki gazın yoğunluğu artar. 100 Kuvvet ve Hareket 8. X, Y, Z katı cisimlerinin kütle - hacim grafikleri J p M şekildeki gibidir. 40 6. Bir parça demiri suya attı ğımızda battığını gözleriz. Fakat demirden yapılmış Ç Cçozum çölüm çok büyük gemiler batma dan yüzer. m Kütle (g) (çözüm Nevin, Saim ve Hacer X, Y, Z katı cisimlerini suyun içine bırakıyor. Bunun nedeni; H acim (cm 3) I. Gemilerin batan ha cimlerinin içindeki boş kısımlarının geniş tutularak artırılması II. Gemiye uygulanan kaldırma kuvvetinin ge- minin ağırlığından büyük olması III. Gemiye uygulanan kaldırma kuvvetinin ge minin ağırlığını dengelemesi Nevin Buna göre, Nevin, Saim ve Hacer hangi ci simleri suya atmıştır? verilenlerden hangileri olabilir? A) Yalnız B) Yalnız C) İve III D) İv e li (Suyun yoğunluğu 1g/cm3 tür.) Nevin Saim Hacer A) X Z Y B) X Y Z C) z X Y D) Y Z X K o m pre sö r 9. K uçuk ko m pre sö r silin diri Büyük yük silin diri İplere bağlı K ve L cisimleri sıvı içinde şekildeki gibi den gede olup iplerdeki gerilme kuvveti sıfırdan farklıdır. İpler kesilirse, aşağıda ve rilenlerden hangisi yanlış olur? Yukarıda bir yağlama istasyonunda, aracın yu karı kaldırıldığı hidrolik sistemin yapısı görül mektedir. Bu sistemi inceleyen öğrenciler aşa ğıdaki gibi farklı yorumlarda bulunuyor. K L i v . ip m?. m A) K cismi batar, L cismi yüzer. B) K ye etki eden kaldırma kuvveti değişmez. C) Kaptaki sıvı yüksekliği değişmez. Otomobili kaldıran etki, kompresörün ürettiği kuvvetten kaynaklanır. Küçük silindirde üretilen kuvvet, yük silindirine büyüyerek aktarılır D) L ye etki eden kaldırma kuvveti azalır. 10. Sistem sıvı basıncının iletilmesi esasına göre çalışmaktadır. Nagehan İsm ail Buna göre, hangi öğrencilerin yorumları doğ rudur? Aynı ortamda bulunan içi gaz doldurulmuş eşit hacimdeki K ve L oyuncak balonlarından K balonu serbest bırakıldığında havaya yükse(çözum lirken L balonu yere inmektedir. Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisi ola maz? A) K balonunun daha hafif olması B) K balonunun hacminin büyük olması A) Yalnız İsmail B) İsmail ve Sena C) Sena ve Nagehan D) Sena, İsmail ve Nagehan & COŞKU C) K balonunun içindeki gazın yoğunluğunun havanınkinden küçük olması D) L balonunundaki gazın yoğunluğunun ha vanın yoğunluğundan büyük olması 101 KUVVET ve HAREKET ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aynı tür maddeden yapılmış V, 2V ve 3V hacim li bilyeler farklı yoğunluklu sıvılara bırakılıyor. Bilyeler bu sıvılarda aşağıdaki şekillerden hangisindeki gibi dengede kalamaz? 4. Aysun, bir balonun içindeki ve dışındaki gazın tanecik modellerini çiziyor. (çözüm Buna 9öre> aşağıdaki hangi modelde balon yukarıya doğru yükselir? B> » £ 2V G 3V D)" U £ 2. *Içozum Toriçelli, cıva ile yaptığı de neyde açık hava basıncını ölçüyor. boşluk Kütlesi 120 kg olan bir cismin taban alanı 4 m 2 dir. 1 kg cisme 10 N yer çekimi etki ettiğine gö re cismin yere yaptığı basınç kaç Pa dır? Aynı deney cıva yerine al kol kullanılarak yapılmış olsaydı, aşağıdakiierden hangisi gerçekleşirdi? A) 300 B) 400 C) 500 D) 600 A) Açık hava basıncı değişirdi. B) Tüm sıvılar akışkan olduğu için her şey ay nı olurdu. C) Cam borudaki sıvı yüksekliği azalırdı. D) Cam borudaki sıvı yüksekliği değişirdi. 3. Basınçla ilgili yanda verilen kavram hariÇSzüm tasında I, II, III kutularına yazılması ge reken uygun kavramlar, aşağıdakilerden hangileri dir? 1 102 K noktasından yüzmeye başlayan dalgıç L, M noktalarından geçerek N ye uluşıyor. i I sebep olur Dalgıca etkiyen sıvı basıncının zamanla de ğişimini gösteren grafik, aşağıdakiierden hangisidir? Basınç <£> Birimidir örnektir t Sıvı basıncı Sıvı de rin liğ i B) Basınç Bağlıdır 0 i '" II III A) Kuvvet Paskal Sıvı miktarı B) Ağırlık Paskal Sıvı yoğunluğu C) Ağırlık Newton Sıvı yoğunluğu D) Kuvvet Newton Sıvı ağırlığı Zaman Q COŞKU Kuvvet ve Hareket 7. Taşma seviyesine kadar sıvı ile dolu taşırma kabına K cismi bırakıldığın da sıvının bir kısmı dereceli kaba dö külmektedir. Daha sonra dereceli kaba bırakılan L cismi ise dere celi kaptaki sıvı seviyesini artırmaktadır. 1 0 . Aşağıdaki kapların içinde yoğunlukları ve derinlikleri verilmiş farklı miktarlarda farklı sıvılar İ p B bulunuyor. [çözüm Kapların altlarında bulunan özdeş vanalar açıldığında, hangi düzenekteki pervane di ğerlerine göre daha hızlı döner? B) A) Buna göre; 2h 2h I. Dereceli kaptaki sıvının ağırlığı K cisminin ağırlığına eşittir. 2d n r D) C) T III. K cisminin yoğunluğu L cismininkine eşittir, h 2d ifadelerinden hangileri kesinlikle doğrudur? 8. A) Yalınız I B) YalnızI C) İv e li D) I, II ve Kütlesi 20 gram, hacmi 40 cm3 olan bir tah ta parçası aşağıda yoğunlukları g/cm3 ola rak verilen hangi sıvıya bırakıldığında, tahta parçasına etkiyen kaldırma kuvveti en bü yük olur? 9. C) 0,4 B) 0,3 A) 0,2 S) , t r A h h sıvı h D) C) rf 1 1 . Birbirine karışmayan K ve L sıvılarının olduğu kaba M cismi bırakılınca denge du rumu şekildeki gibi oluyor. K M L M cismi ve sıvıların yo- „ ğunlukları dM, dK, dL olduğuna göre bunlar arasındaki ilişki nedir? A) dK > dL > du B) dL > dM > dK C) dM > dK > dL D) dK > dM > dL 12. Kabın I kolundan sı vıya K cismi bırakıl dığında kaptaki sıvı ve K cismi aşağıdakilerden hangisindeki gi bi dengelenebilir? I i, -----*T ~ D) 0,5 Bir bileşik kabın için deki sıvı şekildeki gibi dengededir. A) s S II. Dereceli kapta sıvı seviyesinin yükselme miktarı, L cisminin batan kısmının hacmine bağlıdır. ß Içozum 0 K n Buna göre, cisimler suya bırakıldıkların da, sıvı içindeki den ge konumları aşağıdakilerden hangileri gibi olabilir? L sıvı Eşit hacimli K, L ve M cisimleri eşit kollu teı_ m razide şekildeki gibi ı C y \ ı dengededir. yyjİLUjy M O-A L - G ....... M K □ _A su K _şy_□ K X y A) Yalnız B) İv e li C) II ve III D) I, II ve SIVI 0 COŞKU KUVVET ve HAREKET ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. M Ççozum 3. Aynı cins ayakkabı giyen dört arkadaşın, küt leleri ve ayakkabı numaraları verilmiştir. 55 kg 39 numara 55 k g 41 numara 60 kg 43 numara 3G m 60 kg 39 numara 5G 3G ! O {çözüm 3S 2S 2S P, P4 Yukarıdaki gibi yatay zemin üzerinde duran ve üst üste konulmuş cisimlerin, taban alanları ve ağırlıkları şekilde gösterilmiştir. Buna göre, zemine yapılan Pv P2, P3 ve P4 basınçları ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) P-ı > P2 > P3 > P4 Feyyaz H aşan M e tin B) P2 > P3 > P4 > P1 H arun O P2 > Pı = P3 = P4 Buna göre, hangisinin yere uyguladığı ba sınç en büyüktür? A) Feyyaz B) Haşan C) Metin D) Harun D) P, = P2 = P3 = P4 Şekildeki cisim bulun duğu yüzeye 400 Pa basınç uyguluyor. c Cisim alt üst edildi ğinde yere yapacağı basınç için aşağıdakilerden hangisi doğru olur? 1 1 o su f/n.*.i ■H WF-. A) Azalır B) Artar C) Değişmez D) Yarıya iner - ...... '* 4 . ?kM Sjk Hacimleri eşit X, Y, Z cisimleri su içinde şekil deki gibi dengededir. Bunları gözlemleyen Di lara, Haşan ve Ebru aşağıdaki yorumları yapı yor. 5. Esnek bir çocuk balonu fanusun j p g içinde iple bağCçözüm lanmış ve ipte bir gerilme kuvveti oluşmuştur. ♦ hava fanus Buna göre, Pom pa I. Balona kaldırma kuvveti uygulanmıştır. Dilara Haşan Ebru Buna göre, hangi öğrencilerin ifadeleri doğ rudur? A) Dilara ve Haşan ® II. Fanusun içine hava pompalanırsa balonun hacmi küçülür. III. Fanustan dışarıya biraz hava alınırsa balo nun hacmi büyür. ifadelerinden hangileri doğrudur? B) Haşan ve Ebru C) Dilara ve Ebru A) Yalnız I B) İv e li D) Dilara, Haşan ve Ebru C) II ve III D) I, II ve 0 COŞKU Kuvvet ve Hareket 6. A d yoğunluklu S cismi boş kabın tabanında şekildeki gibi dururken kaba 2d yo ğunluklu sıvı ilave edilmeye başlanıyor. kap 2 d 8. ü (çözüm £l Kap dolana kadar S cismi ne etkiyen kaldırma kuv vetinin zamanla değişimini gösteren grafik aşağıdakilerden hangisidir? B) Kaldırma kuvveti Kütleleri esit olan X, Y, Z cisimleri suya bırakılıp denge sağlandığında, uy gulanan kaldırma kuvvet lerinin sütun grafikleri şe kildeki gibidir. Kaldırm a kuvveti X Y Z Buna göre, cisimlerin su içindeki denge durumları aşağıdakilerden hangisi gibi olamaz? A) Kaldırma kuvveti B) 1 j Zaman Zaman C) D) Kaldırma kuvveti C) Zaman Zaman Şekildeki kaplar musluklarla birbi rine bağlı olup sadece I kabında sıvı bulunmakta dır. 9. 7. D) Kaldırma kuvveti Sıvı içinde gösterildiği gibi dengede kalan ci simler, aşağıdaki gibi konuşturulmuştur. Ağırlığım, b(ma etki L eden kale ırma kuvvetinden tnjyüktür. E/ma jlmL J Ben kaba girince, yeri değişen sıvı hacmi | benim hacmime eşittir. Kaplar arasında ki K ve L mus lukları açılırsa I, II ve III kaplarının tabanına etki eden sıvı basınçları P,, P„ ve P„, arasın daki ilişki aşağıdakilerden hangisi olur? A) P, = P„ = P|„ B) p„ > pı > P|„ C) P,|| > P| > P„ D) P| > P|l > P|ll 1 0 . Hava ortamında tahta M antar I Benim yoğunluğum sıvının yoğunluğuna eşittir. j Lastik top ve demir parçalarının tartıldığı eşit kollu tera zi şekildeki gibi den gededir. Fanus içindeki hava boşaltılırsa terazinin dengesi nasıl deği şir? (Demirin öz kütlesi ( \ & A demir tahta hava Buna göre hangi cisimlerin konumları ile ko nuşmaları arasında uyuşmazlık vardır? tahtanınkinden büyüktür.) A) Yalnız Elma A) Denge 1 yönünde bozulur. B) Yalnız Mantar B) Denge 2 yönünde bozulur. C) Elma ve lastik top C) Denge bozulmaz. D) Mantar ve Lastik top D) Denge önce 1, sonra 2 yönünde bozulur. ^ COŞKU 105 Kuvvet ve Hareket 11. 13. m * I, II ve III ortamlarındaki ba rometre düzeneklerinde cam borulardaki cıva yük seklikleri şekillerde veril miştir. boşluk 72 cm Buna göre, ortamların de niz seviyesinden yüksek likleri h,, h„ ve hm arasın daki ilişki aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiştir? (Sıcaklıklar sabittir.) A) h, > h„, > h„ B ) h ı > h ll > h lll C) hm > h„ > h. D > hıı > hffl > hı D eniz ---Yukarıdaki şekilde deniz düzeyinden yukarılara kadar havayı oluşturan tanecikler modellenmiştir. Buna göre, aynı sıcaklıktaki K, L ve M nok talarında bir barometrenin göstereceği de ğerler küçükten büyüğe nasıl sıralanır? A) L, M, K B) K, M, L C) K, L, M D) M, L, K 14. Bir cisim uçan balona bağlı bir iple su içinde dengelenmektedir. Cisim dengede iken aşağı daki işlemler ayrı ayrı yapılıyor. 12. Şekildeki bileşik kaplarda gösterilen düzeylerde su bu 2h lunmaktadır. Kesit ı ı u alanları S ve 2S su — X olan kapların ara sındaki vana açıldı ğında ok yönünde su hareketi gözleniyor. 2S Bunun sebebini soran öğretmene, hangi öğ rencinin verdiği cevap doğrudur? K aplardaki sıvı h acim leri farklıdır. Bu farktan dolayı, ka pla r arasında sıvı h areketi olu şu r Bu işlemler yapıldıktan sonra, balonun den ge durumu ile ilgili aşağıdaki öğrencilerden hangisinin söylediği doğru olur? Kapların şekilleri farklıdır. Bu farktan) dolayı, ka pla r arasında sıvı hareketi \ oluşur. A) Serhat 106} B) Emine C) Mine D) Alpay 0 COŞKU UNITE Maddenin Yapısı ve Özellikleri ELEMENTLERİN SINIFLANDIRILMASI Kazanımlar Son olarak Glenn Seaborg (Gılen Siborg) Moseley’in tablosunun altına iki satır daha ekleyerek pe riyodik tabloya günümüz şeklini vermiştir. i Bu bölümü bitirdiğimde; 1.1 Anahtar Bilgi Elementleri benzer özelliklerine göre sınıf landırmanın önemini Bir atomun proton sayısı onun atom numarası dır. Atom numarası ile de element numarası aynıdır. öğrenmiş olacağım. Günümüze 80 nin üzerinde doğal element bulun maktadır. Yapay olarak insanlar tarafından elde edi len elementlerle beraber element sayısı 110 u aş mıştır. Element numarası = Atom numarası Örnek -1 Bu elementleri benzer fiziksel veya kimyasal özel liklerine göre gruplandırmak ve sınıflandırmak hem elementlerin anlaşılmasını hem de kullanımlarını kolaylaştırmaktadır. Bu nedenle bilim insanları ele mentleri sınıflandırma çalışmaları yapmışlardır. PERİYODİK TABLONUN TARİHSEL GELİŞİMİ 1829 yılında Johann Döbereiner (Yohan Döbereynar) la başlayan sınıflandırma çalışmaları element lerin değişik özellikleri kullanılarak John Newlands (Con Nivlends), Alexandre Beguyer de Chancourtois (Aleksandır Beguyer dö Şankurtua) le devam etmiştir. Daha sonra Mendelev ve Meyer eş zamanlı olarak elementleri benzer şekilde sıralamıştır. Dimitri Mendeleev elementleri artan atom ağırlıklarına göre sıralamış tır. Ancak bu sıralamayı yaparken elementlerin benzer kimyasal özellikler gösterenleri alt alta gelecek şekilde bir düzenleme yapmıştır. Günümüzde kullanılan elementler tablosununun temelini Henry Moseley (Henri Mozeli) elementleri, atomlarının proton sayılarına göre sıralayarak oluş turmuştur. Günümüz periyodik tablosu için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Mendelev’in tablosuyla aynıdır. B) Elementler atom numaralarına göre dizilmiştir. § C) Elementler kütlelerine göre sıralanmıştır. | D) Bazı elementlerin yeri henüz belirlenmemiştir. i Çözüm @ Mendelev’in tablosunda elementler kütlelerine gö re sıralanmıştır. Modern periyodik tabloda ise ele mentler proton sayılarına (atom numaralarına) göre sıralanmıştır. B seçeneği doğru, A ve C seçenekle ri yanlıştır. Bilinen bütün elementler periyodik tabloya yerleşti rilmiştir. D seçeneği yanlıştır. Cevap B © Sıra Sizde -1 Aşağıdakilerden hangisi elementleri sınıflandır manın amaçlarından biri değildir? A) Elementleri belirli özelliklerine göre gruplandır mak. B) Elementlerin özelliklerini karşılaştırmak C) Elementlerin renklerini belirlemek D) Elementleri daha iyi tanıyabilmek Q COŞKU Elementlerin Sınıflandırılması Periyodik tablodaki 1A, 2A, 7A ve 8A gruplarının özel adları vardır. Bunlar aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Kazanımlar 1A Bu bölümü bitirdiğimde; 8A 3A4A5A6A7A 2A 1 .2 Periyodik tablodaki gruplan, periyotları, ve aynı gruptaki elementlerin özelliklerini karşı laştırmayı, ® İŞ C ¡J O' 1 ñ * s. |2 öğrenmiş olacağım. 1% MODERN PERİYODİK TABLO Elementler atom numaralarına göre sıralandıkların da elementlerin belirli aralıklarla (periyodik olarak) bazı kimyasal özelliklerinin tekrarlandığı görülmüş tür. Bu nedenle benzer özellikleri gösteren ele mentler alt alta yazılmıştır. Böylece satır ve sütunlar dan oluşan modern periyodik tabloda elde edilmiş tir. Örnek -2 Periyodik tabloyu oluşturan periyot ve gruplar ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) Aynı periyotta soldan sağa gidildikçe element lerin atom numarası artar. ► Modern periyodik tablo 7 tane yatay satırdan oluşur. Bu satırlara periyot adı verilir. B) Aynı grupta aşağı doğru gidildikçe element atomlarının katman sayısı artar. 1. P eriyot: Sadece hidrojen (H) ve helyum (He) elementlerinden oluşur ve en kısa peri yottur. 2. P eriyot: 8 elementten oluşur. Bu periyotta Li, Be, B, C, N, O, F ve Ne elementleri bu lunur. 3. P eriyot: 8 elementten oluşur. Na, Mg, Al, Si, R Cl ve Ar elementleri bulunur. 4 ve 5 . periyotlar: 18 er elementten oluşurlar. 6 ve 7. periyotlar: 6. periyotta 32 tane element var dır. 7. periyot ise daha tamam lanmamıştır. i ? ! i i i i ı 1 i I 3 î S ir fl ■ İl! ■[ 2 IIAI ¿ il i;! ) s d■ u 2 S Ä î 2 2 s s 2.:;â 2 S " s S R_.S. S 1R 0l4 t0o6e 1s0g« 1 0 7 1H 0.1 1M 0»' 1Jl U 11u»b M 111 I B U I I1101.0j|¡I1«19 8 !|S|Sj|£,||S S f i ’« İR İS s s s ![5|! k I â .;s 100 101 C) En kısa periyot 1 . periyottur. D) Periyodik tabloda toplam sekiz grup vardır. | Çözüm 5 -| <3 @ Elementler atom numaralarına göre dizildiğine göre periyot içinde soldan sağa gidildikçe atom numarası artar. A seçeneği doğrudur. Periyodik tablodaki bir grup içinde aşağı doğru inil dikçe element atomlarının katman sayısı artar. B se çeneği doğrudur. 1 . periyot en kısa periyottur. C se çeneği doğrudur. Periyodik tabloda 18 grup vardır. Bunlardan 8 tanesi ana gruptur. D seçeneği yanlış tır. Cevap D ı>II II ■»I ■■I sn*][?][ş][ffiiil s s H fijs s (t Sıra Sizde -2 102 I 103 Aynı gruptaki elem entlerin Modern Periyodik Tabloda 18 tane düşey sütun vardır. Bu sütunlar grup olarak adlandırılır. Bu düzeyde yukarıdaki şekildeki gibi 8 grup belirtil miştir. Bu gruplar ana grup veya A grupları ola rak da adlandırılır. Diğer 10 grup ise daha son raki yıllarda incelenecektir. özellikleri aynıdır 3. p eriyo tta 18 tane elem ent bulunur Kadir Anahtar Bilgi Aynı grupta bulunan elementler sertlik, parlak lık, iletkenlik ve elektron alma veya verme özel likleri bakımından birbirine benzer. Q COŞKU Periyodik sistemle ilgili hangi öğrencilerin ver diği bilgiler doğrudur? A) Yalnız Selen B) Yalnız Salih C) Selen ve Kadir D) Kadir ve Salih 109 | I Elementlerin Sınıflandırılması ► Tel ve levha hâline getirilemezler. Kırılgandırlar. Kazanımlar ► Elektrik ve ısıyı iyi iletmezler. Örneğin bir tür kar bon olan grafit az da olsa elektrik akımını iletir. Bu bölümü bitirdiğimde; ► Birbirleri ile ve metallerle bileşik oluşturabilirler. 1 .3 Metal, ametal ve yarı metallerin özelliklerini, 1 .4 Periyodik tablonun sol tarafında daha çok metallerin, sağ tarafında ise ametallerin bu lunduğunu, öğrenmiş olacağım. i Periyodik tablodaki elementlerin özellikleri dikkate alındığında elementler metal, ametal ve yarı metal olarak sınıflandırılır. Elementler Meta0 ( Ametal (Van mirtaP) ► Metallerle bileşik oluştururken elektron alırlar veya elektronlarını ortaklaşa kullanırlar. ► Tabiatta çoğu ametal, moleküller hâlinde bulunur. ► Bileşiklerinde pozitif ya da negatif değerlikler alabilirler. ► Son katmanlarında genellikle 5, 6 ya da 7 elekt ron bulunur. Hidrojende 1 elektron vardır. Yarı Metaller Bazı özellikleri metallere, bazı özellikleri ise ametal lere benzeyen elementlerdir. Bunlar B, Si, Ge, As, Sb, Te, Po ve At elementleri olmak üzere sekiz ta nedir. Periyodik tabloda metaller ve ametaller ara sında bulunurlar. Özellikleri Metaller ► Oda sıcaklığında katı hâlde bulunurlar. ► Parlak ya da mat görünüşe sahip olabilirler. Elementlerin büyük çoğunluğu metaldir. Periyodik tablonun sol tarafında bulunurlar. ► İşlenmeleri mümkündür. Ametaller gibi kırılgan değillerdir. Özellikleri ► Isıyı ve elektrik akımını ametallere göre daha iyi, metallere göre ise daha az iletirler. ► Cıva metali hariç oda şartlarında tamamı katı hâldedir. ► Genellikle parlak görünüşlüdürler ve ışığı yansı tırlar. ► Tel ve levha hâline getirilebilirler. Örnek - 3 ► Tel ve levha hâline getirilebilirler. Yani işlenerek şekil verilebilirler. H ► Elektrik akımını ve ısıyı iyi iletirler. Na 0 Ne ► Kendi aralarında bileşik oluşturamazlar. Ametal lerle bileşik oluştururlar. ► Bileşik oluştururken daima elektron verirler. Ya ni pozitif yüklü iyon (Katyon) oluştururlar. ► Saf hâlde iken atomik olarak bulunurlar. Son katmanlarında genellikle 1, 2 ya da 3 elekt ron bulunur. Ametaller Ametaller H, O, N, P, C, F, Cl, Br, I, S, Se, He, Ne, Ar Kr, Xe ve Rn, elementleri olmak üzere toplam 17 ta nedir. Hidrojen hariç periyodik tablonun sağ tarafın da bulunurlar. Periyodik tabloda yerleri belirtilen elementler için aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) H bir ametaldir. B) Ne soy gazdır. C) Na bir metaldir. D) O ve Ne nin özellikleri benzerdir. Çözüm Özellikleri 1. grubun ilk üyesi olan H bir ametaldir. Gruptaki di ğer elementler alkali metalleridir. A ve C seçenekle ri doğrudur. Periyodik tablonun en sağındaki 8. grup elementleri soy gazdır. B seçeneği doğrudur. ► Oda koşullarında H, He, N, O, F, Ne, Cl ve soy gazlar gaz hâlde, Br sıvı hâlde ve C, R S ile I ka tı hâlde bulunur. Aynı gruptaki elementlerin kimyasal özellikleri ben zerdir. O ve Ne aynı grupta olmadığından kimyasal özellikleri benzer değildir. D seçeneği yanlıştır. ► Genellikle mat renklidirler. Cevap D Q COŞKU CM -û 00 Q_ S ı— O O) 00 1 o) 9 t - co co Ü CO'—’ o c CM O h- O) ^ < 00 ı= CM Z co ~o Û_ N O ın r *0 c CM LL ^■oc co w r-O ın c CM^ 0 0 ,0 IO CD r» cc CM O (O I- CO 0) co o 78 Pt n ” 77 İr & CO N O) E CO|_ 00 CD LU h» o COX O) w O) LU 31 o ) ^ cc co > COÛ 00 'tz 0 )0 h» O) CÛ co E O) o 103 Lr o C lOC/) co O 102 No CM ® h- _J 101 Md 2(75 O -Q >- 100 Fm ıo CO T- 3 ıo n c o ı- ^ -o co o CO 3 CO LU 95 Am ı- A co < 118 U uo co w 116 U uh ^ o 00 CL 115 Uup CM ,0) ıo \— 114 U uq 0) COCO 113 Uut ıo 00 < 112 Uub C/D lO C Û N co _ LO 110 Ds CO ıo, CD O 0) CO CÛ 109 Mt U ) IO ¿r 108 Hs C0 O « s ır>'—’ o CO c 00 CC 107 Bh 05 LL 3** -?to r f Q) lO X S İ oo—• CM E <£>Cn CD Ol 106 O 83 Bi Elementlerin Sınıflandırılması cÖ q Ü CO Q_ 0>Z 105 CM ■■■■ CMC CM t~ o •^ N CM 2= X 0-0 coz 92 U CO ,03 N -H - 104 o Db -r- JÛ ^ z " ö Rf CM O 74 W E < sg a> O) LO CL T- C0 CDO. 00 û) LO O O -C û r- O CM C0 . O CVJ evi CM O) CO co: C3 ı - COŞKU Q) CÛ o >< O >« O <u Ol 09 Q_ O) O . T- CM CO O C 0 CM O O) y T— o >« fo>c_ a . Y 0 39 k i ® ÎS J 3 ® cr> o oo < 00 co co CO co ıo CÛ oo co 00 CC h»-û IO W ıo O co co t r ll o >» h. O) Ol O >» w V O . o >» w 09 a . LO (O r - ® 0 5 1- Elementlerin Sınıflandırılması © Sıra Sizde - 3 Örnek -4 Metaller ile ilgili aşağıda verilen yargılardan hangisi doğru değildir? Aşağıda elementlerin kullanım alanları ile ilgili verilerden hangisi yanlıştır? A) Periyodik tabloda ametallerin sol tarafında bulu nurlar. A) Altın ve gümüş süs eşyalarında kullanılır. B) Oda koşullarında çoğunlukla kâtı hâldedirler. C) Metalik parlaklığa sahiptirler. B) Klor, suların mikroplardan temizlenmesinde kullanılır. C) Demir, okulların ve sıraların yapımında kullanılır. D) Cıva elektrik tellerinde kullanılır. D) Isı ve elektrik akımını iyi iletmezler. Çözüm Kazanımlar ı Bu bölümü bitirdiğimde; 1.5 Metallerin, ametallerin ve yarı metallerin günlük yaşamdaki kullanım alanları ile ilgili örnekler vermeyi Altın, gümüş ve platin elementleri değerli elementle ridir ve süs eşyası ve takı yapımında kullanılır. Sula rın temizlenmesinde klor kullanılır. Demir binaların yapımında esas maddelerden biridir. Cıva oda ko şullarında sıvı hâlde bulunan ve zehirli bir metaldir. Tel yapımında kullanılamaz. D seçeneği yanlıştır. Cevap D öğrenmiş olacağım. Sıra Sizde -4 Bir elementin nerede kullanılacağı o elementin sa hip olduğu özelliği ile ilgilidir. Metaller, ametaller ve yarı metaller de sahip oldukları özelliklere göre fak lı alanlarda kullanılırlar. Aşağıdaki tabloda bazı elmentlerin kullanım alanları verilmiştir. İnceleyiniz. Element Türü Alüminyum Metal Demir Metal Hâli* Bazı Kullanım Alanları Katı Elektrik kablosu, merdiven, trabzan gibi birçok araç ya pımda Katı İnşaatlarda, otomobil ve be yaz eşya yapımı vb. yapı mında Mücevher olarak süs eşya larında, elektronik devreler de I. Diş macunlarında kullanılır. II. Köprü ve bina inşaatlarında kullanılır. III. Elektrik tellerinde kullanılır. Yukarıda kullanıldıkları bazı alanlar verilen üç elementin adları aşağıdakilerin hangisinde doğ ru olarak verilmiştir? 1 II III A) Gümüş Kükürt Demir B) Flor Demir Bakır Alüminyum Oksijen Klor Kalsiyum C) Sodyum D) Bakır Altın Metal Katı Cıva Metal Sıvı Termometrede, diş dolgu sunda Bor Yarı metal Katı Cam imalatında ve enerji kaynağı olarak Periyodik tabloda genel olarak bazı özelliklerin değişimi düzenli olur. Silisyum Yarı metal Katı Cam, seramik üretiminde, elektronik aletlerin yapımında Aynı grupta aşağı doğru: Karbon Ametal Katı Her türlü canlı organizmada ve birçok madde bulunur. Azot Ametal Gaz Gübre üretiminde ve soğut ma işlerinde ► Son katmanındaki elektron sayısı değişmez. Flor Ametal Gaz Diş macunlarında kullanılır. ► Metalik özellik artar, ametalik özellik azalır. Helyum Ametal Gaz Hava balonlarında ve roket lerde Aynı periyotta sağa doğru: Klor Ametal Gaz İçme sularını ve havuz sula rını dezenfekte etmekte İyot Ametal Katı Mikrop öldürücü, iyotlu tuz larda Anahtar Bilgi ► Atom numarası ve periyot numarası artar. ► Katman sayısı artar. Bu da atom hacminin artmasına neden olur. ► Atom numarası ve grup numarası artar. ► Katman sayısı değişmez. ► Son katmandaki elektron sayısı artar. ► Metalik özellik azalır, ametalik özellik artar. * : Elementin oda koşullarındaki fiziksel hâli Q COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Elementlerin Sınıflandırılması Kazanım Pekiştirme -1 Aşağıda verilen elementleri türleri ile uygun şekilde eşleştiriniz. 4; Alüminyum İd Metal Demir Hidrojen Azot ¡¡■ ■ ■ i Neon jj p - Karbon 4SI Kalsiyum « Gümüş Ä Kükürt | j[ Yarımetal m Oksijen Sodyum Ametal Altın Helyum Kazanım Pekiştirme - 2 Aşağıdaki balonları üzerlerinde yazılı olan özelliklere göre karakterlere uygun şekilde dağıtınız. / O % Bileşiklerinde anyon iyonu oluş tururlar. Elektrik ve ısıyı iyi iletmezler. Á ELEMENTLERİN SINIFLANDIRILMASI KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ Öğretmen arkalarında grup numaraları yazan, 1 <► m tçozum Alkali metal 4. I. Periyodik cetvelin 8A grubunda bulunurlar. I Soy gazlar II. Bazı özellikleri metallere bezer. Halojenler V >- y III. Sayıları 40 civarındadır, y yargılarından hangileri doğrudur? kartlarını sınıfa göstermiştir. Buna göre, kartların arkasında yazan rakam lar aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? <3> < t> A) 7 8 B) 3 5 1 2 C) 1 8 8 7 5 4 D) 2. Yarı metaller için, A) Yalnız I B) Yalnız II C) İ v e l i D) 1,11 ve III <s> 5. A) Elektron sayısı He Na Tabiatta 110 dan fazla element bulunur. Elementlerin birbirinden farklı olmasını sağlayan ayırt edici özellik aşağıda verilen lerden hangisidir? H Cl Yukarıdaki periyodik tabloda yerleri verilen elementlerin alkali metal, halojen ve soy gaz olarak sınıflandırılması aşağıdakilerden han gisinde doğru yapılmıştır? f o o © Alkali metal Halojen A) H ve Na B) Proton sayısı Soy gaz Cl He H ve Cl C) Nötron sayısı B) Na He D) Çekirdeğin kütlesi C) Cl H ve He Na D) Na Cl He 3. p 6. Içozum • Periyodik tabloda sağa ve aşağıya doğru gidildikçe atom numarası artar. Buna göre, Yukarıda sıralanmış hâlde bekleyen periyo dik tablonun 2. periyottaki elementleri için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? X : 3. periyot 2A grubu Y : 2. periyot 7A grubu Z : 3. periyot 6A grubu A) Atomlar çekirdeklerindeki proton sayısına göre soldan sağa doğru dizilmiştir. B) Lityum elementi ısıyı ve elektrik akımını iyi iletir. elementlerinin atom numaralarına göre kar şılaştırılmaları aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? C) Grup numaraları aynıdır. A) Z > X > Y B) X> Y > Z D) F elementi bir ametaldir. C) Z > Y > X D) Y > Z > X Q COŞKU Elementlerin Sınıflandırılması 1 0 . Na elem enti = 3. periyotta alkali metaldir. 7. Metal F elem enti = 2. periyotta halojendir. {çözüm Ne elem enti = 2 . periyotta katmanları tam dolu elementtir. Kırılgandır. Tel ve lev ha olabilir. Mg elem enti = 3. periyotta 2. grup elementi dir. e o Buna göre Na, F, Ne ve Mg elementlerinin periyodik tablodaki yerleri aşağıdakilerin hangisinde doğru gösterilmiştir? Elektriği iletir. Parlaktır. ir A) Mg Ne Yukarıdaki vagonlar kullanılarak bir metal treni oluşturulacaktır. F Na Buna göre, hangi numaralı vagon bağlana maz? D) 4 C) 3 B) 2 A) 1 —| B) — Na Mç 8. Metal Ametal Yarı metal Altın (Au) Kükürt (S) Silisyum (Si) Sodyum (Na) Flor (F) Bor (B) Demir (Fe) Oksijen (0) Klor (Cl) F Ne — C) ı—ı F Ne Na Yukarıdaki tabloda verilen elementlerden hangileri yanlış sınıflandırılmıştır? A) Yalnız klor B) Yalnız sodyum C) Silisyum ve klor D) Sodyum ve bor D) Ne F Na Mc 9. Aşağıdaki öğrencilerden hangisi ametaller de görülen özelliklerden birini söylemiştir? A) Parlak olma B) Birbirleriyle bileşik oluşturma 1 / u / 1 1 . Be : Metal N : Ametal S B C) Elektrik akımını iyi iletme JS Q COŞKU D) Tel hâline gelebilme : Yarı metal Aynı periyotta bulunan yukarıdaki element lerin atom numaralarının karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Be > N > B B) N > B > Be C) B > N > Be D) B > Be > N Elementlerin Sınıflandırılması C l3 15. Yanda periyodik tablodan alı 2A grubun daki elementle rin tamamı metaldir. 1. periyotta metal yoktur. 3. periyotta toplam 8 tane element vardır. nan bir kesitte bazı elementle rin yerleri verilmiştir. c Si Cl Se Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) C ve Si nin son katmanında eşit sayıda elektron vardır. B) Si ve Cl nin periyot numaraları aynıdır. Betül Furkan C) Atom numarası en büyük olan Se dir. Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin yaz dığı bilgi notları doğrudur? D) Cl nin atom numarası, Si ninkinden küçük tür. A) Yalnız Betül B) Betül ve Zehra 1 6 . Ahmet: N elementinin proton sayısı B ninkinden iki fazladır. C) Zehra ve Furkan D) Betül, Zehra ve Furkan I Kemal: F elementi N ile aynı periyotta bulunur. Filiz: 13. Atom numarası 12 olan element 3. periyotta bulunmaktadır. Buna göre, atom numarası 19 olan element kaçıncı periyottadır? A) 3 B) 4 C) 5 He elementi 2 protona sahiptir ve atom numarası N ninkinden 5 küçüktür. N, B, F ve He elementleri ile ilgili üç öğrenci yukarıdaki bilgileri vermiştir. Buna göre, aşağıdaki hangi periyodik çizel gede bu elementlerin yerleri doğru gösteril miştir? A) B) He C) He D) Hei Yukarıdaki öğrencilerin istedikleri element türleri aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? Ali A) Yarı metal Can Metal Gamze Ametal B) Ametal Yarı metal Metal C) Metal Ametal Yarı me D) Yarı metal Ametal Metal Q COŞKU ELEMENTLERİN SINIFLANDIRILMASI KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 4. Periyodik tabloda 5A grubunda bulunan elementler için aşağıdaki özelliklerinden hangisi aynı veya benzerdir? A) Kimyasal özellikleri B) Atom numaraları C) Son katmanındaki elektron sayıları Periyodik tabloda ok yönünde, D) Katman sayıları I. Atom numarası li. Son katmandaki elektron sayısı III. Grup numarası niceliklerinden hangileri artar? 2. A) Yalnız I B) Yalnız C) İ v e l i D) İve III 5. Na M a Ca Periyodik tabloda yerleri verilen elementler le ilgili aşağıdaki öğrencilerden hangisinin verdiği bilgi doğrudur? Aşağıda verilen bilim insanlarından hangisi periyodik tablo ile ilgili önemli çalışmalar yapmıştır? A) Edison B) Mendeleev C) Newton D) Einstein A) C) _ ¿i** H afif olduğu için X metali kullanılır. Sağlam ve sert olduğu için Y metali kullanılır, B) Mg ve Ca nın kim yasal özellikleri aynıdır. grup elementidir. 3. a. A/a ve Mg aynı Uçü de tel ve levha hâline getirilebilir. D) Na ve Mg nin katman sayıları farklıdır. Parlak ve korozyona dayanıklı olduğu için Z metali İle kaplanmıştır. Yukarıdaki resimlerde kullanım alanları be lirtilen X, Y ve Z metalleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? 6. Aşağıdaki gruplardan hangisinde bulunan elementler elektrik akımını iletmez? Y Z A) Alüminyum Demir Nikel B) Demir Magnezyum Bakır B) Alkali metaller X A) Soy gazlar C) Alüminyum Altın Sodyum C) Toprak alkali metaller D) Kurşun Demir Nikel D) Metaller Q COŞKU (117 Elementlerin Sınıflandırılması 7. Halojenler ile ilgili aşağıdaki öğrencilerden hangisinin verdiği bilgi yanlıştır? A) Periyodik sis temde 7. grupta bulunurlar. B) Grupta flor ve klor gibi ametaller bulunur. X atomu Y atomu D) Yukarıda özelliklerini anlatan X ve Y atomla rı ile ilgili olarak aşağıdaki yargılardan han gisi kesinlikle yanlıştır? Bütün bileşiklerini elektron vererek yaparlar. A) Aynı periyottadırlar. B) Aralarında bileşik oluşmaz. C) Son katmanlarında eşit sayıda elektron vardır. D) Oda koşullarında ikisi de gazdır. 8. S : 3. periyodun 6. elementi K : 4. periyodun 1. elementi Periyodik tablodaki yerleri belirtilen S ve K elementleri ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? 11. £ 0£ x$ t A) S ametaldir. Cçözum B) K katı hâlde elektrik akımını iletir. C) K metaldir. D) K atomu S e göre periyodik tablonun daha sağında bulunur. — Yukarıda verilen periyodik çizelgeye göre aşağıdaki öğrencilerden hangisinin yorum ları doğrudur? 9. Cl K Sq Periyodik tabloda yerleri belirtilen K, Sc ve Cl elementleri ile ilgili olarak aşağıdakiler- den hangisi yanlıştır? A) Atom numarası en küçük olan K tir. B) Cl ametaldir. C) K ve Sc metaldir. D) K ve Sc aynı periyottadır. @ COŞKU KİMYASAL BAĞLAR Kazanımlar j Berilyum ve alüminyum metallerinin elektron dizi limleri ve nasıl kararlı hâle geldikleri aşağıda göste rilmiştir. Bu bölümü bitirdiğimde; 2 2.1 elektron vererek Metallerin elektron vermeye ve ametallerin elektron almaya yatkın olduklarını, Be2+ : 2 ) Berilyum katyonu (Dublete ulaştı) Be: 2 ) 2 ) Berilyum öğrenmiş olacağım. 3 elektron vererek E lem entlerin E lektron A lm a veya Verm e Y atkınlığı . Atomlar kararlı hâle gelebilmek için son katmanla rındaki elektron sayılarını en yakın soy gazınkine benzetmek isterler. A l: 2 ) 8 ) 3 ) Helyum soy gazında olduğu gibi elektron dizilimini bir katmanlı ve 2 elektronlu hâle getirmeye dublet, diğer soy gazlarda olduğu gibi birden fazla kat manlı ve son katmanında 8 elektron bulunacak du ruma ulaşmaya ise oktet denir. Anahtar Bilgi Atomların elektron dizilimlerine bakarak elekt ron almaya mı, yoksa elektron vermeye mi yat kın olduklarına karar verilebilir. Ayrıca atomların elektron dizilimleri i— Son katmandaki 11 Na : 2 ) 8 ) 1 ) elektron sayısı ^ l 2. katman O1 I : o e e • Al3+ : 2 ) 8 ) Alüminyum katyonu (Oktede ulaştı) Metaller elektron verdikleri için her zaman kat yonları (pozitif yüklü iyonları) oluştururlar. Ametal atomlarının son katmanlarında 5, 6 ya da 7 elektron bulunur. Bu tür atomlar daha kararlı hâle gelmek için son katmanlarındaki elektron sayılarını 8 yaparak oktede ulaşmak isterler. Bunun için ame tal atomları başka bir atomdan elektron alma eğili mindedir. Aşağıdaki oksijen atomunun kararlı hâle gelmesini inceleyiniz. X 2 3. katman örneğinde olduğu şekilde de gösterilebilir. M etallerin Elektron D izilim i ve Elektron Verme Yatkınlığı Metal atomlarının son katmanlarında 1, 2 veya 3 elektron bulunur. Bu tür atomlar daha kararlı hâle gelmek için son katmandaki elektronlarını vererek dublete veya oktede ulaşırlar. Q COŞKU o Am etallerin Elektron D izilim i ve Elektron Alma Yatkınlığı Anahtar Bilgi 1. katman î elektron alarak \ \ y j j 0 :2 )6 ) O2- : 2 ) 8 ) Oksijen atomu Oksijen anyonu (Oktede ulaştı) Anahtar Bilgi Ametaller elektron aldıkları için anyonları (ne gatif yüklü iyonları) oluştururlar. Kimyasal Bağlar Örnek - 5 m )2 ) Be 2 F 2)7) Mg 2 ) 8)2 Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .2 Anyonların ve katyonların yükleri ile periyo Yukarıda elektron dizilimi verilen Be, F ve Mg elementleri için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) F bir ametaldir. B) Mg iki elektron vererek katyon oluşturur. C) Be nin kararlı hâlde iki elektronu vardır. D) Be ne elektron alır nede elektron verir. Çünkü dublete ulaşmıştır. dik sistemdeki grup numaraları arasında iliş ki kurmayı, öğrenmiş olacağım. Periyodik tabloda elementler proton sayılarına göre dizilmişlerdir. Nötr atomlarda proton sayısı ve elekt ron sayısı biribirine eşit olduğundan proton sayısı veya elektron sayısı bilinen elementin elektron dizi limi yapılarak periyot ve grup numaraları bulunabi lir. P eriyot ve G rup Numarası Bulma Çözüm Son katmanında 5, 6 ve 7 elektron olanlar ametaldir. A seçeneği doğrudur. Mg son katmanında iki elektron olduğu için bir me taldir ve bu elektronlarını vererk oktede ulaşır. Böylece katyon iyonunu oluşturur. B seçeneği doğrudur. Bir atomun elektron dizilimindeki katman sayısı pe riyot numarasını ve son katmandaki elektron sayısı da grup numarasını verir. Magnezyum (Mg) elementinin grup ve periyot nu maraları aşağıdaki gibi bulunur. Dublete ulaşmak ancak tek katmanlı ve bu katma nında iki elektronu bulunmakla olur. Be iki katmanlı dır ve ikinci katmanında iki 2 elektron vardır. Bu iki elektronunu vererek dublete ulaşır. C seçeneği doğ ru, D seçeneği yanlıştır. Cevap D Örnek -6 <§> Elektron dizilimi, S :2 ) 8 ) 6 ) şeklinde olan kükürt atomunun grup ve periyot numarası nedir? A) 3A grubu 2. periyot B) 3A grubu 6. periyot C) 6A grubu 3. periyot D) 3A grubu 3. periyot Çözüm Kükürt atomunun elektron diziliminden 3 katmanı ve son katmanında 6 elektron olduğu görülmekte dir. O hâlde kükürt 3. periyot ve 6A grubundadır. Cevap C Q COŞKU Kimyasal Bağlar Örnek - 7 Sıra Sizde -6 Aşağıda verilen elementlerden hangisi 2. peri yot 3A grubundadır? A) „ N a B) 5B C) 13AI Mg2+, O2- ve Al3+ kararlı iyonlarını oluşturan atomların periyodik tablodaki grup numaraları aşağıdakileden hangisinde doğru olarak veril miştir? D) 18Ar Metal atomları karalı hâle gelmek için son katman larındaki elektronlarını verir. Ametaller ise son kat manlarını 8 e tamamak için elektron alırlar. Aynı za manda Son katmandaki elektron sayısı elementin grup numarasını vediğine göre, atomların grup nu maraları ile iyon yükleri arasında ilişki vardır. Aşağı daki örnekleri inceleyiniz. elektron vererek 2 Be : 2 ) 2 ) (2. Grup (2A)) 2 S :2 ) 8 ) 6 ) (6. grup (6A)) Be: 2 ) (Dublete ulaştı.) Be2+ katyonu Al A) 2A grubu 6A grubu 3A grubu B) 3A grubu 2A grubu 3A grubu C) 6A grubu 2A grubu 3A grubu D) 1A grubu 6A grubu 3A grubu Çözüm t a O Mg A to m la rın G rup N um araları ile A n yo n ve K atyonların Y ü kle ri Metaller katyon oluşturur. Mg ve Al metaldir ve sonkatmanlarındaki elektron sayıları kadar pozitif yük kazanırlar. Buna göre, Mg nin son katmanında 2 elektron vardır ve Mg 2A grubundadır. Al nin son kat manında 3 elektron vardır ve Al 3A grubundadır. Oksijen ise ametaldir ve elektron sayısını 8 e tamam lamak için 2 elektron almıştır. Bu durumda son kat manında 8 - 2 = 6 elektron vardır. O hâlde O ele menti 6A grubundadır. elektron alarak Cevap A S :2) 8) 8) (Oktede ulaştı S2- anyonu Periyodik tablodaki diğer gruplar ve atomların iyon yükleri arasındaki ilişki aşağıdaki tabloda verilmiştir. Sıra Sizde - 7 Aşağıda verilen elementlerden hangisi N3- iyo nu oluşturan azot elementi ile aynı gruptadır? mm Kimyasal Bağlar Kazanımlar Anahtar Bilgi Bu bölümü bitirdiğimde; İyonik bağ metal ve ametal atomları arasında elektron alışverişi sonucu oluşur. 2 .3 Metal atomları ile ametal atomları arasında iyonik bağ oluşacağını, Örnek -8 öğrenmiş olacağım. Atomlar kararlı olmak için iyonik bağ /apar. K İM Y A S A L BAG Bir bileşikteki atomları ya da tek cins atomdan oluş muş moleküllerdeki atomları birarada tutan çekim kuvvetlerine kimyasal bağ denir. Taneciği oluştu ran atomların kimyasal özellikleri yani metal ya da ametal olmaları bağın türünü etkiler. Davut Selm a Kimyasal Bağ I İzzet Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin iyonik bağla ilgili söylediği doğrudur? İyonik Bağ Metaller ile ametaller arasında elektron alışverişi sonucu oluşan kimyasal bağa iyonik bağ denir. Bağ oluşumu sırasında metal atomu son katmanın da bulunan elektronları ametal atomuna verir. „ N a metali ile 17CI ametali arasında elektron alış verişi ile NaCI bileşiği (Sofra tuzu) oluşur. „148:2)8)1) 17C I : 2 ) 8 ) 7 ) i A) Yalnız Davut B) Selma ve İzzet C) Davut ve Selma D) Davut, Selma ve İzzet Çözüm Atomlar daha kararlı hâle gelmek için bağ yaparlar. Davut doğru söylemiştir. İyonik bağ iki zıt yüklü (anyon ve katyon) arasında oluşan elektriksel çekim kuvvetleridir. Selma doğru söylemiştir. Na atomu son katmanındaki 1 elektronu verdiğinde Na 1+ katyonu oluşur. Cl atomu da sodyumun ver İyonik bağ metal ve ametal arasında olur. Soy gazlar ametal olmasına rağmen kararlı yapıdadırlar ve bağ oluşturmazlar. İzzet yanlış söylemiştir. diği 1 elektronu alarak Cl1- anyonunu oluşturur. Cevap C Na1+ ve Cl1- zıt yüklü iyonları arasında elektriksel çekim kuvveti sonucu iyonik bağ oluşur. Sodyum atomu (Na) Sıra Sizde -8 Klor atomu (Cl) Alüminyum (Al) (er Oksijen (O) Yukarıda verilen atomlar arasında oluşan kimya sal bağ için aşağıdaki yargılardan hangisi yan lıştır? A) Elektron alışverişi sonucu oluşur. B) Al3+ ve O*“ iyonları meydana gelir. C) Bir iyonik bağdır. Sofra tuzu (NaCI) D) Metal - metal bağıdır. 0 COŞKU Kimyasal Bağlar Kazanımlar Anahtar Bilgi Bu bölümü bitirdiğimde; Kovalent bağ ametal atomları arasında elekt ron ortaklaşması sonucu oluşur. 2.4 Ametal atomları arasında kovalent bağ olu şacağını, Kazanımlar öğrenmiş olacağım. Bu bölümü bitirdiğimde; K ovalent Bağ 2.5 Verilen basit yapılardaki bağ türünü (iyonik Ametal atomları kararlı hâle gelebilmek için metal lerden elektron almanın yanında kendi aralarında elektronlarını ortaklaşa kullanabilirler. Ametallerin kendi aralarında elektronlarını ortaklaşa kullanarak oluşturdukları kimyasal bağ kovalent bağ olarak adlandırılır. Ametal olan hidrojen (H) ve flor (F) atomları elekt ronlarını ortaklaşa kullanarak aralarında kovalent bağ oluşturulan Böylece elektron dizilimlerini soy gazlarınkine benzeterek flor oktede ve hidrojen dublete ulaşır. veya kovalent) belirlemeyi, öğrenmiş olacağım. İyonik bağlar metal - ametal, kovalent bağlar ise ametal - ametal arasında gerçekleşir. Bu bilgi kul lanılarak verilen yapılardaki atomlar arası bağın tü rü belirlenebilir. Bağ türünü belirlemek için öncelikle atomların tür lerini belirlemek gereklidir. Örnek -10 Aşağıda verilenlerden hangisinde atomlar arası bağ türü iyoniktir? Hidrojen atomu (H) Hidrojen florür molekülü (HF) Flor atomu (F) Örnek -9 i ) Aşağıdaki atom çitlerinden hangisinde atomlar arasında kovalent bağ oluşur? A) N a - 0 B) N - N C) F e - C I D) L i - S B) H20 d) m , Çözüm İyonik bağ metal - ametal atomları arasında oluşur. CaO : Ca metal, O ametaldir, iyonik bağ yaparlar. H20 : H ve O ametaldir. Kovalent bağ yaparlar. CH4 : C ve H ametaldir. Kovalent bağ yaparlar. Cevap A Anahtar Bilgi Kovalent bağ aynı veya farklı ametal atomları arasın da oluşur. Buna göre, O, N, Cl, ve S ametaldir. Na, Fe ve Li metal olduğunda bunların bulunduğu çiftler de iyonik bağ, N-N çiftinde ise atomlar arasında ko valent bağ oluşur. Cevap B @ Bağ türünü belirlemek için atomların metal mi yoksa ametal mi oldukları bilinmelidir. Sıra Sizde -10 Aşağıdakilerden hangisinde atomlar arasındaki bağ türü yanlış verilmiştir? Kovalent bağ için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? Madde Atomlar arası bağ türü Kovalent A) Ametal atomları arasında oluşur. A) h 2s B) Aynı tür ametal atomları arasında oluşur. B) NaCI C) Metal - ametal arasında oluşur. C) h2 D) Ametal atomları elektronlarını ortaklaşa kulanır. D) ph3 0 COŞKU C) CH^ NH3 : N ve H ametaldir. Kovalent bağ yaparlar. Çözüm Sıra Sizde -9 A) CaO İyonik Kovalent İyonik ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Kimyasal Bağlar Kazanım Pekiştirme - 3 Aşağıda elektron dizilimi verilen element atomlarının türünü ve yapabileceği bağ türünü yazınız. ■ ■ 4 0 o o ^ A w 0 o o o o O Element Türü : Bağ Türü : Kazanım Pekiştirme - 4 Aşağıda numarası ve özel adları verilen gruplardaki elementlerin alabilecekleri iyon yüklerini ilgili boşluklara yazınız. KİMYASAL BAGLAR KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 4. Yukarıdaki elementler kendilerinin ait oldukları kulüpleri belirtmişlerdir. İsmet aşağıdaki gibi oluşturduğu seçenek lerden hangisinde bu element atomları ara sında oluşabilecek bağ türlerini doğru yaz mıştır? Bağdaki atomlar Bağın türü Fen laboratuvarındaki saatin alarmı iyonik bağ lı bileşikleri gösteren zamana gelince çalmak tadır. İyonik Şimdi saat 10:00 olduğuna göre, kaç saat sonra alarm sesi duyulur? Kovalent A) 2 B) 4 C) 5 D) 12 İyonik 5 İyonik jl 2. j i. 5. Halojenler için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Kovalent bağ yapabilirler. Aşağıdaki bileşiklerden hangisinde atomlar arasında iyonik bağ vardır? B) Bileşiklerinde 1- yüklü iyon oluşturabilirler. C) Hidrojen ile iyonik bağ oluştururlar. A) NaCI 3. B) C 0 2 C) H20 • Nötr X atomu 1 elektron aldığında • Nötr Y atomu 3 elektron verdiğinde • Nötr Z atomu 2 elektron verdiğinde D) Cl2 aynı soy gazın elektron düzenine ulaşmakta dırlar. D) Metaller ile elektron alışverişi yaparlar. 6. Aşağıdaki olaylardan hangisi kovalent ba: ğın oluşum mantığını açıklamak için kullaJ g g nılabilir? fçözüm Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştrr? A) Penaltı atan bir futbolcunun vurduğu topu kalecinin yakalaması A) X halojendir. B) Müşterinin yaptığı alışverişin ücretini kasa da ödemesi B) Y ve Z aynı periyottadır. C) X elementi, Y ve Z ile bileşik oluşturabilir. C) İki futbolcunun antreman sırasında pasla şarak sahayı bir uçtan diğer uca katetmeleri D) Z kovalent bağ yapabilir. D) Çaya atılan kesme şekerin çözünmesi 0 COŞKU 3 Kimyasal Bağlar 10 . H 0 Al F P Br K F atomu kendi atomları arasında kovalent bağlı F2 moleküllerini oluşturur. B) Atom numarası X 17 Y 11 Z 16 Atom numaraları verilen elementler için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? Yukarıdaki periyodik tabloda yerleri belirti len elementlerle ilgili olarak aşağıdaki öğ rencilerin hangisi yanlış yorum yapmıştır? A) Element A) X ve Y arasında iyonik bağlı bileşik oluşur. B) Y ve Z arasında oluşan bileşik katı hâlde elektrik akımını iletmez. PH 3 bileşiği kovalent bağlıdır. C) Y atomları arasında kovalent bağ oluşur. D) X ve Z arasında kovalent bağlı bileşik olu şur. % C) 8. AIBr3 bileşiğinde atomlar arasında elektronlar ortaklaşa kullanılır. L» K jO bileşiğinde anyon ve katyon vardır. r Periyodik tablonun 2. periyodundaki 1A ve 7A gruplarındaki elementler için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Kovalent bağ yapabilirler. C) Bileşik oluştuduklarında 1A grubundaki 1 + yüklü katyon oluşturur. D) 7A grubundaki element 1 elektron aldığın da dubletini tamamlamış olur. HCI, CH4, S 0 2 gibi maddeler kovalent bağlı dır. NaCI, K20 , FeS gibi maddeler iyonik bağlıdır. Yukarıdaki bileşiklerde bulunan bazı ele mentlerin sınıflandırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak yapılmıştır? Metaller Yukarıdaki periyodik tabloda yerleri verilen elementlerin bileşiklerinde alabilecekleri yükler aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? 3+ 2- B) 1+ 1- 3- 2+ C) 2+ 1+ 1- D) 1+ 3- 2- A) B) Elektrik akımını iletirler. 9. 11 . Ametaller 1 2 . Na (sodyum) atomunun en son katmanında 1 elektron, Cl (klor) atomunun en son katma nında ise 7 elektron vardır. Buna göre sodyum ile klor arasında iyonik bir bağ oluştuğunda, I. Sodyumun elektron sayısı azalır. II. Klor 1 - yüklü olur. III. Her iki atomun da en dış enerji katmanın daki elektron sayısı 8 olur. A) H, CI, C, S, O Na, K, Fe B) Na, K, Fe, H Cl, C, S, O C) Na, K, Fe, C H, Cl, S, O A) Yalnız B) YalnızI D) Na, K, Fe H, Cl, C, S, O C) II ve III D) I, II ve yargılarından hangileri doğru olur? Q COŞKU í ;v KİMYASAL BAGLAR KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 3. Gruplar Alkali metal 2. grup metali Halojen M Kendi atomları arasında kimyasal bağ ya pan X atomu için, I. X2 molekülü apolar kovalent bağlıdır. (çözüm K¿; Elementler Y Z « Yukarıdaki tabloda bazı elementlerin grup ad ları belirtilmiştir. II. X elementi metallerle iyonik bağlı bileşik yapar. III. X elektrik akımını çok iyi iletir, yargılarından hangileri doğrudur? Bu tabloyu inceleyen bir öğrenci bazı notlar alarak panoya asıyor. A) Yalnız B) Yalnızll C) İ v e l i D) I, II ve III Furkan’ın yukarıdaki balonlardan kovalent bağlı bileşik içerenlerini patlatması gerekiyor. Panoya asılan bu notlardan hangileri yan lıştır? 2. A) Yalnız B) Yalnız C) İve III D) II ve III Buna göre, Furkan hangi balonları patlatmalıdır? A) Yalnızll B) II, III ve IV C) III ve IV D) İve IV A, □, ☆, O element atomlarını göstermektedir. A, □ -> X grubu elementleridir. ☆, O -> Y grubu elementleridir. ☆ -> kovalent bağlı bileşik yapabilir. A -> elektron vererek bağ yapabilir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? Periyodik tabloda yerleri gösterilen element lerin oluşturdukları bileşiklerin içerdikleri bağ türleri aşağıdakilerin hangisinde doğru verilmiştir? A) A O , iyonik bağlı bir bileşiktir. B) ☆ 2, kovalent bağlı bir moleküldür. Bileşik Bağ türü A) BeF2 Kovalent C) X grubu, ametal elementlerinden oluşmak tadır. B) NaF Kovalent D) C) Na20 Kovalent D) BeO iyonik bileşiğini oluşturan elementler elektron alış - verişi ile bağ yapar. 0 COŞKU ■ 127 Kimyasal Bağlar 6. 8. -f—f —j— ► Çekirdek ■ /--••Yörünge 3 proton 4 nötron 10 p roto n 10 nötron X. '......... ... —► Elektron Yukarıda verilen element atomunun kimya sal özellikleri ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) Ametallerle iyonik bağ oluşturur. B) Elektrik akımını iletir. 17 p roto n 18 nötron C) Kovalent bağlı bileşik oluşturabilir. D) Bileşiklerinde 2+ yüklü iyon oluşturabilir. Öğretmenlerinin tahtaya çizdiği elektron di zilimlerini inceleyen, Z nin elektron alma yatkınlığı Y den daha fazladır. X ve Y arasında kovalent bağlı bir bileşik oluşabilir. Çiğdem 9. X:2)8)6) Y : 2)8)18)6) * Yusuf Elektron katman dizilimleri verilen element ler için aşağıdaki yargılardan hangisi yan lıştır? A) Metallerle kovalent bağlı bileşikler oluştu rurlar. Adem B) X ve Y arasında kovalent bağlı bileşik olu şur. C) X ve Y nin grup numaraları aynıdır. öğrencilerden hangilerinin yorumları doğ rudur? A) Yalnız Çiğdem B) Yalnız Adem C) Çiğdem ve Adem D) Yusuf ve Adem D) X ve Y nin periyot numaraları farklıdır. .10. Aşağıda katmanlarındaki elektron dizilimi verilen atomlardan hangisi bileşik oluştujjjjg g rurken 2+ yüke sahip olma eğilimindedir? (çözüm 7. Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? A) A) Kovalent bağ yaparak birleşen iki atom da ha kararlı hâle gelir. B) Elektron sayısını en yakın olduğu soy gazınkine benzeten element atomu, kararlı hâle geçer. C) Elementlerin daha kararlı hâle geçme eği limi, bileşiklerin meydana gelmesine se beptir. D) Ametaller kendi aralarında iyonik bağ oluş turabilirler. 0 COŞKU Hra»-’ KİMYASAL TEPKİMELER Kazanımlar Ç ok atom lu İyonlarla Bileşik Form ülü Yazma Bu bölümü bitirdiğimde; gruplarına çok atomlu iyon adı verilir. Çok atomlu 3. iyonların bileşik formülü yazılırken, Bazı atom grupları yüklü olabilir. Bu yüklü atom I Yükü bilinen iyonların oluşturduğu bileşiklerin formüllerini yazmayı, öğrenmiş olacağım. hmmm mm. w» mtm mm İY O N İK BİLEŞİKLERİN FORM ÜLLERİNİN Y A Z IL M A S I ► Tek atomlu iyonlardaki kurallar aynen uygulanır. ► Çok atomlu iyon birden fazla gerekli ise bu iyon parantez içine alınır ve ne kadar gerekli olduğu nu gösteren rakam parantezin sağ altına indis olarak yazılır. Mg2+ ve S 0 42" iyonla rı arasındaki bileşiğin Anyon ve katyonlar arasında iyonik bağlı bileşikler oluşur. Bu tür bileşiklerin formülünü yazarken; formülü M gS04 şek ► Toplam pozitif “ + ” ve toplam negatif birbirini dengelemelidir (eşit olmalıdır.) Amonyum katyonu (NH4+) ile kükürt (S2-) anyonu linde yazılır. yükler ► Önce pozitif “ + ” yüklü iyon (katyon), sonra ise negatif yüklü iyon (anyon) yazılır. Li+ ve Cl~ iyonları arasındaki bile şiğin formülü LiCI şeklinde yazılır. Pozitif yük sayısı 1 + ve negatif yük sayısı 1- olduğundan bir Li ve bir Cl yanyana geldi ğinde yük denkliği sağlanmış olur. arasındaki bileşiğin formülü, O (NH4)2S şeklinde yazılır. Al3+ ve F~ iyonları arasında ise AIF3 şeklinde bir bileşik oluşur. Çünkü Bazı çok atomlu iyonlar bir alüminyum katyonu 3+ yüke, bir flor anyonu ise 1- yüke sahiptir. NO,~ : Nitrat PO^ : Fosfat 3 Pozitif yükleri dengelemek için, OH" : Hidroksit NH4+ : Amonyum 3 . (—1) = —3 C 0 32' : Karbonat H30 + : Hidronyum üç flor anyonu gereklidir. S 042" : Sülfat Bazı tek atomlu iyonlar Na+ : Sodyum S2~ : Kükürt iyonu K+ : Potasyum N3- : Azot iyonu Li+ : Lityum O2- : Oksijen iyonu Mg2+: Magnezyum F" Ca2+ : Kalsiyum Cl" : Klor iyonu Al3+ : Alüminyum I- İlil a COŞKU Örnek -11 NH4N 03 bileşiğini oluşturan iyonlar aşağıdakile den hangisinde doğru olarak verilmiştir? : Flor iyonu : iyot iyonu A) NH4 -N O ğ B) NH4N+ - 0 3 C) N+ - H 4NOğ D) N H |+ - NOğ Kimyasal Tepkimeler Çözüm Çözüm NH4N 0 3 bileşiği iki tane çok atomlu iyondan oluş (NH4)3PO, : 20 tane element atomu var. muştur. Bu iyonlar NH4 ve N 0 3 iyonlarıdır. CaMnO„ : 6 tane element atomu var. AI2(S04)3 : 17 tane element atomu var. Cevap A © Sıra Sizde - 11 Buna göre, sıralama, I > III > II şeklinde olur. Al3+ ve SO2- iyonlan arasında oluşacak bileşiğin for mülü aşağıdakilerden hangisidir? A) AIS<V B) AI2(S04)3 C) AI3(S04)2 D) AI2S30 12 Cevap D Sıra Sizde -12 Aşağıdaki hangi bileşik formülündeki element atomları sayısı toplamı 15 tir? Kazanımlar A) CaN03 B) AI2(C 03)2 Bu bölümü bitirdiğimde; C) (NH4)2S 0 4 D) NH4N 0 3 3 .2 Çok atomlu iyonların oluşturduğu bileşik Kazanımlar formüllerindeki element atomlarının sayısını belirlemeyi, öğrenmiş olacağım. Bu bölümü bitirdiğimde; 3.3 Gerçekleşen bir olayın kimyasal tepkime Bileşiklerdeki element atomlarının sayısı formüldeki element sembolleri ve bu sembollerin sayısı ile be lirlenir. Bileşiğin formülündeki atomların toplam sayısı, ele ment formüllerinin sağ alt köşelerinde yazılan sayı lar kullanılarak belirlenir. olup olmadığını belirlemeyi, öğrenmiş olacağım. I ÇEVREMİZDEKİ DEĞİŞİMLER Günlük yaşantımızda camın kırılması, mumun yan ması, elmanın çürümesi ve yumurtanın pişmesi gi bi maddelerde meydana gelen birçok değişimi gözlemleriz. 3+] f Fe3+1 i "• 1 F İİ S O fl S O f SOf ^ ( F e lf s O O O PİS O O O O ls o o o o j Toplam 17 atom vardır. Örnek -12 ‘ «Pı Vt Odunun yanması Elmanın çürümesi Çökelti oluşumu Bazı değişimlerde maddeler kimyasal değişime uğ rayarak yeni ve farklı maddeler oluşturur. Bu tür de ğişimler kimyasal tepkim e (kimyasal değişim ) olarak adlandırılır. I. (NH4)3P 0 4 II. CaM n04 III. AI2(S04)3 Yukarıda verilen bileşiklerin formüllerinde bulu nan atom sayılarına göre karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) I > II > C) I = II > 130) B) I > II = I D) I > III > Anahtar Bilgi Kimyasal tepkimelerde genellike ısı, ışık, gaz çıkışı, renk değişimi ve çökelek oluşumu mey dana gelir. ® coşku Kimyasal Tepkimeler m IV Renk Çökelti değişimi !0|uşumu ıf’ Şekil Isı ve ışık değişimi * Kimyasal değişmelerde yeni maddeler oluştuğuna göre maddeyi oluşturan taneciğin yapısı değişmiş tir. Yani atomlar arasındaki kimyasal bağlar kopar yeni ve farklı bağlar oluşur. Böylece farklı tanecik yapısına sahip yeni maddeler meydana gelir. Su (H20) oluşurken hidrojen (H2) gazındaki H - H bağı ve oksijen (0 2) gazındaki 0 - 0 bağı kopar ve yeni H - O bağları oluşur. Yukarıdaki hangi toplar kimyasal tepkime sepe tine konabilir? A) II ve III B) I ve IV C) I, II ve IV D) II, ili ve IV • e HoO Çözüm Kimyasal tepkimeler meydana gelirken ısı, ışık ve renk değişimi ile çökelek meydana gelir. Maddede şekil değişimi olması kimyasal değişimin olduğu anlamını taşımaz. Buna göre, I, II ve IV numaralı toplar sepete kona bilir. Cevap C Sıra Sizde -13 Aşağıdaki olaylardan hangisi bir kimyasal değişim dir? A) Demirin paslanması B) Suyun buharlaşması C) Mumun erimesi Örnek -14 Kimyasal tepkimelerde aşağıdakilerden hangisi nin olması beklenmez? A) Isı çıkışı B) Işık çıkışı C) Yeni bağ oluşumu D) Atomun parçalanması Çözüm Kimyasal tepkimelerde ısı ve ışık çıkışı gözlenir. A ve B seçenekleri doğrudur. Bir kimyasal değişim gerçekleştiğinde atomlar ara sı bağlar kırılır ve yeni bağlar oluşur. C seçeneği doğrudur. Kimyasal tepkimelerde hiçbir zaman atomlar parçalanmaz. D seçeneği yanlıştır. D) Tuğlanın çekiçle kırılarak parçalanması Kazanımlar Cevap D Sıra Sizde - 14 Bu bölümü bitirdiğimde; 3 .4 Kimyasal değişimin atomlar arası bağlann kopması ve yeni bağlann oluşmasıyla mey dana geldiğini, öğrenmiş olacağım. • • • • + om om Yukarıda verilen olayla ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Atomlar arası yeni kimyasal bağlar oluşmuştur. Kimyasal Değişim Nasıl Olur? Bileşikler atomların iyonik veya kovalent bağla biraraya gelmesi sonucu oluşur. Her bileşiğin kendine özgü taneciği vardır. Q COŞKU B) Atomların proton sayılarında değişim meydana gelmiştir. C) Farklı özelliklere sahip yeni madde oluşmuştur. D) Bir kimyasal tepkime meydana gelmiştir. Kimyasal Tepkimeler Sıra Sizde -15 Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 3 .5 Kimyasal değişimlerde atomların yok olma dığını ve yeni atomların oluşmadığını, kütle nin korunduğunu, öğrenmiş olacağım. A ta K ata M a ta Yukarıdaki taneciklerden hangilerinin verdiği bilgiler her kimyasal tepkime için doğrudur? K İM Y A S A L TEPKİMELERDE KÜTLENİN KO RU N U M U Kimyasal tepkimelerde atomlar arası bağlar kopar ve yeni bağlar oluşur bu gerçekleşirken atomların türleri ve sayıları değişmez. Bu nedenle tepkime öncesi ve tepkime sonrası kütle değişmez yani korunur. ► Toplam nötron sayısı ► Toplam kütle ► Toplam elektron sayısı ► Toplam proton sayısı ► Toplam yük B) Yalnız Mata C) Ata ve Kata D) Kata ve Mata Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; Kimyasal tepkimelerde aşağıda verilenler değiş mez korunur. ► Atomların tür ve sayısı A) Yalnız Ata 3 .6 Basit kimyasal tepkime denklemlerini say ma yöntemiyle denkleştirmeyi, öğrenmiş olacağım. o | Anahtar Bilgi Kimyasal tepkimelerde yeni atom oluşmaz ve toplam kütle korunur. K İM Y A S A L DENKLEMLER Bir kimyasal tepkimede tepkimeye girenlerin ve oluşan ürünlerin semboller ile belirtilerek bir eşitlik hâlinde yazılmasına kimyasal denklem ler adı veri lir. Kimyasal tepkime denklemleri yazılırken; ► Tepkime denklemlerinde ortada -» işareti bulu nur. ► Okun sol tarafına girenler, sağ tarafına ise ürün ler yazılır. Örnek 6 g karbon yeteri kadar oksijen gazı kullanılarak ya kıldığında 22 g C 0 2 gazı oluşuyor. Buna göre, harcanan 0 2 gazı kaç gramdır? A) 10 B) 12 C) 14 D) 16 ► Tepkimede birden fazla giren madde ya da ürün varsa bunların arasına (+) işareti konulur. Örneğin alüminyum metalinin kükürt ile tepkimeye girerek alüminyum sülfür bileşiğini oluşturması ola yının denklemi aşağıdaki gibi yazılır. 2AI + 3S Girenler -> AI2S3 Ürün Kimyasal Denklemlerin Çözüm Denkleştirilm esi Kimyasal tepkimelerde harcanan ve oluşan mad delerin kütleleri toplamı birbirine eşittir. Buna göre, 6 g karbon + harcanan oksijen = 22 g C 0 2 harcanan oksijen = 22 - 6 = 16 g dır. Cevap D Kimyasal tepkimlerde atom türlerinin, atom sayıları nın ve kütlenin eşit olması için tepkime denkleminin girenler ve ürünlerdeki element ve bileşik sembolerinin önüne uygun kat sayılar (rakamlar) yazılır. Bu kat sayılar element ya da bileşik ile çarpım duru mundadır. Q COŞKU Kimyasal Tepkimeler Tepkime denklemleri denkleştirilirken; Yanma Tepkimeleri KURAL Maddelerin oksijen gazı ile tepkimeye girmelerine yanma tepkim esi adı verilir. ► Denklem denkleştirilirken genellikle yapısındaki atom sayısı en fazla olan taneciğin kat sayısı 1 alınır. ► H ve O atomları dışındaki elementler öncelikle deneme yanılma (sayma yöntemi) ile eşitlenir ve bu iki atom sona bırakılır. ► Bir tepkime genellikle en küçük tam sayılar kulla nılarak denkleştirilir. Ancak bazı tepkimelerde yalnızca tek cins atomdan oluşmuş moleküllerin önüne kesirli sayılar yazılarak denkleştirme yapı labilir. 2Mg(k) + 0 2 Örnek -16 C3H6(COOH)2 + o2 -> co2 + D) 1 C) 2 B) 3 2(g) Odunun, kağıdın, kömürün yan ması gibi olaylar hızlı gerçekleşir. Bazı yanma tepkimeleri ise ol dukça yavaş gerçekleşir. Demirin paslanması, besinlerin sindiril mesi yavaş yanma tepkimeleridir. h 2o denklemini en küçük tam sayılarla denkleştirildiğinde oksijenin kat sayısı kaç olur? A) 5 2MgO (k) Çözüm Anahtar Bilgi C3H6(COOH)2 bileşiğinin kat sayısı 1 alınırsa, bile Demirin paslanması yavaş yanma tepkime sidir. şikte 5 tane C atomu ve 8 tane H atomu olur. Ürün ler tarafında da C ve H atomlarının sayılarının eşit lenebilmesi için C 0 2 nin önüne 5 ve H20 nun önü ne 4 kat sayıları yazılmalıdır. C3H6(COOH)2 + 0 2 -> 5C 02 + 4H20 Bu durumda ürünler tarafında toplam 14 tane O atomu olur. Girenler tarafındaki bileşiğin yapısında 4 tane O atomu olduğundan 0 2 nin önüne 5 kat sa yısı yazıldığında O atomları sayısı da eşit olur. 5C02 + 4H20 C3H6(COOH)2 + 50, Cevap A c 6h 14o C) c 3h 80 + h 2o B) C3H70 2 + (Kömür) 02 Yanma (Oksijen) CO, (Karbondioksit) ısı (Enerji) Yukarıdaki reaksiyonla ilgili olarak aşağıda veri lenlerden hangisi yanlıştır? A) C - O arasında iyonik bağ oluşur. B) Bir yanma tepkimesidir. Çözüm C ve O ametalleri arasında kovalent bağ oluşur. A seçeneği yanlıştır. Tepkime yanma tepkimesidir. Yanma bir oksitlenmedir. Bileşikler saf maddedir. B, C ve D seçenekleri doğrudur. D) C3H70 2 Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 3 .7 Yanma tepkimelerini tanımlamayı ve basit yanma tepkime denklemlerini yazmayı, öğrenmiş olacağım. c D) Olayda oluşan C 0 2 saf bir bileşiktir. denkleştirilmiş tepkime denklemindeki X in for mülü aşağıdakilerden hangisidir? A) C3H80 örnek -17 C) Olayda kullanılan kömür oksitlenir. Sıra Sizde - 16 2X 1 Cevap A Sıra Sizde -17 Aşağıdaki tepkimelerden hangisi yanma tepki mesi değildir? A) Ocak gazının yanması B) Mumun erimesi C) Demirin paslanması D) Kömürün yanması ÖLÇME V i DiĞiRLiNDİRiyi! Kimyasal Tepkimeler Kazanım Pekiştirme - 6 Aşağıda verilen iyon çiftleri arasında oluşacak bileşiklerin formüllerini ilgili kutucuğa yazınız. 3 ._____ lü S ü C E fi fflB « M O l _____ G » Aşağıdaki tabloda boş bırakılan yerleri uygun şekilde doldurunuz. Bileşik 1 h 2so 4 2 AI2(S04)3 3 (nh 4)2s 4 Ca3(P04)2 5 Mg(OH)2 6 K2C03 İçerdiği Element Türleri Toplam Atom Sayısı Kazanım Pekiştirme - 8 Aşağıda verilen tepkime denklemlerinin denk olabilmesi için gerekil tanecik sayılarını ilgili boşluklara yazınız. .... r 1. • • +e X 3. <fi’ + 2. 4. — *■c C i KİMYASAL TEPKİMELER KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 4. Ca(N03)2 bileşiği ile ilgili aşağıdaki hangi Bir bileşiğin molekül formülü C3H80 2 şeklin dedir. öğrencinin verdiği bilgi yanlıştır? Buna göre, bu bileşikteki 3, 8 ve 2 sayıları neyi ifade eder? A) Elementlerin moleküldeki kütlelerini B) Elementlerin moleküldeki sayılarını C) Elementlerin moleküldeki kütlece yüzdelerini D) Elementlerin molekül oluşurken verdiği ya da aldığı elektron sayılarını 2. Fe20 3 + aH2S 0 4 -> Feb(S04)3 + 3H20 tepkimesine göre a ve b sayıları kaçtır? =2 D Yukarıdaki olaylar için aşağıdakilerden han gisi ortak değildir? -X <3 © A) Yeni kimlikte maddelerin oluşması a b A) 2 3 B) Atomlar arası bağların yeniden düzenlen mesi B) 3 2 C) Farklı atomların meydana gelmesi C) 3 3 D) Kimyasal bir olayın gerçekleşmesi D) 1 3 6 . Mg2+ ve C 032- iyonları arasında oluşacak 3. (çözüm Yandaki cam fanus içerisinde bir mum yanmaktadır. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? bileşikle ilgili, I. Formülü nedir? II. Bir formülünde kaç tane atom bulunur? sorularının cevapları aşağıdakilerden han gisinde doğru olarak verilmiştir? A) Fanustaki oksijen atomu sayısı değişmez. M gC03 5 B) Düzeneğin kütlesi zamanla azalır. A) C) Mum söndüğünde ortamda oksijen gazı bulunmaz. B) Mg(C03)2 9 C) Mg2C 0 3 6 D) Mg2(C 03)2 10 D) Mumu oluşturan taneciklerdeki atomlar ara sı bağlar kopar. Q COŞKU Kimyasal Tepkimeler 7. ?'o* C3H7COOH + o2 -> co2 + h 2o 10. Pınary tepkimesi en küçük tam sayılarla denkleştirilirse, xo$’ Yanma olayı ile ilgili olarak yukarıdaki öğ rencilerden hangilerinin ifadesi her zaman doğrudur? Yahya Zuhal yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin ifa desi doğru olur? A) Yalnız Tekin B) Tekin ve Pınar C) Tekin ve Fehmi D) Pınar ve Fehmi A) Yalnız Sezgin B) Sezgin ve Yahya 11. C) Sezgin ve Zuhal 2Mg + 0 2 -» 2MgO D) Sezgin, Yahya ve Zuhal denklemine göre, magnezyum elementinin okfçSzum sijen ile tepkimeye girmesi sonucu magnezyum oksit bileşiği oluşur. 8. Tepkimede kullanılan magnezyum 36 g ve oluşan bileşik 60 g olduğuna göre, tepkimede harcanan magnezyumun kütlesinin, harca- X ve Y nin tepkimesi sonucu Z oluşur ken maddelerin küt lelerinde meydana gelen değişimleri gösteren grafik yan daki gibidir. nan oksijen kütlesine oranı *>! B>! M g, kaçtır? c>f Buna göre, grafikte “ a” ile belirtilen değer kaçtır? A) 18 B) 20 C) 26 D) 28 <=> 9. C3HxCOOH + y 0 2 zC02 + 4H20 Yukarıdaki yanma denkleminde bulunan x, (çözüm y ve z değerleri aşağıdakilerden hangisin de doğru olarak verilmiştir? Yukarıdaki şekillerde bir reaksiyona giren ve reaksiyondan çıkan maddeler modellerle gös terilmiştir. Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? y z 8 4 3 A) Tepkimeye iki farklı element girmiştir. 7 5 4 B) Tepkimeye giren ve çıkan maddeler mole kül hâldedir. C) 7 4 3 D) 8 5 4 X A) B) C) Ürün maddeler iyonik bağlı bileşiklerdir. D) Tepkime sonunda artan madde yoktur. 0 COŞKU KDT 6 KİMYASAL TEPKİMELER KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 3. 1. 1. bileşik m 2. bileşik İyon yükü (+) 3. bileşik Katyon ;::n | (çözüm (çözüm Anyon £ ■ Elementin U sembolü Yukarıdaki tabloya; Mg Al 2- Al3+, Fe2+ ve NH4+ katyonları ile CN", S 0 4 Yukarıdaki grafikte Mg ve Al elementlerinin bi leşik oluşturduklarında aldıkları iyon yükleri ve rilmiştir. ve P 0 43~ anyonları, aralarında oluşacak iyonik bağlı bileşiklerin formüllerindeki atom sayıları 1. bileşik > 2. bileşik > 3. bileşik olacak şekil de yerleştirilmesi gerekiyor. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? Buna göre, tablonun doğru doldurulmuş şekli aşağıdakilerden hangisidir? A) Mg elementi OHT ile Mg(OH )2 bileşiğini oluşturabilir. B) Mg ve Al elementleri arasıda Mg 3AI2 bileşi İyonlar 1. bileşik 2. bileşik 3. bileşik Katyon NH4+ Al3* Fe2* Anyon PO?~ so42‘ CN* İyonlar 1. bileşik 2. bileşik 3. bileşik Katyon a i 3+ NH^ Fe2+ Anyon S042' 0O- A) CN" İyonlar 1. bileşik Katyon a i 3+ f« Anyon so42' CN' İyonlar 1. bileşik 2. bileşik 3. bileşik Katyon n h 4+ Fe2+ a i 3+ Anyon PO^ CN' so42' ği oluşabilir. C) Al nin CO3“ iyonuyla oluşturacağı bileşiğin formülünde toplam 14 tane atom bulunur. B) D) Al elementi P 0 4~ anyonuyla AIP0 4 bileşiği ni oluşturabilir. l 4. C) 2+ 3 CH4 + 8HNO3 -> 3C 0 2 + 8X + 10H20 3. bileşik tepkimesine göre X bileşiğinin bir molekü lünde kaç tane atom vardır? n h 4+ o. A„ O D) 2. bileşik B) 3 A) 2 5. C) 4 D) 5 12 gram X ile 24 gram Y elementleri, Z bileşiği ni oluşturmak üzere birleştiklerinde yalnızca 8 gram Y artmaktadır. Buna göre aşağıdaki açıklamalardan hangi si yanlıştır? A) 28 gram bileşik oluşmuştur. 2. xH2S + yH N 0 3 -> 2NO + 3S + 4H20 denkleminde x ve y nin değeri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) x = 2, y = 1 B) x = 1, y = 2 C) x = 3, y = 2 D) x = 2, y = 4 Q COŞKU B) Son durumda toplam kütle 36 gramdır. .ITly , C) Oluşan bileşikte kütlece birleşme (----- ) 1 mY oranı — dir. 2 D) Tepkime sonucunda ortamda Y ve Z den oluşan bir karışım vardır. Kimyasal Tepkimeler 6. Amonyak elde etmek için, ^3£) 9. N2 + 3H2 -> 2NH3 (çözüm tepkimesine göre 1 birim N2 ile 3 birim H2 ge reklidir. 2A9(k) + ^ ^ 2(g) denklemine göre, Ag20 katisı ağzı açık bir kap ta tamamen ayrışıyor. Buna göre son durum ile ilgili aşağıdaki öğ rencilerden hangisinin söylediği yanlıştır? Bu bilgiye göre, ss m s 2 tane N2 molekülü Ag20 (k) A) B) Kapta tek cins atom vardır. 4 tane H0 molekülü Kabın kütlesi 0 2 kütlesi kadar azalmıştır. ur yukarıda gösterilen 2 tane N2 ve 4 tane H2 molekülünden en fazla kaç tane NH3 mole külü oluşabilir? C) A) 4 7. B) 3 C) 2 D) 1 Kapta bir karışım oluşmuştur. D) Bir element elde edilmiştir. ur 2NH3 -> N2 + 3X C2H2 + 2X -> Y Cçozum Yukarıdaki tepkimelerde verilen X ve Y ile gösterilen maddelerle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) X yerine NH2 ve Y yerine C2H4 yazılabilir. B) X bir element ve Y bir bileşiktir. C) X ve Y nin yerlerine sırasıyla H2 ve C2H6 yazılabilir. 1 0 . “ Kimyasal tepkimelerde tepkimeye giren mad delerdeki elementlerin kütlelerinin toplamı ile tepkime sonucu oluşan maddelerdeki ele mentlerin kütlelerinin toplamı birbirine eşittir.” Buna göre, D) X ve Y molekül yapılı maddelerdir. CaC03 + ısı —> CaO + C 0 2 tepkimesi ile ilgili aşağıdaki grafiklerden hangisi yanlıştır? 8 . N2 + 0 2 2X + |o 2 tepkimelerindeki X ve Y ile gösterilen mad deler aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak belirtilmiştir? X maddesi Y maddesi A) NO n 2o 5 B) NO n 2o 3 C) N 02 n 2o 5 D) no2 n 2o 3 Q COŞKU ASİTLER - BAZLAR Çözüm Kazanımlar Asitler ekşi, bazlar acıdır. A seçeneği yanlıştır. Sa dece bazlar ele kayganlık hissi verir. B seçeneği yanlıştır. Asit ve baz çözeltileri elektrik akımını iletir. C seçeneği doğrudur. Turnusol boyasının rengini asitler kırmızı yapar. D seçeneği yanlıştır. Bu bölüm ü bitirdiğimde; 4.1 Asitleri ve bazları; dokunma, tatma ve gör me duyuları ile ilgili özelliklerini tanımayı, Cevap C öğrenmiş olacağım. ASİTLER Sıra Sizde -18 Asitlerin bir çok kullanım alanı olduğu gibi doğal bir çok maddenin yapısında da bulunur. Asitlerin Genel Özellikleri ► Tatları ekşidir, Bazik maddelerin tadı acıdır (1). Sabun ve deterjan gibi maddeler bazik özellik taşır (2 ). ► Cildi tahriş eder ve yakarlar. Asitler mavi tunusol kağıdını kırmızı yapar (3) ► Turnusolun rengini kırmızıya çevirirler. Bazlar deriyi tahriş etmez (4). ► Sulu çözeltileri elektrik akımını iletir. Asit özelliği taşıyan maddeler asidik madde olarak adlandırılır. Limon, domates ve gazlı içecekler gibi gıdalar asidik maddelerdir. | Yukarıdaki paragrafta hangi cümledeki ifade yanlıştır? A) 1 B) 2 D) 4 C) 3 B A Z LA R Günlük hayatta kullandığımız diş macunu, sabun vb. maddeler bazdır. Kazanımlar Bazların Genel Özellikleri Bu bölümü bitirdiğimde; ► Tatları acıdır. 4 .2 Asitler ile H + iyonu ve bazlar ile OH- iyonu ► Ele kayganlık hissi verirler. Cildi tahriş ederler. arasında ilişki kurmayı, öğrenmiş olacağım. ► Turnusolun rengini maviye çevirirler. ► Sulu çözeltileri elektrik akımını iletir. Baz özelliği gösteren maddelere bazik madde denir. Örnek -18 t Aşağıdakilerden hangisi asit ve baz sulu çözel tilerinin ortak özelliğidir? A) Ekşi tatta olma B) Ele kayganlık duygusu verme ASİT ve BAZLARIN SUDA ÇÖZÜNMESİ Asidik ve bazik maddeler suda çözündüklerinde iyonlarına ayrışırlar. Asitler suda H+ iyonu oluşturur. HCI -» H+ + c r H2S 0 4 -» 2H Bazik maddeler ise suda çözündüklerinde OH iyo nu oluşturur. C) Elektrik akımını iletme D) Turnusol kâğıdının rengini kırmızı yapma g coşku 2- + S04 NaOH -> Na+ + OH' KOH -» K+ + OH’ Asitler - Bazlar Çözeltilerin asidik mi yoksa bazik mi olduğu içinde bulunduğu H+ ve OH iyonu belirler. Örneğin, gaz lı içecekler C 0 2 gazının suda çözünmesiyle elde Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; edilir. Bu olayda H+ iyonu oluştuğu için gazlı içe cekler asidiktir. C 0 2 + H20 4.3 pH’ın bir çözeltinin ne kadar asidik veya ne kadar bazik olduğunun bir ölçüsü olduğunu ve asitlik ve bazlık ile pH skalası arasında ilişki kurmayı, -> H+ + HCOğ Amonyaklı temizlik malzemeleri bazik özellik gösterir. öğrenmiş olacağım. NH3 + H20 - > N H 4f + 0 h r mmw0 Anahtar Bilgi pH CETVELİ ► H+ iyonları sayısı OH iyonları sayısına eşit ise çözelti nötrdür. ► H + iyonları sayısı, OH iyonları sayısından fazla ise çözelti asidiktir. ► H + iyonları sayısı, OH az ise çözelti baziktir. iyonları sayısından Bir çözeltinin asidik ya da bazik özellikte olduğunu belirtmek için pH cetveli kavramı kullanılır. ► pH = 7 ise çözelti nötr özellik gösterir. ► pH < 7 ise yani 0 ile 7 arasında ise çözelti asidiktir. ► pH > 7 ise yani 7 ile 14 arasında ise çözelti baziktir. 0 1 2 3 4 5 Asitlik artar pH < 7 6 7 8 9 10 11 12 ' 1 -t- Bazlık artar NÖTR pH > 7 13 14 'y Bazı asitler veya bazların maddelerin üzerindeki et kileri oldukça fazladır. Bu tür maddeler kuvvetli asit veya kuvvetli baz olarak tanımlanır. pH değeri 3’ün altındaki asitler ve pH değeri 12’nin üzerindeki bazlar kuvvetlidir. Anahtar Bilgi Yukarıdaki kaplarda bulunan çözeltilerdeki H+ ve OH* iyonları sayıları arasındaki ilişki verilmiştir. Buna göre, hangi çözeltiler asidiktir? A) Yalnız X B) Yalnız Y C) X ve Y D) Y ve Z Çözüm pH değeri ne kadar küçükse asit o kadar kuv vetli pH değeri ne kadar büyükse baz o kadar kuv vetlidir. Örnek -20 Asidik maddelerdeki H+ iyon sayısı O H ' iyonu sa yısından fazladır. Buna göre yalnız X çözeltisi asi diktir. H + ve OH” iyon sayısı eşit olan maddeler ise pH değeri 2 olan bir madde için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? nötr (ne asidik ne de bazik) dür. OH" iyon sayısı H+ iyonu sayısından fazla olan maddeler ise baziktir. A) Cildi tahriş eder. B) Tadı ekşidir. C) OH- iyonu sayısı fazladır. D) Asittir. Cevap A Çözüm Sıra Sizde - 19 Suda aşağıda verilen iyonlardan hangisini oluş turan madde bazik özellik gösterir? A) H' B) H30 ' C) NO, D) OH' pH değeri 7 den küçük olan çözeltiler asidiktir. Asit ler cildi tahriş eder ve tatları ekşidir. A, B ve D seçe nekleri doğrudur. OH” iyon sayısı fazla olan madde ler bazdır. C seçeneği yanlıştır. Cevap C Q COŞKU CJ Asitler - Bazlar Sanayide Kullanılan Bazı Asitler Anahtar Bilgi Belirteçler maddelerin pH değerlerine göre farklı renk oluşturan maddelerdir. Turnusol bo yası, fenolfitalein ve metil oranj gibi farklı belir teçler vardır. Formülü Sistematik Adı Özel Adı Kullanım Alanları h 2s o 4 Sülfürik asit Zaçyağı Boya sanayiinde, patlayıcı yapımında ® Sıra Sizde - 20 Bromtimol mavisi asidik ortamda sarı, bazik ortam da mavi, nötr ortamda ise yeşil renk oluşumu gös teren bir belirteçtir. Banyo ve tuvalet temizliğinde Hidroklorik Tuz ruhu asit HCI hno3 Nitrik asit Kezzap Gübre yapımında, patlayıcılarda h 3p o 4 Fosforik asit — Kolalı içeceklerde, gıdaları korucu olarak Sanayide Kullanılan Bazı Bazlar Formülü Sistematik Adı Özel Adı Kullanım Alanları NaOH Sodyum hidroksit Sud kostik Sabun, kağıt, boya ve tekstil üretiminde KOH Potasyum hidroksit Potas kostik Deterjan, gübre ve pil yapımında Ca(OH)2 Kalsiyum hidroksit Sönmüş kireç Kireç ve çimen to üretiminde, dericilikte Amonyak Amonyak Temizlik deter janlarında pH = 9 pH = 7 Buna göre, pH değerleri yukarıdaki gibi olan X, Y ve Z çözeltilerine bromtimol mavisi damlatıldı ğında, çözeltilerdeki renk oluşumları aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur? NH3 A) Yeşil Mavi Sarı B) Sarı Yeşil Mavi C) Yeşil Sarı Mavi D) Mavi Sarı Yeşil Kazanımlar Örnek -21 Zaçyağı için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? j Bu bölümü bitirdiğimde; 4 .4 Sanayide kullanılan başlıca asitleri ve bazla rı; piyasadaki adları, sistematik adları ve for mülleri ile tanımayı, A) Formülü H2S 0 4 tür. B) İçilebilir. C) Kuvvetli asittir. D) Sülfürik asittir. Çözüm Zaçyağı sülfürik asidin yaygın adıdır ve H2S 0 4 for mülüyle gösterilen kuvvetli bir asittir. A, C ve D doğ rudur. Kuvvetli asitlerin içilmesi tehlikelidir. B seçe neği yanlıştır. Cevap B öğrenmiş olacağım. Sıra Sizde -21 S A N A Y İD E K U L L A N IL A N BAZI ASİTLER VE B A ZLA R Aşağıda verilen eşleştirmelerden hangisi yanlış yapılmıştır? Asitler - Bazlar Temizik malzemelerinin birçoğunda bazik madde ler bulunur. Bunlar, Kazanımlar NaOH, KOH, Çamaşır sodası (Na2C 03), NH3 Bu bölümü bitirdiğimde; gibi bazlardır. Bu bazların kir çıkarma, yağları çözü cü ve parçalayıcı etkisi vardır. 4 .5 Gıdalarda ve temizlik malzemelerinde yer alan en yaygın asit ve bazları isimleriyle ta nımayı, 4 .6 Günlük yaşamda sık karşılaştığımız bazı Örnek -22 ürünlerin pH’lannı yaklaşık olarak bilmeyi, öğrenmiş olacağım. İ> Aşağıdaki asitlerden hangisi yiyeceklerde bu lunmaz? IbmammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmaMİ G Ü N L Ü K Y A Ş A M D A K İ BAZI ASİTLER VE B A ZLA R A) Malik asit B) Laktik asit C) Nitrik asit D) Sitrik asit Çözüm Sanayide kullanılan asit ve bazların yanında gıdala rımızda ve kullandığımız temizlik malzemelerinde de asitler ve bazlar bulunur. Malik asit, laktik asit ve sitrik asit değişik yiyecekler de bulunur. Nitrik asit kuvvetli asittir ve yiyecekler de bulunmaz. Bazı Yerlerdeki A s itle r Madde Cevap C İçerdiği asit Limon Sitrik asit Süt Laktik asit Yoğurt Laktik asit Gazoz Karbonik asit Kolalı içecek Fosforik asit Sirke Asetik asit Elma Malik asit Üzüm Tartarik asit Çilek Folik asit Hazır meyve suyu Benzoik asit Hazır reçel Sorbik asit Karınca Formik asit Sıra Sizde -22 Elma © Yoğurt Limon m Asit kuvveti artar Yukarıdaki maddelerde bulunan asitler aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? Elma Yoğurt Limon A) Malik asit Laktik asit Sitrik asit B) Malik asit Sitrik asit Laktik asit C) Laktik asit Sitrik asit Malik asit D) Sitrik asit Laktik asit Malik asit Baz kuvveti artar ■O -*■ z 7 10 - i- _ _ ı_ 11 12 13 mâm 14 \ K a n ' ' ' 'I K a b a rtm a ^ Amonyak Çamaşır tozu (7,2-7.5) (10.9) suyu I 1 (8.9) (13) Tükrük Deniz suyu Sabun Kalsiyum Sodyum (7,2) (7,8 - 8 ,3) Deterjanlar hidroksit hidroksit (10,1) (12,4) (13,8) 'ı Sülfürik asit Mide asidi (0,3) (1-3) I Sirke (3,3) / (4,2) I \W,VV / V'“' ! / I Kahve Yağmur Saf su (4,9) suyu (7,0) (5,6) Gündelik hayatta kullanılan bazı maddelerin pH değerleri ve asitlik-bazlık kuvvetlerinin karşılaştırılması Q COŞKU Asitler - Baılar Sıra Sizde -23 Kazanımlar (^) H N 03 + NaOH -> NaN03 + H20 Bu bölümü bitirdiğimde; 4 .7 Asitler ile bazların etkileşimini “nötrleşme tepkimesi” olarak adlandırmayı ve nötrleş me sonucu neler oluştuğunu belirlemeyi, öğrenmiş olacağtm. "■■ tepkimesi için aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Yeni çözeltide iyon bulunmaz. B) Tuz oluşmuştur. C) Oluşan yeni karışım elektiriği iletir. tornam D) Nötrleşme tepkimesidir. NÖTRLEŞME Bir asit bir bazla tepkimeye girdiğinde tuz ve su oluşur. Bu asit-baz tepkimelerine nötrleşme adı verilir. HCI + NaOH (Asit) (Baz) -* NaCI + H ,0 (Su) (Tuz) katli olunması gerektiğini açıklamayı, Tuzlu su (Asit) + 2KOH K2S04 (Baz) (Tuz) Bu bölümü bitirdiğimde; 4 .8 Asit baz çözeltilerini kullanırken neden dik ------------- V H2S 0 4 Kazanımlar H20 + (Su) -----V Tuzlu su Eğer asit ve baz uygun miktarlarda karıştırılırsa asit asitlik özelliğini baz da bazlık özelliğini kaybeder. Sonuçta elde edilen karışım nötr olan bir tuzlu su çözeltisi olur. Anahtar Bilgi © Nötrleşme sonucu tuz ve su oluşur. Tam nötr leşme sağlandığında ortamın pH si 7 olur. Kimyasal maddeler için tehlike işaretlerinin anlamlarını belirtmeyi, 4 .9 Asitlerin ve bazların günlük kullanımdaki eş ya ve malzemeler üzerine olumsuz etkisin den kaçınmak için neler yapılabileceğini, öğrenmiş olacağtm. mmmmtmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmamâ TEHLİKE İŞARETLERİ Asitlerin ve bazların zararlı etkilerini belirtmek için bazı işaretler kullanılır. Bu uyarı işaretleri tehlike sembolleri olarak da adlandırılır. Asitler ve bazlarla ilgili yaygın olarak kullanılan ba zı tehlike sembolleri aşağıda verilmiştir. Örnek -23 Aşağıda verilen tepkimelerden hangisi bir nötr leşme tepkimesi değildir? 1 A) NaOH + H N 03 -4 NaN03 + H20 İm 4 » B) NH3 + HCI -> NH4CI Deriyi tahriş eder. C) 2KOH + H2S 0 4 -> K2S04 -I- 2H20 D) H N 03 + Ca(OH)2 -> Ca(N03)2 + H20 M etalleri aşındırır ve deriyi tahriş eder. X Tehlikelidir. Çözüm Nötrleşme tepkimelerinde tuz ve su oluşur. A, C ve D seçeneklerindeki asit baz tepkimelerinde tuz ve su oluştuğu için bu tepkimeler nötrleşme tepkime sidir. B seçeneğindeki tepkimede sadece tuz oluş muştur. Nötrleşme tepkimesi değildir. Cevap B Q COŞKU Anahtar Bilgi Sağlığımızı korumak için asit ve baz içeren maddeler dikkatli ve ölçülü kullanılmalıdır. Asiller - Bazlar ASİTLERİN ve B A ZLA R IN ZA R A R LI ETKİLERİ Kazanımlar Asitler ve bazlar maddeleri ve eşyaları olumsuz bir şekilde etkiler. Bu bölümü bitirdiğimde; ► Asitler metal ve mermerden yapılmış eşyaları aşındırır. Örneğin asidik yiyecek ve içeceklerin fazla tüketimi dişleri aşındırır ve midenin asit dengesini bozar. % 4.10 Endüstride atık madde olarak havaya bıra kılan S02 ve N 02, gazlarının asit yağmur larını oluşturduğu ve bunların çevreye zarar verdiğini fark etmeyi, 4 .1 J Sulan, havayı ve toprağı kirleten kimyasal lara karşı duyarlılık edinmeyi, öğrenmiş olacağım. ► Evlerimizde kullandığımız temizlik malzemeleri genel likle bazik özellik taşır. Bu temizlik malzemelerinin aşırı kullanımı cam; porselen ve kristal eşyaları aşındır. A s it Y ağm urlan Evde ve işyerlerinde kullanılan yakıtlardan çıkan baca gazları, motorlu taşıtlardan çıkan egzoz gaz ları hava kirliliğine sebep olur. Bu gazlardan S 0 2, Örnek -24 N 0 2 ve C 0 2 gazları asit yağmurlarına neden olur. Aşağıda verilenlerden hangisi asit veya bazların zararlı etkilerinden biri değildir? Bu gazlar bulutlarda bulunan su buharı ile tepkime ye girerek asit oluşturabilmektedir. Bu şekilde olu şan yağmurlara ise asit yağmurları denir. A) Metalleri aşındırması B) Yiyecekleri korumak için sorbik asit katılması C) Limonun mutfak tezgahını aşındırması D) Kristal cam eşyaların zamanla matlaşması so, NO, » 4 4 4 4* 4 4 çözüm Metalleri aşındırma, asitlerin zararlı etkilerindendir. A seçeneği yanlıştır. • '♦ H jS O , ♦ 4 4 4 4 4 4 J 4 im Hazır gıdaların bozulmasını önlemek için içine sor bik asit katılır. Bu asitlerin yararlarından biridir. B se çeneği doğrudur. Asit yağmurları çevremize zarar verir. Asidik madde olan limon mermeri aşındırır. Bu asit lerin zararlı etkilerindendir. C seçeneği yanlıştır. Bazik madde içeren temizlik malzemeleri fazla kulanıldığında kristal cam eşyalar zamanla matlaşır. D seçeneği yanlıştır. Cevap B Asit yağmurları; ► Ormandaki ağaçların ve bitkilerin yok olmasına neden olur. ► Deniz, göl ve nehirlerdeki canlı yaşamını etkiler, balıkların ölümüne sebep olur. Sıra Sizde -24 Aşağıdakilerden hangisi asitlerin sağlığımıza zararlı etkilerinden korunmak için yapılması ge rekenlerden biridir? A) Asitli yiyecekten sonra bazik yiyecek yeme B) Gazlı içeceklerden bol bol tüketme C) Asitli yiyecek ve içecekleri az tüketme D) Aşırı miktarda portakal yeme Asit yağmurları orman ları tahrip eder. Göller asit yağmurları nedeniyle kirlenir. Q COŞKU Asitler - Bazlar ► Dışarıda çalışan araçların, otomobillerin vb. ka portasını zamanla tahrip eder. ► Havayı etkilediği için sağlığımıza bir çok yönden olumsuz etkide bulunur. Örnek Asit yağmurlarının çevremize verdiği zararları azaltmak için, ► Tarihi eserlere zarar verir. I. Fabrika bacalarına filtre konulmalı ► Toprağın kimyasal yapısını ve biyolojik koşulları nı etkileyebilir. Zamanla ormanların yok olması na sebep olur. II. N 0 2 ve S 0 2 gibi gazları üretmeyen yakıtlar kul lanılmalı III. Motorlu taşıtların bakımları zamanında yapılmalı önlemlerinden hangileri uygulanmalıdır? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) I, II ve III Çözüm * Asit yağmurları tarihi eserleri yıpratır. Asit yağmurları toprağın verimliliğini düşürür. ÇEVREYİ K O R U M A K İÇİN NELER Y A P IL A B İL İR Çevremizi korumak için almamız gereken tedbirle rin başlıcaları şunlardır: ► Yakacak olarak ve endüstride havayı daha az kirleten doğalgaz gibi yakıtlar kullanılmalıdır. Asit yağmurlarına sebep olan gazları üreten en önemli kaynaklar fabrika ve enerji santrallerinin ürettikleri gazlar, motorlu taşıtların egzoz gazları, ev ve iş yerlerimizin baca gazlarıdır. Bu nedenle, fabrika bacalarına filtre konulması ve motorlu taşıtların bakımının zamanında yapılması asit yağmurlarına neden olan gazların havaya ka rışmasının azalmasına sebep olur. Bu nedenle I ve III. seçenek doğrudur. II. seçenekteki asit yağmurlarına sebep olacak gaz ları üretmeyen yakıtları kullanmak uygulanabilecek en önemli önlem kabul edilmektedir. Bu nedenle II. seçenek te doğrudur. Cevap D ► Güneş, rüzgar ve hidroelektrik santralleri gibi te miz enerji kaynakları kullanılmalıdır. © Sıra Sizde -25 \ î ^ Atmosfere salınan S 0 2 ve N 0 2 gazları asit yağmur , il larına neden olur. 1 T ! }':V T Rüzgar enerjisi tem iz b ir enerji kaynağıdır. Güneş panelleri temiz b ir enerji kaynağıdır. ► Fabrika bacalarına filtre takılmalıdır. ► Motorlu taşıtların bakımı zamanında yapılmalıdır. ► Çevremizin ağaçlandı rılmasına önem veril melidir. Yeşil yapraklı bitkiler havadaki C 0 2 yi alarak yerine oksijen gazı üretmekte ve ha vanın temizlenmesinde ciddi katkıları olmaktadır. Q COŞKU Yeşil yapraklı ağaçlar Sene boyunca C02 gazını tüketerek 0 2 oluşturur. Yukarıdaki öğrencilerin hangisi asidik yağış şe killerinden birini belirtmiştir? A) Yalnız Gül B) Gül ve Şakir C) Şakir ve Zafer D) Gül, Şakir ve Zafer ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Asitler - Bazlar Kazanım Pekiştirme - 9 Aşağıda verilen asit ve bazın bazı özelliklerini verilen boşluklara yazınız. S* i- 2. 3. 4. Kazanım Pekiştirme -10 Aşağıda verilen tablodaki boşlukları uygun bir şekilde doldurunuz. Formülü Sistematik Adı Özel Adı Formülü Sistematik Adı Özel Adı Sülfürik asit Sud kostik ....................... HCI Potasyum hidroksit Ca(OH)2 Kezzap Amonyak H 3P 0 4 Kazanım Pekiştirme -11 Aşağıda verilen maddelerin pH değerlerini tahmin ediniz ve pH cetvelinde uygun yerle maddeleri çizgi çizerek eşleştiriniz. Limon 1 1 Domates 2 ci V- A £ Diş macunu 6 7 Kan 8 9 1<D Çamaşır suyu 1‘ 1î? 1 :3 i Asitlik artar Bazlık artar 0 COŞKU ASİTLER - BAZLAR KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 4. 1. V ü Kırmızı turnusol kağıdının rengini mavi yaparlar. ( çöziim II. * Sulu X maddesi, I. Elektrik akımını iletiyor. Sulu çözeltileri OH- iyonu bakımından zengindir. II. Nötrleşme tepkimesi veriyor. III. Turnusol kağıdına etki ediyor. özelliklerini göstermektedir. Buna göre, X maddesi aşağıdakilerden han gisi olamaz? A) NH, Yukarıda verilen bilgilerden hangileri bazlar için doğrudur? A) Yalnız C) İv e III B) İv e li D) I, II ve 5. m (çözüm B) KOH D) NaCI ( '1 ç ^ -W‘-( ¡ L P i »Î2i Limon Sirke Süt Gazoz (Nitrik asit): (l.aktik asit]; Formik asitli (Sitrik asit) 2. C) HCI Aşağıdakilerden hangisi bir sıvının asit ol duğunu kesin olarak belirtir? Yukarıdaki rafta bulunan maddelerin adları ve içerdikleri asitler etiketlerine yazılmıştır. A) Suda çözünmesi Hangi maddelerin etiketi yazılırken hata ya pılmıştır? B) Elektrik akımını iletmesi C) Çözünürken iyonlarına ayrışması A) Yalnız sirke B) Limon ve süt D) Mavi turnusolu kırmızıya çevirmesi C) Sirke ve süt D) Gazoz ve sirke 6. • Formülüm H, S ve O elementlerinden oluşur. • Ailem asit sülalesindendir. • Arkadaşlarım beni zaç yağı olarak adlandırır. * Yukarıdaki asit ve baz çiçeklerindeki yap raklardan hangileri yanlış yerleştirilmiştir? Bilimsel Adı Formülü A) Karbonik asit h 2c o 3 B) Sülfürik asit h 2s o 4 Kostik C) Fosforik asit s o 4h Sirke D) Kükürt asit h 2s Asit çiçeği Baz çiçeği A) Zaç yağı Amonyak B) Tuz ruhu Çamaşır suyu C) Limon D) Sabun Q COŞKU Kendisi ile ilgili yukarıdaki bilgileri veren X maddesinin bilimsel adı ve formülü aşağıdakilerin hangisinde doğru olarak verilmiş tir? Asitler - Bazlar 7. Gülsüm üç ayrı göletten su örneği alarak pH değerlerini ölçmüş ve, 10. rğ % jÜ (çözüm PH Aşağıdakilerden hangisi kimyasal maddelerin tehlikesi ile ilgili bir uyarı işareti deâilsür? Cçözüm 6,9 f ............. r-. A) B) 5,4 3,2 (f ) Su örnekleri S2 Sı S3 Cep telefonu ile konuşulmaz. şeklinde bir grafik oluşturmuştur. Gülsüm’ün çalışmasına göre S2 ve S3 şeklinde kodlanan gölet sularının asitlik kuvvetlerinin karşılaştırması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) S 1 > S2 > S3 B) S2 > St > S3 C) S3 > S 1 > S2 D) S 1 > S3 > S2 Aşındırıcı C) D) Yakıcı ve tahriş edici Yanıcı ve parlayıcı 1 1 . X : Turnusola etki etmiyor. 8. Aşağıda verilen gazlardan hangisi hava kir liliğine sebep olan gazlardan biri değildir? A) C 0 2 B) S 0 2 C) 0 2 D) N 0 2 Y : Z çözeltisi ile nötrleşiyor. Z : Sulu çözeltisinde H + iyonları sayısı, OHiyonları sayısından fazladır. Buna göre X, Y ve Z için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? HNO3 çözeltisi bulunan 9. nh sulu çözeltisi bir kaba dam,a damla NH3 sulu Çözeltisi ekleni yor. 12. H N O 3 sulu çözeltisi X Y Z A) Asit Baz Nötr B) Nötr Baz Asit C) Asit Nötr Baz D) Nötr Asit Baz I. Asit ve bazların sulu çözeltileri elektrik akı mını iletmez. II. Bazlar, turnusol kağıdının rengini maviye dönüştürür. Buna göre, I. Aralarında kimyasal tepkime olur. II. Son çözelti elektrik akımını iletir. III. Yalnızca fiziksel değişme olur. yargılarından hangileri doğrudur? III. Asitler, bazı besinlerin tadlarını ekşitir. IV. Asitler, metalleri aşındırır. Asit ve bazların kimyasal özellikleriyle ilgili olarak yukarıda verilenlerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) YalnızI A) II ve III B) I, II ve III C) İv e li D) I, II ve C) II, III ve IV D) I, II, III ve IV Q COŞKU Asitler - Bazlar 15. Asit yağmurları ile ilgili aşağıdaki öğrenci lerden hangisinin söylediği yanlıştır? 13. m ğjm m gg {çözüm Kırmızı turnusol kağıdı renk değiştirmeden yü zebileceği bir havuz aramaktadır. Buna göre, kırmızı turnusol kağıdı aşağıda ki havuzlardan hangisine giremez? Za ç yağı havuzu C) Nazlı Talat Amonyak havuzu 14. Tatları ekşidir. 16. Yakup ; Bir X maddesi suya atıldığında Turnusol kağıdının rengini maviden kırmızıya değiştirirler. pH değerleri 7 den küçüktür... Arif öğretmenin yukarıdaki tahtada yazdığı özelliklere sahip bileşiklere, aşağıdaki han gi öğrenci yanlış örnek vermiştir? B) $ (çözüm H+ iyonu oluşturuyor. Mesut : X ile Y nin tepkimesinden X+ Y Tuz + H20 denkleminde görüldüğü gibi tuz ve su oluşuyor. Ceyda : Z çözeltisi mavi turnusol kağıdının rengini kırmızı yapıyor. Üç öğrencinin X, Y ve Z maddeleri ile ilgili yukarıda verdikleri bilgilere göre aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) X in oluşturduğu çözeltinin pH değeri 7 den küçüktür. B) Y çözeltisi bir baz çözeltisidir. C) X çözeltisinin pH değeri, Y çözeltisinin pH değerinden büyüktür. D) Z asidik bir maddedir. ASİTLER - BAZLAR KDT KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 8 1. 3. A s it le r in b a z la r la t e p k im e s i $ s o n u c u n d a t u z ve su o lu ş a n 0Ççozüm § t e p k im e le r e n ö t r a lle ş m e d e n ir. * -ca . Bu t ip t-epkim -elere b ir e r ö rn e k v e r ir m is in iz ? Portakal K a b a rtm a ja S s $ - Çilek m s | m e il m Öğretmenlerinin tahtaya yazdığı soruya aşağıdaki hangi öğrenci doğru cevap ver miştir? t K abartm a tozu Sirke A) Yukarıda resimleri verilen gıda maddelerin den hangilerinin pH değerinin 7 den büyük olması beklenir? 2H2 + O 2 -> 2 H 2O A) Yalnız sirke B) Yalnız kabartma tozu C) Çilek ve portakal D) Kabartma tozu ve sirke 2. [çözüm 1 Sodyum hidroksit: NaOH Sabun yapımı Kalsiyum hidroksit: C a(O H ) 2 B Mide ilacı 3 Magnezyum hidroksit: M g(O H ) 2 C Kireç suyu 2 Yukarıda bazı maddeler ve bunların kullanıl dıkları yerler verilmiştir. Buna göre, aşağıdaki hangi eşleştirme doğ rudur? A) 1 —» A B) 1 -> C 4. Asit çözeltileri için, I. Birim hacimdeki H+ iyon sayısı, OH“ iyon sayısından büyüktür. II. H+ iyon sayısı, OH- iyon sayısından bü yüktür. 2 —> C 2 3 —» B 3 -> B C) 1 -> C D) 1 -» B 2 -> B 2 -» A A) Yalnız B) I ve II 3 —> A 3 —> C C) II ve III D) I, II ve A III. Elektrik akımını iletir, yargılarından hangileri doğrudur? Q COŞKU Asitler - Bazlar 8 5. 0 (ç öziim 7. Çocuklar! A sit yağmurları ile ilgili neler öğrendik? Genellikle sanayi bölgeleri ve çevresinde oluşur Büret - 1. kap Beher -*_j i 2. kap Şekilde verilen sistemde, 3V hacminde sıvı bulunan 1. kaptaki çözelti, musluk açılarak ya vaş yavaş 2V hacminde sıvı bulunan 2. kaba ekleniyor. Zamanla 2. kaptaki OH- iyonu mik tarının arttığı gözlemleniyor. Havadaki su buha rının, N Ü 2 ve SOz gibi gazlarla tepki mesiyle oluşur. Tarihi eserlere, bitkilere ve çevreye zararlı etkileri vardır. Çözeltilerinden biri asit diğeri baz olduğu na göre 1 ve 2. kaplarda, hangi maddelerin çözeltisi olduğu söylenebilir? Yukarıdaki resimde hangi öğrenciler öğret menin sorusuna doğru cevap vermiştir? 1. kap A) Cemil ve Özlem B) Özlem ve Nihat -2 c D) Cemil, Özlem ve Nihat 0 C çöîiim Adı KOH B) KOH HCI HNO, X Y Kostik Sodyum hidroksit Z NaOH h 2s o 4 İ Formülü Piyasa Adı Nitrik asit h 2s o 4 D) HCI 8. 6. A) HCI C) C) Nihat ve Cemil 2. kap 9. Tuz ruhu Aşağıdakilerden hangisinin pH değeri 7 den büyüktür? A) Sud kostik B) Zaç yağı C) Tuz ruhu D) Kezzap I. HCI II. KOH Asit ve bazlarla ilgili yukarıda verilen tablo da X, Y, Z ve T yerine aşağıdakilerden han gisinde verilenler gelmelidir? X A) Kezzap III. H2S 0 4 Yukarıda verilen maddelerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? T Y Z NaOH Hidroklorik asit <7 Hidroklorik asit >7 A) B) Iırsa H20 elde edilir. B) Sirke asidi KOH C) Kezzap Na20 Sülfürik asit <7 D) Klor NaOH Klorik asit >7 0 COŞKU C) mı iletir. D) latılırsa çözelti kırmızılaşır. Asitler - Bazlar 12. Aşağıdaki maddelerin sınıflandırmalarından hangisi yanlış verilmiştir? Madde Değişik maddelerin asidik ve bazlıkları ile ilgili araştırma yapan Gülten not defterine yukarı daki maddelerle ilgili, Sınıflandırma A) h 2s o 4 Asit B) nh3 Baz C) KOH Asit D) HCI Asit ' Sabun, bazik ö z e llik \ gösteren b ir m ad dedir. * Lim onun p H d e ğ e ri 7 d en küçüktür. ------ 13. ' D om ates a sid ik özellik gösterir. '• * p H d e ğ e ri en yüksek olan m adde dom a testir. ------- — .......... ........ \ Ormanların tahrip olmasına sebep olurlar. Toprağın veriminin artmasını sağlarlar. şeklinde notlar almıştır. Buna göre, aşağıda verilen yargılardan han gisi doğrudur? Ömer Faruk A) Gülten’in yazdığı bütün notlar doğrudur. Ali Kemal Akarsularda, denizlerde ve göllerdeki yaşamı olumsuz yönde etkilerler. B) Limonun pH değeri hakkındaki not doğru dur. C) Sabun ile ilgili not yanlıştır. D) Gülten’in domatesin pH değerinin diğerle rinden yüksek olduğu şeklindeki notu doğ rudur. Gülnihal Asit yağmurları ile ilgili yukarıdaki öğrenci lerden hangilerinin verdikleri bilgiler doğ rudur? 11. A) Ömer Faruk B) Ömer Faruk ve Ali Kemal C) Ali Kemal ve Gülnihal 1 . kap 2 . kap 3. kap D) Ömer Faruk ve Gülnihal Yukarıdaki kaplardan birinde NH3 (baz), birin de H N 03 (asit) ve birinde NaCI (tuz) çözeltile rinin olduğu bilinmektedir. 2. kaptaki sulu çö zelti turnusolun rengini maviye çevirmektedir. 1. ve 3. kaplardaki çözeltilere aşağıdaki iş lemlerden hangisi yapılırsa tüm kaplardaki çözeltilerin hangileri olduğu bulunur? A) 1. kaba kırmızı turnusol kağıdı batırılırsa B) 3. kaba az miktarda katı NaCI eklenirse 14. Oya : Elektrik akımını iletme Ali : Turnusol kağıdına etki etme Gül : H+ iyon sayısının, OH~ iyon sayısından büyük olması Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin söy ledikleri asit ve bazların sulu çözeltilerinin ortak özelliğidir? C) 3. kaba kırmızı turnusol kağıdı batırılırsa D) 2. kaptaki çözeltiden, 1. ve 3. kaplara bir miktar eklenirse A) Yalnız Oya B) Oya ve Gül C) Oya ve Ali D) Oya, Ali ve Gül Q COŞKU b■ SU ARITIMI EM i lH® m IËI Kazanımlar Anahtar Bilgi Bu bölüm ü bitirdiğimde; Sert sular halk arasında acı su olarak da adlan dırılır. H ' 5.1 Sert su, yumuşak su kavramlarını anlamayı ve sertliğin neden istenmeyen bir özellik ol duğunu açıklamayı, öğrenmiş olacağım. SERT SULARIN ZARARLI ETKİLERİ Sert sular farklı amaçlar için kullanıldıklarında için deki Ca2+ ve Mg2+ ¡yolarından kaynaklanan olum i SERT SU - Y U M U Ş A K SU Vücudumuzun ve dünya yüzeyinin yaklaşık % 70 ini su oluşturmaktadır. İnsanların günlük su ihtiyaç larından başlıcaları; içme, temizlik, yemek pişirme, ısınma şeklinde sıralanabilir. Sular yer kabuğunda denizlere ve göllere doğru akarken farklı mineralli toprak türlerinin bulunduğu bölgelerden geçer ve bu bölgelerdeki bazı tuzları çözerek içine alır. Bu nedenle doğal su kaynakların daki sular saf değildir. İçinde çözünmüş hâlde bir çok tuz ve mineraller bulunur. Kireçli topraktan geçen yağmur suları içinde Ca2+ iyonları oluşur. Böylece sert su meydana gelir. İçlerinde Ca2+ ve Mg2+ gibi iyonları çokça bulun duran sulara sert su adı verilir. İçlerinde Ca2+ ve Mg2+ gibi iyonları az sayıda bu lunduran sular ise yumuşak su olarak adlandırılır. Yumuşak sular sert sulara göre daha tatlı ve içimi güzel olan sulardır. suz sonuçlar ortaya çıkar. ► Lavabo, musluk vb. yer lerde kireçlenmelere ne den olurlar. ► Sert sulardaki Ca2+ ve Mg2+ iyonları sabunla tepkimeye girerek çökelti oluşturduğundan bu su lar temizliğe elverişli değildir. Çünkü daha fazla sabunun kullanılmasını gerektirir. ► Sert sular su ısıtıcıları, çamaşır ve bulaşık makinaları gibi araçların ısıtıcılarında kireçlenmeye sebep olacağından enerji sarfiyatını artırır. Sert sular ütülerde kireç lenme yaparak zamanla elektrik tüketimini artırır. Sert sular çamaşır makinası ısıtıcısını kireçlendirir. ► Sert sular sıcak su bo rularında tıkanmalara neden olur. ► Sert sularla yıkanan giy silerde yıpranma olur. Sert su borularda tıkanma yapar. 1531 M Su Arıtımı Anahtar Bilgi Kazanımlar Sert sular sağlığa zararlı değildir. Hatta aşırı sert olmayan suların içimi kemik gelişimini des tekler. Bu bölümü bitirdiğimde; 5.2 Sularda sertliğin nasıl giderileceğini, öğrenmiş olacağım. Omek -26 su s e r t l iğ in in g id e r il m e s i Aşağıda verilenlerden hangisi sert suyun sebep olduğu olaylardan biri değildir? Sert sular değişik işlemlerden geçirilerek yumuşatı labilir. A) Sert su ile yapılan temizlik işleri daha fazla su harcanmasına sebep olur. Kaynatma B) Sert su kullanılan çaydanlıklarda su daha geç kaynar. Sert C) Sert su ile yıkanan kıyafetlerimiz normal sertlik teki suya göre daha az sabun ile temizlenebilir. D) Sert su kullanılan kalorifer sistemlerinde tıkan malar olur. su kaynatıldığında sertliğe neden olan Ca2+ iyonları CaC03 olarak dibe çöker. Böylece sert su yu muşatılmış olur. Çözüm Sert su temizlik maddeleri ile çökelti oluşturduğun dan temizlik yapmayı zorlaştırır ve dolayısyla daha fazla temizlik maddesi ve enerji harcanmasına ne den olur. A seçeneği yanlıştır. C seçeneği doğrudur. Sert su kireç oluşumuna sebep olduğu için çay danlıkların tabanını kaplayarak ısının iletilmesini zorlaştırır ve suyun geç kaynamasına sebep olur. B seçeneği yanlıştır. Sert su kalorifer sistemlerinde ki borularda tortu oluşturarark tıkanmasına neden olur. D seçeneği yanlıştır. Cevap C © Sıra Sizde -26 Günlük hayatımızda kullandığımız sular ile ilgili aşağıdaki öğrencilerin verdiği bilgilerden hangi si yanlıştır? A) Sert su la r içm e k iç in kullanılabilir. B) Sert suyla yıkanan çam aşırların re ng i solar. Ca2+ + (suda) + 2c o 3 (suda) Kaynatma CaCO 3(k) İyon Değiştirici Reçine Yastık Kullanma İyon değiştirici reçine yastıkları sudaki Ca2+ ve Mg2+ iyonlarının suya sertlik vermeyen Na+ veya K+ gibi iyonlarla yer değiştirilmesini sağlar. Böyle ce sert su yumuşatılmış olur. Reçine yastığı, Na+ iyonlarının tamamı harcandı ğında artık suyu yumuşatamaz. Reçine yastığı tek rar kullanabilir yapmak için derişik NaCI çözeltisi kullanılmış reçine yastığından geçirilir, sonuçta re çine yastığı tekrar kullanılabilir hâle gelir. Yumuşak sularda hiç Ca2+ iyonu bulunmaz. N u rd a n K e rem C) Kaynatılan sert suda ki kireç çöker. Sonuçta su yumuşar. D) Sert su kullanımı su, sabun ve elektrik tü ketim ini artırır. Reçinede Ca iyonları Na+ iyonları ile yer değiştirir. yumuşak su çıkışı S ine m Tekin İyon değiştirici reçine yastık sert suların yumuşatılmasında kullanılır. Q COŞKU Su Arıtımı Anahtar Bilgi Kazanımlar İyon değiştirici reçine yastıkları suları mikrop lardan arındırmaz. Bu bölümü bitirdiğimde; İyon değiştirici reçine yastıkları sonsuza kadar kullanılamaz. Belirli bir kullanma süresi vardır. k 5.3 Suların arıtımında klorun mikrop öldürücülük etkisinden yararlanıldığını, öğrenmiş olacağım. i> fc İ • S;|S-1 II i: Örnek -27 «> SULAR M İK R O P L A R D A N TEM İZLENM ELİDİR İyon değiştirici reçineden geçirilen su için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? Sadece suların sertliğinin giderilmesi, içilebilir kali tede su elde edildiği anlamını taşımaz. A) Suya sertlik veren iyonların sayısı artırılmış olur. Suda değişik hastalıklara neden olan bakteriler ve mikroplar bulunabilir. Bunun için içme suları bakte ri ve mikroorganizmalardan da temizlenmelidir. B) Sudaki bütün iyonlar yer değiştirmiştir. C) Suyun mikroplardan temizliği sağlanmıştır. D) Ca2+ ve Mg2+ gibi iyonlar reçinede tutulmuştur. Çözüm Reçine yastıkları suları sertlik veren iyonlardan arın dırır. A seçeneği yanlıştır. İçme suları mikroplardan arındırılır. Bu işleme dezenfeksiyon denir. En yaygın kullanılan dezenfeksiyon yöntemi ise suların klorlanmasıdır. Doğal kaynak suları içmek için kulanılmadan önce aşağıdaki gibi değişik temizleme aşamalarından geçer. Suya sertlik veren Ca2+ ve Mg2+ iyonları ile Na+ iyonları değişir. Suda var olan diğer iyonlar reçine de tutulmaz. B seçeneği yanlıştır. D seçeneği doğ rudur. İyon değiştirici reçine yastıklar suları mikroplardan arındırmaz. C seçeneği yanlıştır. Cevap D & 2 çmmmm raaditeier kutfantfarafr cçjrrösk) scprafe M M M M r m d i$ tr kat» parçacıkta* çökSurr'.Jt.ır Si* çeMliırm* taamueumaattımır. Sutçersmde bUuner çöpler ve buyuk boyuttaki maddelerden Sıra Sizde -27 Sw içerisıritfc teaterf caniı oi'3Bm2rnatBi''3ar * baz Immysnali maO- 1 litresindeki Ca2+ iyonu miktarı (mg) X şehri suyu 86 Y şehri suyu 327 ; Z şehri suyu 39 *I % S ",iîJ V\:>] Yukarıdaki tabloda X, Y ve Z şehirlerindeki suların 1 litresinde bulunan Ca2+ iyonu miktarı verilmiştir. Eğer bu şehirlerin suları dakikada 2L geçecek şekilde özdeş iyon değiştirici reçine yastıkların dan geçirilirse, reçineler hangi sıra ile kullanıl maz hâle gelir? A) X, Y Z B) Y, Z, X C) Y, X, Z D) X, Z, Y M c * kanierafc sunte katar «jm camı ■M Su ıçsnsınete ta m geçimtere* hoş otmavtar kokusu \»eKaO İçme suyu arıtımı £ Anahtar Bilgi Dezenfeksiyon işlemi sert suları yumuşatmaz. En yaygın dezenfeksiyon yöntemi klorlamadır. m Su Arıtımı <9 Örnek -28 Aşağıdakilerden hangisi dezenfeksiyon yöntem lerinden biridir? A) Dinlendirme B) Süzme C) Klorlama D) Yumuşatma Çözüm Doğal sular içmeden önce içindeki kum vb. tortula rın çökmesi için dindlendirilir. Bu işlem sırasında mikroplar ölmez. A seçeneği yanlıştır. Su bir süzgeçten geçirildiğinde bazı taneciklerden arındırılır. Ancak mikroplar süzgeçlerden geçecek kadar küçüktür. Bu nedenle süzme işlemi suyu mikroplardan temizlemez. B seçeneği yanlıştır. Klorlama suları sağlığa zararlı mikroplardan temiz ler. C seçeneği doğrudur. Sert suların yumuşatılması sırasında su mikroplar dan temizlenmez. D seçeneği yanlıştır. Cevap C Sıra Sizde -28 İnce bir yağ tabakası ya da gres yağı ile kapla mak. Hareketli parçaları bulunan birçok aracın metal kısımları iyi çalışması için düzenli olarak yağlandığında aynı zamanda korozyona karşı da korunmuş olur. Başka daha aktif bir metali korozyona uğ rayacak metal yüzey lere bloklar hâlinde yerleştirmek. Bu yön teme katodik koru ma adı verilir. Zaman la sadece bu aktif metali değiştirerek di ğer metal korunur. Bu metod gemilerin su yun içinde kalan yü zeylerine metal blok lar yerleştirilerek uy gulanır. Gemi gövdelerinde ve boru hatlarında katotik koruma yapılır. Plastik ile kaplamak. Birçok metal alet ve araçlar günümüzde korozyona dayanıklı plastik gibi değişik polimerlerle kaplanmaktadır. ► Krom veya nikelle kaplamak (Nikelajlama ve Kromajlama) ► Çinko ile kaplamak (Galvanizleme) Yukarıda bir suyun kullanılabilir hâle gelirken izledi ği yolun şeması verilmiştir. Hangi basamakta su zararlı mikroorganizmalar dan temizlenmektedir? Kazanım Pekiştirme -12 Aşağıda verilen sert su güneşinin ışınları üzerine sert suların oluşturdukları zararları yazınız. Kazanım Pekiştirme -13 Soldan Sağa 2. Sert suları yumuşatma yöntemlerinden biri. 5. Suları mikroplardan arındırma işlemine verilen ad. 9. Sert suları yumuşatmak için kullanılan ............................reçine yastık. 10. Suların yumuşatılmasında kullanılan re çine yastıklarda genellikle kalsiyum iyo nu ile yer değiştiren iyon. Yukarıdan Aşağıya 1. Sert sular, temizlikte kullanılan ........... tüketimini artırır. 3. İçinde çok miktarda kalsiyum veya mag nezyum iyonları bulunan su. 4. Sert sulara halk arasında verilen ad. 6. Metallerin başka bir metal parçası bağ lanarak paslanmaya karşı korunması. 7. Metallerin havanın nemi ve oksijeni ile aşınması olayı. 8. Yaygın olarak suları mikroplardan arın dırmak için kullanılan bir yöntem. 0 COŞKU SU ARITIMI KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Yukarıda verilenlerden hangilerinin çalışma sı zamanla sert sulardan etkilenir? Yukarıdaki kapta bulunan suda üç farklı tür iyon bulunmaktadır. A) Yalnız I B) İv e li C) II ve İli D) I, II ve Suyun sertliğini gidermek için bunlardan han gileri sudan uzaklaştırılmalıdır? . A) Yalnız Ca 2+ C) Na+ ve Mg2+ 2. B) Yalnız Na+ D) Mg2+ ve Ca2+ 5. I. En çok alüminyum ve demir iyonu içerirler. m (çözıım II. Sıcak olarak ısıtma sisteminde dolaşan sert sudaki kalsiyum iyonları (Ca2+) borularda tortu oluşmasına sebep olur. III. Su borularındaki tortu tabakası K2C 0 3 ka tisını içerir. İyon değiştirici reçineden geçirilen su için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? Sert sular ile ilgili yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur? A) Suya sertlik veren iyonların sayısı artırılmış olur. B) Sudaki bütün iyonlar yer değiştirmiştir. A) Yalnız B) Yalnız II C) Suyun mikroplardan temizliği sağlanmıştır. C) İve III D) I, II ve III D) Ca2+ ve Mg2+ gibi iyonlar reçinede tutul muştur. 6. 3. Aşağıdaki damacanalarda bulunan sulardan hangisi en yumuşaktır? A) B) S u a rıtm a basam akları Yukarıda bir suyun kullanılabilir hâle getirilir ken izlediği arıtma basamakları bir diyagramla verilmiştir. 800 mg CaCOo Su 3. basamakta mikroplardan arındırıldığı na göre, bu basamakta yapılan işlem aşağıdakilerden hangisidir? A) Süzme B) Dezenfeksiyon C) Dinlendirme D) Yumuşatma CaOOo D) 100 mg CâCOo 4g B CaCOo Q COŞKU 9. z 0 (çözüm İ T - •• •6 İS (çözüm 1 B • 4 * • ‘P ' • • B A ▼ Eşit miktarda su içeren kavanozlara yandaki sa bun çözeltisinden eşit miktarda ekleniyor. Kava nozların ağzı kapatılarak iyice çalkalanıyor ve din lendirmeye bırakılıyor. Kavanozların durumu, • 0 .0 .0 0 ,0.00 Sıvı sabun ile hazırlanmış çözelti &S<2<3&35 DOOOOOO. s& s& ssm \ 1=Mg k =Ca şeklinde olduğuna göre, kavonozlardaki su ların sertlikleri arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? =N a* X, Y ve Z üç tane özdeş iyon değiştirici reçine dir. Yukarıda bu reçinelerin bir kaynak suyu nun farklı miktarlarını yumuşattıktan sonraki durumları gösterilmiştir. A) I > II > I B) II > III > I C) I > III > D) III > II > I Buna göre, bu iyon değiştirici reçinelerde yumuşatılan su miktarları aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak karşılaştırılmıştır? A) X > Y > Z B) X > Z > Y C) Y > Z > X D) Z > Y > X © 8. 0(çözüm 10 . Cam eşyalarda matlaşma, giyeceklerin renklerinde ise bir solma vardır. Metaller korozyona uğradığında zamanla par çalanır ve kullanılamaz hâle gelirler. Bu olaya halk arasında paslanma adı da verilir. Buna göre, aşağıda verilenlerden hangisi doğrudur? A) Metallerin yüzeylerinin paslanmaya karşı korunması amacıyla boyanması alınabile cek önlemlerden biridir. B) Metaller her gün suyla yıkanırsa hiç bir za man paslanmazlar. C) Metaller küçük parçalara ayrıldıklarında ko rozyona uğramazlar. D) Demir, çinko gibi metaller çok hızlı koroz yona uğrarken, magnezyum, alüminyum ve bakır gibi metaller hemen hemen hiç ko rozyona uğramazlar. 0 COŞKU Çaydanlık ve tencere lerinde beyaz tabakalar oluşur. Sabun tüketimi normalden fazla olur. Yukarıdaki resimde verilen öğrencilerden hangileri öğretmenin sorusuna doğru ce vap vermiştir? A) Yalnız Hüseyin B) Deniz ve Zeynep C) Hüseyin ve Deniz D) Hüseyin, Deniz ve Zeynep MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ X : Alkali metaldir. 4. Y : Halojendir. e.'Qä Z : Atom numarası 1 olan elementtir. m ( çözüm Yukarıda özellikleri verilen X, Y ve Z ele mentleri ile ilgili olarak aşağıdaki öğrenci lerden hangisinin verdiği bilgi yanlıştır? A) Periyodik tabloda kırmızı ile işaretli bölge deki elementlerle ilgili aşağıda verilen bilgi lerden hangileri doğrudur? B) T y ve Z arasında ortaklaşa elekt ron kullanımıyla bileşik oluşur. Xve Y arasında iyonik bağlı bileşik oluşur. A) Metaller ve yarı metallerdir. B) Sadece ametallerdir. i C) Elektron vermeye en yatkın elementlerdir. D) Yarı metaller ve ametallerdir. D) X ve Z atomları ı periyodik tab lonun aynı grubundadır. Z atomu bileşik lerinde oktet kuralına uyar. 5. Fikret Aşağıdaki tepkimelerden hangisi denkleştirilmemiştir? A) C2H4 + 3 0 2 -> 2C 02 + 2H20 B) CaC03 —> CaO + C 0 2 2. 3. ^ ö7üil Periyodik tablonun ilk dört periyodundaki element sayılarının karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril miştir? A) 4 > 3 > 2 > 1 B) 4 > 3 = 2 > 1 C) 4 = 3 > 2 = 1 D) 4 > 3 = 2 = 1 Bilgi 1: Metaller elektron vermeye yatkın oldukları için iyonları sadece + yüke sahiptir. Na+, K+ ve Fe2+ iyonları bu tür iyonlara örnek verilebilir. Bilgi 2: Soy gazların elektron alma ya da ver meye karşı bir eğilimleri yoktur. Yukarıda verilen bilgilere göre aşağıdakilerden hangisi doğrudur? C) h2 + o 2 -> h 2o D) N2 + 3H2 -> 2NH3 6. f i (çözüm * Farklı ametaller arasında oluşmuş olan yu karıdaki bileşiklerle ilgili aşağıda verilen yargılardan hangisi yanlıştır? A) Hepsi kovalent bağlıdır. B) bileşiği NH3 (amonyak) formülüne sahip olabilir. A) He2+, Ne1+ iyonları önemli soy gaz iyonla rıdır. B) Alüminyum ve magnezyum bazı bileşikle rinde 3 - ve 2 - iyon yüküne sahip olabilirler. C) Bütün metaller yalnızca +1 yüke sahiptirler. D) Metaller, bileşik oluştururken elektron ve rirler. C) Birer moleküllerinde bulunan atom sayısına göre sıralamaları yapıldığında * bi- leşiği sonuncu olur. D) Formülleri sırasıyla XY4, ZX ve XY3 şeklin dedir. Q COŞKU Maddenin Yapısı ve Özellikleri 10. Aşağıdaki denklemlerden hangisi bir nötralleşme tepkimesine aittir? 7. a a S ö n m ü ş k ire ç 4 a a Kezzap HNO* a a Z a ç yağı h 2s o öiüm A) CH4 + 2 0 2 C 0 2 + 2H20 B) CaC03 -> CaO + CO: NaN03 + H20 C) H N 03 + NaOH - Yukarıda verilen formüller ve günlük hayat ta kullanılan isimleri arasındaki eşleştirme çizgileri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? D) 2H20 2H2 + 0 2 B) A) a - 11 . Sert su fco”um D) 8. C5H12 + 0 2 -» C 0 2 + H20 denklemi en küçük tam sayılarla denkleştirildiğinde 0 2 nin kat sayısı kaç olur? B) 6 A) 8 C) 5 D) 4 9. Klorlama Çalışmakta olan ve Na+ iyonu içeren bir iyon değiştirici reçine yastığının kesiti yukarıda ve rilmiştir. değiştirici irici reçineden geçirme; Buna göre, aşağıdaki verilenlerden hangisi yanlıştır? A) □ ve A iyonları suya sertliği veren iyonlar dır. B) • iyonları yumuşatılmış suda sert suya gö re daha çok miktarda bulunur. Kaynatma Su arıtımı ile ilgili yukarıdaki işlemler ve so nuçları arasındaki eşleştirme çizgilerinden hangisi hatalıdır? A) 1 Q COŞKU B) 2 C) 3 D) 4 C) Sert su içerisinde bol miktarda □ iyonu bu lunur. D) Ca iyonu “ ®” , magnezyum iyon “A ” ve sodyum iyonu şeklinde tanecik mo delleri ile gösterilmiştir. 161 MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 3. ^ Periyodik tabloda sadece gazlardan oluşan tek grubun üyesidirler. m} Elektron alma ya da verme eğilimi gösterm ezler. 0(çözüm 3NaOH + HxPOy -> Na3P 0 4 + 3H20 Yukarıda denkleştirilmiş olarak verilen tep kime denklemindeki x ve y değerleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril miştir? Öğretmenlerinin sınıftaki yazı tahtasına ba zı özelliklerini yazdığı elementlerin adlarını tahmin eden aşağıdaki öğrencilerden han gisi hata yapmıştır? B) x y A) 2 3 B) 3 4 C) 3 3 D) 4 4 Neon r Sert ve kirli suyun, yumuşak ve temiz su hâli ne getirilmesi işlemleri yukarıda gösterilmiştir. Buna göre, 1 ve 2. işlemler aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? 1. işlem Aşağıdaki bilim insanlarından hangisinin periyodik tablo ile ilgili bir çalışması yoktur? A) 2. işlem A) Dezenfeksiyon İyon değiştirici reçineden geçirme B) İyon değiştirici Dezenfeksiyon reçineden geçirme C) Süzme İyon değiştirici reçineden geçirme D) Klorlama Ozonlama B) P a s te u r C) D) 5. 0 (çözüm 162 Elektron dizilimi aşağıda verilen atomlar dan hangisi 7N atomu ile elektron alışveri şiyle bileşik oluşturur? A) 2) B) 2 ) 8 ) 7 ) C) 2 ) 6 ) D) 2 ) 8 ) 1 ) Q COŞKU Maddenin Yapısı ve Özellikleri 10. • 6. İçinde Ca2+ ve Mg2+ iyonları bulunan su lar ........ !........olarak tanımlanır. • Kirli suların klorlanarak mikroplardan te mizlenmesi iş le m in e ............. denir. Elma sirkesi Tuz ruhu Yukarıdaki ifadelerde bulunan boşluklar aşağıdakilerden hangisi ile doldurulmalı dır? Yukarıdaki maddelerin pH değerlerine göre karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisin de doğru olarak verilmiştir? 7. A) I > II > III B) III > II > I C) II > III > I D) I > III > II A) I. Katodik koruma sert su dezenfeksiyon B) yumuşak su yumuşatma C) temiz su dezenfeksiyon D) sert su yumuşatma II. Boyama III. Başka bir metal ile kaplama Yukarıdaki işlemlerden hangileri metallerin korozyondan korunması için kullanılır? A) Yalnız I B) İv e li C) II ve III D) I, II ve I 11 m 8. 3CH4 + 8HN 03 -> 3C 02 + 10X + 8NO (çozum 4 Soy gaz atomu • Ametal atomu € Metal atomu denkleminde X aşağıdakilerden hangisidir? A) 0 2 B) H N 02 C) NH3 D) H20 Elektron dizilimleri yukarıda verilen nötr atomlardan hangileri klor (Cl) ametali ile kovalent bağlı bileşik oluşturur? A) Yalnız X B) Yalnız Z C) Yalnız Y D) X ve Y ^ COŞKU Yukarıda verilen tanecik modellerine göre aşağıdaki öğrencilerden hangisinin düşün düğü madde kovalent bağlıdır? MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 4. 1. İçme suyu olarak kullanılabilecek suyun özellikleri ile ilgili aşağıdaki öğrencilerden hangisinin söylediği kesinlikle doğrudur? ) B) Oldukça yumuşatılmış su olmalıdır. Uygun bir yöntemle dezenfekte edilmiş olmalıdır. Ü T Yukarıdaki renkli parçalardan hangilerinde kovalent bağ ile ilgili doğru bilgi yazılmıştır? A) Yalnız Pembe D) B) Mavi ve Turuncu Arıtma tesislerinde sertliği giderilmeli ve klorlanmadan sadece havalandırılmalıdır. C) Turuncu ve Pembe D) Pembe ve Mavi 2. Musluklarımıza gelme den evlerimizin su de posunda bir ya da iki gün bekletilerek dinlendirilmelidir. 32 gram Fe20 3 bileşiğinin 9,6 gramı oksijendir. Buna göre 56 gram Fe ve yeterli 0 2 den en 5. fazla kaç gram Fe20 3 elde edilir? A) 40 B) 80 C) 160 D) 320 Aşağıdaki tepkimelerden hangisi denkleştirilmemiştir? A) S 0 2 + 0 2 - SO, B) 2H2 -I- 0 2 - 2H20 C) 4AI + 3 0 2 > 2AI20 3 D) H2S 0 4 + 2NaOH -> Na2S 0 4 + 2H20 3. 6. Yukarıda bazı katyon ve anyonlar ile bu iyon lar arasında gösterilen eşleştirmeler sonucun da oluşan bileşikler X, Y ve Z ile gösterilmiştir. F a b rika la rın a rıtm a te s is le ri ,64 Yukarıdakilerden hangileri çevre kirliliğini önleme açısından önemlidir? Buna göre, X, Y ve Z bileşiklerinin formülle rindeki atom sayılarının karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Yalnız B) Yalnız A) X > Y > Z B) Z > X > Y C) İ v e l i D) I, II ve C) Y > X > Z D) X > Z > Y Q COŞKU Maddenin Yapısı ve Özellikleri 10. I. Zayıf asitin sulu çözeltisi II. NaCI sulu çözeltisi III. Kuvvetli bazın sulu çözeltisi Yukarıdaki çözeltilerin pH değerleri arasın daki ilişki aşağıdakilerden hangisinde doğ ru olarak verilmiştir? A) III > II > I B) II > III > C) III > I > II D) I > II > II H2 + N2 8. m (çözüm Yukarıdaki düzenekte 1. kapta bulunan sert su iyon değiştirici reçineden geçirilerek yumuşak su hâline getiriliyor. NH3 denklemi ile ilgili, Bu olayla ilgili aşağıdakilerden hangisi yan lıştır? A) 1. kapta Ca2+ iyonları sayısı, 2. kaptakinden fazladır. B) Reçine yastığında Ca2+ iyonları tutulur. C) 2. kaptaki Mg2+ iyonları sayısı, 1. kaptakinden fazladır. D) Bir iyon değiştirici reçine yastığı ile belirli bir miktardaki su yumuşatılabilir. yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin ifade si doğrudur? A) Yalnız Ahmet B) Yalnız Yüksel C) Ahmet ve Ayla D) Ahmet ve Yüksel 11. Aşağıdakilerden hangisi bir yanma tepki mesidir? A) Suyun hidrojen ve oksijene ayrıştırılması B) Naftalinin süblimleşmesi C) Metan gazının oksijenle tepkimesi D) Demirin ısıtılarak eritilmesi 9. I. 12Mg atomunun oluşturacağı katyon ve C 0 32- iyonu 0 (çözüm 12. Ben B ir Ametalim II. NH4+ iyonu ve 9F atomunun oluşturacağı Soylu arkadaşların yakınındadır yerim anyon arasında oluşacak bileşiklerin formülleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril miştir? P ( çozum Metallerden elektron almayı çok severim Havada uçar, karada yürür, suda yüzerim İnsan vücudunda oldukça yüksektir mevkim Haydi tahmin edin bakalım ben kimim? Yukarıdaki şiir yardımıyla kendini anlatmaya çalışan elementin adı aşağıdakilerden han gisinde doğru olarak verilmiş olabilir? A) M g(C03)2 nhf4 B) Mg2C 0 3 n h 4f C) M gC 03 n h 4f A) Altın B) Silisyum D) Mg3(C 03)2 nhf4 C) Helyum D) Oksijen Q COŞKU MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ )8 )2 ) • X ile Y elementlerinin katman sayıları eşittir. ¿¿ağ Cl : 2 ) 8 ) 7 ) 1. • Y ile Z elementlerinin son katmanındaki elektron sayıları eşittir. • Z nin proton sayısı, X in proton sayısından büyüktür. ü M g: 2 O : 2) 6) Yukarıda nötr hâldeki elektron dizilimleri verilen atomlar için, m & Mg ve Cl atomları aynı periyottadır. \ m Özellikleri yukarıda verilen elementlerin pe riyodik tabloya yerleştirilmeleri aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? Cl ve O ametaldir. a r A) Mg atomu, elektron vermeye; Cl ve O atomları elektron almaya yatkındır. Naci m yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin yaz dığı not doğrudur? B) A) Yalnız Fikret B) Fikret ve Aysel C) Aysel ve Naci C) D) Fikret, Aysel ve Naci 2. Aşağıdakilerden hangisinde verilen katyon ve anyon arasında oluşacak bileşiğin formülündeki atom sayısı en fazla olur? Katyon Anyon A) NH4+ no3 B) Ca2+ p o f C) a i 3+ O cn 1 D) Mg2+ -5. D) ^ O O 1 K a tyo n / 3. I. Sönmüş kireç II. Kezzap A nyon c r / // c . ,+ po III A l3* c o ,* - Yukarıdaki sulu çözeltilerin pH değerlerinin karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisin de doğru olarak verilmiştir? Yukarıdaki tabloda verilen katyon ve anyon lar arasında oluşan bileşiklerin formüllerin deki atom sayılarının karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril miştir? A) III > II > I B) II > III > 1 A) II > I > I B) III > II > C) I > III > II D) III > 1 > II C) III > I > D) I > III > I III. Şekerli su Q COŞKU Maddenin Yapısı ve Özellikleri 6. X : Alkali metal Y : Toprak alkali metal Z : Soy gaz T : Halojen Yukarıda özel adları verilen atomların grup numaraları aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? Üç farklı su ile doldurulmuş yukarıdaki kaplara eşit miktarda sabun atıldığında oluşan köpük miktarı, Z T 2A 8A 7A şeklindedir. 7A 8A 3A 1A C) 2A 3A 7A 8A D) 1A 2A 7A 8A Buna göre, aynı koşullarda olduğu kabul edilen bu sularla ilgili aşağıdaki hangi öğ rencinin yorumu doğrudur? X Y A) 1A B) A) Ali : I. su saf su, II ve III. sular ise sert su lardır. B) Ayşe : En sert su III. sudur. C) M ehm et : II. su maden suyu olabilir. D) Mücella : I ve III. sular, II. sudan daha serttir. i 9. I. Sodyum oksit m (çozum III. Kalsiyum fosfat II. Magnezyum klorür Yukarıdaki bileşiklerin formüllerinin içerdik leri atom sayılarına göre karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril miştir? Asitlerle ilgili yukarıdaki verilen şemayı hazırla yan Ceyhun bir yerde hata yapmıştır. Buna göre, aşağıdaki arkadaşlarından han gisi Ceyhun’un bu hatasının yerini doğru tes pit etmiştir? A) III > I = B) III > I > II C) I > III > D) I = II = III A) 10. Korozyon ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) Paslanma olarak ta adlandırılır. C) B) Metal yüzeyleri boyandıklarında daha uzun sürede korozyona uğrarlar. C) Metaller kendilerinden daha aktif metaller le kaplandıklarında korozyona uğramazlar. D) Demir gibi metaller nemli ortamlarda kuru yerlere göre çok daha yavaş korozyona uğrarlar. 0 COŞKU MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 9 8 X + Y->Z 11 10 0 F Ne Na Oksijen Flor Neon Sodyum Yukarıdaki gibi gerçekleşen bir tepkime denk lemine ait kütle - zaman grafiği aşağıda gös terilmiştir. Yukarıda verilen elementlerle ilgili, Hepsi birer ametaldir. O, F ve Ne elementleri oda şartlarında gaz hâlinde bulunur. S uat Kütle (g) İçlerinde bir tanesi asal gazdır. H aya ti r s v ---------------------- Bu tepkime sonucu oluşan Z maddesine ait kütle - zaman değişim grafiği, aşağıdakilerden hangisi olabilir? N ilü fe r öğrencilerden hangilerinin verdiği bilgi yanlıştır? 2. A) Yalnız Suat B) Yalnız Hayati C) Yalnız Nilüfer D) Suat ve Hayati Aşağıda verilen bileşik form üllerinden hangisinde bulunan atom sayısı en fazladır? A) Mg3(P04)2 B) (NH4)2S C) AIP04 D) Na20 ^ A KTlMlft 3. S 0 2 ve N 02 gibi atık gazların atmosferdeki su buharı ile oluşturduğu asitler, .çözüm I. Yağmur r Elma II. Kar Camsil 4 H II 1 Tuz ruhu III. Dolu 168 yağış şekillerinden hangileri ile yeryüzüne iner? Yukarıda resmi verilen maddelerin pH de ğerlerinin karşılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) Yalnız I B) I ve II A) II > I > III B) III > II > I C) II ve III D) I, II ve III C) III > I > II D) I > III > II Q COŞKU Maddenin Yapısı ve Özellikleri 9. A Öğretmenin 8. sınıf Fen ve Teknoloji sınavında sorduğu Doğru (D) - Yanlış (Y) sorularına Ahmet, 0(çozum (...Y...) 1. Sert suda bulunan mikroorganiz malar sağlığımız için tehlike oluş turmaz. II I (...D...) 2. Klorlama suların dezenfekte edilme sinde yaygın olarak kullanılan etki li bir yöntemdir. Yukarıdaki uyarı işaretlerinin anlamları aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril miştir? Aşındırıcı A) Yanıcı ve parlayıcı (...D...) 3. Suya sertlik veren iyonlar Ca2+ ve Na+ iyonlarıdır. Yakıcı ve (...D...) 4. Sert su, su borularında tortu oluşu muna sebep olabilir. tahriş edici şeklinde cevap vermiştir. Her doğru cevap 25 puan olduğuna göre, Ahmet sınavdan kaç almıştır? B) Patlayıcı Yakıcı Yakıcı ve tahriş edici C) Yanıcı ve Tahriş edici Aşındırıcı Aşındırıcı Yakıcı ve A) 25 B) 50 C) 75 D) 100 parlayıcı D) Patlayıcı tahriş edici 10. Al3+ ve NOğ iyonlarından oluşan bileşik için aşağıdaki öğrencilerden hangisinin söyle- W5m diği yanlıştır? 7. • .9 Yağda yumurta kı (çözüm zartılması • M (çözüm Yumurtanın kabuğu nun çatlaması • Yumurtanın kırılması • Yumurtanın sarısının beyazından ayrılması • Sıcak suda yumurtanın haşlanması • Yumurtanın sarı ve beyazının çırpılarak ka rıştırılması Yukarıda verilen yumurta ile ilgili işlemler den kaç tanesinde bir kimyasal tepkime meydana gelmiştir? B) 3 A) 2 C) 4 D) 5 8 . Aşağıdakilerden hangisinde verilen asit ve bazın tepkimesinden belirtilen tuz elde edilemez? 11. I. Portakal suyu II. Tuz ruhu p (çözüm s III. Yemek tuzunun sulu çözeltisi Asit + Baz Tuz A) H N 03 + Ca(OH)2 Ca(N03)2 B) HCI + KOH KCI C) H N 03 + KOH kno3 A) III > II > I B) II > III > D) H2S 0 4 + NaOH NaH C) I > III > II D) III > I > I 0 COŞKU Yukarıdaki çözeltilerin pH değerlerinin kar şılaştırılması aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? 169 Maddenin Yapısı ve Özellikleri 12. X : Bileşiklerinde daima 2 + yük alır. Y pbS z : Oksijen ametali ile kovalent bağ yapabilir. : Metaller ile bileşik yaptığında 3 - yüklü an yon oluşturur. Yukarıda özellikleri verilen elementlerin pe riyodik tablodaki yerleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? 1 Gemilerin yüzeylerinin paslanmasını azalt mak için, 18 2 13 14151617 X Y I. Gemi yüzeyini boyamak z II. Katodik koruma yapmak III. Su içerisinde kalan kısmını suyla korozyona uğramayan bir metal ile kaplamak 1 18 2 1314 151617 Y Z yukarıdaki tedbirlerden hangileri kullanıla bilir? A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız III D) I, II ve III X 1 Z 2 18 1314 151617 Y X 15. • • X atomunun proton sayısı 12 dir. Y elementi 2. periyot 7A grubu elementidir. Buna göre X ve Y elementleri için aşağıda ki yargılardan hangisi yanlıştır? 1 X 2 18 1314151617 Z Y A) X elementi 3. periyot 2. grup elementidir. B) Y elementinin proton sayısı 9 dur. C) X in nötr hâlde 3 katmanı vardır. D) Y nin proton sayısı, X in proton sayısından 3 fazladır. 13. I. Suların hastalığa sebep olmaması için de- S 16. Aşağıdaki öğrencilerden hangisi kendisine ödev olarak verilen kimyasal tepkime denk lemini yanlış denkleştirmiştir? zenfekte edilme yollarından b irisi............... d'r A) II. Sert sular kaynatıldığında............. su elde edilir. Suların arıtılması ile ilgili yukarıda verilen bilgilerdeki boş bırakılan yerlere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? A) dezenfekte edilmiş B) C 2H4+ 3 0 2 -> 2 C 0 2+2H 20 r C) D) S 0 2+ 3 0 2 -► 2 S 0 3 karıştırma B) klorlama yumuşatılmış C) yumuşatılmış arıtılmış D) tortulaştırılmış kireçleme N2+3H 2 - + 2NH3 Q COŞKU SES DALGALARI Kazanımlar * Bu bölümü bitirdiğimde; Şimdi de cetvelin boşta kalan kısmını önce 15 cm, sonra da 25 cm iken cetveli 2 cm aşağı doğru bas tırıp serbest bıraktığımızda çıkan sesler arasında in celik kalınlık farkı olduğunu gözlemleriz. 1 .1 Titreşen bir cisim için frekans ve genliği, 1 .2 Ses dalgasının belirli bir frekansı ve genliği olduğunu, öğrenmiş olacağım. Ses D algaları Bu bize sesin incelik ve kalınlığının ses kaynağının özelliği ile ilgili olduğunu gösterir. Ses dalgalarının yayılışı su dalgalarının yayılışı na benzer. Sesin bir or tamda dalgalar halinde yayıldığını ve ortam ol mayan yerde yani boş lukta sesin yayılmadığını 6. sınıfta öğrenmiştik. Frekans ve Genlik Nedir? Belli zaman dilimleri için de belirli bir hareketin tek rarlanması olayına salı nım hareketi denir. Bir beşiğin sallanması, salın cağın sallanması, duvar saatindeki sarkacın sal lanması salınım hareketi ne örnek olarak verilebilir. Bir ses kaynağının yakınında sesin şiddetli, kaynak tan uzaklaştıkça zayıf olması, bazı seslerin ince ba zılarının ise kalın olması sesin özellikleri ile ilgilidir. Aşağıdaki gibi bir cetvelin ucunu bir masa kenarına sıkıştırıp cetvelin boşta kalan ucunu 2 cm kadar aşağı bastırıp serbest bırakalım. Cetvelin aşağı yu karı titreşim hareketi yapmasından dolayı bir ses duyarız. Bu sefer cetveli ucundan 4 cm bastırıp serbest bırakalım, bu durumda çıkan ses ilk durum daki sesten bi raz farklı olur. Aşağıda salınım hareketi yapan bir sarkaç gösteril miştir. Bu şekilde de görüldüğü gibi sarkaç bir den ge noktası etrafında ileri geri hareket yapar. Denge hâlindeki sarkaç Salınım hâlindeki sarkaç Bu deneylerde dikkat edeceğimiz nokta, ikinci du rumdaki titreşim sayısının ilk durumdaki titreşim sa yısından daha büyük olmasıdır. O hâlde duyduğu muz sesin şiddeti ile ses kaynağının titreşimi ara sında bir ilişki olduğunu söyleyebiliriz. Sarkacın en uç noktadan ayrılıp tekrar aynı nokta ya dönmesine bir salınım adı verilir. Sarkacın den ge noktasından ulaşabileceği en büyük uzaklığa genlik denir. Q COŞKU Ses Dadaları Ses T itre ş im d ir Tüm seslerin oluşumu ses kay naklarının titreşimlerinden kay naklanmaktadır. Müzik aletle rinden çıkan sesler kulağımıza hoş gelirken, asfalt kıran kompresörün genlik genlik Bir tam salınım Sarkacın bir saniyede yaptığı salınım sayısına fre kans denir. Frekansı büyük olan sarkaç daha hızlı salınım yapmaktadır. Yani daha kısa sürede gidip gelmektedir. çıkardığı ses bizi rahatsız eder. Ses, bir maddenin titreşimi sonucu meydana çıkan bir enerji türüdür. Maddelerin titreşim şekilleri maddelerin ya da ci simlerin yapılarına bağlı olarak farklı farklı olur. Örneğin bir gitarda titreşen tel Örnek -1 Bir sarkaç 20 saniye içinde 40 kez salınım yapıyor. Bu sarkacın frekansı kaç tır? D) 1 Frekans, saniyedeki salınım sayısıdır. Buna göre 20 saniyede 40 salınım yapan sarkaç 1 saniyede 40/20 = 2 salınım yapar. Yani sarkacın frekansı 2 dir. dir; tel, üzerine bağlı olduğu gövde yi titreştirir. Çıkan ses havada ya yılır. Bir davulda ise titreşen davu lun esnek zarıdır. Zardaki titre şimler havayı da titreştirir. Bir davula tokmakla vurulduğun da davulun üzerindeki zar ileri geri hareket ederek havayı titreştirir. Aynı şekilde hoparlör zarı da ileri geri hareket ederek ha vayı titreştirir. Ses havada dalgalar hâlinde yayılır. seyrekleşme Cevap C © Aşağıdaki şekillerde sarkaçların belli zaman dilim lerinde yaptıkları salınım sayıları verilmiştir. Buna göre hangi şekildeki sarkacın frekansı en büyüktür? Bir diyapazonun çatalına lastik tokmakla vuruldu ğunda çatal titreşir ve bir çınlama sesi duyulur. Tit reşen diyapazon çatalı şekilde görüldüğü gibi etra fındaki hava moleküllerini de titreştirir. Titreşen bu moleküller de yanlarındaki molekülleri titreştirir. Böylece ses enerjisi dalgalar hâlinde etrafa yayıla rak kulağımıza kadar gelir. -•: ’Ek ■■■'■'Mel-■ Yüksek frekanslı ses dalgalan Alçak frekanslı ses dalgaları ■ ■i Ses Dalgaları Titreştirdiğimiz bir diyapazo nun ucunu su yüzeyine değdir diğimizde, diyapazonun hava da olduğu gibi dalgalar mey dana getirdiğini görebiliriz. Sıra Sizde -2 1 saniyedeki salınım sayıları verilen aşağıdaki dalga grafiklerinden hangisinin frekansı en kü çüktür? Ses titreşimleri etrafa yayılırken bazı yerlerde hava molekülleri sıklaşır bazı yerlerde ise sey rekleşir. Bu sıklık ve seyrekliği ifade eden ses dalgaları çizebi liriz. Aşağıdaki şekilde de görülebileceği gibi mole küllerin sıklaştığı yerlerde ses dalgasının tepe nok tası, moleküllerin seyrekleştiği yerlerde ise ses dal gasının çukur noktasına karşılık gelir. tepe Sıra Sizde - 3 -İki dalga arasıuzaklık Ses dalgasının bazı özellikleri vardır. Bunlardan biri genlik diğeri ise frekanstır. Ses dalgasının frekansı, her saniyede bir noktadan geçen dalga sayısıdır. Aşağıda verilen grafiklerde 1 saniyedeki dalga sayı ları gösterilmiştir. i L V P Genlik ise bir dalga tepesi ile dalga çukuru arasın daki düşey uzaklığın yarısıdır. Buna göre, Örnek -2 a. Hangi dalganın genliği en büyüktür? b. Hangi dalganın frekansı en küçüktür? Aşağıdaki şekilde bir kaynaktan 1 saniyede çıkan ses dalgası gösterilmiştir. Buna göre, genliği bu ses dalgasının genli ğinden büyük, frekan sı ise küçük bir dalga nasıl çizilir? Kazanım Pekiştirme ~1 Çözüm Genliğin bir dalga tepesi ile dalga çukuru arasında ki mesafenin yarısı olduğunu biliyoruz. İstenilen dalgada tepe ve çukur noktaları arasındaki düşey mesafe daha büyük olacaktır. Ses dalgasının frekansı, her bir saniyede bir nokta dan geçen dalga sayısı olduğunu biliyoruz. İki dal ga tepesi ya da çu kuru arasındaki yatay uzaklık ne kadar bü yük ise frekans o ka dar küçük olacaktır. Bu durumda istenen dalga modeli yanda ki gibi çizilebilir. Î 7«.' Şekil - 1 Şekil - II Şekil - 1 de salınım yap makta olan S sarkacının salınım grafiği Şekil - II de ki gibidir. Şekil - 1 Buna göre, S sarkacı ile ipi aynı uzunlukta ve küt lesi eşit olan Şekil - III teki R sarkacının salınım grafiği nasıl olur? Q COŞKU SES DALGALARI KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 1 saniye üretilen seslere ait dalga grafikleri aşağıdaki gibidir. Buna göre, frekansı en yüksek sesin grafi ği hangisidir? a>AA/\ B) aaaa OVWVW D>/ v \ 2. Bir yayın ucuna bağlanan cisim M seviyesinde şekil deki gibi dengededir. Cisim denge noktasından bir mik tar aşağıya çekilerek bıra kıldığında aşağı yukarı salı nım hareketi yapıyor. Sevi yeler arasındaki uzaklıklar eşit ve 2 cm dir. ıı Bir diyapazondan elde edilen sesin hava tane cikleri üzerindeki etkisi şekildeki gibi modellenmiştir. Model üzerindeki bazı bölgeler I, II, III ile işaretlenmiştir. Buna göre, sesin dalga grafiği çizildiğinde, bu bölgelerin grafikteki K, L, M noktaları ile eşleştirilmesi, aşağıdakilerden hangisi gibi olur? A) K :l L : II M: III sİ ııı B) K : II L :I M : III D) K : L : M: C) K :l L : III M : II K L A hm et’in deneyi M 35 cm ^ 15 cm ^ N ...... P 2 cm 2 cm i ? ; - ' ' Cismin hareketinin genliği 4 cm olduğuna göre cisim hangi noktalar arasında salınım hareketi yapmaktadır? A) K - L B) L - N C) K - M D) K - P Ahmet ve Ebru yukarıdaki gibi cetvelleri bir ye re sabitledikten sonra cetvellerin uçlarından bir miktar bastırıp serbest bırakarak titreştiriyor. 3. Bir cisim titreştiğinde .............oluşur. Ancak c is im ,......... v e y a ............. gibi maddesel bir ortamda olmalıdır. Cisim ......... titreştiğinde bile ses oluşmaz. Yukarıdaki paragrafta boşlukları doğru ola rak tamamlayacak kelimeler sırasıyla aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak veril miştir? A) Ses, hava, su, boşlukta B) Ses, boşluk, hava, enerjiyle C) Hareket, ses, hava, suda D) Enerji, hava, titreşim, havada 0 COŞKU Buna göre, aşağıdakilerden hangisi söyle nemez? A) Ebru, cetveli 2 cm bastırdığında çıkan se sin 1 cm bastırdığında çıkan sesten daha kalın olduğunu fark eder. B) Ebru, yaptığı deneyde cetvelden çıkan ses şiddetinin değiştirilip değiştirilemeyeceğini test etmiştir. C) Ahmet, cetvel 15 cm iken çıkan sesin cet vel 35 cm iken çıkan sesten daha ince ol duğunu fark eder. D) Ahmet, cetvel uzunluğunun çıkan sesin frekansını değiştirip değiştirmeyeceğini in celemiştir. Ses Dalgaları 6. 8. doğru A) Genliğin artması, frekansın yükselmesi an lamına gelir. __i__ Ses dalgalar hâlinde her ortamda yayılır. doğru yanlış Ses bir enerji türüdür. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? e © doğru yanlış B) Frekansın yüksek olması, ses enerjisinin büyük olması anlamına gelir. C) Salınım hareketinin sıklığının artması, fre kansın yükselmesi anlamına gelir. D) Salınım hareketinin seyrekleşmesi, genliğin artması anlamına gelir. Sesin şiddeti yüksekse frekansı da yüksektir. r yanlış Taner, yukarıdaki etkinlikte birbiri ile bağlantılı cümleleri doğru ya da yanlış olarak değerlen dirdiğinde 2 nolu çıkışa ulaşıyor. Mert ise 4 nolu çıkışa ulaşıyor. Murat ucuna bir cisim astığı yayı aşağıda gös terildiği gibi önce x kadar çekip 5 saniye bo yunca yaptığı salmımları gözlemliyor. Sonra yayı 2x kadar çekip yine 5 saniye gözlem ya pıyor. Buna göre aşağıdakilerden hangisi söyle nemez? A) Taner bir enerji türü olan sesin her ortam da dalgalar hâlinde yayıldığını düşünüyor. B) Mert, frekans ile şiddetin sese ait birbirini etkilemeyen farklı özellikler olduğunu biliyor. C) Taner, içinde sesin yayılamadığı bazı or tamlar olduğunu düşünüyor olabilir. nuyor. Murat’ın yaptığı deneylerin sonucuna göre çizdiği salınım grafikleri, aşağıdakilerden hangilerine benzer? (Sürtünmeler önemsenmiyor.) Q COŞKU ♦ ♦♦ SESİN ÖZELLİKLERİ Kazanımlar wwww Bu bölümü bitirdiğimde; 2.1 Çevresindeki sesleri, ince -kalın ve şiddetli zayıf sıfatlarını kullanarak betimlenmesini ve sınıflandırılmasını, 2 .2 Ses şiddetini, sesleri şiddetli veya zayıf işit memize neden olan ses özelliği olduğunu, öğrenmiş olacağım. Küçük hoparlörden genliği ve şiddeti küçük ses, büyük hoparlörden ise genliği ve şiddeti büyük ses üretilir. Ses Şiddeti Ses kaynağından çıkan sesin kulak zarına yaptığı basınç, ses şiddeti olarak adlandırılır. Ses şiddetine gürlük adı da verilir. Sesin şiddeti ne kadar fazla ise o kadar uzağa gi der. Bir gök gürültüsünü çok uzak lardan duyabiliriz. Fakat komşunun kapı zilini duymakta zorlanırız. Gün lük yaşantımızda “televizyonun se sini aç ya da kıs” derken sesin şid detinden bahsetmiş oluyoruz. Ses şiddeti Bir yük treninin çıkardığı şiddetli bir sese ait dalga ▼ Kısık sesle konuşulduğunda çıkan sese ait dalga w Gürlük Örnek - 3 Bir flütün önce do notasını kapatıp yavaşça üfleye lim. Şimdi do notası kapalıyken flüte daha hızlı üfle yelim. İlk durumda hafif bir ses işitmişken ikinci du rumda daha şiddetli bir ses işitiriz. Flüt sesini zayıf ve şiddetli olarak ayırt edebiliriz. Sesin şiddeti titre şim genliği ile ilgilidir. Aşağıdaki şekiller farklı kaynaklardan çıkan 1 sani yedeki ses dalgalarını göstermektedir. Anahtar Bilgi Buna göre, Ses dalgalarının genliği ne kadar büyük olursa sesin şiddeti de o kadar büyük olur. Ses şiddetine gürlük de denilir. Şiddetli ses daha fazla enerji taşır. 0 COŞKU a. Hangi kaynaktan çıkan ses en şiddetlidir? b. Hangi kaynaktan çıkan sesin şiddeti en düşük tür? c. Hangi kaynaktan çıkan sesin frekansı en yük sektir? Sesin Özellikleri Çözüm Vurulduğunda boş şi şeden ses çıkmasının sebebi, şişe camının titreşimidir. Şişenin içini suyla doldurduk ça şişenin kütlesi ar tar. Bu durum şişenin I daha zor titreşmesini J sağlar ve kalın (pes) bir ses çıkar. Ses dalgasının genliği arttıkça enerjisi de artar. Gen liğin büyük olması aynı zamanda ses şiddetinin de büyük olması, genliğin küçük olması da ses şidde tinin küçük olması anlamına gelir. O hâlde en şid detli ses genliği en büyük olan B dalgasına, şidde ti en düşük ses ise genliği en küçük olan C dalga sına aittir. Frekans, titreşim sayısı olduğuna göre, A dalgası frekansı en büyük dalgadır. Aynı zaman diliminde oluşan en sık dalga tepesi ve çukurları A dalgasındadır. © Sıra Sizde -4 AAA> fa d fo T a n s e s * * * Yüksekliği az olan ses Aynı ortamdaki üç farklı kay naktan elde edilen K, L, M seslerine ait dalga grafikleri şekildeki gibidir. B) L, K, M C) M, K, L D) K, L, M Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .3 Ses yüksekliğini, sesleri ince veya kalın işit memize neden olan ses özelliği olduğunu öğrenmiş olacağım. K a lın a T izse s Pes ses Farklı uzunluktaki metal ya da tahta levhalardan yapı lan şekildeki müzik aletine ksllafo n denir. Burada uzun levhalar kalın ses, kı sa levhalar ince ses üretir. Buna göre seslerin şiddet lerinin azdan çoğa sıralanı şı aşağıdakilerden hangisi gibidir? A) M, L, K ~ in c e s e s ^ Yandaki resimde görüldüğü gibi boş şişenin ağzına üfle diğimizde şişeden ses çık masının sebebi, şişe içindeki havanın titreşimidir. Boş şişe de hava sütunu yüksek oldu ğu için hava yavaş titreşir. Bunun sonucunda kalın (yük sekliği az olan) bir ses işitiriz. Şişeye su doldurdu ğumuzda hava sütunu azalır. Dolayısıyla içi su dolu şişeye üflediğimizde, hava seviyesi azaldığından hava daha hızlı titreşir ve ince (tiz) bir ses duyulur. Örnek -4 Sesin Y üksekliği: İncelik ve K alınlık Bir flüte üflerken do sesi kalın, si sesinin ince oldu ğunu algılarız. Yüksekliği fazla olan ses için ince ses, yüksekliği az olan ses için kalın ses ifadesi kul lanılır. Gamze pipetleri farklı boy larda keserek şekildeki müzik aletini oluşturuyor. Gamze müzik aletinde pi petlerin ucuna önce S’den K’ye sonra K’den S’ye doğru üflüyor. Ses yüksekliği, ince sesleri kalın seslerden ayırt etmemize yarayan bir özelliktir. Buna göre, Gamze’nin el de ettiği seslerin kalınlıkları nasıl değişir? Örneğin içi boş şişeye vurduğumuzda çıkan sesle, içi değişik seviyelerde su dolu olan şişelere vurdu ğumuzda çıkan sesler farklı farklıdır. İçi boş şişeye vurduğumuzda yüksekliği fazla yani ince (tiz) bir ses elde ederiz. Çözüm Gamze, S’den K’ye doğru üflerken boru uzunluğu kısaldığı için çıkan seslerde incelmeye başlar. K’den S’ye doğru üflediğinde ise çıkan sesler de kalınlaşmaya başlar. Q COŞKU Sesin Özellikleri Diyapazonlar Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2.4 Sesin şiddeti ile genliği, sesin yüksekliği ile frekansı arasındaki ilişkiyi, 2 .5 Çeşitli sesleri birbirinden ayırt edilebilmesi ni, ses dalgalarının frekans ve genliklerinin farklı olmasıyla açıklanacağını, öğrenmiş olacağım. Sesin Frekansı Bazı ses kaynaklarından bir saniyede çıkan titreşim sayısı azdır. Yani her saniye de etrafa az sayıda ses dalgası gönderilir. Bu yüzden bu gibi kaynaklardan kalın, diğer bir ifadeyle frekansı düşük bir ses çıkar. Bunun tam tersi bazı kaynaklar da her saniyede üret Diyapazon titreştirilince belirli fre kanslarda ses üreten, U biçimin de metal bir araçtır. Farklı büyüklükteki diyapa zonlara vurduğumuzda çı kan seslerin incelik ve ka lınlığının farklı olduğunu görürüz. 0 Bunun sebebi diyapazon ların farklı hızlarla titreşmesidir. Diyapazonların üze rindeki sayılar bize diyapazonun saniyede kaç kez titreştiğini, yani frekanslarını gösterir. Frekans birimi Hertz dir. Hertz Hz ile gösterilir. Hertz saniyedeki titreşim sayısını ifade eden birimi gösterir ve hertz diye okunur. Bu birim Alman fizikçi Henrik Hertz’in onuruna veril miştir. Diyapazonların büyük lüğü değiştikçe fre kansları da değişir. tikleri ses dalgası fazla olduğundan frekansı yüksek yani ince ses çıkarır. Örnek - 5 (J) Aşağıdaki diyapazonların frekansları üzerlerinde yazmaktadır. Arı ve sivrisinek gibi bazı böcekler saniyede 600-1000 defa kanat çırpabilmektedir. Arı ve sivrisinekler uçar ken ses çıkarmaları kanatlarının hava moleküllerini titreştirmesinden kaynaklanmaktadır. Bir saniyede oluşan ses dalgası sayısı, bize o sesin frekansını verir. Diyapazonlara eşit şiddetlerde vurulduğuna göre, Yüksek frekanslı ses ince ses olarak duyulurken, düşük frekanslı ses kalın ses olarak duyulur. 600 Hz a. Her bir diyapazondan çıkan ses şiddetini karşı laştırınız. b. Her bir diyapazondan çıkan seslerin inceliğini karşılaştırınız. Çözüm a. Diyapazonlara eşit şiddetlerde vurulduğuna gö re, üretilen seslerin şiddeti (aynı zamanda ses dalgalarının genlikleri) eşittir. Büyük köpeğin sesi daha kalın ve fre kansı küçük, küçük köpeğin sesi da ha ince ve frekansı büyüktür. 0 COŞKU b. Diyapazonların frekans değerleri üzerlerinde yazmaktadır. Yüksek frekanslı diyapazon ince ses, düşük frekanslı diyapazon ise kalın ses üre tir. Bu durumda diyapazonlardan çıkan seslerin inceden kalına sıralaması X, Y, Z şeklinde olur. Sesin Özellikleri Ultrason sesler çıkartıp bu seslerin yansımasını kulla nabilecek yetenekle dona tılan ve hayatını bu şekilde sürdüren yarasanın gözleri görmez. Sıra Sizde - 5 Aşağıdaki şekillerde diyapazonların 1 saniyede üret tikleri ses dalgaları gösterilmiştir. Yandaki tabloda ba zı canlıların işitme aralığı ve ses üret me frekansları veril miştir. C anlı İşitm e aralığı (Hz) İnsan 20 - 20 000 Yunus 1 1 0 - 150 000 Yarasa 2 0 0 0 - 120 000 Kedi Buna göre diyapazonların frekansları arasındaki ilişki, aşağıdakilerden hangisinde doğru veril miştir? A) K > L > M > N B) L > N > K > M C) M > K > L > N D) L > K > N > M Kazanımlar Seslerin işitme sağ lığımıza zararlı olup Köpek olmadığı, bir sesi Fil işitip işitemememiz ses düzeyi denilen bir büyüklükle ilgilidir. Ses dü zeyi sesin şiddetiyle ilgilidir. Ses düzeyini ölçmek için desibel denilen bir birim kullanılır. Desibel kısa ca dB ile gösterilir.. İnsanın duyacağı en düşük ses düzeyi 0 desibeldir. 10 dB’lik ses düzeyi insanlar tarafından zor duyulur. 20 dB lik ses düzeyi 10 dB in 10 katıdır. 30 dB’lik ses ise 10 dB’lik ses düzeyinin 10 x 10 = 100 katı dır. Ölçek üzerinde her 10 dB lik artış 10 kat daha şiddetli ses demektir. Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .6 Ses düzeyinin ses şiddetinin bir ölçüsü oldu ğunu, 2 .7 Çevresindeki ses kaynaklarının ürettiği ses ler ile ses düzeyleri arasındaki ilişkiyi, öğrenmiş olacağtm. İnsan Hangi Frekanstaki Sesleri İşitir? Normal şartlarda bir insan kulağı 20 Hz ile 20 000 Hz arasındaki sesleri işitebilir. 20 000 Hz üzerinde ki seslere ultrason adı verilir. Frekansı 20 Hz den küçük seslere infrason adı verilir. Yüksek frekansa sahip olan ultrason seslerin enerjisi de yüksektir. Ultrason yöntemi yer altın da maden araştırmaların da, tıpta iç organlarımızın incelenmesinde, balık av cılığında, deniz tabanının araştırılmasında kullanılır. Ultrason sesler insan kulağı tarafından algılanamazken, köpekler 35 000 Hz’lik, yu nuslar 150 000 Hz’lik ultra son seslerini işitebilir. İnsan 20 Hz ile 20 000 Hz arasındaki sesleri işitebilir. Uluslararası Standartlar Örgütü'nün ortaya koydu ğu rahatsızlık sınırı 60 dB dir. 120 dB’lik ses kulak larımızda hasara yol açabilir. İşitilebilen en hafif şiddetteki ses sınırına alt işitme eşiği, en yüksek şiddetteki ses sınırına üst işitme eşiği denir. Ses düzeyi desibelmetre adı verilen bir aletle ölçülür. Ses düzeyini belirtmek için kulla nılan birim “ bel” dir. “ Bel” te lefonu ilk icat eden Graham Bel’in onuruna verilmiştir. Ses düzeyini belirlemek için kulla nılan “ Bel” birimi çok büyük olduğu için “berin onda biri olan “desibel” kullanılır. t BSj? \ - - @ COŞKU Sesin Özellikleri Yanda desibelmetre ile yapılan gürültü ölçüm leri verilmiştir. Buna göre K, Lve M cihazlarının yaptığı öl çümler hangi ortamda yapılmış olabilir? 160 150 ses ağrıya sebep olur 140 130 120 120 dB Jet uçağının kalkışı 110 100 Çözüm 100 dB hızlı tren K desibelmetresi 5 dB yi göstermektedir. Bu ölçüm ses düzeyi çok düşük bir ortamda yapılmış olmalı dır. Burada ölçümün I durumunda birbirleriyle fısıldaşan insanların çıkardıkları seslere ait olduğu anlaşılır. L desibelmetresi 100 dB yi göstermektedir. Bu çok gürültü bir ortamda yapılmış bir ölçümdür. O hâlde bu ölçüm III şeklindeki havalanmakta olan uçağın olduğu yerde yapılmış olmalıdır. M desibelmetresi 60 dB yi göstermektedir. 60 dB’lik gürültü bir ofiste gerçekleşmiş olabilir. 90 85 dB 80 - yoğun trafik 70 60 - 70 dB Sıra Sizde -6 I. 10 Hz 50 - II. 30 Hz III. 10 000 Hz IV. 25 000 Hz V. 8000 Hz VI. 75 000 Hz Haluk, yukarıda frekansları verilen sesleri aşağıda ki gibi gruplandırmıştır. Buna göre, hangi seçenekteki gruplandırma doğ rudur? İşitebildiğimiz sesler İşitemediğimiz sesler A) I, II, III IV, V, VI B) II, III, V I, IV, VI C) II, III, IV I, IV, V D) III, IV, VI I, II, V & COŞKU küçük orkestra 40 - 5 0 -6 0 dB 30 normal konuşma - 20 1 0 -3 0 dB yaprakların hışıltısı 10 - O dB O dB JJ duyma eşiği . «f ¡■ ü ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Sesin Özellikleri Kazanım Pekiştirme -2 Aşağıdaki cümleleri okuyup doğru veya yanlış olduğuna karar vererek cümle başlarına D veya Y harfi yazınız. j 1. Ses şiddeti ile gürlük aynı anlama gelir. Kazanım Pekiştirme -4 Aşağıda verilen diyapazonların çıkardıkları seslerin frekansları kutularda belirtilmiştir. Buna göre frekanslarla diyapazonları oklarla eş leştiriniz. İ-VVÎ: 2. Ses şiddeti artarsa sesin taşıdığı enerji de JJ artar. ¥ 3. Yüksekliği fazla olan ses kalın ses demektir. ¥ ¥ ; 4. Bir saniyede oluşan dalga sayısı sesin fre kansını verir. j 5. Frekans birimi desibeldir. 512 Hz 256 Hz 322 Hz : 6. İnsan kulağı 20 - 20 000 Hz arasındaki ses leri işitir. J 7. Ses şiddeti desibelmetre ile ölçülür. Kazanım Pekiştirme - 5 ^ 8. Yunus balıkları bizim duyamadığımız sesleri duyabilir. r\f\j\f\j Kazanım Pekiştirme - 3 Aşağıdaki gibi dört farklı ortamda desibelmetre ile ses şiddeti ölçümü yapılmıştır. Desibelmetre ile yapılan ölçüm değerleri şekil deki gibi olduğuna göre ölçümlerle ortamları eş leştiriniz. R. T. R R, S, T ses dalgaları eşit zaman dilimlerine aittir. Buna göre, a. Frekansı en büyük olan dalga hangisidir? b. Dalga genliği en büyük olan hangisidir? c. Hangi dalgaların frekansları birbirine eşittir? d. Yukarıda dalga grafikleri verilen seslerden hangisi uzaktan daha kolay duyulur? e. Hangileri eşit şiddette ses üreten kaynaklardan çıkmış olabilir? f. Bu ses dalgalarından hangisi kediye hangisi köpeğe ait olabilir? g. Bu ses dalgalarından hangisi inşaat makinasına hangisi matkaba ait olabilir? QCOŞKU SESİN ÖZELLİKLERİ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 4. Sesin frekansı yüksekse bağlıdır .....II...., i Diyapazonun çıkaracağı sesin....I ......kol uzunluğuna bağlı değildir, fakat incelik ve kalınlığa bağlıdır. Diyapazonun kol uzunluğu ....II.... çıkan ses . . . . I I I ..... l \ pes ...III... sayısı Yukarıdaki cümlelerin doğ ru olarak tamamlanabilmesi için numaralı yerlere hangi ifadeler gelebilir? Yukarıda verilen kavram haritasında I, II, III ile verilen boşluklara aşağıda verilenlerden hangileri yerleştirilmelidir? A) gür B) kalın C) tiz D) zayıf 2. III II I yüksek ise hız II III A) genliği azalırsa kalınlaşır B) şiddeti artarsa incelir C) şiddeti büyürse tizleşir D) genliği azalırsa incelir I ses şiddeti tanecik düşük ise titreşim iletim hızı hareket Aynı ortamdaki iki ses kaynağından elde edilen seslere ait dalga grafikleri şekildeki gibidir. Buna göre seslere ait aşağıdaki nicelikler den hangisi eşittir? A) Frekans B) Tizlik C) Şiddet D) Yükseklik 3. Frekans (Hz) 322 II i Diyapazon Düz zeminde duran özdeş boş şişelerin üzeri ne şekildeki gibi farklı yüksekliklerden özdeş bilyeler bırakılıyor. Buna göre şişelerden çıkan seslerin şiddet leri arasındaki ilişki, aşağıdaki sütun grafik lerinden hangisinde doğru olarak gösteril miştir? A) B) Ses ş idd e ti Ses ş id d e ti K, L ve M diyapazonlarına ait frekans grafiği yukarıda verilmiştir. Buna göre; I. K nın frekansı 322 Hz dir. II. En tiz ses M diyapazonundan çıkar. K C) L K M Ses ş id d e ti D) i L M Ses ş idd e ti III. L nin frekansı 256 Hz olabilir, yargılarından hangileri yanlıştır? A) YalnızI B) İ v e l i C) II ve III D) I, II ve III Q COŞKU i K L M K L M Sesin Özellikleri 6. ■ 9. umma illil Aşağıdaki ortamlarda desibelmetre ile ses şid deti ölçümleri yapılmıştır. © ■ /V ! İ lil'/ I I İMII m II R III mil J İ kütüphane sınıf ortamı asfalt delme işlemi Yukarıdaki ses dalgaları eşit zaman dilimlerin de elde edilmiştir. Buna göre ses dalgalarından frekansı en büyük olanı hangisidir? B) II A) I 7. C) III İnsan kulağında kalıcı hasara neden olan ses şiddeti eşiği aşağıdakilerden hangisidir? A) 90 dB B) 120 dB C ) 1 4 0 d B 8. D) IV Yukarıdaki desibelmetrelerle ortamlar arasın da, aşağıdakilerden hangisindeki gibi bir eş leştirme yapmak yanlış olur? D) 200 dB Cemil bir dereceli silindire farklı seviyelerde su doldurup her defasında silindirin üst kısmından aşağıdaki şekillerde gösterildiği gibi üflüyor. j | 1. ortam 2. ortam 3. ortam A) K M L B) N M P C) K L P D) N M L 10. Aşağıda frekans değerleri verilen seslerden hangisi ultrasonik sese örnek olarak verile mez? I- A) 1500 Hz B) 25 000 Hz C) 35 000 Hz D) 80 000 Hz 11 . -IV- 1 K L M Cemil dereceli silindirlerden çıkan seslerin in ceden kalına doğru değişmesini istiyor. K, L, M seslerinin frekans ve genliklerine ait sü tun grafikleri şekildeki gibidir. Buna göre Cemil, yukarıdaki deneyleri han gi sıra ile yapmalıdır? Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) I, II, IV, III B) I, II, III, IV A) K, M den gürdür. B) L, M den peştir. C) IV, III, II, I D) III, IV, II, I C) M, K den gürdür. D) K, L den tizdir. Q COŞKU Sesin Özellikleri 12. Genliği değiştirilebilen bir ses kaynağından farklı sesler elde ediliyor. Kaplan Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? A) Genliği artırılan sesin frekansı artar. B) Genlikteki değişiklikler sesin frekansını et kilemez. C) Genliği artırılan sesin şiddeti azalır. Şekil - 1 Şekil - II Bir kedinin ürettiği ses dalgası Şekil rilmiştir. D) Genliği azaltılan sesin şiddeti artar. de ve- Buna göre ayı, arı ve kaplanın ses dalgala rı için Şekil-II de çizilen grafiklerden hangi leri doğru olabilir? (Grafikler eşit zaman aralıkla 13. Aynı ortamdaki üç farklı kaynaktan elde edilen ses lere ait dalga grafikleri şe kildeki gibidir. rına aittir.) İ / V V ^ A) Yalnız ayı B) Arı ve ayı C) Arı ve kaplan D) Ayı ve kaplan Buna göre seslere ait, I. Frekans II. Genlik III. Hız niceliklerinden hangileri eşit değildir? A) Yalnız B) Yalnız C) İ v e l i D) İve III 14. Şekildeki gibi içleri farklı yükseklikte özdeş sı vılarla dolu özdeş şişelere bir cisimle sırayla vuruluyor. Bir ksilafonun K, L, M tuşlarına baget ile vuru larak sesler elde ediliyor. Şişelerden çıkan seslerin eşit zaman aralık ları için çizilen dalga grafikleri, aşağıdakilerden hangisine benzer? Buna göre, K, L, M tuşlarından elde edilen seslerin frekanslarına ait sütun grafiği aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) A) B) i F re k a n s Frekans B) K C) L K M D) F re k a n s L M Frekans C) D) ü K Q COŞKU L M K L M m m m m OA, m mm ♦♦ ♦ MÜZİK ve FEN Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2.1 Bir müzik aletinden çıkan seslerin yüksekli ğini ve şiddetini nasıl değiştirebileceğini, 2 .2 Farklı yükseklik ve şiddette sesler oluşturabi leceği bir müzik aleti tasarlamayı, öğrenmiş olacağtm. Bir araba korna sından çıkan ses le, müzik parçası çalarken bir flüt ten çıkan ses ara sında fark vardır. Flütten çıkan ses, kulağımıza hoş gelirken korna sesi kulağımıza hoş gelmez. Korna sesini gürültü olarak adlandırırken flüt sesini gürül tü olarak adlandırmayız. Müzik rastgele seslerin bir araya gelmesinden de ğil, belli frekanslarda bir düzen içinde çıkan sesler den oluşur. Bu sesler nota olarak adlandırılır. Mü zisyenler kalın sese pes ses, ince sese tiz ses der ler. Tellerin titreşimi sonucunda çıkan sesler peşten tize doğru sırasıyla “sol”,” re” , “ la” ve “mi” notaları na karşılık gelir. Bir kemanı incelediğimizde keman üzerinde farklı kalınlıkta ince çelik teller olduğunu görürüz. Teller farklı frekansta titreşecek şekilde yapılır ve gerilir. Müzisyenler perde denilen keman sapındaki kısımda tellerin üzerine basıp tel uzunluk larını değiştirerek diğer notaları çı karırlar. Keman akort edilirken keman sapındaki düğmelerle(mandallarla) tel gerginlikleri ayarlanır ve tellerin uygun frekansta ses üretmeleri sağlanır. Keman ve diğer telli sazlarda keman telleri kadar gövde de önemlidir. Çünkü sadece telin titreşmesiyle yeterli ses çıkmaz. Çalgı aleti üzerindeki tel titreşirken titreşim gövde ye aktarılır. Geniş yüzeyli gövde titreşirken havayı da titreştirir. Titreşen hava gövdenin ürettiği sesi ku lağımıza aktarır. Telli çalgıların hemen hepsinde ben zer yapıda teller kullanılsa da gövde yapıları farklı ol duğu için çıkan sesler çoğunlukla birbirinden farklıdır. Anahtar Bilgi Müzik aletlerinin yapı sında ses çıkarmaya yarayan düzenekler bulunur. Bu düzenek ler titreşirken müzik aleti de ses çıkarır. Örneğin telli çalgılar da, çalgı üzerinde farklı kalınlık ya da farklı uzunlukta teller bulunur. Bu tellere belli bir düzen içinde vurulma sıyla kulağa hoş gelen sesler çıkar. Gitar ve kanun aletini inceleyiniz. Yapılarındaki teller farklı boylarda olduğu gibi gerginlikleri de farklı farklıdır. -> Titreşen telin kalınlığı arttıkça ses kalınlaşır, tel inceldikçe ses incelir. Kalın tellerle kalın sesler yani düşük notalar, ince tellerle ince sesler yani yüksek notalar çıkarılır. -► Titreşen telin boyu kısaldıkça frekansı yük selir ses incelir, boyu uzadıkça frekans artar ses kalınlaşır. -► Titreşen telin gerginliği arttıkça ses incelir, gerginlik azaldıkça ses kalınlaşır. Titreşen telin yapıldığı maddenin cinsi deği şirse çıkan sesin frekansı da değişir. g COŞKU Müzik ve Fen Üflemeli Müzik Aletleri Ömek - 7 Aynı maddeden yapılmış aşağıdaki teller eşit kuv vetler uygulanarak gerilmiştir. K ve M telleri birbirleriyle eşit kalınlıkta, L ve N telleri de birbirleriyle eşit kalınlıktadır. M N Buna göre; a. Ahmet bu telleri eşit kuvvetle çekip bıraktı ğında, hangi tellerden çıkan seslerin şiddet leri daha yüksektir? b. Tellerden çıkan sesleri incelik ve kalınlıkları na göre karşılaştırınız. Çözüm Sorunun çözümüne başlamadan önce, tellerde üre tilen seslerin özellikleriyle ilgili aşağıdaki bilgileri gözden geçirelim. Telli çalgılarda telin titreşmesiyle ses üretilirken üf lemeli çalgılarda havanın titreşmesiyle ses üretilir. Üflemeli müzik aletlerinden olan klarnet, bir ağızlık ve üzerinde delikler bulunan boru şeklinde bir tüp ten oluşur. Klarnete üflendiğinde ağızlık kısmı titrer. Bu titreşim klarnetin içindeki havanın titreşmesine sebep olur. Klarneti çalan kişi tüp üzerindeki delikleri açıp ka patarak içerdeki havanın titreşimini değiştirir, böylece farklı notalar elde edilir. a. Gerginlikleri eşit olan teller eşit kuvvetlerle çeki lip bırakıldıkları için her birinin genliği, dolayısıyla her birinden çıkan seslerin şiddetleri de eşittir. b. İnce ve kısa tellerden çıkan ses ince, kalın ve uzun tellerden çıkan ses kalındır. parm aklar Bu bilgilere göre, kalın ve uzun olan K telinde üre tilen ses, ona göre daha kısa olan M telinde üreti len sesten daha kalındır. Aynı boydaki tellerden ka lın M telinde üretilen ses, ince L telinden daha ka lındır. İnce olan L telinde üretilen ses, ona göre daha kısa olan ince N telinde üretilen sesten daha kalındır. Bu durumda sesler kalından inceye; K, M, L, N şeklin de sıralanır. delikler hava kanalı Bütün delikler kapalı olunca kalın, yani pes ses çıkar. Şekil - 1 Deliklerin bir kısmı açılın ca ses incelir, ya ni tizleşir. Şekil - II Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi flütün ağzından üflendiğinde tüp içinde bir hava akımı meydana gelir. Sıra Sfzdc - 7 Ayhan ses konusu ile ilgili proje ödevinde V şeklindeki bir ağaç dalının arasına ince çelik telleri şekildeki gibi sıkı ca bağlayıp adına Ayhançe adını verdiği müzik âletini yapıyor. Tel gerginlikleri eşit olduğuna göre, Ayhançe’nin K, L, M tellerinden çıkan seslerin frekansları ara sındaki ilişki, aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) K > L > M B) M > K > L C) M > L > K D) L > K > M ©COŞKU Eğer Şekil - 1deki gibi flütün bütün deliklerini ka patıp üflersek kalın (pes) bir ses meydana gelir. Eğer Şekil-II deki gibi delikleri en uçtan başlamak üzere tek tek açarsak ses incelir, tizleşir. Bunun sebebi bütün delikler kapalı olduğunda tüp içinde uzun bir hava kanalı oluşur. Hava kanalı ne kadar uzun olursa ses titreşimi o kadar seyrekleşir. Dola yısıyla kalın, pes bir ses çıkar. Delikleri açtıkça ha va kanalının uzunluğu azalır, ses titreşimi o kadar sıklaşır. Dolayısıyla ince, tiz ses çıkar. Trompet ve trom bon gibi üflemeli aletlerde çalgıla rın titreşen ağızlıkları yoktur. Bu aletlerin içine doğ rudan üflenerek hava titreşimi oluşturulur. Trompet te çalgıcı hava titreşimini kontrol etmek için süpapları kullanır. Trombonda ise boru uzunluğu değiştirilir. ( 187 Müzik ve Fen Örnek -8 Yandaki flütlerin tüm delik lerini kapatarak aynı şid dette üfleyen bir öğrenci, çıkan seslerin dalga mo dellerini çizmek istiyor. \ > İ > II / Genelde büyük müzik aletleri düşük frekanslı yani kalın sesler, küçük müzik aletleri de yüksek fre kanslı yani ince sesler çıkarır. III Öğrencinin dalga model lerini nasıl çizmesi uy gun olur? 1 i 1 V s Çözüm Flütlerin boyu uzadıkça yani içindeki hava kanalının uzunluğu arttıkça ses kalınlaşır. Flüt boyu kısaldık ça ses incelir. Buna göre sesi en kalın olan III flütü, en ince olan I flütüdür. Kalın ses küçük frekans, ince ses büyük frekans demektir. 1 saniyedeki dalga sayısı I için en fazla, III için ise en az olmalıdır. Öğrenci dalga mo dellerini aşağıdaki gibi çizmelidir. A A MA AMA Üflemeli çalgılar ı ıı ııı S Sıra Sizde -8 Vurmalı çalgılar Maddesel ortamdaki cisimlerin titreşmesiyle ses oluşur. Aşağıda bazı müzik aletleri verilmiştir. T itre ş tird iğ i p a rç a M ü z ik a le ti > <} Tel İ» 4 'i Ağızlık > i t D eri Davul Telli çalgılar Davul, trampet gibi vurmalı çalgılarda, derinin ger ginliğine göre çıkan ses incelir ya da kalınlaşır. De ri kalınlığı artarsa ses daha kalın çıkar. Deri yüzeyi büyürse de ses kalınlaşır. Aşağıdaki davullarda en tiz ses çıkaranı I numaralı olan, en pes ses çıkaranı II numaralı olandır. Saz Buna göre, verilen müzik aletleri ses çıkarmak için titreşen parçalar ile eşleştirildiğinde, okların görünümü aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur? A) — . _____ 4 :x C) D) fc----• ----e— Q COŞKU ÖLÇME VE DİĞERLENDİRME Müzik ve Fen Kazanım Pekiştirme - 6 .— te M. Kazanım Pekiştirme -9 gövde Yukarıdaki resimde bir keman gösterilmiştir. Ke mandaki her telden farklı frekansta ses çıkar. Buna göre aşağıdaki soruları cevaplayınız. Aynı demir tellerden yapılmış yukarıdaki halkalara vurulduğunda halkalardan farklı sesler elde edil mektedir. Buna göre, halkalardan çıkan seslerin frekans larını gösteren grafiği çiziniz. a. Mandalların görevi nedir? b. Tel kalınlıkları aynı mıdır? Niçin? ‘ Frekans c. Tel uzunlukları aynı mıdır? d. Gövdenin görevi nedir? Halka M Kazanım Pekiştirme - 7 Yandaki şekilde eşit kalınlıkta fa kat farklı uzun lukta borulardan yapılmış boro* zanlar gösteril miştir. Kazanım Pekiştirme -10 Aşağıda resimleri verilen müzik aletleri İle çıkar dıkları seslerin dalgalarını eşleştiriniz. Buna göre bo razanlardan çı kan seslerin fre kansları arasındaki ilişki nasıl olur? Kazanım Pekiştirme - 8 * O * * - fi fi A Şekildeki gibi aynı cins maddeden yapıl mış farklı kalınlıkta eşit uzunlukta tellerin uçlarına özdeş cisim- 0 COŞKU Davul 'erası'mışt.r, K L M N Buna göre tellerden çıkan seslerin frekansları arasındaki ilişki nasıl olur? N Trampet MÜZİK ve FEN KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Bir gitar telinden elde edilen sesin yayılma hızı; 4. Telin titreşim frekansı I ı 1 ! ı ! Sesin genliği Ortamın sıcaklığı Ortamın yoğunluğu Ortamın katı, sıvı, gaz olması niceliklerinden kaç tanesine bağlıdır? A) 2 B) 3 Gitaristler ya da saz sanatçıları ba» g zen müzik aletleriiçözüm nj akort ederler. D) 5 C) 4 2. „ m Şekilde müzik aletleriyle, bu müzik aletlerin den elde edilebilen en kalın seslerin dalga grafikleri görülmektedir. Buna göre aşağıdaki eşleştirmelerden han gisi doğru olur? Bu işlem, aşağıdakilerden han gisini yaparak gerçekleşir? A) B) C) D) A) Müzik aletinin tellerinin gerginliğinin ayar lanmasıyla B) Müzik aletinin tellerinin uzunluklarının ayar lanmasıyla C) Müzik aletlerinin tellerinin arka kısmındaki boşluğun ayarlanmasıyla D) Müzik aletlerinin tellerinin kalınlığını değiş tirerek Ç B B B B aam sf ' • n m m ı n f c n ı « i m 3. Bir öğrenci sınıfta yapacağı deneyde bir teli tit reştirerek üretilen sesin, telin uzunluğuna bağ lı olduğunu kanıtlamak istiyor. ince bakır tel kalın bakır tel kalın krom tel Üflemeli müzik aletlerinde resimde görüldüğü gibi bazı delikler vardır. Bu tür müzik aletlerin de sesin yol aldığı hava kanalının boyu delik ler kapatılarak kısaltılır veya uzatılır. Hava ne kadar uzun bir kanaldan geçerek dışarı çıkar sa müzik aletinden o derece düşük frekanslı ses elde edilir. Buna göre aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır? ince bakır tel ■ ince krom tel ince gümüş t e l; Buna göre, öğrencinin hangi telleri kullan ması uygun olur? A) 1 ve 2 B) 4 ve 3 C) 1 ve 4 D) 5 ve 6 A) En tiz sesi elde etmek için tüm delikler açık olarak üflenmelidir. B) En pes sesi elde etmek için tüm delikler kapatılarak üflenmelidir. C) En yüksek sesi elde etmek için tüm delik ler kapatılarak üflenmelidir. D) Elde edilecek sesin genliği kapatılan delik sayısına bağlı değildir. Q COŞKU 8. r * h ---------------Çoğu müzik aletinin ses şid deti ve yüksekliği ayarlanabilir. Her müzik aleti her f rekansta ses çıkarabilir. Bir müzik aletinin telini gerginleşti rirsek sesi pes hâle gelir. Üflemeli müzik aletlerinde hava, telli müzik aletle rinde tel titreşir. v— ...------- ---------------- Müzik aletleri ile ilgili verilen bilgilerden doğru olanların kutuları sarıya, yanlış olanların kutu ları maviye boyanıyor. Buna göre, kutuların son görünümü aşağıdakilerden hangisi gibi olur? A) B) C) D) Y i Frekans Z • « • <- * ' M ü I l II III Uçlarına K, L, M cisimleri asılarak gerginleştiri len özdeş tellerden sesler elde ediliyor. K cis minin ağırlığı en fazla, L cismininki en azdır. Tel lerden elde edilen seslere ait frekansların sü tun grafiği şekildeki gibi veriliyor. Buna göre sütunların hangi telden gelen sese ait olduğu, aşağıdakilerden hangisin de doğru olarak verilmiştir? A) X : III Y : II Z: 1 C) X : 1 Y : II Z : III B) X : II Y : III Z :1 D) X : Y : Z : 7. m (çözüm Yukarıda farklı araçlardan çıkan I ve II ses dal gaları görünmektedir. J p A 1 Arp ve keman aynı aileden telli müzik aletleri dir. Buna rağmen arpda, kemana göre daha kalın ses üretilir. Bunun nedenini tartışan öğ rencilerin yorumları aşağıdaki gibidir. Kemanın bir gövdesi var ken arpın yoktur. " iğ * Arpın te l leri kemana göre çok uzun ve kalındır. İm — -------------- - t Buna göre, K, L, M, N nin ürettiği seslerin dalga grafikleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi sınıflanabilir? Banu 1 Buna göre, hangi öğrenciler nedeni doğru açıklamıştır? II A) N K, L, M B) K, N L, M A) Yalnız Arif B) Yalnız Banu C) K, M L, N C) Arif ve Banu D) Banu ve Cihan D) L, M K, N Q COŞKU ♦♦ ♦♦ ♦♦ SES BİR ENERJİ TURUDUR Belli bir uzaklıktan sonra ses duyulmaz. Sonuç ola rak, uçak aynı sesi üretmesine rağmen, uzaklaşır ken bize ulaşan ses azalır. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 4. Sesin bir enerji türü olduğunu, Örnek -9 4 .2 Ses enerjisinin başka bir enerjiye dönüşebi leceğini, m Aşağıda verilenlerden hangisi, sesin bir enerji türü olduğunu anlamamıza yardımcı olmaz? öğrenmiş olacağım. J Ses Bir Enerji T ü rü d ü r A) Şimşek çakması sonucu gök gürültüsü B) Davula tokmağın vurulmasıyla ses oluşması C) Kapının çarpmasıyla kapı camının ses çıkarması Sokaktan geçen bir kamyonun ya da yüksek sesle çalan müzik setinin evlerin camlarını titreştirmesi, bize sesin bir enerji türü olduğunu gösterir. D) Anahtara basıldığında ampulün ışık vermesi Ses bombası patladığında, sahip olduğu enerji se bebiyle çevredeki pencere camlarının kırılmasına sebep olur. Ses oluşması için taneciklerin titreşmesi gerekir. Ta neciklerin hareket etmesi için enerji gereklidir. Ses, bir kaynaktan çıktıktan sonra ortamdaki tane cik ya da moleküller tarafından iletilir. Bunu aşağı daki gibi birbirine yakın şekilde dizilmiş bilyelerin çarpışması şeklinde de düşünebiliriz. En baştaki bilye hafifçe yukarı kaldırıldığında bilye potansiyel enerji kazanır. Bilye serbest bırakıldığında bu po tansiyel enerji kinetik enerjiye dönüşür. 1. bilye bu kinetik enerji ile 2. bilyeye çarpar. Bu enerji aktarımı 3., 4. ve 5. bilyeye doğru ilerler. OT O O O -' AC Çözüm A, B ve C seçeneklerinde verilenlerle sesin bir ener ji türü olduğu anlaşılabilir. B seçeneğinde verilen durumda elektrik enerjisi ışık ve ısı enerjisine dönüştüğü için sesin bir enerji türü olduğu anlaşılmaz. Cevap D Sıra Sizde -9 't o Öğretmeni Salim’den“Ses dalgaları ilerlerken enerji ta şır.” yargısını modellerle gös termesini istiyor. Alçaktan uçan uçak bize doğru yaklaşırken ses şid deti artar ve rahatsız edici sınıra ulaşır. Ancak uçak bizi geçip uzaklaşırken ses şiddeti giderek azalır. Hava molekülleri sesi aktarırken birbiriyle çarpıştı ğında enerjilerinin bir kısmı ısıya dönüşür ve aktarı lan enerjinin miktarı azalır. Salim yukarıdakilerden hangilerini seçerse ama cına ulaşmış olur? A) Yalnız I B) I veya II C) II veya I D) I veya III Q COŞKU İ\ Ses Bir Enerji Türüdür Kazanımlar Sesin Hızının Bağlı Olduğu F aktö rle r Bu bölümü bitirdiğimde; Ses dalgaları her ortamda aynı hızla yayılmaz. Ses hızını etkileyen bazı faktörler vardır. 5.1 Ses dalgalarının belirli bir yayılma hızının Bunlardan biri maddenin yoğunluğu, diğeri ise or tam sıcaklığıdır. olduğunu ve bu hızın, sesin yayıldığı orta mın yoğunluğuna bağlı olarak değiştiğini, 5 .2 Sesin farklı ortamlardaki hızlarının karşılaş Yoğunluk arttıkça tırılmasını, Sesin hızı artar 5.3 Işığın ve sesin havadaki yayılma hızlarının Ses katilarda sıvılardakine göre daha hızlı yayılır. Sı vılarda da gazlardakine göre daha hızlı yayılır. Bu nun sebebi katiların sıvılardan, sıvıların da gazlar dan daha yoğun olmasıdır. karşılaştırılmasını, öğrenmiş olacağım. Katilarda hız > Sıvılarda hız > Gazlarda hız Ses Hızı Yağmurlu bir havada şimşek çakarken, gök gürültüsü de ay nı anda oluşur. An cak biz önce şimşek çakmasıyla oluşan ışığı görür, ardından sesi işitiriz. Bu olay, sesin ışıktan çok daha yavaş yayıldığını gösterir. Işık havada yaklaşık 300 000 000 m/s hızla yayılırken ses havada yakla şık 340 m/s hızla yayılır. Yani ışık sesten yaklaşık 900 000 kat daha hızlıdır. Örnek -10 Sıcaklık (°C) Sesin Hızı (m/s) Karbondioksit 20 277 Hava 20 344 _0 Alkol 20 1213 | ^ Su 20 1463 Altın 20 1743 Bakır 20 3560 Demir 20 5130 = ^ Ortam sıcaklığının artması ses hızını arttırır. Çünkü maddenin sıcaklığı arttıkça maddeyi oluşturan ta neciklerin hareketliliği artar. Bu da sesin madde içinde daha hızlı yayılmasını sağlar. Aşağıdaki tabloda bazı maddelerin farklı sıcaklıklar da sesi iletme hızları verilmiştir. Buna göre, yıldırım Se lim den yaklaşık kaç km uzağa düşmüştür? B) 3 Madde Soğuk maddede sesin ^ Sıcak maddede sesin hızı ^ hızı Selim uzaktaki bir noktaya düşen yıldırımı gördükten 6 saniye sonra sesini duyu yor. A) 2 Aşağıdaki tabloda aynı sıcaklıktaki bazı maddelerin sesi iletme hızları verilmiştir. Madde C) 4 D) 5 Sıcaklık (°C) Sesin Hızı (m/s) Hava 0 332 Hava 20 344 Hava 100 386 Su 0 1432 Ses havada yaklaşık 340 m/s hızla yayılır. Su 20 1463 Buna göre ses 6 saniyede, Su 100 2100 x = 3 4 0 . 6 = 2040 metre yol alır. Demir 0 5000 Demir 20 5130 Demir 100 5300 Çözüm O hâlde, yıldırım Selim'in yaklaşık 2 km uzağına düşmüştür. Ses Bir Enerji Türüdür Bir uçağın hızı ses hızı na ulaştığında bu du rumda uçaktan yayılan ses dalgalarının tümü üst üste biner. Bu du rumda Ses hızından daha hızlı giden uçak ların seslerini uçak gel meden işitemezsiniz. Ancak uçak sizi geçtikten son ra sesi işitirsiniz. Örnek -12 /. O rtam II. Ortam III. Ortam Deniz seviyesi Deniz seviyesi Deniz seviyesinin 1 km yukarısı Sıcaklık 4 8 °C Sıcaklık 2 5 °C Sıcaklık 2 5 °C Yukarıda özellikleri verilen üç farklı hava ortamında sesin yayılma hızları ölçülüyor. Örnek -11 Buna göre, sesin bu ortamlardaki hızları ile ilgi li sütun grafiği aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Güneş B) Ortam ı ‘ Ortam m m m m m ımmmm '> . II III Güneş'ten gelen ışıkla aydınlanır ve ısınırız. Ancak Güneş'te meydana gelen patlamaları duymayız. C) Ö ğretm en B) Aynur Ses katilarda sıvılara göre daha iyi yayılır. Sesin hızı D) Ortam Aşağıdaki öğrencilerden hangisi öğretmenin sorduğu soruyu doğru şekilde cevaplamıştır? C) ıı mn Sesin hızı Bunun sebebi nedir? Iş ık boşlukta yayılır, ses ise yayılmaz. ı mmm I Yayılan güneş ışığı sesin gelme sini engeller^ Sesin hızı Sesin hızı o Çözüm Banu D) İ H Ortam @ Sıcaklık artınca havanın ses iletim hızı artar. göre I. ortamda ses hızı II. ortamınkine göre büyüktür. Yükseklere çıkıldıkça hava soğur. zamanda hava yoğunluğu da azalır. Yoğunluk ca ses hızı da artar. Patlama ses leri çok ş id d et li değildir. Buna daha Aynı artın Canan II. ve III. oramda hava sıcaklığı eşittir ama III. ortam da yoğunluk daha azdır. O hâlde II. durumda ses hızı III. durumdakinden daha büyüktür. A 'A Çözüm Cevap C Güneş’te meydana gelen patlamaları duyamamamızın sebebi, boşlukta sesin yayılamamasıdır. Fa kat ışık boşlukta yayılabildiği için Güneş’ten yayılan ışık bize ulaşır. Sıra Sizde -11 Cevap A p Sıra Sizde -10 (^ ) Sesin havada yayılma hızı yaklaşık 340 m/s dir. Men/e, gök gürültülü bir günde kronomometre ile bekleyip şimşek çakan nokta ile kendi arasındaki mesafeyi ölçmek istiyor. Merve şimşek çaktıktan 12 saniye sonra sesi işit tiğine göre, şimşeğin çaktığı nokta ile Merve ara sında kaç metre mesafe vardır? dP = 1 g/cm 3 80 °C R S dR = 0,7 g/cm 3 ds = 1,5 g/cm 3 20 °C 80 °C Yukarıda farklı sıcaklıklarda yoğunlukları veril miş olan sıvılarda, sesin yayılma hızları arasın daki ilişki aşağıdakilerden hangisidir? A) P > R > S B) R > P > S C) S > P > R D) S > R > P Q COŞKU Kazanım Pekiştirme -11 Murat, geceleyin tünele uzak olduğu hâlde tünel den çıkan trenin sesini, tren yakındaymış gibi algı lıyor. Bunun sebebini şekle bakıp açıklayınız. Kazanım Pekiştirme - 13 Kazanım Pekiştirme -12 Ses hızı Ortam - sıcaklık Aşağıda birbiriyle bağlantılı cümlelerden oluşturul muş etkinlikte cümlelerin içerdiği bilginin doğru (D) Hava 330 m/s 0°C ya da yanlış (Y) olduğuna göre ok yönünde ilerlenecektir. Her doğru değerlendirmede 20 puan ka zanıp her hatalı değerlendirmede 5 puan kaybedili yor. Hava 350 m/s 30 °C Buna göre etkinliği yapan öğrenciler kaç puan kazanmıştır? Su 1400 m/s 0°C , . II Bir saniyedeki titre ş im sayısı frekansı verir. 5000 mis *J 8 1 İ İ ...1 .. .... " Bir sesin şiddeti a r ta rs a genliği azalır. ... * . . . .... Yukarıdaki şekle göre aşağıdaki ifadelerin doğ ru ya da yanlış olduğunu belirtiniz. ] 1. Hava sıcaklığı arttıkça ses hızı azalır. j 2. Ses suda, havadakinden daha yavaş iletilir. I 3. Ses katida, sudakinden daha hızlı iletilir. j 4. Ses katı, sıvı ve gazlarda iletilir. j 5. Ortam sıcaklığı değişse de ses hızı değiş mez. j 6. Ses katilarda en hızlı iletilir. Q COŞKU v /r V Bir telin uzunluğu a r ta rs a çıkan sesin f r e kansı azalır. Bir telin kalınlığı a r tarsa çıkan sesin f r e kansı a rta r. Bir maddenin sıcaklığı a r ta rs a sesi iletm e hızı azalır. \. V ( Ses kayna ğından uzak laştıkça se sin şiddeti azalır. Sesin frekansı a rttık ç a ses incelir. (X i \ O / V m® © M§ § □□ Ayşe Bilge Cemre Defne Emine Hande İmge Jale SES BİR ENERJİ TÜRÜDÜR KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 4. Hertz P Metre/saniye b Büyüklük ve birimlerinin eşleştirildiği yuka rıdaki etkinliğin doğru olabilmesi için aşağı daki değişikliklerden hangisi yapılmalıdır? Sesin, bazı maddelerde farklı sıcaklıklardaki hızları aşağıdaki tabloda verilmiştir. S ıca klık D e m ird e S uda H avada 100 °C ta 5300 m /s 2100 m is 386 m /s 20 °C ta 5130 m /s 1463 m /s 344 m /s 0 °C ta 5000 m /s 1432 m /s 332 m /s Bu tabloyu inceleyen öğrencilerden hangi lerinin çıkarımı doğrudur? A) 6 nolu levhanın yerine “kilometre/saat” ya zan pano takılmalı Sıcaklığın artması maddelerdeki ses hızım arttırır. Ses, demirde havadakinden daha hızlı ilerler. B) 4 nolu levha yerine “saniye” yazan levha takılmalı A İB B r C) 4 ve 5 nolu levhalar yer değiştirmeli D) 1 ve 3 nolu levhalar yer değiştirmeli Su soğuduğunda ses daha hızlı yayılır. 2. im a r Katilar sesi gazlara göre daha iyi iletir. / D oğru ! \ Yanlış / / D oğru / / \ D oğ ru / III A) I B) C) Murat, Tamer ve Cansu \ D) Murat, Tamer ve Fatma Yanlış \ IV Yukarıdaki etkinlikte uygun cevaplar verile rek oklar takip edildiğinde kaçıncı çıkışa ulaşılır? C) III n » A)7 Yalnız Murat B) Tamer ve Fatma Ses katı yüzeyler den yansıyabilir. \ Yanlış * Ja C <J \ Ortamın sıcaklığı se sin yüksekliğini etkiler. 5. Aşağıdaki ortamlardan hangisi sesi iletirken ışığı iletmez? A) Boşluk B) Demir C) Cam D) Hava D) IV 6. 3. Gece hava soğu duğunda sesin ha vadaki hızı azalır. Sesin bir ortamda iletilmesi ile ilgili olarak aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? Bir ses kaynağından gelen ses ile ilgili ola rak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) Ses her ortamda iletilebilir. A) Kaynaktan uzaklaştıkça sesin genliği artar. B) Sesin ortamdaki iletilme hızı, ortamın sı caklığına bağlıdır. B) Kaynaktan uzaklaştıkça sesin frekansı artar. C) Kaynaktan uzaklaştıkça sesin şiddeti azalır. C) Sesin iletim hızı, ortamın katı, sıvı ya da gaz olmasına bağlıdır. D) Kaynaktan uzaklaştıkça sesin yüksekliği değişir. D) Sesin ortamdaki iletilme hızı, ortamdaki ta neciklerin arasındaki uzaklığa bağlıdır. 0 COŞKU Ses Bir Enerji Türüdür 7. Hava 0 °C II Hava 9. Sesin hızı (m/s) Sesin hızı (m/s) t> m 4 Hava 30 °C 5 0 m ^ 7 382 360 332 Ses kaynağı Ses kaynağı 4 10 °C IV Hava tJ k Sıcaklık CC) 30 °C Sesin hava ve demirde yayılma hızlarıyla ilgili grafikler yukarıdaki gibi çizilmiştir. 100m Buna göre grafikler, Ses kaynağı Ses kaynağı Haşan şekildeki gibi farklı hava sıcaklıklarında, bir kaynaktan çıkan sesi dinleyerek deneyler yapıyor. Hasan’ın yaptığı bu deneylerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A Ses katilarda gazlara göre daha hızlı yayılır. Ses, sıcak mad delerde soğuk olanlara göre daha hızlı yayılır. Ses boşlukta yayılmaz. A) I ve II deneyleri ile Haşan, ortam sıcaklığı nın sesin hızına etkisini incelemiş olabilir. bilgilerinden hangilerinin doğruluğunu gös termek için kullanılabilir? B) III ve IV deneyleri ile Haşan, uzaklığın ses şiddetine etkisini incelemiş olabilir. A) Yalnız I B) İv e li C) II ve III D) I, II ve C) II ve IV deneyleri ile Haşan, uzaklığın ses frekansına etkisini incelemiş olabilir. D) II ve III deneyleri ile Haşan, ortam sıcaklığı nın sesin hızına etkisini incelemiş olabilir. 1 0 . Özdeş tellerden eşit boylarda parçalar kesile rek aşağıdaki gibi bir düzenek kurulmuştur. Düzenekte sistem sürtünmesi önemsiz olup teller eşit kuvvetlerle çekilmektedir. 8. Özdeş demir bilyeler bir ksilofonun tuşlarına yukarıdaki gibi farklı yüksekliklerden bıra kılıyor. Tellerin titreşmesiyle çıkan sesler için aşağıdakilerden hangisi doğrudur? A) En hızlı titreşen tel K telidir. B) En pes ses çıkaran tel M telidir. Hangi bilye ksilofonun tuşuna çarptığında, çıkan ses en şiddetli olur? A) K Q COŞKU B )L C) M D) N C) Tellerin üçü de aynı şiddette ses çıkarabilir. D) L telinin çıkardığı ses M telinin çıkardığı sesten daha incedir. SES ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. D S Ses maddesel ortamda dalgalar hâlinde yayılır. Bir kaynaktan çıkan sesin frekansı kay nağın özelliklerine bağlıdır. X ve Y kaynaklarının 1 saniyede ürettiği ses dalgalarının osiloskop ekranındaki görünüm leri şekildeki gibidir. Ses dalgalarını da su dalgaları gibi göz lerimizle görebiliriz. Yukarıda sesle ilgili verilenler doğru ya da yan lış olarak değerlendiriliyor. Buna göre, ses dalgaları ile ilgili aşağıdaki grafiklerden hangileri doğrudur? Buna göre, aşağıdakilerden hangisi doğru dur? (D : doğru ; Y : yanlış) 1 2 3 A) D D D B) D Y D C) D D Y D) Y Y D A) Genlik Frekans Ses kaynağı X B) Y Ses kaynağı X ' Genlik Y l Frekans Ses kaynağı X 2. C) Bİr ortamın farklı hâllerinde sesin hızı aşa ğıda verilenlerden hangisindeki gibi olamaz? Katı Sıvı Gaz 2500 m/s 450 m/s B) 3200 m/s 950 m/s 150 m/s C) 2000 m/s 2500 m/s 500 m/s D) 3150 m/s 780 175 m/s m/s D) X Genlik X A) 4500 m/s Y Ses kaynağı Y Frekans □ Ses kaynağı Y n X Genlik Y ■Frekans Ses kaynağı X Ses kaynağı Y Ses kaynağı X Y 3. 5. doğru / a yanlış doğru \ cd ✓ s A) Köpeğin çıkardığı sesin hızının kedininkinden büyük olması yanlış \ m Yukarıdaki bilgiler doğru veya yanlış olarak değerlendirildiğinde hangi çıkışa ulaşılır? B) 2 C) 3 Bir köpek sesinin bir kedi sesinden daha ka lın olmasının sebebi, aşağıdakilerden han gisidir? D) 4 B) Köpeğin çıkardığı sesin şiddetinin kedininkinden büyük olması C) Köpek sesinin frekansının kedininkinden küçük olması D) Köpek sesinin genliğinin kedininkinden büyük olması Q COŞKU 8. 6. / B ilg i: II y V b irim id ir ile ö lç ü lü r \ Ses şiddeti Üflemeli bir müzik aletinde hava kanalı uzadıkça titreşen hava miktarı da artar ve ses kalınlaşır. Flüt Tuba ile g ö ste rilir i Saksafon III Yukarıdaki kavram haritasında I, II, III ile ve rilen boşluklara aşağıda verilenlerden han gileri yerleştirilmelidir? III II I A) Desibelmetre desibel dB B) Sismograf ses hızı cm C) Metre kütle ohm D) Desibelmetre iletim C Yukarıdaki müzik aletlerinin çıkarabildikleri en yüksek seslerin frekanslarına ait sütun grafiği, aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? B) Frekans 1 A B C C) 7. D) Frekans Bilgi: İnsan kulağı, frekansı 20 - 20 000 Hz aralığında olan sesleri duyabilir. 30 60 100 200 m 1 U Frekans s c B C 400 Yukarıda bazı müzik aletlerinin ürettiği seslerin frekans aralıkları verilmiştir. Bu grafiği inceleyen öğrencilerden hangile rinin yorumları doğrudur? En kalın sesi üreten müzik aleti flüttür. Ürettikleri ses Keman ve flüt, lerin frekans insan kulağının aralığı en geniş duyabileceği ses olan müzik aleti aralığının dışında da ses üretebilir. kemandır. Laboratuvarda diyapazonları inceleyen Mehmet diyapazonlar üzerinde şekilde gösterildiği gibi bazı rakamlar yazılmış olduğunu görüyor. Buna göre, Mehmet plastik tokmakla diya pazonların çubuklarına vurduğunda en ka lın sesi hangi diyapazondan elde eder? B) S e la m i * * K e m al || Servet Ben bu grafiğe baktığımda flü t se sinin şiddetinin trampetten büyük olduğunu anlarım. O sm an A) Yalnız Kemal B) Servet ve Osman C) Selami ve Osman D) Selami ve Kemal Q COŞKU 199 SES ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ fefe/ 1. I.durum Il.durum i *4 "wr Hl m I. durumda Ayşe tek başına alkışlarken, II. du rumda arkadaşları ile birlikte alkışlıyor. Ayşe ve arkadaşları her iki durumda aynı tempoda al kış yapıyor. Şekil - 1 Bir ucu sıkıştırılan bir cetvelin diğer ucu basılıp bırakılmasıyla elde edilen ses “fa” notasıyla gösteriliyor. Buna göre, I ve II durumlarında üretilen ses lerin dalga grafikleri aşağıdakilerden han gisi olabilir? ¿m k g?. mm VMV Aynı cetvelle Şekil - II deki gibi üretilen ses hangi notaya karşılık gelebilir? 4. rahatsız e d e r ö ze lliğ id ir Şekil - II • Aslanın sesi kedinin sesinden gürdür. • Arı vızıltısı kedi sesinden yüksektir. • Uçak motorunun sesi otomobil motoru se sinden daha şiddetlidir. • Bayanların sesi genellikle erkeklerden da ha peştir. kulağa hoş g e lir Yukarıdaki yargılardan kaç tanesi doğrudur? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 b irim id ir I H e rtz Yukarıda verilen şemada I, II, III ile belirtilen yerlere aşağıda verilenlerden hangileri yer leştirilmelidir? 200 A) gür ses hızı hız B) ses ses şiddeti tanecik C) melodi genlik titreşim D) gürültü frekans müzik Aynı zaman dilimlerinde ölçümleri yapılan ses lere ait dalga grafikleri aşağıdaki gibidir. Buna göre en şiddetli sesin grafiği aşağıdakilerden hangisidir? A) B >VWW C) D )/ V \ / \ 0 COŞKU Ses 6. 9. Bilgi: İnsanlar 20 Hz ile 20 000 Hz aralığında ki sesleri duyabilir. L I sesi Frekansı \ 800 Hz / L± III se si sesi Frekansı Frekansı 22 0 00 H z ! \ l 8 000 H z ! I 10 Hz Seslerden sadece ikisi insanlar tara fından işitilebilir. IV sesini, I sesinden daha kalın olarak duyarız. İnce seslerin frekans değeri büyüktür. • Genliği büyük olan ses dalgaları daha şid detlidir. • Frekansı farklı olan seslerin genlikleri eşit olabilir. • Genliği eşit olan seslerin frekansları farklı olabilir. N sesi Frekansı \ • Ses ile ilgili yukarıda verilen yargılardan kaç tanesi doğrudur? B) 2 A) 1 1 0 . Aynı ortamdaki dört farklı kaynaktan elde edilen seslerin şiddet lerine ait sütun grafiği şekildeki gibidir. Kulağımıza gelen I I I sesi I sesinden daha incedir. A) Yalnız Asım B) Asım ve Güven C) Yalnız Güven D) Canan ve Güven A) K g> ® Aşağıdaki ortamlardan hangisi hem sesi hem de ışığı geçirir? A) Boşluk 8 B) Demir C) Cam S es ş id d e ti K L M N Buna göre, hangi kaynaktan gelen sesin genliği en büyüktür? Verilen bilgilere göre hangi öğrencilerin yap tıkları yorumlar doğrudur? 7. D) 4 C) 3 D) Bakır Aynı cins maddeden yapılmış boyları eşit düzgün metal çubuk lardan K en ince, M ise en kalındır. Bir uçların dan sabitlenen çubuk lara bir tokmakla vu B) L D) N C) M 1 1 . Okul Müdürü Ih- ET M egafon san Bey okul bah_ çesinde önceleri içozSm çocuklara I duru mundaki gibi ses lenirken, daha sonraları Fen ve Teknoloji öğretmeninin tavsiyesiyle II durumdaki gibi seslenme ye başlıyor. Bu durumlarla ilgili öğrenciler aşa ğıdaki yorumları yapıyor. Müdür Beyin sesinin taşıdığı genlik arttı. C em al Müdür Bey’in artık sesini tümN bahçeye duyurma ihtimali daha fazla. Megafon sayesinde müdür ßey'in ses frekansı yükseldi. Ozan rularak ses elde ediliyor. Yeşim Buna göre çubuklardan elde edilen sesle rin kalından inceye sıralanışı, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? a Buna göre, hangi öğrencilerin yorumları doğrudur? A) K, L, M B) L, M, K A) Yalnız Cemal B) Cemal ve Ozan C) M, L, K D) M, K, L C) Ozan ve Yeşim D) Cemal ve Yeşim COŞKU 201 SES ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 4. K, L, M noktalarından serbest bırakılan sarkaç ların denge konumu olan O ya ulaşma sürele ri sırasıyla 1 saniye, 2 saniye ve 3 saniyedir. Buna göre, sarkaçların frekanslarıyla ilgili sütun grafikleri aşağıdakilerden hangisin deki gibi çizilebilir? A) Frekans ..... B) f Frekans l 2. II Sarkaç II . Frekans i—i 1 III ■ Sarkaç III 1 II Genlik Frekans (mm) (Hz) "" — "-"«IpMi1— — '—---K sesi 0,3 « Buna göre, aşağıda ki yargılardan han gisi yanlıştır? A) K sesi L den kalındır. B) M sesi L den incedir. C) L sesi K den şiddetlidir. D) M ve K seslerinin şiddetleri eşittir. — m 1.□Sarka« n1 >Frekans K, L, M seslerine ait frekans ve genlik de ğerleri yandaki tablo da verildiği gibidir. Sarkaç III Bir ksilafonun K, L, M tuşlarına baget ile vurularak sesler elde ediliyor. Buna göre K, L, M den elde edilen seslerin tizden pese sıralanışı aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) L, M, K B) M, L, K C) M, K, L D) K, L, M Davul çalmakta olan İhsan elindeki tokmağıy la artan şiddetle davuluna vurmaktadır. Buna göre aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır? A) Sesin şiddeti artar. B) Sesin frekansı artar. C) Sesin genliği artar. D) Sesin kalınlığı değişmez. 3. Bir diyapazon takımında çubuklarının boy larının farklı yapılmasının nedeni aşağıdakilerden hangisidir? A) Farklı şiddetlerde sesler elde etmek B) Yüksek frekanslı sesler elde etmek. Düzgün metal bir çubuktan farklı boylarda ke silerek şekildeki gibi K, L, M üçgen zilleri elde ediliyor. İplerle asılan zillere, bagetle vurularak sesler elde ediliyor. Buna göre, zillerden elde edilen seslerin kalından inceye sıralanışı aşağıdakilerden hangisi gibidir? C) Yüksek şiddette sesler elde etemk A) L, K, M B) M, L, K D) Farklı frekanslarda ses elde etmek C) K, L, M D) M, K, L Q COŞKU Ses 9 7. Bir piyanonun içinden sökürjt9 k len aynı cins K, (çözüm L, M, N telleri eşit miktar geriliyor. Kr L? } m* kalın tel Buna göre tel lerde üretilen seslerin tizliklerini gösteren grafik, aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) K C) B) Tizlik L EL M Tel K N Tizlik D) n L M K N L M n Titreştirilen bir diyapazondan çıkan ses, bir mikrofon yardımıyla üç farklı noktadan osiloskoba aktarılıyor. Tel N Tizlik n Tel K Tizlik K, L ve M noktalarının diyapazona uzaklık ları şekildeki gibi olduğuna göre, 1 saniye lik süre için osiloskopta elde edilecek dal ga grafikleri, aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur? Tel L M N M K 8. Uçlarına K, L, M cisimleri asılarak gerginleştirilen öz deş tellerden ses ler elde ediliyor. K cisminin ağırlığı en fazla, L cismininki en azdır. M Tellerden elde edilen seslerin eşit hava ke sitindeki hava tanecikleri üzerinde eşit sü redeki etkisini gösteren dalga modelleri aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) İ : İ l J§ K B> 1 1 fü H :İ -1 t 1İ t i L M C) İ 1 t1 K m i p j COŞKU t L D> t ;:£ t §f t § c» D> V W b 10. m Bir ucundan sabitlen miş metal çubuğa bir topuz ile vurularak ses elde ediliyor. Buna göre elde edilen sesin frekansı; Çubuğun boyu Çubuğun kalınlığı Çubuğun yapıldığı maddenin cinsi Çubuğun rengi Çubuğa vurulan tokmağın büyüklüğü niceliklerinden kaç tanesine bağlıdır? M A) 5 B) 4 C) 3 D) 2 203 Ses 11. m_ Ahmet bir tahta par çası üzeri ne kenar uzunlukla rı 20 cm ve 10 cm olan bir dikdörtgen çizerek dikdört genin köşelerine birer çivi çakıyor. Daha sonra elindeki bir parça çelik teli seçtiği iki çiviye eşit gerginlikte bağlayarak teli titreştirip ses elde ediyor. Buna göre Ahmet, elindeki teli hangi iki çiviye bağlandığında elde edeceği ses en tiz olur? A) K - L B) L - N C) K - N D) K - M 14. Düzgün bir telden kesilen farklı boylardaki K, L, M, N tellerinin uçlarına yeteri kadar ağır ve özdeş cisimler asılıyor. Gerginleştirilen teller den sesler elde ediliyor. Tellerin uzunluğu şekildeki gibi olduğuna gö re, hangi telden elde edilen ses en incedir? A) K B) L C) M D) N 1 2 . Bir ses kaynağından gelen sesin şiddeti 50 dB, frekansı 1200 Hz dir. Bu ses ile ilgili olarak aşağıdakilerden han gisi doğrudur? A) İnsan kulağı duyabilir ancak rahatsız eder. B) İnsan kulağı duyamaz. C) İnsan kulağı duyabilir ve rahatsız etmez. D) Sağlıklı bir insan kulağı, bu sesi çok zor duyabilir. Frekans (Hz) K, L ve M canlılarının işitme aralıkları grafikte gösterilmiştir. 1 5 . İçlerinde farklı mik Frekans tarlarda su bulu nan özdeş şişelere sırasıyla vurularak ses üretiliyor. Üreti Şişe len sesin şişelere I göre frekanslarını 7 2 ö 4 5 gösteren sütun grafiği yukarıdaki gibi oluyor. Buna göre 1, 2, 3, 4 ve 5 şişeleri aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? En geniş işitme aralığına K canlısı sahiptir. V ı Berk K L M K ve L nin duyamayacağı yüksek frekanslı sesi M duyabilir. fS Büşra Bu canlıların ürete bildikleri ses fre - . kans aralığı da kesinlikle bu aralıklar kadar olur. i B ülent Grafiği yorumlayan öğrencilerden hangile rinin yorumları doğrudur? A) Yalnız Berk B) Yalnız Büşra C) Berk ve Büşra D) Berk ve Bülent Q COŞKU 5. UNITE Maddenin Hâlleri ve Isı ISI SICAKLIK, ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ ve ÖZ ISI Şöminenin karşısına geçen Ayhan da ısınmaya başlar. Şömineden Ayhan’a aktarılan ısı enerjisidir. Ayhan’la ortam arasında bir ısı alışverişi olmuştur. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; İçindeki suyun kayna makta olduğu çay danlık, ocaktan alına rak mermerin üzerine konulduğunda, bir sü re sonra çaydanlığın soğuduğunu merme rin ise ısındığını fark ederiz. Bu örneklerde de görüldüğü gibi ısının akış yönü sıcak maddeden soğuk maddeye doğrudur. 1.1 Isının, sıcaklığı yüksek maddeden sıcaklığı düşük olan maddeye aktarılan enerji oldu ğunu, 1.2 Aynı maddenin kütlesi büyük bir örneğini belirli bir sıcaklığa kadar ısıtmak için, kütlesi daha küçük olana göre, daha çok ısı gerek tiğini, 1.3 Tek tek moleküllerin hareket enerjilerinin farklı olabileceğini ve çarpışmalarla değişe ceğini, öğrenmiş olacağım. mmmm m mm■m m■ * Sıcak madde mâmv^mmJ Soğuk madde Isı ve Sıcaklık Isı Buzdolabının dondurucu kısmına bıraktığımız bar- | daktaki su bir süre sonra buza dönüşür. ^ Sl/H Güneşli bir günde yola dökülen su bir süre sonra 3 © kaybolur yol kurur. Uzun süre güneşin altında kalan sudan bir miktar al dığımızda suyun sıcak olduğunu fark ederiz. Yaşamımızda ısının önemi oldukça büyüktür. İnsan lar yaşamlarını sürdürebilmek için sürekli ısı enerji sine ihtiyaç duymuşlardır. Vücudumuz ısı kaybetti ğinde üşümeye başlarız. Giysilerimiz bizi ısıtmaz yalnızca vücudumuzun ısı kaybını engeller. Soğuk bir kış günü kar yağmış ve Ayhan evden dışarı çıkıp markete gitmiştir. Ay han eve dönerken üşüdüğünü hisset miştir. Eve girdiğinde ilk işi aldıklarını mut fağa bırakıp şöminedeki ateşin karşısına geçmek olmuştur. Sıcaklıkları farklı olan maddeler arasında alınıp ve rilen, diğer bir ifadeyle transfer edilen enerjiye ısı enerjisi adı verilir. Isının bir maddeden diğerine ak tarımına ısı alışverişi denir. Sıcaklıkları farklı olan maddeler biraraya getirildik lerinde, yüksek sıcaklıkta olandan düşük sıcaklıkta olana doğru bir enerji akışı gerçekleşir. Bu enerji ısı enerjisidir. Yüksek sıcaklıktaki madde ısı kaybeder ve soğur. Dolayısıyla o madde ısı verendir. Düşük sıcaklıktaki madde ısınır ve sıcaklığı yükselir. Bu da ısı alandır. Maddeler arasındaki ısı alışverişi, mad deler aynı sıcaklığa ulaşıncaya kadar devam eder. Elimize aldığımız kar parçası bir süre sonra erime ye başlar. Elimizden kar parçasına ısı akışı olur. Isı enerjisi veren elimiz üşümeye başlar. Maddelerin bulunduğu ortamla dış ortam arasında bir ısı yalıtımı sağlandığında, alınan ısı enerjisi veri len ısı enerjisine eşit olur. Alınan ısı = Verilen ısı Q COŞKU Isı Sıcaklık, Enerji Dönüşümü ve Öz Isı Şimdi aynı deneyi biraz farklı bir şekilde yapalım. İç lerinde farklı miktarlarda sular bulunan K ve L kapla rında sıcaklıkları 20 °C olan suları özdeş ısı kaynak larının üstüne koyalım ve kapları 15 dakika ısıtalım. Isı alışverişinde bulu nan cisimlerin ulaşaca ğı ortak sıcaklık değeri ni denge sıcaklığı ola rak adlandırırsak, den ge sıcaklığı cisimlerin ilk sıcaklıkları arasında bir değer olur. Bir araya getirilen iki maddeden birinin sıcaklığı 60 °C, diğerinin 20 °C olsun. Isı alışverişinde bulu nan maddelerin denge sıcaklığı için aşağıdaki ifade yazılabilir. 20 °C < Tdenge < 60 °C Sıcaklık bir maddenin taneciklerinin sahip olduğu ortalama kinetik enerjisinin bir göstergesidir. Bu sürenin sonunda K ve L kaplarındaki suların son sıcaklıklarını karşılaştıralım. L kabındaki su sıcaklığı nın K kabındaki su sıcaklığından yüksek olduğunu görürüz. Örneğin L kabındaki su sıcaklığının 60 °C a çıktığı gözlenirken, K kabındaki suyun son sıcak lığı 90 °C olarak ölçülebilir. Isı ile sıcaklık arasın da bir ilişki vardır. Isı alan maddelerin sı caklığı artarken, ısı veren maddelerin sı caklığı azalır. Burdan su sonuç çıkarılabilir: Bir maddenin küt lesi arttıkça, o maddeye verilen ısı enerjisinin, maddenin sıcaklığında sebep olduğu değişme daha az olur. Isı - K ü tle - S ıc a k lık İliş k ile r i Isı enerjisi aktarımının bir madde üzerinde farklı et kileri vardır. Bunlardan biri de sıcaklık değişimidir. Aşağıdaki K ve L kaplarında sıcaklıkları 20 °C olan sular vardır. Suları özdeş ısı kaynaklarının üstüne koyalım ve sıcaklıklarını 100 °C a çıkarmaya, yani kaynatmaya çalışalım. © Örnek -1 İlk sıcaklıkları veri H 2L len şe kild eki öz deş kaplardaki su 1 20 °C lara eşit m iktar ısı verildiğinde son sı caklıkların arasın daki ilişki nasıl olur? n 1L 3L 20 °C 20 CC Çözüm Kaplara eşit miktar ısı verildiğinde kütlesi büyük ola nın sıcaklığı az, kütlesi küçük olanın sıcaklığı fazla artar. Buna göre kaplardaki sıvıların son sıcaklıkları arasındaki ilişki L > K > M şeklinde olur. K kabındaki suyun sıcaklığını 100°C a çıkarmak için bu kabın, L kabından daha uzun süre ısı kayna ğının üzerinde kalması gerekir. Yani daha fazla enerjiye ihtiyaç duyulur. K ütlesi Büyük Olan Çok Enerji V e re b ilir Bunun nedeni K kabındaki su miktarının L dekine göre daha fazla olmasıdır. Buradan su sonuç çıkarılabilir: Bir maddenin küt lesi arttıkça, o maddeyi belli bir sıcaklığa ulaştır mak için daha fazla ısı enerjisine ihtiyaç vardır. & COŞKU bardak sürahi İçi su dolu bardak ve sürahi ye özdeş buzlardan birer par ça bırakırsak, sürahideki su, buza daha fazla enerji aktara cak, böylece sürahiye bırakı lan buz, bardaktakinden da ha erken eriyecektir. Isı Sıcaklık, Enerji Dönüşümü ve Öz Isı Kazanımlar Örnek -2 Şekildeki özdeş kaplarda 30 °C sıcaklıkta su var dır. Bu bölümü bitirdiğimde; 30 °C 30 °C Buna göre, I. Su sıcaklıkla rını 80 °C a çıkarmak için en fazla ısıyı X kabın daki suya vermek gerekir. II. Kapları 0 °C sıcaklıktaki ortama koyduğumuzda en az ısıyı X kabındaki su verir. III. Suların içine 80 °C sıcaklıktaki özdeş bilyeler atı lırsa son durumda bilyelerin sıcaklıkları eşit olur. yargılardan hangileri doğrudur? Çözüm I. Kaplardaki suların ilk sıcaklıkları eşittir ama kütleleri farklıdır. X kabındaki suyun kütlesi da ha az olduğu için, üç kaptaki suyun da sıcaklı ğını 80 °C a çıkarmak için X deki suya diğerle rinden daha az ısı enerjisi vermek yeterli olur. (I yanlış) II. Üç kaptaki suyun ilk sıcaklıkları eşit iken üçü nün de sıcaklığının yine eşit miktar azalması için kütlesi en az olanın daha az ısı vermesi gerekir. Bu da X deki sudur. (II doğru) III. Sıcaklığı 80 °C olan özdeş bilyeler sulara atılırsa denge sıcaklığı, su kütlesi fazla olan kaptaki su da daha küçük olur. Örneğin X deki denge sı caklığı 38 °C ise, Y deki 35 °C, Z deki 32 °C ola bilir. (III yanlış) Buna göre, II yargısı doğru, I ve III yanlıştır. Sıra Sizde -1 İlk sıcaklıkları eşit olan K, L, M sıvıları özdeş ısıtıcılarla ısıtıldı ğında, son sıcaklıkları şekilde verilen sütun grafiğindeki gibi oluyor. Buna göre, aşağıda verilen lerden hangisi kesinlikle yanlıştır? 1 .4 Sıcaklığı, moleküllerin ortalama hareket ener jisinin göstergesi şeklinde yorumlandığını, 1 .5 Isı aktanm yönü ile sıcaklık arasındaki ilişkiyi, 1 .6 Sıvı termometrelerin nasıl yapıldığını, öğrenmiş olacağım. Sıcaklık Maddelerin molekül ya da atom denilen tanecikler den oluştuğunu geçtiğimiz yıllarda öğrenmiştik. Bu tanecikler madde hangi hâlde olursa olsun hareket hâlindedir. Hepsinin bir titreşim hızı vardır. Bir mad deyi oluşturan taneciklerin tamamı aynı hızla hare ket etmiyor olabilir. Örneğin alttan ısıtılan kapta sıvının ısı kay nağına yakın olan ta necikleri daha hızlı, uzaktaki tanecikleri ise daha yavaş hare ket eder. *\ *>) l 's f v Aynı ısıtıcının üzerine bu sefer içinde daha az sıvı bulunan bir kap koyalım. Bu du rumda verilen enerji daha az tanecik tara fından paylaşılacağından her bir taneciğin hızı ilk durumdakine göre daha fazla olur. Bir madde sıcak ise maddeyi oluşturan taneciklerin titreşim hızı büyük, madde soğuk ise taneciklerinin titreşim hızı küçük olur. fr .p «V % Sıcaklığı yüksek olan taneciklerin ortalam a hızları, sıcaklığı düşük olan taneciklerin ortalam a hızlarından büyüktüri A) En uzun süre M sıvısı ısıtılmıştır. B) Kütlesi en fazla olan K sıvısıdır. C) Son durumda üç sıvının da taneciklerinin ortala ma hareket enerjileri eşittir. D) K, L, M nin kütlesi eşittir. Bir maddenin sıcaklığının artması, maddeyi oluştu ran taneciklerin daha da hareketlenmesi, yani tane ciklerin hareket enerjilerinin artması demektir. Sıcaklık bir maddenin taneciklerinin sahip olduğu ortalama kinetik enerjisinin bir göstergesidir. 0 COŞKU Isı Sıcaklık, Enerji Dönüşümü ve Öz Isı Sıvılı termometrede ölçümün hassas olabilmesi için kullanılan sıvının sıcaklıkla genleşmesi orantılı ol malıdır. Bu nedenle bu tip termometrelerde sıvı ola rak cıva veya alkol kullanılır. Bir maddenin sıcaklığının O °C olarak ölçülmesi o maddenin taneciklerinin titreşimlerinin durduğu an lamına gelmez. Sıcaklık, bir enerji türü değildir, ancak enerji ile ilgi li bir büyüklüğün ölçüsüdür. Term om etre Yapalım Bir maddenin sıcaklığı maddenin cinsine ve mikta rına bağlı değildir. Yani aynı sıcaklıkta farklı cins ve farklı kütlede bir çok madde olabilir. İçinde cıva bulunan cam boruyu önce su - buz karı şımı içine daldıralım. Bu durumda cam boru üzerin deki cıva düzeyini işaretle yelim. Bu noktayı X olarak adlandıralım. Sıcaklığın Ölçülm esi Maddelerin hangisinin sıcak, hangisinin soğuk ol duğunu dokunarak anlayabiliriz. Ancak dokunma duyumuzla sıcaklığı ölçemediğimiz gibi kıyaslama sında da yanılabiliriz. Hislerimizle gerçek değerleri algılamamız zor olabilir. Bunun için doğru ölçüm yapan cihazlara ihtiyaç vardır. Bunlar da termometrelerdir. ölçek UiL 1.il Cam iıa *- boru -10. -a taT* SlVI i Hazne Birim Sıcaklığı sayısal olarak ölçmeye yarayan cihazlara term om etre denir. Bir maddenin sıcaklığı ter mometre ile doğrudan ölçülebilir. Termometreler, maddelerin sıcak lığa bağlı olarak genleşme özelli ğinden faydalanılarak geliştiril miştir. Termometre basitçe, içinde sıvı nın yükselip alçalabileceği cam borudan oluşur. İçinde sıvı bulu nan alttaki geniş bölmeye hazne adı verilir. Termometre bir maddenin içine konulduğunda ya da maddeyle temas ettiğinde onunla ısı alışverişi de bulunur ve termometre camıyla madde arasında enerji aktarımı gerçekleşir. Bu enerji daha sonra haznedeki sıvıya aktarılır. Sıcaklığı artan sıvı tane ciklerinin hareketlenmeleri de artar. Daha hızlı hare ket eden tanecikler arası mesafe artar. Sıvı hazneye sığmaz, cam boruda yükselir. Termometrenin gös terdiği değer yükselmiş olur. Eğer bunun tersi gerçekleşir, haznedeki sıvı tane ciklerinin hareket enerjileri azalırsa, tanecikler ara sındaki mesafeler azalır, sıvı büzülür ve cam borudaki sıvı yüksekliği azalır. Termometrenin r * gösterdiği değer azalır. Cıvalı ve alkollü termometreler \ ile ölçülemeyen sıcaklık derecelerini ölç- \ mek için metal termometreler kullanılır. \ Metal termometreler ile 1400 °C a kadar olan \ yüksek sıcaklıklar ölçülür. Fabrika ve fırınlarda \ kullanılır. 0 COŞKU c Daha sonra cam boruyu kaynamakta olan su içine daldıralım. Cıvanın denge ye gelmesinden sonra, cı va düzeyini tekrar işaretle yelim. Bu noktayı ise Y ola rak adlandıralım. Bu aşa mada cam borunun ucunu kapatalım. X ve Y arasını istediğimiz şekilde bölmelendirerek düşündüğümüz duyarlılıkta bir termometre üretmiş oluruz. i s © Anahtar Bilgi * • -***■*' Sıvılı bir termometrenin ölçüm yapabileceği sı caklık aralığı, içinde kullanılan sıvının donma ve kaynama sıcaklıkları arasında olur. Buna göre, termometrenin gösterebileceği en dü şük sıcaklık kullanılan sıvının donma noktasına ve gösterebileceği en yüksek sıcaklık kullanılan sıvının kaynama noktasına eşittir. Sıcaklık ve ısı arasındaki farklılıklar aşağıdaki tabloda verilmiştir. SICAKLIK ■ Enerji çeşididir. Enerji çeşidi değildir. Maddenin miktarına bağlıdır. Maddenin miktarına bağlı değildir. Maddenin cinsine bağlıdır. Maddenin cinsine bağlı değildir. Ölçüm sonucu yapılan hesaplamalarla bulunur. Termometre ile ölçülür. Birimi Joule ya da kalori dir. Birim i derecedir. Isı Sıcaklık, Enerji Dönüşümü ve Öz Isı Örnek - 3 Kazanımlar Şekildeki kap larda sırasıyla 10°C, 30 °C ve 50 °C sıcaklıkta sular vardır. Su lar içine termo metreler daldırı lıyor. 50 “C 3 0 -C j su I Bu bölümü bitirdiğimde; 2.1 Mekanik ve elektrik enerjisinin ısıya dönüş tüğünü gösteren deneyleri, 2 .2 Maddelerin ısınmasının enerji almaları anla mına geldiğini, öğrenmiş olacağım. Buna göre, I. X termometresindeki sıvı moleküllerinin hareket enerjileri daha fazladır. II. Termometreler sulara sokulurken 25 °C u göste riyorsa, Y termometresindeki sıvının hareketliliği artar. III. Z termometresi suya sokulduktan sonra tane ciklerinin hareketliliği artıyorsa, bu durum termo metrenin sıcaklığındaki azalışın göstergesidir. yargılarından hangileri doğrudur? Çözüm I. Sıcaklık maddenin ortalama hareket enerjileri nin bir ölçüsüdür. X termometresi en küçük sıcak lık değerini gösterdiğine göre, X deki sıvı mole küllerinin hareket enerjileri en küçüktür. (I yanlış) II. Y termometresinin ilk sıcaklığını 25 °C olarak kabul edersek, sıcaklığı 30 °C olan sıvı içine bı rakıldığından sıcaklığı artar. Y termometresinde ki sıvının hareketliliği artar. (II doğru) III. Bir maddenin taneciklerinin sahip olduğu hare ket enerjisinin artması sıcaklıklarının artması an lamına gelir, sıcaklıkta azalma olmaz. (III yanlış) Buna göre, yalnız II yargısı doğrudur. Sıra Sizde -2 Enerji Dönüşümü İki taş parçasını sürekli birbirlerine vurursak bir sü re sonra taşların ısındığını gözleriz. Burada meka nik enerji ısı enerjisine dönüşmüştür. Taşların çar pışma sayısı arttıkça, sıcaklıklarının da o kadar faz la arttığını hissederiz. Kışın en soğuk günlerinde üşüyen ellerimizi ısıtmak için birbirlerine sürteriz. Sürtün me sonucu ısı açığa çıkar ken, bu ısıyı alan ellerimizin sıcaklığı artar. Hareket ener jisi yine sürtünme sebebiyle ısı enerjisine dönüşmüştür. Arabaların ani fren yapma sı ya da fazla gaz vererek lastikleri yerle sürtünen bir arabanın lastiğinin oldukça ısındığını hissederiz. Kibrit başının kutuya sürtülmesi sonucu ateş alan kibrit te mekanik enerji ısı enerjisi ne dönüşmüş olur. Bu örneklerde görüldüğü gi bi maddelerin birbiriyle sür tündüğü ya da çarpıştığı du rumlarda mekanik enerji ısı enerjisine dönüşmektedir. Bazı elektrikli aletlerin amacı ısı enerjisi üretmektir. Cisimleri meydana getiren çok küçük tanecikler de vamlı titreşim halindedirler. Titreşimlerin artması cismin ısı enerjisinin artması demektir. Yukarıda verilen cümlelerin doğru (D) ya da yan lış (Y) olduğuna karar verilerek ok yönünde ilerlendiğinde hangi çıkıştan çıkılır? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Bir ütüyü çalıştırdığımızda, elektrik enerjisi direnç tel leri üzerinden geçerken onların ısınmasını sağlar. Telleri oluşturan tanecikle rinin titreşim enerjileri artar ve teller böylelikle ısınır. 0 COŞKU Isı Sıcaklık, Enerji Dönüşümü ve Oz Isı Cisimleri meydana getiren çok küçük taneciklerin titreşimleri cismin ısı enerjisidir. Titreşimlerin artma sı cismin ısı enerjisinin alması anlamına gelir. Ü I Sıra Sizde - 3 I çözüm C çözu" Sonuç olarak elektrik enerjisi ısı enerjisine dö nüşmüştür. Elektrikli ısıtıcı, kettle, tost makinesi, termosifon, elek trikli fırın da aynı mantık ve enerji dönüşümüyle ça lışır. Bunların yanı sıra birçok elektrikli cihazın iste ğimiz ve üretilme amacı dışında ısındığını fark ede riz. Bir süre çalıştıktan sonra bilgisayarınızın ya da televizyonunuzun arkasına dokunduğunuzda ısındı ğını hissedebiliriz. Bu istenilmeyen bir durum oldu ğu için bilgisayarın içine soğutma fanı konulmuştur. I 'i H Isıya dönüşen enerjiye genellikle kayıp enerji olarak bakılır. Bunun sebebi iletkenlerin dirençleri nin olmasıdır. Direncin, elektrik akımının geçişine karşı gösterilen zorluk olduğunu geçen yıllarda öğ renmiştik. Enerji Dönüşümü Mekanik enerji Isı enerjisi Elektrik enerjisi Isı enerjisi * Elle çevrilen mikser Ateş yakmaya çalışan insan Yukarıda verilenlerden hangilerinde mekanik enerji ısı enerjisine dönüşür? Örnek -4 Isı enerjisi Tost makinesi Hareket enerjisi Olay LU □ A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III D) II, III ve IV Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2.3 Suyun ve diğer maddelerin “öz ısı” larının tanımlarını ve sembollerini, 2.4 Farklı maddelerin öz ısılarının farklı olduğu nu (öz ısının ayırt edici bir özellik olduğunu), Yukarıda verilen “ Enerji dönüşümleri” ile “Olaylar” eşleştirilecektir. 2.5 Suyun öz ısısını joule/g °C ve kalori/g °C cin Bu eşleştirme aşağıdakilerden hangisindeki gibi olmalıdır? öğrenmiş olacağım. A) « ----- B) D) U) ►# C) «-----4----- «— Çözüm Olaylara baktığımızda ilk resimde birbirine sürtülen eller görülmektedir. Ellerin sürtülmesi ile mekanik enerji ısı enerjisi dönüşümü olur. İkinci resimde ısıtılan sudan çıkan buhar pervaneyi döndürmekte dir. Burada ısı enerjisinden hareket enerjisi elde edi lir. Üçüncü resimde elektrik sobasında elektrik ener jisinden ısı enerjisi elde edilmektedir. Buna göre eş leştirme C seçeneğindeki gibi olmalıdır. Cevap C 0 COŞKU sinden belirtildiğini, Öz Isı Daha önce yaptığımız deneylerde, aynı maddenin farklı miktarlarını özdeş ısıtıcılarla ısıtıp, miktarı az olanın sıcaklığının diğerine göre daha fazla yüksel diğini bulmuştuk. Bir diğer ulaştığımız sonuç da madde miktarı arttıkça maddenin sıcaklığını belli miktar yükseltmek için gereken enerji miktarının da artmasıydı. Şimdi ise K ve L kaplarına 20 °C ta eşit kütlede su ve yağ koyalım. Sıvıların bulunduğu kapları özdeş ısı kaynaklarının üstüne koyalım ve sıcaklıklarını 60 °C a çıkarmaya çalışalım. Isı Sıcaklık, Enerji Dönüşümü ve Öz Isı K L 20 °C 20 °C L kabındaki yağın sıcaklığı sudan daha kısa sürede 60 °C a ulaşır. Su yun sıcaklığının 60 °C a çıkabilme si için yağa göre daha fazla ısıya ih tiyaç duyulur. yağ Maddelerin belli bir sıcaklık artışı için ihtiyaç duydukları ısı enerjisi miktarı cinslerine göre değişir. Hâl değişimi yoksa her madde ısıtıldı ğında sıcaklığı artar. Ancak bazı maddelerde bu ar tış fazla olurken, bazılarında az olur. Bu fark mad delerin öz ısılarının farklı olmasından kaynaklan maktadır. - r Anahtar Bilgi Maddenin 1 gramının sıcaklığını 1 °C artırmak için gerekli ısı miktarına o maddenin öz ısısı de nir. Öz ısı maddeler için ayırt edici bir özelliktir. m m Demir 0,46 Bakır 0,37 Cam 0,45 Çinko 0,39 Buz 2,09 Su 4,18 Joule ile birlikte bir enerji birimi olan kalori suyun öz ısısı ölçü alı narak tarif edilmiştir. 1 kalori, 1 gram suyun sıcaklığını 1 °C artırabil mek için gerekli olan ısı miktarıdır. Cıva 0,12 Alkol 2,54 Zeytinyağı 1,96 “ Kalori” cal ile sembo lize edilir. Öz ısı c ile gösterilir. Isı birimleri arasındaki ilişki; Oksijen 0,92 1 cal = 4,18 J dür. Su buharı 2,09 Hava 0,96 1 cal/g °C = 4,18 J/g °C tur. Örnek - 5 K, L M ve N saf sıvılarının öz ısı değerleri yandaki tabloda verilmiştir. Madde Oz ısı (J/g°C) K 0,83 Buna göre, L 0,26 a. Bir radyatör peteğin de kullanılması daha avantajlı olan sıvı han gisidir? M 7,87 N 2,12 Çözüm a. Bir radyatör peteğinde kullanılması daha avan tajlı olan sıvı eşit ısı verildiğinde diğerlerinden çabuk ısınandır. Öz ısısı küçük olan maddelerin, diğerlerine gö re sıcaklıkları daha kolay yükselir veya alçalır. Bu anlamda radyatörde sıvı olarak öz ısısı en küçük olan L nin kullanılması avantajlıdır. b. Sıcaklıktaki değişmenin en az olabilmesi için sı vı öz ısısının en büyük olması gerekir. Öz ısısı en büyük olan M sıvısının sıcaklık deği şimi en az olur. © Sıra Sizde -4 Kütleleri ve ilk sıcaklıkları eşit olan X ve Y sı vıları özdeş ısı tıcılarla eşit sü re ısıtıldığında, son sıcaklıkları 50 °C oluyor. 10 °c 100 10 °c g 100 X sıvısı g Y sıvısı Buna göre, I. X sıvısının öz ısısı Y ninkinden büyüktür. II. Sıvılar aynı cins olabilir. III. X sıvısına aynı sürede verilen ısı enerjisi, Y sıvı sına verilenin iki katıdır. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) İve III D) II ve III IS © Sıra Sizde - 5 Ö zd e ş ıs ıtıc ı sayısı Isıtm a s ü re s i (d k) S ıca klık d e ğ iş im i f Ç ) X sıvısı 2 8 20 Y sıvısı 1 8 20 Z sıvısı 1 4 20 Kütleleri eşit olan X, Y, Z sıvıları özdeş ısıtıcılarla ısı tılıyor. Çizelgede sıvıların kaç ısıtıcı ile ısıtıldıkları, ısıtma süreleri ve sıcaklık değişimleri verilmiştir. Buna göre, sıvıların cx, cY, cz öz ısıları arasında ki ilişki nedir? b. Sıvıların eşit kütleleri eşit süreler boyunca öz A) Cx > Cy > cz deş kaynaklarla ısıtıldığında, hangi sıvının sı caklığındaki değişme en az olur? B) cz > Cy > cx C) CX > CZ > Cy D) Cy > cx > cz Q COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Isı Sıcaklık, Enerji Dönüşümü ve Öz Isı Kazanım Pekiştirme -4 Kazanım Pekiştirme -1 Öz ısıları aşağıda verilen maddelerin hangisinin sıcaklığını 1 °C artırmak için gerekli ısı en fazla dır? Hesaplayıp kutu içine yazınız. K, 10 gram L, 20 gram P, 5 gram cK= 2 J/g°C cL= 4 J/g°C cp = 8 J/g°C * Hava sıcaklığı 10 °C olan bir ortamda bulunan ter mometre 50 °C taki sıcak suya daldırılıyor. ♦ Gerekli enerji Termometre ve su arasındaki ısı alış verişini oklar çizerek gösteriniz. . Kazanım Pekiştirme - 5 Aşağıdaki kaplardaki sulara eritebilecekleri mik tarda 0 °C ta eşit kütlede buz atıldığında kaplar daki buzların erime sırası nasıl olur? Kazanım Pekiştirme -2 Aşağıdaki ifadelerin doğru ya da yanlış olduğu na karar vererek kutucuklara D ya da Y yazınız. J 1. Isı, sıcaklığı düşük olan maddeden yüksek olan maddeye doğru aktarılan bir enerjidir. J 2. Bir maddenin taneciklerinin hareketliliğinin artması, maddenin ısı verdiğini gösterir. Erime sırası: 3. Sıcaklık termometre ile ölçülür. ~] 4. Isı enerjisinden hareket enerjisi elde edile mez. ] 5. Ampul yanarken elektrik enerjisi hem ısı hem Kazanım Pekiştirme -6 ışık enerjisine dönüşür. 6. Bütün maddelerin öz ısıları birbirine eşittir. R R, S, T maddeleri aynı cins olup ilk sıcaklıkları eşittir. Maddelerin kütleleri sırasıyla 10 g, 40 g, 5 g, 20 g dır. Bu maddelere eşit miktar ısı veriliyor. Buna göre maddelerin sıcaklıklarındaki artışı gösteren bir sütun grafiği çiziniz. Kazanım Pekiştirme - 3 Sıcaklık Aynı ortamda bırakılan aşağıdaki maddeler ara sındaki ısı akış yönünü ok çizerek gösteriniz. 20 °c 20 °c 70 °c 40 °C Madde 50 °C Q COŞKU ISI SICAKLIK, ENERJİ DONUŞUMU ve OZ ISI KDT KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. _______ Fen ve Teknoloji öğretmeni nin yukarıdaki isteğini yerine getirmek iste yen öğrenciler, aşağıdaki açıklamaları yapıyorlar. ^ Isı ve sıcaklık kavramları ile ilgi li bilgi veriniz. Isı, sıcaklıkları eşit farklı iki madde arasında alınıp verilen enerjinin adıdır. Sıcaklık, tanecik başına düşen ortala ma hareket enerjisi nin bir ölçüsüdür. 1 Şekildeki çizelgede bazı maddelerin öz ısıları veril miştir. Öz ısı (J/g °C) Madde Bu maddelerin eşit küt lelerinin sıcaklıkları eşit miktar azaldığında, çev relerine verdikleri ısı enerjileri için, Su 4,18 Zeytinyağı 1,96 Demir 0,46 Cıva 0,12 I. En çok ısı veren sudur. II. En az ısı veren cıvadır. * i 1 A t* Bir maddeye ısı verdiğimizde madde nin taneciklerinin hızını artırırız. Sıcaklık bir enerji türü değildir. III. Zeytinyağının verdiği ısı, demirin verdiği ısı nın iki katından fazladır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız C) İv e li D) I, II ve Hangi öğrencilerin ifadeleri doğru bilgi içerir? A) Yalnız İhsan B) Kâmil, Ayla ve Elvan C) Yalnız Kâmil D) İhsan ve Elvan Mekanik enerji ® 2. Aynı ortamda bulunan X, Y, Z maddeleri arasında ki ısı aktarımı oklarla şe kildeki gibi verilmiştir. Isı * enerjisi ElektrikO=s>c lsı enerjisi v v enerjisi Potansiyel ^ enerji © . Bununla ilgili öğrenci ler yorum yapıyor. IV. I * 214; Elektrik enerjisi © „ Elektrik © enerjisi Işık © enerjisi Yukarıdaki resimlerde görülen durumlarla ilgili enerji dönüşümleri resimlerin yan tarafında be lirtilmiştir. Buna göre, hangi öğrencilerin yorumları doğ rudur? Buna göre, hangilerinde belirtilen enerji dö nüşümleri doğrudur? A) Yalnız Suat B) Yalnız Süheyla A) I, II ve II B) II ve C) Suat ve Süheyla D) Suat ve Esat C) III ve IV D) I, II, I ve IV Q COŞKU Isı Sıcaklık, Enerji Dönüşümü ve Öz Isı 5. 8. 60 °c 200 Yukarıda X, Y, Z katı maddelerinin tanecik ha reketliliği modellenmiştir. g su 200 400 g su g su Kütle ve sıcaklıkları verilen K, L, M kaplarında ki suların her birinin içine 20 °C ta eşit kütleli demir parçası atılıyor. Bu maddeler ısı yalıtımlı bir ortama birlikte bırakıldığında, aşağıdakilerden hangisi ger çekleşmez? Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) X, Y’den ısı alır. A) Demir parçasına en az ısı enerjisini K deki su verir. B) Y - Z arasında ısı alışverişi olur. C) Z nin tanecik hareketliliği artar. B) Demir parçasına en çok ısı enerjisini M de ki su verir. D) X’in tanecik hareketliliği azalır. C) L deki su, demirin sıcaklığını K dekine gö re daha fazla artırır. 6. Özdeş X, Y, Z kapların daki sular, aynı elektrik li ısıtıcı ile eşit süre ısıtıl dığında suların sıcaklık değişim grafiği şekilde ki gibi oluyor. D) L ve M deki suların demir parçalarına ver diği ısı enerjileri eşittir. Sıcaklık değişimi 9. I. Isı alan maddenin tanecikleri hızlanır. II. Isının akış yönü sıcak maddeden soğuk maddeye doğrudur. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? B) Y deki suyun aldığı ısı en azdır. III. Isı yalıtımı olan bir ortamda ısı alışverişinde bulunan maddelerden birinin aldığı ısı, di ğerinin verdiği ısıya eşittir. C) Z deki suyun kütlesi Y dekine eşittir. Yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur? A) X teki suyun kütlesi en azdır. D) X teki suyun aldığı ısı en fazladır. 7. Bir termometre ha va ortamında 30 °C sıcaklığı gösterir ken su içine bırakıl dığında 60 °C sıcak 30 °C lığı gösteriyor. Bununla ilgili ola rak aşağıdakilerden hangisi söy lenemez? 60 °C A) Yalnız B) İv e li C) II ve III D) I, II ve 10. Bir maddenin sıcaklık değişiminin maddenin cinsine bağlı olup olmadığını araştıran öğ renci, deneyinde aşağıdaki düzeneklerden hangilerini kullanmalıdır? m II III A) Termometre sudan ısı almıştır. B) Termometre sıvısındaki tanecik hareketlili ği artmıştır. C) Termometre sıvısının hacmi azalmıştır. D) Suyun sıcaklığı hava sıcaklığından daha büyüktür. Q COŞKU A) İv e li B) II ve III C) II ve IV D) İve IV IV MADDENİN HALLERİ ve ISI ALIŞVERİŞİ Kazanımlar Katı hâlde su Bu bölümü bitirdiğimde; 3.1 Sıvı hâlde su Gaz hâlde su Gaz, sıvı ve katı maddelerde molekülle rin / atomların yakınlık derecesi, bağ sağlam lığı ve hareket özellikleri arasındaki ilişkiyi model veya resim üzerinde açıklamayı, 3 .2 Bağların, katilarda sıvılardakinden daha sağ lam olduğu çıkarımını yapmayı, 3 .3 Gazlarda moleküller arasındaki bağların yok denecek kadar zayıf olduğunu, 3.4 Erimenin ve buharlaşmanın ısı gerektirmesi ni, donmanın ve yoğusmanın ısı açığa çıkar masını, bağların kopması ve oluşması teme linde açıklamayı, Maddeler doğada katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç hâlde bulunur. Maddenin farklı hâllerinde değişen özellikler, maddeyi oluşturan taneciklerin; birbirlerine yakınlığı, «♦ hızları, öğrenmiş olacağım. -► birbirleri arasındaki çekim etkileridir. Maddenin tanecik yapısında bir değişme olmaz. M a d d e n in H âlleri ve Isı A lışverişi Maddenin en küçük yapıtaşının atom olduğunu bili yoruz. Maddeler, atomlardan ya da atomların bir ara ya gelmesiyle oluşan moleküllerden meydana gel miştir. Şimdiye kadar tanecik olarak adlandırdığımız bu yapılar aslında molekül ya da atom gruplarıdır. Molekülü oluşturan atomlar arasında kimyasal bağlar bulunduğunu biliyoruz. Bu bağlara sebep olan çekim kuvvetleri oldukça büyüktür. Maddeyi oluşturan tanecikler birbirlerine uyguladık ları çekim kuvveti ile aralarında moleküller arası bağ oluşturur. Bu bağ sayesinde tanecikler bir arada bulunur. Tanecikler arasındaki çekim kuvveti atomlar arasındaki çekim kuvvetine göre oldukça zayıftır. Kimyasal bağ Ç ekim kuvveti ç o k büyük arası bağ Çekim kuvveti ç o k k ü çük Isıtılan veya soğutulan bir madde hâl değiştirebilir. Maddeyi oluşturan moleküller arasındaki çekim kuvveti maddenin fiziksel hâlini belirler. Bir madde ısıtıldıkça moleküller arası uzaklık artar ve araların daki çekim kuvveti azalır. Bir seviyeden sonra mad de hâl değiştirebilir. Madde katı hâlde iken taneciker arasındaki çekim kuvveti en fazla, gaz hâlde iken çekim kuvveti yok denecek kadar azdır. Madde hâl değiştirdiğinde çe kim kuvveti de değişir. Erime ve Donma Katı madde taneciklerinin hareketi yavaştır. Tanecik ler arasındaki uzaklık çok azdır. Taneciklerinin ara sındaki çekim kuvveti ise büyüktür. Maddeye ısı enerjisi vererek sıvı hâle geçmesini sağlayalım. Katı hâldeki durumuna gö re, sıvı taneciklerinin hareketlenmeleri ve hareket enerjileri artmıştır. Q COŞKU Maddenin Hâlleri ve Isı Alışverişi m Sıvı hâldeki madde ısıtılmaya devam edilirse, madde taneciklerinin hızları artar ve sıvının sıcaklığı artmış olur. Bu sırada hızlanan taneciklerin arasındaki bağ lar daha da zayıfladığından, tanecikler sıvıyı yüzeyden terk ^ âf etmeye başlarlar. Buna bu harlaşma denir. O * Katı hâldeki duruma göre, sıvı hâldeki tanecikler ara sındaki uzaklık daha büyüktür. Taneciklerinin arasın daki çekim kuvveti ise katı hâldekine göre daha az dır. Tanecikler arasındaki çekim kuvveti ilk duruma göre zayıflamıştır. O hâlde bir maddenin katı hâlden sıvı hâle geçmesine erime denir. Erimenin başladı ğı sıcaklığa ise erime sıcaklığı denir. Buzun erime sıcaklığı 0 °C tur. u O O û O * Q m * a <► m d a a Madde ısıtılmaya devam edilirse buharlaşma hızla nır, sıcaklık belirli bir değere ulaştığında sıvının her tarafında buharlaşma olur ve sıvı kaynamaya baş lar. Bu andaki sıvı sıcaklığına kaynama sıcaklığı denir. Ayrıca sıvının buharlaşma hızının maksimum olduğu andaki sıcaklık kaynama sıcaklığı olarak ifa de edilir. Arı suyun normal şartlarda kaynama sı caklığı 100 °C tur. © O Bu olayın tersi de donma olarak adlandırılır. Sıvı hâl deki maddenin ısı vererek katılaşmaya başladığı sı caklığa donma sıcaklığı denir. Suyun donma sıcak lığı 0 °C tur. Örnek - 6 % 20 °C taki bir demir parçasının sıcaklığı 50 °C a çı kartılıyor. Buna göre aşağıdakilerden hangisi artmaz? m o & & & | £ Madde tamamen buharlaşıp gaz hâle geçtiğinde, sı vı hâldeki durumuna göre, taneciklerin hareketlen meleri daha da fazlalaşmış, taneciklerin hareket ener jileri artmıştır. Yine sıvı ve katı hâldeki durumlara göre, maddenin tanecikleri arasındaki uzaklık oldukça artmıştır. Gaz haldeki maddenin taneciklerinin arasındaki çekim kuvveti ise artık çok çok küçüktür. A) Maddenin hacmi J. ° o B) Maddenin kütlesi C) Taneciklerin hareketliliği Gaz hâldeki bir maddenin çevresine ısı enerjisi ve rerek sıvı hâle geçmeye başladığı sıcaklığa yoğuş ma sıcaklığı denir. D) Tanecikler arası uzaklık Çözüm Demirin kütlesinin artması sadece demire demir eklenerek olur. Isıtılan demirin kütlesi artmaz. Cevap B Anahtar Bilgi Erime ve Donma 1 ■ Her maddenin normal şartlar altında belirli bir erime ve donma sıcaklığı vardır. 2. Bir madde için erime ve donma sıcaklıkları aynıdır. 3. Saf maddelerde erime veya donma süre since sıcaklık sabit kalır. Buharlaşm a ve K aynam a Bu sefer de sıvı hâldeki maddeye ısı enerjisi vere rek gaz hâle geçmesini sağlayalım. 0 COŞKU Buharlaşma olayının tersi de yoğuşma olarak adlandırılır. Soğuk kış aylarında çaydanlıktan çıkan su buharı soğuk cama çarptığında ısı vere rek yoğuşur yani sıvı hâle geçer. Su buharının yoğuşma sıcaklı ğı, 100 °C tur. r-M Soğuk olan aynaya hohladığınızda ciğerlerimiz den gelen sıcak hava içindeki su buharı soğuk olan aynada yoğuşur. M mm Anahtar Bilgi Kaynama ve Yoğuşma (Yoğunlaşma) 1. Her maddenin normal şartlar altında belirli bir kaynama ve yoğuşma sıcaklığı vardır. 2. Bir madde için kaynama ve yoğuşma sıcak lıkları aynıdır. 3. Saf maddelerde kaynama veya yoğuşma süresince sıcaklık sabit kalır. Maddenin Hâlleri ve Isı Alışverişi Madde katı hâlden sıvı hâle, sıvı hâlden gaz hâle geçerken tanecikleri arasındaki çekim kuvveti azalır. Ancak bunun tersi durumda, yani madde gaz hâlden sıvı hâle, sıvı hâlden katı hâle geçerken tanecikleri arasındaki çekim kuvveti artar. Katı Sıvı Gaz Tanecikler arası çekim kuvveti oldukça büyüktür. Tanecikler arası çekim kuvveti küçüktür. Tanecikler arası çekim kuvveti çok çok zayıftır. Tanecikler sıkı dizilidir, arala rındaki mesafe çok çok azdır. Tanecikler arası mesafe ka tı hâle göre biraz fazladır. Tanecikler arası mesafe çok çok fazladır. Taneciklerin hareket enerjileri çok düşüktür. Taneciklerin hareket enerjileri daha fazladır. Taneciklerin hareket enerjileri çok büyüktür. Tanecikler bulundukları yerde titreşim hareketi yapar. Tanecikler hem titreşim hem öteleme hareketi yapar. Tanecikler hem titreşim hem öteleme hareketi yapar. Her yönde serbestçe hareket eder. Örnek - 7 < s> Sıra Sizde - 6 Önceki Yukarıdaki şekilde numara ile belirtilen madde sel ortamlarla ilgili aşağıdakilerden hangisi söy lenem ez? A) I numaralı ortamda tanecikler arası bağlar çok zayıftır. B) II numaralı ortamda tanecikler hem öteleme hem titreşim hareketi yapar. Yukarıda verilen I. ve II. grup şekillerde bazı mad delere ait hâl değişimleri ile ilgili taneciklerin du rumları modellenmiştir. C) III numaralı ortamda tanecikler sıkı dizilidir. Bu modellerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söy D) Tanecik hareketliliğinin en fazla olduğu ortam II ortamıdır. lenemez? Çözüm Şekilde belirtilen ortamlardan I, gaz ortamı, II sıvı ortamı; III katı ortamı gösterir. I de tanecikler birbi rinden oldukça uzak, II de yakın, III te sıkı dizilidir. Tanecikler arası bağ I de çok zayıftır. II de tanecik ler hem öteleme hem titreşim hareketi yapar. Buna göre D seçeneğindeki ifade söylenemez. Cevap D A) I de madde sıvı hâlden katı hâle geçmiştir. B) Kve L taneciklerinin arasındaki çekim kuvveti artmıştır. C) M ve N taneciklerinin önceki durumdaki hare ketliliği sonraki durumdaki hareketliliğinden bü yüktür. D) II de madde ısı alarak sıvı hâlden gaz hâle geç miştir. Q COŞKU ÖLÇMİ V i PiĞiRLlNDİRM i Maddenin Hâlleri ve Isı Alışverişi Kazanım Pekiştirme 7 Kazanım Pekiştirme - 8 A cö 2 (O £ aj E "O w cö uy û Bulut 1. Yukarıdaki hangi kutulardaki maddelerin tane cikleri arası mesafe çok küçüktür?............. 2. Hangi kutulardaki maddelerin tanecikleri ötele me hareketi yapar?............................ 3. Hangi kutulardaki maddelerin tanecikleri ara sındaki mesafe çok büyüktür?...................... 4. Hangi kutulardaki maddelerin tanecikleri ara sındaki çekim kuvveti çok zayıftır?..................... Yukarıdaki şekle göre aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri doldurunuz. 5. Hangi kutulardaki maddelerin tanecikleri arasın 1. Katı hâlden sıvı hâle geçen m a d d e .................. 6. Hangi kutucuklardaki maddelerin belirli şekli ..................alır. daki çekim kuvveti çok büyüktür?..................... vardır?................................... 2. Gaz hâldeki madde sıvı hâle geçerken .................. verir. Kazanım Pekiştirme - 9 3. Sıvı maddenin katı hâle geçm esine................... gaz hâle geçm esine..............denir. I. durum 4. Katı hâlde tanecikler..................dizilidir. 0000G0 o Pj n (^3 5. Gaz hâlde tanecikler a ra s ı..................çok bü İl. durum 000(0 & € 3 > O m yüktür. 6. Madde buharlaşırken taneciklerin...................... artar. 7. Gaz hâlden sıvı hâle geçen maddenin tanecik leri arasındaki m esafe.................... 8. Gaz maddenin sıvı hâle geçm esine.................. denir. Bu sırada m a d d e ............................ verir. 0 COŞKU Yukarıda bir maddenin ilk ve son durumdaki tane cik modeli verilmiştir. Buna göre aşağıdaki soruları cevaplayınız. a. Her bir durumda madde hangi hâldedir? b. Madde ısı mı almıştır, ısı mı vermiştir? c. Tanecikler arası çekim kuvveti artmış mıdır, azal mış mıdır? 219 MADDENİN HALLERİ ve ISI ALIŞVERİŞİ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ Buz, su ve bu har arasında hâl değişimleri oklarla göste rilmiştir. 3. K, L, M madde lerin donma ve kaynama nok taları tabloda verilmiştir. n Donma noktası (°C) K -4 4 L 0 M +33 Kaynam a noktası (°C) + 2 0 + 100 + 2 2 0 Buna göre, Buna göre, I, II, III okları hangi hâl de ğişimini belirt mektedir? I. 10 °C sıcaklığında üçü de sıvı hâldedir. II. 150 °C sıcaklığında K ile L gaz, M sıvı hâl dedir. III. -10 °C sıcaklığında K sıvı, L ile M katı hâl dedir. A) Buharlaşma Yoğuşma yargılarından hangileri doğrudur? Erime B) Erime Yoğuşma Buharlaşma A) Yalnız II B) Yalnız III C) Erime Buharlaşma Yoğuşma C) İv e li D) liv e D) Erime Kaynama Buharlaşma Aşağıdakilerden hangileri ısının maddeler üzerindeki etkilerinden olabilir? 2. p £ Ççozum Termometre hava Şekilde -10 °C taki buzun içi ne termometre konulmuştur. I. Sıcaklık değişimi II. Hâl değişimi III. Boyut değişimi IV. Renk ve koku değişimi Tanecik mo deli oluşturul buz mak istenirse I, ne gelmesi gereken modeller aşağıdakilerden hangisi gibi olur? 5. .e k o g jg g ^ A) İv e li B) II ve III C) II, II III ve ve III IV yeri D) I, II, III ve IV Sıcaklıkları Tx ve TY olan X ve Y maddelerinin sıcaklıkları arasındaki ilişki Tx < TY dir. Bu maddeler yanlız kendi arasında ısı alışverişi yaptığında X in sıcaklığı değişmiyor. Buna göre, X maddesi ile ilgili, I. Erimektedir. II. Kaynamaktadır. III. Yoğuşmaktadır. yargılarından hangileri doğru olabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) İv e li D) II ve III Q COŞKU Maddenin Hâlleri ve Isı Alışverişi 6. 0 {çözüm Hande, annesi musluk suyu ile dolu tencereyi ocağın üstü ne koyduğunda tenceredeki suyu oluşturan taneciklerin modellerini çizmeye karar veri yor. Başlangıçta, t süre sonra ve başlangıçtan 2t süre sonraki tanecik modellerini çiziyor. 8. Madde Y A) 0 <# <•> % <# v# B) 9 <# <# % <# # % m, f anında «<#» «<#» ^ % ^ < « # » Jjj I 80 A) -20 °C B) 30 °C C) 5 5 °C D) 120 °C Bir maddenin tanecikleri arasındaki mesafe çok çok az ise, bu madde için aşağıdakilerden hangisini söyleyemeyiz? # A) Madde katı hâlde olabilir. B) Maddenin tanecikleri arasındaki çekim kuvveti zayıftır. «•>>V .V * C) Maddenin belli bir şekli olabilir. % D) Tanecikleri bulundukları yerde titreşim ha reketi yapıyordur. «<#» ««•»» V# • 50 «m ,V ^«< #» <♦ % <•> 100 2 t anında «<#» «İl#») ^ r% C) D) 60 10 Buna göre, aşağıdaki sıcaklık değerlerinin hangisinde her üç madde de aynı hâlde bu lunmaz? «<#» «<#» %T -10 X, Y ve Z maddelerinin donma sıcaklıkları ve kaynama sıcaklıkları tabloda verilmiştir. Buna göre, modeller aşağıdakilerden hangi sindeki gibi olursa, Hande doğru bir çizim yapmış olur? Başlangıçta Kaynama Sıcaklığı (°C) Donma Sıcaklığı (°C) sm'' i* '% ■ «mV % § 10. Farklı bilgiler veren aşağıdaki öğrenciler den hangisinin ifadeleri vanlış bilgi içerir? (çözüm 7. -> S/w// bir termometre, içindeki sıvının don ma ve kaynama sıcaklıkları arasında ölçüm yapabilir. -> Cıvanın donma sıcaklığı -39 °C, kaynama sıcaklığı 357 °C tadır. Buzun gaz hâle geçmesi için önce erimesi sonra buharlaşması gerekir. Bir maddenin kaynama sı caklığı yoğuşma sıcaklığın dan büyüktür. Bu bilgilere göre, cıvalı bir termometre aşa ğıdaki durumların hangilerinde ölçüm ya pabilir? Sertaç Bir sıvı her sı caklıkta buhar laşır, ancak kaynama sıcak lığına ulaştığın da kaynar. I. Sıcaklığı -50 °C olan buz, 50 °C ta suya dönüşürken II. 4 °C taki buzdolabından alınan kolonya 78 °C a kadar ısıtılırken III. 250 °C olan fırın sıcaklığı 400 °C a yükselir ken A) Yalnız II B) İv e li A) Eda B) Şule C) İve III D) I, II ve C) Ömer D) Sertaç 0 COŞKU 1221 ERİME - DONMA ve BUHARLAŞMA - YOGUŞMA ISISI Erime sıcaklığındaki, Kazanımlar 1 gram buzun erimesi için Bu bölümü bitirdiğimde; -> 334,4 J ısı, 1 gram kurşunun erimesi için -> 22,57 J ısı, 4.1 Erimenin neden ısı gerektirdiğini ve donma ısısı ile ilişkisi, 4 .2 Farklı maddelerin erime ısılarını, 4 .3 Belli kütledeki buzun, erime sıcaklığında, ta mamen suya dönüşmesi için gerekli ısı mik tarının hesaplanmasını, öğrenmiş olacağım. 10 gram buzun erimesi için -> 3344 J ısı, 10 gram bakırın erimesi için -♦ 1755,6 J ısı, Bir katı maddenin eritilebilm esi için gereken ısı miktarı, maddenin kütlesi ile doğru orantılıdır. Maddenin kütlesi arttıkça erimesi için alması gere ken ısı da artar. Bu ısı miktarını aşağıdaki bağıntı ile hesaplayabiliriz: Erime ve D o n m a Isısı Q = m Erime sıcaklığındaki katı bir cisme ısı verildikçe eri meye başlar. Bu ısı enerjisi maddeyi oluşturan ta necikler arasındaki bağı koparmak için kullanılır. Katı maddelerin tanecik yapısında bağların, sıvılara göre daha kuvvetli olduğunu biliyoruz. Alınan ısı enerjisiyle katiyı oluşturan tanecikler ara sı bağlar kopar. Katı eriyerek suya dönüşür. Erime sırasında katının sıcaklığı değişmez. Katının tama mı eriyip sıvı hâle dönüştüğünde sıvının sıcaklığı yükselmeye devam eder. Maddenin erimesi için gerekli ısı = Kütle x Erime ısısı Erime ısısı birimi J/g (Joule/gram ), kütle birimi g (gram) olduğunda, erime için gerekli ısı enerjisi bi rimi J (Joule) olur. Erime sıcaklığındaki katı bir madde sıvıya dönüşür ken ne kadar ısı enerjisi alıyorsa, donma sıcaklığın da sıvı madde katılaşırken çevresine o kadar ısı ve rir. Bu sebeple bir maddenin erime ve donma ısıla rı eşittir. Anahtar Bilgi Erime sıcaklığındaki 1 gram maddenin katı hâl den sıvı hâle dönüşmesi için gereken ısı mikta rına, o maddenin erime ısısı denir. Erime ısısı Le ile gösterilir. Donma sıcaklığında bulunan 1 gram sıvı hâldeki saf maddenin katı hâle geçerken verdiği ısı miktarı na donma ısısı denir. Donma ısısı, Ld ile gösterilir. Buzun erime ısısı = Suyun donma ısısı Buzun erime ısısı 334,4 J/g dır. Yani sıcaklığı 0 °C olan 1 gram buz, 334,4 J lük ısı verilerek eritilebilir ve 0 °C ta suya dönüşür. Erime ısısı maddelerin ayırt edici özelliklerinden biridir. Farklı maddelerin eşit miktar larını eritmek için gereken ısı miktarları farklı farklıdır. Madde Erime Isısı (Jlg) Cıva 11,28 Kurşun 22,57 Demir 117,04 Bakır 175,56 Alüminyum 321,02 Buz 334,40 Le = Ld Dolayısıyla sıvı hâldeki bir maddenin donarak katı laşırken etrafa verdiği ısıyı; Q = m ■L, Maddenin donarken verdiği ısı = Kütle x Donma ısısı eşitliği ile hesaplayabiliriz. 0 COŞKU Erime - Donma ve Buharlaşma - Yoğurma Isısı Sıra Sizde -8 Erime sıcaklığındaki 40 g kurşunu tamamen sıvı hâle getirmek için kaç J enerji gerekir? <L* W „ = 22’57J'9> Çözüm Erime sıcaklığındaki 10 gram buzu mu, yoksa erime sıcaklığındaki 20 gram bakırı mı eritmek için daha çok enerji veririz? Aradaki fark kaç Joule dür? Kazanımlar Erime sıcaklığındaki katı bir maddeyi tamamen erit mek için verilmesi gereken ısı miktarı aşağıdaki ba ğıntıda verilen değerleri yerlerine yazılarak hesap Bu bölümü bitirdiğimde; 4 .4 Kapalı mekânların aşırı soğumasını önle mek için ortama su konulmasının yararını, lanır. Q = m ' L ekurşun Q = 40 • 22,57 = 902,8 J 4 .5 Saf olmayan suyun donma noktasının, saf sudan daha düşük olduğunu, 4 .6 Buzlanmayı önlemek için başvurulan “tuz lama” işleminin hangi ilkeye dayandığını, 902,8 J lük enerji verildiğinde erime sıcaklığındaki 4 . 7 Atatürk’ün bilim ve teknolojiye verdiği önemi, 40 g kurşun tamamen katı hâlden sıvı hâle geçer. öğrenmiş olacağım. A şırı Soğumayı Önleyelim Örnek -9 Donma sıcaklığındaki bir miktar sıvı cıva, donarken Kapalı mekânların aşırı soğumasını önlemek için bazen ortama su konulur. Bunun nedeni su donar ken ortama ısı verir. Dolayısıyla ortamın aşırı soğu ması engellenmiş olur. etrafa 282,5 J lük enerji yayıyor. Donmayı G e ciktirelim Cıvanın donma ısısı (Lcva) 11,3 J/g olduğuna gö Saf maddelerin erime ve kaynama sıcaklıkları, on ların ayırt edici özellikleridir. Yani normal şartlar al tında maddelerin erime ve kaynama sıcaklıkları sa bittir, değişmez. Ancak, bir maddenin saflığı bozu lursa maddeye ait bu nicelikler de değiştirilebilir. Su taneciklerinin birbirleri etrafında düzensiz şekilde yuvarlanma ve dönme hareketi yaptıklarını biliyo ruz. Buzda ise tanecikler arası bağlar kuvvetli oldu ğundan, tanecik yapıları düzenlidir. re, donan cıvanın kütlesi kaç gramdır? Çözüm Verilen değerleri yerlerine yazarak donan cıvanın kütlesini aşağıdaki gibi hesaplayalım: Q = m „ıwa • L 282,5 = mc ıv a 11,3 m = 25 gram olarak bulunur. Sıra Sizde - 7 Saf suya, bir miktar tuz ekleyerek saflığını bozalım. Bu durumda suyun donma sıcaklığı 0 °C tan daha aşağı düşer. Bunun sebebi, tuzu oluşturan sodyum (Na+) ve klor (Cl~) iyonlarının su molekülleri (H20) arasına girerek bunların düzenli bir yapı oluşturma sını geciktirmesidir. h 2o m olekülü K maddesinin erime ısısı 280 J/g, L maddesininki 35 J/g dır. N a* iyonu Erime sıcaklığındaki 200 g K maddesini eritmek için gerekli ısı ile erime sıcaklığındaki kaç gram L maddesi eritilebilir? iyonu cr 0 °C taki saf su molekülleri 0 °C taki tuzlu su molekülleri Erime - Donma ve Buharlaşma - Yogusma Isısı Donma sıcaklığına gelmiş, düzenli bir hâl alma ya başlayan su tanecikleri sodyum ve klor iyon larının aralara girmesiyle düzensizleşir ve bu durum da suyun donması için daha büyük bir enerji açığa çıkmasını gerektirir. Yani suyun donması gecikir. Atılan tuz oranına göre suyun donma sıcaklığı düşer. *■> Saf suyun donması sıra sında sıcaklığı sabitken, tuzlu suyun donması sı rasında sıcaklık düşer. Yani donma sıcaklığı sa bit değildir. Suyun don ma sıcaklığının azalması, buzun erime sıcaklığı nın da azalması anlamına gelir. Bu sebeple saf lığı bozulan buz daha kolay erir. Kapta çözünen tuz oranı ne kadar fazla ise, suyun donma nok tası da o kadar fazla düşer. Çözüm Kaplarda çözünmüş tuz oranlarına bakarak suların donma sıcaklıkları hakkında bir fikir edinebiliriz. Kaplardaki tuz oranları şöyledir. K kabında — = %25, 20 10 L kabında — = %25, 40 30 M kabında — = % 30, 100 20 N kabında — = % 50 40 Buna göre I. öncüldeki ifade doğrudur. Tuz oranı yükseldikçe donma sıcaklığı düşer, bu nun için II. öncül de doğrudur. Kış aylarında yollardaki buzlanmaların engellen mesi için yollara tuz ve ya farklı kimyasallar atıl masının sebebi de bun dan kaynaklanır. M kabındaki tuz oranı L kabındakinden daha fazla dır. Dolayısıyla M kabındaki su L kabındakinden da ha düşük sıcaklıkta donar. III. öncül yanlıştır. Cevap C Benzer şekilde suya antifriz adını verdiğimiz kimyasal maddenin katılması da tuz gibi suyun donma sıcaklığını düşürür. Arabaların soğutma sularına kış aylarında donmamaları için antifriz katılır. Sıra Sîzde -9 Kışın soğuk havalarda meydana gelen buzlanmaları önlemek için neler yapı- Örnek -10 20 m ■ (çozum Fen ve Teknoloji öğretmeninin sorusunu cevapla yan öğrencilerin yorumları aşağıdaki gibidir. g su 5 g tuz ■ 10 g tuz 30 g tuz 20 g tuz K, L, M, N kaplarındaki su ve çözünmüş tuz miktar ları yukarıda verilmiştir. Buna göre hangi öğrencinin önerisi yanlıştır? A) Buna göre, I. K ve L kaplarındaki suların donma sıcaklıkları eşittir. Otomobillerde radyatöre antif iriz eklenebilir. tü m B) m Yağışlı havalarda yollara tuz serpilebilir. f * « s a v II. Donma sıcaklığı en düşük N kabındaki sudur. III. M kabındaki suyun donma sıcaklığı L kabındaki suyun donma sıcaklığından yüksektir. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız B) Yalnızll C) İveli D) I, II ve III C) D) Suya alkol eklenmesi. Yağışlı havalarda yollara kum ser pilmesi. yşassf i! Q COŞKU Erime - Donma ve Buharlaşma - Yoğuşma Isısı Benzer örnekleri çoğaltabiliriz. m Kazanımlar Toprak testinin yapısındaki göze nekler içinden dışarı su sızdırır ve testi yüzeyinde buharlaşma olur. Dolayısıyla testi içindeki su soğur. Bu bölümü bitirdiğimde; 5 .4 Buharlaşmanın neden ısı gerektirdiğini, bu harlaşma ısısını maddenin türü ile ilişkisini, Sıcaktan etkilenen insanların alnı na ıslak bez konulması, kesilen karpuzun bir süre güneşte tutul ması sonucu serinlemenin olma sı, buharlaşmanın olduğu yerde soğuma olmasına örnek olarak verilebilir. 5 .5 Kütlesi belli suyun, kaynama sıcaklığında ta mamen buhara dönüşmesi için gerekli ısı miktarını, 5 .6 Buharlaşmanın soğutma amacı ile kullanılı şına günlük hayattan örnekler öğrenmiş olacağtm. Kaynama sıcaklığına gelmiş bir maddeye verilen ısı enerjisi, tanecikler arasındaki çekim kuvvetinin yok denecek kadar küçülmesinde yani tanecikler ara Buharlaşma ve Yoğuşm a Isısı sındaki bağların zayıflatmasında kullanılır. Sıvı bir maddenin ısı alarak gaz hâle geçmesi olayı na buharlaşma denildiğini biliyoruz. Maddelerin erirken ısıya ihtiyaçları olduğunu, donarken etrafa ısı verdiklerini de öğrendik. -fr Yabancı katı maddeler suyun buharlaşma ve buharın yoğunlaşma sıcaklığını etkiler. Suyun içine bırakılan katı maddeler su içinde çözün düklerinde, suyun kaynama sıcaklığı yükselir. Taneciklerin sıvı yüzeyini terk etmesine buharlaş ma denildiğini öğrenmiştik. Buharlaşma ile ilgili bazı özellikler aşağıda verilmiştir. -► Buharlaşma her sıcaklıkta olabilir. -> Maddeler dışarıdan ısı alarak buharlaşırlar. Do layısıyla buharlaşmanın olduğu yerde serinle me ve soğuma olur. | 1“ J o 0 Suyun içine tuz veya şeker karıştırılıp çözündüğünde kaynama sıcaklığı 100 °C un üstünde olur. Su içindeki tuz oranı arttıkça, suyun kaynama sıcaklığı daha da yükselir. Saf su ve tuzlu suyun sıcaklık - ısı grafikleri şekildeki gibi olur. -♦ Sıcaklığın artması buharlaşmayı hızlandırır. -> Açık hava basıncının azalması buharlaşmayı ar tırır. -♦ Sıvının açık yüzey alanı arttıkça buharlaşma da ha fazla olur. Rüzgârlı havada buharlaşma fazla olduğundan ıslak çamaşırlar daha çabuk kurur. Buharlaşma sıvı yüzeyinde olur. Yerlere dökülen suların kaybolması, ağzı açık kaptaki suyun azal ması buharlaşma sonucu olur. Sıvılar buharlaşırken çevrelerinden ısı alırlar. Bun dan dolayı buharlaşmanın olduğu yerde serinleme olur. Örneğin kışın terleyen bir insan dinlenmeye başladığında bir süre sonra üşüme ve titreme olur. Elimize döktüğümüz kolon yanın elimizi serinlettiğini biliyoruz. Çünkü kolonya buharlaşırken gerekli ısının bir kısmını elimizden alır ve ısı kaybeden elimizde serin leme olur. a COŞKU ■4 Birden fazla sıvıdan oluşan homojen karışımın bulunduğu bir kabı ısıttığımızda, öncelikle kay nama sıcaklığı en küçük olan sıvı buharlaşır. Sonra kaynama sıcaklıklarına göre diğer sıvılar ilkini izler. Kaptaki sıvıların birisi kaynarken, di ğerlerinin sıcaklıkları sabit kalır, değişmez. K, L, M sıvılarından oluşan karışımın ısıtılmasıyla elde edilen grafikteki düzlükler farklı sı caklıklarda kayna yan maddeleri göstermektedir. ı Sıcaklık (°C) M / L / Zaman -10 / K 225 | Erime - Donma ve Buharlaşma - yoğuşma Isısı Yoğuşma ısısı birimi J/g (Joule/gram), kütle birimi g (gram) olduğunda, yoğuşma için gerekli ısı enerjisi birimi J (Joule) olur. Anahtar Bilgi Kaynama sıcaklığındaki 1 gram sıvı hâldeki maddenin gaz hâle dönüşmesi için gereken ısı miktarına, o maddenin buharlaşma ısısı denir. Buharlaşma ısısı Lb ile gösterilir. Örnek -11 K, L ve M sıvılarının buhar laşma ısıları tabloda veril miştir. Eşit kütleli sıvılar kay nama sıcaklığındadır. Suyun buharlaşma ısısı 2257 J/g dır. Yani sıcaklığı 100 °C olan 1 gram su, 2257 J lük ısı verilerek tama men buharlaşır ve 100 °C ta su buharına dönüşür. Buharlaşma ısısı mad delerin ayırt edici özel liklerinden biridir. Farklı maddelerin eşit miktar larını buharlaştırmak için gereken ısı miktarları farklı farklıdır. Bazı mad delerin buharlaşma ısısı tabloda verilmiştir. Madde Eter 296,78 Aseton 520,41 Alkol 854,97 Su 2257,0 a. Özdeş ıstıcılarla ısıtılan maddelerden hangisi ilk olarak buharlaşır? c. 100 g M maddesinin buharlaşması için verilen ısı enerjisi ile kaç g K maddesi buharlaştırılır? Çözüm a. Buharlaşma ısısı en az olan, dolayısıyla buhar laşmak için en az ısıya ihtiyaç duyan madde, ilk olarak buharlaşır. Bu madde K sıvısıdır. b. Bir maddenin buharlaşma ısısı, yoğuşma ısısına eşittir. Dolayısıyla L maddesinin yoğuşma ısısı da 770 J/g dır. Q = m • Lb = Kütle x Buharlaşma ısısı Buharlaşma ısısı birimi J/g (Joule/gram), kütle biri mi g (gram) olduğunda, buharlaşma için gerekli ısı enerjisi birimi J (Joule) olur. Kaynama sıcaklığındaki sıvı bir madde gaz hâle ge çerken ne kadar ısı enerjisi alıyorsa, kaynama sı caklığında gaz hâldeki madde yoğuşarak sıvı hâle geçerken çevresine o kadar ısı verir. Bu sebeple bir maddenin buharlaşma ve yoğuşma ısısı b irbiri ne eşittir. Kaynama sıcaklığında bulunan 1 gram gaz hâldeki saf maddenin sıvı hâle geçerken verdiği ısı miktarı na yoğuşma ısısı denir. Yoğuşma ısısı, Ly ile gös terilir. Buharlaşma ısısı = Yoğuşma ısısı Ly M b. L maddesinin yoğuşma ısısı kaç J/g dır? Bu ısı miktarını aşağıdaki bağıntı ile hesaplayabiliriz: Lb = B uharlaşm a Isısı (J/g) Buna göre; Buharlaşma Isısı (J/g) Bir miktar sıvı maddenin buharlaştırılabilmesi için ge reken ısı miktarı, maddenin kütlesi ile doğru orantı lıdır. Maddenin kütlesi ne kadar fazlaysa buharlaş ması için alması gereken ısı da o kadar fazladır. Maddenin buharlaşması için gerekli ısı m o O © c. K sıvısının buharlaşma ısısı, Y sıvısının buharlaş ma ısısının yarısıdır. (370/2 = 185) Verilen ısı ile 100 g M sıvısı buharlaştırılabiliyorsa aynı miktar ısıyla 200 g K sıvısı buharlaştırılır. Örnek -12 s> Eterin yoğuşma ısısı yaklaşık 297 J/g dır. Yoğuşma sıcaklığındaki 200 gram eter sıvı hâle geçerken çevreye kaç Joule ısı enerjisi verir? Çözüm Yoğuşma sırasında maddenin çevreye verdiği ısı enerjisi, Q = m.Ly den hesaplanır. Soruda verilenler denklemde yerine yazılırsa, Q = 200 x 297 = 59 400 J = 59,4 kJ bulunur. Dolayısıyla kaynama sıcaklığında gaz hâldeki bir maddenin yoğuşarak sıvılaşırken etrafa verdiği ısıyı; Q = m • Ly Maddenin yoğuşur„ . . 41 w _ . ji- T = Kütle x Yoğuşma ısısı ken verdiği ısı a * eşitliği ile hesaplarız. Sıra Sizde - 10 Kaynama sıcaklığındaki 400 gram alkolün gaz hâle geçmesi için kaç kJ enerji gerekir? (Alkolün buharlaşma ısısı yaklaşık 855 J/g dır.) 0 COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Erime - Donma ve Buharlaşma - yoğuşma Isısı Kazanım Pekiştirme -12 Kazanım Pekiştirme -10 Madde Buharlaşma Isısı (J/g) K 500 Buharlaşma ısısı Erime ısısı Buz 335 J/g Su Bakır 176 J/g Aseton 2257 J/g 520 J/g L f M i Yukarıda bazı maddelere ait yaklaşık erime ve buharlaşma ısıları verilmiştir. 300 2000 250 N | Yukarıdaki tabloya göre aşağıdaki soruların doğru ya da yanlış olduğuna karar veriniz. 1a. Kaynama sıcaklığındaki 1 kg K maddesini buharlaştırmak için gerekli enerji ile kayna ma sıcaklığındaki 2 kg L maddesi buharlaştırılabilir. j b. Kaynama sıcaklığındaki 200 gram M mad desini buharlaştırmak için gerekli ısı ile kay nama sıcaklığındaki en fazla 800 gram N maddesi buharlaştırılır. ] c. Yoğuşma sıcaklığında ve gaz hâldeki 20 gram L maddesinin sıvı hâle geçerken verdi ği ısı ile kaynama sıcaklığındaki 3 gram M maddesi gaz hâle geçer. d. Yoğuşma sıcaklığındaki 2000 g N maddesi sıvı hâle geçerken 500 kJ ısı enerjisi alır. ! e. Gaz hâldeki K maddesinin yoğuşma ısısı 500 J/g dır. ~^\ f. Kaynama sıcaklığındaki 1 kg M maddesinin buharlaşması için gerekli ısı ile yoğuşma sı caklığındaki 4 kg K maddesinin etrafa verdi ği ısı birbirine eşittir. Buna göre, a. 0 °C ta 50 g buzu eritmek için gerekli ısı kaç J dür? b. Donma sıcaklığında 100 g bakır donarken kaç J ısı enerjisi çevreye yayılır? c. 10 gram kaynama sıcaklığındaki aseton sıvı ha le geçerken verdiği ısı ile, yaklaşık kaç gram eri me sıcaklığındaki bakır erir? d. 100 °C ta 100 g suyu baharlaştırmak için gerek li ısı ile kaynama sıcaklığındaki yaklaşık kaç gram aseton buharlaşır? Kazanım Pekiştirme -13 Suyun donmasını geciktirmek için üç yöntem öneriniz. 1.................................................................................... 2 ...................................................................... 3.................................................................................. Kazanım Pekiştirme -11 Aşağıda verilen kavramlar, semboller ve birim leri eşleştiriniz. Buharlaşma ısısı « « Le * Erime ısısı * m * Kütle * • * J/g °C c « Sıcaklık # T * Öz ısı * Lb * Q COŞKU * g * J/g « °c ERİME - DONM A ve BUHARLAŞMA - YOGUŞMA ISISI KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aşağıdaki niceliklerden hangisi ayırt edici bir özellik değildir? 4. Bir maddenin donma - erimesi ile ilgili, I. Erime - donma sıcaklığı birbirine eşittir. A) Kaynama sıcaklığı II. Donma sırasında madde çevresine ısı verir. B) Sıcaklık III. Erime sırasında madde çevresinden ısı alır, C) Öz ısı yargılarından hangileri doğrudur? D) Donma sıcaklığı 2. « A) Yalnız B) İv e li C) II ve III D) I, II ve Suyun buharlaşma ısısı yaklaşık olarak 2257 J/g dır. Banyo yapan Merve havadaki 15 gram su buharının banyo aynasında yoğuştuğunu fark ediyor. 5. A) Buna göre, buhar yoğuşurken etrafa kaç J ısı enerjisi yaymıştır? A) 2257 B) 22 570 Aynı ortama konmuş aşağıdaki hangi madde çifti arasında kesinlikle ısı alışverişi olur? C) 33 855 D) 45 140 B) I C) D) 3. 6. Aşağıdaki kaplarda bulunan eşit sıcaklıkta ki sulardan hangisini kaynama sıcaklığına çıkarmak için en az enerji gerekir? A) B) 200 g su Serpil, Fen ve Teknoloji dersinde “Maddenin Hâlleri ve Isı” ünitesinde öğrendiği bazı nice liklerin birimlerini, birim evi adı verdiği şekilde ki gibi bir tabloya yazıyor. Serpil’in hazırladığı birim evinde hangi ni celiğin birimini yanlış yazmıştır? A) I ■I B) C) III D) IV D) 300 g □ @ COŞKU Erime - Donma ve Buharlaşma - Yoguşma Isısı 7. 1 0 . Kışın buz tutan yollara kumla karışık tuz serpilir. I. Erime sıcaklığında katı madde II. Donma sıcaklığında sıvı madde m III. Yoğuşma sıcaklığında gaz madde (çozum Buna göre, Yukarıdaki maddelerin hangisine ısı enerji si verildiğinde madde hemen hâl değiştirir? I. Tuz, buzun donma noktasını düşürür. A) YalnızI B) Yalnız II II. Kum arabaların kaymasını ve patinaj yap masını azaltır. C) İve III D) II ve III III. Kum, buzun erimesini kolaylaştırır. ifadelerinden hangileri doğrudur? 8. Aşağıdaki olaylardan hangisi buharlaşan bir sıvının çevresinden ısı alacağı ilkesiyle açıklanabilir? A) Kolumuza dökülen kolonyanın kolumuzu serinletmesi B) İçi sıcak olan bir evin camlarının buğulan ması C) İçine sıcak su doldurulan bardağın çatla ması D) Tuzlu suyun saf suya göre daha zor kayna ması 9. Bir sınıfta öğrenciler, ısı ve sıcaklık kavramla rıyla ilgili aşağıdaki posterleri hazırlıyor. A) Yalnız B) Yalnız II C) İv e li D) I, II ve III 1 1 . Asetonun buharlaşma ısısı 520,4 J/g dır. Buna göre, bir kumaşa dökülen 10 gram aseton buharlaşırken çevresinden kaç J ısı (çözüm alır? A) 5,204 B) 52,04 C) 520,4 D) 5204 1 2 . Demir yaklaşık 1535 °C ta katı hâlden sıvı hâle geçer. Bu sırada 5 g demir yaklaşık 600 J ısı verir. Buna göre demirin erime ısısı yaklaşık kaç J/g dır? A) 100 Isı, alınan ya da verilebilen bir enerjidir. Kaynama, kaynama sıcaklığında olur- l ken, buharlaşma û farklı sıcaklıklar- T da olabilir. B) 120 C) 150 D) 200 13. Şekildeki çizelgede E rim e / D o n m a M adde ısısı (J /g ) ^ erime sıcaklığında buf f t lunan cıva, kurşun ve Cıva 11,28 {çözüm buzun erime/donma K u rşun 22,57 ısıları verilmiştir. Cıva nın 150 gramını, kur 334,4 Buz şunun 100 gramını, buzun da 10 gramını sıvı hâle getirmek için ve rilmesi gereken ısı enerjileri sırasıyla Qc, Qk, Qb dir. Buna göre, bu ısılar arasındaki ilişki nedir? Buna göre, hangi posterde verilen mesaj yanlıştır? A) I p j COŞKU B) II C) III D) IV Qb B) Qb > Qk > Qc C) Qb > Qc > Qk D) Qk > Qc > Qb A) Qc > qk> ISINMA ve SOĞUMA EĞRİLERİ Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 6.1 Katı, sıvı ve buhar hâlleri kolay elde edilebilir (su gibi) maddeleri ısıtıp soğutarak, sıcaklık zaman verilerinin grafiğe geçirilebileceğini, Isınma - Soğuma Eğrileri Isı alan ya da veren maddelerin tanecikleri arasın daki bağların, tanecik hareketliliklerinin ve tanecikler arasındaki uzaklıkların değiştiğini öğrendik. Madde lerin aldıkları ya da verdikleri ısı miktarı yeteri kadar olduğunda madde hâl değiştirir. 6 .2 İsınan-soğuyan maddelerin, sıcaklık-zaman grafiklerini yorumlayıp; hâl değişimleri ile ilişkilendirilebileceğini, öğrenmiş olacağım. Isı Alan Buzun Sıcaklık-Zaman Grafiği Başlangıçta katı hâlde, sıcaklığı ^40 °C olan buz düz gün olarak ısıtılıyor. Maddenin ısınma grafiği aşağıda ki gibi oluyor. Bu grafiği çizilen madde; ısı almaktadır. Yukarıdaki şekilde buz, su ve buharın tanecik yapı ları sembolize edilmiştir. Buzun tanecikleri arasın daki uzaklık suyunkine göre daha fazla fakat mole küller birbirine tutunmuş ve daha düzenli bir yapıya sahiptir. Bu durumun su için özel bir durum olduğu na dikkat ediniz. Başlangıçta buz olan madde; A - B noktaları arasında buzdur. Buzun sıcaklığı yükselmektedir. B noktasında madde erime sıcaklığına ulaşmış olur. B - C noktaları arasında madde hâl değiştirmektedir, sıcaklık sabittir. B de maddenin tamamı buz, B - C noktaları arasında buz - su karışımı, C noktasında ise tamamı 0 °C ta sudur. C -D noktaları arasında sudur. Suyun sıcaklığı yükselmektedir. D noktasında kaynama sıcaklığına ulaşmış olur. D - E noktaları arasında madde hâl değiştirmektedir, sıcaklık sabittir. D de maddenin tamamı su, D - E nok taları arasında su - buhar karışımı, E noktasında ise tamamı 100 0 C ta buhardır. E noktasından sonra buhardır. Buharın sıcaklığı yükselmektedir. Q COŞKU Isınma ve Soğuma Eğrileri Isı Veren Bir Maddenin Sıcaklık - Zaman Grafiği İlk sıcaklığı 130 °C olan bir miktar su buharı, soğuk bir ortama götürüldüğünde, etrafa ısı verir. Bu esnada mad denin sıcaklık - zaman grafiği aşağıdaki gibi çizilebilir. Grafiği çizilen madde; ısı vermektedir. Başlangıçta su buharı olan madde; -♦ A - B noktaları arasında buhardır. Buharın sıcaklığı alçalmaktadır. B noktasında madde kaynama sıcaklığı na ulaşmış olur. - * B - C noktaları arasında madde hâl değiştirmektedir, sıcaklık sabittir. B noktasında maddenin tamamı 100 °C ta buhar, B - C noktaları arasında buhar - su karışımı, C noktasında ise tamamı sudur. C - D noktaları ara sında sudur. Suyun sıcaklığı alçalmaktadır. D noktasında donma sıcaklığına ulaşmış olur. Yoğuşma sıcaklığı 100 - * D - E noktaları ara sında madde hâl değiştirmektedir, sı caklık sabittir. D Donma noktasında madde««aklığı nin tamamı 0 °C ta su, D - E noktaları arasında su - buz karışımı, E noktasında ise tamamı 0 °C ta buzdur. Zaman •4 E noktasından sonra buzun sıcaklığı alçalmaktadır. Örnek -13 ^ Başlangıçta katı hâl deki madde eşit za man aralıklarında eşit ısı veren kaynakla ısı tılıyor. Madde ile ilgili aşa ğıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? © Sıra Sizde -11 80 °C Sıcaklığı 80 °C olan Y cis mi -1 0 °C taki X sıvısının içine bırakılıyor. Denge sıcaklığına ulaş maları için yeterli süre beklenilen saf maddele rin sıcaklık - zaman gra fiği aşağıdakilerden hangisi olamaz? Y cismi A) 60 °C ta gaz hâle geçer. B) Madde 14 dakika sonra tamamen erimiştir. C) Madde 50 °C ta gaz hâldedir. D) Madde 20 °C ta hem sıvı hem de katı hâlde bu lunabilir. Çözüm Grafiğe baktığımızda maddenin başlangıçta -30 °C ta olduğu görülür. Isı alan madde 20 °C ta erimeye başlar. Sıcaklık 60 °C’a geldiğinde sıvı hâlden gaz hâle geçmeye başlar. Buna göre A ve D seçenekle ri doğrudur. Maddenin başlangıçtan itibaren ısıtılarak 20 °C ta sıvı hâle geçinceye kadar geçen süre 14 dakikadır. D doğrudur. Madde 50 °C ta sıvı hâldedir, henüz gaz hâle geçmemiştir. Cevap C 0 COŞKU SıcaklıkfC ) S ıcaklıkfC ) Y Zaman ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Isınma ve Soğuma Eğrileri Kazanım Pekiştirme -15 Kazanım Pekiştirme - 16 Düzenli olarak ısıtılan bir katiya ait sıcaklık - za man tablosu aşağıda verilen madde İçin sıcak lık - zaman grafiğini çiziniz. Zaman (dk) 0 5 10 15 20 25 Sıcaklık (°C) 10 20 30 40 40 40 Sıcaklık (°C) Bir maddeye ait yukarıdaki grafiğe bakarak mad denin sıcaklık - zaman tablosunu doldurunuz. (Madde düzenli olarak soğutulmaktadır.) Sıcaklık (°C) Zaman (dk) 5 10 15 20 Zaman (dk) 25 Bu grafiğe göre aşağıdaki soruları cevaplayınız. Grafiğe göre aşağıdaki soruları cevaplayınız. a. Madde hangi zaman aralığında gaz hâldedir? a. 5. dakikada madde taneciklerinin hareketliliği ile 25. dakikadaki taneciklerinin hareketliliğini b. Madde hangi zaman aralığında sıvı hâldedir? karşılaştırınız. c. Madde hangi sıcaklıkta donmaya başlar? b. Madde kaç derecede hâl değiştirmeye başla d. Maddenin donması kaç dakika sürmüştür? mıştır? e. - 0 °C ta madde hangi hâldedir? c. 20. dakikada madde hangi hâlde ya da hâllerde bulunur? f. - 40 °C ta madde hangi hâldedir? Kazanım Pekiştirme -17 Yanda verilen cümlelerin doğru (D) ya da yanlış (Y) olduğu de ğerlendirildiğinde kaç numara lı çıkışa ulaşılır? Hâl değiştirme sıra sında maddenin sıcak lığı sabit kalır. Sıvı hâlden gaz hâle geçen maddenin taneciklerinin hareketliliği azalır. Kaynama buharlaşmanın en hızlı olduğu ana denir. 0 COŞKU ISINMA ve SOĞUMA EĞRİLERİ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Sıcaklığı 20 °C olan su, buzdolabına konulup -18 °C ta buz olana kadar bekletiliyor. Suyun bu olaydaki sıcaklık değişiminin za mana göre grafiği aşağıdakilerden hangisi gibi çizilebilir? B) 20 0 -1 8 Sıcaklık (°C) Isıca yalıtılmış ortamda bir kapta bulunan saf su içerisine bir miktar buz parçası konuluyor. Z 7 Zaman Isı alışverişi yalnızca su ile buz arasında ol duğuna göre, bunların sıcaklık - zaman gra fikleri I, II, III te verilen grafiklerden hangi leri olabilir? 5. A) Yalnız II B) Yalnız I C) İv e li D) I, II ve Isınan maddenin tanecikleri arasındaki uzaklık artar. p(çozum 2. Eşit zaman a ralıklarında eşit ısı veren kaynakla ısıtı lan maddenin ısınma eğrisi şekildeki gibi dir. Sıcaklık - zaman grafiği şekildeki gibi olan bir madde için, aşağıda verilen zaman ara lıklarının hangisinde tanecikler arasındaki uzaklık en fazladır? Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Maddenin erime sıcaklığı 30 °C tur. B) Maddenin buharlaşma sıcaklığı 60 °C tur. A) 5. dk B) 1 0.d k C) 20. dk D) 30. dk C) Maddenin erime süresi kaynama süresin den kısadır. D) Madde 0 °C ta katıdır. 6. Saf X katisına ait sıcaklık - zaman grafiği jjS fe yanda verilmiştir. {çözüm 3. Saf katı bir mad denin sıcaklık - ve rilen ısı enerjisi de ğişimi grafikteki gi bidir. ■Sıcaklık (°C) Verilen ısı enerjisi (cal) Q COŞKU B) 20 5 4 " / i / i 2 : 1 i 3 / Zaman A) Madde miktarı artırılırsa T2 değeri artar. B) 2. bölgede kimyasal değişme olur. Erime ısısı 10 cal/g olan bu maddenin kütlesi kaç gramdır? A) 10 Buna göre, aşağıda ki yargılardan hangi si doğrudur? Sıcaklık C) 25 D) 30 C) 4. bölgede madde kaynamaktadır. D) 1. ve 3. bölgelerde maddenin yoğunluğu eşittir. Isınma ve Soğuma Esrileri 7. Saf bir maddeye ait sıcaklık-verilen ısı grafiği şekilde ki gibidir. 9. Buna göre; İçlerinde sırasıyla 100 g ve 200 g kütleli mus luk suyu bulunan K ve L kapları özdeş ısıtıcıla rın üzerine konuluyor. Isıtıcı üzerindeki sıvılar kaynayana kadar ısıtılıyor. Aşağıdaki grafiklerden hangileri K ve L kap larındaki sulara ait olabilir? I. B u h a rla ş m a ısısı, erime ısısından büyüktür. II. Eşit miktarda enerji aldığında madde katı hâldeyken sıvı hâldekine göre daha fazla sıcaklık değişimine uğrar. III. Hâl değiştirme sıcaklıkları T ve 2T dir. yargılarından hangileri doğrudur? (Bölmeler eşit aralıklıdır.) A) Yalnız B) İve III C) II ve III D) 1,11 ve 8. M {çözüm 10. Bir maddenin soğuma eğrisi şekildeki gibidir. Öğretmen öğrencilere “Madde miktarı daha faz la olsaydı, grafikle ilgili neler söylerdiniz?” diye soruyor ve öğrencilerden aşağıdaki cevaplar, alıyor. M (çözüm Zam an (dk) 1 2 3 4 5 6 7 8 Sıcaklık (°C) 10 20 30 40 40 40 60 80 Yukarıdaki çizelgede ısı alan katı hâldeki bir maddenin zamana göre sıcaklık değerleri ve rilmiştir. Buna göre, maddenin sıcaklık - zaman gra fiği aşağıdakilerden hangisi gibidir? Hangi öğrencilerin verdiği cevaplar yanlıştır? A) Yakup ve Berra B) Burcu ve Cengiz C) Berra ve Burcu D) Yakup ve Burcu 0 COŞKU MADDENİN HALLERİ ve ISI ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Şekildeki kap sıcak bir or tama bırakılıyor. 4. I. İstanbul’da Ocak ayının ortalama hava sı caklığı 12 °C tur. II. Ocakta pişirilen yemeğe sıcaklık aktarılır. Termometrenin gösterdi ği değer hangi durumda ortam sıcaklığına doğru yükselmeye başlar? III. Bu kazak beni çok ısıttı. IV. Buz erirken çevresinden ısı alır. Yukarıda içinde “ısı” ve “sıcaklık” kavramları geçen cümleler verilmiştir. A) Kaba buz ilave ettikten sonra B) Kabı sıcak ortama koyduğumuz anda Buna göre, bu kavramların doğru ve yanlış kullanıldığı cümleler aşağıdakilerden han gisinde doğru gösterilmiştir? C) Kaba 0 °C ta su eklendikten sonra D) Buzun tamamı suya dönüştükten sonra Yanlış Doğru 2. Aşağıdakilerden hangisi yanlış bilgi içerir? A) I, II III, IV B) I, III II, IV C) I, IV II, III D) III, IV I, II A) Öz ısı hem madde miktarına hem madde nin cinsine bağlıdır. B) “ Kalori” bir ısı enerjisi birimidir. C) Öz ısının birimi J/g °C tur. 5. D) Farklı maddelerin öz ısıları farklı olabilir. Yandaki tablo da hangileri nin yerlerinin kendi araların da değişme siyle tablodaki yanlışlıklar dü zelir? A) 3 ile 5 3. 6. Öğrenciler, ısı ve sıcaklıkla ilgili yorumlar yapı yor. -10 Ölçü Aleti Nicelik 1. Sıcaklık — 2. Metre 3. Kuwet — 4. Dinamometre 5. Basınç — 6 . Barometre 7. Uzunluk — 8 . Termometre B) 4 ile 8 C) 2 ile 8 D) 2 ile 6 Isı yalıtımının sağ landığı ortamda bir araya konu lan K ve L mad Zaman delerinin sıcak (dk) lık - zaman gra fikleri şekildeki gibidir. Buna göre, hangilerinin yaptığı yorum doğ rudur? Buna göre, K ve L maddeleri ile ilgili aşağı daki yargılardan hangisi yanlıştır? A) Elif ve Rana A) K ısı verirken, L ısı alır. B) Elif, Nesibe, Betül ve Rana B) Maddelerinin denge sıcaklığı 15 °C tur. C) Elif, Betül ve Rana C) L deki ısı değişimi K dekinden büyüktür. D) Yalnız Nesibe D) Isı alışverişi 10 dk sürmüştür. Q COŞKU 235 GÜSH Maddenin Hâlleri ve Isı 7. 0°C taki termometre 10. şekildeki gibi 20 °C ta ki suya konuluyor. 200 g 200 g Buna göre termomet re haznesindeki ısı aktarımının yönleri, aşağıdakilerden han gisindeki gibi göste rilirse doğru olur? 60 °C 80 °C Isıca yalıtılmış I, II, III ortamlarındaki sıcaklık ve kütleleri verilen sular birbiriyle karıştırıldığın da, hangilerinde ısı alışverişi gerçek leşmez? A) C) III 100 g 100 g LJ 80 °C 60 °C A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III D) I ve D) 11. Donmakta olan bir madde için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Çevresine ısı verir. B) Sıcaklığı sabit olabilir. 8. Bir sıvılı termometrenin yapımında kullanı lacak sıvının özellikleri arasında, aşağıdakilerden hangileri bulunur? C) Çevresinden ısı alır. D) Kütlesinde değişme olmaz. I. Sıvı donma ve kaynama sıcaklığının, ölçüm yapılacak sıcaklıklara uygun olması II. Sıvının düzgün genleşebilmesi III. Sıvının özkütlesinin büyük olması 9. A) Yalnız II B) İv e li C) II ve III D) I, II ve Aşağıdaki sıcaklık - ısı grafiklerinden hangi si ısı alan bir maddeye ait olamaz? B) K, L, M kaplarında eşit miktarda farklı sıcaklık larda aynı cins sıvılar vardır. Bu sıvıların içine özdeş termometreler bırakılıyor. Buna göre, Sıcaklık (°C) I. K deki termometre sıvısının taneciklerinin hareket enerjisi diğerlerinden büyüktür. Isı D) II. M deki sıvı taneciklerinin hareket enerjisi sıfırdır. III. L kabı 25°C taki odaya konulduğunda çev resine ısı aktarır. Sıcaklık (°C) ifadelerinden hangileri doğrudur? Isı A) Yalnız I B) I ve III C) I ve II D) I, II ve III 236) Q COŞKU MADDENİN HÂLLERİ ve ISI ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 4. 1. Bir termometreyle ölçülen üç farklı sıcaklıkta termometre içindeki sıvıyla ilgili aşağıdaki bilİ JpB giler veriliyor. (çözüm T0 \ ı T Tanecikler ara Taneciklerin Tanecikler sı mesafe dihareket enerjisi arası mesafe T1sıcaklığındakin- ğerlerinkinden büyüktür. daha küçüktür. den büyüktür. Donma ve kayna ma sıcaklıkları tab loda verilen S, R ve T sıvıları ile yapılan term om etrelerinin üçü birden aşağı daki hangi sıcaklık değerini ölçebilir? A) 20 °C II B) 30 °C Donma sıcaklığı (°C) Kaynama sıcaklığı (°C) s -2 0 80 R 10 60 T 40 100 C) 45 °C D) 70 °C Buna göre, T.,, T2 ve T3 sıcaklıkları aşağıda ki termometrelerin hangisinde doğru gös terilmiş olabilir? A B) ~h C) - h D) - h '- h , -T 2 -T ~ T3 -T3 i • 2. -h -7", - T1 ~h < ) Aşağıdakilerden hangisinin birimi J/g dır? A) Donma ısısı B) Donma sıcaklığı C) Sıcaklık D) Öz ısı 3. Şekildeki özdeş I, II, III ve IV kaplarında ilk sı caklıkları verilen sular vardır. Kaplar aynı anda özdeş ısıtıcılarla ısıtılmaya başlıyor. Sıvı Donma Sıcaklığı (°C) Kaynama Sıcaklığı ( X ) X -1 0 110 Y 10 90 Tabloda donma ve kaynama sıcaklıkları veri len X ve Y sıvılarıyla sırasıyla K ve L termomet releri yapılıyor. j Buna göre, hangi kaplardaki sular aynı anda kaynamaya başlayabilir? I (Kaplar yeterince büyüktür.) £ ■I o o A) İv e li B) II ve III C) İve IV D) II ve IV 6. M ( çözüm 60 °C 200 g su 60 °C 30 °C 100gsu 100 g su Yukarıdaki kaplar 90 °C sıcaklığındaki bir orta ma bırakılıp uzun süre bekletiliyor. Buna göre; I. Yalnız K termometresi suyun donma sıcak lığını ölçebilir. II. L termometresi suyun kaynama sıcaklığını ölçebilir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştu? (Buharlaşma olmadığı düşünülecek.) A) Hiç bir kaptan çevreye ısı aktarımı olmaz. III. Hava sıcaklığı -5 °C olduğunda termomet relerden yalnız biri ölçüm yapabilir. B) Başlangıçta K ve L kaplarındaki taneciklerin ortalama hareket enerjisi birbirine eşittir. yargılarından hangileri doğrudur? C) Taneciklerinin toplam hareket enerjisi en fazla olan kap L kabıdır. A) Yalnız I B) İv e li C) II ve III D) İve III 0 COŞKU D) Sıcaklık artışının en fazla olacağı su M ka bındaki sudur. C237İ Maddenin Hâlleri ve Isı 7. 8. Aşağıdaki niceliklerden hangisi maddelerin ayırt edici özelliklerden değildir? A) Öz ısı B) Kaynama sıcaklığı C) Isı miktarı D) Donma sıcaklığı Sıcaklık 1 0 . Bir öğrenci aşağıdaki gibi eşit sıcaklıkta özdeş erlenmayerlere eşit kütlede su, alkol ve sıvı yağ koyuyor. Eşit kütleli yağ ve su, ısıtıcılarla ısıtıldıkların da şekildeki grafik el de ediliyor. Erlenmayerleri özdeş ısıtıcılarla ısıtmaya baş layıp 5 dakika boyunca her dakika sıvı sıcak lıklarını ölçüyor ve ölçümlerini bir çizelgeye kay dediyor. Buna göre, eşit mik tar ısı enerjisi aldık larında yağ ve suyun sıcaklıklarının farklı miktar değişmesinin nedeni, hangi nicelik lerinin farklı olmasıdır? A) Hacim B) Öz ısı C) Yoğunluk D) Kaynama sıcaklığı Bu deneyi yapan öğrenci, aşağıdaki sorular dan hangisinin cevabını bulmayı amaçlamış olabilir? (Sıvıların kaynamadığı kabul ediliyor.) A) Sıvıların aldığı ısı miktarı kütlelerine bağlı mıdır? B) Sıvılardaki sıcaklık artışları sıvıların cinsleri ne bağlı mıdır? C) Sıvılardaki sıcaklık artışı ısı kaynağının şid detine bağlı mıdır? 9. D) Termometrenin ölçüm hassasiyeti nelere bağlıdır? ET m (çözüm 11. Kesilen karpuzun bir süre Güneş ışı ğında bekletilmesi Toprak testinin yapısında gözenek olması P ( çozum S a b it tu tu la n d e ğ iş k e n B a ğ ım lı d e ğ iş k e n B a ğ ım sız d e ğ iş k e n Sıvı kütlesi ve verilen ısı miktarı Sıcaklık d e ğ işim i M addenin c in s i Değişkenleri yukarıdaki gibi olan bir deney düzeneği kurmak istiyen Arif, aşağıdaki dü zeneklerden hangilerini kurduğunda ama cına ulaşmış olur? (Isıtıcılar özdeş olup eşit sü re çalıştırılmaktadır.) Bilgi: Buharlaşan sıvılar çevrelerinden ısı alır ve soğumalarına neden olur. Yunus bu bilginin doğruluğunu, yukarıda ve rilen durumların hangilerinde görür? 238 A) YalnızI B) II ve III C) İve IV D) 1,11 ve IV 0 COŞKU MADDENİN HÂLLERİ ve ISI ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Şekildeki tabloda bazı maddelerin buharlaşma-yoğuşma ısıları ve rilmiştir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yan lıştır? Buharlaşm a yoğuşm a ısısı (J/g) M adde Su 2257 Aseton 520,41 Alkol 855 Eter 297,78 4. Sınıfta ısı ve sıcaklık kavramlarıyla ilgili ko nuşan hangi öğrencinin ifadesi yanlıştır? m (çözüm Sıcaklık termo metre ile ölçülür. Isı, sıcaklıkları farklı mad deler arasında aktarılan bir enerji çeşididir. A) 1 gramını buharlaştırmak için en fazla ısı su için gereklidir. B) 1 g alkolü buharlaştırmak için gereken ısı, 2 g asetonu buharlaştırmak için gereken ısıdan fazladır. C) 1 g aseton buharlaşması için gereken ısı, 1 g alkolün buharlaşması için gereken ısı dan azdır. D) 1 gramını buharlaştırmak için en az ısı eter için gereklidir. Isı alan bir katının taneciklerinin hareket enerjisi artar. 2. K, L, M kaplarında kütle- vj — leri eşit ve aynı cins sıvıiİF ffl lar varc|ır. Bu sıvılar 25 °C (çözüm taki odalara konulduğun da ortama verdikleri ısı enerjilerinin sütun grafik leri şekildeki gibi oluyor. A) Bekir B) Fatma Sıcaklık birimi jouledür. C) Ali D) Haşan Ortama verdikleri ısı e nerjisi .. K L M Buna göre, bu sıvıların odalara bırakılma dan önceki sıcaklıkları arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) K > L > M B) M > L > K C) K > M > L D) L > M > K 5 su (£ > Şekil - II Şekil-I deki K ve L kapları taşma düzeylerine ka dar çeşme suyu ile dolduruluyor. Her iki kap taki sular ısıtıcılarla kaynayana kadar ısıtılıyor. 3. Buhar hâlindeki saf bir madde yoğuşurken; Düzenekte ısı kayıpları ihmal edildiğine gö re, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? I. Sıcaklığı değişmez A) Kaplardaki sulara ısı enerjisi aktarılmıştır. II. Isı alır B) L kabındaki suyun aldığı ısı enerjisi K kabındakinin aldığından daha büyüktür. III. Kütlesi artar yargılarından hangileri yanlış olur? C) K ve L kaplarındaki suların son durumda sıcaklıkları eşittir. A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III D) I, II ve III D) Kaplardaki suların ilk ve son sıcaklıkları eşit olduğundan aldıkları ısı enerjileri eşit olur. Q COŞKU (239 Maddenin Hâlleri ve Isı 6. Isıca yalıtılmış or tamda K ve L mad deleri bir araya ge tiriliyor K maddesi nin sıcaklık - zaman grafiği şekildeki gibi çiziliyor. JÜ (çözüm Isı alışverişi yalnız maddeler arasında oldu ğuna göre, L maddesinin sıcaklık - zaman grafiği aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) B) Sıcaklık (°C) Isı ve sıcaklık ile ilgili ön bilgilere sahip bazı öğ renciler fikirlerini yukarıdaki gibi ifade etmiştir. 40 Buna göre, hangi öğrenci vanlış bir bilgiye sahiptir? 7. 20 60 Zaman(s) C) A) Furkan B) Elif C) Ahmet D) Nuray D) L nin erime ısısı 180 J/g, M nin buharlaşma ısısı 45 J/g dır. Erime sıcaklığındaki 10 g L nin erirken ver diği ısı ile kaynama sıcaklığındaki kaç gram M gaz hâle geçer? A) 20 B) 40 C) 80 D) 160 10. Eşit sürede eşit Bir K maddesinin sı caklık - zaman grafiği şekildeki gibidir. miktar ısı veren bir ocakla ısıtılan eşit kütleli K, L, M ve N madde lerinin sıcaklık zaman grafikleri şekildeki gibidir. Zaman Buna göre, K madde si ile ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? (Isı kayıpları Buna göre, aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? ihmal ediliyor.) A) K ve L aynı cins maddeler olabilir. A) Isı vermiştir. B) Sıcaklığı artmıştır. B) Eşit miktar ısı verildiğinde L maddesinin sı caklığı N ye göre daha az artar. C) Yoğunluğu değişmemiştir. C) En az ısıyla en çok sıcaklık değişimi K maddesindedir. D) Molekülleri arasındaki titreşim hareketi art mıştır. D) Eşit miktar enerji ile N maddesinin sıcaklı ğı M maddesine göre 3 kat fazla artırılır. Q COŞKU MADDENİN HÂLLERİ ve ISI ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 3. Yalnız kendi ara larında ısı alışve rişi yapan X ve Y katilarının sıcak lık-ısı enerji gra fiği şekilde veril miştir. su Y maddesinin kütlesi 20 gram olduğuna göre, I. X maddesi ısı vermiştir. II. Y maddesinin hâl değiştirme ısısı LY = 10 cal/g dır. alkol yağ Sıvı kütleleri eşit olan su, sıvı yağ ve alkol öz deş ısıtıcılarla eşit süre ısıtıldığında, sıcaklık ar tışlarının farklı olduğu gözleniyor. Buna göre, III. Y maddesinin aldığı ısı miktarı X maddesi nin verdiği ısı miktarının 2 katıdır. I. Sıcaklık artışlarının farklı olmasının nedeni öz ısılarının farklı olmasıdır. yargılarından hangileri doğrudur? II. Sıcaklık artışlarının farklı olması maddele rin renkleri ile ilgilidir. A) Yalnız I B) II ve III C) I ve II D) I, II ve III III. Bu sıvıların sıcaklıkları eşit miktar azaldığın da çevrelerine verdikleri ısı enerjileri eşit olur. ifadelerinden hangileri doğrudur? \\ 7 / buz ı ■■ }\ su f f lfı kaynar /7 su M K termometre si I kabındaki sudan çıkartı lıp II kabındaki suya daldırılı yor. Bu olaylar süı ıı resince termo metreyi gözleyen aşağıdaki öğrencilerden hangisinin yorumu yanlıştır? I I kabına daldırılan termometre sıvıdan ısı almıştır. A) Yalnız I B) İv e li C) İve III D) I, II ve a X addesi x m maac H \ addesı Y m addesi o ¡W I kabından I I kabına daldırılan termometre içindeki sıvının hareket enerjisi a r ta r.. Erime sıcaklıklarında bulunan eşit kütleli X ve Y katı maddeleri şekildeki gibi tüp içindeyken özdeş ısıtılcılarla aynı anda ısıtılmaya başlanı yor. X maddesinin t sürede, Y maddesinin ise 2t sürede tamamen sıvı hâle geçtiği gözleniyor. Bu deney sonucunda aşağıdaki yargılardan hangisine varılabilir? A) X ve Y maddelerinin öz ısıları eşittir. Termometrede okunan değer, kapta bulunan maddeyi oluş turan taneciklerin hareket enerjilerinin bir göstergesidir. A) Onur 0 COŞKU B) Vedat Termometre deki sıvı tane cikleri arasın daki mesafe azalmıştır. C) Rânâ D) Seda B) X ve Y maddelerinin erime sıcaklıkları eşittir. C) X maddesinin erimesi için gereken ısı mik tarı, Y maddesinin erimesi için gereken ısı miktarından küçüktür. D) X ve Y maddelerinin tamamen eriyinceye kadar geçen sürelerde aldıkları ısılar eşittir. Maddenin Hâlleri ve Isı 5. Saf X, Y, Z madde lerinin erime ve kaynama sıcaklık ları tablodaki gibi verilmiştir. M adde Erime sıcaklığı ro X -1 0 + 80 Y -33 + 90 z + 10 + 120 Buna göre, Kaynama sıcaklığı (°C) 8. K M L ■ buz buz b uz ¿S ¡SSİ I. 0 °C ta üçü de sıvı hâldedir. II. 150 °C ta üçü de gaz hâlindedir. III. - 40 °C ta üçü de katı hâldedir, yargılarından hangileri doğrudur? 6. A) Yalnız B) Yalnız II C) II ve III D) I, II ve III Öz ısıları tablodaki gibi olan eşit kütleli K, L, M katı cisim leri kaynamakta olan su içine K 0,46 atılarak yeteri kadar bekleni L 0,91 yor. Cisimlerin sıcaklığı, su M 0,13 yun kaynama sıcaklığına ula şınca cisimler, içinde eşit miktarda ve 0 °C ta buz olan kapların içine şe kildeki gibi bırakılıyor. Ö z ısı (J /g °C) Isı alışverişi sadece cisimler ve buz kalıpla rı arasında olduğuna göre, ısı alışverişi so na erdiğinde, aşağıdakilerden hangisi söy lenebilir? K ve L saf sıvılarının sı caklık - verilen ısı grafi ği şekildeki gibidir. A) En fazla buzu K cismi eritir. Bu iki sıvı için; B) Buzlar cisimlere ısı verir. I. K, 2T derecede; L, T derecede hâl de ğiştiriyor. C) En fazla ısıyı M cisminin temas ettiği buz alır. D) Buza en fazla ısı veren cisim L dir. II. K ve L sıvıları aynı cins olabilir. III. Sıcaklığının değişmediği anlarda sıvılar hâl değiştiriyordur. yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur? 7. A) Yalnız B) Yalnız C) Yalnız D) I ve III Cıva ve buza ait yaklaşık erime ısıları yandaki tab loda verilmiştir. Bu tabloya göre aşağıdakilerden hangisi söy lenemez? Yandaki şekil de aynı orta ma bırakılan K, L, M cisim leri arasındaki ısı akış yönleri oklarla göste rilmiştir. [ M Buna göre, bu cisimlerin ilk andaki tanecik hareketliliklerini gösteren modeller, aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? K M A) (•) « (• » ) (dO))) ((•)) (•) (<«)) « •» « <•» ) 19) « •» (« •» ) A) Erime sıcaklığındaki 1 gram cıva erirken dışarıdan 11 J ısı alır. 242) B) Erime sıcaklığındaki 1 gram buz sıvı hâle geçerken 330 J ısı alır. B) C) Erime sıcaklığındaki 1 gram buzu sıvı hâle geçirmek için gerekli enerji ile erime sıcak lığındaki 30 gram cıva sıvı hâle geçirilebilir. C) D) Donma sıcaklığındaki 10 gram saf su dışa rıdan 3300 J enerji alarak buza dönüşür. D) Q COŞKU /E n e rji 6. UNITE Canlılar ve Enerji İlişkileri BESİN ZİNCİRİNDE ENERJİ AKIŞI Kazanımlar Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; Bu bölümü bitirdiğimde; 1 .1 Besin zincirlerinin başlangıcında üreticilerin 1.2 Üreticilerin fotosentez yaparak basit şeker bulunduğunu, 1 .6 Fotosentezin canlılar için önemini, 1 .8 Canlıların yaşamlarını sürdürebilmeleri için enerjiye ihtiyaç duyduklarını, öğrenmiş olacağtm. ve oksijen ürettiğini, 1.7 Üreticilerin fotosentez ile güneş enerjisini kullanılabilir enerjiye dönüştürdüğünü, 1 .9 Besin zincirindeki tüketicilerin enerji ihtiya cını üreticilerden karşıladığını, öğrenmiş olacağtm. Organizmalar madde ve enerji gereksinimlerini be sinlerden karşılar. Besinlerdeki enerjinin temel kay nağı ise güneş enerjisidir. • Güneş enerjisi -4 Üreticiler -> Tüketiciler Güneş ışığını kullanarak inorganik maddelerden or ganik besin üreten canlılara üreticiler denir. Üretici canlılar, besin gereksinimlerini fotosentezle karşı lar. Besin zincirinin ilk halkasını oluştururlar. Tüketici olan canlılar ise, doğrudan ya da dolaylı olarak beslenmek için fotosentez yapan organiz malara bağımlıdır. Üretici ve tüketici organizmaları, yiyerek besin ihtiyaçlarını karşılarlar. Buna göre, hem üretici hem de tüketici organizmalar, dolaylı, olarak güneş ışığını kullanmış olurlar. Üretici ve tüketici türleri arasında kurulan madde ve enerji ilişkisine besin zinciri denir. Besin zincirleri, güneş enerjisinin canlıdan canlıya aktarılmasında görev yapar. Besin zincirinin yapısında üreticiler ve farklı özellik te tüketiciler (otçul, etçil, yırtıcı ve ayrıştırıcı tüketici ler) bulunabilir. Canlı organizmaların, yaşama ve çoğalmaları sırasın da gerçekleştirdiği biyolojik etkinliklere metabolizma denir. Vücudu oluşturan hücrelerdeki metabolizma nın gerçekleşmesi için, madde ve enerji kullanılır. Canlılar madde ve enerji ihtiyaçlarını besinlerden karşılar. Besinler hücrelerin büyümesi, biyolojik et kinliklerini gerçekleşmesi, hücrelerin çoğalması, enerji ihtiyacının karşılanması, protein, yağ ve kar bonhidrat gibi yeni maddelerin üretilmesi, hücre ve vücuttaki olayların düzenlenmesinde kullanılır. Doğadaki canlı organizmalar besin ihtiyaçlarını kar şılama biçimlerine göre, üretici ve tüketici olarak iki temel gruba ayrılır. Bu beslenme grupları, aşağıda ki şemada verilmiştir. Beslenme şekline Göre Canlılar ________ / V _______ / ----------\ Üretici Canlılar Tüketici Canlılar Yeşil bitkiler Öglenalar Katı besinlerle beslenenler —v------- Algler(Su yosunları) Otçullar Klorofilli bakteriler (Siyanobakteriler) Etçiller Besinleri çürüterek beslenenler v-------- y-------- ' • Bakteriler • Mantarlar Hepçiller Ü re tici Canlılar Canlılar arasında kurulan besin zinciri İhtiyaç duyduğu besinleri kendisi üreten organiz malara üreticiler denir. Üretici olan canlıların hüc relerinde, klorofil maddesi ya da kloroplast organelleri bulunur. Q COŞKU Besin Zincirinde Enerji Akışı Hem otçul hemde etçiller (Hepçiller): İhtiyaç duy duğu besinlerin bir kısmını üreticilerden, bir kısmını da tüketicilerden karşılayan canlılardır. Bu tür canlı lar bitkisel ve hayvansal kaynakları beslenmesinde ortak olarak tüketir. Bu yapılar yardımıyla, güneş ışığını kullanarak be sin gereksinimini karşılarlar. Bu etkinliğe fotosen tez denir. Fotosentez olayı ışık, karbon dioksit ve su varlığında gerçekleşir. Karbondioksit+Su + Işık -» Şeker (Glikoz)+ Oksijen Üretici canlı türleri, besinlerini oluştururken gere ken enerjiyi güneş ışığından karşılar. Üreticiler, üret tikleri besinlerin bir kısmını kendi metabolizmaların da kullanır. Doğadaki yeşil bitkiler, bazı bakteriler (siyanobakteriler), öglena ve bazı su yosunları (alg ler) üretici olarak besin ihtiyacını karşılar. Hepçil Olarak Beslenen bir canlı türü “Ayı” İnsan, ayı, fare, karga, kaplumbağa ve evcil olan ke di ile köpek bu gruba girer. Yırtıcı tüketiciler: Hem otobur hem de etobur tü keticileri yiyerek beslenen canlılardan oluşur. Yırtıcı ve vahşi özelliğe sahip olan hayvanlardır. Sırtlan, timsah ve akbaba gibi canlılar bu gruba girer. Besin zincirinin dördüncü halkasını oluştururlar. Üretici Olarak Beslenen Canlılardan “Lale” Bitkiler, ürettikleri besinlerin ihtiyaç fazlası olan kıs mını kök, yaprak, meyve, tohum ve gövde gibi farklı kısımlarında depolar. Böylece üreticiler, tüketi ci özellikteki canlıların beslenmesi için kaynak üret miş olurlar. Besin zincirinin ilk halkasını oluştururlar. T ü ke tici C anlılar Ic İhtiyaç duyduğu besinleri kendisi üretemeyen organizmalara tüketiciler denir. Tüketici olan organizmalar, besin ihtiyacını başka canlılardan hazır alarak karşılar. Tüketici canlı türleri besin aldıkları kaynağa ve besin alma şekline göre, dört farklı gru ba ayrılarak incelenir. £ i ö @ Ayrıştırıcılar (Çürükçüller): Topraktaki canlı kalın tılarını sindirerek, besin ihtiyacını karşılayan canlı lardır. Bazı bakteri ve mantar türleri bu özelliğe sa hiptir. Çürükçüller, ölen canlıları toprağa karıştırarak, do ğadaki madde döngüsünün devam etmesini sağ larlar. Beslenmeleri sayesinde toprağın mineral yö nüyle zenginleşmesini sağlamış olurlar. O tçullar: Doğrudan üretici olan canlı türlerini yiye rek madde ve enerji ihtiyacını karşılayan canlılardır. Bitkilerin kök, gövde, yaprak, meyve ve tohum gibi kısımlarını yiyerek beslenirler. Çürükçül Olarak Beslenen bir Canlı Türü “MANTAR” At Gayflı Otçul Olarak Beslenen Bazı canlılar Keçi, inek, serçe, kanarya, çekirge, kelebek, cey lan, geyik, tavşan, sincap, bazı balıklar ve böcekle rin büyük bir kısmı otçul olarak beslenir. Besin zin cirinin ikinci halkasını oluştururlar. Etçiller: Otobur veya etobur olarak beslenen, baş ka hayvanları yiyerek beslenen canlılardır. Aslan, köpek balığı, ergin kurbağa, yılan, timsah, kerten kele, şahin, akbaba, baykuş, kartal, kaplan, tilki, kurt ve sırtlan gibi canlılar bu gruba girerler. Besin zincirinin üçüncü halkasını oluştururlar. Besin zincirleri, üretici ve tüketici olan organizmalar arasında oluşur. Besin zincirleri güneş enerjisinin üreticilerden son tüketicilere doğru madde ve ener ji akışını gösterir. Besin zincirlerinin başında üretici özellikte canlılar, diğer halkalarında ise tüketici özellikte canlılar bulunur. • Üreticiler —>Tüketiciler • Üreticiler - > Otçul tüketici -» Etçil tüketici -»Yır tıcı tüketici Ayrıştırıcı canlılar • Buğday Şahin • Yonca -> Koyun -> İnsan -> Aslan • Su yosunu -> Karides —>Balık -> Balıkçıl kuşu Çekirge -» Kurbağa -> Kertenkele Sırtlan Bakteriler Besin Zincirinde Enerji Akışı Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1 .3 Fotosentez için nelerin gerekli olduğunu, 1 .4 Fotosentezde ışığın gerekliliğini, İ Farklı Canlılar Arasındaki Beslenme İlişkisi Çevremizi aydınlatan ve ısıtan güneş ışığının yapı sında bir çeşit enerji bulunur. Bu enerji; odada üşü yüp güneş ışığı altına çıkıldığında vücudun bir mik tar ısınması veya güneş ışığının cam bir kaptaki su yu buharlaştırması gibi bazı etkinlikler sonucu farkedilebilir. Örnek -1 Tüketici beslenme şekline, aşağıdaki etkinlikler den hangisi örnek verilemez? A) Bazı bakterilerin canlı kalıntılarını parçalaması B) Bazı sinek türlerinin insan ve hayvanların kanını emerek beslenmesi § | C) Tenyaların ince bağırsaktaki sindirilmiş besinleri emerek, vücudunda kullanması ^ go @ Çözüm Canlıların dış ortamlarından besin alarak vücutların da kullanması, tüketici beslenmedir. Çürükçül can lılar, böcek yiyen bitkiler ve parazit olan canlılar bu şekilde beslenir. Ancak, mavi yeşil algler güneş ışı ğını kullanarak, kendi besinlerini kendileri üretirler. Cevap D Örnek - 2 Aşağıdaki canlılardan hangisi, yaşamak için gü neş ışığını kullanmak zorunda deâildir? A) Şapkalı mantar B) Kara yosunu C) Klorofilli bakteriler D) Su yosunu öğrenmiş olacağım. FOTOSENTEZ ve IŞIK Doğadaki pek çok canlı birden fazla besin zincirin de bulunur. Yeryüzünde çok sayıda doğrudan ya da dolaylı olarak birbirleriyle ilişkili besin zinciri var dır. Doğadaki birbirine bağlı çok sayıda besin zinci rinin oluşturduğu yapıya besin ağı denir. D) Bazı bir hücrelilerin ışık gören sularda yaşaması l .5 Fotosentezi denklemle ifade etmeyi, Güneş ışığındaki enerjiyi hiç bir canlı grubu doğru dan kullanamaz. Ancak başka bir enerji şekline dö nüştürerek, dolaylı yoldan kullanabilir. Fotosentez olayı, güneş enerjisinin besinlerdeki kimyasal ener jiye çevrilmesinde görev yapar. Hücrelerinde klorofil ya da kloroplast taşıyan canlı ların güneş ışığını emerek, karbon dioksit ve sudan glikoz (besin) üretilmesine fotosentez adı verilir. Canlıların Güneş Enerjisini K im yasal Enerjiye D önüştürerek, Besin Ü retm esi Güneş ışığını besin üretiminde kullanabilen hücre lerde, yeşil renkli olan klorofil pigmenti vardır. Klo rofil pigmentleri bitkinin yeşil kısımlarındaki klorop last organellerinde bulunur. Kloroplastlar besin üre ten fabrikalar gibi çalışırlar. Klorofiller güneş ışığını emerken, ışığın yapısındaki yeşil ışığın büyük bir kısmını geri yansıtır. Bundan dolayı, fotosentez yapan hücre veya organlar yeşil renkli olarak görünür. Yeşil bitkiler, öglena gibi tek hücreli canlılar ve bazı bakterilerde (Siyanobakteriler) klorofil pigmentleri bulunur. Çözüm Yaşamak için güneş ışığına üretici olarak beslenen canlılar muhtaçtır. Su yosunu, kara yosunu, klorofil li bakteriler ve yeşil yapraklı olan bitkiler güneş ışı ğını kullanırlar. Ancak, şapkalı mantar çürükçül ola rak beslenir ve ışığa ihtiyaç duymaz Cevap A Siyanobakteriler ve Öglena Q COŞKU Besin Zincirinde Enerji Akışı Klorofilin emdiği güneş enerjisi ATP denen mole küllerde kimyasal enerji şeklinde bir süre depolanır. Bitkiler ile öglenada klorofiller kloroplast organelleri içinde bulunur. Bitkilerde klorofillerin en yoğun bulunduğu yer yapraklarıdır. Siyanobakterilerde ise klorofiller sitoplazmada serbest olarak bulunurlar. Bitkiler besin üretmek için güneş ışığını doğrudan kullanamazlar. Öncelikle ışıktaki enerjiyi, hücrele rinde kullanabilecekleri ve depolayabilecekleri kim yasal enerji şekline dönüştürürler. Hücredeki kloro filler bu dönüşümde rol oynar. Daha sonra glikoz moleküllerinin dönüşmesi sonu cu, protein ve yağların yapıtaşları ile vitaminlerin üretilmesi sağlanır. Yapraklarda üretilen besinlerin bir kısmı yapraklarda kullanılır. Kalan kısmı ise bit kinin kök, gövde ve meyve gibi yapılarına iletilerek buralarda yedek olarak depolanır. Bitki organlarına taşınan glikoz şekerinin bir bölü mü, nişasta ve selüloz üretiminde kaynak olarak kullanılır. Üretilen selüloz hücre duvarının yapısına katılır. Nişasta daha sonra kullanılmak üzere lökoplast organellerinde depolanır. Daha sonra bu ATP enerjisi kullanılarak, glikoz mo leküllerinin kimyasal bağları oluşturulur ve organik besinler üretilir. Fotosentez olayı bir miktar enerjiy le besin üretilmesini sağlar. Yaprak ayasının ^mikroskop altındaki görüntüsü Oüneş ışığı 6 m lfc > Fotosentez sonucu bitkisel besinler meydana gelir. Glikoz, bitkideki diğer besin moleküllerinin yapı mında temel kaynak olarak kullanılır. Ayrıca, bu be sinlerden; proteinlerin yapılmasında azot, klorofille rin yapılmasında magnezyum ve nükleotitlerin ya pılması sırasında fosfat mineralleri kullanılır. C02 Karbon dioksit Gur»* / Hfi eo, 6 02 Oksijen 6 H20 Su Bitkilerde klorofillerin en yoğun bulunduğu yer yapraklardır Kloroplastta besin üretilmesi Güneş enerjisi + ADP + P -> AT? ATP + Karbondioksit + Su -» Besin + Oksijen Gündüz, bitkilerde fotosentez ve solunum olayları nın her ikiside gerçekleşir. Glikoz (Kimyasal enerji) Karbondioksit + Su Işık Klorofil Glikoz Oksijen Dksijen SOLUNUM FOTOSENT 4'^ Güneş ışığı ener|lsl yapraklarda kimyasal enerjiye dönüşür. Kloroplast o, co, Fotosentez olayını en yoğun olarak gerçekleştiren canlı grubu bitkilerdir. Klorofiller en çok bitki yap raklarında bulunduğundan, fotosentez yoğun ola rak bitkinin yapraklarında gerçekleşir. Karada yaşayan bitkiler fotosentez için gerekli olan suyu kökleriyle topraktan alır. Gerekli olan karbon dioksit gazını ise gözenekleriyle (stoma) havadan ve mitokondrilerde oluşan karbon dioksitten karşı larlar. Fotosentez sonucu öncelikle glikoz molekül leri oluşur. COŞKU Mitokondri , (Atmosfer) Hücrede ■^Jrtullanılan CO, + H,0 enerji Fotosentez ve solunum gündüz birlikte gerçekleşir. Anahtar Bilgi Sadece güneş ışığı değil, yapay ışık kaynaklarıda ışık şiddeti yeterli olduğu durumlarda foto sentez olayını gerçekleştirir. D Besin Zincirinde Enerji Akışı Gece ise ışıksız ortamda fotosentez gerçekleşemiyeceği için sadece solunum olayı gerçekleşir. (R © Sıra Sizde -1 Bitkilerin fotosentez yapmasıyla ilgili olarak, aşağıdaki açıklamalardan hangisi yanlıştır? Oksijen (Atmosfer) SOLUNUM A) Işık enerjisinin hücrelerde kullanılabilecek veya depolanabilecek enerjiye çevrilmesini sağlar. Kloroplast fc Karbon dioksit (Atmosfer) B) Bitkilerin “üretici” biçimde beslenmesini sağlar. Mitokondri Bitkilerde gece sadece solunum olayı gerçekleşir. Fotosentezin en az yeşil ışıkta gerçekleşir. Bunun sebebi bitkilerin yeşil ışığın çoğunu geriye yansıt malarıdır. Bitkiler bundan dolayı yeşil renklidirler. Bitkilerin uzun süre ışıksız ortamda bekletilmesi ve ya dışarıdan ihtiyaç duyduğu karbon dioksit mole küllerini alamaması durumunda bitki bir süre sonra fotosentez yapamadığı ve kendi besinini üretemediği için sarararak ölür. Bitkiler çevrelerinden besin alma özelliğine sahip değildir. Örnek - 3 C) Tohumun çimlenmesinden sonra, yeni bitkinin ihtiyaç duyduğu besinleri üretir. D) Bitkinin madensel madde ihtiyacını karşılar. Belli başlı fotosentez ürünleri; • Tekstilde kullanılan pamuk ve keten • İnşaatlarda, mobilyacılıkta, kauçuk ve kağıt üre timinde kullanılan ağaç • Sıvı yağlar ve mumlar • İlaç hammaddeleri ve baharatlar • Enerji üretmek için kullanılan doğal gaz petrol ve kömür gibi fosil yakıtlar: Geçmişte fotosen tez yapan bitkilerin tuttuğu güneş enerjisinden oluşmaktadır. (jp Yaprak hücrelerinde meydana gelen bir reaksiyon, şematik olarak şekilde gösterilmiştir. Güneş ışığı ®o ©c + AAV AA Karbondioksit Su Besin o© Oksijen Yaprak Şekilde gösterilen olayla ilgili olarak, aşağıda verilen açıklamaların hangisi yanlıştır? A) Havadaki oksijenin artıp, karbondioksitin azal masını sağlar. B) Bitkilerde gerçekleşir, hayvanlarda gerçekleş mez. C) Gece ve gündüz sürekli olarak gerçekleşebilir. Fosil yakıtlar yakıldıklarında karbon dioksit üretirler. Bu gaz atmosferde arttığında sıcaklık artar ve küre sel ısınmaya sebep olur. Fotosentezde karbon di oksit gazının kullanılması bu olumsuz etkiyi azalt maktadır. Fotosentezi etkileyen faktö rler: • Işık şiddeti • Işığın rengi • Sıcaklık derecesi Karbondioksit ve su miktarı Yaprağın genişliği Kloroplast (klorofil) sayısı D) Bitkinin madde ve enerji ihtiyacını karşılar. Çözüm Sıra Sizde -2 Şekilde gösterilen olay fotosentezdir. Fotosentez, bitki hücrelerinde bulunan kloroplastlarda sadece ışığın bulunduğu (gündüz) zamanlarda gerçekleşir. Kloroplastlarda bulunan klorofillerin Güneş ışığını tutması, bitkinin çevreden yapraklarıyla karbon di oksit, kökleriyle de su almasıyla gerçekleşir. Reak siyon sonunda bitki besin üretir ve çevreye oksijen verir. Gece ışık olmadığından fotosentez gerçekleş mez. Cevap C 248 Aşağıdaki etkinliklerden hangisinin gerçekleş mesi, bir bitkinin belli bir zamandaki besin üre timinin artmasına neden olmaz? A) Bitkideki yaprak sayısının artması B) Topraktan su ve mineral aliminin artması C) Bitkiye ulaşan ışık ve karbondioksit oranının art ması D) Havadaki oksijen miktarının azalması Q COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Besin Zincirinde Enerji Akışı Kazanım Pekiştirme -1 BULMACA m # 3 « .A -.A . —/.A f .t t A----- -A-----— A. — A---- — .■■.J.ank. Yukarıdan aşağıya Besin zincirinin ilk halkasını oluşturan canlı grubu Işık enerjisinden besin üretme olayı Fotosentez sonucu oluşan basit şeker Otçul canlılarla beslenen canlılar Fotosentez sonucu oluşan gaz Nişastanın ayıracı Soldan sağa Kloroplastların ışık enerjisinin kimyasal enerjiye çeviren kısmı Besin üretemeyen ve besinini hazır olarak çevresinden karşılayan canlıların genel adı Fotosentez yapımında karbondioksit ve su yanında gerekli olan üçüncü madde Üreticilerle beslenen ve etçil canlıların besini olan canlılar 0 COŞKU 249 BESİN ZİNCİRİNDE ENERJİ AKIŞI KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. .eÜ Bir yaprak hücresinde meydana gelen, foto sentez olayının genel reaksiyonu şöyledir. 3. Bir bitkide, fotosentez hızındaki değişmenin aylara göre gerçekleşme durumu, grafikte verilmiştir. gjüBb C 02 + H20 + Işık Kloroplast > Besin + 0 2 Rozüm * Fotosentez hızı Bu bilgilere göre, I. Toprağın nem oranı II. Havadaki karbondioksit oranı III. Yaprakların büyüklüğü Mart Nisan İ Aylar Mayıs Haziran maddelerinden hangilerinin artması, bitkinin besin üretiminin artmasını sağlar? Belirtilen değişimin oluşmasında; A) YalnızI B) İv e li II. Hava sıcaklığının artması C) II ve III D) I, II ve III I. Işık şiddetinin artması III. Işık alma süresinin artması şeklindeki faktörlerden hangileri rol oynar? 2. A) Yalnız I B) İv e li C) II ve III D) I, II ve Fotosentez hızını değiştiren, bazı faktörler ve etkileme biçimleri grafiklerde verilmiştir. Fotosentez hızı Fotosentez hızı Fotosentez hızı / C02miktarı İ 4. İyi aydınlatılmış bir ortamdaki bitkinin; dış ortamdan aldığı maddeler, aşağıdakilerin hangisinde eşleştirilmiştir? A) Oksijen - Karbondioksit Işık şiddeti Su miktarı Karbondioksit, ışık ve su miktarı sürekli artırıl dığı halde, fotosentez hızının belirli bir değer den sonra sabit kaldığı belirleniyor. B) Karbondioksit - Su C) Oksijen - Su D) Besin - Oksijen Bu durumun oluşmasıyla ilgili, hangi öğren cinin yaptığı değerlendirme doğru olur? A) Bütün faktörlerin artırılması Fotosentez hızını durumunda bile, etkileyen, diğer bazı fotosentez hızının faktörlerin daha aynı kalması — bulunması Aşağıdaki düzeneklerden hangisindeki bitki nin, gün içerisinde fotosentezle ürettiği be sin miktarı en fazla olur? A) B) Cemil . Nemli toprak Fotosentez hızının artıp artmaya cağını, sadece kalıtsal faktörlerin belirlemesi W Veli Kuru toprak D) Nemli toprak 1 'IP ' Nemli toprak 0 COŞKU Besin Zincirinde Enerji Akışı 6. Yeşil bitkilerde, ışık enerjisinden daha fazla ya rarlanmayı sağlayan çeşitli uyumlar vardır. 9. I. Fotosentez sonucu oluşan oksijen, yaprak lardan dış ortama verilebilir. Aşağıdakilerden hangisi, fotosentezi artıran bir uyum sayılmaz? II. Dış ortamdan karbon dioksit alınması için, ortamda ışık bulunmalıdır. A) Yaprak hücrelerinde çok sayıda kloroplast bulunması III. Fotosentez reaksiyonları bitkilerin beslen mesini sağlar. B) Bitkinin çok sayıda çiçek açması gibi açıklamalardan hangileri doğrudur? C) Yaprak sayısının fazla olması D) Yaprak ayasının geniş olması 7. Fotosentez reaksiyonları için; A) Yalnız I B) İv e li C) II ve III D) I, II ve Özdeş yapılı olan dört bitkiye farklı koşullar uy gulandığında, bitkinin büyümesi şöyle oluyor. Su oranı Işık şiddeti %3 %70 Düşük Normal II %1 % 50 Yüksek Yavaş III %3 % 70 Yüksek Hızlı IV % 1 %70 Düşük Yavaş Bitki no C 02 oranı l Bitki büyümesi 1 0 . Bir öğrenci; özdeş üç ayrı saksıya, şekildeki işlemleri uygulayarak deney yapıyor. Işık fâzûm m ı Yapılan bu deneyle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenebilir? A) Ortamdaki faktörlerin sürekli artırılması, bü yümenin de sürekli artmasını sağlar. B) Bitki büyümesinde, ışık şiddeti diğerlerin den daha fazla etkili olur. C) Bitki büyümesinde birden çok faktör etkilidir. D) İlkbahar ve yaz aylarındaki koşullarda, sa dece I numaralı bitki büyümesi gerçekleşir. 8. Normal haliyle gelişmeye bırakılır. Yapraklarının bir kısmı koparılarak gelişmeye bırakılır. Yapraklarının büyük kısmı koparılarak gelişmeye bırakılır. Öğrenci, yaptığı bu deneyden, her üç bitki nin fotosentez hızları arasında, hangi ilişki ye ulaşabilir? A) I > II > I B) II > I > III C) I > III > D) III > II > I Bir bitkinin fotosentez etkinliğinin artması na bağlı olarak; I. Topraktan su emiliminin artması II. Kloroplast etkinliğinin artması III. Solunum yapma oranının artması 11. Canlılar arasındaki besin zinciri düşünüldü ğünde; güneş enerjisinin solunumla açığa çıkartılması, aşağıdakilerden hangisinde en kısa yoldan gerçekleşir? IV. Havadan karbondioksit aliminin artması gibi durumlardan hangileri gerçekleşir? A) Üreticiler B) Otcul tüketiciler A) İv e li B) İve III C) Etçil tüketiciler C) I, II ve IV D) I, III ve IV D) Ayrıştırıcılar Q COŞKU BESİN ZİNCİRİNDE ENERJİ AKIŞI KDT 2 KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aşağıdaki durumlardan hangisi, fotosenteze etki eden kalıtsal faktörlerden değildir? A) Hücrelerdeki kloroplast sayısı B) Yaprakların genişliği 2. 4. ßVçozum Yeşil bitkilerde gerçekleşen, fotosentezin hızını; I. Sıcaklık derecesi II. Havanın C 0 2 oranı C) Hücreye ulaşan ışık şiddeti III. Yapraktaki kloroplast sayısı D) Hücrelerdeki enzim miktarı şeklindeki faktörlerden hangileri etkiler? A) İv e li B) İve III C) II ve II D) I, liv e Bir bitkinin, belli bir süredeki fotosentez hızı şekildeki gibi değişim geçirmiştir. ' Fotosentez hızı / / A / / i s . "'v. s :\ : \ : \ ; \ Fotosentez hızının; ışık şiddeti ve karbon diok sit miktarına bağlı değişimi, grafikte verilmiştir. Fotosentez hızı ./ ; \ »e----------- 1-------------- ------------- 1------------- 1---------► 18 Zaman 12 15 (saat) •• Yüksek şiddette ışık Normal ışık Bu bitkide belirtilen zamanlarda, aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmemiş olabilir? Düşük şiddette ışık CC> 2 yoğunluğu A) Güneş ışığındaki enerjinin bazı besinlerin yapısında depolanması B) Kloroplastlarda su ve karbon dioksit mole küllerinin kullanılması C) Yapraklardaki stomalardan dış ortama sü rekli olarak aynı miktarda oksijen verilmesi D) Besin üretme hızının değişmesi Bu durumun oluşmasıyla ilgili olarak, aşağıdakilerden hangisi yanlış olur? A) Işık şiddetinin artması, kloroplastlardaki en zim etkinliğini azaltır. B) Karbon dioksit oranının azalması, kullanılan ışık miktarını azaltır. C) Işık şiddeti arttıkça, tüketilen karbon diok sit miktarı belli bir değere kadar artar. D) Tüketilen karbon dioksit miktarı, üretilen oksijen miktarını etkiler. 3. Şapkalı mantar, küf mantarı ve bakterilerin bü yük bir kısmı; ihtiyaç duyduğu besinleri bitki ve hayvan kalıntılarını ayrıştırarak karşılar. Bu canlıların beslenmeleriyle ilgili, aşağıda ki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Bu canlılar, madensel tuzların toprağa geri dönmesini sağlarlar. Bitkinin bir yaprağında, bir günde üretilen besin miktarını, aşağıdaki özelliklerden han gisi diğerlerinden daha az etkiler? B) Tüketici olarak beslenirler. C) Besin zincirlerinin sonundaki halkada, bu türlerden birisi bulunabilir. A) Gözenek (Stoma) sayısı D) Besin bulamadıkları ortamlarda, ışığı eme rek fotosentez yaparlar. C) Kloroplast sayısı B) Yaprak genişliği D) Işık şiddeti Besin Zincirinde Enerji Akışı 7. Aşağıda verilen canlıların hangisi tüketici olarak beslenmez? A) Böcekçil bitki 10. Yanda verilen fotosen tezin hız grafiğinde, soru (?) işareti yerine; I. Işık şiddeti B) Su yosunu II. C 0 2 yoğunluğu C) Çürükçül bakteri III. Su miktarı D) Küf mantarı faktörlerinden hangileri getirilebilir? 8. A) Yalnız I B) İv e li C) İve III D) I, II ve Bazı canlılar arasında oluşturulan besin zinciri aşağıdaki şekilde verilmiştir. 1 1 . C 0 2 4- H20 C6H12°6 (Glikoz) + °2 Yukarıdaki fotosentez denklemine göre, aşağıdakilerden hangisi kesin olarak söyle nebilir? A) Glikozun yapısındaki “C” nun kaynağı, kar bondioksit molekülüdür. Güneş W i — ışığı Bu canlılardan hangisi, hem otçul hem de etçil olarak beslenir? 9. A) 3 ve 4. canlılar B) 1 ve 2. canlılar C) Yalnız 2. canlı D) Yalnız 5. canlı Kapalı fanusa yeşil bir bitki konuyor. Bu ortam daki, ışık şiddeti, C 0 2 ve 0 2 miktarında birgünde gerçekleşen değişmeler, şekildeki gibidir. B) Glikozun yapısındaki “O" nin kaynağı, su molekülüdür. C) Oksijenin yapısındaki “O” nin kaynağı, kar bondioksit molekülüdür. D) Glikozun yapısındaki “H” nin kaynağı, klo rofil molekülüdür. 1 2 . Doğadaki üretici ve tüketici canlılar arasındaki bazı etkileşimler, aşağıda verilmiştir. Miktar -ı—ı—t—P—ı—ı— —ı—ı—ı—ı- Zaman Üreticiler (Bitkiler) Buna göre, ışık şiddeti, C 0 2 miktarı ve 0 2 miktarındaki değişmeler; grafikte X, Y ve Z eğrilerinden hangileriyle gösterilmiştir? Işık şiddeti C 0 2 miktarı 0 2 miktarı Tüketiciler (Hayvanlar) Yeryüzündeki üretici canlıların yok olması durumunda, hangisi gerçekleşmez? A) Havadaki karbon dioksitin artması A) X Z Y B) Y Z X B) Doğadaki hayvan sayısının artması C) X Y Z C) Havadaki oksijenin azalması D) Z Y X D) Doğadaki toplam besin miktarının azalması Q COŞKU \ I ♦♦ «fe. « ♦♦ ♦ MADDE DÖNGÜLERİ NC. oa.M,o Hücre, hazır ve kullanılabilir enerjiyi ATP’nin yapısın Kazanımlar da depolayarak, hücrenin her tarafına ulaştırır. Bü tün canlı hücrelerde ATP enerjisi kullanılır. ATP hüc Bu bölümü bitirdiğimde; re zarından geçmediği için, her hücre kendi ATP’si- 1 .lOSolunumun canlılar için önemini, ni kendisi üretir. öğrenmiş olacağım. ATP------- > ADP + P + Enerji Karbonhidrat, yağ ve proteinler yüksek enerjili mo leküllerdir. Hücrelerde bu besinlerin parçalanarak ATP enerjisinin üretilmesine hücre solunum u de nir. Hücre solunumu yardımıyla, besinlerin yapısın da bulunan enerji ATP’nin yapısına aktarılmış olur. Biyokimyasal reaksiyonlar için enerji gerektiğinde; ATP’nin son iki fosfatı arasındaki yüksek enerjili bağlar kopar. Bu sırada açığa çıkan kimyasal ener ji, ortam ısısının artırılması ile biyokimyasal olayların gerçekleşmesinde kullanılır. Besin -> A DP + P + Enerji -» ATP ATP’lerin üretilmesinde fotosentez ve solunum re aksiyonları rol oynar. Ancak fotosentezde üretilen Besinlerin parçalanmasında, oksijen molekülünün kullanılıp kullanılmamasına göre iki çeşit solunum reaksiyonu görülür. Bunlar oksijenli ve oksijensiz solunumdur. HÜCRELERİN KULLANABİLECEĞİ ENERJİ “ATP” Canlı hücreler, belli bir düzeyde bulunan ve hücre yapılarına zarar vermeyecek miktardaki enerjiyi kul lanabilirler. Besinlerin yapısında depolanan kimya sal enerji, özel enzimlerle açığa çıkartılarak, biyolo jik reaksiyonlarda kullanılır. Hücrelerin glikozun kimyasal bağlarındaki enerjiyi kullanabilmesi için, bu enerjinin daha küçük enerji birimleri haline getirilmesi gereklidir. Belli miktarda enerji taşıyan bu özel birimlere ATP (Adenozin trifosfat) adı verilir. Yüksek enerji bağları ATP’ler besinlerin sentezlenmesinde kullanılır. | Sı iO Hücre solunumunda üretilen ATP’ler ise hücredeki biyolojik olaylarda harcanır. Hücredeki ATP molekül leri; madde sentezi, büyüme, gelişme, hareket, hüc re bölünmesi, besin depolanması ve dışarıdan bazı maddelerin alınması gibi etkinliklerde kullanılabilir. o ADP + P + ENERJİ -> ATP ATR hücre içinde sürekli kullanılarak yerine yenisi üretilmektedir. ATP’nin yeniden oluşabilmesi için, ayrılan fosfatın yeri ne yeni bir fosfatın bağ lanması gerekir. Gerekli enerji besinlerin parça lanmasından elde edilir. ı -Riboz o - © -3© -© Fosfat ----- v---Adenozin v_____ _>L v Trifosfat ________ > Adenozin Trifosfat (ATP) Bir ATP molekülünün yapısı Bunun için gerçekleşen reaksiyon hücre solunu mudur. Hücrede günlük Sportif etkinliklerde çok yoğun ATP üretimi ve tüketimi yapılır olarak binlerce kez ATP üretimi ve tüketimi yapıl maktadır. 0 COŞKU Madde Döngüleri Örnek -4 m Aşağıdaki etkinliklerden hangisinin gerçekleş mesi sırasında "ATP” enerjisi tüketilmez? A) Bir hücreli canlının bölünmesi B) Tavşan yavrularının büyümesi C) Sararan bitki yaprağının kuruması Bu moleküller mitokondriye geçerek, buradaki en zimlerin etkisiyle karbondioksit ve suya kadar par çalanır. Mitokondrideki etkinlikler sırasında, gliko zun yapısındaki hidrojenlerin dışarıdan alınan oksi jenlerle birleşmesi sonucu su molekülleri oluşur. Bu kimyasal olaylar gerçekleşirken açığa çıkan enerji, çok sayıda ATP’nin sentezlenmesinde kullanılır. Ok sijenli solunumun enerji verimi oksijensiz solunuma göre daha fazladır. D) İnsanların hareket etmesi Çözüm Hücrede enzim kullanılan biyolojik olayların yapıl ması sırasında ATP kullanılır. Bu biyolojik olaylara hücre bölünmesi, hücrenin büyüme ve gelişmesi, canlı vücudunun büyümesi, tohumun çimlenmesi protein ve yağ gibi besinlerin sentezlenmesi örnek verilebilir. Sararan bitki yaprağı ölmüş olacağı için bu yaprağın kuruması sırasında enerji kullanılmaz. Cevap C Kazanımlar j Bu bölümü bitirdiğimde; 1 .11 Oksijenli solunum sonucunda oluşan ürün leri, 1 .12 Oksijenli solunumun denklemini, Bu bölümü bitirdiğimde; 1 .1 3 Bazı canlıların yaşamlarını sürdürebilmek için gerekli enerjiyi oksijen kullanmadan sağladığını, 1 .14 Günlük yaşamdan oksijensiz solunum ile il gili örnekler vermeyi, öğrenmiş olacağım. Hücrelerde özel enzimler yardımıyla, glikozun oksi jen kullanılmadan parçalanarak enerji (ATP) sen tezlenmesine oksijensiz solunum denir. Oksijensiz solunum bir çok bakteri, maya mantarla rı, bazı tek hücreli canlılar ve gerekli olduğunda hayvan hücreleri tarafından gerçekleştirilir. Oksijensiz solunum sonucu az miktarda enerji üre tilir. Bunun nedeni, glikozun yapıtaşlarına kadar ayrışmamasıdır. Bundan dolayı, enerjinin büyük bir kısmı oluşan organik artıkların yapısında kalır. öğrenmiş olacağım. Hücrelerdeki mitokondrilerde özel enzimler ve ok sijen yardımıyla glikozun parçalanarak enerji (ATP) sentezlenmesine oksijenli solunum denir. Bu solu num biçiminde besinler yapıtaşlarına kadar parça lanır. ölikoz+Oksijen —> Karbondioksit+Su+Enerji Besinlerin oksijensiz solunumla parçalanması so nucu alkol ve asit kökenli artık maddeler oluşur. Bu maddeler bulundukları besin çözeltisinin mayalan masında rol oynar (hamurun mayalanması). Bu özellikten faydalanılarak sütün yoğurt veya pey nir haline dönüşmesi, meyve sularının alkollü içkiye dönüşmesi, bazı meyve ve sebzelerin turşulaştırılması gibi etkinlikler gerçekleştirilir. Oksijenli solunumda; önce sitoplazmadaki özel en zimlerin etkisiyle glikozun kimyasal bağları kopma ya başlar ve bazı organik moleküller oluşur. COa HjO o2 co2 Oksijensiz solunum ürünleri: Mayalanmış hamur ve peynir - i .1i i Mitokondrinin enerji sentezlemesi Q COŞKU Ağır bir iş veya sportif egzersizler yapma durumun da, kas hücrelerine yeterli oksijen gelmez. Bu du rum da yeterli oksijenli solunum yapılamadığından oksijensiz solunumla bir miktar yorgunluk asidi üretilir. Madde Döngüleri Biriken yorgunluk asidi, kan yoluyla beyne giderek, uyku merkezlerini etkiler. Bu etkileşim sonucu, kan daki yorgunluk asidi azaltılıncaya kadar “yorulma” ve “uyuklama" durumu oluşur. Bitkiler güneş enerjisini kullanarak karbon dioksit ve sudan besin (glikoz) üretmektedir. Yine bitkiler ve diğer canlılar, bitkilerin ürettiği bu besini mito kondrilerde oksijenle yakarak büyümek ve geliş mek için gerekli olan enerjiyi (ATP) üretmektedirler. Örnek - 5 Glikoz şekerinin oksijenli ve oksijensiz solunum la parçalanması arasındaki ilişkiyle ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1.16 Beslenme ve eneıji akışı açısından üreticiler A) Oksijenli solunumda üretilen ATR oksijensiz so lunuma göre daha fazladır. B) Oksijensiz solunum sonucu yorgunluk asidi, oksijenli solunum sonucuda karbondioksit ve su oluşur. C) Oksijensiz solunum sitoplazmada, oksijenli so lunum ise mitokondride yapılır. D) Canlıların çoğunluğu oksijensiz solunum, az bir kısmı ise oksijenli solunum yapar. Çözüm Oksijenli solunumda daha fazla enerji üretilir. Oksi jensiz solunum sonucu yorgunluk asidi oluşur. Ok sijenli solunum sonucunda ise karbondioksit ve su oluşur. Oksijenli solunum mitokondrilerde, oksijen siz solunum ise sitoplazmada gerçekleşir. Canlıla rın çoğunluğu oksijenli solunum yapar. Bitki, man tar, insan ve hayvanların hepsinin hücrelerinde mitokondri bulunur. Cevap D ve tüketiciler arasındaki ilişkiyi, öğrenmiş olacağım. Besin zincirlerinde; üreticilerden itibaren en son tü keticiye doğru her bir halkadaki toplam canlı sayısı azalır. Buna bağlı olarak, besin zincirinin başından sonuna doğru aktarılan madde ve enerji miktarı da azalış gösterir. üreticiler O tcul tüketiciler Etçil tüketiciler Besin zinciri Bu azalmalar, enerji piram idi oluşturularak göste rilebilir. Her bir katta üreticiden tüketiciye doğru %10’luk bir enerji aktarımı olur. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 4. KAT(1 kcal) 1 .150ksijenli solunum denklemi ile fotosentez denklemini karşılaştırmayı, 3. KAT (10 kcal) öğrenmiş olacağım. Fotosentez ve oksijenli solunum olaylarının denk lemlerini yazdığımızda, aslında bu iki olay arasında direk bir ilişki olduğunu görürüz. Bu iki olay bir biri nin tersine madde dönüşümü yapmaktadır. Oksijenli solunum denklemi: Karbon dlokslt + Su + Enerji Fotosentez denklemi: Karbon diokslt + Su Glikoz + Oksijen 2. KAT (100kcal) 1. KAT (1000 kcal) Enerji Piramidi Canlı grupları enerji piramidi üzerinde besin zinci rindeki dizilişle sıralanırlar. Enerji piramidinin ilk ba samağını üreticiler, ikinci basamağını otçullar, üçüncü basamağını etçiller ve dördüncü basama ğımda yırtıcılar oluşturur. Enerji piramidinde, ayrıştırıcı canlıların bulunduğu belli bir basamak yoktur. Q COŞKU Madde Döngüleri Enerji piramidinin tabanından tepesine doğru ba samaklar arasında şu farklılıklar bulunur: ► Toplam canlı sayısı azalır. ► Grupta bulunan toplam besin miktarı azalır. ► Bir üst basamağa %10’luk besin ve enerji mik tarı aktarımı olur. ► Her bir grupta bulunan toplam tür sayısı azalır. ► Kimyasal maddelerden etkilenme oranı artar. Karbon Döngüsü Atmosferde yaklaşık olarak % 0,3 oranında karbon dioksit gazı bulunur. Üretici olan canlılar, havadaki bu gazı kullanarak fotosentezle besin üretirler. Üre tilen karbonlu besinler, besin ağı yoluyla doğadaki tüm canlılara aktarılır. Böylece besinlerin canlıların yaşaması ve yeni can lıların oluşturulmasında kullanılması sağlanmış olur. Fosil _ Havadaki 'Tcarbondiı Örnek - 6 Dokularda CO2 yanması ■ ■ ■ 1 W Bir bölgedeki enerji piramidinde bulunan canlı lar arası etkileşimlerle ilgili olarak; I. Alt basamaklarda depo edilen toplam enerji miktarı, üst basamağa göre daha fazladır. rC02ninsuya geçmesi f v , II. Enerji, bir üst basamağa beslenme etkinliğiyle geçebilir. III. Üst basamaklara doğru her bir basamaktaki top lam canlı sayısı azalır. şeklindeki yargılardan hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) İv e li C) İve III D) I, II ve Çözüm Enerji piramidi, depolanan toplam besin ve enerji miktarını gösterir. Alt basamaklarda depolanan be sin miktarı üst basamaklardan fazladır. Basamaklar arasında enerji aktarımı beslenmeyle gerçekleşir. Üst basamaklara doğru tür ve canlı sayısı azalış gösterir. Cevap D Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1 .1 7 Besin zincirindeki enerji akışına paralel ola rak madde döngülerini, öğrenmiş olacağım. : •.flforaanik'maddetorikmesi Doğada Karbondioksit Döngüsünün Gerçekleşmesi Besin zincirlerindeki üreticilerin fotosentez etkinlik leri, havadaki karbon oranının azalmasına neden olur. Canlıların oksijenli solunum yapması, doğada ki fosil yakıtların ve volkanların püskürmesi ve can lı kalıntılarının çürümesi gibi olaylar da havadaki karbondioksit oranının artmasına neden olur. Oksijen Döngüsü Doğadaki karbon döngüsünün tersi şeklinde ger çekleşir. Atmosfer havasında % 21 oranında oksijen gazı bulunur. Fotosentezle besin üretilmesi sırasın da açığa çıkan oksijen (0 2) atmosfere verilir. Bunun tersine oksijenli solunumda oksijenin kullanılması havadaki oksijen miktarının azalmasına neden olur. A z o t Döngüsü Canlı vücudundaki protein, vitamin, DNA, enzim, hormon ve antikor gibi önemli moleküllerin yapısın da azot elementi bulunur. Yaşama ve çoğalma için önemli olan bir maddedir. . Havadaki azot gazı Azot oksit Yeryüzünde canlıların yapı ve yaşamı için gerekli maddeler sınırlı miktarda bulunur. Yeryüzündeki maddeler, canlı ve cansız varlıklar arasında, sürekli döngü halindedir. Bundan dolayı, çevredeki canlıla rın kullanabileceği madde miktarı zamanla azalmaz. Canlıların yapısını oluşturan ve yaşamasını ilgilen diren en önemli maddeler karbon, oksijen, su ve azottur. Bu maddelerin döngüsünün gerçekleşme si, canlıların yaşamını doğrudan etkiler. Q COŞKU Şimşeğin azotlu bileşik /sr Çürüme' Doğada Azot Döngüsünün Gerçekleşmesi Madde Döngüleri Atmosfer havasında yaklaşık olarak %78 oranında azot gazı vardır. Ancak havadaki azot gazını hiç bir canlı grubu doğrudan kullanamaz. Azot gazının döngüsünde canlılar ve bazı doğa olayları rol oynar. KÜRESEL IS I N M A ve İKLİM DEĞİŞİMİ İnsanlar tarafından atmosfere salınan gazların sera etkisi oluşturması sonucunda dünya yüzeyinde sı caklığın artmasına küresel ısınma denir. Dünyanın yüzeyi güneş ışınları tarafından ısıtılır. Havadaki serbest azotun kullanılabilmesi için, azo tun bağlanması ve azotlu organik ve inorganik bile şiklere dönüştürülmesi gerekir. Azotun bağlanma sında bazı bakteri türleri ve yağmur öncesinde şim şek çakması olayları etkili olur. Bu ışınların bir kısmı tekrar atmosfere yansıtılır, yan sıtılan ışınların bir kısmı da atmosferde bulunan su buharı, karbondioksit ve metan gibi gazların oluş turduğu bir katman tarafından tutulur. Tutulan ışın lar yeryüzünün belli bir sıcaklıkta kalmasını sağlar. Bakterilerin bazı kimyasal etkinlikleri sonucu, hava daki azot molekülleri topraktaki azotlu bileşiklere çevrilir. Topraktaki azotlu bileşikler de besin zinciri yoluyla canlıdan canlıya aktarılır. Bunun yanında; doğadaki bazı ayrıştırıcı bakteri grupları topraktaki azotlu bileşikleri parçalayarak havadaki azot gazının oluşmasını sağlar. Su Döngüsü Su döngüsü yeryüzü, canlılar ve atmosfer havası arasında gerçekleşir. Isınma ve buharlaşma etkinlik leri sonucu havadaki su moleküllerinin oranı artar. Ayrıca canlıların solunum ve terleme etkinlikleri de havadaki su buharı oranının artmasını sağlar. Küresel ısınmada sera gazlarının etkisi | | a o @ Günümüzde fosil yakıtların (petrol, kömür, doğal gaz vb.) kullanılması, endüstriyel atıklar, ormansızlaşma, nüfus artışı gibi nedenlerle atmosferdeki karbondioksit gazının miktarı artış göstermiştir. Bu artış sera etkisi yaparak küresel ısınmaya neden olur. 1860’tan günümüze kadar küresel sıcaklık, ortalama 0,5 - 0,8 °C kadar artmıştır. Kutuplardaki buzullar erimekte (Kuzey Yarımküre’de 20’inci yüzyılda kar örtüsünde %10’luk bir azalma olmuştur) ve deniz suyu seviyesi yüksel mektedir. (1960’dan günümüze deniz seviyelerinde 10-25 cm arasında bir artış oldu.) Doğada Su Döngüsünün Gerçekleşmesi Yağışların oluşması da havadaki su miktarının azal masını sağlar. Havadaki bulutların oluşmasında en büyük katkıyı, deniz ve okyanuslardan buharlaşan su molekülleri oluşturur. Sıra Sizde - 3 (^ ) Doğadaki azot döngüsünün gerçekleşmesinde; I. Ölen canlı kalıntılarının çürümesi II. Topraktaki bazı bakterilerin havadaki azotu tut ması III. Bitkilerin topraktaki azotu, besin yapımında kul lanması şeklindeki olaylardan hangileri etkili olur? A) YalnızI B) İv e li C) I ve III D) I, II ve III Buna bağlı olarakta kıyı kesimlerde toprak kayıpla rı artmaktadır. Küresel ısınmanın sonucu olarak dünyanın bazı bölgelerinde şiddetli kuraklıklar ve çölleşme etkili olabilmektedir. Bazı bölgelerinde ise kasırgalar, seller ve taşkınlar oluşmaktadır. Küresel ısınmadan dolayı mevsimlerde değişiklikler meydana gelmektedir (Kışın hava sıcaklıkları artı yor, ilk bahar daha erken gelirken, sonbaharda ge cikiyor). Buna bağlı olarak da hayvanların göç dö nemlerinde değişmeler gözlenmektedir. Bu değişi me uyum sağlayamayan bitki ve hayvan türleri azalmakta, bazı türler ise tamamen yok olmaktadır. Q COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Madde Döngüleri Kdzdnım Pekiştirme -2 m m ı m â ı â i Aşağıdaki cümlelerden doğru olanların karşısına “ D” , yanlış olanların karşısına “Y” harfi yazınız. 1. Yaşamlarını sürdürebilmeleri için fazla enerjiye ihtiyacı olan canlılar oksijensiz solunum yaparlar. 2. Solunumla açığa çıkan enerji karbondioksit molekülünde saklanır. 3 . Solunum, hücre içindeki glikozun parçalanması ve bunun sonucunda karbondioksit ve su ile bir likte enerjinin açığa çıkması olayıdır. 4. Kas hücreleri oksijensiz solunum yaptığında hücrelerde glikoz birikir. Bu da kaslarda yorgunlu ğa yol açar. 5. Peynir, yoğurt ve turşu üretiminde oksijensiz solunumdan yararlanılmaktadır. 6 . Karbondioksit ve ATP üreten hücre organeli Kloroplasttır. 7. Yıldırım ve şimşek gibi doğa olayları, toprağa azot bağlanmasında etkilidir. 8 . Su döngüsü, suyun devamlı olarak dünya yüzeyi ve hava arasında sıvı halden gaz hale ve gaz dan sıvı hale dönüşmesi olayıdır. Kazanım Pekiştirme - 3 Yanda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz keli melerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim. KLOROPLAST ENERJİ PİRAMİDİ SOLUNUM KARBON AZOT ATP MADDE DÖNGÜSÜ OKSİJEN AYRISTIRICILAR MİTOKONDRİ E N E R J i P j R A M i D i G E M A D D E D Ö N G Ü S Ü P S D S S A F K A R B 0 N R N R 0 A Y R I ş T I R I C I L A R L M i T 0 K 0 N D R i I K L L U A U D L L C K T 0 I D 0 I 0 N Z R D I D H F 0 T S A G P G U 0 K S i J E N P F M T V X V M T L Y K P B R z P I P M B M B S A V Ç K 0 R 0 P L A S T R L MADDE DÖNGÜLERİ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Bir enerji piramidi ve basamaklarında yer alan, bazı canlılar şekilde gösterilmiştir. 3. Kas hücrelerinde harcanan ATP miktarı, metabolik etkinliğin yükselmesine bağlı olarak artar. Buna göre, bir insanın; 3. basamak I. Yürümesi -2. basamak II. Koşması III. Hareketsiz yatması -1. basamak Enerji piramidinin üç basamağındaki canlı ların, beslenme biçimleriyle ilgili, hangi eş leştirme doğru olur? 1. basamak 2. 2. basamak sırasında bacak kaslarında tüketilen enerji miktarları arasında, aşağıdaki ilişkilerden hangisi bulunur? A) Tüketilen enerji 3. basamak A) Üretici Otobur Etobur B) Üretici Etobur Otobur C) Etobur Üretici Otobur D) Otobur Etobur Üretici Aşağıdaki düzenek kurulduktan bir süre son ra, hava borusundaki civanın ok (-») yönünde ilerlediği belirleniyor. Zaman C) Tüketilen enerji D) Tüketilen enerji II Aşağıdaki düzenekler kurulduktan sonra I. dü zenekteki kelebeğin 2 gün; II. düzenekteki ke lebeğin ise 1 gün yaşadığı belirleniyor. Hava borusu Bu durumun oluşmasında; I. Maya hücrelerinin solunum yapması II. Kaptaki besin miktarının azalmasına karşı lık, karbon dioksit miktarının artması III. Maya hücresi sayısının azalması şeklindeki olaylardan hangileri etkili ol muştur? A) Yalnız B) İv e li C) II ve III D) I, II ve Bu durumun oluşmasıyla ilgili olarak, aşa ğıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? A) I. düzenekteki kelebek II. düzenektekine göre daha uzun süre solunum yapmıştır. B) II. düzenekteki bitki I. düzenektekine göre daha kısa süre fotosentez yapmıştır. C) II. düzenekteki kelebek I. düzenektekine gö re daha çok besin ve oksijen harcamıştır. D) I. düzenekteki bitki II. düzenektekine göre daha az besin ve oksijen harcamıştır. 0 COŞKU Madde Döngüleri 5. 8. Hücrede meydana gelen, oksijenli solunum reaksiyonu şöyledir: % 4Q ATp [çözüm Besjn + q 2 Mitokondri^ ^ Bir hayvan hücresinde, mitokondrilerin bir kısmının çıkartılması durumunda, aşağıdakilerden hangisi gerçekleşmez? + H20 + Enerjj A) Hücrenin madde alış verişinin azalması Y % 60 ISI B) Gerekli enerjinin üretilememesi Bu hücredeki solunum sırasında üretilen ener jinin büyük kısmının ısı olarak açığa çıkması, aşağıdakilerin hangisiyle açıklanabilir? C) Hücrede büyüme ve gelişmenin durması D) Oksijen tüketiminin artması A) Gerekenden, daha fazla ATP nin üretilmesi ni engellemek B) Diğer bazı besin maddelerinin parçalanma sını kolaylaştırmak 9. c i» C) Vücut ısısının, oluşmasını ve korunmasını sağlamak JH| D) Artık maddelerin, vücuttan daha kolay atıl masını sağlamak Şekildeki kapalı sistemin içine, bir saksı bitki siyle beraber X canlısı da konuyor. Hazırlanan düzenek, ışıklı ortamda yeterli süre bekletiliyor. {çözüm Cam fanus 6. Yeşil bitkilerin hücrelerinde, hem solunum hem de fotosentez olayları meydana gelir. ş Bu konuyla ilgili olarak, aşağıda gösterilen | bireylerden hangisinin değerlendirmesi yan- * İ1Ş olur? S- Bu düzenekteki X canlısı, aşağıdakilerden hangisi olursa yeşil bitkinin fotosentez hızı zamanla azalır? A) Arzu 10. Zarındaki geçitlerden (porlar) oksijen alımı ve karbon dioksit atımı çok yoğun olan bir hücreyle ilgili olarak, aşağıdakilerden han gisi yanlıştır? 7. Bir hücrede, aşağıdakilerden hangisinin art ması, solunumla enerji üretimini etkilemez? A) Solunumu hızlıdır. B) Enerji tüketimi azdır. C) Besin tüketimi yoğundur. A) Glikoz B) Mitokondri C) Oksijen D) Klorofil 0 I COŞKU D) Büyüme ve gelişmesi ya da metabolizması hızlı olabilir. İ261 Madde Döngüleri 11. j g Şekilde gösterilen deney düzeneği hazırlanarak, kavanoza canlı bir fare konulmuş ve belirli bir süre beklenmiştir. 13. Eşit ağırlığa sahip olan kurbağa, kertenkele ve fare, ayrı ayrı düzenekteki fanus içinde birer gün bekletiliyor. (çözüm H ava borusu Cam fanus Deney sonunda; kireç suyu farenin bulundu ğu zamanda en fazla, kurbağanın bulunduğu zamanda ise en az oranda bulanıyor. Bu deneyde, ortama eklenen Ca(OH)2 (kireç suyu) çözeltisi, C 02 tutucusu olarak görev yap maktadır. Bu sonucun oluşmasıyla ilgili olarak, aşağı daki ifadelerden hangisi yanlıştır? (Kireç su Buna göre; belirtilen süre içerisinde, aşağı daki değişmelerden hangisi gerçekleşmez? yu ortamdaki C 0 2 leri tutarak çökelek oluşturur ve bulanır.) A) Kavanoz havasındaki nem oranının artması A) Farenin vücudundaki depo besin miktarı diğerlerinden daha fazladır. B) Kavanozdaki hava basıncının azalması C) Kavanozda bulunan, oksijen miktarının gi derek azalması B) Düzenek içinde, farenin solunum hızı kur bağadan yüksek olmuştur. D) Cam boruda bulunan renkli sıvının, 17 yö nüne doğru ilerlemesi C) Kurbağa diğerlerine göre, daha az besin ve oksijen tüketmiştir. c "c D) Kertenkelenin vücudundaki mitokondri et kinliği, kurbağadan fazla fareden daha az olabilir. 3 M O <J 12. Bir kara ekosistemine ait enerji piramidinin kat larını oluşturan canlılar, şekilde gösterilmiştir. 14. Aşağıdaki düzenek kurulduktan sonra, cam fanus içindeki oksijen ve karbon dioksit mikta rının değişmediği belirleniyor. Güneş Bu enerji piramidindeki canlılar arası etkile şimlerle ilgili, hangi ifade yanlıştır? A) Ekosistemde, etçil tüketici olan canlıların artması, üreticileri olumlu yönde etkileye bilir. B) Üreticiler tarafından, üretilen besinin hepsi, beslenme yoluyla otçul tüketicilere aktarılır. 0 Cam fanus Bu durumun oluşmasının nedeni, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) Bitkinin fotosentez hızı = Mantarın solu num hızı B) Bitkinin solunum miktarı = Mantarın solu num miktarı C) Yırtıcı tüketiciler; hem üreticileri, hem de ot çul ve etçil tüketicileri besin olarak kullana bilir. C) Bitkinin solunum miktarı + Mantarın solu num miktarı = Bitkinin fotosentez miktarı D) Ayrıştırıcı organizmaların sayısındaki artma, üreticilerin gelişmesini olumlu etkiler. D) Bitkinin solunum hızı = Bitkinin fotosentez hızı Q COŞKU ENERJİ KAYNAKLARI ve GERİ DÖNÜŞÜM Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2.1 Yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynak larını, 2.2 Yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynak larının kullanımını, 2.3 Yenilenebilir enerji kaynaklan kullanmanın önemini, 2.4 Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımı na örnek olabilecek bir tasarım yapmayı, öğrenmiş olacağım. kmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmrnmm Herhangi bir yolla enerji üretilmesini sağlayan kay naklara enerji kaynakları denir. Enerji kaynakları zamanla tükenme durumuna göre iki gruba ayrılır. Bunlar yenilenem ez ve yenilenebilir enerji kay naklarıdır. Kolayca yanabilme özelliği vardır. Dünyada en çok elektrik üretiminde kullanılmaktadır. Bir çok çeşidi vardır. Mesela ısı derecesi yüksek olan taş kömürü, fabrikalarda kullanılır. Isı değeri en yüksek olan kö mür ise ülkemizde az bulunan Antrasittir. Türkiye’de en çok bulunan kömür linyittir. Kömürün yaklaşık olarak 230 yıllık kullanım ömrü kaldığı tahmin edil mektedir. P e tro l: Milyonlarca yıldır denizlerde yaşayan ya da suların denizlere sürüklediği bitki kalıntılarının yer altında ve oksijensiz bir ortamda, uygun sıcaklık, basınç ve mikroorganizmaların etkisiyle başkalaş masıyla oluşur. Az bulunduğundan değeri çok yüksek bir yakıttır. Enerji üretmenin yanında günlük hayatta kullandı ğımız bir çok şey (Benzin, mazot, LPG, teflon, plas tik, naftalin ve boya) petrolden üretilir. Yaklaşık ola rak 42 yıllık kullanım ömrü kaldığı tahmin edilmek tedir. YENİLENEMEZ ENERJİ KAYNAKLARI Kullanıldıktan sonra bir daha yenilenemeyen veya yenilenmeleri için çok uzun zaman gereken enerji kaynaklarına yenilenemez enerji kaynakları denir. Fosil yakıtlar ve radyoaktif elementlerden elde edi len nükleer enerji, yenilemeyen enerji kaynaklarıdır. 2005 yılı verilerine göre Dünya enerji ihtiyacının %87,3’ü yenilenemez enerji kaynaklarından karşı lanmaktadır. Fosil Y a k ıtla r Fosil yakıtların yapısında karbon bulunur. Fosil yakıt lardan petrol, kömür ve doğalgaz en temel enerji kay naklarıdır. Termik santrallerde elektrik üretmek amaçlı kullanıldığı gibi ısınma amaçlıda kullanılmaktadır. Kömür: Yeraltı madenciliği veya açık işletme metodları kullanılarak çıkarı lan fosil kaynaklı yakıttır. Bitki ve hay van fosillerinden oluşur. Doğalgaz : Doğalgaz da petrol gibi çok eski za manlardan beri bilinmekle ve kullanılmaktadır Dün ya enerji tüketiminin %20,7'si doğalgaza dayan maktadır. Doğalgazın %75’i ısınma amaçlı olarak işyerlerinde ve evlerde kullanır, %10-15’i ise elektrik üretiminde kullanılmaktadır. Yaklaşık olarak 65 yıllık kullanım ömrü kaldığı tahmin edilmektedir. # rt^ ı Kömür Q COŞKU Petrol pompası Doğal gaz 2631m m (İH Enerji Kaynakları ve Geri Dönüşüm Fosil yakıtların kullanımı dünya ortalama sıcaklığını da son bin yılın en yüksek değerlerine ulaştırmış ve küresel ısınma dediğimiz problemin oluşmasına sebep olmuştur. Fosil yakıtlar içindeki karbon yanma halinde, hava daki oksijen ile birleşerek karbon dioksit (C02) ve karbon monoksit (CO) gazlarını ortaya çıkarmakta dır. Yine yakıt içerisinde bulunan kurşun, kükürt gi bi elementler yanma sıcaklığında oksijen ile birleşir. Bu durumda insan sağlığı açısından önemli tehdit oluşturan kükürt dioksit (S02), azot oksitleri (NO, N 0 2) gibi maddeler oluşur. Nükleer santraller, çevre ye zarar vermeyecek şe kilde güvenlik tedbirleri alınarak yapılmışlardır. Alı nan tedbirlere rağmen 20. yüzyılın ilk büyük nükleer kazası 1986 da Ukray na’daki Çernobil kentin deki Nükleer Güç Reaktö ründe meydana gelmiştir. Radyasyon logosu Bu yanma ürünleri atmosfere bırakılmakta ve at mosfer içerisinde birikmektedir. Biriken maddeler yoğun hava kirliliğinin yanı sıra maddi zarara yol açan sel, fırtına gibi doğal afetlerin artmasına se bep olmuştur. Çürüme ve fotosentez gibi tabii dönüşümler bu bi rikime kısmen engel olabilselerde, aşırı fosil yakıt tüketimi atmosferde bir birikime neden olmaktadır. Atmosfer içinde biriken bu gazlar, güneş ve yer ara sında bir katman meydana getirir. Bu durum insan ve bitki hayatı üzerinde zararlı sera etkisi olarak da bilinen bir etkiye neden olmaktadır. Örnek - 7 Aşağıdakilerden hangisi fosil yakıt tüketiminin oluşturduğu zararlardan birisi değildir? Nükleer santraller enerji üretiminde kullanılır. Nükleer kaza sonrasında, atmosfere büyük miktar da radyasyon salınmış ve bütün dünyada olumsuz etkileri görülmüştür. Ülkemizde de nükleer enerji son yıllarda önem kazanmış ve nükleer santrallerin yapılması için çalışmalar başlatılmıştır. £ YENİLENEBİLİR ENERJİ | KAYNAKLARI Enerji gücünü güneşten alan, hiç tükenmeyecek olarak düşünülen ve çevreye zararlı atıklar yayma yan enerji kaynaklarına yenilenebilir enerji kay nakları denir. A) Sera etkisi B) Küresel ısınma C) Yenilenebilir enerji kaynaklarının tükenmesi Yenilenebilir Enerji Kaynakları Nelerdir? D) Hava kirliliği Yenilenebilir Enerji Kaynakları Çözüm 1 Fosil yakıtlar yenilenemez enerji kaynaklarındandır. Fosil yakıtların tüketimi yenilenebilir enerji kaynak larını etkilemez. Ancak bu yakıtların kullanılması sonucu karbondi oksit miktarı artar. Bu ise sera etkisinin oluşmasına ve hava kirliliğine neden olur. Küresel ısınma sera etkisinin bir sonucudur. Hidroelektrik Enerji 2 Rüzgar Enerjisi 3 Jeotermal Enerji 4 Güneş Enerjisi 5 Biyokütle Enerjisi Kaynak veya Yakıtı Nehirler Rüzgar Yeraltı Suları Güneş Biyolojik Atıklar Cevap C N ü k le e r Enerji Yenilenebilir enerji kaynakları yukarıda da görüldü ğü gibi su, güneş, rüzgar, jeotermal gibi enerji kay naklarına verilen isimdir. Burada belirtilmeyen dal ga ve gelgit enerjisi, okyanus akıntısı ve okyanus lardaki ısı etkisi gibi birkaç çeşit daha yenilenebilir enerji kaynağı mevcuttur. Nükleer santrallerde Uranyum, Plütonyum gibi rad yoaktif elementlerden elektrik enerjisi elde edilir. Radyoaktif elementlerden elektrik enerjisi elde edi lirken radyasyon yayan radyoaktif atıklar da oluşur. Bu atıklar çevreye zarar vermemeleri için, radyas yon sızdırmayan özel kasalarda saklanırlar ve yerin derinliklerine gömülürler. Bir bölgenin enerji ihtiyacının karşılanmasında çok iyi bir ön çalışmanın yapılması, bölgenin enerji kay naklarının iyi araştırılması ve de mevcut olan enerji kaynaklarının iyi değerlendirilmesi gereklidir. Unu tulmamalıdır ki Türkiye her yıl ürettiği elektriğin he men hemen yarısına yakın bir kısmını, iletim hatla rında kaybetmektedir. Q COŞKU Enerji Kaynakları ve Geri Dönüşüm H id ro e le k trik (Su) Enerjisi Su (Hidro latincede su demektir) yenilenebilir ener ji kaynaklarının başında gelir. Nehirlere karışan yağmur suyu ya da eriyen kar, su enerjisine dönüş türülerek barajlarda biriktirilir ve baraj göletleri oluş turulur. Göletlerde biriktirilen suyun potansiyel enerjisi ar tar. Biriktirilen su kontrollü olarak bırakılır ve türbin leri döndürür. Türbinlere bağlı olan jenaratörler elektrik üretir. Baraj inşası maliyeti düşünülmezse hidroelektrik enerjisi, maliyeti az olan bir enerji yön temidir. Çevre kirliliği oluşturmaz. Akarsular ve nehirler yö nüyle zengin olan ülkelerde en çok kullanılan enerji üretme metodudur. Örneğin akarsular yönüyle zen gin ülkelerden olan Norveç, enerji ihtiyacının %99’unu hidroelektrik santrallerden karşılamaktadır. Barajlarda Hidroelektrik enerjisi üretilir Sıra Sizde -4 Bir bölgenin hidroelektrik enerjisinden yararla nabilmesi için hangi doğal kaynağa bol miktar da sahip olması gerekir? A) Rüzgar B) Güneş C) Doğal gaz D) Akarsu Rüzgar jeneratörünün bir tanesi bir ev, okul veya köyün elektrik ihtiyacını karşılıyabilir ve çevre kirlili ği oluşturmaz. Ülkemizin rüzgar potansiyeli yüksek olmasına rağ men, şu ana kadar bu enerjiden gerektiği kadar yararlanılamamıştır. Ancak bu alanda yeni çalışmalar ve uygulamalar yapılmaktadır. Jeotermal Enerji Latincede Jeo yer, termal ise ısı demektir. Jeoter mal enerji, Dünya'nın merkezindeki eriyik halde bu lunan sıcak mağma tabakasından ısınarak gelen su veya su buharının kullanılmasıdır. Bu ısının ilk kullanıldığı yer kaplıcalardır. Bu enerji kuyular açılarak veya yüzeye yakın yerlerdeki su kaynaklarından elde edilir. Elektrik enerjisi üretebil mek için 20. yüzyılda jeotermal güç santralleri ku rulmuştur. Yeraltından gelen su ve su buharı Ülkemiz jeotermal enerji bakımından zengindir. Dün yada tüketilen enerjinin yalnızca % 0.4’ü bu yolla el de edilmektedir. Örneğin sıcak jeotermal sular, ısıt mak ve kullanılmak amacıyla binalara ve seralara pompalanır. Jeotermal enerji doğrudan veya dolaylı olarak do kuma sanayi ve konservecilikte de kullanılmaktadır. Bu enerji türünün kullanılmasında çevreye ve at mosfere herhangi zararlı bir atık madde bırakılmamaktadır. Güneş Enerjisi Rüzgar Enerjisi Rüzgar enerjisi, hidroelektrikten sonra en verimli ikinci yenilenebilir enerji kaynağıdır. Rüzgar enerji sinden en çok Avrupa ülkeleri faydalanmaktadır. Rüzgar, jeneratörleri uzun kule şeklinde ve genellik le iki veya üç kanatlıdır. Rüzgar enerjisinin kullanılması Q COŞKU Güneş enerjisi bütün enerji kaynaklarını oluşturan temel enerji kaynağıdır. Güneş panelleri, bir çok ül kede ev ve işyerlerinin çatılarına kurulabilmekte ve doğrudan suyun ısıtılmasında kullanılmaktadır. Güneş enerjisinin kullanılması Enerji Kaynakları ve Geri Dönüşüm Güneş enerjisi, güneş panellerindeki güneş pilleri yardımıyla doğrudan elektriğe çevrilir. Uydular ça lışmaları için gerekli olan enerjiyi, panellerindeki güneş pilleriyle aynı şekilde elde ederler. Güneş enerjisi sera etkisine yol açan gazları üretmeyen ve kirlilik oluşturmayan, temiz, yenilenebilir bir enerji kaynağıdır. Ülkemizin coğrafya yapısı güneş enerji sinden yararlanabilme özelliğine sahiptir. Biyokütle (O rg an ik) Enerjisi İnsan nüfusunun artışıyla beraber, artan tüketim doğal dengeyi bozmakta ve doğaya zarar vermek tedir. Tüketilen maddelerin yeniden geri dönüşüm halkası içine katılabilmesiyle, öncelikle hammadde ihtiyacı azalır. Böylece yeniden dönüştürülebilen maddelerin tek rar hammadde olarak kullanılması ve büyük miktar da enerji tasarrufunu sağlar. Örneğin, yeniden kazanılabilir alüminyumun kullanılması alüminyumun sıfırdan imal edilmesine oranla %35'e varan enerji tasarrufu sağlamaktadır. Yenilenebilir enerji kaynağı olan fosilleşmemiş bitki ve hayvan atıklarından (hayvan dışkısı, odun parça ları, ölü ağaçlar, besin atıkları, ağaç kabuğu ve ta laş gibi organik atıklardan) faydalanılarak elde edi len enerjiye biyokütle enerjisi denir. Bitkilerden elde edilen madde, başka maddelere, kimyasallara, yakıta (biyodizel) ve enerjiye modern yöntemler kullanılarak dönüştürülebilir. Bazı türleri, sanayide faal biçimde kullanılır; Örneğin tohum, şe ker ve sebze yağından ya da bunların karışımından elde edilmiş biyo yakıtların kullanıldığı çok daha fazla sayıda otomobil üretilmektedir. Tarım ürünleri kullanılarak biyo yakıtlar üretilebilir. Biyokütle enerjisi iki yolla elde edilir. Birinci yol; atıklar çukura boşaltılır ve yakılır ortaya çıkan sıcak gazlar, farklı işlemlerden geçirilerek elektrik enerjisi üretiminde kullanılır. İkinci yol ise; atıklar (hayvan dışkıları) bekletme tanklarında çüremeye terk edilir, çürümeyle birlikte metan gazı üretilir ve ısıtmada kullanılır. Kazanımlar Bu bölüm ü bitirdiğimde; 2 .5 Geri dönüşümün ne olduğunu ve gereklili J Tüm dünyada kullanılan geri dönüşüm logosu Atık maddeler kimyasallar, plastikler, metaller, cam ve kağıt olmak üzere belirli kategoriler halinde top lanırlar. Atık maddelerin kategoriler halinde toplanması için kullanılan geri dönüşüm kutuları Çevre kirliliğinin engellenmesi açısından da atık malzemelerin, hammadde olarak kullanılması önemlidir. Kullanılmış kağıdın tekrar kağıt imalatın da kullanılması, hava kirliliğini %74-94, su kirliliğini %35, su kullanımını %45 azaltabilmektedir. Örneğin bir ton atık kağıdın, kağıt hamuruna katılmasıyla yaklaşık 20 ağacın kesilmesi önlenebilmektedir. Geri dönüştürülebilen maddeler: Cam, kağıt, alüminyum, plastik, piller, motor yağı, akümülatörler, organik atıklar, beton ve elektronik atıklar. Geri dönüştürme metodları her malzeme için farklılık göstermektedir. ğini, 2 .6 Yaşadığım çevrede geri dönüşüm uygula Sıra Sizde - 5 malarını hayata geçirmeyi, öğrenmiş olacağım. Aşağıdakilerden hangisi geri dönüşümün fayda larından birisi deâildir? ItoMMMHMHMMmMMnBMMM Geri dönüşüm, kullanım dışı kalmış geri dönüştürü lebilir atık malzemelerin, çeşitli geri dönüşüm yön temleri ile hammadde olarak tekrar kullanılıp yeni den üretime kazandırılmasıdır. A) Atık maddeler tekrar üretime katılır. B) Atık maddelerin miktarında artış olur. C) Ham madde tasarrufu sağlanır. D) Enerji tasarrufu sağlanır. 0 COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Enerji Kaynakları ve Geri Dönüşüm Kazanım Pekiştirme - 4 Aşağıdaki enerji kaynaklarını, belirtilen enerji kaynağı türleriyle bırakılan boşluğa ilgili harfi yazarak eşleştiriniz. r*\ Yenilenemez enerji kaynağı Yenilenebilir enerji kaynağı Fosil yakıtlar 3. 2. 1 4. Rüzgar Enerjisi Güneş Enerjisi Doğal gaz 5. M 6 N ükleer Enerji Jeotermal Enerji 7. 8. . Petrol 9. (HİDROJEN* i Hidroelektrik Enerjisi ..... Biyokütle Enerjisi ..... Hidrojen Enerjisi Kazanım Pekiştirme - 5 Aşağıda verilen kelimeleri harf tablosu içerisinde yatay ve dikey doğrultuda arayalım. Bulduğumuz ke limelerin üzerini renkli kalemle işaretleyelim. Y E N İL E N E M E Z YEN İLEN EB İLİR J N E R Y N P K ö M Ü R G H G E M A D E Ü D B N G ü S Ü i S 0 S S A N K A i B 0 N R N D Y BİYOKÜTLE T N E R i L P Y R A M i E R E HİDRO ELEK TR İK E M A D L E D 0 N G Ü S ş 0 N R S S A E E A K B 0 N R N E i M Y R 1 N R 1 Ü 1 C 1 L A L L A i T 0 E 0 N T R i 1 K L E E JEO TE R M A L L U D L B E K L 0 1 D 0 1 K N N Ü K LEER Z R D 1 1 H F E T S A G P T E F 0 S i L Y A K 1 T L A R R M T L Y K 1 B R Z P 1 P M B i E S A G E R i Ö N Ü Ş Ü M K Z KÖMÜR FOSİL YAKITLAR GERİ D Ö N Ü Ş Ü M G Ü N EŞ Q COŞKU D ENERJİ KAYNAKLARI ve GERİ DÖNÜŞÜM KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Günümüzde elektrik enerjisi üretmek için, en çok hangi enerji kaynağı kullanılmakta dır? A) Petrol B) Kömür C) Doğal gaz D) Hidroelektrik 4. Sürekli kullanıldıkları halde tükenmeyen enerji kaynaklarına yenilenebilir enerji kaynakları denir. Aşağıdakilerden hangisi, yenilenebilir ener ji kaynaklarının olumsuz yönlerine örnek ve rilebilir? A) Çevreye zarar veren atıklar üretirler. B) Kurulum aşamasında maliyetleri fazladır. C) Küresel ısınmaya sebep olurlar. D) Sera etkisi oluştururlar. 2. Fatma, evlerinde kullanılmayan plastik, cam, metal gibi, bir takım eşyaları toplayarak ayrı ayn paketliyor. (çözüm 5. 0 ( çözüm İnsanlar tarafından, kullanılarak bitirilmesi ge nellikle mümkün olmayan bir enerji çeşitidir. Çevreye zararı yoktur. Çevremizde, doğal ola rak bulunan enerji kaynağıdır. Isınma ve elek trik üretiminde kullanılabilir. Bazı özellikleri belirtilen bu enerji kaynağına, aşağıdakilerin hangisi örnek verilebilir? Fatma, bu etkinliği, aşağıdakilerden hangisi ni sağlamak için yapmıştır? A) Bazı maddelerin geri dönüşümüne katkı sağlamak B) Kullanım fazlası olan maddelerin evi kirlet mesini önlemek C) Atıkları sobada yakarak enerji üretmek D) Fabrikaya yollayarak, benzer ürünlerin ye nilerini indirimli olarak almak 3. 268 Bir ülkenin hidroelektrik enerjisinden yarar lanabilmesi için doğal kaynaklardan hangi sine bol miktarda sahip olması gereklidir? 6. Bir çok enerji kaynağının dayandığı temel enerji kaynağı hangisidir? A) Rüzgar B) Güneş A) Güneş B) Jeotermal C) Su D) Doğal gaz C) Nükleer enerji D) Fosil yakıtlar 0 COŞKU Enerji Kaynakları ve Geri Dönüşüm 7. Geri dönüşümle ilgili olarak; I. Atık maddelerin geri kazanımını sağlar. 10. Aşağıdakilerden hangisi yenilenemeyen, aynı zamanda fosil yakıt türleri arasında l&b lunmayan bir enerji kaynağıdır? II. Hammadde sıkıntısını azaltır. III. Enerji kaynaklarını korur. A) Doğal gaz B) Hidroelektrik IV. Çevre kirliliğini azaltır. C) Nükleer enerji D) Jeotermal şeklindeki açıklamalardan hangileri doğru dur? 8. A) YalnızI B) İv e li C) I, II ve III D) I, II, III ve IV 11. Dünya Enerji Ajansı’nın 2005 yılındaki verilerine göre, dünyada halen kullanılan enerji kay'jp g naklarının çeşidi ve oranları, yaklaşık olarak {çözüm aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. Günlük hayatımızda kullandığımız bazı enerji türleri aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. D ü n y a ’m ız d a k i E n e ri K a yn akla rı Buna göre, “kendimize ve gelecekteki canlıla ra daha temiz bir dünya bırakmak için” , önce 3. likli olarak aşağıda belirtilenlerden hangisi yapılmalıdır? M Nükleer enerji Yukarıda belirtilenlerin hangilerinden elde edilen enerji, geri dönüşüm uygulamalarına örnek verilebilir? a) ^ İlh a n m B) A ysu A) Yalnız 1 B) 1 ve 2 C) 2 ve 3 D) 1 ,2 ve 3 C) D) Z e h ra Enerji kaynakları arasında, eşit miktarda ener ji üretirken en az karbondioksit açığa çıkaranı na çevre dostu denir. Aşağıdaki enerji kaynaklarından hangisi çevre dostudur? 12. Sera etkisi oluşturarak küresel ısınmaya se bep olan gaz aşağıdakilerden hangisidir? A) Kömür B) Petrol A) Kükürt dioksit B) Karbon dioksit C) Doğal gaz D) Hidroelektrik C) Ozon D) Azot oksit 0 COŞKU Enerji Kaynakları ve Geri Dönüşüm 1 3 . En temel enerji kaynaklarından petrol, kömür ve doğalgaz fosil yakıtlardır. Bu yakıtların fosil yakıt olarak adlandırılma sı, aşağıdakilerden hangisinde en iyi şekil de ifade edilmiştir? 16. Aşağıdakilerden hangisi, fosil yakıt kullanı mının sebep olduğu olumsuz etkilerden değildir? A) Sera etkisi B) Küresel ısınma A) Yandıklarında havayı kirleten gazlar ürettik lerinden C) Yenilenebilir enerji kaynaklarının tükenmesi D) Hava kirliliği B) Yenilenemeyen enerji kaynakları oldukla rından C) Milyonlarca yıl önce yaşamış ve toprak al tında kalmış bitki ve küçük hayvan kalıntı larından oluşmalarından D) Enerji üretmek için fosillerle karıştırıldıkla rından 1 4 . Ülkemizde de kullanılan, bir enerji kaynağı şe kilde gösterilmiştir. M 1 7 . Yenilenemez enerji kaynaklarının 100 yıl gibi kısa bir sürede hızla azalması, çevremizin ve canlıların sağlığına zarar veren, sera etkisine yol açan gazların (karbon dioksit, karbon monoksit) miktarını artırmıştır. Aşağıda belirtilen yenilenemez enerji kay naklarından hangisi, diğerlerine göre daha az zararlı gaz (karbondioksit) açığa çıkarır? A) (çözüm Kömür Doğal gaz D) â9 4 Belirtilen enerji kaynağıyla ilgili olarak; Petrol Nükleer enerji i. Yenilenebilir enerji kaynağıdır. II. Elektrik üretilmesinde rol oynar. III. Hava kirliliğine neden olmaz. • şeklindeki ifadelerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) İv e li C) İve İli D) I, II ve 18. Fosil yakıtlardan petrol, kömür ve doğalgaz en temel enerji kaynaklarıdır. Termik santrallerde elektrik üretmek amaçlı kullanıldıkları gibi ısın ma amaçlı da kullanılmaktadırlar. Aşağıdakilerden hangisi fosil yakıtların oluş turduğu olumsuz etkilerden değildir? 15. Ağaçları korumak için yapılması gereken geri dönüşüm aşağıdakilerden hangisiyle yapılır? A) Cam B) Kağıt C) Organik atıklar D) Kimyasallar A) Hava, su ve toprağın kirlenmesi B) Küresel ısınma C) Sera etkisi D) Diğer enerji kaynaklarına göre daha pahalı olmalarından kaynaklanan ekonomik prob lemler Q COŞKU CANLILAR ve ENERJİ İLİŞKİLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Oyun oynayan bir çocuğun bir süre sonra yorulmasına, hangisi neden olur? 4. Bitki yapraklarında fotosentez yapılıp, kök lerde yapılmadığının kanıtlanması için, aşağıdakilerden hangisi kullanılmaz? A) Karnının acıkması A) Yapraklardan köke besinlerin, köklerden yapraklara ise su ve mineralerin iletilmesi B) Kaslarındaki besin ve 0 2 nin artması C) Oksijenli solunumla beraber oksijensiz so lunum da yapması B) Kökler solunumla biyolojik enerji üretirken, yaprakların terleme yapması D) Vücudunun terleme hızının artması C) Yaprakların dışarıdan C 0 2 almasına karşı lık, köklerin ise dışarıdan 0 2 alması D) Yaprakların yeşil renkli, köklerin sarı veya gri renklerde olması Resimde çayırlık bir alanda ineğin otlaması gö rülmektedir. 5. Güneş ışığı alan bir yerdeki saksı bitkisinin fo tosentez hızı, grafikteki gibi değişiyor. *0 Z am an Buna göre, “t0” dan sonraki değişime; Bu olayla ilgili aşağıdaki açıklamalardan han gisi yanlıştır? I. Bitkinin az ışık alan bir yere taşınması II. Bitkinin bir kısım yapraklarının koparılması A) Azot döngüsü gerçekleşir. III. Bitkinin olduğu saksıya yeni su verilmesi B) Su döngüsü gerçekleşir. etkinliklerinden hangileri neden olabilir? C) Ortamdaki üretici sayısı artar. D) Oksijen ve karbon döngüsü ortaya çıkar. A) Yalnız C) II ve III 3. Su, güneş, rüzgar, jeotermal, biyokütle ve hid roelektrik enerji, yenilenebilir enerji kaynakla rıdır. Bu enerji kaynaklarının yenilenebilir olarak adlandırılması, aşağıdakilerden hangisinde en iyi şekilde ifade edilmiştir? A) Tekrar oluşturulmaları B) Hızlı bir şekilde ısı ve elektriğe dönüştürülebilmeleri 6. “Canlılık - Enerji” ilişkisiyle ilgili olarak, aşa ğıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Bütün canlılar, enerji sentezlemek için mitokondri organelini kullanır. B) Bütün canlılar enerji ihtiyacını besinleri kulla narak karşılar. C) Temiz ve kullanımlarının kolay olması C) Bütün canlıların günlük enerji tüketimi, ya şamsal etkinliğe bağlı olarak değişebilir. D) Hava kirliliği oluşturmamaları D) Bütün canlılar yaşamak için enerji kullanır. A COŞKU 271 Canlılar ve Enerji İlişkileri 7. Bir bitkinin, ışıklı ortamda fotosentez yaptı ğının belirlenmesinde; I. Dış ortamdan C 0 2 alması II. Dış ortama 0 2 vermesi III. Hücredeki nişasta miktarının artması 10. Aşağıdaki ekosistemlerden hangisi, diğer lerinden oldukça farklı çevre koşullarına sahiptir? A) Göl B) Ova C) Orman D) Tundra olayların hangileri kanıt olarak kullanılabilir? A) YalnızI B) İv e li C) İve III D) I, II ve 1 1 . Kireç suyu ve çeşitli canlılar bulunan dört ayrı düzenek hazırlanarak, kireç suyunun bulanma durumları araştırılıyor. Kireç 8. Hüseyin amca, çiftçilikle geçimini sağlamakta dır. Hüseyin amca, üç yıl tarlasına aralıksız buğday ekimi yapmıştır. Fakat son yılda ürün verimi düşmüştür. Bu durumu tarım uzmanla rına danışan Hüseyin amcaya toprağın azot oranını artıracak bitki yetiştirmesi önerilmiştir. -Bitki A f.Işık. / Fare Fare Bitki i. Düzenek Kireç I fi K irec^N.^' ıIşık II. Düzenek Işık Kireç Işık Fare Bitki III. Düzenek -gJLML Buna göre, tarlada aşağıdaki bitkilerden hangisi yetiştirilirse, toprağın azot gereksi nimi giderilmiş olur? A) Ayçiçeği B) Fasulye C) Soğan D) Arpa IV. Düzenek Yukarıdaki düzeneklerden kireç suyunun en fazla ve en az bulananları hangisinde ve rilmiştir? (Kireç suyu karbondioksiti tutarak bulanır) En fazla bulanan En az bulanan I. düzenek II. düzenek III. düzenek IV. düzenek IV. düzenek III. düzenek III. düzenek I. düzenek 12. Bir hayvan türü, yaşamının, 9. Elektrik enerjisi günümüzde en çok ihtiyaç du yulan enerji türüdür. Bu enerjinin üretilmesinde I. Hidroelektrik santraller III. Jeotermal enerji IV. Nükleer enerji I. evrede şeklindeki enerji kaynaklarından hangileri kullanılır? C) I, II ve III 272} II. evresinde; eklem bacaklılar, salyangozlar ve küçük balıklarla beslenmektedir. Bu balık türünün I. ve II. evredeki beslenme biçimleri, hangisinde doğru eşleştirilmiştir? II. Kömür A) YalnızI I. evresinde; bakteriler, su pireleri ve küçük bitkilerle beslenirken II. evrede A) Otobur Hepçil B) Hepçil Otobur B) İv e li C) Otobur Etobur D) I, II, III ve IV D) Hepçil Etobur 0 COŞKU CANLILAR ve ENERJİ İLİŞKİLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Oksijensiz solunum sonucu glikozdan az miktarda enerji elde edilmesinin nedeni, hangisinde verilmiştir? 4. Fotosentez sırasında gerçekleşen; I. Glikoz şekeri sentezlenir. II. C 0 2 ve H20 birleştirilir. A) Glikozun tamamen parçalanması III. Klorofiller güneş ışığını soğurur. B) Glikoz moleküllerinin bütünüyle inorganik bileşenlerine ayrılmaması olaylarının meydana gelme sırası, aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? C) Glikozun yapısında az enerji bulunması D) Oksijensiz solunumu sadece bakterilerin yapması 2. Karikatürde görüldüğü gibi bir boğanın, çocu ğu uzun süre kovalaması sonucu çocukta aşı rı şekilde yorgunluk ortaya çıkıyor. 5. A) I - I I - I I I B) l l - l l l - l C) l l l - l l - l D) I I I - I - I I Şekilde iki hücre organeli arasındaki ilişki gö rülmektedir. 0 (çözüm Şekil üzerinde numaralandırılan yerlere aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? Bunun nedeni aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? 1 A) Kaslarında yorgunluk asidi birikmiştir. A) Oksijen Karbondioksit B) Kaslarına fazla miktarda oksijen gelmiştir. B) Oksijen Azot C) Kaslarında normalden fazla alkol toplan mıştır. C) Su Karbondioksit D) Minerel Oksijen D) Oksijenli solunumun hızlanmasıyla fazla miktarda ATP molekülü birikmiştir. 6. 3. Işıklı ortamda tutulan yeşil bitki hücreleri; I. Azot II. Karbon III. Su I. Karbondioksit üretme IV. Oksijen II. Oksijen üretme olaylarından hangilerini gerçekleştirebilir? Yukarıdaki madde döngülerinden hangileri nin gerçekleşmesi, birbirine en çok bağlılık gösterir? A) YalnızI B) İv e li A) İv e li B) İve III C) I ve III D) I, II ve III C) II ve IV D) III ve IV III. Protein sentezleme Q COŞKU 273] Canlılar ve Enerji İlişkileri 7. Kömür, doğal gaz, petrol gibi binlerce yılda oluşmuş enerji kaynakları 100 yıl gibi kısa bir sürede hızla azalmıştır. 10. Aşağıdaki besinlerden hangisinin solunum da kullanılması sonucunda azotlu artık ürün ler meydana gelir? Aşağıdakilerden hangisi bunun oluşturdu ğu olumsuz sonuçlardan değildir? A) Karbonhidrat B) Yağ C) Protein D) Vitamin A) Sera etkisine yol açan gazların artması B) Yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelme C) Çevre kirliliğine yol açan atıkların oluşması D) Küresel ısınmanın oluşması 1 1 . Serdar ve Merve oksijen ve karbon döngüsünü gözlemlemek için aşağıdaki deneyi yapıyor. (çözüm 8. Öğretmen öğrencilerine farklı canlılardan mey dana gelen enerji piramidi modeli yaptırmıştır. M (çözüm Öğrenciler bu deneyle ilgili aşağıdaki so nuçlardan hangisine ulaşabilir? Modelle ilgili öğrencilerin öğretmenlerine yapmış oldukları açıklamalardan hangisi yanlıştır? A) Enerji, üreticilerden tüketiclere doğru akta rılır. B) Kendi besinini kendisi yapan canlılar üreti cilerdir. C) Üreticilerle beslenen canlılar tüketicilerdir. A) Karbondioksit, bütün canlıların yaşamını olumsuz olarak etkiler. B) Bitki ve hayvanların normal yaşamlarını sürdürmesi için oksijen ve karbondioksitin ortamda bulunması gerekir. C) Bitkilerin olmadığı ortamda hayvanlar uzun süre yaşamını sürdürür. D) Hayvanlar karbondioksiti kullanarak oksi jen üretir. D) Basamaklardaki her canlı türü güneş ener jisini doğrudan kullanabilir. 1 2 . Hidrojen yakıldığında çok yüksek enerji veren bir elementtir. Fakat günümüzde hidrojen enerjisi hala yaygın olarak kullanılmamaktadır. 9. Farklı hayvanlarda bulunan; I. Geviş getirme Bunun sebebi aşağıdakilerden hangisi de ğildir? II. Diş ve ayak tırnaklarının sivri olması III. Sindirim sisteminin gelişmiş olması A) Dünyada çok az bulunan bir element ol ması şeklindeki özelliklerden hangileri beslenme etkinliğinde rol oynar? B) Saklanması ve taşınmasının güç olması A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III C) Fosil yakıtlardan elde edildiğinde çevre kir liliğine yol açması D) Elde edilebilmesi için çok fazla enerji har canması Q COŞKU CANLILAR ve ENERJİ İLİŞKİLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Yapraklarda bulunan gözeneklerin (stoma) açılıp kapanabilme özellikleri vardır. 4. Kurak havada stomaların kapalı olması, fo tosentez hızı ve C 02 kullanımında nasıl bir değişim meydana getirir? Fotosentez hızı 2. Bu görüşünün sebebi aşağıdakilerden han gisi olabilir? A) Yeryüzünde en az bulunan elementtir. C 0 2 kullanımı A) Artar Artar B) Azalır Artar C) Değişmez Azalır D) Azalır Azalır Bir bitkinin dışarıya verdiği oksijen miktarı, de ney süresince grafikteki gibi değişiyor. Bir bilim insanı, enerji kaynağı olarak hidrojen yakıtının günümüzde kullanışlı olmadığını söy lemektedir. B) Doğada tek başına bulunur. C) Elde edilirken çevreyi kirleten maddeler açığa çıkmaz. D) Elde edilmesi için enerji kullanılması ge reklidir. 5. ü Çevremizde gerçekleşen bir madde döngüsü, aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. (çözüm Bu değişmelerin oluşmasında etkili olan olay larla ilgili, hangi ifade yanlıştır? A) IV deki değişimin oluşmasına; C 0 2 oranı Belirtilen olayların gerçekleştiği madde dön güsü hangisidir? nın azalmaya başlaması neden olabilir. B) Bitkinin kuru ağırlığı I, II, III ve IV de artar. C) Bitkinin fotosentez ve solunum hızları, “II” de birbirine eşit olmuştur. A) Azot döngüsü B) Su döngüsü C) Karbon döngüsü D) Kükürt döngüsü D) I deki değişimin oluşmasına, kloroplasttaki fotosentez hızı etkide bulunur. 6. 3. İngilterede yaşayan güve kelebekleri açık renkliydi. Daha sonraki dönemlerde sanayi devri mine bağlı olarak ağaçlar kurumla kaplanmış, fç»™"' buna bağlı olarak da güve kelebeklerinin siyah renkli olanları yaşama şansı bulmuş ve çoğal mışlardır. lip I. Petrol II. Biyokütle III. Jeotermal IV. Hidroelektrik g Yukarıda belirtilen enerji kaynaklarından han gileri fotosentez sonucu oluşur? Güve kelebeklerindeki bu değişim, aşağıdaki kavramlardan hangisiyle ifade edilmektedir? A) Yalnız I B) I ve II A) Modifikasyon B) Mutasyon C) II ve III D) III ve IV C) Doğal seçilim D) Adaptasyon coşku 275 Canlılar ve Enerji İlişkileri 7. Oksijenli solunum ile oksijensiz solunum arasında, aşağıdakilerden hangisi ortaktır? 10. Karbon döngüsünün gerçekleşmesinde, aşağıdakilerden hangisinin rolü yoktur? A) Solunum sonucu az miktarda enerji oluş ması A) Oksijenli solunum yapılması B) Solunum sonucu su ve karbondioksit oluş ması C) Fotosentez yapılması B) Besinlerin sindirilmesi D) Canlı artıklarının çürümesi C) Solunumun mitokondri üzerinde yapılması D) Besinlerin enzimlerle parçalanması 8. Enerji kaynaklarından, eşit miktarda enerji üre tilirken açığa çıkan karbondioksit miktarı gra fikte görülmektedir. 1 1 . Şekilde görüldüğü gibi, besin moleküllerinin parçalanmasıyla hücre yaşamı için gerekli olan enerji üretilmiş olur. Enerji üreten reaksiyonlar Enerji Kaynakları » Enerji Buna göre belirtilen olay için, I. Hücre solunumudur. II. Fotosentezle enerji üretimidir. III. Fotosentez ve solunum arasında enerji dö nüşümüdür. Grafikteki fazla karbondioksit (x) artışına ne den olan enerji kaynaklarının özelliğini aşağıdakilerden hangisi belirtir? şeklindeki ifadelerden hangileri söylenebilir? A) Yenilenemeyen enerji kaynaklarının olması A) Yalnız B) Yalnız B) Katı enerji kaynaklarının olması C) İv e li D) II ve III C) Enerji değeri fazla olan maddeler olmaları D) Enerji değeri az olan maddeler olmaları 12. Tek hücreli olan bira mayaları enerji ihtiyacını, 9. Bir ekosistemde bulunan; I. s o lu n u m I. Yeşil bitkiler Besin + 0 2 ------------ ►C 0 2 + Su + 38 ATP II. Çürükçül mantarlar II. solunum B e s in ------------ ► C 0 2 + Etil alkol + 2 ATP III. Otçul memeliler IV. Etçil memeliler isimli canlılardan atmosferdeki karbondiok sit miktarını artıran ve azaltanlar hangisin de eşleştirilmiştir? Artıranlar şu reaksiyonları gerçekleştirerek karşılayabilir. Azaltanlar A) İve IV II ve III B) III ve IV I ve II C) II, III ve IV Yalnız I D) Yalnız I II, III ve IV Bira mayalarının yaşamlarıyla ilgili olarak, aşağıdaki ifadelerden hangisi söylenemez? A) Havalı ortamda oksijenli, havasız ortamda oksijensiz solunumla enerji sentezleyebilir. B) Aynı miktardaki enerjinin üretimi için, I. so lunuma göre II. de daha fazla besin harcar. C) Bira mayaları havalı ortamlarda, daha hızlı olarak büyüyüp gelişebilir. D) Gündüzleri I. olayı, geceleri de II. olayı ger çekleştirirler. Q COŞKU CANLILAR ve ENERJİ İLİŞKİLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aşağıdaki düzenekler kurularak, farelerin ya şam sürelerini etkileyen faktörler araştırılıyor. 4. A (çozum Fosil yakıtların tüketilmesi sonucunda oluşan karbon dioksit gazı miktarı, atmosferde biriken karbondioksit miktarına göre daha fazladır. Karbondioksit miktarları arasında oluşan bu farkın sebebi aşağıdakilerden hangisin de ifade edilmiştir? A) Bir miktar karbon dioksitin uzay boşluğuna gitmesi B) Bir miktar karbon dioksitin toprak tarafın dan emilmesi Bu deneyin sonucunda, farelerin yaşam sü releriyle ilgili olarak, hangi sonuca ulaşılır? C) Bir miktar karbon dioksitin okyanuslar ta rafından tutulması A) Fare I. düzenekte en uzun, III. düzenekte ise en kısa süre yaşar. D) Bir miktar karbon dioksitin fotosentezde kullanılması B) Fare II. düzenekte en uzun, III. düzenekte ise en kısa süre yaşar. C) Fare III. düzenekte en uzun, I. düzenekte ise en kısa süre yaşar. D) Fare I. düzenekte en uzun, II. düzenekte ise en kısa süre yaşar. 2. Hidrojen dünyada en çok bulunan ve yakıldı ğında çok yüksek enerji veren bir elementtir. Ancak hidrojen doğada tek başına bulunmaz. Diğer bileşiklerin yapısında bulunur. Bu yüzden elde edilmesi için enerji kullanılması gerekir. 30 °c Yukarıdaki şekilde gösterilen koşullarda olan bitkilerin gelişim hızına, aşağıdakilerden hangisinin etkisi belirlenemez? Günümüzde hidrojen hangi yakıt türleri kul lanılarak elde edilmektedir? A) Hidroelektrik B) Fosil yakıtlar C) Biyokütle D) Su 6. 3. Vücuda alınan besinlerin metabolizmada kul lanılması, şemada gösterilmiştir. Dışarıdan = alınan enerji İsıya dönüşen + enerji İş haline dönüşen + enerji Depo edilen enerji Aşağıdaki bireylerden hangisinin vücudun da, daha fazla besin depolanabilir? A) Karbondioksit oranı B) Sıcaklık değeri C) Kloroplast sayısı D) Işığın etkisi Herhangi bir yolla enerji üretilmesini sağlayan kaynaklara ise enerji kaynakları denir. I. Nükleer enerji II. Jeotermal III. Fosil yakıtlar IV. Güneş Belirtilen enerji kaynaklarının hangileri, ye nilenebilir enerji kaynaklarındandır? A) Suda yüzen B) Futbol oynayan A) İv e li B) II ve III C) Bisiklet süren D) Uyuyan C) II ve IV D) III ve IV 0 COŞKU 277! 4 Canlılar ve Enerji İlişkileri 7. Hayvan dışkısı, odun parçaları, ölü ağaçlar, be sin atıkları, ağaç kabuğu ve talaş gibi organik atıklardan faydalanılarak elde edilen enerjiye biyokütte enerjisi denir. 1 0. Jeotermal enerji, dünya'nın merkezindeki eri yik halde bulunan sıcak mağma tabakasından ısınarak gelen su veya su buharının kullanıl masıdır. I. Biyodizel Aşağıdakilerden hangisi jeotermal enerji den yararlandığımız alanlardan değildir? II. Biyoetanol III. Metan gazı A) Evlerin ve seraların ısıtılması IV. Elektrik B) Doğal gaz üretimi Yukarıda verilen ürünlerin hangileri biyokütle enerjisinden üretilebilir? A) İv e li B) İve III C) I, II ve IV D) I, II, III ve IV C) Kaplıcalar D) Elektrik üretimi 1 1 . Tabloda fotosentez ve solunumda rol oynayan bazı faktörler listelenmiştir. 8. M (çözüm Bir iklim bölgesinde; “Buğday, Baykuş, Çekir ge ve Fare’ şeklindeki canlı türlerinin, beraber bulunduğu düşünülmektedir. Bu canlıların, bir besin ve enerji piramidin de yer alma sırası, aşağıdakilerden hangi sinde doğru olarak verilmiştir? M Vçozum p f ----------Işık Klorofil Glikoz 1 2 3 Su o2 Kloroplast Mitokondri 5 6 7 8 co2 | 4 Buna göre fotosentez ve solunum için ge rekli olan faktörleri eşleştiriniz? Fotosentez A) 1,2, 4, 5 ,7 Solunum 3, 6, 8 B) 2, 4, 5, 7 1, 3, 6, 8 C) 1, 2, 4, 5 3, 6, 7, 8 D) 1, 2, 5, 7 3, 4, 6, 8 12. Oksijensiz solunumda enerji üretilmesi sı rasında gerçekleşen; I. Besinlerin enzimlerle parçalanması II. Son ürün olarak bazı organik maddelerin oluşması III. Glikoz başına az bir enerji üretilmesi 9. 278 IV. Solunum reaksiyonlarının hücredeki sıcak lık artışından etkilenmesi Bitkilerin karbon dioksit ve suyu kullanarak besin sentezlediği kısım, aşağıdakilerden hangisidir? olaylarından hangileri oksijenli solunum re aksiyonlarında da meydana gelebilir? A) Kök B) Yaprak A) I ve II B) İve III C) Gövde D) Tohum C) İve IV D) I, III ve IV Q COŞKU CANLILAR ve ENERJİ İLİŞKİLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Günlük hayatımızda kullandığımız aşağıda 4. ki enerji kaynaklarından hangisi yenilenebi lir enerji grubuna girer? 0 (çözüm A) Kömür B) Petrol C) Doğal gaz D) Jeotermal enerji Sera etkisi, atmosferdeki karbondioksit oranı nın artması sonucu, ışık ve ısının bir kısmının tutularak havanın fazla ısınması durumudur. Doğadaki sera etkisi olayının gerçekleşm e sinde, aşağıdaki etkinliklerden hangisi di ğerlerinden farklı yönde rol oynar? A) İnsan nüfusunun artması B) Sanayi kuruluşlarının artması C) Bitki sayısının artması 2. 0 (çözüm D) Fosil yakıt kullanımının artması Semih’in annesi, yap mış olduğu keki vak tinde fırından çıkarma yı unutunca, kekin bir kısmı resimde görül düğü gibi kömürleş miştir. Bu durumu gözlemleyen Semih, annesine kö mürleşen yapının karbon olduğunu söyleyip, karbonun canlı için önemiyle ilgili açıklamalar da bulunmuştur. 5. Aşağıdaki şekillerden birincisinde, civa dolu bir deney tüpüne, çimlenmekte olan ve yeşil olmayan tohumlar yerleştiriliyor. fiölüm Çim lenmekte olan nohut v tohumları Sem ih’in annesine karbonla ilgili yapmış ol duğu hangi açıklama yanlıştır? clva A) Bitkiler, fotosentezde kullanır. Şekil -1 B) Bütün canlıların yapısında bulunur. Buna göre, deney tüpünde biriken gazın çe şidi, aşağıdakilerden hangisi olmalıdır? D) Hayvanlar solunumlarında karbonu, karbon dioksit olarak tüketirler. Fosil yakıtlardan kömür en temel enerji kay naklarından biridir. Termik santrallerde elektrik üretmek amaçlı kullanıldığı gibi ısınma amaçlı da kullanılmaktadır. Aşağıdakilerden hangisi kömür için yanlış bir bilgidir? A) Tüketildiğinde çevreye zarar veren atıklar üretir. B) Elektrik üretiminde dünyada en çok tüketi len enerji kaynağıdır. Şekil - 2 Bu tohumların üzerinde, üç gün sonra, ikinci şekilde görüldüğü gibi bir gaz toplanıyor. C) Karbon havada karbondioksit olarak bulu nur. 3. ? w 6. A) Oksijen B) Karbon dioksit C) Azot D) Su buharı Bir hücrenin; I. Atmosfere oksijen gazı vermesi II. Nişastayı sindirerek kullanması III. Dışarıdan karbon dioksit gazı alması IV. Solunumla enerji (ATP) üretmesi özelliklerinden hangilerine sahip olması, bu hücrenin fotosentez yaptığını gösterir? C) Yenilenebilir enerji kaynaklarındandır. A) İv e li B) İve III D) Ekonomik olarak ucuz bir enerji kaynağıdır. C) II ve IV D) III ve IV Q COŞKU 279 Canlılar ve Enerji İlişkileri 7. Bazı küçük bileşiklerden büyük moleküllerin üretilmesine özümleme denir. Örnek fotosentez olayı. Büyük moleküllerin, daha küçük yapıtaş larına ayrıştırmasına ise yadımlama adı verilir. Örnek besinlerin solunumla parçalanması. 10. Aşağıdaki olaylardan hangisinin meydana gelmesi, hücresel solunumun oksijenli ola rak yapıldığını kesin olarak ispatlar? A) Karbonhidratların solunumda parçalanması B) Solunum reaksiyonlarının, bir bakteri hüc resinde meydana gelmesi Buna göre, bir bitkide büyümenin gerçek leştirilebilmesi için; C) Enerji üretmeyi sağlayan bütün olayların, sitoplazmada yapılması I. Özümleme < Yadımlama II. Özümleme = Yadımlama D) Reaksiyonlar sonucunda, H20 ve C 0 2 mo III. Özümleme > Yadımlama leküllerinin oluşması şeklindeki durumlardan hangilerinin geçerli olması gerekir? A) Yalnız I B) Yalnız C) İv e li D) II ve III 11 ATP molekülünde depolanmış olan enerjinin, açığa çıkarılış biçimi şekilde gösterilmiştir. Ş eker Adenin 8. Güneş Enerji piramidinin ya pısı, şekilde gösteril miştir. »• ser Besin zincirini oluş turan canlı grupları, enerji piramidinin ta banından tepesine doaru yerleşimi, hangi sinde verilmiştir? A) Üreticiler - Otçullar - Etçiller - Yırtıcılar B) Otçullar - Etçiller - Yırtıcılar - Üreticiler C) Yırtıcılar - Üreticiler - Otçullar - Yırtıcılar D) Üreticiler - Yırtıcılar - Otçullar - Etçiller Fosfat grupları 9 # ATP m olekülünde enerjinin açığa çıkışı Buna göre, ATP ve enerji ilişkisi için; I. ATP molekülündeki enerji, fosfat grupları arasında yer almaktadır. II. ATP’deki fosfat gruplarından, hem birincisi hem de İkincisinin koparılması sonucunda enerji açığa çıkar. III. ATP’de depolanan enerji; büyüme, gelişme ve madde sentezinde kullanılabilir. değerlendirmelerinin hangileri yapılabilir? 9. Son yıllarda atmosferdeki karbondioksit ve di ğer gazların miktarı, hava kirliliğine bağlı olarak hızla artmaktadır. Bu durum, atmosfer sıcaklı ğının yükselmesine sebep olamaktadır. Bu olay, küresel ısınma olarak ifade edilir. Küresel ısınma, buzulların erimesi ve iklim değişikliği ne neden olmaktadır. Aşağıdaki enerji kaynaklarından hangisi di ğerlerine göre küresel ısınmaya daha çok katkı yapar? A) Yalnız II B) İv e li C) II ve III D) I, II ve III 12. Aşağıda verilenlerin hangisi fotosentez hı zını etkileyen çevresel bir faktördür? A) Kömür B) Rüzgar A) Işık şiddeti B) Yaprak sayısı C) Hidroelektrik D) Jeotermal C) Yaprak genişliği D) Klorofil sayısı @ COŞKU UDT CANLILAR ve ENERJİ İLİŞKİLERİ ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Öğretmen sınıfını gruplandırıp besin zincirini içeren çalışma kağıdını gruplara dağıtıyor. Gruplardan numaralandırılan boşluklara gel mesi gereken canlıların yazılmasını istemekte dir. 3. Dünyada bir çok enerji kaynağı elektrik üret mek amaçlı kullanılmaktadır. Ülkemizde elektrik üretiminde en çok hangi enerji kaynağı kullanılmaktadır? A) Doğal gaz B) Jeotermal C) Petrol D) Rüzgar 4. Buna göre, numaralandırılan yerlere aşağıdakilerden hangileri yazılmalıdır? 1 Aşağıdaki etkinlikte şekerli su ve hamur yapımında kullanılan mayadan bir parça alınıp, şiiğ S k şe içine konulmuştur. Daha sonra şişenin ağ(ç6züm zina balon geçirip, bir süre bekletildiğinde ba lonun şiştiği gözlenmiştir. III II Ayrıştırıcı A) Çekirge Yılan B) Yılan Ayrıştırıcı Çekirge C) Yılan Çekirge Ayrıştırıcı D) Ayrıştırıcı Çekirge Yılan Aşağıdakilerden hangisi bu etkinlikle ilgili yanlış bir açıklamadır? 2. MSI Şekilde ATP ve ADP molekülleri arasındaki dö nüşüm olayları görülmektedir. A) Balonun şişmesine karbondioksit gazı ne den olur. (çözüm B) Deneyde şeker, yaşam için gerekli olan enerjiyi sağlar. Kas faaliyetleri C) Bu olay, mayanın canlı olduğunu gösterir. Biyosentez reaksiyonları D) Bu olayda karbondioksit besin yapımında kullanılır. Sinirsel iletim ve dönüşüm Hücre bölünmesi Şekil üzerinde X ve Y ile gösterilen yerlere aşağıdailerden hangisi yazılmalıdır? A) Fotosentez Solunum B) Solunum Fotosentez C) Oksijensiz solunum Oksijenli solunum D) Enerji üretimi Enerji kullanımı COŞKU 5. Bazı enerji kaynakları sadece enerji üretmek için kullanılmaz, bunun yanında bazı yan ürün ler üretirler. Teflon hangi enerji kaynağından elde edilen bir yan üründür? A) Kömür B) Doğal gaz C) Petrol D) Hidrojen 281 Canlılar ve Enerji İlişkileri 6. Şekilde K ve L canlısı arasında madde alış verişi görülmektedir. K canlısı H ,0 9. Bir insanın, eşit sürelerde gerçekleştirdiği; I. Yürüme (1 saat) II. Koşma (1 saat) Buna göre bu olayla ilgili aşağıdaki açık lamalardan hangisi yanlıştır? III. Dinlenme (1 saat) Besin L canlısı etkinlikleri sırasında harcadığı enerji mikta rının, çoktan aza doğru sıralanması, hangi sinde verilmiştir? A) K canlısı fotosentez yapar. B) L canlısı, K canlısına bağımlı olarak yaşa mını sürderebilir. A) I - I I -III B) I I - 1-III C) l l - l l l - l D) l l l - l l - l C) K canlısı, L canlısıyla beslenerek yaşamını sürdürür. D) Besin zincirinde K canlısından sonra L can lısı yer alır. 7. Geri dönüşüm, kullanım dışı kalmış geri dönüş türülebilir atık malzemelerin, çeşitli geri dönü şüm yöntemleri ile hammadde olarak tekrar kullanılıp yeniden üretime kazandırılmasıdır. Aşağıdakilerden hangisi geri dönüşümün faydalarından değildir? A) Ağaçların kesilmesi engellenir. B) Çevre kirliliğini önler. C) Hammadde ihtiyacını arttırır. D) Enerjiden tasarruf edilir. 8. Sıcaklık Hücre solunumuyla ilgili olarak verilen şe kilde numaralı yerlere aşağıdakilerden han gileri gelmelidir? I II A) Azot Su Mineral B) Besin Su ATP C) ATP Su Oksijen D) Mineral Su ATP III Eşit değerde metabolik hıza sahip olan, bir tür bitki ve fareyle ilgili olarak, şekilde gösterilen deneyler yapılıyor. Işık Işık m m I 1 1 . Bira mayası mantarları hem oksijenli solunum hem de oksijensiz solunum yaparak enerji üretebilen canlılardır. II III Düzeneklerdeki kireç suyunun bulanma mik tarının çoktan aza doğru nasıl sıralanır? (Kar Bir miktar bira mayasının bulunduğu ortam da, aşağıdakilerden hangisi, iki solunum çeşidini de olumsuz yönde etkiler? A) Ortamdaki besin miktarının azalması bondioksit kireç suyunun bulanmasına neden olur.) B) Ortamdaki oksijen miktarının azalması A) II - 1- I I I B) I I I -1-I I C) Ortam ısısının solunum için uygun değere yaklaşması C) I - I I - I I I D) l l l - l l - l D) Hücredeki mitokondri sayısının azalması 0 COŞKU 7. ÜNİTE yaşamımızdaki Elektrik ELEKTRİK AKIMININ MANYETİK ETKİSİ Kazanımlar (i Örnek -1 Bu bölümü bitirdiğimde; 1 .1 Üzerinden akım geçen bir bobinin, bir çu buk mıknatıs gibi davrandığını, Bütün metaller manyetik mad dedir. Mıknatısların iki kutbu var dır. 1 .2 Bir elektromıknatıs yaparak kutuplarını akı mın geçiş yönünden faydalanarak bulmayı, öğrenmiş olacağtm. Bir mıkantısın N kutbu, diğer mıknatısın S kutbunu iter. Mıknatıslar hakkında yukarıda verilen bilgiler den hangileri doğrudur? i A) Yalnız I B) Yalnız II E l e k t r o m ık n a t ıs Y a p a lım C) İ v e l i D) II ve III 5. sınıfta temas gerektirmeyen kuvvetleri incelenir ken mıknatısların bazı özellikleri anlatılmıştı. Bu bö lümün daha kolay anlaşılması için mıknatısların ba zı özelliklerini hatırlamamızda yarar var. Çözüm Demir, nikel ve kobalt gibi maddeleri çeken cisim lere mıknatıs adı verilir. Mıknatısın çektiği maddele re m anyetik m addeler denir. Mıknatıslar doğal ola rak bulunabildiği gibi yapay olarak da üretilir. Mıknatıslar çubuk, at nalı, U ve halka şeklinde olabilirler. Mık natısların çekim güçleri, mık natıs üzerindeki iki bölgede belirgin bir şekilde fazladır. Bu bölgeler mıknatısın kutupları olarak adlandırılır. Bu kutuplar N ve S harfleri ile gösterilir. Sadece demir, nikel ve kobalt manyetik maddedir. Mıknatıslar yalnız manyetik maddeleri çeker, başka metalleri örneğin bakır ve alüminyumu çekmez. Her mıknatısın iki kutbu vardır. Mıknatısın aynı ku tupları birbirlerini iter, zıt kutupları birbirlerini çeker. Dolayısıyla N kutbu diğer mıknatısın S kutbunu çe kecektir. Yalnız II bilgisi doğrudur. Cevap B Sıra Sizde -1 Mıknatıs aşağıdaki maddelerden hangilerini çe kemez? İki mıknatıs birbirine yeterince yaklaştırıldığında aralarında çekme ya da itme kuvveti mey dana gelir. Eğer mıknatısların kutupları aynı İse mıknatıslar birbirini iter. Kutuplar zıt ise birbirini çeker. ....1.. — \ çe k******1 — I I „ Alüminyum 11 levha A) Yalnız B) İv e li C) II ve III D) I, II ve Elektrik Akımının Manyetik Etkisi E lektrik A kım ın ın M a n y e tik Etkisi var mıdır? Basit bir elektrik devre sinde iletken telin altına bir pusula koyduğumu zu düşünelim. Anahtar açıkken devrede akım dolanmaz. Dolayısıyla ampul yanmaz. Pusula bulunduğu konumda kalır. Anahtarı kapattığımız da devrede akım do lanmaya başlar, ampul ışık verir. Bu sırada pusulaya dikkat edersek pu sula ibresinin saptı ğını ve farklı bir yönü gösterdiğini görebiliriz. Anahtarı kapattığımız sırada devreden elektrik akımı geçerken pusula ibresinin sapması, elek trik akımının m anyetik bir etki meydana getirdi ğini gösterir. Bu deneyden de görüldüğü gibi için den elektrik akımı geçen bir iletken telin etrafında manyetik alan meydana gelir. E lektrom ıknatıs Nedir? Bjr demir çivi üzerine üstü yalıtkan kaplı teli doladığımızda bobin sarımı elde ederiz. Bu bobin sarımının uçlarını bir pile bağladı ğımızda bobin içinde ve etrafında bir manyetik alan oluşur. Bu manyetik alanın ortasındaki bobinin üze rine sarıldığı manyetik madde, örneğin demir çivi mıknatıslık özelliği kazanır ve çevresinde bulunan diğer manyetik maddeleri çekebilme özelliği kaza nır. Demir elektrom ıknatıs olmuştur. Aşağıda Şekil - 1 de görüldüğü gibi bir elektromık natıs anahtar açıkken, yakınında duran vida, ataş, iğne gibi manyetik maddeleri çekmez. Şekil - II de ki gibi anahtarı kapatırsak devreden akım geçer ve elektromıknatıs vida, ataş ve iğneyi çeker. Şekil - 1 Şekil - II Anahtarı açtığımızda manyetik maddelerin elektro mıknatıstan aşağı doğru düştüğünü görürüz. Yani elektrik akımı geçmeyince elektromıknatısın çekme özelliği kaybolur. Elektromıknatısın içindeki demir çivi artık mıknatıslık özelliğini yitirmiştir. Çünkt bo bin telinden akım geçmeyince tel etrafında manye tik alan oluşmaz ve demir çekirdek mıknatıslık özel liği göstermez. Şimdi devredeki pilin kutbunu değiştirip elektromık natısı tekrar manyetik maddelere yaklaştıralım. Bu durumda elektromıknatısın manyetik maddeleri yi ne çektiğini görürüz. Lr__J Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: Bir elektro mıknatıs elde etmek için pilin kutuplarının bağlan ma yönünün bir önemi yoktur. Elektrom ıknatısın Kutupları Her mıknatısın biri N diğeri S olarak adlan dırılan iki kutbunun olduğunu öğrenmiştik. Elektromıknatısların da di ğer mıknatıslar gibi N ve S ol mak üzere iki kutbu vardır. Bir elektromıknatısın kutuplarını yandaki gibi pusula kullanarak tespit edebiliriz. Elektrik Akımının Manyetik Etkisi Pusula ibresi bulunduğu yerdeki manyetik alana paralel durur. Böylelikle pusulanın bulunduğu böl gedeki kutup işareti anlaşılır. Elektromıknatısın kutupları sağ el kuralı ile de bu lunabilir. Bir elektromıknatısın kutuplarının yönü elektromık natısı oluşturan bobinden geçen akımın yönüne göre değişir. Yandaki şe kilde görüldüğü gibi bir elektromıknatı sın kutuplarını sağ elimizi kul lanarak bulabi N liriz. Sağ elimi zin parmaklarını akım yönünü gös terecek şekilde sa rımlar avuç içine alındı ğında, aşağıdaki gibi baş parmağımız N kutbunu gösterir. Dolayısıyla elektromıknatısın diğer ucu S kutbu olur. Eğer pilin kutuplarını değiştirirsek elektromıknatısın kutupları da yön değiştirir. Yine sağ elimizin par makları akım yönün de olacak şekilde ------ * " - 0 \ elektromıknatıf sı tuttuğumuz da baş par::£' inağım ızın s yönü ele k trom ıkn atısın N kutbunu gös terir. O hâlde elek tromıknatısın diğer ucu da S kutbudur. Çözüm Bir elektromıkna tısın meydana getirdiği manye tik kutupların yö nü bobinden ge çen akımın yönü ne bağlıdır. Sağ elin parmaklarını akım yönünde olacak şekilde bobini avuç içine alır sak, yukarıdaki gibi başparmağımız N kutbunu gös terir. Pilin kutuplarını değiştirerek elektromıknatısın ku tuplarının yönünü değiştirebiliriz. Buna göre piller elektromıknatıslara şekildeki gibi bağlanmalıdır. Cevap B © Sıra Sizde - Aşağıdaki düzenekte, anahtarlar kapatıldıktan sonra oluşan elektromıknatısların kutuplarını belirtiniz. Sıra Sizde - 3 Aşağıdaki elektromıknatıslardan hangisinde ku tupları bulmak için sağ el kuralı yanlış uygulan mıştır? Örnek -2 Yandaki şekilde bazı bo bin sarımları ve bu bo binlere pil bağlandığın da meydana gelen ku tuplar gösterilmiştir. İLJ0 Buna göre pillerin bo- " 7 " bin sarımlarına bağla nışı, hangi seçenekteki gibi olmalıdır? II A) B) C) D) I 1 _ T + 1 _ f ~r+ _L + T - C) III D) IV Q COŞKU Elektrik Akımının Manyetik Etkisi Kazanımlar Örnek - 3 Bu bölümü bitirdiğimde; 2N 1 .3 Üzerinden akım geçen bobinin merkezinde ; oluşan manyetik etkinin, bobinden geçen akım ve bobinin sarım sayısı ile değiştiğini, 1 .4 Elektrik akımının manyetik etkisinin, günlük hayatta kullanıldığı yerleri, öğrenmiş olacağım. E lektrom ıknatısın Çekim Gücü N elere Bağlıdır? Çivi etrafına sarılan tel, bir bobin oluşturur. Bobin deki her bir sarımın belirli bir çekim etkisi vardır. Sa rım sayısı arttıkça her bir sarımın çekim etkisi birleşerek elektromıknatısın çekim gücünün artmasına sebep olur. Bobindeki sarım sayısı arttıkça elde edilen mıknatıslık ve çekim gücü artar. Sarım sayısı sabit tutulan bir bobinden farklı miktar larda elektrik akımı geçmesini sağlayalım. Bağla nan pil sayısı artırıldığında elektromıknatıstan ge çen akım şiddeti de artar. Akım şiddeti artırılan elektromıknatısın daha fazla iğne ve ataş çektiği gözlenir. Sarım sayısı sabit tu tulan elektromıknatısın çekim gücü, üzerinden ge çen akım ile doğru orantılıdır. -► Akım arttırıldığında elektromıknatısın çekim gücü de artar. Hazırlanan K, L ve M elektromıknatıslarının sarım sayıları ve kullanılan pil sayıları şekilde verilmiştir. Her bir elektromıknatısın altındaki iğne sayısı ve iğ ne yığınlarının elektromıknatıslara uzaklıkları eşittir. Buna göre, anahtar kapatıldığında elektronıknatısların çekeceği iğne miktarları, çoktan aza doğ ru aşağıdakilerden hangisindeki gibi sıralanır? A) K, L, M B) L, K, M C) M, L, K D) M, K, L Çözüm Elektromıknatısın çekeceği iğne miktarı, elektromık natısın gücü ile doğru orantılıdır. Elektromıknatısın gücü yani mıknatıslık özelliği ise bobin sarım sayısı ve iletkenden geçen akım miktarıyla doğru orantılı dır. İletkenden geçen akım miktarı ise pil sayısı art tıkça artar. Bu ön bilgilerden sonra, yapısında 1 pil bulunan K elektromıknatısındaki akım şiddetini 1 olarak kabul edersek, 2 pili olan L eketromıknatısının akım şid deti 21, yine 1 pili olan M elektromıknatısının akım şiddeti ise I olur. Bu durumda hem sarım sayısı hem de akım miktarı büyük olan (2 N, 21) L elektromoknatısı en fazla, hem akım miktarı hem de sarım sayısı küçük olan M elektromıknatısı (N, I) en az sa yıda iğne çeker. Buna göre, çekilen iğne miktarları çoktan aza doğ ru L, K, M şeklinde sıralanır. Cevap B Sıra Sizde -4 Özdeş piller ile kurulmuş, bobin sarımları veri len aşağıdaki elektromıknatısların aynı mesafe den çekebildikleri ataş sayılarını karşılaştırınız. Q COŞKU Elektrik Akımının Manyetik Etkisi E lektro m ıkn atıslar N erelerd e Kullanılır? Elektromıknatısların en büyük avantajı isteğe bağlı olarak mıknatıslanmasıdır. Gerekli olduğu durumda bobine elektrik akımı uygulanır ve mıknatıs elde edilir. Gerekli olmadığı durumda ise akım kesilerek bobinin mıknatıslık özelliğine son verilir ve herhan gi bir manyetik cismi çekmesi engellenmiş olur. Bü yük metal cisimlerin fabrikalarda ve hur dalıklarda taşınması bu şekilde kolaylıkla yapılabilir. Elektromıknatıslar çeşitli alarm düzeneklerinin yapılarında yandaki gibi bulunabilir. Yan daki düzenekte 1. devrede elektromıknatıs vardır. Pen cere kapalı iken 1. devre den akım geçer ve elektro mıknatıs iletkeni çeker. Pencere açıldığında devre nin akımı kesilir ve elektro mıknatısın mıknatıslığını yi tirmesi nedeni ile iletken serbest kalır. Serbest kalan parça 2. devrede anahtar gö revi görür ve devreye akım verilmesini sağlar, Alarmın devreye girmesiyle gerekli uyarı yapılmış olur. Örnek -4 Elektromıknatıslar günlük hayatta pek çok elektrikli araçta kullanılır. Fakat elektromıknatıslar araçların içinde gizli olduklarından görülmezler. Kapı zillerinde, kapı oto matiklerinde, merdiven otomatiklerinde, kontaktörlerde, hırsız alarm larında, arabaların sin yal sistemlerinde, tele fon kulaklıklarında, ak plastik tüpe sarılı bobin varyum pompalarında, asansör otomatiklerin v akım de, hızlı trenlerde, bilgi metal sayar sabit disklerinde, esnek " ı / çerçeve ampermetre ve voltmetdiyafram re gibi ölçü aletlerinde, CD yazıcıların da, elektrik motorlarında ve elektrikle çalışan hemen hemen bütün otomatik açma kapama mekaniz Elektrik malarında elektromıknatıs zili lar kullanılır. Aşağıda bir kapı zili modeli gösterilmiştir. 6 Yayın metal parçayı çekmesiyle devre ka panır, aynı olay tek rar gerçekleşir. > Metal çubuk ç■ana ı vurduğunda qunda devre d açılır, akım geçmez. 1Düğmeye basılınca devreden akım geçer 3 Akım geçtiğinde elektro mıknatıs etkin hâle gelir Elektromıknatıs metal çubuğu çeker Şekilde bir elektrik zili devre düzeneği görülmektedir. Bu düzenekle ilgi li konuşan öğren cilerden hangile rinin yorumları doğrudur? Anahtar kapatıl madan devreden akım geçmez. Akım geçtiğinde bobin içindeki demir mıknatıs haline gelir. Sam i Aiper Bobin, bağlantı parçasını sürekli iter. § . M u sta fa Zil çanı ileri - geri hareket ettikçe tokmağa çarpar ve ses çıkar. Yunus Çözüm Soruda verilen devre bir elektrik zili devresidir. Dev renin çalışabilmesi, yani zilin çalabilmesi için anahta rın kapalı olması gerekir. Alper’in ifadesi doğrudur. Devreden akım geçtiğinde, bobin içindeki demir elektromıknatıs özellik kazanır ve karşısındaki me tal parçayı çekip ucundaki parçanın çana vurması na sebep olur. Sami’nin ifadesi doğrudur. Bobinin bağlantı parçasını çekeceğini ifade etmiş tik. Mustafa’nın ifadesi yanlıştır. Elektromınatıs sa yesinde ileri geri hareket eden tokmaktır. Çan hare ket etmez. Yunus’un ifadesi de yanlıştır. Alper ve Sami’nin ifadeleri doğrudur. Q COŞKU Elektrik Akımının Manyetik Etkisi Kazanımlar 4 Bu bölümü bitirdiğimde; 1.5 Elektrik enerjisinin hareket enerjisine dö nüştüğünü, 1 .6 Bir çubuk mıknatısın hareketinin, elektrik akı mı oluşturduğunu, 1 .7 Hareket enerjisinin elektrik enerjisine dönüş tüğünü, öğrenmiş olacağım. Örnek - 5 Şekilde bir bilgisa yar parçası fanı görülmektedir. Bu fan, bilgisayar par çalarını aşırı ısın maktan korumak için çalışır. Fanla ilgili, aşağıdakilerden hangi si yanlıştır? A) Fanın içindeki motorda elektromıknatıs vardır. E lektrik Enerjisinden H areket Enerjisine B) Fanda elektrik enerjisi hareket enerjisine dö nüşmektedir. C) Fan motorunda hareket enerjisi elektrik enerjisi ne dönüşmektedir. Elektrikle çalışan ve içinde hareketli parçalar bulu nan pek çok araçta elektrik motoru vardır. D) Fan motoru çalışırken, elektrik enerjisinin bir kıs mı ısı enerjisine dönüşmektedir. Aşağıdaki şekilde kuvvetli bir manyetik alan içinde bir bobin sarımı bulunmaktadır. Fırçaya akım veri lince bobin sarımından akım geçer ve elektroman yetik kuvvet oluşur. Sarım halkası ok yönünde dö ner. Çözüm b o b in sa rım ı kesikli kollektör Bütün motorların içinde elektromıknatıs vardır. Elekt romıknatısın etkisi ile kuvvet uygulanır ve dönme olayı gerçekleşir. Fan, prizden gelen elektrik enerjisinin bir kısmını pervane motorunun dönmesiyle hareket enerjisine dönüştürür. Bir kısmı ise sürtünmeden dolayı ısı enerjisine dönüşür. Fan motorunda hareket enerjisi elektrik enerjisine dönüştürülmez. Cevap C Sıra Sizde - 5 \ / Aşağıdaki düzenekte kablolara akım verildiğinde bakır bobinin harekete geçerek döndüğü gözlenir. Bunun sebebini açıklayınız. Aynı kutuplar birbirini iteceği için, elektromıknatısla mıknatıslar birbirini itecek ve bobin sarım ortasın dan geçen eksen etrafında dönecektir. Bobin sarımı yarım tur döndüğünde sarımın bir ucu yine pilden gelen (+) kutba değecek ve elektromık natısın N kutbuna bakan tarafı yine N kutbu diğer tarafı S kutbu olacaktır. Bu durumda aynı kutuplar birbirini iteceği için bobin sarımı dönmeye devam edecektir. Bobin sarımına gerilim uygulandığı sürece dönme olayı devam edecektir. Bu şekilde elektrikle çalışan araca elektrik motoru adı verilir. Elektrik motoru ile elektrik enerjisi hareket enerjisi ne dönüşütürülmüş olur. Q COŞKU Elektrik Akımının Manyetik Etkisi H a re k e t Enerjisinden Elektrik Enerjisine Sıra Sizde -6 ^ Aşağıdaki gibi aralarında konuşan öğrencikerden hangilerinin ifadeleri doğrudur? Elektrik enerjisinden hareket enerjisi elde edildiği gibi hareket enerjisinden elektrik enerjisi de elde edilir. Eğer bir bobin sarımını manyetik alan içinde hareket ettirirsek ya da mıknatısı bobin sarımlarının içine doğru hareket ettirirsek, bobin sarımında elektrik akımı meydana gelir. i Bir bobin sarımı içindeki manyetik alan değiştikçe, bobin sarımda elektrik oluşumu devam eder. Evet, bu durumda bo bin sarım sayısının a rt ması elde edilen akımıl^nın şiddetini a rtırır. J ^r^M e rve Aşağıdaki düzenekte, bobin içindeki mıknatısı ha reket ettirelim. Mıknatısın hareketi sırasında amper metrenin saptığını gözleriz. ( Aynı zamanda, bir elektromıknatısın manyetik kutup sayısının doğal mıknatıslarınkinden dana fazla olduğunu söyleyebiliriz. Mıknatıs sabit tutulup bobin hareket ettirilirse bobinde elektrik akımı oluşmasını sağlanır. Oluşan elektrik akımının büyüklüğü mıknatıs ve bobinin birbirine göre hareketine ve bobin sarım sayısına, mıknatısın çekim şiddetine bağlıdır. Örnek - 6 [O Şekildeki düzenekte R diren cinden akım geçmesi için aşağıdakilerden hangileri yapılabilir? I. Mıknatıs bobine yaklaştırılmalıdır. A) İclâl ve Merve B) Merve ve Oya C) İclâl ve Oya D) Merve, İclâl ve Oya | §■ a S1 Sıra Sizde -7 j(çözüm Ü (2 ) yukarı * aşağı II. Bobin sağa doğru hareket ettirilmelidir. III. Mıknatıs bobinden uzaklaştırılmalar. A) İ v e l i B) İve III C) II ve III D) I, II ve III Çözüm R direncinden akım geçmesi için, bobin içinden ge çen manyetik alanın değişmesi gerekir. Üç durum da da manyetik alanın bobin içindeki etkisi değiş ken olacağı için R direncinden akım geçer. Bobin ile mıknatıs birbirine göre hareketsiz olursa akım oluşmaz. Cevap D Çubuk mıknatıs, miliampermetre, bobin ve bağ lantı kabloları ile şekildeki düzeneği kuran Cen giz, aşağıdakilerden hangisini göstermeyi amaç lamıştır? A) Hareket enerjisinden elektrik enerjisi elde edile bilir mi? B) Mıknatıs, bobini elektromıknatıs hâline getirebi lir mi? C) Ampermetre mıknatıslanabilir mi? D) Elektrik enerjisi hareket enerjisine dönüşebilir mi? Elektrik Akımının Manyetik Etkisi Kömür, doğal gaz gibi fosil yakıtlar ile çalışan elek trik santrallerine term ik santral denir. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1 .8 Güç santrallerinde elektrik enerjisinin nasıl Örnek -7 m üretildiğini, A öğrenmiş olacağım. E lektrik Enerjisi Ü retim i Ev ve iş yerlerinde, hastanelerde elektrik üretmek için jenera törler kullanılır. Bu je neratörler genelde sı vı yakıt kullanıp önce hareket enerjisi, ar dından hareket ener jisinden elektrik ener jisi üretirler. Jeneratör düzenekleri elektrik motorla rının tersi bir sistemle çalışır. Elektrik verilerek elek trik motorlarında hareket elde edilirken, jeneratör lere hareket verilerek elektrik enerjisi üretilir. Hidroelektrik santrallerde, termik santrallerde, nük leer santrallerde farklı enerji kaynakları kullanılarak elde edilen hareket enerjisi, jeneratörler yardımıyla elektrik enerjisine dönüştürülür. Aşağıda bir termik santralin yapısı basitçe gösterilmiştir. Hidroelektrik enerjisi, enerjinin bir türden diğerine dönüşmesi ile elde edilir. Barajın arkasında depola nan suyun potansiyel enerjisi vardır. Baraj kapakla rı açıldığında su, tünellerden geçerek barajın taba nına doğru hareket eder. Elektrik enerjisi santrailerde jeneratörlerle üretilir. r Q Doğru Hidroelektrik santrallerde enerji kaynağı fosil yakıtlardır Yanlış elektrik enerjisi kimyasal enerjiye D oğru * Yukarıda etkinlikte kutu içindeki cümleleri doğru ya da yanlış olarak değerlendirip ok yönünde ilerleyen bir öğrenci, hangi çıkışa ulaşılır? A) I B) II C) III D) IV Çözüm Elektrik enerjisi santrallerde jeneratör türbünlerinin hareketlendirilmesiyle başlayan işlemler sonucu el de edilir. 1. bilgi doğrudur. Hidroelektrik santrallerde enerji kaynağı fosil yakıt lar değil, suyun sahip olduğu potansiyel enerjidir. 2. bilgi yanlıştır. Bu değerlendirmelere göre 2 çıkışına ulaşılır. Santrallerde amaç elektrik enerjisi elde etmektir. Do layısıyla elektrik enerjisinin başka tür enerjiye dö nüşmesi söz konusu olamaz. 3. bilgi yanlıştır. Cevap B Sıra Sizde * 8 Hareket halinde suyun kinetik enerjisi türbinin ka natlarına çarparak türbini döndürür. Böylece suyun potansiyel enerjisi türbinin hareket enerjisine dö nüşmüş olur. Türbinin mili bir jeneratöre bağlıdır. Jeneratörün büyük mıknatısı, bobinler içinde dön dürülerek elektrik enerjisi elde edilir. Elektrik santrallerinde üretilen enerji transformatör lerle 250 000 - 500 000 V gibi çok yüksek voltajlara çıkartılıp şehirlere gönderilir. Bu yüzden şehirlerara sı elektrik hatlarına yüksek gerilim hatları adı verilir. Transformatörler hem elektrik enerji sini naklederken hem de kullanım aşamasında ihtiyaç duyulan gerilimi yükseltip alçaltmaya yarayan önem li araçlardır. Transformatör Aşağıda verilenlerden kaç tanesi, elektrik ener jisini hareket enerjisine dönüştüren cihazdır? ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Elektrik Akımının Manyetik Etkisi Kazanım Pekiştirme -1 f Üzerinden akım geçen telin etrafında man yetik alan oluşur. Mıknatıslık özelliği bütün maddelerde var dır. Elektromıknatısın çekim gücü sarım sayısı na bağlıdır. Bobin sarımı Bir elektromıknatısın iki farklı kutbu vardır. Ampermetre ile ölçüm yaparken ibrenin sap ması elektromıknatıs yardımıyla sağlanır. Elektrik motorlarının yapısında elektromık natıs bulunur. Jeneratör yardımıyla elektrik enerjisinden hareket enerjisi elde edilir. Murat hazırladığı elektromıknatıs düzeneğinde kab loları şekildeki gibi bağladığında elektromıknatısın çalışmadığını gözlemliyor. Bir bobin içinde mıknatıs hareket ettirilirse bobinde elektrik akımı elde edilir. 1. Elektromıknatısın ataşları çekmesi için Mu- H rat ne yapmalıdır? Çizerek gösteriniz. 2. Mıknatısın hangi ucu N kutbu olur? .............................................................................. 3. Murat elektromıknatısını çalıştırmaya başladığında çok az sayıda ataş çektiğini gözlemliyor. Daha fazla ataş çekmesi için Murat’a iki yol öneriniz. I yol : ................................................................ II y o l : ....... ....................................................... III yol : .............................................................. 4. Murat elektromıknatısı ataşlardan uzaklaştır dığı veya yaklaştırdığında, elektromıknatısın çekim gücü ve çektiği ataş sayısı nasıl değişir? Kazanım Pekiştirme -2 i I D -X w» O u @ Rüzgâr enerjisi santrallerinde hareket ener jisinden elektrik enerjisi üretilir. 12 Hidroelektrik santrallerinde fosil yakıtlardan elektrik enerjisi elde edilir. Kazanım Pekiştirme - 3 Aynur şekilde ki gibi bir elek tromıknatıs ya pıyor. Önce tek pille sonra çift pille yerdeki iğ neleri çekme ye çalışıyor. Aynur’un kur duğu bu dev re ile ilgili aşağıdaki tab loyu dolduru nuz. Aşağıdaki ifadelerin doğru ya da yanlış olduğu na karar vererek kutucuklara D ya da Y yazınız. 1. '2 2. Mıknatıs, demir ve nikelden yapılmış mad deleri çeker. Bağımlı değişköif ifB a ğ ım s ızJ İ p 'Sa bit tutulan :|| nedir? ^eğişken nedir% peğişken n e d if i Elektromıknatıs hiçbir cismi itmez. Q COŞKU Elektrik Akımının Manyetik Etkisi — Kazanım Pekiştirme -4 Kazanım Pekiştirme - 7 I (^ ) Ceyhun, şekildeki gibi bir bo bin sarımı içinde bir mık natısı ileri - geri hareket ettirmektedir. Bu sırada ampermetre ibresi de sağa - sola hareket etmektedir. a. Ampermetre ibresinin sapması neyi göster mektedir? Yukarıdaki şekilde bir bisiklet dinamosunun yapısı gösterilmiştir. b. Ceyhun mıknatısı bobin sarımı içinde bıraktı ğında ampermetre sapar mı? 1. Bu sistemde bisiklet farı nasıl ışık vermekte dir? c. Mıknatıs sabit tutulup bobin hareket ettirilir se ampermetrede sapma gözlenir mi? 2. Bisiklet farının daha şiddetli ışık vermesi için d. Bu sistemde ampermetrenin daha fazla sap ması için neler yapılmalıdır? neler yapılabilir? Kazanım Pekiştirme - 5 Şekildeki sistemde bobin sarımı şekline getirilmiş kablonun uçları amper metreye bağlıdır. Bir el matkabı ucuna sabitlenmiş mıknatıs sarım içinde döndürülüyor. 1. Bu sistemdeki enerji dönüşümünü yazınız. 2. Elde edilen enerji nasıl artırılabilir? Kazanım Pekiştirme -6 Aşağıda bir enerji santralinde üretilen elektriğin eve nasıl ulaştığı şematik olarak gösterilmiştir. a. Bu sistemde hangi enerji dönüşümleri gerçekleşmektedir? b. Aşağıdaki şekilde boş bırakılan kutulara neler yazılmalıdır? 0 COŞKU ELEKTRİK AKIMININ MANYETİK ETKİSİ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Mıknatıs aşağıdaki maddelerden hangileri ni çekemez? 4. 2N I. Alümimyum levha Bir öğrenci şekildeki elektro mıknatıs devresini kuruyor. Elektromıknatısın çekim etkiv sinin devreden geçen akıma bağlılığını incelemek için, aşağıdaki devre düzeneklerinden hangisini de kurmalıdır? II. Ebonit çubuk III. Nikel kapı kolu A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III A) ( [ I I , 2N fffffffff lifli B) M-J v C) m (çözüm v V +.v- Buzdolabı kapağına süs eşyası yapıştırmak için kullanılabilir. v D) ( m j j j j j j 2N i l i l 2. Demir, nikel ve ko balt gibi maddeleri çeker. v +ı- J p ! Sarım sayısı Eşlem Derya Uçlarındaki çekim şiddeti daha bü yüktür. Erdem Aynı kutup işaretli uçlar karşılıklı tutulduğunda bir birine yaklaştırmak için kuvvet uygulamak gerekir. if 2N tm m m i Direnç Pil sayısı Bobine bağlanmış direnç Yukarıdakilerden hangileri arttırılırsa elek tromıknatısın çekim gücü azalır? Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin ko nuşmalarında mıknatıslarla ilgili doğru bil giler verilmiştir? A) Yalnız Eşlem A) İ v e l i B) II ve III C) İve III D) Yalnız B) Yalnız Erdem C) Yasemin ve Derya D) Eşlem, Erdem, Yasemin ve Derya 6. T D emir bilye 3. Pusula Şekildeki elektrik devre sinin yanında duran pu sula ibresinin yönünü değiştirmek için aşağıdakilerden hangisi ya pılmalıdır? Şekildeki mıknatıs, ip le tavana asılmış de mir bilyeye doğru yak laştırılıyor. Bilye aşağıdaki du rumlardan hangisin de olduğu gibi dengede kalabilir? Mıknatıs B) A) Pusulayı döndürmek B) Üretecin kutuplarını ters bağlamak D) C) Pusulayı devreden uzaklaştırmak D) K anahtarını kapatarak devreden akım geç mesini sağlamak IB 1 0 COŞKU Elektrik Akımının Manyetik Etkisi 7. Aşağıdakilerden hangisi bir elektromıknatı sın çalışması için gerekli değildir? A) Voltmetre B) Elektrik üreteci C) Bobin sarım D) Demir çekirdek 10. Akım Sarım sayısı ■ Ataş sayısı Ataş sayısı .. Şekil - 1 Şekil - II Bir elektromıknatısın akıma göre çektiği ataş sayısı Şekil - 1deki, sarım sayısına göre çekti ği ataş sayısı Şekil - II deki grafikte verilmiştir. 8. Buna göre, I. Elektromıknatıstan geçen akım arttıkça çektiği ataş sayısı da artar. II. Elektromıknatıstan geçen akım arttıkça sa rım sayısı da artar. Şekildeki düzenekte X ve Y anahtarları kapalı iken cam levha üzerindeki demir tozları çivi ta rafından çekilmiştir. III. Elektromıknatısın çektiği ataş sayısı, akıma ve sarım sayısına bağlı değildir. ifadelerinden hangileri doğru olabilir? Yalnız X anahtarı açıldığında ya da yalnız Y anahtarı açıldığında çivi tarafından çekilen demir tozu miktarı için ne söylenebilir? (Üretecin iç direnci önemsiz.) Yalnız X anahtarı açık iken A) YalnızI B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II Yalnız Y anahtarı açık iken A) Daha az Daha az B) Aynı Hiç yoktur C) Daha çok Hiç yoktur D) Daha az Daha çok 11. Aşağıdakilerden hangisinde elektrik enerji sinin hareket enerjisine dönüşümü gerçek leşmektedir? A) Ampulün çalışmasında B) Elektrik motorunun çalışmasında C) Jeneratörün çalışmasında D) Floresan lambasının çalışmasında 9. 12. Sarım sayısı Şekildeki elektromıknatısları kullanan öğrenci her iki durumda da manyetik maddenin ucuna yapışan çivi sayılarını karşılaştırıyor. Buna göre, öğrencinin cevap aradığı soru aşağıdakilerden hangisidir? A) Bobinin sarım sayısı elektromıknatısın çe kim gücünü etkiler mi? Akım (A) Ataş sayısı K 10 1 2 L 20 0,5 2 M 20 1 II K, L, M elektromık natıslarının sarım sayıları, akımları ve çektikleri ataş sayıları ile ilgili tab lo şekildeki gibidir. Buna göre, tablodaki I ve II yerlerine gele bilecek rakamlar aşağıdakilerden hangisi olabilir? 1 II A) 1 2 B) 1 4 C) 2 4 D) 2 2 B) İndüksiyon akımı nelere bağlıdır? C) Teldeki akım şiddeti elektromıknatısın mık natıslığını nasıl etkiler? D) Elektromıknatısın çekim özelliği manyetik maddenin büyüklüğüne bağlı mıdır? Q COŞKU Elektrik Akımının Manyetik Etkisi 16 13. Aşağıda verilenlerden hangisinde hareket enerjisinden elektrik enerjisi elde edilir? A) Pil B) Ütü C) Jeneratör D) Fluoresan lamba . Mıknatıs N İ4 1 Şekildeki düzenekte mık natıs ve bobin aynı doğ rultudadır. Aşağıdaki durumlardan hangilerinde bobin üze rinde akım oluşur? Bobin I. Mıknatıs 1 yönünde hareket ettirildiğinde Emre geceleri bisik let sürerken, bisiklet farının önünü yete rince aydınlatmadı ğını fark ediyor. II. Mıknatıs 2 yönünde hareket ettirildiğinde III. Mıknatıs yerinde sabit olarak tutulduğunda Bisiklet farı enerji sini ' bisiklet dina mosundan aldığına göre, Emre’nin aşağıdakilerden hangisini yapması, fardan yayı lan ışık şiddetinin artmasını sağlar? 17. I. Emre’nin bisikleti daha hızlı sürmesi A) İ v e l i B) İve III C) II ve II D) I, II ve /\/\|)A./\/ V V V V II. Dinamoda, daha fazla sarımlı bobin kullan mak Aşağıdakilerden hangisinin yapıl ması R direncin den akım geçme sini sağlayamaz? ' L-///A — III. Dinamoda, daha güçlü mıknatıs kullanmak A) Yalnız II B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III c .0 c X >» 3 Jt vO » U A) Mıknatısın makaradan uzaklaştırılması B) Makaranın mıknatısa yaklaştırılması C) Makaranın ve mıknatısın aynı yönde ve eşit hızla hareket ettirilmesi D) Mıknatısın aşağı yukarı hareket ettirilmesi 15. Çanak ^ x on DE ¥ Cemil, bir elektromıknatıs ile bir çubuk mıkna tısın etkileşimini gözlemlemek istiyor. Bu amaçla bir çubuk mıknatısı şekildeki gibi X ve Z konumlarında sabit tutuyor. Şekildeki elektrik devresinde K anahtarı kapa tıldığında zil çalmaktadır. Aşağıdaki işlemlerden hangilerinin yapılma sı zil sesinin şiddetini artırır? Cemil’in çubuk mıknatısı verilen konumlarda sabit tutabilmesi için uygulaması gereken kuvvetlerin yönleri, aşağıdakilerden hangi sindeki gibidir? Xe I. Direncin değerini azaltmak. II. Pile seri ve aynı yönlü bir pil daha bağlamak. A) III. Bobin üzerindeki iletkenin sarımını artırmak. B) A) İv e li B) İve III C) C) II ve II D) I, II ve D) Z ye Q COŞKU ELEKTRİK ENERJİSİ ISIYA DÖNÜŞÜR Kazanımlar 4 Bu bölümü bitirdiğimde; 2.1 Bir iletkenden açığa çıkan ısı miktarı nelere bağlı dır? Bir iletkenden açığa çıkan ısı miktarı, iletkenden geçen akımın büyüklüğüne iletkenin direncine Elektrik akımı geçen iletkenlerin ısındığını, 2 .2 Elektrik enerjisinin bir iletkende ısı enerjisi ne dönüşeceğini, 2 .3 Üzerinden akım geçen bir iletkende açığa çı kan ısının; iletkenin direnci, üzerinden ge çen akım ve akımın geçiş süresiyle ilişkili ol duğunu, 2 .4 Elektrik enerjisinin ısı enerjisine dönüşümü nü temel alan teknolojik uygulamaları, öğrenmiş olacağım. E lektrik Enerjisi Isıya Dönüşür Çalışan elektrikli aletlerin bir süre sonra ısındığını farkederiz. Bununla birlikte elektrik sobası, elektrik li su ısıtıcısı, elektrikli kalorifer peteği, ütü, elektrikli şofben gibi tüm ısıtıcı araçlarda elektrik enerjisi ısı enerjisine dönüştürülür. Bu enerji dönüşümünde direnci yüksek iletken teller kullanılır. Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi bir elektrikli çay danlığın ısıtıcı kısmındaki teller genelde direnci yük sek nikel - kromdan yapılır. akımın iletkenden geçiş süresine bağlıdır. Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi bir elektrik düze neğinde devreden geçen akım miktarı reosta ile kontrol edilmektedir. Şekildeki ampermetre devre deki akımı, kronometre akımın geçiş süresini, ter mometre suda meydana gelen sıcaklık artışını gös termektedir. --- ---, .. ,..T 7 Ü Kaptaki suyun sı8' * ' ™ caklığının yüksel me miktarı, suya verilen ısı enerji ile doğru orantılıdır. Aynı zamanda su miktarı ne kadar az olur sa, sıcaklığındaki yüksel me de o kadar fazla olur. Devre akımının yüksek olması, (akım değeri sabitken) direncin büyük olması ve elektrik akımı nın uygulanma süresinin uzaması su sıcaklığını da ha çok yükseltir. f Birçok elektrikli alet kul lanılırken, elektrik ener jisinin ısı enerjisine dönüş mesi amaçlanır. Duştan sonra kullandığımız saç kurutma maki nesinde, kahvaltı için annelerimizi günlerde ortamın ısınması için kullanı lan elektrikli ısıtıcılarda, yemeklerin pitrik enerjisi ısıya dönüşür. Bu araçlar içine uygun şekilde yerleştirilen direnç açığa çıkar. 0 COŞKU Elektrik Enerjisi Isıya Dönüşür Örnek -8 Kazanımlar Şekildeki gibi kurulan düzeneklerde direnç telleri nin değerleri ve devrelerdeki akım şiddetleri veril miştir. Anahtarlar aynı anda kapatıldığında ilk önce han gi kaptaki su kaynar? (Suların kütleleri ve ilk sıcaklık Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .5 Güvenlik açısından sigortanın önemini ve çalışma prensibini, 2 .6 Teknolojideki sigorta modellerini araştırarak bir sigorta modeli tasarlamayı, ları eşittir.) öğrenmiş olacağım. E lektrik Devrelerim izdeki Güvencemiz: Sigorta Bir elektrik devresinde oluşabile cek bir arıza ya da kısa devre sonu cu devreden aşırı akım geçer. Bu aşırı akım devredeki araçların yan masına, arızalanmasına sebep ola bilir. İşte sigorta, devreye seri ola rak bağlanan ve aşırı akım geçti ğinde akımı keserek devrenin gü venliğini sağlayan araçtır. Sigorta nın elektrik devrelerindeki sembolü aşağıdaki gibidir. Çözüm Bir direnç telinden elde edilen ısı enerjisi, iletkenin direncine, akım şiddetine ve akımın geçiş süresine bağlıdır. Hem akım değeri hem de direnç değerinin büyük olduğu kap M dir. Bu sebeple M kabındaki su en önce kaynamaya başlar. Sıra Sizde -9 Şekildeki ısıtıcı düzeneğini ku ran Fen ve Teknoloji öğretme ni, anahtarı kapattığında kap taki suyun 20 dakikada kayna dığını ölçüyor. “ Kaynama sü resinin 10 dakikada olabilme si için neler yaparsınız?” diye sorduğunda dört öğrenci aşa ğıdaki cevapları veriyor. Bazı sigortalar elektriği iyi ile ten ama erime sıcaklığı dü şük olan metallerden yapılır. Devreden aşırı akım geçtiğin de tel hemen eriyip kopar. Buna “ sigorta attı” denir. Si gorta atınca devreden akım geçmez böylece oluşa bilecek arıza veya yangın önlenmiş olur. sigorta T şehir cereyanı Sigortanın devreye seri bağlı olduğuna dikkat ediniz. sigorta atmış kablo kısa devre Buna göre, hangi öğrencinin cevabı yanlıştır? şehir cereyanı Z e yn e p Kablo kısa devre olmuş. Sigorta atıp devreyi kesmiş. Bazı sigortalarda ise elektrik devresini kesen düze nekte elektromıknatıstan yararlanılır. Devre normal olarak çalıştığında, elektromıknatıs önündeki demir parçaya fazla çekme kuvveti uygulamaz. Fakat aşı rı akım geçtiğinde, elektromıknatıs önündeki demir parçayı büyük bir kuvvetle çeker. Bu sırada demir parçaya bağlı kontak açılır ve devreden akım geçi şi önlenir. 0 COŞKU Elektrik Enerjisi Isıya Dönüşür Örneğin bir sigorta 6 amperlik (6 A) ise bu sigorta en fazla 6 A akım geçmesine müsaade eder. Dev reden daha fazla akım geçmesi durumunda sigor ta atar, akım kesilir ve tehlike önlenir. Bir ütü 4 amper (4 A) akım ile çalışıyorsa ütüye 2 A (i Örnek -9 Aşağıdaki tabloda bazı elektrikli cihazların çalışma sı için gerekli olan akım miktarları ve bunlara ait si gorta değerleri verilmiştir. lik sigorta bağlamak anlamsızdır. Çünkü ütü çalış Ç alıştığı akım d e ğ e ri (A) S ig o rta d e ğ e ri (A) Saç kurutma makinası 4 1 Su ısıtıcısı II 10 Televizyon 1,2 1,4 Buz dolabı 0,8 III E le k trik li a le t maya başladığı anda sigorta hemen atar. Fakat ütü yü 8 A’lik sigortaya bağlamak da anlamsızdır. Çün kü ütü çalışmaya başlasa ve bir arıza olsa sigorta atmayabilir ve yangın çıkabilir. Sigorta Tabloya göre numaralı yerlere aşağıdakilerden hangileri gelm elidir? Anahtar A) I II 3 11 III 1 İşte bu yüzden elektrikli aletlere bağlanacak si B) 8 9 0,6 gorta değerleri aletin çektiği akım değerinin bi C) 2 3 3 D) 4,8 9 1 raz üzerinde bir değerde olmalıdır. Yani 4 A’lik ütüyü çalıştırmak için örneğin 5 A’lik bir sigor ta uygundur. Çözüm ları bulunur. Bu ana si Elektrikli aletlerde kullanılacak sigorta değeri, aletin çektiği akım değerinin biraz üzerinde bir değer ol malıdır. Bu yüzden I numaralı yere örneğin 4,8 A, II numaralı yere 9 A, III numaralı yere 1 A gelmesi uy gundur. gorta kutularının dışın Cevap D Evlerde ve apartman gi rişlerinde sigorta kutu da her dairede bulunan sigortalar tehlike anın da evlerdeki elektrikli © Sıra Sizde -10 araçların tamamının za rar görmesini engeller. Kullandığımız elektrikli aletlerin çoğunun kendi içinde sigor tası vardır. Otomobillerde de elektrik sigortaları vardır. Yandaki re simde otomobil sigortaları göste rilmiştir. Anahtar Bilgi Selçuk bazı elek trikli araçların re simlerini bir kar tona yapıştırıp bu araçların çek tiği akımları ve araçları korumak için gerekli olan sigorta değerleri ni aşağıdaki gibi bir çizelgede be lirtiyor. Elektrikli araç Çektiği Sigorta akım (A) (A) Saç kurutm a K 6 12 L M 11 jA Elek* trikj y § toru Su ısıtıcısı £2 * \ V Selçuk’un hazırladığı bu çizelge ile ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Su ısıtıcısı yaklaşık 10 A akım çekiyor olabilir. Elektrik, faydalı olmasının yanında son derece tehlikelidir. Evlerimizdeki priz, sigorta gibi araç lara dokunmayalım. Elektrikli araçları kendimiz tamir etmeye kalkışmayalım. Q COŞKU B) Elektrik motorunu korumak için devrede kulla nılacak sigorta değeri en az 20 A olmalıdır. C) Saç kurutma makinesi 6 A akım çekiyor olamaz. D) En büyük sigorta değeri elektrik motoruna aittir. Elektrik Enerjisi Isıya Dönüşür Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .7 Elektrik enerjisinin ışık enerjisine dönüştü ğünü, 2 .8 Üzerinden akım geçen bazı iletkenlerin gö rülebilir bir ışık yaydığını, 2 .9 Bir ampulün patladığında neden tekrar yan madiğim, öğrenmiş olacağım. Eğer bir ampulün filaman teli kopmuş ise ampulün içinden akım geçmeyeceği için bu ampule patlamış ampul denir. Evde, iş yerlerinde, sokaklarda ve pek çok yerde kullandığımız ışık kay nağı çeşitlerinden biri de floresan lambalardır. Floresan lamba içinde çok az cıva ve soy gaz bulunur. Lamba camının iç yüzeyi fosfor tabakası ile kaplıdır. Lambanın iki ucunda bulunan elektrotlara gerilim uygulandığında cıva buharı içindeki atomlardan mor ötesi ışınlar yayılır. Bu ışınlar fosfor tabakasına çarpıp bu tabakanın parlamasını ve görünür ışık ya yılmasını sağlar. Günümüzde akkor filamanlı ampuller yerine tasarruflu ampul dediğimiz kom pakt floresan lambalar tercih edilmek tedir. Kompakt floresan lambalar kulla narak, aynı aydınlatma % 80 daha az enerji tüketilerek elde edilir. Elektrik Enerjisinden Işık Enerjisine Örnek -10 Aydınlanmak için kullandığı mız ampul ve lambalar, elek trik enerjisinden ışık enerjisi elde etmemize yarar. a Bir elektrik ampulünün içine yakından baktığımızda ampulün ışık veren kısmının bir tel parçası olduğunu görürüz. Ampulün bu kıs mına filam an adı verilir. Filaman tungsten metalinden yapılmış ince uzun bir teldir. Aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi filaman kıvrımlı bir yapıya sahiptir. Böylece uzun bir tel kü çük bir bölgeye sıkıştırılmış olur. Akkor filamanlı lam ba içindeki filaman teli için üç öğrenci nin söyledikleri yan daki gibidir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? Yusuf A) Yalnız Yeliz’in yorumu doğrudur. B) Yalnız Emre’nin yorumu doğrudur. C) Yalnız Yusuf'un yorumu yanlıştır. D) Üçünün yorumu da doğrudur. Çözüm Filaman telinin hem direnci hem erime sıcaklığı yük sektir. Tel metal olduğu için aynı zamanda ısı iletke nidir. Üç öğrenci de doğru söylemiştir. Cevap D Telin ince ve uzun olması direnci arttırır. Telden akım geçerken tel ısınıp kızarır akkor hâle gelir ve çevre ye ışık saçar. Bu ampullere akkor filam anlı ampul adı verilir. Tungsten metalinin direnci büyük olduğu gibi erime sıcaklığı da büyüktür. Dolayısıyla tel akkor hâle gel se de eriyip kopmaz. Akkor filamanlı ampullerde elektrik enerjisinin yak laşık %5’i ışığa dönüşürken %95’i ısıya dönüşür. Anlaşıldığı gibi içinden akım geçen tellerden bazıla rı hem ısı hem de görülebilir ışık yayar. Sıra Sizde - 11 Akkor filamanlı bir ampulde elektrik enerjisi, Isı enerjisi Işık enerjisi Ses enerjisi verilenlerinden hangilerine dönüşür? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I, II ve Q COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Elektrik Enerjisi Isıya Dönüşür Kazanım Pekiştirme -9 Kazanım Pekiştirme -8 Aşağıdaki etkinlikte girişten başlanarak kutu içinde ki cümlelerin doğru ya da yanlış olduğuna karar ve rilerek ilerlenip çıkışa ulaşılacaktır. Başlangıçta her öğrencinin 60 puanı vardır. Her doğru adımda 10 puan kazanılırken her yanlış adımda 5 puan kaybe Aşağıdaki tabloda bazı araçların çalıştığı akım de ğerleri ile sigorta değerleri verilmiştir. 1. Buna göre boş bırakılan yerleri doldurunuz. Çalıştığı akım değeri (A) Cihaz diliyor. Sigorta değeri (A) Buna göre en son çıkışta hangi öğrencinin kaç puanı olur? Hesaplayıp kutu İçine yazınız. 1 Übm □ Ayla Ceyda Berna Derya 0,6 İD i l ; 13 ^ D o ğ ru Yanlış j - Ampullerin içindeki ışık veren tele f ¡la man denir. Sigorta, devreden aşırı akım geçmesi ni önler. 8 3 Yanlış D o ğ ru n İletkenden açığa çıkan ısı mik tarı iletkenin direncine bağlı değildir. t G iriş - u 14 K f 2. Yukarıdaki cihazların hangileri elektrikten ısı enerjisi elde etmek amacıyla kullanılır? D o ğ ru Üzerinden akım geçen b ir iletkende açığa çıkan ısı m iktarı akımın büyüklü ğüne bağlıdır. Yanlış I 3. Bu cihazların hangileri elektrikte ışık enerjisi üretmek için kullanılır? 4. Bu cihazların hangisi elektrik enerjisinden ha reket enerjisi üretmek için kullanılır? İletkenden açığa çıkan ısı m iktarı akımın geçiş sü resine bağlıdır. Kazanım Pekiştirme -10 D o ğ ru Yanlış 2L Her elektrikli aracın sigorta değeri bir birine eşittir. Floresan lamba filamanlı lambaya göre daha az enerji tüketir. I. S (S II. S5 4L Yandaki şekillerde L, uzunluğu; S dik kesit alanı göster: : * : : t ' : mektedir. Yandaki iletken teller aynı mad delerden üretilmiştir. Bu tellerden eşit sürede eşit miktar akım geçi riliyor. Buna göre telleri, açığa çıkan ısı enerjisi miktarına göre karşılaştırınız. ELEKTRİK ENERJİSİ ISIYA DÖNÜŞÜR KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Ampulün yapısında filaman olarak tungsten Şekildeki R dirençli kullanılmasının nedeni, tungstenin aşağıda verilen özelliklerinden hangilerinin büyük olmasıdır? elektrik ısıtıcısı kaptaki suyu ısıtmaktadır. Buna göre, aşağıdakilerden hangilerinin yapılması suyun da ha erken kaynaması nı sağlar? I. Erime sıcaklığı II. Öz ısısı III. Direnci A) Yalnız B) Yalnız C) İ v e l i D) İve III I. Üretecin geriliminin artırılması II. Akım sabit tutulup R direncinin artırılması III. Suyun kütlesinin azaltılması 2. Otomobillerde kullanılan sigortalarla ilgili; A) I ve II B) İve III C) II ve II D) I, II ve I. Sigortaların taşıdıkları akımlar farklıdır. II. Farklı renklerdedir. III. Farları koruyan sigorta attığında arabanın farları söner diğer kısımları çalışır. İfadelerinden hangileri doğru olabilir? I A) I, II ve III B) I ve III C) Yalnız II D) Yalnız I J w II JJ Direnç -VWV— 1 ^3 3. K " r Uooooooor . M L f -mmr Kütlesi eşit olan özdeş kaplar Kap daki sular öz K deş ısıtıcılarda L ısıtılıyor. Suların M ilk ve son sıcak lıkları yandaki tabloda verilmiştir. -.motoJ İlk sıcaklığı (°C) Son sıcaklığı ( X ) 15 20 15 39 15 24 Su Kablo Öğretmeni Burak’a yukarıdaki deney malze melerini verdikten sonra bu malzemelerle kur duğu devre yardımıyla belirli bir süre içinde su yu en yüksek sıcaklığa çıkarmasını istiyor. Bunun için Burak, aşağıdaki devrelerden hangisini kurmalıdır? (Kaplar özdeş, su sıcaklıkları eşittir.) Buna göre, ampermetrelerin gösterdiği de ğerler, aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? A, (A) A^A) A) 8 8 8 B) 7 12 9 C) 10 8 7 D) 6 5 9 A3(A) Q COŞKU Elektrik Enerjisi Isıya Dönüşür 8. Alparslan kur duğu düze nekte şekil deki değişikli ği yapıyor. & & R m R Buna göre -WıAr R SU m su A lparslan’ın yaptığı değişiklikle ilgili aşağıdakilerden hangisi söyle nemez? 1.düzenek 2.düzenek A) Su daha kısa sürede ısınır. Büşra aynı sıcaklıktaki suları özdeş kaplara koyarak yukarıdaki düzeneklerde devreleri ay nı anda çalıştırıyor. Bir süre sonra su sıcaklık larının aynı olmadığını fark ediyor. Ampermetrelerin gösterdikleri değerler eşit olduğuna göre, Büşra bu deneyi aşağıdaki sorulardan hangisinin cevabını vermek için yapmış olabilir? (Direnç tellerinin uzunluk ve ka B) Pil daha uzun sürede tükenir. C) Pilden daha çok akım çekilir. D) Suya daha çok enerji aktarılır. 9. lınlıkları eşittir.) A) Direnç teli olarak kullanılan iletkenin cinsi yaydığı ısı miktarını etkiler mi? B) Bir iletkenin direnci iletkenin uzunluğuna bağlı mıdır? C) Her iletkenden geçen akım şiddeti, iletke nin ısı yaymasını sebep olur mu? D) Direnç telinden geçen akım değeri, iletke nin yaydığı ısıyı etkiler mi? Yukarıdaki devre ler özdeş ampul ve pillerle kurulmuş tur. Buna göre, hangi devrelerde ampul lerden herhangi birinin patlaması, diğer ampullerin de mutlaka sönmesine se bep olur? A) Yalnız K B) Yalnız M C) K ve M D) L ve M 10. Elektrikli X, Y, Z aletleri Bazı futbol sahalarında saha zeminine döşen miş teller yardımıyla kışın sahanın buzlanması önlenir. nin çalışma ve sigorta akımlarından bazıları verilmiştir. Çalışma Sigorta akımı akımı X 1A Y Bu düzeneğin çalışması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Elektrik enerjisi farklı devre elemanlarında ışık enerjisine dönüşebilir. B) Elektrik enerjisinin gerilimi kullanılacağı yere göre artırılıp azaltılabilir. C) Elektrik enerjisi iletkenlerde iletkenin diren cinden dolayı ısı enerjisine dönüşür. D) Elektrik güvenliğini sağlamak için sigorta lar kullanılır. 0 COŞKU Buna göre, Z 12 A 4A I. En büyük akımla Y aleti çalışır. II. X in sigorta akımı Z nin sigorta akımından küçüktür. III. Y nin çalışma akımı 12 A den küçüktür, ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) YalnızI C) İve III D) I, II ve ELEKTRİKLİ ARAÇLARIN ♦♦ ♦♦ GUCU Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 3.1 Elektrik enerjisi ile çalışan araçların birim zamanda kullandıkları elektrik enerjisi mik tarının farklı olabileceğini, 3 .2 Elektrik enerjisi ile çalışan araçlann birim za Elektrikli cihazların üze rindeki etiketlerde cihaz ların gücü, kaç amperlik akım çektiği, çalışma ge rilimi yazar. Bu etiketlere bakarak cihazların harca dığı enerjiyi hesaplayabi liriz. ¿JPWQBOUPIHC fflB ® CB C< S_ Elektriksel güç aşağıdaki bağıntı ile hesaplanabilir. manda tükettiği elektrik enerjisini, o aracın gücü olarak ifade edildiğini, Kullanılan elektrik „ . . enerjisi miktarı Elektriksel guç = --------- ------------------Zaman 3 .3 Elektriksel güç birimlerinin watt ve kilowatt olarak adlandırıldığını, P = öğrenmiş olacağım. Burada P aracın gücünü, E kullanılan elektrik ener jisi miktarını, t zamanı göstermektedir. E le k trik li A ra ç la rın Gücü Bir araç 1 saniyede 1 joule enerji harcıyorsa bu ale tin gücü 1 wattır. 1 joule j 1 watt = — ---------- ; 1 — = 1 W 1 saniye s Örnek -11 ıs *> Elektriksel güç ile ilgili defterlerine not olan öğren ciler, daha sonra yazdıklarını birbirlerine okuyor. Isıtıcı, fırın, elektrikli süpürge, televizyon, ampul gi bi elektrikli araçların eşit süre çalıştırıldığında har cadığı enerji miktarı birbirine eşit değildir. Elektrikli aracın çalışma gerilimi, çektiği akım ve aletin çalışma süresi aletlerin harcadığı enerji mik tarında etkili olan faktörlerdir. Bir elektrik devresinde birim zamanda harcanan elektrik enerjisine elektriksel güç adı verilir. Elektriksel gücün birimi watt tır. Watt W ile gösteri lir. Fakat günlük hayatta daha çok kilow att kullanı lır ve kısaca kW ile gösterilir. 1 kW = 1000 W Öğrencilerin söyledikleri aşağıdaki gibi olduğu na göre, hangi öğrenci not alırken bir yanlışlık yapmıştır? A) Elektrikli araçların birim zamanda kul landıkları enerji miktarı farklı olabilir. B) Elektrikli araçların birim zamanda harca dıkları elektrik enerjisine elektriksel güç denir. C) Elektriksel güç birimi w att(W ) ve kilowatt(kW ) olarak adlandırılır. D) Elektrikli araçların harcadıkları elektrik enerjisi, elektrikli aracın gücüne ve kulla nıldığı süreye bağlı değildir. Elektrikli Araçların Gücü Çözüm Elektriksel güç, birim zamanda harcanan elektrik enerjisidir. Farklı etektrikli âletlerin eşit sürede har cadıkları enerjiler, yani güçleri farklı olabilir. Elektrik sel güç birimi watt ve kilowatt tır. Bu durumda harcanan elektrik enerjisi de elektrik sel güce ve elektrikli aracın kullanım süresine bağ lıdır. Davut, aldığı notta bir yanlışlık yapmıştır. Cevap D Sıra Sizde - 12 . . . . . . (çözüm Elektrikli aletin gücü Watt olarak, kullanım süresi ise saniye olarak verilmiş olsun. Bu durumda enerji bi rimi; Enerji = Güç x Süre = watt x saniye = Ws şeklinde elde edilir. Ws, Joule eşittir. Elektrikli aletin gücü Kilowatt olarak, kullanım süre si ise saat olarak verilmiş olsun. Bu durumda ener ji birimi; Enerji = Güç x Süre ^ = kilowatt x saat = kW h olarak bulunur. r t t t ai Bu birimin kısaltması olarak kWh kullanılır. Bir elektrikli cihazın harcadığı elektrik enerjisi miktarı kullanıldığı süreye bağlıdır. 100 W’lik bir alet 1 saniye çalıştığında 100 joule lük enerji harcar. Bu cihaz 2 saniye çalıştığında 200 joule lük enerji harcar. Bu durum bize, elektrikli cihazın kullanım süresi arttıkça harcanan enerjinin arttığını gösterir. Elektrikli araçların kullandıkları enerji miktarı farklı olabilir. Elektrikli araçların birim zamanda harcadıkları elektrik enerjisine ................... .......___ denir. Elektriksel güç birimleri watt ve kilo watt olarak adlandırılır. Elektrikli araçların harcadık ları elektrik enerjisi miktarı bulunurken elektrikli aracın ............. ve çarpılır. Bulunan elektrik enerjisinin birimi watt saniye (joule) ya da kilowatt s aa t ' olarak adlandırılır. Yukarıda verilen cüm leleri doğru olarak tamam lamak için aşağıdakilerden hangisini kulanmaya gerek yoktur? A) enerjisi B) birim zamanda C) elektriksel güç D) gücü, kullanıldığı süre Bir elektrikli cihazın harcadığı elek trik enerjisi, aletin sahip olduğu elektriksel güce bağlıdır. Örneğin bir mikserin gücü 200 W, bir ütünün gücü 1400 W olsun. Mikser 1 sani ye çalıştığında harcadığı ener- ( 200 W ji 200 joule olurken, ütü 1 saniye çalıştığında harcadığı enerji 1400 joule olur. Ya^ ni bir elektrikli cihazın gücü arttık ça harcadığı elektrik enerjisi ,^ i, HWI.IM miktarı da artar. 0 0 IV Kazanımlar Örnek -12 & Bu bölüm ü bitirdiğimde; 3 .4 Elektrik enerjisi ile çalışan araçlarda kullanı lan elektrik enerjisi miktarının, aracın gücü ne ve çalıştırıldığı süreye göre değiştiğini, 3 .5 Kullanılan elektrik enerjisi miktarının “watt x saniye” ve “kilowatt x saat” olarak adlandırıldığını, öğrenmiş olacağım. j E lektrik Enerjisi Tüketim i Gücü ve kullanım süresi bilinen bir cihazın kullandı ğı enerji miktarı aşağıdaki bağıntı ile bulunur. Kullanılan elektrik enerjisi = miktar. T elevizyon Yukarıdaki elektrikli araçlar 1 er saat çalıştırıldık larında hangisi en fazla enerji tüketir? A x 9UCU m Zaman Elektrikli Araçların Gücü Çözüm Gösterge Elektrikli aletlerin harcadığı enerji güçleriyle kulla nım sürelerinin çarpımıyla bulunur. Resimlerdeki aletler 1 er saat çalıştırılmıştır. Dolayısyla gücü yük sek olan aletin harcadığı enerji de fazla olcaktır. Gü cü 2,5 kW, yani 2500 W olan elektrikli fırın 1 saatte en fazla enerji harcar. Cevap C Sıra Sizde - 13 D isk Elektrik sayaçlarının içinde elektrik motoru gibi ça lışan bir parça vardır. Bu parçaya bağlanan disk dö nerek, kullanılan elektrik enerjisi miktarını gösterge de kaydeder. Aynı anda çalışan araç sayısı arttıkça disk daha hızlı dönmeye başlar. Bu da tüketilen enerji miktarının arttığını gösterir. Örnek -13 Bir çamaşır makinesinin gü cü 1200 W tır. Bu çamaşır makinesi ortalama her gün yarım saat çalışmaktadır. A) Ütünün 1 saatte harcadığı enerjiyi matkap 2,5 saatte harcar. Elektriğin 1 kilowatt-saati, 0,12 TL olduğuna göre, ça maşır makinesi için bir ay da kaç TL elektrik maliyeti çıkar? (1 ay 30 gün kabul edilebilir.) B) Matkabın gücü ütünün gücünün 2,5 katıdır. Çözüm Şekildeki gibi konuşturulan bir ütü ve matkap için aşağıdaki karşılaştırmalardan hangisi yanlıştır? C) Ütü 30 dakikada 500 Wh enerji harcar. D) Matkap 15 dakikada 100 Wh enerji harcar. Elektrikli aletin bir aylık çalışma süresi, 0,5 x 30 = 15 saattir. E le k trik Enerjisi Nasıl Ölçülür? Çamaşır makinesinin 1 ayda harcadığı enerji; E = P x t = 1200 15 = 18 000 Wh = 18 kWh tir. Her ay tükettiğimiz elektrik enerjisi be delini evimize gelen fatura tutarına göre öderiz. Elektrik faturaların da kullandığımız elektrik enerjisi mik tarı ve enerji birim fi yatı ile birlikte öde memiz gereken be del yazar. Ev, iş yer leri ve sanayide kul lanılan elektrik ener jisi miktarı elektrik sayaçları tarafından tespit edilir. Binaya giren elektrik enerjisi eve girme den önce elektrik sayacından geçer. AYEDAŞ Ss & ÿ ÿ z l “T 1 kWh enerji 0,12 TL olduğuna göre, aylık maliyet; Maliyet = 18 • 0,12 = 2,16 TL dir. Sıra Sizde -14 -g » . Jîssî.saJmJ'SHS».-nj Kompakt floresan lamba »11*5! Gücü 25 W Ömrü 6 13 2 0 saat (7 yıl) Satış fiyatı 4 ,5 0 TL Günde ortalama 4 saat çalıştırılan bir adet kompakt floresan lambanın özellikleri tabloda verilmiştir. Elektrik enerjisinin birim fiyatı 0,15 TL/kWh oldu ğuna göre, 30 gün için bu kompakt floresan lam banın harcadığı enerjinin tutarı kaç TL olur? A) 0,15 B) 0,30 C) 0,45 D) 0,60 0 COŞKU Elektrikli Araçların Gücü Eğ Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; Enerji tasarruflu lambalar satın alarak aydınlatma maliyetini % 80 azaltabi lirsiniz. 3 .6 Elektrik enerjisinin bilinçli bir şekilde kulla nımı için alınması gereken önlemleri, öğrenmiş olacağım. ■m m m m m b h b m v ' E le k trik Tasarrufu Elektrik enerjisini bilinçli kullanarak hem elektrik ta sarrufu sağlamış olur hem de elektrik masrafımızı düşürmüş oluruz. Elektriğin önemli bir kısmının fo sil yakıtlardan üretildiğini biliyorsunuz. Elektrik ta sarrufu sayesinde fosil yakıt tüketimi azalmış, böylece doğaya daha az zararlı madde atmış, Dünya’mızı daha az kirletmiş oluruz. Elektrik tasarrufunda bütün sorumluluk biz kullanı cılara aittir. Örneğin sıcak bir yaz günü klima çalı şan bir odada kapıyı açık bırakıp gidersek soğuma sı için klimanın hiç durmadan daha uzun süre çalış ması gerekir. Bu da daha fazla elektrik tüketimi de mektir. Odada kimse olmadığı hâlde ışığı açık bı rakmak da anlamsızdır. Oda boşu boşuna aydınla tıldığı için elektrik israfı olmaktadır. Kışın kalorifer peteklerini açıp odayı ısıttıktan sonra pencere camını açıp içeriyi soğutmak da elektrik ve enerji israfıdır. Bunun yerine kalorifer peteğinin va nasını kısarak odanın fazla ısınmasını önleyebiliriz. Televizyonu boşa çalıştırmak, müzik aletlerinin sesi ni gereğinden fazla açmak, buzdolabını sık sık açıp kapamak, buzdolabının kapağını uzun süre açık bı rakmak, elle yapabileceğimiz basit işleri elektrikli aletlerle yapmak da elektrik israfına sebep olur. Akkor filamanlı ampullerinizi kompakt floresan am pullerle değiştirin. Kompakt floresan ampuller nor mal ampullerden 5 kat daha az enerji tüketirler ve 10 kat daha uzun ömürlüdürler. Q COŞKU Elektrikli araçların enerji verim liliğini gösteren şekildeki etikete göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) B) Elektrikli aracın bir yılda harcadı ğı elektrik enerji sini hesaplayabiliriz. ENERJİ VERİMLİLİĞİ ETİKETİ Çok Verimli 4M h h h ^ Az Verimli Elektrikten tasarrufu en çok A sınıfı elektrikli araçla sağlanır. C) G sınıfına ait bir elektrikli araç ortalama enerji tü ketimi bakımından, D sınıfı aynı cins elektrikli bir araçtan daha fazla enerji tüketir. D) A sınıfına ait bir elektrikli araç ortalama enerji tü ketimi bakımından C sınıfı aynı cins elektrikli araçtan daha az enerji harcar. Çözüm Enerji verimliliği etiketi adından da anlaşılabileceği gibi bir elektrikli aracın enerji verimlilik sınıfını göste rir. Şekildeki etikete bakıldığında en çok tasarruf ya pılabilecek araçların A sınıfı olduğu görülür. G sınıfı araç, benzeri D sınıfındakine göre daha verimsiz ol duğundan daha çok enerji harcar. A sınıfı aracın ener ji tüketimi ise D sınıfındaki benzer araca göre daha düşüktür. Enerji verimliliği etiketi aracın 1 yılda kulla nacağı elektrik enerjisini hesaplamamızı sağlamaz. Cevap A Sıra Sizde -15 Enerji verimliliği etiketleri aşağıdaki gibi olan ben zer araçlardan hangisinin verimi en düşüktür? A) alil Günümüzde elektrikli cihaz EneıJİ ların üzerlerinde enerji tüke $**5ssr timine göre sınıflandırılması yapılmaktadır. En verimli sı nıf “A sınıfı” elektrikli cihaz lardır. “A sınıfı” cihazlar en düşük düzeyde enerji tüke tirken “G” sınıfı cihazlar en XYZ yüksek düzeyde enerji tüke tirler. A sınıfı bir elektrikli araç ortalama enerji tüketi minden %45 daha az enerji tüketecektir. G sınıfına ait bir elektrikli araç da orta lama enerji tüketiminden yaklaşık % 25 daha fazla enerji tüketecektir. A, B ve C sınıfına ait elektrikli ci hazların tüketimi ortalama tüketiminden daha azdır. Satın alacağımız elektrikli cihazların üzerindeki enerji etiketlerine dikkat etmeliyiz. Örnek -14 m C) ■ <1 B) «B a r* D u D) » u n o D wm m m > WM> O ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Elektrikli Araçların Gücü Kazanım Pekiştirme -11 Kazanım Pekiştirme -12 Aşağıdaki tabloda verilen bilgilere göre elektrik li araçların enerjisini hesaplayınız. Elektrikli araç Gücü (W) Gücü (kW) Harcadığı enerji 1 saatte (kWh) 1 s de (J) Ayhan, Deniz ve Haluk aynı büyüklükte buzdolabı alacaklardır. Birlikte mağazaları dolaşan arkadaş lardan Ayhan, A sınıfı; Deniz, D sınıfı; Haluk ise H sı nıfı buzdolabı almıştır. E le k trik v e rim liliğ i e tik e ti Elektrikli aletlerde En verimlisi s A sınıfı 1500 3000 1800 Buna göre aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri doldurunuz. 1. Ayhan’ın aldığı buzdolabı Deniz’in aldığı buzdo labından d a h a ....................... 7 3 800 2. Deniz’in aldığı buzdolabı Haluk’un aldığı buzdo labından eşit sürede daha az e n e rji.................. 3. Ortalama enerji tüketimi en fazla olan cihaz aldığı cihazdır. 200 1. Yukarıdaki araçlardan hangisinin gücü en bü yük hangisinin en küçüktür? 2. Yukarıdaki tabloya göre bir günde elektrik süpürgesi 1 saat, klima 3 saat, su ısıtıcısı ya rım saat, saç kurutma makinası 15 dakika, televizyon 2 saat çalıştığına göre, evde bir günde ve bir ayda tüketilen enerji miktarı kaç kWh dır? Kazanım Pekiştirme -13 Aşağıda verilen sayaç resimleri bir evde kullanılan elektrik enerjisindeki ölçümleri göstermektedir. Elektrik enerjisinin 1 kWh si 12 kuruştur. İlk okuma Son okuma 1. Kullanılan elektrik enerjisinin miktarı nedir? 3. Elektriğin 1 kWh si 0,1 TL ise aylık enerji be deli kaç TL dir? 308 2. Kullanılan elektrik enerjisinin bedelini he saplayınız. Q COŞKU KDT ELEKTRİKLİ ARAÇLARIN GÜCÜ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 3 3. 1. Giriş Aracın gücü Aracının markası Aracın çatıştığı süre (y Evlerde kullandığımız aletlerden bazıları ve bu aletlerin güçleri şekilde verilmiştir. I. Ütünün 1 saatte harcadığı enerjiyi, ampul 15 saatte harcar. Öğrenci girişten başlayarak ok yönünde gide rek X kutusuna ulaşıyor. Saç kurutma makine sinin harcadığı elektrik enerjisi miktarını he saplamak için gerekli olan niceliklerin üzerin den geçtiğinde 5 puan kazanıyor. Gerekli ol mayan nicelikler üzerinden geçtiğinde ise 2 puan kaybediyor. II. Ampulün 1 saatte harcadığı enerjiyi saç ku rutma makinesi, 12 dakikada harcar. III. Ütünün gücü, ampul ve saç kurutma maki nesinin güçleri toplamından küçüktür. ifadelerinden hangileri doğrudur? B) YalnızI C) İv e li D) I, II ve Aracın sigorta değeri Bir saç kurutma makinesinin harcadığı elektrik enerjisi miktarını hesaplamak isteyen bir öğ renciye yukarıdaki şema veriliyor. Buna göre; A) Yalnız I Aracın verdiği ısı enerjisi Buna göre, öğrenci X kutusuna ulaştığında kaç puana ulaşır? B) 4 A) 2 D) 8 C) 6 2 . Bülent, Fen ve Teknoloji dersinde öğrendiği baeto^ı zı birimlerin sembollerini, “Birim Sembolleri Evi” j p g ^ adını verdiği aşağıdaki gibi tabloya yazıyor. fçöîüm 4. • Kullanıldığı süre(h) Güç(W) T I 0 X Y Z Şekil - II X, Y, Z araçlarının güçlerine ve kullanıldıkları sü relere ait sütun grafikleri Şekil - 1ve Şekil - II de verilmiştir. Bülent’in hazırladığı birim sembolleri evi ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Güç birimi sembolü yanlış yazılmıştır. B) Elektrik akımı sembolü doğru yazılmıştır. Araçların kullanıldığı bu sürelerde harcadık ları elektriksel enerjiler sırasıyla Ex, EY, Ez olduğuna göre, bunlar arasındaki ilişki aşağıdakilerden hangisinde doğru gösterilmiş tir? C) Enerji ve güç birimi sembolleri birbirine ka rıştırılmıştır. A) Ey < Ex < Ez B) Ez < EY < Ex D) Gerilim birimi sembolü yanlış yazılmıştır. Q Ex < EY < Ez D) Ey < Ez < Ex ©COŞKU 309 Elektrikli Araçların Gücü Elektrikli araçların birim zamanda harcadıkları elektrik enerjisine ........................ denir. Bir elektrikli aracın harcadığı elektrik enerjisi bulunurken elektrikli aracın........................ ile kullanıldığı........................ çarpılır. Yukarıdaki paragrafta boş bırakılan yerlere aşağıdaki kavramlar yazıldığında, hangisi boş kalır? 9. Aşağıda verilen şiirin hangi mısrasında elek trikle ilgili yanlış bir bilgi verilmiştir? jü (çözüm (1) Kompakt floresan lamba ile elektrik tasarrufu yaparsın. (2) Saç kurutma makinesi kullanırsan çok enerji harcarsın. (3) Alacağın aracın enerji verimliliği A kalite olursa elektrik faturası az olur. A) Gücü B) Akım C) Süre D) Elektriksel güç (4) Televizyon yerine radyo çalıştırırsan çok enerji harcamış olursun. B) 2 A) 1 6. E le k trik li a ra ç E le k trik s e l g ü ç (W) Radyo m (çözüm 6 Elektrikli battaniye 100 2 Televizyon 125 4 40 8 Evlerimizde kullanılan araçlardan bazılarının elektriksel gücü ve bir günde kullanıldıkları sü re tabloda verilmiştir. Buna göre, hangi aracın harcadığı elektrik enerji miktarı en azdır? 7. D) 4 Z a m a n (h ) 10 Am pul C) 3 A) Ampul B) Radyo C) Elektrikli battaniye D) Televizyon 10. Fen ve Teknoloji dersi öğretmeni, öğrencilerin m i ş den bir sonraki derste sınıfa üç farklı elektrikli araç getirmelerini istiyor. Üç öğrenciden iste(çöîum diklerini ise aşağıdaki gibi ifade ediyor. Ferit, senin elektrikli aracının verimi çok yüksek olsun. Tekin, senin elektrikli aracın elektrik enerjisini ısı ve hareket enerjisine dönüştürsün. Selin, senin elektrikli aracın ise çok düfük verimli ol sun. X Selin Ferit Aşağıdakilerden hangisi bir elektrik devre sini koruma amacıyla kullanılır? A) Zil B) Transformatör C) Sigorta D) Amplifikatör 8 . Şekildeki tablo da verilen elek trikli araçlardan (çözüm hangisi, aynı sü rede daha fazla elektrik enerjisi harcar? 0 E le k trik li a raç G ücü (kW ) M atkap 0,4 Ütü 1,8 A) Matkap B) Ütü C) Televizyon D) Süpürge Buna göre, Ferit, Tekin ve Selin’in sınıfa ge tireceği araçlar aşağıdakilerden hangisin deki gibi olabilir? Ferit Tekin Selin Kompakt floresan lamba Saç kurutma makinesi Akkor filamanlı ampul Radyo Akkor filamanlı ampul Kompakt floresan lamba Kompakt floresan lamba Ütü Saç kurutma makinesi Akkor filamanlı ampul Kompakt floresan lamba Radyo Q COŞKU YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRIK ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Aşağıda verilen bilgilerden hangileri doğru dur? I. Manyetik özellik gösterebilen bütün mad delerin her zaman N ve S kutupları vardır. 4. Aşağıdakilerden hangileri bir elektromıkna tısın manyetik alan şiddetini artıran etkiler dendir? I. Akım şiddetinin artırılması II. Sarım sayısının artırılması II. Bütün manyetik maddelerin (+) ve (-) ku tupları vardır. III. Demir çubuğun boyunun uzatılması III. Bütün manyetik maddeler mıknatıs tarafın dan çekilebilir. A) I ve II B) İv e III C) II ve II D) I, II ve A) Yalnız I B) Yalnız C) Yalnız II D) İv e III 2. Mıknatıs Şekilde görülen mıknatısın iki tarafına man yetik maddeler konduğunda K, L, M ve P bö lümlerinin kutupları nasıl oluşur? M K N S N S B) S N S N C) S S N N D) N N S S A) İplerle tavana asılan I ve II mıknatıslarının arasına III mıknatısı sabitlendiğinde, I ve II şekildeki gibi denge de kalıyor. T X Şekilde verilen elektromıknatıs modellerini tah taya çizen öğretmen, elektromıknatısların ku tup işaretlerine göre KL, MN, PR ve TS arası na bağlanması gereken pilleri öğrencilerinden çizmesini istiyor. Buna göre, hangi öğrencinin çizimi yanlıştır? A) TX arasına malıdır. Buna göre, mıknatıs ların K, L ve M uçla rının kutupları için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? K L M S N N B) N N S C) S N S D) N S S A) g coşku h |^~ şeklinde pil bağlan MZ arasına malıdır. şeklinde pil bağlan PR arasına malıdır. şeklinde pil bağlan Cemal D) i Cemil KL arasına - jh şeklinde pil bağlan malıdır. (?IİEüH İ yaşamımızdaki Elektrik 6. 35 sarım Şekildeki gibi özdeş demir çubuklara farklı sa rım sayılarında bobin teli sarılarak elektromık natıslar elde ediliyor. Daha sonra elektromık natıslara özdeş piller bağlanarak aynı yüksek likten çektikleri ataş sayıları karşılaştırılıyor. Bu deneyleri yapan bir öğrencinin amacı, aşağıdakilerden hangisi olabilir? 8. Elektromıknatıs £ £ jp g ve ataşlarla deney yapan bir öğrenci, elek tro m ık n a tıs ın akım şiddetini d e ğ iş t ir e r e k elektrom ıknatı sın çektiği ataş sayısını buluyor. Buna göre, deneyle ilgili aşağıdaki grafik lerden hangisi doğru olabilir? A) B) Akım şiddeti A) Bir elektromıknatısın çekim gücü ile sarım sayısı arasındaki ilişkiyi bulmak 1,5 C) Bir elektromıknatısın ataşları çektiği mesa feyi bulmak D) Elektromıknatısın hangi maddeleri çekip çekmediğini bulmak C) ı i 1 2 3 4 5 6 1 ° '5 " ‘ 0 I I I I I I 1 2 3 4 5 D) Akım şiddeti 2,0 Ataş sayısı 6 Akım şiddeti 2 ,0 - 1.5 1.5 1,0-- Ataş 1,0 sayısı 0,5 0,5 0 7. Ataş sayısı 0 ,5 0 ■ 1.5 - 1.0 4— t- I B) Bir elektromıknatısın çekim gücü ile pil sa yısı arasındaki ilişkiyi bulmak Akım şiddeti 2,0 2 ,0 - 1 2 3 4 5 6 0 Ataş sayısı t I ı I ı t 1 2 3 4 5 6 8 Bir öğrenci aşağıdaki gibi bir düzenek kurup çalıştırıyor. Şekildeki düzenek te anahtar kapatıldı ğında demir çivi ataşların bazılarını çekmektedir. Bu düzenekle ilgili olarak, I. Pil sayısı arttırıl dığında çekilen ataş sayısı artar. II. Pilin kutupları değiştirildiğinde çekilen ataş sayısı artar. 312 Düzenek çalışırken, I. Elektrik enerjisi Ses enerjisi II. Elektrik enerjisi —» Isı enerjisi III. Pilin kutupları değiştirildiğinde devrede do lanan akımın yönü değişir. III. Elektrik enerjisi -> Işık enerjisi yargılarından hangileri doğru olur? dönüşümlerinden hangileri gerçekleşir? A) Yalnız B) Yalnız A) YalnızI B) II ve III C) İve III D) I, II ve C) I ve III D) I, II ve III Q COŞKU YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRIK ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 3. Otomobil ve diğer araçlarda şekildeki gibi çok sayıda si gorta kullanılır. Transformatörlerle ilgili aşağıdaki yargılar dan hangisi doğrudur? A) Amaçları elektrik akım şiddetini artırmaktır. B) İdeal transformatörde gerilim artarken akım da artar. Bunun sebebini aşağıdaki öğrenci lerden hangisi doğru şekilde açıklamıştır? C) Elektrik gerilimini artırıp azaltırlar. D) Transformatör her elektrikli cihazda bulunur. 4. 0 (çözüm H e r bir sigorta 'otom obilde fa rk lı b ir parça[ daki devreyi korur. Böylece i vy erde sigorta attığında diğery y e rle r çalışmasına devam eder. Bir grup öğrenci bir çivi üzerine izoleli tel sara rak elde ettikleri elektromıknatısı pille çalıştıra rak masa üzerindeki iğneleri çekiyorlar. Bir elektromıknatısın çekim etkisini artırmak için yapılabilecekler ile ilgili olarak öğrencilerin önerileri aşağıdaki gibidir. K enan Meral Dilruba Hem sarım sayısını hem de pil sayısını artırmak. Buna göre, hangi öğrencinin önerisi yanlıştır? 2. Aşağıdakilerin hangisinde elektromıknatıs yoktur? (M çözüm çöziim A) B) Derya C) Dilek D) Dilruba B) A , Saç kurutma makinesi Mikser U) C) & u Vantilatör COŞKU A) Demet Kriko 5. Bir transformatör ile ilgili aşağıdaki ifade lerden hangileri doğrudur? I. Transformatör yardımıyla gerilim yükselti lebilir. II. Transformatör yardımıyla kullanılan elek trik enerjisi artırılabilir. III. Transformatör elektrik akımının gerilimini düşürebilir. A) Yalnızlı B) Yalnız C) İv e li D) İve 313 ÖDT yaşamımızdaki Elektrik 8. Isıtıcının ürettiği ısı enerjisi doğru orantılıdır 1 doğru orantılıdır doğru orantılıdır Akım şiddeti X Y Bir öğrenci özdeş direnç teli, özdeş kap ve öz deş piller kullanarak aşağıdaki düzenekleri ku ruyor. Öğrenci başlangıçta kaplara aynı sıcak lıkta su dolduruyor. D Elektrikli bir su ısıtıcısı için yukarıda verilen kavram haritasında, X ve Y kutularına aşağıdakilerden hangisi gelmelidir? \ A) Su miktarı Akım geçme süresi B) Direnç Akım geçme süresi C) Su miktarı Direnç D) Termometre sayısı Gerilim Öğrenci düzenekleri eşit süre çalıştırıp su sı caklıklarını ölçüyor. Buna göre, aşağıdaki hangi öğrencinin yo rumu yanlıştır? Düzenekte bağımlı değişken suyun kütlesidir. 7. Ceyhun, bir bobin sarımı ve bir ampermetre ile şekillerdeki düzeneği kuruyor. Daha sonra mık natıs ve bobin sarımı ile birlikte üç farklı deney yapıyor. Esra B) Düzenekte pil sayısı sabit tutulan değişkendir Mıknatıs sabit tutuluyor. n Hayati öf Bobin sabit tutuluyor. a* C) Direnç büyüklüğü sabit tutulan değişkendir. D) Düzeneğin çalışma süresi sabit tutulan değişkendir Gülsüm 9. Gücü 2000 watt olan bir şofben günde 10 saat çalışmaktadır. Buna göre Ceyhun hangi deneylerde, am permetreden bir akım geçtiğini fark eder? A) Yalnız deney 2’de B) Deney 2 ve 3’de C) Deney 1 ve 2’de D) Deney 1, 2 ve 3’de Elektriğin 1 kilowatt saati 0,15 TL olduğuna göre, bir ay da (30 gün) bu aracın harca yacağı elektrik enerjisinin tu tarı kaç TL dır? A) 9000 B) 1800 C) 90 D) 9 YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRIK ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Şekildeki tablo* yu doğru olarak tam am lam ak için I, II ve III numa ralı kutulara ya zılması gereken ler aşağıdakilerden hangisidir? Araç Verilen enerji Alınan enerji 1 Hareket Elektrik Zil II Ses Motor Elektrik III Çalışma akımı 2,5 A olan buzdolabına « f l ' sigorta değeri 3 A olan sigorta takıl' 'V.' malıdır. Osman Çalışma akımı 10 A olan su ısıtıcısı ' için sigorta değeri 20 A olan sigorta takılmalıdır. * i * Omer Çalışma akımı 4 A olan saç kurutma : makinesi için sigorta değeri 5 A olan sigorta kullanılmalıdır. Ş ' A) Jeneratör Elektrik Isı B) Pil Hareket Hareket C) Jeneratör Elektrik Hareket D) Vantilatör Hareket Isı Hüseyin Çalışma akımı 1 A olan televizyon için sigorta değeri 1,2 A olan sigorta kullanılmalıdır. O* Haşan Dört öğrencinin verdiği örneklere göre, han gisinde cihaz çalışırken tehlikeli bir durum oluşabilir? 2. A) Osman B) Ömer C) Hüseyin D) Haşan Gücü 2,4 kW olan bir elektrikli ısıtıcı günde 5 saat çalıştırıldığında 30 günde kaç TL lik elektrik enerjisi harcar? (Elektriğin kW-h i 15 kr dir.) A) 27 B) 32 C) 48 D) 54 5. I |l |l | a l 3. Şekildeki sistemde çu buk mıknatıs sağa sola hareket ettiriliyor. Bobin O l Mil I LAWV- -AWv-> Mıknatıs Şekil - 1 Şekil - II Buna göre, I. Mıknatısın hareket hızı artırılırsa ampermet re daha büyük değer gösterir. II. Hareket hâlindeki mıknatısın hızı telde olu şan akımın değerini etkiler. III. Mıknatıs bobin içinde duruyor iken oluşan akımın değeri en büyük olur. yargılarından hangileri doğrudur? Laboratuvarda Şekil-I ve Şekil-II deki düzenek leri kuran iki öğrenci, özdeş piller ve özdeş di rençler kullanarak eşit kütledeki suları ısıtıyorlar. 10 dakika sonra kaplardaki su sıcaklıkları nın eşit olduğu ölçüldüğüne göre, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Suların ilk sıcaklıkları eşittir. B) Dirençlerin verdiği ısılar farklıdır. A) Yalnız B) İv e li C) Dirençlerden geçen akımlar farklıdır. C) II ve III D) I, II ve D) Suların sıcaklık değişimleri eşit değildir. Q COŞKU 315 yaşamımızdaki Elektrik • • • c • • Jeneratör i Sigorta Yukarıdaki etkinlikte ilgili kutular eşleştirildiğinde okların görünümü aşağıdakilerden hangisindeki gibi olur? A) B) 7. Şekildeki deney düze neğini kuran bir öğ renci suyu ısıtmak için (çözüm i uzunluğunda bakır tel ve bir üreteç kulla nıyor. Bu öğrenci, suyun sı caklığını kısa sürede arttırmak için, aşağı da verilen hangi ar kadaşının tavsiyesine uymalıdır? A) Ü rc te c in kutuplarını te rs çevirip bağlamalısın. B ü le n t B) Akımı sab it tutup aynı uzunlukta daha kalın bakır te l kullanmalısın. » • {B ila l tg & C) H Akımı sab it tutup aynı kalınlıkta daha uzun bakır te l kullanmalısın B in n a z ■P Q COŞKU YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRIK ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. -> | X | -» Hareket enerjisi Yakıt enerjisi Elektrik enerjisi -► | Y | Ses enerjisi | Z | -♦ Elektrik enerjisi Hareket enerjisi Yukarıda verilen etkinlikte X, Y, Z araçlarına gi ren ve çıkan enerji türleri belirtilmiştir. Buna göre X, Y ve Z aşağıdakilerden hangi leri olabilir? X Y Z A) Otomobil Radyo Jeneratör B) Ampul Zil Akü C) Pil Hoparlör Ampul D) Otomobil Jeneratör Zil Bobinlere pil bağlandığında, uçlarında oluşan kutuplar yukarıdaki şekillerde gösterilmiştir. Buna göre pillerin bobin sarımlarına bağla nışı, hangi seçenekteki gibi olmalıdır? 1 A) B) C) D) 2. Aşağıda güçleri verilen bazı elektrikli aletlerin çalışma süreleri grafikte gösterilmiştir. ■ V L, 1800 W K, 2400 W M , 1300 W Çalışma süresi (saat) 4. Birimler Büyüklük Elektriksel güç II K Elektrik enerjisi L M Araç Elektrik akımı Buna göre, aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) K aracı 7,2 kWh enerji harcamıştır. B) L aracı 10,8 kWh enerji harcamıştır. C) Gücü en küçük olan araç M dir. D) Araçların 1 saatte harcadıkları enerji ara sında L > M > K ilişkisi vardır. < < amper kw . h watt volt > > Yukarıda bazı elektriksel büyüklükler ve bunla ra ait birimler verilmiştir. Büyüklükler ve birimler eşleştirildiğinde, hangi birimin bir kavramla eşleşmediği gö rülür? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 Q COŞKU 3,7 yaşamımızdaki Elektrik 5. [çölüm X, Y ve Z elektrikli ısıtıcıları için kullanılan pil ve direncin grafikleri I ve II deki gibi, K, L ve M kap larındaki su hacminin sütun grafiği de III teki gibidir. 7. Bazı araçlar aşağıdaki gibi kendilerini tanıtıyorlar. ß (çözüm Tık tık atarım . Selen e le k triğ e bakarım. Kullandığın ele k triğ i sayarım. Direnç Pil sayısı H e r ay size selam veririm . Ödemezsen a X te k ra r gelirim. Bilirsin kWh'ıma bazen zam gelir. Çok harcarsan cebindekiler az gelir. Bana bakmadan e le k trik li araç alma. S ı Y Z X Y Z nıfımı kontrol etmeden kararını verme. I Uyarmadı deme, parana yazık etme. Buna göre, ısıtıcılar eşit süre çalıştırıl mak şartıyla aşağıdakilerden hangisin de suyun sıcaklığı en fazla artar? Su hacmi Buna göre, kendilerini tanıtan araçlar, aşağıdakilerden hangisi olabilir? 2 L 1L A) A) Z ısıtıcısını M ye koyup çalıştırmak B) X ısıtıcısını M ye koyup çalıştırmak C) Y ısıtıcısını L ye koyup çalıştırmak B) D) Z ısıtıcısını K ye koyup çalıştırmak 4» S i1 ENERJİVERİMlİLİĞİETİKETİ C) rn a 6. İhsan, Fen ve Teknoloji laboratuvarında bir elektromıknatıs yapıyor. Dört öğrenci İhsan’a aşağıdaki gibi elektromıknatısla ilgili sorular (çöîum soruyor. Bobinin sarım sayısı elektromıknatısın çekim gücünü etki ler mi? D) Elektromıknatısın çekim gücü pil sa yısına bağlı mıdır? V ------------ 8. Elektromıknatısın çe kim gücü, manyetik maddenin büyüklüğüne bağlı mıdır? Teldeki akım şiddeti elektromıknatısın çek me gücünü etkiler mi? Hareket enerjisinden elektrik enerjisi elde et mek iç in ....... I.......kullanılırken, elektrik ener jisinden hareket enerjisi elde etmek için ........ II......... kullanılır. Şehir gerilimini düşür mek veya yükseltmek için kullanılan araca ........ III.......denir. Yukarıdaki cümleyi doğru olarak tamamla yan kavramlar, aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? A) güç santrali, motor, jeneratör Buna göre Ihsan, kaç tanesine “Evet" ceva bı vermelidir? A) 1 318 B) 2 ENERJİVERİMLİLİĞİETİKETİ C) 3 D) 4 B) pil, jeneratör, transformatör C) motor, jeneratör, santral D) jeneratör, motor, transformatör YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRIK ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 3 1. ¿fil Ççozum Şekildeki elektrikli su ısıtıcısı ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yan lıştır? + -T Şekil - 1 A) 1 kısmının direnci düşüktür. Şekil - II B) 2 kısmının direnci yüksektir. Özdeş sarımlara sahip X ve Y elektromıknatıs larını hazırlayan bir öğrenci, X in Y den daha az toplu iğne çektiğini gözlemliyor. C) Araç yardımıyla elektrik enerjisinden ısı enerjisi elde edilir. D) 1 ve 2 kısmının direnci eşittir. Her iki elektromıknatısın eşit sayıda toplu iğne çekmesi için, öğrencinin aşağıdakilerden hangisini yapması gerekir? 4. Elektrik enerji kaynağı A) h1 yüksekliğini artırmak * B) X in sarım sayısını azaltmak P (çözüm C) Y nin sarım sayısını artırmak D em ir çekird e k D) h2 yüksekliğini artırmak B obin Tokm ak- Arkadaşlarına zilin çalışma prensibini anlat mak isteyen bir öğrenci tahtaya bir zil modeli çiziyor. Bazı öğrenciler, zilin çalışması için tah tadaki resme bakarak aşağıdaki gibi konuşu yorlar. Çekilen ataş sayısı Sarım sayısı Ahmet yaptığı bir elektromıknatısta sarım sayı larını değiştirerek, elektromıknatısın çektiği ataş sayısının sarım sayısına bağlı sütun grafiğini şekildeki gibi çiziyor. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi söyle nemez? A) Sarım sayısı arttıkça, çekilen ataş sayısı da artar. Anahtar kapatılır ve bobinden akım geçer. Furkan r s * y> Fatih Elektromıknatıs demir parçasını çe ker. M ehm et B) Sarım sayısı 60 a çıkarılırsa çekilen ataş sayısı 9 dan fazla olur. C) Sarım sayısının artması, elektromıknatısın çekim gücünü artırır. D) Çekilen ataş sayısı, sarımlarda dolanan akım yönüne göre değişir. Q COŞKU Bobin içindeki demir çekirdek elektro mıknatıs hâline gelir. E nes Tokmak zilden ayrılır ve devre kesilir. Elektromıknatıs demir parçasını bıra kır ve zil çalar. Buna göre, kaç öğrencinin ifadesi doğrudur? A) Bir B) İki C) Üç D) Dört 319 yaşamımızdaki Elektrik sigorta sigorta 2A H 3 = O - ', 10 A Ütü Elektrikli soba Elektrikli su ısıtıcısı Elektrikli kalorifer peteği 4A anahtar Elektrik tamircisi olan babasından, bazı alet lerin kullanım sırasın daki akım şiddetlerini öğrenen Mehmet, bu aletler için sigorta ta sarlayıp I, II ve III teki gibi bağlıyor. Yukarıda verilen araçların kaç tanesinde elektrik enerjisi ısı enerjisine dönüştürülür? A) Beş B) Dört C) Üç D) İki 2A anahtar 1 Elektrikli şofben CM o - _________________________________________________________________________________ 220 i v o lt ^ Kahve makinesi II sigorta Traş makinesi KD e e e îIH 0,7 A 220 1f I VOII^ volt 0,5 A anahtar Buna göre, Mehmet hangilerinde yanlış si gorta kullanmıştır? 6. Erhan, Murat ve Canan aşağıdaki deneylere başlamadan önce maddelerin sıcaklıklarını öl çüyor, deney bittikten sonra da ölçüp sıcaklık ları karşılaştırıyor. A) Yalnız I B) Yalnızlı C) İv e li D) Yalnız III 8. Erhan, için d e su bulunan şişeyi uzun süre ile ri g e ri sallıyor. Murat, çe kiçle dem ir levhaya vuruyor. say,. Akım şid d e ti J Elektrom ıknatıs ve ataşlarla deO ney yapan bir öğ© p 2üm rencj elektromıknatısın sarım sa yıları ve akım şid detini değiştire rek çektiği ataş sayısını buluyor. Ç ektiği ataş sayısı Buna göre, elektromıknatısların çekim gü cünün sütun grafiği aşağıdakilerden hangi si gibidir? „ „ Canan, için d e su bulunan kaba dire n ç te li koyup te li devreye bağlıyor. Anahtarı b e lli b ir süre kapatıp devreyi çalıştırıyor. 1 Çekim B) gücü Çekim gücü Bu deneyleri yapan öğrencilerle ilgili, aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Erhan, hareket enerjisinden ısı enerjisi el de eder. B) Murat, yaptığı deneyle, herhangi bir ısı kay nağı olmadan da ısı üretilebileceğini göste riyor. C) Canan, yaptığı deneyde suyun sıcaklığını arttırır. D) Her üç deneyde de mekanik enerjiden ısı enerjsi elde edilebileceği gösterilmiştir. X D) Y Z Çekim gücü ■■I lilL X Y Z X Y Z 0 COŞKU 8. UNITE Doğal Süreçler EVREN ve DUNYA'MIZ NASIL OLUŞTU? Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 1 . 1 Tarih boyunca Dünya’mızın oluşumu hak kında çeşitli görüşlerin ortaya atıldığını, 1 .2 Dünya’mızın oluşumuyla ilgili olarak en çok kabul gören görüşün, “Büyük Patlama” oldu ğunu, öğrenmiş olacağım. Evren ve Dünya’mız Nasıl Oluştu? Eski tarihlerden beri bilime meraklı inşaların zihinle rini; -> Evren ve Dünya nasıl oluştu? Evren ve Dünya’nın yapısında neler var? soruları sürekli kurcalamıştır. Yaptıkları basit araştır malar ve gözlemlerle insanlar, bu soruların cevapla rına ulaşmaya çalışmışlardır. Başlangıçta insanlar basit gözlemlerle Dünya’mızı, etrafında Güneş ve Ay’ın dolandığı sabit bir geze gen olarak düşündüler. Araştırma imkanları geliştikçe, Güneş’in merkezde olduğunu ve diğer gezegenlerle birlikte Dünya’mızın da Güneş etrafında dolandığını farkettiler. Bilim insanları evrenin oluşumu ile ilgili farklı görüş ler ortaya atmışlardır. Ancak bu görüşler temel ola rak iki farklı gruba ayrılır. 1. görüş; Nevvton'un 1600 lü yıllarda ortaya attığı hareketsiz ve bir başlangıcı olmayan evren görüşü dür. Bu görüşe göre, evren sonsuzdan beri var ol muştur ve varlığı da şu anki hâlindeki gibi sonsuza kadar devam edecektir. 2. görüş; evrenin bir başlangıcı olduğu görüşü dür. Bu görüş çoğunluk bilim insanları tarafından kabul görmüştür. Buna astronomideki birçok geliş menin evrenin sürekli bir genişleme içinde olduğu nu göstermesi sebep olmuştur. Büyük Patlama (Big Bang) Teorisi Belçikalı bilim adamı Georges Lemaitre 1927 yılın da “ Büyük Patlama” (Big Bang) teorisini ortaya atmıştır. Bu teoriye göre evrenin bir başlangıcı var dır ve evren sürekli genişlemektedir. Astronomideki son bu luşlar evrenin sürekli ge nişlemekte olduğunu göstermektedir. 1929 da Edwin Hubble yaptığı Big bang (Büyük gözlemlerle evrendeki gök adaların birbirlerin den sürekli uzaklaştığını tesbit etmiştir. Patlama) Büyük patlama (Big Bang) teorisine göre; sürek li genişleyen evrende geçmişte gök cisimlerinin bir birlerine çok daha yakın olmaları dolayısıyla evre nin daha sıkışık olması gerekir. Hatta bu düşüncenin son noktası; bütün evrenin oluşumunun bir nokta dan gerçekleştiğidir. Evrenin genişlemesini bir balonun şişmesine, ev rendeki gök cisimlerini ise balon üzerindeki bazı noktalara benzetebiliriz. Evren genişledikçe nasıl gök cisimleri birbirlerinden uzaklaşıyorsa, balon şiştikçe üzerinde önceden çizilmiş noktalar birbirle rinden uzaklaşır. -v Yapılan araştırmalar bu teorinin günümüzde daha ciddi kabul görmesine sebep olmuştur. Büyük Patlama teorisinin açıklanmasını sağla yan en önemli gelişme uzaydaki kozmik ışınım ların tespit edilmesidir. 1989 dan beri elde ettikleri verilerle John Mather ve George Smoot, evrenin doğumundan 380 000 yıl sonraki hâliyle ilgili bilgilere ulaşmayı başardılar. Bu çalışma onlara 2006’da Nobel Ödülü’nü kazandırdı. Bu teoriye göre, evren yaklaşık 15 m ilyar yıl ön ce çok büyük bir patlamayla oluşmaya başladı. Ä COŞKU ] i Evren ve Dünya'mız Nasıl Oluştu? Bu büyük patlama sonrası süreçte gök adalar, yıl dızlar, gezegenler ve diğer gök cisimleri oluştu. Sıra Sizde -1 Büyük Patlama Teorisine göre aşama aşama ev renin oluşum süreci kısaca aşağıdaki gibi gelişti: Çok sıcak bir parçacık bulutu Evren atom büyüklüğünden, bir üzümün büyüklüğündeyken sıcaklığı çok yüksekti. Evrenin oluşumu süreci sıcaklığın giderek azalmasıyla devam etti. Ev ren büyüyerek içinde elektron ve diğer küçük par çacıkların bulunduğu sıcak bir karışım haline geldi. Hızla soğumaya devam ederken küçük parçacıklar proton ve nötronlara dönüştü. Büyük patlamadan 300.000 yıl sonra elektronlar, proton ve nötronlar birleşerek atomu oluşturdu. Oluşan atomların çoğu hidrojen ve helyum atomuydu. Bazı hidrojen atom ları helyuma dönüştükçe ışık oluştu. Hidrojen ve hel yum, kütle çekimi sayesinde gök adaları oluştura cak dev bir bulut haline geldi. Küçük gaz kümeleri ise yıldızları oluşturmak için yoğunlaştı. Son aşa mada, büyük patlamadan 15 milyar yıl sonra gök adalar kütle çekiminin etkisi ile yıldızların ölümüne sebep oldu. Bundan dolayı uzaya yayılan ağır ele mentler de gök adaların oluşmasına sebep oldu. Örnek -1 Evrenin oluşumunu değerlendiren üç öğrenci ara larında aşağıdaki gibi konuşuyor. -2: Gök adaların oluşumu -1 : Saz kümelerinin y ıld ızları oluş turm ak üzere yoğunlaşması Başlangıç anı Evrenin oluşumu ile ilgili bir kronolojik takvim oluş turulmak isteniyor. Meydana gelen olaylar başlan gıç anından itibaren günümüze doğru sıralanacak şekilde 1, 2, 3 olayları belirleniyor. Evrenin oluşum aşamalarından bazıları olan K, L, M safhaları yuka rıdaki gibi belirtiliyor. Buna göre, K, L, M olayları takvim üzerine doğ ru olarak yerleştirilmesi aşağıdakilerden hangi si gibi olmalıdır? 1 2 3 A) K L M B) L K M C) M L K D) K M L D ü n ya’mızın O luşum u Bir görüşe göre, Dünya, Güneş’ten kopan bir madde yığınından meydana geldi. Bu kop maya Güneş’in süratli dönmesi ya da başka bir yıldızın çekim etkisi sebep oldu. Kopan madde Güneş etrafın da bir toz bulutu oluşturdu. Toz bulutu soğudukça “gezegenim si” denilebilecek küçük ve so ğuk bölgeler oluştu. Hangi öğrencilerin yorumları yanlış bilgi içerir? Çözüm Alper’in yorumu yanlış bilgi içerir. Evren’in oluşumu ile ilgili temel olarak 40 - 50 değil, 2 görüş vardır. Rezzan’ın yorumu doğrudur. Big Bang teorisine gö re, Evren’in oluşum süreci bir patlama ile başlar. Şenol’un yorumundaki evrenin giderek daralması fikri yanlıştır. Evren giderek genişlemektedir. Bu bölgeler dönerken ya birbirleriyle çarpışarak ya da ön lerine gelen cisimleri de ken dilerine katarak büyüdüler ve gezegenleri oluşturdular. Başka bir görüşe göre; Dün ya, evren oluştuğunda kızgın bir gaz kütlesi hâlindeydi. Evren, büyük patlamanın etkisi ile gitgide genişleyerek soğumaya devam etti. Bu sırada Dünya’nın kendi etrafında dönmesinin etkisiyle dıştan içe soğudu. Dünya’nın iç içe geçmiş, farklı sıcaklıktaki katmanları bu şekilde oluştu. EVREN ve DÜNYA'MIZ NASIL OLUŞTU? KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 4. II. Büyük daralma teorisi Günümüzde evrenin oluşumu ile ilgili bilim çevreleri tarafından en çok kabul gören te ori aşağıdakilerden hangisidir? III. Büyük patlama teorisi A) Hareketsiz evren ile verilenlerden hangileri bilim tarihinde evrenin oluşumu ile ilgili ortaya atılmış te orilerdendir? B) Durağan evren I. Nevvton’un hareketsiz başlangıcı olmayan evren teorisi A) Yalnız I B) İve III C) Yalnız II D) I, II ve III C) Başlangıcı olmayan evren D) Büyük patlama 5. A ... in oluşumu ile ilgili teorilerdir. Içozum 2. 1600’lü yıllarda yaşayan Newton, evrenin oluşumu ile ilgili olan ve günümüzCçözOm ¿e yeterliliğini yitiren bir görüş ortaya koymuştur / /< yitirmiştir söylemiştir f 1 İli' 1 9 Buna göre, aşağıdakilerden hangisi Newton’un savunduğu görüşlerden biri değildir? A) Evrenin başlangıcı yoktur. \ CT I Z > x sürdürür ileri sürmüştür ¿BsoMlMfflnDl İLerroİtre} Yukarıdaki kavram haritasında I, II, III ile numaralandırılan kutulara, aşağıdakilerden hangileri yazıldığında kavram haritası doğ ru olarak tamamlanır? B) Evrenin sonu yoktur. C) Evren sürekli genişlemektedir. D) Evrenin öncesi ve sonrası aynıdır. A) Durağan Evren Büyük Patlama Newton B) Büyük Patlama Durağan Evren Hubble C) Genişleyen evren Yeni Uzay Teorisi Lemaitre D) Modern Teori 324 Kuantum Teorisi VVilson Yarı sıvı çok S üratle S e rt kabuk ile sıcak kayalar dönen bir gaz örtüldü. İç i sı ve dönen ateş ve to z bulutuydu. caktı ve dönme-* topuydu. Can Nur ye devam e tti. Büyük patlama ile ilgili bazı evreler yukarıdaki gibi veriliyor. Dünya’nın oluşumunu üç aşamada anlatmak isteyen öğrenciler, bu aşamaları bir postere yazarak bir sunum yapmak istiyorlar. Buna göre, bu evrelerin oluşum sırasına göre ilkten sona doğru sıralaması aşağıdakilerden hangisidir? Posterlerini öncelik sırasına koyarak kaldı ran ve arkadaşlarına anlatan öğrenciler, han gi sıraya göre posterlerini kaldırmalıdır? A) I, II, III, IV B) IV, III, I, II A) Can, Ali, Nur B) Ali, Can, Nur C) IV, II, I, III D) III, I, II, IV C) Nur, Can, Ali D) Nur, Ali, Can Q COŞKU YER KABUĞUNU ETKİLEYEN ^ LEVHA HAREKETLERİ Okyanus Tabanı Yayılması Teorisi olarak adlandı rılan bu teoriyle kıta hareketi açıklanmaktadır. Ok yanus tabanları tam ortada sırt adı verilen nokta dan ayrılmaktadır. Kıtaların hareketine, ateşküredeki hareketlilikler sebep olmuştur. Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 2.1 Yer kabuğunun, sıcak ve akışkan olan mag ma üzerinde hareket eden levhalardan oluş tuğunu gösteren bir model yapmayı, Sıcak ve akışkan olan magma yerkürenin ateşküre tabakasında bulunur. Yer kabuğu da düzensiz kırık larla parçalanmış durumdadır. Yer kabuğundaki çat laklar boyunca birbirlerinden ayrılan bu parçaların her birine levha denir. 2 .2 Okyanusların ve dağların oluşumunun lev ha hareketleriyle ilgisini, öğrenmiş olacağım. J Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Yüzyılllar önce çizi len haritalarla bu günkü teknoloji ile çizilen haritalar ara sında birçok benzer lik vardır. Bu benzer liklerden biri de kıta sınırlarıdır. Baktığı mızda kıtaların sınır larının (özellikle Afri ka ve Güney Amerika sınırlarının) bir yap - bozun parçaları gibi birbirleriyle örtüştüğünü farkederiz. İlk kez 20. yüzyılın başında Alfred VVegener isimli bilim adamı, tüm kıtaların 250 milyon yıl önce tek parça hâlinde, Pangea adı verilen tek bir kıta olarak bulunduğunu öne sürdü. VVegener’in teorisine göre büyük kıta daha sonra küçük parçalara bölünmüş ve her bir par ça farklı yönler de ilerleyerek dağılmış ve bu günkü hâline 200milyonyılönce 225milyonyılönce gelmiştir. Levhaların hareketine sebep olan etki, bir kaptaki suyun ısınmasına sebep olan etkiyle benzeşmekte dir. Magma da kaptaki su gibi Yerküre’nin katman ları arasındaki sıcaklık farkından dolayı önce yukarı çıkar, sonra aşağı doğru inerken, levhalara sürtüne rek sürekli hareket ettirir. Bilim insanlarına göre, levha hareketlerinden dola yı kıtalar, uzun süreçlerde birleşip tekrar ayrılmakta dır. Levha Hareketleri Levhaların hareket hızları yılda 1 cm ile 10 cm ara sında değişmektedir. Örneğin Kuzey Amerika ile Avrupa kıtası yılda 2 cm birbirlerinden uzaklaşmak tadır. Günümüzde yer kabuğunda hareket eden yedi ta ne büyük, çok sayıda da küçük levha bulunmakta dır. Bir levha üzerinde yalnız okyanus bulunuyorsa okyanusal levha, yalnız kıta bulunuyorsa kıtasal levha, hem okyanus hem kıta bulunuyorsa okya nusal - kıtasal levha olarak adlandırılır. Levha yü zey alanları çok farklı büyüklüklerde olabilir. Üç farklı levha hareketi vardır: 135milyonyılönce 65milyonyılönce Günümüzde 1. Uzaklaşma hareketi: Lev halar birbirlerinden uzak laşmaktadır. Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri «K> AVRASYA LEVHASI KUZEY AMERİKA LEVHASI PASİFİK <1 9 ATLAS OKYANUSU LEVHASI PASİFİK LEVHASI Jo büyük OKYANUS BUYUK OKYANUS NA2AKA LEVHASI AFRİKA LEVHASI GÜNEY AMERİKA LEVHASI HİNT OKYANUSU AVUSTRALYA LEVHASI ANTARKTİKA LEVHASI Levha Sınırları Uzaklaşan Levhalar Yakınlaşan Levhalar ANTARKTİKA LEVHASI Dünya'dakl büyük levhalar 2. Yaklaşma hareketi: Levhalar birbirlerine yaklaşmaktadır. Levhaların Yaklaşma H areketleri Levhaların yaklaşmaları aşağıdaki gibi üç farklı şe kilde gerçekleşebilir: 3. Yanal hareket: Levhalar birbirlerine aynı ya da zıt yönde sürtünebilir. re—— v Levha hareketleri oldukça uzun bir süreç içinde de vam eder. Bu hareketlilik sonucunda levha sınırla rında kısa zaman dilimlerinde ani ve şiddetli, uzun zaman dilimlerinde yavaş ve sürekli şekil değişiklik leri oluşur. Levhaların çok uzun zaman sürecinde yaklaşıp uzaklaşması yeni dağların veya okya nusların oluşmasına sebep olur. Yanal yer değiştirme Çarpışan levhalar (İki Okyanusal) Ayrılan 1. Kıtasal Levha - Kıtasal Levha Yaklaşması: Bu levhaların yoğunlukları küçüktür. Yaklaşarak çar pıştıklarında çok büyük kıvrımlar oluşacak biçim de yukarı doğru itilir. Bu durumda genellikle kıv rımlı sıradağlar oluşur. 2. Okyanusal Levha - Kıtasal Levha Yaklaşması: Bu levhalar biraraya geldiklerinde daha yoğun olan okyanusal levha, az yoğun olan kıtasal levha nın altına dalar. Bu sebeple yüzeyde bir çukur olu şur. Bu olayın meydana geldiği alan dalma-batma bölgesi olarak adlandırılır. Ateş küre içinde derine inen okyanusal levha, magma içinde erir. Çarpışan levhalar (Okyanusal Kıtasal) Ayrılan levhalar Çarpışan levhalar (İki Kıtasal) s^anus Karasal kabuk Taş küre Okyanusal kabuk Magma Q COŞKU Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Magma, levha üzerindeki zayıf noktalardan çıkarak volkanları oluşturur. Üstte kalan levhada yer kabu ğunun sıkışmasıyla dağlar da oluşabilir. Örnek - 3 Hiç bir levha, etrefındaki levhaları etkilemeden ha reket edemez. Levhalar hareket ederken çarpışır, birbirlerini çeker ve böylece yer kabuğu üzerinde büyük değişiklikler meydana gelir. Kıtasal levhaların yak laşması sonucunda sı radağlar oluşur. M ehm et Magma, okyanus tabanındaki zayıf noktalardan sı zarak yukarıda volkan dizinlerini oluşturur. Okyanusal levhaların uzaklaşması sonucun da yeni okyanus ta banları oluşur. Levhaların Uzaklaşma H areketleri 1. Ateş küredeki konveksiyon akımından dolayı levhalar birbirlerinden uzaklaşır. Kıtasal levhaların uzaklaşması sonu cunda derin vadiler oluşur. 2. Levhalar arasında bir çukur oluşur. Magma bu radan yükselir ve yukarıda soğur. 3. Soğuyan magma levha kenarlarında katılaşıp ye ni bir okyanus tabanı oluşturur. Okyanuslardaki bu tabanlar da yayılma sırtlarını meydana getirir. Öğrencilerin yaptığı bazı yorumlar yukarıdaki gibidir. Buna göre kimlerin yorumları doğrudur? Örnek -2 Aşağıdaki levha hareketlerinden hangisinin so nucunda yeni okyanus tabanı oluşur? A) Yalnız Mehmet B) Yalnız Gül C) Mehmet ve Kadir D) Mehmet, Kadir ve Gül Çözüm Sıradağlar kıtasal levhaların yaklaşması sonucunda oluşur. Okyanus tabanları ise okyanusal levhaların uzak laşması sonucunda oluşur. Kıtasal levhaların birbirlerinden uzaklaşması derin vadilerin oluşmasını sağlar. Üç öğrencinin yorumu da doğrudur. Cevap D Çözüm HHj BS m B jg l Sıra Sizde - 3 Okyanus tabanlarının oluşumu, levhaların birbirlerinden uzaklaşmasıyla gerçekleşir. Dolayısıyla levhaların uzaklaşma hareketi yapmaları gerekir. C seçeneğindeki gösterim uzaklaşan levhalara ait olabilir. M S !§, ^ v Cevap C Sıra Sizde - 2 (^ ) ....................... 11 I H Levha hareketlerinin neden olduğu yukarıdaki yeryüzü kesitinde işaretli bölgedeki oluşum aşağıdakilerden hangisidir? I. Okyanus II. Kıta III. Dağ verilenlerden hangileri olabilir? A) Sert kayaç bölümler B) Boşluklar A) YalnızI B) Yalnızll C) Magmanın yükseldiği çatlaklar C) Yalnız II D) I, II ve III D) Su yatakları a COŞKU Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Kazanımlar Deprem dalgası Bu bölüm ü bitirdiğimde; 2 .4 Depremle ilgili çalışmalar yapan bilim dalı na “sismoloji”, bu alanda çalışan bilim in sanlarına ise “sismolog” adı verildiğini, 2 .5 Türkiye’nin deprem bölgeleriyle fay hatları arasındaki ilişkiyi, 2 .6 Depremlere, fayların yanında, volkanik faali , , Fay hattı Depremin odak noktası yetlerin ve arazi çöküntülerinin de sebep olabileceğini, Deprem bölgesi: Levha hareketleri ve volkanik püs kürmeler gibi olayların gerçekleştiği deprem olasılı ğı yüksek bölgelerdir. . 7 Volkanların oluşumunu ve bunun sonucun da oluşan yeryüzü şekillerinin levha hareket leriyle ilgisini, Deprem büyüklüğü: Depremin merkezinde açığa çıkan enerjinin miktarıdır. Sismografla ölçülür. öğrenmiş olacağım. Levhaların Yanal Hareketleri ve Depremler Depremin şiddeti: Depremin bina ve insanlar üze rinde meydana getirdiği hasarın derecesidir. Dep remin merkezinden uzaklaştıkça değişebilir. Depre min büyüklüğü arttıkça yayılan dalgalar da büyüye ceğinden uzak mesafelerde bile deprem şiddetli olabilir. Şiddet değeri I ile XII arasında değişen Ro men rakamları ile ifade edilir. İki levha eşit ya da farklı süratlerle aynı yönde veya zıt yön lerde kayarak hare ket edebilir. Levhala rın bu hareketi yanal hareket olarak adlandırılır. Levhaların yanal hare ketleri çok küçük bir zaman dilimi içinde, ani bir şe kilde gerçekleştiğinde levhalar birbirine sürtünür. Bu nun sonucunda açığa çıkan büyük enerji, dalgalar hâlinde yayılır ve yer kabuğunda sarsıntıya sebep olur. Bu olaya deprem denir. Depremin yer altında meydana geldiği noktaya odak noktası denir. Odak noktasından çevreye doğru ya yılan titreşimlere deprem dalgası denir. Depremler genellikle levhaların bitiştiği yerlerde olur. Çoğu deprem 1 dakikanın altında sürer. Ancak 3 da kika süren depreme de rastlanmıştır. Şiddet Büyüklük Deprem Deprem çeşitleri: Levhaların birbirlerine sürtünme leri ve birbirlerine göre hareketleri sonucu oluşan depremler tektonik deprem ler olarak adlandırılır. Volkanik püskürmeler sonucu oluşan depremlere volkanik depremler denir. Çözünebilen kayaçların çözünmesi sonucu oluşturdukları mağara gibi yer altı boşluklarının çökmesiyle oluşan depremlere çö küntü deprem leri denir. Çöküntü depremleri böl geseldir ve çok büyük hasarlı olmaz. Yer kabuğunda oluşan arazi kırığına fay denir. Bu kı rığın başlama ve bitme noktasındaki arasındaki me safe fay hattı olarak adladırılır. Deprem dalgalarının yer yüzüne en kısa yoldan ulaştığı yere (yerkabuğundaki dalganın yeryzündeki iz düşümü) merkez üssü denir. Depremlerin büyüklük ve şiddetlerinin ilişkisi ile sebep oldukları etkiler aşağıdaki tabloda ki gibidir. 1 -2 3-3,5 3-4 3,5 • 4,2 İnsanlar depremi ağır bir kamyonun geç mesi gibi duyarlar. Sabit olmayan eşyalar sallanır. 5-6 4,4 • 5,4 Hafif şiddette bir sarsıntı gerçekleşir. İçe ride ya da dışarıda bulunan tüm İnsanlar duyar. Tabak ve pencereler tıkırdar, ki taplar raflarından düşer. 7-8 5,5-6,5 İnsanlar panikle dışarıya kaçarlar. Ağır eşyalar devrilir. Binalarda çatlaklar olu şur. 9-10 6,«- 7,3 Binalar temelinden yıkılır, Su ve kanali zasyon boruları İle demir yolları bükülür, Toprakta büyük çatlaklar açılır. Heyelan meydana gelir, 11 • 12 7,4'den fazlı Şiddetli zararlar oluşur. İnsan yapısı olan eserler büyük ölçüde yıkılır, Toprakta açı lan yarıklardan kum ve çamur fışkırır, Ne hirlerin yatağı değişir, Yeryüzünde dalga lanmalar görülür, Öncü deprem: Ana depremden önce meydana ge len küçük sarsıntılardır. Artçı deprem: Ana depremden sonra kayaçların yerlerine oturması sürecinde meydana gelen sar sıntılardır. Büyüklüğü ana depreminki kadar olmaz. Depremin etkisi Neredeyse hiç fark edilmez. Q C O *K U Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Deprem oluşumunu, ölçüm aletlerini ve yöntemlerini inceleyen bilim dalına deprem bilim i (sism oloji) denir. Bu işle uğraşana sism olog (deprem bilim ci) denir. Örnek -4 Sismograf Kuzey Anadolu Fayı Yukarıda tanımı yapılan deprem ile ilgili üç terim sırasıyla aşağıdakilerden hangisinde doğru ve rilmiştir? A) Depremin şiddeti, Depremin büyüklüğü, Artçı deprem Doğu Anadolu Fayı Anadolu, Avrasya ve Arap levhalarının sınırları ülke miz toprakları içinde olduğundan, Türkiye deprem lerin sık yaşandığı bir ülkedir. Bu levhaların hareketi depreme sebep olmaktadır. Levha sınırlarının bu lunduğu bölgelerde depremler olmuştur. V o lka n la r (Y anardağlar) Ateş kürede yüksek basınç sebebiyle sı kışan magma yüze ye çıkmak için boş luklar bulur. B) Depremin şiddeti, Depremin büyüklüğü, Öncü deprem C) Depremin büyüklüğü, Depremin şiddeti, Öncü deprem D) Depremin büyüklüğü, Depremin şiddeti, Artçı deprem Çözüm Depremin merkezinde açığa çıkan enerji depremin büyüklüğüdür. Depremin insanlar ve binalar üzerin de sebep olduğu hasar derecesi depremin şiddeti olarak adlandırılır. Ana depremden önce artçı dep rem dediğimiz küçük sarsıntılar meydana gelir. Cevap C Bacadan geçerek j kraterden dışarı fış- | kırır. Sıcak ve akış kan lavlar dağın ya maçlarından akar. Gaz, toz ve lav parçaları bir bulut oluşturur. Etrafa yayılan volkan gazının büyük kısmı karbondioksit, diğer gaz ve tozlardan oluşur. Vol kan çevresinde kara bulutlar oluşur. Sıra Sizde * 4 Patlama sonucu yayılan volkan gazı, toz ve kül, suyla birleşince çamur akıntısı oluşturur. Buna lahar denir. Levhalar hareketliyken sınırlarında volkanik ada ve dağ oluşumlarını görebiliriz. Bazen volkanik oluşumlar levha sınırlarına uzak noktalarda da gözlemlenebilir. Levha üzerinde bazı yerlerde sıcak ve yüksek basınçlı magma, yer ka buğunun basıncını yenerek yeryüzüne ulaşır. Bu yerlere sıcak nokta denir. Volkanik patlamalar so nucunda oluşan kraterle rin yağmur suları ile dol ması volkanik göllerin meydana gelmesini sağ lar. Q COŞKU Kesiti verilen yer kabuğunun X noktasında bir dep rem meydana geliyor. Buna göre, aşağıdaki yargılardan hangisi yan lıştır? A) Deprem merkezi X noktasıdır. B) Deprem üssü L şehridir. C) Deprem en şiddetli M şehrinde hissedilir. D) Depremin her üç şehirde hissedilmesinin nede ni deprem dalgalarının her yönde yayılmasıdır. Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Kazanımlar Örnek - 5 Bu bölümü bitirdiğimde; 2 .8 Volkanların ve depremlerin insan hayatında ki etkileri ve sebep olabileceği olumsuz so nuçları, 2 .9 Deprem tehlikesine karşı alınabilecek ön lemleri ve deprem anında yapılması gere kenleri, öğrenmiş olacağım. Tarihte birçok şehir ve yerleşim merkezi depremler veya volkanlar sonucu yokolmuştur. Vezüv volkanı nın faaliyete geçmesi sonucu olumsuz etkilenen Pompei şehri buna örnek gösterilebilir. Volkandan püsküren sıcak lavlar, kül ve zehirli gazlar bir şehir halkının yok olmasına sebep olmuştur. Depremden korunm ak için öncesinde yapıla caklar: Depreme dayanıklı evlerde oturmak, dep rem anıyla ilgili bir plan yaparak ortak buluşma ye ri belirlemek, adres ve telefon numaraları almak, içinde kişisel ihtayaçlarımız bulunan bir acil durum çantası hazırlamak, ilk yardım bilgileri edinmek. Deprem anında R yapılm ası g ere kenler: Panik yap mamak ve sakin L 1' olmak, çıkışa ya L i IL kınsak hemen bi nayı terketmek, uzaksak duvarlara yaklaşmamak, güvenli bir yerde çök - kapan - tutun pozisyonunu almak, sarsıntı bittiği anda, binayı hızlıca terketmek, dışarıdaysak bina, köprü, tünel, geçit ve yüksek gerilim hatların dan uzak durmak. Deprem sonrasın da yapılması gere kenler: Hareket et meden önce düşe bilecek nesnelerin durumundan emin olmak, yapılardan çıkarken gaz vana larını ve elektrik si gortalarını kapata rak muhtemel yan gın tehlikesini en gellemek, yapılan duyurulara göre ha reket etmek ve artçı sarsıntılara hazır ol mak. [2 I. Derece □ 111. Derece □ 11. Derece □ IV. Derece □ V. Derece Yukarıdaki haritada ülkemizin deprem bölgeleri ve bölgelerin kaçıncı derecede oldukları gösterilmiştir. Buna göre illerimizle, verilen illerden hangilerinde deprem riski sırasıyla en büyük ve en küçük olur? A) İstanbul, İzmir B) Sinop, Ankara C) Ankara, Rize D) İzmir, Rize Çözüm Verilen deprem haritasında aynı deprem riskindeki bölgeler aynı renkte boyanmıştır. Harita altındaki renk ölçeğine bakarak haritayı incelediğimizde İz mir’in I. derece, İstanbul’un II. derecede, Ankara’nın III. derecede, Sinop’un IV. derecede ve Rize’nin V. derecede riskli il olduğunu görürüz. Riskin en bü yük ve küçük olduğu iller sırasıyla İzmir ve Rize’dir. Cevap D Sıra Sizde - 5 “Afet Eğitimi” semineri alan öğrenciler bazı sorular sorup uzmandan sırasıyla cevaplar almaktadır. Ana depremden sonra meydana gelen küçük sarsıntılardır. Deprem titreşimlerini kaydeden cihazlardır. Deprem sırasında çöküntü ve sarsıntılardan zarar görme ris kinin en az olduğu cenin duruşu olarada bilinen pozisyondur. Afet eğitim uzamanının verdiği cevaplara göre öğrencilerin sordukları sorular arasında aşağıdakilerden hagisi bulumaz? A) Öncü deprem nedir? B) Çök - kapan - tutun pozisyonu nedir? C) Volkanik deprem nedir? D) Sismograf nedir? Q COŞKU ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Kazanım Pekiştirme - 1 Kazanım Pekiştirme - 3 Aşağıda bir deprem oluşumu gösterilmiştir. Belirti len kısımların isimlerini yazınız. Kazanım Pekiştirme -4 Aşağıdaki ifadelerin doğru ya da yanlış olduğu na karar vererek kutucuklara D ya da Y yazınız. J 1. Evrenin oluşumunu açıklayan en çok kabul gören teori, “Büyük Patlama Teorisi” dir. J 2. Dünya başlangıçta çok soğuk bir küre idi. Yukarıdaki şekillerde kıtaların oluşumu ile ilgili teori ye göre çizilmiş olan şekiller karışık sıra ile verilmiş tir. Bu şekillerin doğru sıralanmasını aşağıya ya zalım. j 3. Levhalar magma üzerinde yüzmektedir. J 4. Levha hareketleri çok kısa süre içinde ger çekleşir. J 5. Deprem büyüklüğünü ölçen alete sismograf adı verilir. Kazanım Pekiştirme -2 Aşağıda bir yanardağ kesiti verilmiştir. Boş bırakı lan yerleri doldurunuz. j 6. Levhalar birbirine yaklaşma hareketi yapmaz. Kazanım Pekiştirme - 5 (\) Aşağıdaki şekilde boş bırakılan yerlere uygun kavramları yazınız. Q COŞKU YER KABUĞUNU ETKİLEYEN LEVHA HAREKETLERİ KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ Aşağıdaki hangi levha hareketi sonucu ye ni okyanus zemini oluşur? 1. 4. Aşağıdaki yeryüzü şekillerinden hangisi kı tasal levha - kıtasal levha yaklaşması sonu cunda meydana gelmiştir? A) Okyanusal - okyanusal levha uzaklaşması B) Kıtasal - kıtasal levha yaklaşması C) Kıtasal - kıtasal levha uzaklaşması D) Okyanusal - okyanusal levha yaklaşması C) 2. Levha hareketleri sonucu katmanları verilen yer kabuğu parçası şeklinin yukarıdaki gibi ol duğu anlaşılıyor. Buna göre, yer kabuğunun bu şekli alması na neden olan levha hareketi, aşağıda veri lenlerden hangisidir? 3. A) Yaklaşma B) Uzaklaşma C) Yanal D) Dalma Gaye’nin depremden önce mutlaka yapılma sı gerekenler ile ilgili hazırladığı liste aşağı daki gibidir: Yapılan yeni binalar depreme dayanıklı in şa edilmeli Bazı levha hareketleri ve bu hareket sonucu meydana gelen oluşum ayrı sütunlar halinde yukarıdaki gibi verilmiştir. Buna göre, levha hareketleri ve neden ol dukları oluşumların doğru eşleşmesi yapıl dığında okların görünümü aşağıdakilerden hangisi gibi olur? Her binaya sismograf yerleştirilmeli A) Deprem anı ile ilgili bir plan yapılmalı İlk yardım bilgileri edinilmeli Acil durum çantası hazırlanmalı Kapıya yakın yerlerde uyumalı Buna göre Gaye’nin listesine yazdığı kaç madde listeden çıkarılmalıdır? A) 1 332’ B) 2 C) 3 D) 4 C) D) •- :x 0 COŞKU Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketleri Yukarıdaki şekilde kesiti verilen yeryüzü şekli aşağıdaki hangi levha hareketi sonu cu oluşmuş olabilir? Dünyamızın levhaları ve bazı levha hareketleri ve yönleri yukarıdaki gibi gösterilmiştir. Buna göre, t, II, III nolu levha hareketleri aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) I : Uzaklaşma hareketi B) II. Uzaklaşma hareketi I I : Yanal hareket I I I : Yaklaşma III : Yaklaşma hareketi hareketi C) I : Uzaklaşma hareketi II : Yaklaşma hareketi III : Yanal hareket I : Yanal hareket D) I : Yanal hareket I I : Yaklaşma hareketi III : Uzaklaşma hareketi * 7. Levha hareketlerine neden olan, aşağıdakilerden hangisidir? A) Çekirdek ısısı B) Magma hareketi C) Hava olayları D) Yanardağ patlaması 10. Kerem sen levhaların uzaklaşmasını gösteren bir model yap. Ayşe sen levhaların yaklaşmasını gös teren bir model yap. Aynur sen de levhaların yanal hareke tini gösteren bir model yap. Öğretmen Yücel Bey’in öğrencilerine verdiği ödevler yukarıdaki gibidir. Öğrencilerin oyun hamurları kullanarak yap tıkları modeller, aşağıdakilerden hangisin deki gibi olmalıdır? Kerem 8. Ayşe Aynur Okyanus diplerinde meydana gelen şiddetli levha hareketleri ile oluşan depremler büyük su kütlelerini çalkalandırarak çok büyük dal galara neden olur. Bu dalgalar hızla karalara doğru ilerler ve önüne çıkan herşeyi sürükle yerek büyük bir felakete neden olabilir. Özellikle okyanus sahillerinde meydana gel me ihtimali daha yüksek olan bu doğal olay aşağıdakilerden hangisidir? A) Tsunami B) Deprem C) Volkanik patlama D) Kasırga Q COŞKU 333 SICAKLIK FARKINDAN KAYNAKLANAN HAVA OLAYLARI Kazanımlar Bir hava gözlem istasyonunda yapılan faaliyetleri arkadaşlarımızla aşağıdaki gibi gerçekleştirebiliriz: Bu bölümü bitirdiğimde; -> Gökyüzünü gözlemleyip, geçen günlerin hava durumları ile ilgili çizelgeler oluşturabiliriz. Böy lelikle istatistik bilgiler elde edilmiş olur. 3.1 Havanın dört temel bileşen yanında, su bu harı da içeren bir karışım olması gerektiğini, Rüzgâr gülleri yapılarak, günün farklı vakitlerinde kanatlarının dönme sayılarına göre rüzgâr hızları karşılaştırılabilir. 3 .2 Yakın çevresindeki hava olaylarını gözlem leyip sonuçlarını kaydederek hava olayları nın değişken olabildiğini, 3 .3 Rüzgârın oluşumunu, 3 .4 Rüzgâr ile yel, tayfun, fırtına arasındaki iliş kiyi, 3 .5 Hortum ve kasırganın oluşum şartlarını, öğrenmiş olacağım. Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Hava durumu herkes için önemlidir. Ancak bazı meslek gruplarındaki insanlar için bu önem çok da ha büyüktür. Pilotlar, gemiciler, balıkçılar, otobüs ve kamyon şoförleri, çiftçiler gibi işini dışarıda yapmak durumunda olan meslek erbabı için havanın nasıl olacağı çok önemlidir. Onlar işlerini hava durumu na göre ayarlarlar. Bu sebeple hava durumuyla ilgi li rapor ve tahminleri sürekli takip ederler. Günümüzde hava tahminleri radyolar, televizyonlar, gazeteler ve internet gibi değişik iletişim araçların dan kolaylıkla öğrenilebilir. Hava durumunu etkileyen iki faktör; Güneş ışınları (%21) nın Dünya’ya gelme açısı Diğer ve hava küreyi oluşturan gazlar (% 1 ) maddelerdir. Havanın ta mamına yakınını azot ve oksijen gazları oluşturur. Karbondioksit ve su buharı, diğer gazlar ve tozların oranı düşükse de bunlar canlı yaşamı için önemlidir. Oksijen Hava olaylarında en önemli etkenlerden biri su bu harıdır. Bilim insanları hava tahmininde bulunabil mek için hava gözlem istasyonunda farklı gözlem ler yapar. Günlük sıcaklık değerlerini karşılaştır mak için günün farklı vakitlerinde termo metre ile hava sıcaklıkları ölçülebilir. Basit bir düzenek kurularak havadaki ıcımometre J Termometre ........ . 9 nem oranı ölçülebi lir A lir. Bu düzenek haz' ■ nelerine şekildeki gibi paket lastiğiyle pamuk tutturulmuş iki termometreden oluşmak tadır. Bu termometrelerden birinin alt ucu suya daldırılır. N /] Çıkarıldıktan sonra hem ıslak hem de kuru pa muklu termometrelerin ölçtüğü sıcaklık değerle ri karşılaştırılır. Islak ve kuru termometreler arasındaki sıcaklık farkının az olması, ortamın neminin fazla olduğu, termometreler arasındaki sıcaklık farkının çok olması ise ortamın neminin az olduğu anlamına gelir. Hava basıcının da hava olayları üzerinde etkisi vardır. Dolayısıyla bir ortamın farklı anlardaki hava basıncı değerleri, kurduğumuz ba sit barometre düzeneği yardımıyla tesbit edilip karşılaştırılabilir. Ters çevrilmiş cam kavanoz içindeki su yüksek liği bize hava basıncı ile ilgili bilgi verir. Cam ka vanoz üzerindeki ölçeklenmiş kağıda göre su yüksekliği arttıkça basınç da artar. Bu değerler bir çizelgeye aktarılabilir. Q COŞKU Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Günlük yağış miktarını tespit et mek için üst kısmı kesilmiş bir plastik şişeyi beherglasa şekildeki gibi yerleştirelim. Beherglas için deki su miktarını cetvel üzerinden okuyalım. Kasırg; hareke M e rk e z d e # !» ve nemli na\«awmal R üzgârlar şekilde dönerek hızlayOMİM Yatay yönde gerçekleşen hava hareketine rüzgâr denir. Rüzgâra sebep olan esas etken basınç farkı dır. Rüzgârlar geldikleri yerlerin sıcaklık koşullarını gittikleri yerlere de taşırlar. rüzgârlar Hortum Sıcak hava ile soğuk hava aniden yer değiştirince hortum oluşur. Hortumun ucu yere değince rastla dığı her şeyi içine çeker. Toz, su ve diğer maddeler den oluşan koyu renkli bir sütun hâlindedir. Çoğu hortum yarım saatten fazla sürmez. Bazıları bir kaç dakikada biter. Rüzgârlar, hızlarına göre farklı isimler alır. Hızına göre rüzgârların çevrelerine yaptığı etkiler de farklı farklıdır. Yukarıdaki Beaufort (Bifort) Ölçeğinde farklı kuv vetteki rüzgârların isimlendirmeleri, hız büyüklükle ri ve sebep oldukları etkiler verilmiştir. H o rtu m la r ve Kasırgalar Bazı rüzgârlar belli bir yönde eserken, bazıları da kendi çevresinde döner. Sıcak hava alanlarında kendi çevresinde dönen rüzgârların en küçüğüne şeytan kulesi, ortancasına hortum, en büyüğüne ise kasırga denir. Kasırgalar ise sadece suyun sıcak ve havanın nem li olduğu tropikal bölgelerde oluşur. = | 1“ J 3 @ Hortumlar alt kesiminde sıcak ve nemli, üst kesi minde ise soğuk ve kuru hava bulunan yüzeyler üzerinde meydana gelir. Rüzgar Sakin Kuvveti Bir kasırganın oluşabilmesi için okyanus suyunun sıcaklığının en az 27 °C’ye ulaşması gerekir. Su sı caklığı bu seviyede iken okyanus yüzeyindeki ılık ve nemli hava yükselmeye başlar. Havanın çevre sinde girdap gibi dönen güçlü bir rüzgâr oluşur. Ardında yağmur bulutları toplanır ve fırtına kopar. Fırtınanın hızı 118 km/h’i aşınca kasırgaya dönüşür. Kasırga durgun bir merkezin çevresinde dev bir girdap gibi döner. Kasırgalar hor tumlara göre çok daha ge niş bir alanda etkili olup ya vaş hareket ederler. Hor tumlara göre daha uzun ömürlüdürler. Etkisi Hız (km/h) Duman dikey olarak yükselir. 0 Esinti (Yel) 1 1 - 5 km/h Hafif Meltem 2 6- 1 1 km/h Meltem 3 12 - 19 km/h Rüzgar dumanı sürükler. Yapraklar ve ince dallar sürekli hareket eder. Bayraklar dalgalanmaya başlar. Orta Şiddetli Meltem 4 20 - 29 km/h Toz ve kağıt parçaları uçuşur. Küçük dallar oynar. Sertçe Meltem 5 30 - 39 km/h Küçük ağaçlar sallanır. Göllerde küçük dalgalar oluşur. Kuvvetli Meltem 6 40 - 50 km/h Ağaçların büyük dalları hareket eder. Şemsiye kullanmak zorlaşır. Fırtınamsı Rüzgâr 7 51 - 61 km/h Ağaçlar bütün olarak sallanır. Rüzgara karşı yürümek zorlaşır. Fırtına 8 62 - 74 km/h Ağaç dalları kırılır. Yürümek çok zordur. Kuvvetli Fırtına 9 75 - 87 km/h Bacalara zarar verir. Çatılardaki kiremitler uçar. Tam Fırtına 10 Çok Şiddetli Fırtına 11 Kasırga (Tayfun) 12 88 - 101 km/h Kıyılar dışında nadir görülür. Ağaçlar köklerinden sökülür. Binalar zarar görür. ' * ......." ........" 102- 117 km/h Çok seyrek görülür. Geniş ölçekli zarar verir. >118 km/h Toplu yıkım olur. Beaufort (Bifort) Ölçeği 0 COŞKU Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Örnek -6 Bu bölümü bitirdiğimde; 3.7 Yağmur, kar, dolu, sis, çiğ ve kırağı ile hava nın sıcaklığı ve nemi arasında ilişkiyi, 3 . 8 Hava olaylarının sebebini günlük sıcaklık farklılıkları ve oluşan alçak ve yüksek basınç alanlarıyla açıklayabilmeyi, öğrenmiş olacağım. Basınç gözlem i Havadaki Nemi Tanıyor musunuz? Sıcaklık gözlem i Nem, havadaki su buharı miktarıdır. Okyanuslarda, denizlerde, göllerde ve nehirlerde buharlaşan su havaya karışır. Aynı şekilde bitki, hayvan ve insan lardaki su da solunum ve terleme ile havaya karışır. Havaya karışan su, havanın nem miktarını belirler. Bir öğrenci bulunduğu ortamda bazı gözlemler ya pıp şekil çizerek not ediyor. Öğrencinin yaptığı bu gözlemlere göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Hava rüzgârsızdır. Nem, hava durumunu etkileyen faktörlerden biridir. Nemli hava atmosferde yükselirken sıcaklık düştü ğünden soğur ve yoğuşur. Su buharı artık su dam lacıkları hâline gelmiştir. Nemli hava yukarı doğru yükselirken yukarılarda hava sıcaklığı düşeceği için soğur ve yoğuşarak su damlacıkları hâline gelir. B) Hava basıncı çok yüksektir. C) Hava yağmurludur. D) Ortam sıcaklığı mevsim normallerinin üzerindedir. Çözüm Öğrencinin yaptığı gözlemlerde ortam sıcaklığı mev sim normallerinin altında ve hava kapalı, yağışlı ve rüzgâsızdır. Buna göre A, C ve D seçeneklerindeki ifadeler söylenebilir. Deniz seviyesinde 0 °C ta hava basıncı 760 mm-cıva dır. İbrenin 750 mm-cıva gös termesi hava basıncının yüksek değil düşük olduğu nu gösterir. B seçeneğindeki ifade söylenemez. Cevap B | | Havadaki su, hava sıcaklığına göre su buharı, su damlacıkları ya da buz kristalleri şeklinde bulunabilir. s § @ Su damlacıkları bir araya gelip farklı yağış şekillerinde yeryüzüne düşer. Yağış şekli, nemin yoğuştuğu yere ve havanın sıcaklığına bağlıdır. Nemli hava gökyüzüne yakın yerde yoğuşuyorsa yağmur, kar ya da dolu olarak yer yüzüne düşer. -*■ Bulutlardaki damlacıklar biraraya gelir. Yeryüzüne yağm ur damlaları şeklinde iner. Sıra Sizde - 6 -> Soğuk hava etkisiyle su buharı buz kristallerine dönüşür. Buz kristalleri birleşerek kar tanele rini oluşturur. Yer yüzüne kar taneleri şeklinde iner. -> Bulutlardaki damlacıklar birarayagelir ve soğuk hava etkisiyle donar. Donan damlacıklar da bir araya gelerek buz toplarına dö nüşür. Yeryüzüne dolu olarak iner. Hortumların ömrü kasır galara göre daha kısadır. Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin verdikleri bilgiler doğrudur? A) Yalnız Nuri B) Yalnız Deniz C) Deniz ve Ziya D) Nuri ve Ziya Nemli hava yeryüzüne yakın yerde yoğuşuyorsa kırağı ve çiy oluşur. ■4 Geceleyin hava serinler. Yoğuşan su buharı, toprağın, ağaç dalla rının ve yaprakların üzerinde su damlacıkları hâlinde toplanır. Böylelikle yer yüzünde açık ha vadaki cisim ve canlılar üzerinde çiy oluşur. Q COŞKU Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları •4 Geceleyin hava çok fazla soğur. Su buharı, suya dönüşmeden doğrudan donar. Bu durumda yeryüzünde kırağı oluşur. Su, ortamın sıcaklığına göre su buharı, su damlacıkları ya da buz kristalleri şeklinde bulunabilir. Bunlardan başka sis de vardır. Çok küçük su damlacıklarının yoğuşmasıyla oluşan yüzey bulutlarına sis denir. Çok yüksekler deki bulutlar havanın soğumasıyla oluşmuştur. Sis ise soğuk olan yer yü zeyinin hemen üstündeki havadaki su buharının yoğuşmasıyla havada asılı kalan su damlacıkları şeklinde oluşur. 1. Isınan hava I bölgesinden yukarı doğru yükselir. I bölgesinde havanın yükselmesi buradaki hava yoğunluğunun azalmasına sebep olduğundan basınç azalır. 2. Yükselen hava soğuyarak bulutları oluşturur. 3. Bulutlar yağmurun yağmasına sebep olur. 4. II bölgesindeki hava basıncı yüksektir. Hava II bölgesinden I bölgesine doğru akar. II bölgesin den, I bölgesindeki düşük basınçlı ortama doğ ru hava akımı yani rüzgâr oluşur. Yüksek basınç alanında hava olayları aşağıdaki gibi gerçekleşir. Hava O laylarının Sebebi Nedir? Televizyondaki hava durumu programlarını izlerken spikerin bazen “ İç Anadolu Bölgesi, yarından itiba ren Akdeniz’den gelen alçak hava basıncının etkisi altına girecek.” gibi ifadeler kullandığına rastlamış sınızdır. Hava hareketleri yani rüzgârların sebebi bölgelerdeki basınç farklılıklarıdır. Bir yerde basıncın alçak (düşük) olması o yerdeki gaz taneciklerinin seyrek yani az yoğun olduğu an lamına gelir. Bir yerdeki basıncın yüksek olması ise o yerdeki gaz taneciklerinin sık yani yoğun olduğu anlamına gelir. Yüksek basınç alanında hava olayları Alçak basınç alanlarına göre hava sıcaklığı daha düşüktür. Dolayısıyla sıcak ve soğuk daha sert his sedilir. Yüksek basınç alanlarında bulut oluşmaz. 1. Sıcak hava III bölgesinden yükselir. Yükseldikçe soğur. 2. Yukarıdaki soğuk hava yana doğru itilir. 3. Soğuk hava uzaktaki IV bölgesine giderek ora daki basıncın artmasına sebep olur. Atm osferdeki sıcaklık farkları yüksek ya da al çak basınç alanlarının oluşmasına sebep olur. Basınç farklılıkları da hava hareketlerinin yani rüz gârın oluşmasına sebep olur. Akışkanlar basıncın yüksek olduğu yerden alçak olduğu yere doğru akar. Sıvılar gibi gazlar da, dolayısıyla hava da akış kandır. 4. IV bölgesi yüksek basınçlı olduğundan hava IV bölgesinden III bölgesine doğru akar. IV bölge sinden, III bölgesindeki düşük basınçlı ortama doğru hava akımı yani rüzgâr oluşur. Alçak basınç alanında hava olayları aşağıdaki gibi gerçekleşir. • Sudaki hava taneciklerine nem denir. • Sıcak hava alçak basınç bölgesi oluşturur. • Basınç farklılıkları rüzgâra sebep olur. • Isınan hava daima aşağı doğru hareketlenir. • Rüzgârın yönü yüksek basınçlı bölgeden alçak basınçlı bölgeye doğrudur. Örnek - 7 Yukarıda verilen cümlelerin doğru bilgi içerenle ri için D, yanlış bilgi içerenler için Y yazıldığında verilen cevaplar sırasıyla aşağıdakilerden han gisindeki gibi olur? Alçak basınç alanında hava olayları @ COŞKU A) D, D, Y, Y, D B) Y, D, D, Y, D C) D, Y, D, Y, D D) D, D, Y, D, D D Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Çözüm Nem, havadaki su tanecikleridir. Sıcak havada ta necikler arasındaki mesafeler daha fazladır. Bu du rumda havanın o bölgedeki yoğunluğu azalır, do layısıyla hava basıncı azalır. Rüzgâr, farklı bölge lerdeki basınç farkından dolayı oluşur. Akışkan olan hava yüksek basınçlı bölgeden düşük basınçlı böl geye doğru akar. Isınan hava, genleşerek yoğun luğu azalacağından yukarı doğru yükselir. Verilen cümleler için sırasıyla Y, D, D, Y, D harfleri yazılabilir. G ünlük ve Mevsimsel Sıcaklık D eğişim leri Gece ile gündüz arasında sıcaklık farkı vardır. Bu nun sebebi Dünya’nın kendi etrafında dönmesidir. Güneş alan kısmında gündüz yaşanır. Dünya’nın bu kısmında güneş ışınlarının taşıdığı ısı enerjisi sayesinde sıcaklık yüksektir. Dünya’nın gü neş ışıklarını görmeyen kısmında gece yaşanır ve bu kısım soğuktur. Cevap B Sıra Sizde -7 21 , Ha/ıran Nem li hava Nem li hava yeryüzüne yakın yoğuşur gökyüzüne yakın yoğuşur Sıvı hâldedir Katı hâldedir Kar 1 2 3 4 Kırağı 5 6 7 8 Yağmur 9 10 11 12 13 14 15 16 Ç*y Bir öğrenci yukarıdaki tabloda yağış çeşitleri ve bu yağış çeşitlerine ait özellikleri eşleştirecektir. Öğrenci hangi kutuları işaretlerse tablo doğru olur? Kazanımlar Bu bölümü bitirdiğimde; 3.9 Mevsimsel sıcaklık değişimlerinin sebebini, Dünya’nın dönme ekseninin eğikliği ile açık layabilmeyi, 3.10 Yeryüzü şekillerinin oluşumu ve değişimin de hava olaylarının etkisini örneklerle açık layabilmeyi, 3 .1 1 İklimin, yeryüzünün herhangi bir yerinde uzun yıllar boyunca gözlenen tüm hava olay larının ortalama durumu olduğunu ve ik limlerin zamanla değişebileceğini, 3.12 İklimin etkisini açıklamaya ve keşfetmeye ça lışan bilim insanlanna “iklim bilimci” adı ve rildiğini, 3 .1 3 Meteorolojinin, atmosfer içinde oluşan sıcak lık değişmelerini ve buna bağlı olarak oluşan hava olaylarını inceleyerek hava tahminle ri yapan bilim dalı olduğunu, 3.1 Hava tahminlerinin günlük yaşantımızdaki yeri ve önemini, 3 .1 5 Meteoroloji uzmanlarına “meteorolog” adı verildiğini, öğrenmiş olacağım. yo S '/ ^ ı Aralık Dünya’nın dönme ekseninin eğik olması her iki ya rım kürede farklı zamanlarda farklı mevsimler ya şanmasına sebep olur. Bu yüzden bir bölgede mev simsel sıcaklık farklılıkları gerçekleşir. Dünya, Güneş çevresinde dönerken eksen eğikli ğinden dolayı, Güneş ışınları bir dönem Kuzey Ya rım Küre'ye, bir dönemse Güney Yarım Küre’ye da ha dik olarak düşmektedir. Dolayısıyla bir yarı küre kış mevsimini yaşarken diğeri yaz mevsimini yaşar. Yaklaşık küre şekline sahip Dünya üzerinde her ye re güneş ışınları aynı açıyla düşmez. Ekvator’a ya kın bölgeler güneş ışınlarını, kutuplara yakın bölge lere göre daha dik alırlar. Bu da Ekvator bölgelerinin, kutup bölgelerinden da ha sıcak olmasına sebep olur. Hava Olaylarının Yeryüzü Şekillerinin Oluşum una ve Değişim ine Etkisi Yeryüzü şekillerinin değişiminde tek etki levha hare ketleri değildir. Sıcaklık farkları, yağışlar ve rüzgâr lar da yeryüzü şekillerinin değişimine sebep olabilir. Rüzgârlar havada kum, kil, toz parçacıklarını uzun mesafeler boyu taşıyabilirken, yerde daha büyük taş ve kaya parçalarını kımıldatabilir. ■Hızlı ■ Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Rüzgârın şekil değişimine etkisi daha çok deniz ke narları ve çöllerde hissedilir. Rüzgâr tarafından taşı nan kum, kayaç ve çalılıkların etrafında birikmeye devam eder ve aşağıdaki gibi kumullar oluşabilir. Gündüzleri sıcaklığın et kisiyle genleşen kayalar geceleri soğur. Bu durum sürekli tekrar ederken ka yalarda çatlamalar ve par çalanmalar meydana ge lebilir. Kısa süreler sonunda oluşan etkiler de hava olayla rını meydana getirir. Günümüzde hava tahminleri geliştirilen teknolojik cihazlarla uzmanlar tarafından meteoroloji istas yonlarında yapılmaktadır. Bunun için bir çok verinin yanı sıra uydulardan alı nan bilgiler de kullanılarak meteoroloji haritaları ha zırlanır. Bu bilgiler meteoroloji mühendisleri tarafın dan kısa süreli hava tahminleri olarak hazırlanır. Yarı nemli bölgelerde bazen çatlamış kayaların ara larındaki boşluklara giren su donarak parçalanma yı hızlandırır. Rüzgârla taşınan küçük parçacıklar bazen çarptık ları kayaları parçalar, bazen de törpülenmesine se bep olur. Rüzgârın sürati azaldığında taşıdığı parça cıkları ve kumu bir yere bırakır. İklim ve Hava O layları A rasındaki Farklar Kutuplara yakın bölgelerde yapılar, soğuğa daha dayanıklı, Ekvator’a yakın bölgelerde ise sıcaktan en az etkilenecek özelliklerde yapılır. Bir bölgede uzun yıllar boyunca gözlemlenen hava olaylarının ortalama durumu iklim olarak adlandırılır. Günü müzde de her geçen yıl ortalama sıcaklık giderek artmaktadır. Bu değişim küresel ısınma olarak ad landırılmaktadır. Bilim adamları sera gazı artışının şu ana kadarki gibi olması durumunda, Dünya’da kalıcı iklim değişikleri olacağına dikkat çekmektedir. Aşağıdaki çizelgeden de anlaşılacağı gibi iklim ve hava olayları aynı kavramlar değildir. Ancak bu kav ramlar birbirlerinden çok ayrı düşünülemez. Meteoroloji mühendisleri atmosferdeki tüm hava olaylarını inceler. Teknolojik cihazları kullanarak bu olayların yaşamı nasıl etkilediğini açıklar ve gerekli önlemlerin alınıp uygulamaya konulmasını sağlarlar. Meteorologların tahmin ve öngörülerinden bir çok meslek dalında faydalanılır. Havanın nasıl olacağını bilmek kaptanlar, şoförler, pilotlar ve çiftçiler için önemlidir. <S> Örnek -8 Havct ulaşımı ve tarımda meteorolojinin ver diği bilgiler önem taşır. Saliha Meteoroloji bilimiyle şehrimizdeki hava durumunu 1 yıl önceden bilebiliriz Meteoroloji, hava olayları hakkında araştır ma yapar Ezgi Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin verdiği bil giler doğrudur? Çözüm İk lim H ava O la y la rı Geniş bölgelerde ve çok uzun zaman içinde aynı kalan orta lama hava şartlarıdır. Belirli bir yerde ve kısa bir süre içinde (günlük, haftalık vs.) etki li olan hava şartlarıdır. Öğrencilerin verdikleri bilgiler değerlendirildiğinde Saliha’nın ve Ezgi’nin bilgilerinin doğru olduğu söy lenebilir. İklimi meydana getiren meteo rolojik etkenlerin analizi ile uğ raşan bilim dalına klim atoloji (iklim bilim) denir. Atmosfer içinde oluşacak sıcak lık değişimlerini, buna bağlı ola rak oluşan hava olaylarını incele yerek hava tahminleri yapan bilim dalına m eteoroloji denir. Meteoroloji sayesinde çok önceden herhangi bir yerdeki hava durumu bilinemez. Ancak belirli bir süre önce tahminde bulunulabilir. Berna’nın verdiği bilgi yanlıştır. Klimatoloji ile uğraşan bilim insanlarına iklim bilimci denir. Meteoroloji bilimi ile uğraşan uzmanlara m eteorolog denir. En az 30 - 35 yıllık hava duru m una ait ortalama veriler ile belirlenir. Günün 07.00, 14.00 ve 21.00 olmak üzere farklı saatlerinde yapılan gözlemlerle belirlenir. Kara - deniz, deniz - buz, deniz - hava etkileşimleri; volkanik gazlar, insan faaliyetleri, arazi kullanımı, Güneş’ten gelen ve yansıyan ışınlar iklimin temel elemanlarıdır. Bu elemanların atmosfer üzerindeki uzun süreler sonundaki etkileri Dünya’daki iklim tip lerini meydana getirir. 0 COŞKU Sıra Sizde -8 Atmosfer içindeki sıcaklık değişimlerini ve buna bağlı olarak meydana gelen hava olaylarını ince leyen ve hava tahminlerinde bulunan bilim dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Meteoroloji B) İklim C) Rüzgar bilimi D) Klimatoloji ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Kazanım Pekiştirme -6 Kazanım Pekiştirme -8 Aşağıdaki soruları cevaplayarak bulmacayı ta mamlayınız. 1. Evrenin bir başlangıç anının olduğunu söyleyen ve en çok kabul gören teori. 2. Volkandan çıkan çok sıcak hâlde bulunan erimiş sıvıya verilen ad. 3. Yatay yönde meydana gelen hava hareketi. 4. Bitkilerin fotosentez sonucu çıkardığı ve bizlerin yaşa 1. K, L, M bölgelerine düşen Güneş ışığını, geliş açılarına göre aşağıdaki şekillerde gösteriniz. ması için gerekli olan, havada ikinci olarak en çok bulu nan gaz. 5. Geceleyin havanın çok soğuması sonucu su buharının donmasıyla bitki, toprak üzerinde meydana gelen yağış türü. 2. Yukarıdaki şekilde en sıcak bölge neresidir? 6. Bir bölgede çok uzun yıllar boyunca gözlemlenen hava olaylarının ortalama durumu. 3. Şekle göre Dünya’da hangi mevsim yaşanı yor olabilir? 7. Yerkabuğunu oluşturan parçalardan her biri. İn SICAKLIK FARKINDAN KAYNAKLANAN HAVA OLAYLARI KAZANIM DEĞERLENDİRME TESTİ 1. Atmosferin yaklaşık %99 luk kısmını oluştu ran iki gaz aşağıdakilerden hangisidir? A) Oksijen ve helyum B) Helyum ve azot C) Azot ve oksijen D) Karbondioksit ve azot Güneş etrafında dolanan Dünya’mızın yörün gesi üzerindeki dönüş yönü ve bazı konumla rı şekilde gibi veriliyor. 2. Buna göre Dünya hangi konumda iken Gü ney Yarı Küre’de sonbahar mevsimi yaşanır? Yatay yönde meydana gelen hava hareketlerine rüzgâr denir. m (çöztim Doğru TC iî Rüzgârların çevre lerine yaptığı etkileri tanımlayan ölçeğe Richter ölçeği denir. r~ D oğru 1. çıkış 1 Yanlış 2. çıkış A) 1 Yanlış B) 2 C) 3 D) 4 Rüzgâr olmadan fırtına ya da kasır ga olmaz. r Doğru 3. çıkış Yanlış 4. çıkış 6. Yukarıdaki etkinlikte kutu içlerindeki cümle ler doğru ya da yanlış olmalarına göre iz lendiğinde hangi çıkışa ulaşılır? A) 1. çıkış B) 2. çıkış C) 3. çıkış D) 4. çıkış Aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) Yatay yöndeki hava hareketleri rüzgâr ola rak adlandırılır. B) Sıcaklık farklılıkları nedeniyle oluşan hava basıncı farklılıkları rüzgâra neden olur. C) Rüzgâr yüksek basınçtan alçak basınca doğru oluşur. D) Okyanusların üzerinde rüzgâr meydana gelmez. 3. 4. Geniş bölgelerde ve çok uzun zaman dilim leri içinde aynı kalan ortalama hava şartla rına verilen ad aşağıdakilerden hangisidir? A) Rüzgar B) Yağış C) İklim D) Meteoroloji İklimi meydana getiren unsurları inceleyen, araştıran ve topladığı verileri analiz eden bilim dalı aşağıdakilerden hangisidir? 7. Birbirine yakın olan K, L, M, N bölgelerinde aynı anda ölçülen hava ba sınçlarının sütun grafiği şekildeki gibidir. Buna göre aşağıda verilen hangi yönlerde rüzgar meydana gelemez? A) Meteoroloji B) İklim A) M den K ye B) N den L ye C) Rüzgar bilimi D) Klimatoloji C) L den M ye D) N den M ye Q COŞKU ■341 Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları 8. 9. Bir bölgedeki hava durumu ile ilgili verilerin iklim olarak kabul edilebilmesi için bu bilgi lerin kaç yıllık bir geçmişe dayanması gere kir? A) 10- 15 B) 3 0 -3 5 C) 5 0 -6 0 D) 1 00-150 Levha hareketleri dışında yeryüzü şekillerinin oluşumunda etkili olan bazı etmenler vardır. 12. Günlük hava olaylarını analiz ederek hava tahmin raporu hazırlayan uzmanlara verilen ad aşağıdailerden hangisidir? B) Yağışlar C) Rüzgarlar D) Gökkuşağı B) Klimatolog C) Doğa bilimci D) Meteorolog 13. Aşağıdakilerden hangisi, bir kış günü yük sek basınçlı bir bölgede yaşanması muhte mel olaylardan biri değildir? Aşağıdakilerden hangisi bu etmenlerden bi ri değildir? A) Sıcaklık farklılıkları A) Antropolog A) Güneş batınca hava hızla soğur. B) Açıkta bulunan sularda hızla donma ger çekleşir. C) Hortum görülebilir. D) Sis oluşabilir. 10. Halime: Havadaki buharın yoğuşması ve su taneciklerinin birleşerek ağırlaşması sonucu yağmur yağışı gerçekleşir. 14. Aşağıdakilerden hangisi hava durumunu etkileyen faktörlerden biri değildir? Haşan : Havadaki nem olmasaydı yağışlar olmazdı. Murat : Dolu, kar, kırağı gibi yağışlar hava A) Sıcaklık B) Günlük tarih C) Nem D) Hava basıncı daki nemin katılaşması veya kristal leşmesi sonucu oluşur. Yukarıdaki öğrencilerden hangilerinin ver dikleri bilgiler doğrudur? 15. A) Yalnız Halime B) Yalnız Haşan C) Haşan ve Murat D) Halime, Haşan ve Murat Yukarıdaki şekilde bir bölgedeki rüzgarın yönü gösterilmiştir. 1 1 . Bulutlarda birikmiş su damlacıkları biraraya gelerek soğuk hava ile karşılaştıklarında ani den donarak katılaşır ve buz topçukları olarak yere inerler. Yukarıda tarif edilen yağış şekli aşağıdakilerden hangisidir? A) Yağmur B) Sis C) Kırağı D) Dolu Buna göre aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur? A) K bölgesindeki hava basıncı L bölgesine göre daha yüksektir. B) K bölgesi L ye göre daha sıcaktır. C) K bölgesinde hava hareketsizdir. D) L bölgesi rüzgarın esmeye başlamasıyla ısınmaya başlar @ COŞKU DOĞAL SÜREÇLER ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ Dünya’yı saran gaz katmanı Kayaç ve toprak katmanı Sıcak ve akışkan katman 3. Taş küre Ateş küre Hava küre Yukarıdaki tabloda bazı kavramlar ve bu kav ramlar ile ilgili açıklamalar veriliyor. Levha hareketleri ile ilgili olarak yukarıda verilen şekilde iki levhanın karşılaştığı böl ge hangi numara ile gösterilmiştir? Kavramlara uygun açıklamaların kesiştiği kutucuk işaretlendiğinde, tablonun görünü mü aşağıdakilerden hangisi gibi olur? B) A) A) I B) II C) III D) IV X X X 4. D) C) Büyük patlama ile ilgili olarak başlangıç anın dan, X X X özüm t, süre sonra yıldızlar, t2 süre sonra atomlar, X t3 süre sonra nötron ve protonlar oluştu. Buna göre t v t2, t3 arasındaki ilişki, aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? Krater B) t3 > t2 > t 1 C) t1 > t3 > t2 D) t2 > t 1 > t3 Fay Levha Pangea A) ti > t2 > t3 Sismolog 5. Yukarıdaki kutularda bazı kavramlar ve aşağı da bu kavramlarla ilgili kısa tanımlar verilmiştir. • Volkan ağzı • Yer kabuğunu oluşturan parçalardan her biri • Kıtaların bir arada tek parça hâlinde oldu ğu durumuna verilen ad • Deprem bilimi ile uğraşan kişi Buna göre, hangi kavramın tanımı verilme miştir? Yukarıda kesiti verilen yeryüzü şekline ne den olan levha hareketi sonucu aşağıdaki yeryüzü şekillerinden hangisi oluşmaz? A) Vadiler B) Volkanik dağlar 0 A) Pangea B) Sismolog C) Dik yamaçlar C) Krater D) Fay D) Sıradağlar COŞKU 343 Doğal Süreçler 10. IV İle gösterilen bölge aşağıdakilerden han gisidir? A) Kıta B) Levha C) Magma D) Su tabaka 11. Bu levha hareketi aşağıdaki levha hareketi modellerinden hangisine benzer? (6 - 14. soruları şekle göre cevaplayınız.) A) B) Emre, doğal süreçler ile ilgili hazırlayacağı konu için yukarıdaki posteri hazırlar. Sınıfta posterini ta nıtırken arkadaşlarının sorularını cevaplar. Emre’ye sorulan sorular aşağıdaki gibidir. C) Buna göre Emre’nin vermesi gereken cevaplar hangileridir? 6. A) Okyanusal - okyanusal levha uzaklaşması c B) Okyanusal - okyanusal levha yaklaşması | D) Okyanusal - kıtasal levha uzaklaşması I nolu bölgedeki oluşum aşağıdakilerden hangisidir? A) Göl B) Okyanus C) Kıta D) Sıradağ II nolu bölgedeki oluşum aşağıdakilerden hangisidir? 12. V nolu bölge için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Levhaların uzaklaştığı sınır. <5 o 8. D) Posterde hangi levha hareketi anlatılmak is tenmiştir? C) Okyanusal - kıtasal levha yaklaşması 7. ______ B) Zayıflayan bölgeden magmanın yükselişi C) Magmanın soğumasıyla oluşan yeni okya nus zemini D) Okyanus sularının dibe doğru hareketi 13. Bu poster ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A) Bu levha hareketi, çok uzun zaman dilim lerinde gerçekleşir. B) Okyanus zemini sürekli değişir. A) Yeni okyanus tabanı C) Kıvrımlı sıradağlar oluşur. B) Yeni levha D) Volkanik sıradağlar oluşur. C) Magma D) Volkanik dağ 14. Posterdeki yeşil renkli oklar ile anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir? 9. III ile gösterilen aşağıdakilerden hangisi dir? A) Magmanın hareket yönü B) Levhaların hareket yönü 344 A) Magma B) Levha C) Su katmanı D) Okyanus kenarı C) Konveksiyon akımı yönü D) Okyanus akıntıları yönü Q COŞKU DOĞAL SÜREÇLER ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ Yer kabuğunda oluşan arazi kırığının başlama ve bitme noktası arasındaki mesafeye denir. Yurdumuzda da bu oluşum vardır. Bu oluşum üzerlerine binalar kurulmamalı veya depreme oldukça dayanıklı yapılmalıdır. Yukarıdaki paragrafta hakkında bilgi verilen oluşum aşağıdakilerden hangisidir? A) Merkez üssü B) Fay hattı C) Deprem üssü D) Levha kırığı İ l k Lem aitre ortaya a tm ıştır. H er şey hareket hâÜndedir. , Evren şu anki hâlini ^ - ' n sonsuza dek sürdüre c e k tir. En çok kabul gören görüştür. (~o") Evrenin oluşumuna ait iki görüş için iki pano hazırlanıyor. Bu görüşler ile ilgili bazı bilgiler kartlara yazılarak numaralandırılıyor. Buna göre, hangi numaralı kartın hangi pa noya yapıştırılması doğru olur? Durağan Evren 1, 3, 4, 8 1, 2, 3, 5 2, 4, 5, 6 1,2, 4 ,7 345 ÖDT Doğal Süreçler 5. 7. okyanus Şekilde gösterilen yeryüzü kesitinde işaret lenen bölgedeki katman aşağıdakilerden hangisidir? 1. Okyanusal levha - kıtasal levha yaklaşma sıdır. 2. Okyanusal levha kıtasal levhadan yoğun dur. A) Kayaç B) Kıta C) Levha D) Okyanus 3. I ile gösterilen kıtasal levhadır. 4. II ile gösterilen bölgede mağmanın yüksel diği bacalar vardır. 5. III ile gösterilen okyanusal levhadır. Yukarıdaki posterle ile ilgili olarak yapılan yorumlardan hangileri yanlıştır? A) 3 ve 5 B) 1 ve 2 C) 2 ve 4 D) 4 ve 5 6. .. .. Evrenin nasıl oluştuğuna dair ortaya atılan teo rilerden en çok kabul göreni Büyük Patlama teorisidir. Ancak bu teori ile ilgili olarak ispatlanamayan durumlar da vardır. Buna göre, aşağıdaki öğrencilerden hangi sinin söylediği, bilimsel olarak ispatlanan durumlardan biri değildir? ıı III Çekirdek '-------►Yer kabuğu Yukarıdaki şekilde Dünya'mızın bir kesiti ve ateş küredeki konveksiyon akımlarının yönleri oklar ile gösterilmiştir. Buna göre, yer kabuğunun I, II, III ile göste rilen bölgelerinde hangi levha hareketi ger çekleşir? Levha hareketleri ilgili olarak aşağıdaki yar gılardan hangisi yanlıştır? A) Levhalar sürekli hareket hâlindedir. B) Levha uzaklaşma hareketleri çok yavaş gerçekleşir. A) Yaklaşma Yaklaşma Uzaklaşma B) Yaklaşma Uzaklaşma Yaklaşma C) Uzaklaşma Yaklaşma Yaklaşma D) Uzaklaşma Uzaklaşma Yaklaşma C) Hareket sürekli olduğu için yeryüzü şekil leri sürekli değişmektedir. D) Levha hareketleri, magmanın konveksiyon akımlarına sebep olur. 0 COŞKU DOĞAL SÜREÇLER ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ 1. 2. Aşağıdakilerden hangisinin ani hareketliliği depreme neden olmaz? A) Okyanus suları B) Taşküre C) Levha D) Fay 6. Yeryüzüne yakın yer> lerde havadaki su buharının toprak ve ağaç üzerlerinde yo-1 ğuşması ile gerçekj leşir. 0 (çözüm Gökyüzünde su dam lacıklarının bir araya gelerek donması ile oluşur. Yeraltında çeşitli nedenlerle oluşan boşlukların çökmesi ile ....................... meydana gelir. Buna göre yukarıdaki cümleyi doğru ta mamlayan kavramlar aşağıdakilerden han gisinde doğru verilmiştir? ( Yeryüzüne yakın yer lerde havadaki su buharının cisimler üzerinde donması şeklinde gerçekleşir. A) Fay hattı B) Çöküntü deprem C) Deprem üssü D) Yıkıntı deprem 3. ^ Bazı yağış çeşitleri ve bunların oluşumları yu karıdaki gibi veriliyor. Bunlar arasında doğru eşleme yapıldığında okların görünümü, aşağıdakilerden hangisi gibi olur? Depremler dünyamızın hangi katmanında meydana gelir? A) A) Ateşküre B) B) Yerkabuğu C) € D) ©n c A *e ck C) Çekirdek D) Ateşküre ve çekirdek 4. “ Ülkemizde meydana gelen depremler genel de ..............hareketi sonucu oluşmaktadır." Yukarıdaki cümlede boş yere getirilecek uy gun kelime aşağıdakilerden hangisidir? A) Volkan C) Hava 5. v© B) Fay D) Deniz Büyüklüğü 8 den büyük bir deprem ile ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Her yer harap olur. B) Büyük yıkımlar meydana gelir. C) Yeryüzü şekli değişir. D) Her yıl meydana gelir. Q COŞKU 7. • Teleskoplar ile yeryüzünden gözlem yapılabilir. • Uzay ile ilgili bilgi edinmede teleskopların büyük rolü vardır. • Atmosfer, teleskopların gözlem yapmasını olumsuz etkileyebilir. • Günümüzde atmosfer dışına yerleştirilen teleskop kullanılmaktadır. • Radyoteleskoplar ile uzaydan gelen göre mediğimiz ışınlar analiz edilerek uzay ça lışmaları yapılır. 'cözüm Teleskoplar ile ilgili yukarıda verilen bilgi lerden kaç tanesi doğrudur? A) İkisi B) Üçü C) Dördü D) Beşi Doğal Süreçler 12. 8. A (çözüm Bir bölgede K ve L şehirlerinin sıcaklıkları TK ve T l dir. Bu şehirler arasında ve civarındaki hava hareketleri şekilde oklar ile belirtildiği gibidir. Dünya'nın Güneş etrafındaki yörüngesi üze rinde olduğu bir anda Güneş ışınlarının geliş açısı şekilde verildiği gibidir. Buna göre, aşağıdaki yorumlardan hangisi yanlıştır? Buna göre, I. X şehrinde kış mevsimi yaşanıyor. A) Şehirlerdeki basınç farklılığına, sıcaklıkla rın farklı olması neden olmuştur. II. Y şehrinde yaz mevsimi yaşanıyor. B) K şehrindeki hava basıncı L den azdır. III. Güney yarım kürede ilkbahar mevsimi ya şanıyor. C) K şehri L ye göre daha sıcaktır. yargılarından hangileri doğrudur? D) L ve K şehrindeki hava basınçları eşittir. 9. 0 ( çözüm Güneş ışınları A) Yalnız B) I ve I C) İve III D) liv e Farklı kuvvetteki rüzgârlardan yel, meltem, ka sırga ve fırtına veriliyor. Bu rüzgârların şiddetlerine göre çoktan aza sıralanışı, aşağıdakilerden hangisi gibi olur? 13. A) Yel, meltem, fırtına, kasırga B) Meltem, yel, kasırga, fırtına C) Kasırga, fırtına, meltem, yel D) Fırtına, kasırga, yel, meltem 10. Aşağıdakilerden hangisi, havanın hareket etmesi sonucu meydana gelen olaylardan biri değildir? A) Rüzgâr B) Kasırga C) Deprem D) Şeytan Kulesi Şekillerde aynı ortamda gece ve gündüz olu şan rüzgârın yönü gösterilmiştir. Bu durumun oluşumunda aşağıdakilerden hangisinin etkisi yoktur? 11. Aşağısında sıcak ve nemli hava, yukarısında soğuk ve kuru hava olan dar yüzeyler arasın da meydana gelir. Soğuk hava ve sıcak hava aniden yer değiştirmesi sonucu oluşur. Ucu yere değince her şeyi içine çeker. Buna göre tanımı yapılan bu hava olayı nedir? A) Rüzgâr B) Hortum C) Fırtına D) Kasırga A) Gündüzleri toprak sudan önce ısınırken geceleri sudan önce soğur. B) Sıcak olan yerde basınç azalır. C) Hava kitlesinin karadan denize doğru ha reket etmesi, zıt yönde rüzgâr oluşmasını sağlar. D) Ortamların sıcaklık farkı, ortamlar arasında basınç farklılığına sebep olacağından rüz gâr oluşur. Q COŞKU Cevap Anahtarı Cevap Anahtarı ÜNİTE Hücre Bölünmesi ve Kalıtım 2. A 1. A S ıra S iz d e C evap A n a h ta rı 3. D Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 1 : 1. Vejetatif üreme 6. Kromozom 2. Ara lamel 7. Hücre bölünmesi 1-A 2-C 3-A 4-B 5*B £ 3. Eşeysiz üreme 8. Mitoz 4. Boğumlanma 9. Mayoz 5. Yenilenme 10. Tomurcuklanma 6-D 7-C 8-C 9-B 10-0 11-A 12-C 13-C 14-D 15-D 16-B 17-C KALITIM 4. B S ıra S iz d e C evap A n a h ta rı 5. B Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 2 : 1 .Y Kazanım Pekiştirme 3 : 2. D 3 .Y 4. D 5.Y 6. D 7. D 8.Y E U F N M 0 Q U H G B E G A T 0 H E M 0 F i L i P E D S S A F D Ö L F M M R N M E L E Z D Ö L E N E C 0 D V U C Q V S M N G N T T Q U D L L E K T 0 I D 0 i Z R D I D H F 0 T S E G P c B A S K I N P i R L V X M L Y K P B R Z P I R M B S A B ç E K i N i K D C R D 0 W N S E N D R 0 M U P J Q T H W G E N V A V J D N M P D B Y D I C S A L K 4-A 5-C 7-B 8-D 9-0 A 6-A 10-B 11-0 12-C 13-( Q COŞKU Cevap Anahtarı M M AYOZ Sıra Sizde Cevap A nahtarı (ğ) 7. A 6. B Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 4 : 1. Genetik çeşitlilik 6. Yarısı 1-A 2-A 3-C 2. Parça değişimi 7. Dört 4-C 5-B 3. Üreme ana hücresi 8. Eşeyli üreme 9. Mayoz 6-B 9-C 7-B 8-D 4. Zigot 5 Döllenme 10. Homolog kromozom 10-D 11-B 12-D D N A ve GENETİK KOD Sıra Sizde Cevap A nahtarı (ğ ) 8. C Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı 2. D 3. Y S U T B P C S X G S M P B 0 M B İ K i L i S A R M A L N i 0 0 K G Y G B T X J U G E C D D M i N 0 Z D S i T 0 Z i N C I D U D T Q M S A N H E D N A F Q U J E L V K T M I D 0 I N i Z R D K D H F 0 T S E G P N K R K E N D i N i E ş L E M E A P W V 0 0 R G A N i K B A Z S S A B L B G G E N K D W R N Y D 0 V 0 N Ü K L E 0 T I T H 0 J C T J N K ç E L T A Ğ T K N N M P i B Y M M U T A S Y 0 N D Kazanım Pekiştirme 6 : C H B J 0 C OŞKU 1*c 2' C 3-0 4>A 5*A 4. D 6-C 5. Y 7-B 8-D 6. Y 9-C 7 D 10-A 11-B 8. Y 12-A 13-B 14-B 15-D 16-D Cevap Anahtarı c A D APTASYO N ve EVRİM Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 7 : 1. Darwin 2. Lamarck 3. Adaptasyon 4. Doğal seçilim 5. Varyasyon 6. Evrim 7. Biyolojik çeşitlilik Kazanım Pekiştirme 8 : (Q T Q Q 1-B 2-D M 0 D i F i K A S Y 0 N B i M U T A S Y 0 N A W L K E Y G B T X J U G A A i V A R Y A S Y 0 N L M K D Z E M S Y N E E L A U J E L V K T M V D A R R D I D H F 0 T R E C C K E D A R W i N i L E K W V 0 0 R G A N M K B D ç E V R E Y E U Y U M D 0 Ğ A L S E ç i L i M C E A D A P T A S Y 0 N 3-C 4-D 5-B 6-D 7-B 8-A 9-C 10-A 11-A 12-C ||| HİİCRE BÖLÜNMESİ ve KALITIM Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 9 : 1. Üreme 2. Eşeyli üreme 3. Eşey hücresi 4. Mitoz 5. Kromozom Kazanım Pekiştirme 1 0 : 4 . çıkış w uunu 1-A 2-B 3-C 4-C 5-D 6-B 7-C 8-A 9-B 10-A 11-D 12-D JiTılTO 1-B 2-D 3-A 4-D 5-C 6-C 7-0 8-B 9-0 10-A 11-C 12-A ■ in im 1-D 2-C 3-B 4-B 5-0 6-B 7-A 8-A 9-C 10-D 11-A 12-C 1-B 2-B 3-C 4-C 5-C 6-A 7-D 8-0 9-0 10-B 11-A 12-B 1-B 2-D 3-B 4-B 5-B 6-A 7-0 8-C 9-0 10-C 11-C 12-A 1-A 2-D 3-0 4-A 5-C 6-0 7-B 8-A 9-B 10-C 11-B 12-C 1-C 2-B 3-C 4-B 5-D 6-D 7-0 8-A 9-C 10-A 11-A 12-B 1-A 2-C 3-D 4-A 5-A 6-0 7-B 8-C 9-B 10-0 11-C 12-B d ilim i Q COŞKU Cevap Anahtarı Kuvvet ve Hareket ÜNİTE KALDIRMA KUVVETİ Sıra Sizde Cevap A nahtarı m (£ ) 2. B 1 C 3. B 4. A Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 1 : Cisim A e ■ Kazanım Pekiştirme 2 : a. Cismin ağırlığı (N ): 8 Cismin sıvıdaki ağırlığı (N ): 6 Cisme etki eden kaldırma kuvveti (N ): 2 Yoğunluk (g/cm3) 1 0,25 2 1 g/cm 3 0,5 g/cm 3 g/cm 3 2 Kazanım Pekiştirme 3 : dN > dp = dM = dL > dK G= 8 N Kazanım Pekiştirme 4 : dM > dK > dL Kazanım Pekiştirme 5 : Yoğunluk (g/cm3) < Yoğunluk (g/cm3) 5 Hacim(cm3) Kütle(g) 40 4 Q !Q Q 1-A 2-C 3-C 4-D 5-D 6-B 7-B 8-C 9-D 10-C 11-B 12-A 13-A 14-A BAZI CİSİMLER NEDEN YÜZER? 5. B Sıra Sizde Cevap A nahtarı 6. D 7. A © Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 6 Kazanım Pekiştirme 7 fk = fm > fl Kürelerin yoğunlukları eşittir, fakat hacimleri farklıdır. Kürelere etki eden kaldırma kuvveti kürelerin hacmine göre değişir. Hacmi en bü yük olan küreye en büyük, hacmi en küçük olana en küçük kaldırma kuvveti etki eder. Bü yük kuvvet küreyi daha çabuk hızlandıracağı için en önce R sonra S, sonra da P su yüze yine çıkar. tR < ts < tp 0 COŞKU Kazanım Pekiştirme 8 : ı Kaldırma kuvveti MS Cisim Cisimlerin yoğunluğu sıvı yoğunluğundan küçüktür. Cevap Anahtarı a BASINÇ 8. C S ıra Sizde Cevap Anahtarı 10. A 9. D 11 A 12 B Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 10 : 1. Manometre 6. Kaldırmakuvveti 2. Yoğunluk 3. Basınç 4. Barometre 5. Bileşikkaplar 7. Askıdakalma Şifre kavram ve açıklam ası: A ğ ırlık : Bütün maddeler üzerinde bulundukları yüzeylere ağırlıkların dan dolayı basınç uygular. Kazanım Pekiştirme 12 : P2 > P3 = P4 > P3 > P5 > P6 = P1 > P0 Kazanım Pekiştirme 11 : — 80 N V 100 N = 5 Pa Kazanım Pekiştirme 13 : PK > PL = PM = 200 Pa 16 m2 S.... 0,5 m2 ........... / / ............ --------- —V 300 N - 500 Pa 0,6 m2 S ......... ... ....... / a ıiıW i Kazanım Pekiştirme 14 : A — P B— S 1-A 2-C 3-B 4-B 5-C 6-C 7-C 8-C 9-B 10-C 1-C 2-C 3-C 4-« S-D 6-C 7-0 8-A 9-C 10-B 1-B 2-D 3-B 4-C 5-A 6-B 7-C 8-D 9-D 2-D 3-C 4-B 5-D 6-C 7-B 8-B 9-B 1' D C— R 11-D 12-B 10-A 11-B 12-B 10-A 11-A 12-C 13-A 14-A 13-C 14-C Q COŞKU Cevap Anahtarı „ ,, Maddenin Yapısı ve Özellikleri ÜNİTE ELEMENTLERİN SINIFLANDIRILMASI 1.C Sıra Sizde Cevap A nahtarı 2. A 3. D 4. B Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan Kazanım Pekiştirme 1 : Metal: a, d, e, g, i, j Kazanım Pekiştirme 2 : Metal: a, f, e ^ m ı Ametal: b, c, ç, f, ğ, ı, k Yarımetal: ç, e Yarımetal: h Ametal: b, c, d, g, ğ ı *c 2b 3*c 4' b 5*° e' A ?' a 8‘ a 9_B ı °*c 11-B 12*° 1-A 2-B 3-A 4-A 5-C 6-A 7-D 8-D 9-A 10-C 11-C 13' B 14' B 15*D ıe ' c KİMYASAL BAĞLAR 5. B Sıra Sizde Cevap A nahtarı 6. B 7. C 8. D 9. C 10. D Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan Kazanım Pekiştirme 3 : 1 . Element Türü : Ametal Bağ Türü : Kovalent 2. Element Türü : Metal Bağ Türü : İyonik : 3. Element Türü : Ametal Bağ Türü : Kovalent Kazanım Pekiştirme 4 : Halojenler: 11. grup : 1+ 7A grubu : 1- 2. grup : 2+ Alkali metaller: 1+ 6A grubu: 2- Kazanım Pekiştirme 5 : Kovalent bağ : b, d, e, g ffJJJJj 4. Element Türü : Ametal Bağ Türü : Bağ yapmaz İyonik bağ : a, c, ç, f 1-A 2-A 3-D 4-A 5-C 6-C 7-C 8-C 9-D 10-C 11-A 12-D 1-B 2-C 3-C 4-C 5-D 6-B 7-D 8-C 9-A 10-A Soy gazlar: 0 3A grubu : 3+ .ıs m m Cevap Anahtarı ¡ü KİMYASAL TEPKİMELER 11 B Sıra Sizde Cevap A nahtarı 12. C 14 B 13 A 15 C 16. A 17 B Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 6 : 1.Ca(N03)2 2. NH40H 3. K2S04 4.AI2(C03)3 5. Na2S Kazanım Pekiştirme 7 : 1 . İçerdiği Element Türleri: Hidrojen, kükürt, oksijen Toplam Atom Sayısı: 7 2. İçerdiği Element Türleri: Alüminyum, kükürt, oksijen Toplam Atom Sayısı: 17 3. İçerdiği Element Türleri: Azot, hidrojen, kükürt Toplam Atom Sayısı: 11 4. İçerdiği Element Türleri: Kalsiyum, fosfor, oksijen Toplam Atom Sayısı: 13 5. İçerdiği Element Türleri: Magnezyum, oksijen, hidrojen Toplam Atom Sayısı: 5 6. İçerdiği Element Türleri: Potasyum, karbon, oksijen Toplam Atom Sayısı: 6 Kazanım Pekiştirme 8 : 1 .2 ,1 ,2 M 6. Cu3(P04)2 2 .2, 2,1 3 .4, 3, 2 4 .1,1,2 1‘ D 2-B 3-B 4-B 5-C 6-A 7-B 8-B 9-B 10-C 11-A 12-C i *a 2 ' c 3 *b 4 ' b s ' c 6 ' c ? ' a s ' a 9_c io _ a ASİTLER - BAZLAR Sıra Sizde Cevap A nahtarı 18. D 19. D 20. C 21. D 22. A 23. A 24. C 25. D Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 9 : Asit: 1. Tadı ekşidir Baz: 1. Tadı acıdır. 2. Turnusolu kırmızı yapar 3. H+ iyon sayısı, OH" dan fazladır. 4. pH < 7 2. Turnusolu mavi yapar 3. OH- iyon sayısı, H+ dan fazladır. 4. pH > 7 Kazanım Pekiştirme 1 0 : Formülü Sistem atik Adı Özel Adı Formülü Sistem atik Adı Özel Adı h 2s o 4 Sülfürik asit Zaç yağı NaOH Sodyum hidroksit Sud kostik HCI Hidroklorik asit Tuz ruhu KOH Potasyum hidroksit Potas kostik H N03 Nitrik asit Kezzap Ca(OH)2 Kalsiyum hidroksit Sönmüş kireç h 3p o 4 Fosforik asit Fosforik asit nh3 Amonyak Amonyak Kazanım Pekiştirme 11 : Limon: 2-3 Domates: 4-5 Diş macunu : 10-11 Kan: 7-8 Çamaşır suyu : 13-14 1-B 2-D 3-D 4-D 5-D 6-B 7-C 8-C 9-C 10-A 11-B 12-C 13-C 14-A 15-C 16-C 1 'B 2 'A 3 'c 4 'D 5 'D 6 'A 7 ‘B 8 'A 9 '° 1 ° 'B 1 1 ’D 1 2 'c 1 3 *D 1 4 'c Cevap Anahtarı SU ARITIMI Sıra Sizde Cevap Anahtarı 26 B 27. C 28. B 29. A Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı 2. Ütülerin bozulmasına neden olur. Kazanım Pekiştirme 12 : 1. Çamaşır makinesine zarar verir. 3. Sıcak su borulannı tıkar. 4. Elektrik tüketimini artırır. 5. Sabun tüketimini artırır. 6. Elbiselere zarar verir. Kazanım Pekiştirme 13: ( -------- y " ***y -------- --------y ----------------- --------- Y ------- ^ 2 » K A Y N A T M A v___ LA. , . A. ——-A------—.A B . .¿A..., i. m II U m -o Z E N ı ı>ıA, - * .■/ K K S S I * t] Y O N A f ı R L 0 D 0 Ş T İ R L İ c i K A D Y N U M A 1-D 2-D 3-B 4-D 5-B 6-C 7-B 8-A 9-A 10-D $ MADDENİN YAPISI ve ÖZELLİKLERİ ■ m ıııı 1-D 2-B 3-D 4-D 5-C 6-D 7-A 8-A 9-B 10-C 11-D M iın n 1-C 2-B 3-B 4-A 5-D 6-A 7-D 8-D 9-C 10-A 11-B 1-A 2-B 3-0 4-B 5-A 6-B 7-A 8-A 9-C 10-C 11-C 12-D 1-D 2-C 3-C 4-B 5-B 6-A 7-B 8-C 9-A 10-D ■ıMIdH 0 COŞKU 1-A 2-A 3-D 4-D 5-A 6-A 7-A 8-D 9-C 10-C 11-D 12-B 13-B 14-D 15-D 16-C Cevap Anahtarı 0 UNITE £ SES DALGALARI 1. D Sıra Sizde Cevap Anahtarı 2. B 3. a. L b. M Kazanım Pekiştirme 1 : C jT Q Q 1-G 2-0 3-A 4. B Sıra Sizde Cevap Anahtarı 4-A 5-A 5. B 6-A 7-0 8-C 9-C 6. B Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 2 : 1.D Kazanım Pekiştirme 3 : A 2. D 3. Y ^ 4. D Q 5. Y 6. D 7. D 8. D Kazanım Pekiştirme 4 : > İH < i 5İ 2 Hz Kazanım Pekiştirme 5 : a. S b. T c. R ve T d. T e. P ve R 256 Hz l 322 Hz 384 Hz f. Kedi: S, Köpek: T g. İnşaat makinesi: T, Matkaba : P veya S d B l 1' C 2*C 30 Sıra Sizde Cevap Anahtan 4*° (^ ) 5' D 6‘A 7*D 7. C 8’ D 9*c 10A 11*c 12-B 13-B 14-C 15-C 16-B 8. B Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan Kazanım Pekiştirme 6 : a. Tellerin gerginliğini arttırmak b. Farklıdır. Farklı frekansta sesler çıkması için c. Tel uzunlukları farklıdır. Bunu mandallann konumundan anlayabiliriz. d. Çıkan sesin etrafa yayılmasını sağlamak. Q COŞKU Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 9 : Kazanım Pekiştirme 7 : N > L > M > K Frekans Kazanım Pekiştirme 8 : K > M > L > N Halka K L M N Kazanım Pekiştirme 10 : Trampet a 6-C 5-C 4-C 3-C 2*A 1-B 7-B 8-D 9-B SES BİR ENERJİ TURUDUR 9. B Sıra Sizde Cevap Anahtarı 11.C 10 4080 m Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 11 : Hava ısındığında ses daha hızlı yayılır. Geceleyin yere yakın yerlerde hava soğuk olduğu için bu kısım da ses hızı azalır. Fakat üst katmanlarda hava biraz daha sıcaktır. Bu sebeple ses dalgaları havada şe kildeki gibi bir yol izler ve yön değiştirerek aşağı iner. Bu da tren uzakta olsa bile yakındaymış hissi oluşturur. Kazanım Pekiştirme 12 : 1.Y 3. D 2. Y Kazanım Pekiştirme 13 : Ayşe: 35 Bilge: 10 4. D Cemre: 35 5. Y Defre: 60 g ro w 1-0 2-B 3-C 4-0 5-B 6-A 7-C 8-A 9-B â n ım ı 1-C 2-C 3*A 4-B 5-C 6-A 7-A 8-D 9-A (¡E B B 1-A 2-0 3-A 4-C 5-A 6-B 7-C 8-C 9-0 dH EI 1-A 2-B 3-0 4-A 5-B 6-C 7-A 8-B 9-0 Q COŞKU 6. D Cevap Anahtarı (E UNITE 9 Maddenin Hâlleri ve Isı ISI SICAKLIK, ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ ve ÖZ ISI Sıra Sizde Cevap Anahtarı 2. C 1.C 3. D 4. C 5. A Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 1 : Kazanım Pekiştirme 2 : 1. Y “C İ Kazanım Pekiştirme 4 : Gerekli enerji: K : 20 L : 80 P : 40 1-B ^70°C ■ t E^5°C<sa 50 °C sıcaktık f i. I >0°C 40 °C Erime sırası: L - K - M P f l i B 20 °C Kazanım Pekiştirme 5 Kazanım Pekiştirme 6 : # Kazanım Pekiştirme 3 : 2. Y 3. D 4. Y 5. D 6. Y 2-C R Madde S 3-D T 4-A 5-A 6-A 7-C 8-D 9-D 10-C M ADDENİN HÂLLERİ ve ISI ALIŞVERİŞİ Sıra Sizde Cevap Anahtarı (£) 6- C Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan Kazanım Pekiştirme 7 : 1. dışarıdan ısı 6. enerjisi Kazanım Pekiştirme 8 : 1.1 -III 2. dışarı ısı 3. donma / buharlaşma 7. azalır 8. yoğuşma / dışarıya / ısı 2. I I - I V - V - V I 3. IV-VI Kazanım Pekiştirme 9 : a. I. durum katı, II. durum sıvı ı m n n 1-C 2-B 3-D 4-D 4. IV-VI b. Isı almıştır. 5-C 6-A 4. sıkı 5. uzaklık 5 . 1 -III 6.1- c. Azalmıştır. 7-A 8-B 9-B 10-A Q COŞKU Cevap Anahtarı 0 ERİME - D O N M A ve BUHARLAŞMA ■ YOĞMŞMA ISISI 7 . 1600 gram L maddesi Sıra Sizde Cevap Anahtarı 8 Bakıra. Aradaki fark 167,2 J dür. (Soruyu gözerken bir önceki sayfadaki tabloyu kullanınız.) 10. 342 kJ 9. D Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 10 : a. Y b. Y f. D e. D d. D c. D Kazanım Pekiştirme 12 : Kazanım Pekiştirme 11 : Buharlaşma ısısı a. 16 750 b. 17 600 c. 30 g d. 434 g Erime ısısı Kazanım Pekiştirme 13 : Kütle Sıcaklık 1 . Su içinde tuz çözmek 2. Suya antifiriz katmak ♦ 3. Suya alkol eklenmesi Öz ısı Kazanım Pekiştirme 14 : Katiların belli bir erime sıcaklığı vardır. Fakat sıvıların belli bir buharlaşma sıcaklığı yoktur. Sıvılar her sıcaklıkta buharlaşabilir. Sıvıların belli bir kaynama sıcaklığı vardır. Bu sıcaklık sıvılar için ayırt edici bir özelliktir. ^Q T Q Q | 1-B 2-C 3-C 4-D 5-D 6-A 7-A 8-A 9-C 10-C 11-D 12-B 13-B G ISINM A ve SOĞUMA EĞRİLERİ 11.D Sıra Sizde Cevap Anahtarı Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı s.caki.krc> Kazanım Pekiştirme 1 5 : a. 25. dakikadaki taneciklerin hareketlil iği 5. dakikadakine göre daha fazladır. b. 40 °C c. katı - sıvı Zaman (dk) Kazanım Pekiştirme 1 6 : Sıcaklık (°C) 40 40 20 0 -2 0 Zaman (dk) O 5 10 15 20 b. 5 -2 0 dk 25 C. - 30 o Csl a. 0 - 5 dk -2 0 -2 0 -4 0 35 C d. 10 dk e. sıvı f. katı Kazanım Pekiştirme 17 : 2 IH ılB -c 2-B 3-A 4-D 5-D 6-C 7-D 8-B 9-C 10-B â lliM I -D 2-A 3-C 4-C 5-C 6-C 7-B 8-B 9-0 10-A 11-C -B 2-A 3-D 4-C 5-B 6-C 7-C 8-B 9-D 10-B 11-B •B 2-C 3-C 4-A 5-D 6-0 7-B 8-A 9-B 10-C -C 2-D 3-A 4-C 5-C 6-0 7-0 8-D 9-B mmı Q COŞKU 361 Cevap Anahtarı ÜNİTE £ Canlılar ve Enerji İlişkileri BESİN ZİNCİRİNDE ENERJİ AKIŞI 1. D Sıra Sizde Cevap Anahtarı 2. D Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 1 : 1. Üreticiler 6. Klorofil m m ( ( J 33B3 a 2. Fotosentez 7. Tüketici 3. Glikoz 8. İyot e' B 4. Etçil 9. Işık 7*° a’ c 5. Oksijen 10. Otçul 1,0 2>b 3’° 4*B 8' a 9*d 1° ’A 11*A u 2>c 3'° 4>° 5*A 6‘A 7>B s'c 9~b ıo*° 11-A 12>B MADDE DÖNGÜLERİ 3. D Sıra Sizde Cevap Anahtarı Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan Y Kazanım Pekiştirme 3 : |Q3ZB 1‘ A 28 3. D 2. Y 4. Y 5 D 6. Y 7. D 8. D E N E R J i P i R A M i D i G E M A D D E D Ö N G Ü S Ü P S D S S A F K A R B 0 N R N R 0 A Y R I ş T I R I C I L A R L M i T 0 K 0 N D R i I K L L U A U D L L C K T 0 I D 0 I 0 N Z R D I D H F 0 T S A G P G U 0 K S i J E F M T V X V M K P B P N l R z P I P M B M B K L 0 0 P L A S t T L S A 3' A 4*A I ç ( 5*C 6' C 7*D R ; R 8‘ D 9>c 10*B 11-° 128 13-A 14-C Q COŞKU Cevap Anahtarı 0 ENERJİ KAYNAKLARI ve GERİ DÖNÜŞÜM 4. D Sıra Sîzde Cevap Anahtarı 5. B Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan 2. b a, c 4 c 3. b 6. a, c 5. b 7. b 9. b 8. b Kazanım Pekiştirme 5 : ili CHBI 1-B J N E R Y N P K Ö M ü R G H G E M A D E Ü D B N G ü S Ü i S 0 S S A N K A i B 0 N R N D Y T N E R i L P Y R A M i E R E E M A D L E D 0 N G Ü S ş 0 N R S S A E E A K B 0 N R N E i M Y R I N R I Ü I C I L A L L A i T 0 E 0 N T R i I K L E E L U D L B E K L 0 I D 0 I K N G P T E Z R D I i H F E T S A F 0 S i L Y A K I T L A R R M T L Y K i B R Z P I P M B i E S A G E R i D Ö N Ü Ş Ü M K Z 2-A 3-C 4-B 5-A 6-A 7-D 8-A 9-D d f f i f î R l 1-C 2-C 3-A 4-B 5-B 6-A 7-D 8-B 9-D 10-A 11-C 12-D mm 1-B 2-A 3-0 4-C 5-A 6-C 7-B 8-0 9-0 10-C 11-B 12-A 1-D 2-B 3-B 4-0 5-C 6-C 7-D 8-A 9-C 10-B 11-A 12-D 1-A 2-B 3-D 4-0 5-A 6-C 7-0 8-C 9-B 10-B 11-A 12-C f t l l l l t ü H I 1-0 2-D 3-C 4-C 5-B 6-B 7-B8-A 1-A 2-D 3-A 4-D 5-C 6-C 7-C 9-A 8-B 10-C 11-B 12-B 13-C 14-D 15-B 16-C 17-D 18-D 10-0 11-0 12-A 9-B 10-B 11-A s <**i # . -İ i 'M Cevap Anahtarı <2 UNITE G ELEKTRİK AKIM ININ MANYETİK ETKİSİ 1. B Sıra Sizde Cevap Anahtarı yaşamımızdaki Elektrik 2. K: S N ; L : N S 3. B 4. K > M > L 5. Bobinden akım geçince bobin halka, bir tarafı N bir tarafı S kutbu olacak şekil de mıknatıslanır. Alttaki yuvarlak mıknatısın manyetik alanıyla etkileşen bobin halka dönmeye başlar. 6. A 7. A 8. A Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan Mıknatısın alt ucu (L tarafı) N kutbu olur. I. yol: Pil sayısını artırmak II. yol: Sarım sayısını artırmak III. yol: Elektromıknatısı ataşlara yaklaştırmak Elektromıknatısın çekim gücü değişmez. Fakat çek tiği ataş sayısı değişir. Elektromıknatısı ataşlara yaklaştırdığında çektiği sayı artar, uzaklaştırdığında azalır. 4. Y 9. Y Kazanım Pekiştirme 3 | 10. D 11. D Bağımlı değişken nedir? J 5. D 6. D 7. D 8. D 12. Y Bağımsız değişken nedir? ¡Sabit tutulan değişken nedir? Elektromıknatısın çekim gücü Çekilen iğne sayısı Pil sayısı Sanm sayısı Kazanım Pekiştirme 4 : 1 . Tekerleğin dönmesiyle dinamo içindeki mıknatıs döner. Bobinde elektrik enerjisi üretilir. Bu elektrik enerjisi kablolarla bisiklet farına aktarılır ve ampul ışık verir. 2. Tekerleğin dönme hızı artırılabilir. Bobindeki sarım sayısı artırılabilir. Daha güçlü mıknatıs kullanılabilir. Kazanım Pekiştirme 5 : 1 . Hareket enerjisi Elektrik enerjisi 2. Kablodaki sarım sayısı artırılabilir. Daha güçlü mıknatıs kullanılabilir. Mıknatısın dönme hızı artırıla bilir. Kazanım Pekiştirme 6 : a. Enerji santralinde ısı enerjisinden elektrik enerjisi üretilir. Evde elektrik enerjisinden ısı enerjisi, ışık enerjisi, hareket enerjisi elde edilir. Sokak lambalarında elektrik enerjisinden ışık enerjisi üretilir. Q COŞKU Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 7 : a. Bobinde elektrik akımı üretildiğini gösterir, b. Hayır c. Evet gözlenir. d. Mıknatıs daha hızlı hareket ettirilebilir. Bobin sayısı artırılabilir. Daha güçlü mıknatıs kullanılabilir. 4 Q jQ Q 1-B 2-D 3-D 4-A 5-D 6-C 7-A 8-C 9-A 10-A 11-B 12-B 13-C 14-D 15-D 16-A 17-C 18-B ELEKTRİK ENERJİSİ ISIYA DÖNÜŞÜR Sıra Sizde Cevap Anahtarı 10 B 9C 11.C Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan Kazanım Pekiştirme 8 : Ayla: 75 Berna: 60 Ceyda: 90 Derya: 75 Eda: 60 Ferda: 75 Hülya: 60 İlayda: 45 Kazanım Pekiştirme 9 : 1.1.0,7 11.0,8 111.11 IV. 9 V. 2,5 VI. 15 (Bunlar yaklaşık değerlerdir.) 2. IV, V 3 .1 4. V Kazanım Pekiştirme 10 : II > I > III > IV m im i 1-D 3-B 2-A 7-C 6-A 5-A 4-D 8-B 9-C 10-D < 9 ELEKTRİKLİ ARAÇLARIN GÜCÜ 12 A Sıra Sizde Cevap Anahtan 14 C 13 B 15. C Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan Kazanım Pekiştirme 11 : 1 saatte (kWh) 1 s de (J) 1,5 1,5 1500 3 3 3000 Su ısıtıcısı 1,8 1,8 1800 Saç kurutma makinesi 0,8 0,8 800 Televizyon 0,2 0,2 200 Elektrik süpürgesi Klima 2. 1 günde 12 kWh 1 ayda 360 kWh 3. 36 TL 3. Haluk’un 2. tüketir Kazanım Pekiştirme 1 2 : 1. verimlidir 1. En büyük: Klima En küçük: TV Harcadığı enerji Gücü (kW) Elektrikli araç 2 .250x0,12 = 30 TL Kazanım Pekiştirme 13 : 1 .5295-5045 = 250 kWh tm m 1-c 2-B 3-B 4-B 5-B 6-B 7-C 8-D 9-D « f f ll 1-c 2-B 3-C 4-A 5-A 6-A 7-C 8-D 9-D is n ıo ı-c 2-D 3-C 4-B 5-D 6-B 7-B 8-A 9-C d m jjg j ı-c 2-D 3-B 4-B 5-A 6-B 7-C 8-A 9-D 1-A 2-D 3-A 4-D 5-D 6-C 7-C 8-D 1-D 2-D 3-D 4-D 5-A 6-D 7-C 8-A Q COŞKU Cevap Anahtarı T5 a Doğal Süreçler EVREN ve DÜNYA'M IZ NASIL OLUŞTU? Sıra Sizde Cevap Anahtarı r fM c U l {£) 1-B 1 D 2-C 4-D 3-C 5-A 6-C YER KABUĞUNU ETKİLEYEN LEVHA HAREKETLERİ 2. D Sıra Sizde Cevap Anahtarı 3. C 4. C 5. C Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtarı Kazanım Pekiştirme 1 : V, III, II, IV, I Kazanım Pekiştirme 2 : 1. Volkan 2. Gaz ve toz bulutları 4. Magma Kazanım Pekiştirme 3 : 1. Levhaların hareket yönü 2. Levha 5. Deprem dalgası Kazanım Pekiştirme 4 : 1. D [# 1-a 2-A 3. Fay hattı 4. Merkez üssü 6. Odak noktası 2. Y Kazanım Pekiştirme 5 : 1. Sıra dağlar d îM M i 3. Lav 5. Baca 3. D 4. Y 2. Okyanus 3-B 4-D 5. D 3. Taş küre 5-C 6-B 6. Y 4. Ateş küre 7*B 8-A 5. Yanardağ 9-C 10-D SICAKLIK FARKINDAN KAYN AKLAN AN HAVA OLAYLARI Sıra Sizde Cevap Anahtarı (^ ¡) 7. 2, 4, 5, 8 ,1 0 , 1 1 , 1 3 , 1 5 6 C 8. A Ölçme ve Değerlendirme Cevap Anahtan Kazanım Pekiştirme 6 : 1. \\\ 2. L bölgesi III / / / K L 3. İkbahar ya da sonbahar M Kazanım Pekiştirme 7 : Kasırgalar sadece suyun sıcak ve havanın nemli olduğu tropikal okyanuslarda oluşur. Bir kasırganın oluşabilmesi için öncelikle okyanusun suyunun sıcaklığının en az 27 °C a ulaşması gerekir. Su sıcaklığı bu seviyeye geldiğinde, okyanus yüzeyindeki ılık ve nemli hava konveksiyon yoluyla yükselmeye başlar. Bu havanın çevresinde girdap gibi dönen güçlü bir rüzgâr oluşur. Ardından yağmur bulutları toplanır ve fırtına patlar. Fırtınanın kasırga sayılması için rüzgârın en az 118 km/h lik bir sürate ulaşması gerekir. Kasırga durgun bir merkezin çevresinde dev bir girdap gibi döner. Kazanım Pekiştirme 8 : 1. Büyükpatlama 2. Lav 7. Levha 8. Magma CİEUI ffTîTI ■ u n « « 3. Rüzgâr 9. Azot 4. Oksijen 5. Kırağı 6. İklim 10. Deprem 1*C 2-B 3-C 4-D 5-A 6-D 7-C 8-B 9-D 10-D 11-D 12-D 13-C 14-B 1-B 2-D 3-D 4-A 5-D 6-A 7-B 8-A 9-B 10-C 11-0 12-D 13-C 1*0 2-C 3-B 4-D 5-A 6-B 7-C 8-C 9-0 1-A 2-B 3-B 4-B 5-0 6-A 7-0 8-0 9-C 10-B 11-B 12-B 13-C 14-B 0 COŞKU