docTeknoloji Kimin Umurunda - Hacettepe Üniversitesi Edebiyat
download 
Şikayet Transkript
Teknoloji Kimin Umurunda - Hacettepe Üniversitesi Edebiyat
Altı Üstü Tasarım’dan Teknoloji Kimin Umurunda? Eşim Jennifer ve kızlarım Jayda ve Aliya’ya Mehmet Doğan Editör: Mehmet Çömlekçi ALFA Teknoloji Kimin Umurunda? 3 Başlamadan Önce S anırım benim için bu kitabı yazmanın en zor kısmı, bu başlığın altında okuyacaklarınızı kaleme (klavyeye) almak 4 Barış Erkol Batu Bülbül Batur Orkun Baturalp Torun Berk Aydın Berkay Altuğ Berker Peksağ Bilal Öz Bora Çeber Bounce Burak Adem Bülent D. Dönertaş Bülent İnce Bülent Zorlu Bünyamin Ayar Can Turanlı Can Uğur Cem Başpınar Cem Gencer Cem Okterşan Cem Ozben Cemil Çiçek Cengizhan (E.Z.) Ceyhan Molla Ceyhun Aksan Çiğdem Odabaş Çağrı Balcı Çağrı Doğan Denisutku Deniz Oktar Devrim Demirel Direnç Demirbaş başlayan, şekillenen, sık sık değişen ve zamanla olgunlaşan Doğukan Bora Savaş Ekim Kaya Ekrem Soylu Elif Baktır fikirleri, yazıları, iki kapak arasına sıkıştırmak istedim. Bu Eloy Emin Şenyer Emrah Serdaroğlu Emrah Türüdü Emre Çamaşuvi Emre Murat Tatar Enes Fatih Ersin Engin Albayrak Ensar Güler Erdem Dündar Erdoğan Aktaş Eren Emre Kanal oldu. Nereden başlamalı? 2004 yılının Aralık ayında, yazdığım yazıları yayınlamaya başladığım web oluşturmamın sitem ana “Altı sebebi. Üstü Altı Tasarım”, Üstü bu Tasarım kitabı blog’unda kitap, bir yıl gibi bir zaman içinde, birbirinden bağımsız yazılmış 100’ü aşkın yazıdan oluştuğundan, kitap içindeki Ergün Özyurt Erhan Kızılırmak Erkan Zambak Ertan Arpacı yazılar ve fikirler, birbirinden bağımsız gibi durabilir. Bu Esat Dumlupınar Eşref Atak Eylül Ataklı Faruk Büker nedenle, kitabı okumak istemeyecek kişilere ve okuyup ta Faruk Furkan Faruk Yener Fatih Bayhan Fatih Ergüven anlamayanlara fikir verecek, bütünlüğü sağlayacak kısa bir Fatih Özbek Fatih Sever Fatih Taşkıran Fatma Öztürk kitap özeti vermek istiyorum: kullanıcı deneyimi çok önemli . Ferruh Mavituna Fethi Sipahi Tan Fevzi Coşkun Fırat Göker Bu özetin uzun şeklini, kitabın devamında okumak isteyenler: Freelancer Gaye Ör Gökay Akay Gökhan Demir Gökhan Bayaç Gökhan Çancılar Gülfem Çetin Günay Akın umarım, bu kitaptan alacaklarınız, çıkaracaklarınız, en azından benim bu kitap için harcadığım emeğe eşit olur. Güney Can Gökoğlu H.B. Paksoy H.Hüseyin Emiroğlu Hakan Tahtalı Halil Bayrakçı Halil Sertelli Halit Kalaycı Hamza Tosunlar Hasan Hüseyin Der Blog içinde olgunlaşıp, bu kitap içine dahil olmuş fikirlerde, Hasan Cansız Hasan Çelik Hasan Güler tek krediyi benim almam doğru olmaz. Altı Üstü Tasarım’ın Hasan Özgür Hasan Yılmaz Hayrettin Demirel Hikmet Gümüş açıldığı Hüseyin Tüfekçilerli İsmail Kaya İbrahim Şahin İlker Ender İlker Ergen İskorpitx İsmail Kırbaş İzgi Keskin Jarusalem Jet-Ali Junkie Kadir Doğan Kamil Hınık Kayıhan Turgutoğlu Kemal Çifçi Kenan Bulutoğlu Kenan Ceylan Kenan Eliz Kenan Günseli Kenan Şahin Levent Bali Levent Evmek M. Ömer Gölgeli Mehmet Aslan ilk günden beri, yorumlarıyla, katkılarıyla, destekleriyle beni yalnız bırakmayan birçok kişide, bu kitabın şekillenmesinde rol oynadı. Aşağıda ismini okuyacağınız herkese teşekkürü bir borç bilirim: A. Selim Tuncer Abacus Abdurrahman Pala Ahmet Aygün Kuen Ahmet Selvi Ahmet Uludağ Ahmet Usal Ahmet Usta M. Selim Naiboğlu M. Serdar Kuzuloğlu Mahmut Balcı Ahmet Yıldırım Alemşah Öztürk Ali Ayen Ali Demir Mehmet Çelik Mehmet Kazak Mehmet N. Tuncel Mehmet Saygın Ali Galip Ali Kuru Ali Osman Ali Sanci Mehmet Subaşı Mehmet Yılmaz Mehmet Yücel Mert Derman Alper Akcan Altan Özer Arda Çetin Arda Kutsal Mert Maviş Mert Ulaş Mesut Çelik Metin Aksu Aslı Apaydın Aslı Arbel Atakan E. Atilla Adem Metin Etik Murat Buyurgan Murat Kesin Murat Kgirgin Atilla Karaman Aydın Sinan Aydın Uzun Ayfer Yiğit Murat Koçuk Murat Soyöz Murat Şentürk Murat Tatar Ayhan Külekçi Aykut Çalışkan Aykut Demirci Aykut Yılmazer Murat Yıldırım Mustafa Arel Mustafa Arslan Mustafa Artuç Aytaç Korkusuz Azade Erdem Azer Koçulu Bahadır Canberk Muzaffer Ulukaya Nahnu Bey Naslıname (Naslı06) Necdet Şen Bahadır Cevizci Barış Evrim Demiröz Barış Uğur Barış Urhan Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 5 Neslihan Uzuner Neyran (Şen) Nihal Yavuzkan Nivthum Erlevent Niyazi Şahin Nur Karlıca Iverson Nur Tekin Nurullah Akar Nusret Kurar Oguz (Ogo) Oguz Karaesmen Ogün Genco Oğuz Aşa Okan Dağıstan Okan Gürvardar Olcay Sert Olcayto Cengiz Olgun Aygüneş Omer Demirhüyük Onur Kotra Onur Öztaşkıran Onur Yüksel Orhan Yiğit Osman Arslan Osman Çalışkan Osman Köroğlu Osman Yüksel Ozan Çağlargil Ömer Balyalı Ömer Ekinci Ömer Şahin Önder Delikanlı Özge Aksen Özgür Alaz Özgür Altay Özgür Coşar Ramazan Kocakaya Raşit Erkan Refik Çağlayan Reha Başoğul Rıza Kuşcan Saide Devletşah Safiye Ata Salih Çalışkan Alhanlıoğlu Özcan Salih Sönmez Samet Doğan Sarper Sılaoğlu Savaş Özay Sedat Kadanalı Sefer Kılıç Selim Bas Selim Yörük Serdar Güler Serdar Kaya Serdar Öner Serkan Ertürk Seval Özbalcı Sevim Öcal Silvain Feza Savaş Suleyman Ve Ben Süleyman Genç Süleyman Sönmez Sümeyye Karasan Şahin Rusanoğlu Taci Tırsak Taner Arslan Tansel Güçlü Tevfik Bülent Öngün Tevfik Üret Tuğba Ergün Tuğrul Akın Tuncer Baykas Tuncer Ülfer Tunç Akman Turgut Uzer Uğurcan Erdem Uğur Bostancı Uğur Özen Umut Akyol Umut Işık Ümit Kurt Ümit Renk Ünsal Korkmaz Vehbi Öz Vehbi Öztürk Veli Tekeli Veysel Kara Veysel Özdemir Vildan Özfenerci Yılmaz Uğurlu Yusuf Çetin Yusuf Kayaoğlu Yusuf Yıldırım Zafer Karkaç Zehra Doruk Zehra Tike Zeynep Özata Zubeyr Dereli 6 yakın bir yerde şubeniz olsaydı tam olacaktı); bana ilham kaynağı olduğu için Jeffrey Veen’e ( fikirlerini benimle paylaştığın hatta bu kitapta kullanmama izin verdiğin için teşekkürler ); blog’umu sırf onu etkilemek için başlatmama sebep olan Levent Kızıltan’a ( kim kimi daha çok etkiliyor orası tam açık değil); benimle her zaman gurur duyduğu ve bu kitabın ilk kopyasını herkesten önce satın alma sözü verdiği için kardeşim Erdem Tekin’e ( ben de seninle gurur duyuyorum); desteklerini hiçbir zaman eksik etmeyen babam Faruk Doğan, annem Aysel Doğan ve kardeşlerim Beyza ve Hakan’a ( sizler bir tanesiniz ); benim onlara ayırmamam gereken zamanı, onlardan çalıp, kitaba harcamama izin verdikleri için eşim Jennifer, dünya tatlısı kızlarım Jayda ve Aliya’ya, teşekkür ederim (bu kitap sizin için yazıldı ve size adandı. Sizi çok seviyorum). 20 Mart 2006 Fredericton, NB, Kanada Mehmet Doğan Ayrıca, bu kitabın yazımında yardımlarını eksik etmeyen iş arkadaşlarım Shawn McGinn ve John Webster’a ( you are a spoiled spoiled man ); delice bir karar verip, kitabı yayınlayacaklarını söyleyen Alfa Yayıncılığa ve Mehmet Çömlekçi’ye ( umarım pişman olmazsınız ); öğle tatillerinde, fırsat bulup kitabı yazdığım zamanlarda ofisime gelip “nasıl gidiyor kitap işi abi?” diye sorup, kafamı karıştıran hemşerim Fırat Güder’e ( umarım Cambridge Üniversitesinde hayatının zamanını yaşarsın. Seninle gurur duyuyorum); XL kahve bardaklarını ve en lezzetli kahveyi icat edip, beni bütün gece ayakta tutan Tim Horton’s şirketine (bir de kampus içinde, Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 8 İçindekiler Malzeme ................................................................................. 122 Prototip Tasarımı .......................................................................... 125 VI – BİLGİNİN TASARIMI ............................................. 133 I – Altı Üstü Tasarım ......................................................... 9 Web Sitesi Piramidi ....................................................................... 135 Saatte 90 km Hızla Okumak ............................................................ 138 Cilalı Ekran Devri ............................................................................ 11 Lafına Dikkat Et! ........................................................................... 140 Herkesin Aklındaki Soru: Nereden Geliyoruz? ...................................... 15 Kıllanım Kılavuzu: Resim ile Yazı Arasındaki Dayanılmaz Denge .......... 146 Bizlerin Fazla Düşünmediği Soru: Neredeyiz? ...................................... 17 İçerik Yönetimi ............................................................................. 152 II – PROJE TASARIMI ..................................................... 21 VII – DENEYİM TASARIMI ............................................ 159 Tavus Kuşundan Çıkarılacak Dersler .................................................. 23 Teknolojik Ülser ............................................................................ 161 Vasa’nın Acıklı Hikayesi .................................................................... 26 Kontrol ................................................................................... 165 Duvara Açılan Projeler ..................................................................... 31 Tahmin ................................................................................... 166 Sorun/Çözüm .......................................................................... 168 III – AMAÇ ve HEDEF TASARIMI ..................................... 37 Sosyal Ağ ................................................................................ 170 Sihirli İksir, Altın Kural ..................................................................... 38 Sonuç ..................................................................................... 170 Kedimin İsmini Değiştirmekten, Kullanıcı Odaklı Tasarıma .................... 43 Doğru Yoldasın ............................................................................. 172 Tuvalet Kağıdından Web Sitesi Yapmak .............................................. 49 Olasılık Tasarımı ........................................................................... 176 Müşteri ile Aynı Dili Konuşmak .......................................................... 52 Susmak Kadar Söz Geçirmek de Önemli ............................................. 57 VIII – BAŞARININ TASARIMI ....................................... 181 Ayak İzleri ...................................................................................... 62 Sanal Ortamda Beş Duyu ............................................................... 182 Bitiriş Rakamı ............................................................................... 185 IV – POTANSİYEL TASARIMI ........................................... 71 Web-Vizyonun Sesini Aç ................................................................... 73 Aşık Yaratmak .............................................................................. 187 Kullanıcıları Anlamanın Sırrı .............................................................. 77 IX – YILMA! TASARLA ................................................... 195 Harika Tasarım ............................................................................... 81 Devir Maymun Devri ...................................................................... 197 Boşluğu Kapatmak........................................................................... 84 Gelecek Geldi! .............................................................................. 199 Tekerleği Yeniden İcat Etmenin Alemi Yok ......................................... 88 V – TASARIMCININ ALET KUTUSU ................................... 93 Görüşmeciniz Var ............................................................................ 94 Meddahçılığı Tasarımın İçine Sokmak .............................................. 101 Barikatları Aşmak .......................................................................... 114 Aşk mı Tuvalet mi? ........................................................................ 117 Kartları Açık Oynamak ................................................................... 119 Katılımcı ................................................................................. 121 Amaç ...................................................................................... 122 Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 10 I – Altı Üstü Tasarım T elefon çaldığında, müzik setinde yüksek sesle son günlerin popüler şarkılarından biri çalıyordu. Hakan telefonun ahizesini kaldırır kaldırmaz, telefon, otomatik olarak evde bulunan elektronik cihazlara kablosuz sinyal göndererek yüksek sesle çalışan bütün cihazların seslerini kısmalarını sağladı. Müzik seti de dahil olmak üzere. Hakan’ı arayan kız kardeşi Ceyda idi. Ceyda, Hakan’a, annelerinin bel ve sırt ağrılarının artması nedeniyle hastanede olduğunu ve doktorun, annelerine haftada en az bir kez fizyoterapi görmesini tavsiye ettiğini anlattı. Ceyda, tüm bunları Hakan’a anlatırken, cep telefonundaki Akıllı Cep Ajanı ile de annesi için fizyoterapi hizmeti verebilecek doktorları aramaya başladı. Hakan, Ceyda’ya, annelerini fizyoterapiye götürme görevini dönüşümlü olarak üstlenmelerini teklif etti. Bir hafta Hakan, diğer hafta Ceyda gidecekti anneleri ile birlikte fizyoterapiye. Ceyda, Hakan’dan kişisel takvimini, ona yollamasını rica etti. Hakan, cep telefonundaki kişisel takvimini Ceyda’ya yolladı. Ceyda’nın cep ajanı , annesinin evi yakınlarında bulunan birkaç fizyoterapistin isimlerini ekrana getirdi. Ceyda, onun ve Hakan’ın kişisel takvimine uygun görünen birkaç doktordan randevu alması için cep ajanına görev verdi. Cep ajanı, doktor randevu listesini, Hakan ve Ceyda’nın kişisel takvimleri ile karşılaştırıp, en uygun doktor ismi ve zamanını Ceyda’nın cep telefonunun ekranına yansıttı. Ceyda’nın cep ajanı bunları gerçekleştirirken Hakan, Ceyda’nın ona gönderdiği elektronik doktor reçetesinde telefonunda. bulunan Hakan’ın cep ilaçlara ajanı, bu göz atmaya reçeteyi, başladı Hakan’ın annesinin sağlık sigortası ile karşılaştırıp, bütün ilaçların sağlık sigortası kapsamında olduğunu belirten mesajı ekrana getirdi. Bu ilaçları bir sanal eczaneden satın alma konusunda komut beklemekteydi. Hakan Evet tuşuna bastı. Cep ajanı, bu ilaçları satan sanal eczanelerin listesini Hakan’a sundu. Hakan, listede bulunan sanal eczanelerin birinden, ilaçları Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 11 12 alıp, annesinin sağlık sigorta numarasını girerek, sanal alış- binde biri hızla ulaştığı, Plüto'nun artık bir gezegen olarak verişi gerçekleştirdi. Alışveriş ekranında, bu ilaçların, bu sağ- kabul görmediği bir çağda; yani her şeyin, hatta "en iyi lık sigortasının sahibi olan Aliye Tekin’in adresine gönderilece- bilinenin" bile değiştiği bir dönemde yaşıyoruz. Bu hızlı çağda, ğine dair bir mesaj belirdi. Hakan, Ceyda’ya bir mesaj çekerek Internet de, inanılmaz bir hızla gelişti ve gelişmeye devam annesinin ediyor. ilaçlarını aldığını söyledi. Ceyda ise doktor İlk Internet şöhretinin, en başarılı bilgisayar randevusunun yapıldığını ve randevu bilgilerini içeren dosyayı, korsanının (hacker) ve ilk SPAM e-posta gönderen kişinin bir Hakan’ın cep telefonuna gönderdiğini söyledi. Hakan’ın cep Türk olduğu düşünülürse, bu gelişmelerden Türkiye’de yete- ajanı, Hakan’ın kişisel takvimini, yeni randevu bilgileri ile rince payını alıyor. karşılaştırıp, güncelledi. Hakan ve Ceyda, yalnızca anlamlı Internet ve cep telefonlarındaki cep ajanını kullanarak, annelerinin doktor randevusunu, ilaçlarını ve annelerini doktora götürmeleri gereken günler hakkındaki tüm işlemleri birkaç dakika içinde gerçekleştirdiler. 1 2 Internet ile yeni yeni tanıştığımız yıllarda, tek istediğimiz daha sağlam, güvenilir ve basit bir işaretleme diline (HTML) sahip olmaktı. Daha sonra daha fazla hız istedik. Daha sonra HTML yazabileceğimiz, rahatlıkla Web siteleri üretebileceğimiz kolay bir yazılım istedik. Daha sonra fazla ziyaretçi, daha güzel Web siteleri, daha fazla hız, daha da fazla ziyaretçi… Hemen hepsi gerçekleşti istediklerimizin. Hem de Cilalı Ekran Devri fazlasıyla. Yukarıda anlattıklarım size gerçekçi gelmiyor değil mi? Eğer Internet kullanıcı sayısı ile birlikte, Internet bağlantı bu senaryoyu sekiz sene önce birileri bana anlatsaydı, sanırım hızları da her geçen gün arttı, artıyor. Dünyanın her bir o kişiye “Yıldız Savaşları” türünden dizileri çok fazla yanından milyonlarca kişi, dünyanın her bir köşesindeki seyretmemesi konusunda öğüt verirdim. On sene önce ilk milyonlarca Web sitesine ve o Web sitelerinin sunduğu bilgiye Internet bağlantımı aldığım gün, eğer birileri bana bütün birkaç tıklama uzaklıkta. Bu heyecanlı dönemin adı “Bilgi faturalarımı sanal bankacılık yöntemi ile ödeyeceğimi; yazılı Çağı” ve biz, Web çalışanları yeni yüzyılın bilgi savaşçılarıyız. iletişimde en çok e-posta kullanacağımı; arama motorlarının benim araştırma yapmak için ilk başvuracağım araç olacağını; evime sebze meyve almak için sanal market kullanacağımı; hayatımı kazanmak için Web sitesi tasarlayacağımı söyleselerdi sanırım bütün bunlara da güler geçerdim. Fakat günümüz teknolojilerinin her geçen gün kendini yenilemesi ve hayatımızın her yönünü etkilemesi, bana, yukarıdaki gibi bir senaryonun bizden çok uzak olmadığını söylüyor. Son on sene içinde birçok şey değişti herkes, aynı zamanda Web tasarımı ile uğraşıyordu. O dönemlerde Türkiye’de, kendine “Web tasarımcısı” adı veren kişi sayısı neredeyse bir elin parmaklarını geçmeyecek kadar azdı. Bizler, tam olarak ne yaptığımızı, ne gibi bir gücün, yeniliğin parçası olduğumuzu iyi bilmiyorduk. Herkes bildiğini ya bir başka sitenin koduna bakarak ya da bu işe onlardan bir iki ay hayatımda, hayatımızda. En başarılı golfçunun zenci, en uzun boylu basketçinin Çinli, bilginin bir kıtadan diğerine, saniyenin Teknoloji Kimin Umurunda? Yaklaşık on sene önce, Web tasarımı ile uğraşmaya başladığımda, tasarımını yaptığım Web sitelerini ziyaret eden hemen önce başlamış “uzman” kişilerden öğreniyordu. Halbuki Internet ve Web tasarımı, günümüzde inanılmaz derecede değişti. e-Devlet, e-Ticaret projelerinin sayısının Teknoloji Kimin Umurunda? 13 14 artması; bağlantı hızlarının artması; bilgisayar fiyatlarının rın sitemizde iyi bir sanal deneyim yaşayıp yaşamadığı kaygısı Internet bağlantı ücretlerinin ucuzlaması ile birlikte, artık ile yer değiştirdi. Türkiye’nin kahvehanesindeki Bu yalnızca Internet ve Web sitelerine has bir özellik değil. bilgisayardan, liseli bir gencin cep telefonundaki Internet Hemen her teknolojik ürün ve hizmet, bir takım aşamaları tarayıcısına; yurtdışında arama motoru ile bilgi arayan kişinin geçerek, olgunluğa ulaşıyor. İlk cep telefonlarını düşünün Tür- kişisel yöneticilerinin, kiye’deki. Mesaj göndermek, değişen renkli kılıf satın almak, havalimanında e-postasını kontrol ettiği dizüstü bilgisayarına kablosuz kulaklığa sahip olmak ya da Kurtlar Vadisi’nin kadar birçok araç, her gün, her saat, her dakika Web müziğini, cep telefonumuza zil yapmak önemli değildi o sitelerimizin kullanıcıları, ziyaretçileri haline geldi. zamanlarda. Önemli olan, telefonun çalışıp, çalışmadığı idi. küçük bir köyünün bilgisayarından, bir şirket Bu gelişmeler, daha birçok yeni gelişmelere yön verirken, Önemli olan, şimdiye kadar sahip olmadığımız, hayal bile birçok soruyu da beraberinde getirdi. Sitelerimiz kullanılabilir edemediğimiz bir teknolojiye sahip olmaktı. Daha sonra bu mi? duygular ve düşünceler, yerini, piyasanın genişlemesi, cep Web sitelerimiz rahatlıkla erişilebilir görüntülenebiliyor mi? mu? Sunduğumuz Tasarladığımız bilgi menü, kullanıcılarımızın istedikleri bilgilere ulaşmalarına yardımcı telefonlarının gelişmesi ile birlikte teknolojik özelliklere bıraktı: Nerede çeker? EGSM 900 mu yoksa GSM 1800 şebeke oluyor mu? Kullanıcı deneyimini maksimize edebiliyor muyuz? mi kullanıyor? Pili kaç saat dayanıyor? HSCSD şebekelerinde Ziyaretçilerimiz, o kadar rakip şirket Web sitesi içinden bizim veri transferi ne kadar? Kamerası kaç mega-piksel? Zoom var sitemizi yeniden ziyaret edecek mi? Bu sorular daha da mı? çoğaltabilir. Fakat kendi kendimize her gün sorduğumuz bu Fakat cep telefonu adını verdiğimiz teknoloji de, içinde sorulara dikkat ederseniz göreceksiniz ki, bizim kendimize bulunduğu sektör olgunlaştıkça, her geçen gün değişiyor. Artık birkaç yıl önce sorduğumuz sorulardan çok farklı. Birkaç yıl cep telefonumuza “teknolojik ürün” olarak bakmıyoruz, o önce sorduğumuz soruların hemen hepsi teknoloji ile ilgili iken şekilde düşünme gereği duymuyoruz. Hayatımızın bir parçası günümüzde sorduğumuz sorular, ziyaretçi, deneyim ve hizmet haline gelen bu araç için sorduğumuz sorular da değişti, ile ilgili. özelliklerinin anlatımı farklılaştı. Bir zamanlar telefonun Artık Web sayfalarının ne kadar hızlı yüklendiği teknolojik özelliklerin sıralandığı ürün tanıtımları, satış umurumuzda değil. Çoğumuz hızlı Internet bağlantıları ile bu elemanı sohbetleri, şimdi “Kompakt ve şık tasarım, ele rahat sorunları atlattık. Bizim için önemli olan, ziyaretçilerimizin, oturur, bas-konuş” gibi deneyim ve içsel güdülere hitap eden sunduğumuz bilgilere ne kadar hızlı ulaşabildiği ya da ulaşıp özellikler ile başlar oldu. Yani teknoloji değil, yaşadığımız ulaşamadığı! Acaba tasarımımız içinde 16 mı yoksa 256 renk deneyim önemli hale geldi. Teknolojik özelliklerin çokluğu mi kullanmalıyız sorusu şimdi nostaljik bir soru olarak, tozlu değil, ürünün bize nasıl duygular hissettirdiği önemli hale raflardaki “teknik sorular dosyası” içinde yer alırken, bizim geldi. Acaba kaçınız bilgisayarın monitörüne birkaç tane şamar için ziyaretçilerin atmak istediniz? Ya da hiç beklemediğiniz bir hata veren VCD- kullanılan renklerdeki anlamı kavrayıp kavrayamadığı haline önemli olan, örneğin renk körü oynatıcınıza küfrettiniz? Halbuki bütün bu ürünler, canlı ol- geldi. Web sitemiz bir Internet tarayıcısında çalışıyor ama mamasına rağmen, sanki onlar birer canlıymış gibi seviyor ya diğerinde hata veriyor telaşı ve kaygısı artık yerini kullanıcıla- da Teknoloji Kimin Umurunda? olan nefret ediyoruz. Arabamıza "güzelim" Teknoloji Kimin Umurunda? diyoruz. Cep 15 16 telefonumuza küfrediyoruz. Dijital fotoğraf makinemizi ne Internet ve bilişim teknolojileri de, bu içsel teknolojilerden kadar "sevdiğimizden" bahsediyoruz arkadaşlarımıza. Kitabın biri. Internet ile bilgi alıyor, bilgi veriyor, arkadaşlarımız ile giriş kısmında anlattığım, Ceyda ile Hakan’ın yaşadığı küçük sohbet ediyor, iş buluyor, ürün satın alıyoruz. Internet de diğer senaryo içinde, gerçekten telefonlarının kaç piksel kameraya içsel teknolojiler gibi, çok hızlı bir şekilde yaşantımızı, sahip olması ne kadar önemli? Sizce onlar için önemli olan, hayatımızı değiştirmeye devam ediyor. yaşadıkları deneyimin kalitesi, kullanımdaki kolaylık, işlerini kısa zamanda gerçekleştirmek mi yoksa “cep Dr. Spencer Wells, 18 yaşında iken, yani yaşıtları, lisede ajanının” “hangi üniversiteye gitmeliyim?” diye düşünürken, o Harvard versiyonunun 1.5 oluşu mu? Ya da başka bir deyişle, Hakan’ın, Üniversitesinde, doktorası üzerinde çalışıyordu. Bugün, Dr. annesine ilaç satın alması için cep ajan versiyonunun 1.8 Wells, herkesin aklından geçen bir sorunun cevabını bulmaya olması gerekiyorsa, Hakan’ın yaşadığı deneyim ve hissettikleri çalışıyor: “İnsanlık Nereden Geliyor? İşte bu sorunun cevabını duygu aynı mı olacaktı? bulmak için, son 20 senedir, dünyanın dört bir köşesinde, Internet ve Web siteleri de cep telefonu gibi olgunlaşma yaklaşık 20.000 erkekten topladığı DNA örneklerini test edip, sürecinden geçiyor. PHP, ASP, CSS, bant genişliği, HTML değil; çıkan sonuçları analiz ediyor. Bulduğu sonuçları 2004 yılında tasarım, deneyim, bilgi, kullanılabilirlik ve erişilebilirlik yayınladığı The Journey of Man: Genedic Odyssey kitabında önemli hale geliyor her geçen gün. bizlerle paylaştı. Dr. Wells’e göre, insanlık tarihi, 60.000 yıl önce, Afrika’da bulunan ve bugün Kenya adını verdiğimiz Aman canım, zaten, teknoloji kimin umurunda! ülkede başladı. Yani, Dr. Wells’e göre hepimiz, Afrika’dan Herkesin Aklındaki Soru: Nereden Geliyoruz? geliyoruz. Yani, etrafınızda gördüğünüz her insan, 60.000 yıl Son 10-15 yıl içinde ortaya çıkan ve bizlerin kullandığı önce yaşamış olan bir Afrikalının DNA’sından küçük bir parça teknolojik ürünler, daha önceki asırlarda ortaya çıkan taşıyor. 4 teknolojilerden çok farklı bir yapıya sahipler. Son yılların 60.000 yıllık insanlık tarihinde, her şey çok yavaş gelişti. teknolojileri, dışsal bir sorunun çözümü için ortaya çıkmış Ateşin bulunmasından, ilk medeni şehre geçiş, binlerce yıl ürünler değil. Ateş, tren, uçak, giysi, telefon gibi birçok zaman aldı. Şu an dünyada 6 milyar insan yaşamakta. Yani 60 teknolojik buluş, insanlığın dışsal sorunlarını çözmek ile ilgili bin yılda, 6 milyar. Eh, pek fena sayılmaz! Aferin İnsanoğlu! idi. 3 Yani, bizler yürüyemediğimiz noktaya ulaşabilmek için arabayı; duyamayacağımız mesafeye ulaşmak için telefonu icat Tim Berners-Lee, 18 yaşındayken, eğitim gördüğü Oxford Üniversitesinde, yönetim tarafından bilgisayar kullanımı ettik, ürettik, kullandık. Fakat son 15 sene içinde bulduğumuz, yasaklandı. Çünkü okul yönetimi, Berners-Lee’yi, bir arkadaşı icat ettiğimiz, kullandığımız teknoloji ve ürettiğimiz teknolojik ile ürünlerin çoğu içsel sorunlar ve içsel gelişim ile ilgili. yakaladı. Aradan 18 yıl geçti ve 13 Kasım 1990’da, dünyanın Biyokimya’daki çağındaki ilk Web sitesini Internet’te yayınladı. Böylece WWW’yi icat yenilikler, İnsan Genomu (Human Genome) projesi ve daha etmek ile kalmadı, dünyanın ilk Web tasarımcısı da olmuş yüzlerce yenilik, buluş, teknolojik ürün, içsel sorunların çö- oldu. Şimdiye kadar gördüğünüz, ziyaret ettiğiniz, sahibi zümüne yönelik örnekler. olduğunuz ya da ismini duyduğunuz bütün siteler, yaklaşık 15 gelişmeler, nanoteknoloji, Teknoloji Kimin Umurunda? bilgi birlikte hacker’lık (bilgisayar Teknoloji Kimin Umurunda? korsanlığı) yaparken 17 yıl önce Berners-Lee tarafından yaratılan o ilk Web siteden türedi. Bugün, ziyaret ettiğiniz her site, dünyanın o ilk Web sitesinden küçük bir parça taşıyor içlerinde. 5 olmasına rağmen, Web sitesi ziyaretçileri nüfus artışının, insanlık nüfus artışına göre 600 kat ve Web sitesi sayısı artışının ise 90 kat daha büyük olması, 15 yılda aşılan mesafenin ne kadar büyük olduğunu bize bir kez daha 6 Bu tip örneklere yalnızca sinemacılıkta değil birçok sektörde rastlıyoruz. Örneğin bisikletçilikte. Gino Bartali, 1900 yılların ilk yarısında, zamanının en iyi bisikletçileri İnsanlığın 60.000, Web sitelerinin ise yalnızca 15 yıllık bir tarihi 18 arasındaydı. Gino, Tour de France adı verilen bisikletçiliğin en önemli ve en prestijli olayı sayılan yarışmayı, 10 yıl ara ile arka arkaya iki defa kazandı: 1938 ve 1948’de. İki zafer arasında 10 yıl olmasının nedeni ise İkinci Dünya Savaşı nedeniyle Tour de France’in yapılmamasıydı. milyar 1948'den önce, bisikletlerde vites yoktu. Bisikletçiler, yokuş kullanıcıya ulaşıyor ve bu oran geçtiğimiz 15 yıl içinde hemen yukarı çıkmadan önce, bisikletten iner, arka tekeri çıkarır, ters her sene kendini katlayarak devam etti ve ediyor. Bu hızlı çevirip, büyük çarkın olduğu yere getirip tekeri zincirle takıp gelişmeye, Türkiye de, Mustafa Akgül’ün, 12 Nisan 1993'te, yokuş yukarı çıkardı. Yokuş aşağı ineceklerinde de, yine Internet’e, Orta Doğu Teknik Üniversitesinden 64kbit/saniye bisikletten inip, arka tekeri çıkarıp, küçük çarkın olduğu ile bağlanmasıyla katıldı. zincire takıp, yarışmaya devam ederlerdi. Gino, 1948 yılındaki kanıtlıyor. Bugün milyonlarca Web sitesi, bir Belki de çok bir kısa zamanda gerçekleşen bu hızlı gelişme, en büyük kayıp oldu Web ve Internet için. Bu hızlı gelişime, bu hızlı teknolojiye adapte olacak zamanı, gerekli bilgiyi ve alt yapıyı oluşturamadık kısa sürede. Internet’in hızı, teknolojik gelişme, bu yepyeni platform hepimizin başını döndürdü ve bütün bunlar gerçekleşirken, en önemli noktayı unuttuk: Kullanıcılar, kullanıcılarımız. Bizlerin Fazla Düşünmediği Soru: Neredeyiz? Bizler yeni başlıyoruz. Web, 15 yıllık yepyeni bir teknoloji. yarışta, kimsenin gerçekleştirdi. hayallerinde Bisikletten bile inmeden olmayan bisikletin bir şeyi çarkını değiştirmeyi başardı. Yani bugünki anlamı ile bisiklet vitesini icat etti. Bulduğu bu mekanizma o zamanın teknolojik şartlarına göre inanılmaz bir şeydi. 1948'de herkes, bisikletçilikte daha ileri gidilemeyeceğini, teknik olarak, zirvede olduklarını ve bulunabilecek her şeyin bulunup icat edildiğini söylemeye başladı. O zaman için de, söylenenler doğru idi. Vites değiştiricinin kullanılması ile yarışlardaki hız arttı. Bisikletçiliğe ilginiz var mı bilemiyorum ama eğer bugünkü Günümüzde en iyi bildiğimiz teknolojiler, yıllar süren deneyim, yarış yapılan yanlışlıklar, bu yanlışlıklardan alınan dersler sonrası söylenenlerin tamamen yanlış olduğu ortaya çıktı. O zamandan olgunlaştı ve günümüze ulaştı. günümüze birçok şey değişti. Bartali’nin 1948’de kullandığı Örneğin, sinema sektörünün ilk başladığı 1800’lu yıllarda, film kamerası sabitti. Aktörler sanki tiyatro sahnesindeymiş gibi sabit kamera önünde rol yapıyorlardı. Kamerayı sabit olmaktan çıkarıp, etrafta gezdirilmesi arasından geçen süre tamı tamına 25 yıl. Peki biz neredeyiz Web sektöründe bu bisikletlerine bisikletin tek bir bakarsanız vitesi göreceksiniz varken, 1948'de profesyonellerin kullandığı bisikletlerin onlarca vitesi var; Bugün, Bartali'nin icat edip, kullandığı vitesin yarısı ağırlıkta bisikletler var ve biliyorum ki daha birçok yenilikler gerçekleşecek ilerleyen yıllarda. örnek içinde? Acaba Web sektörünün kamerası halen sabit mi? Teknoloji Kimin Umurunda? bugün ki Teknoloji Kimin Umurunda? 19 20 Web de çok farklı değil. Biz bisikletçilik örneği içinde belki anlaşıldı. Google, “İşte size arama kutusu, yazın ve istediğinizi de 1930'lardayız. Vitesimiz yok, bisikletimiz ağır. Sinema bulun, sitemizden ayrılmanız da çok önemli değil açıkçası. örneği gibi kameramız halen sabit. Teknolojik olarak birçok Eğer hizmetimizden ve yaşadığınız sanal deneyimden memnun baş döndürücü gelişmelerin olduğu 15 yıllık Web sektöründe kaldıysanız, standartlar ve kurallar daha yeni yeni tartışılmaya başlandı. Internet’te, Google’un “Kendimi Şanslı Hissediyorum” arama yeniden gelin,” dedi Web kullanıcılarına. Uygulanıyor demeye maalesef dilim varmıyor. Biz nereden düğmesi belki de Web 2.0’i başlatan ilk yenilikti. Bu düğme, geldiğimizi iyi biliyoruz. Internet öncesi dönemi, 30 yaşın kontrolün bizim elimizde olduğunu, Google’un ikinci sayfasını üzerindeki bile görmeden, başka yerlere gidebileceğimizi hatırlattı bize. herkes çok iyi hatırlayacaktır. Internet’in, hayatımızı, iş yaşantımızı nasıl değiştirdiğini çok iyi biliyoruz. Web için de, “sektörümüz içinde neredeyiz?” sorusunun ce- Web 2.0, kontrolün bittiği bir dönem. Web 2.0 herhangi bir teknoloji ile ilgili değil. Web 2.0, kullanıcı deneyimi ile ilgili. vabı, buzdağının su üzerinde görünen kısmı olarak verilebilir Bilginin sanırım. Biz, bir dönme noktasındayız. Dönüşüm, yavaş yavaş katılımcılığın ne şekilde dünyamızı şekillendirdiği ile ilgili. gerçekleşiyor fakat daha gideceğimiz çok yol, aşmamız gereken Web 2.0, deneyim ve hizmetler ile ilgili. Kullanıcıyı ön plana birçok sorun var. Bizler bugün Türkiye’de, Web 1.0 versiyonu çıkaran hizmetler. Yani statik, bireysel ve kontrolcü bir içinde yaşıyoruz. Birçok ülke Web 2.0’a geçti bile. dönemden; dinamik, katılımcı ve özgür bir döneme. Web 1.0, teknoloji ile ilgili. Web 1.0, teknolojik detaylar, nasıl, ne şekilde kullanıldığı, paylaşımın ve Belki de Web ve Internet içinde değişen, şekillenen ve kaygılar ile ilgili. Web 1.0, olgunlaşma öncesi, teknolojinin olgunlaşan, Web 2.0’nin temelini oluşturan en önemli kavram gelişiminin oluştuğu bir dönem. Teknolojinin, her şeyin önüne kullanıcı deneyimi ve memnuniyeti. Peki bunu sitemizde nasıl koyulduğu, kullanıcının fazla düşünülmediği bir dönem. sağlayabiliriz? Kullanıcımızı iyi anlayarak, ihtiyaçlarını iyi Web 2.0 ise, kullanıcıların, ziyaretçilerin bir Web sitesi ya da bir Web uygulaması içindeki olumlu katılımcılığı, Web tespit ederek ve onların hedeflerine kolaylaştırarak. Gelin bu sürece birlikte göz atalım. yazılımcılarının başkalarının sitelerinde ve uygulamalarındaki özgürlüğünün gerçekleştiği bir dönem. Yani kontrolün en az olduğu, sanal deneyimin ön plana çıktığı, ziyaretçinin değer kazandığı bir dönem. Eğer Internet’i 6-7 seneden daha fazla kullanıyorsanız Infoseek, Excite gibi, o bir zamanların çok popüler Web portallarını hatırlayacaksınız. O dönemdeki en önemli şey, kullanıcıyı kontrol etmek, onların siteye gelip, olabildiğince zaman geçirip, ayrılmamalarını sağlamaktı. Yani, o dönemdeki başarı ve güç, kullanıcıyı içine çekmek, her isteklerine (!) site içinde cevap vermek ve kontrolü elde tutmak ile ölçülüyordu. Bunun ne kadar yanlış bir model olduğu çok kısa bir zamanda Teknoloji Kimin Umurunda? ulaşmalarını Teknoloji Kimin Umurunda? 22 II – PROJE TASARIMI B ir Web sitesinin başarısı ne ile ölçülür? Bir şirket Web sitesine harcanan bütçenin, geri dönüşümünün kazançlı olduğu nasıl anlaşılabilir? Bu bütçe, yeni bir tasarım, marka ya da pazarlama için mi yoksa hali hazırda bulunan Web sitesinin bilgi mimarisi ve kullanılabilirliği için mi harcanmalıdır? Birçok bilimsel araştırma gösteriyor ki averajın üzerindeki görsel tasarım elementleri, bir sitenin kullanıcı memnuniyetine çok az etkisinin olmasının yanında neredeyse sıfıra yakın satın alım, al-beni dürtüsü, kalıcılık ve sadakat hissi 7 yaratıyor. Tabi siz eğer bir şirket sahibi ya da şirketin tasarım projesinden sorumlu bir kişi iseniz, bu söylediklerimi bir tasarım şirketinden duymanız maalesef imkansız. Çünkü tasarım şirketleri -doğal olarak, tasarım satarak hayatlarını kazanıyorlar. Bir şirket Web sitesinin saf ve sırf tasarımını değiştirmek ya da ona görsel zenginlik kazandırmak, ne şirketinizin o siteyi açmasındaki amacına ne de bütçenin şirkete kar olarak geri dönüşümüne yararı olacaktır. Bütçenin geri dönüşü, yalnızca tasarımı geliştirme metodu uygulandığında ya düşecek ya da aynı seviyede kalacaktır. Nedensiz, sırf “yapılabiliyor” mantığı altında, safi tasarıma harcanan bütçe "yara bandı" tedavisinin ötesine gitmemekle birlikte, sorunu inkar etmekten başka hiçbir şey değildir. Hani atalarımızın söylediği altın semerli eşek meselesi. Esas amaç, bütçenin, gerçek sorunların bulunmasında ve çözümünde kullanılması olmalıdır. Madalyonun zenginliğin diğer bir geliştirilmesi, yüzü de müşteri var. Yalnızca memnuniyeti görsel üzerinde büyük bir rol oynamayabilir. Fakat bu durum "görsel fakirlik" için aynı anlama gelmez. Kötü tasarlanmış bir Web sitesinin kullanıcılarda yarattığı duygular, negatif olmanın yanında, Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 23 şirketin kredibilitesini ve güvenilirliğini olumsuz etkileyecek sonuçlar da üretir.8 24 Mikroptan bakteriye; hayvanlardan bitkilere kadar tüm canlılar, Kullanıcıların büyük bir yüzdesinin, bir siteyi ziyaret etme amaçlarının, kullanıcı hedeflerini gerçekleştirmek olduğunu düşünürsek, bu hedefi en iyi, en kısa, en kolay gerçekleştirecek ve sanal deneyimi maksimize edebilecek site, diğer rakip sitelerin görünümü ne olursa olsun, kullanıcı memnuniyetini yükseltebilecek, kalıcılığı ve sadakati sağlayabilecek ve en milyonlarca yıldır çeşitli sorunların üstesinden gelmek için, kusursuz işleyen modeller ürettiler. Bu modellerin birçoğu, yine milyonlarca yıllık testlerden, yanılgılardan geçti, olgunlaştı ve günümüze ulaştı. Biomimetri, bu çözüm modellerinin taklit edilme yoluyla, çeşitli ürünler ve sorunlar üzerinde uygulanmasından ibaret bir bilim dalı. Örneğin, tavus kuşları, çiftleşme döneminde veya tehdit ile önemlisi, şirketin site için ayırdığı ve harcadığı bütçenin geri karşı karşıya kaldıklarında, kuyruklarında bulunan "telek" dönüşünü adlı rengarenk tüylerini açıp, inanılmaz bir renk gösterisi karlı bir hale getirebilecektir. Eğer Internet üzerinde başarılı iş yapan Web sitesi örneklerine göz atacak ortaya koyarlar. Fakat işin aslı, tavus kuşunun tüyleri yalnızca olursak, GittiGidiyor, kahverengi renk pigmentlerinden oluşur. Yani, tüyleri renkli Kariyer.net, Yonja, Ekşi Sözlük v.b. yukarıda söylenenlerin ne değildir. Peki nasıl olurda kahverengi tüyler, göz alıcı renkler kadar doğru olduğunu göreceksiniz. haline gelir? Tavus kuşunun bu göz alıcı hilesinin sırrı, örneğin Google, Amazon, Ebay, tüylerinde bulunan keratin proteinin güneş ışığını çeşitli Tavus Kuşundan Çıkarılacak Dersler şekillerde kırıp yansıtması ve böylece o kahverengi tüylerin, Janine Benyus adını birçoğunuz duymadınız. Buna birkaç yıl göz kamaştırıcı renkler almasıdır. İşte, burada biomimetri önce ben de dahildim. Ta ki Janine Benyus'un yazdığı devreye giriyor. Örneğin, bir Japon bilim adamı, bu bilgiyi, Biomimicry kitabını şans eseri okuyana kadar. Şans eseri trafik ve okul ikaz levhalarında kullanıyor. Tavus kuşunun diyorum çünkü bu kitap, uçak yolculuğu yaptığım bir sırada, sahip olduğu bu yeteneği, levhalara aktaran bilim adamı, dergilerin bulunduğu kısımdan çıkmıştı. Kitabın, uçak şirketi yeniden kullanılabilir ve toksik olmayan, tamamen ışığın tarafından konulduğunu ve bunun gerçekten hoş bir jest yansıması ile renk kazanan levhalar üretiyor. Norveçli başka olduğunu düşünüyordum fakat aynı zamanda uçakta, benim bir bilim adamı ise bu bilgiyi, bilgisayar ekranlarındaki dışımda bu kitabı okuyanın olmaması da dikkatimi çekmişti. renklerin Demek ki uçak şirketi değil, bireysel bir jestti ya da kullanıyor. unutkanlıktı bu. Kitabı unutan her kimse... teşekkürler. Sanırım Biomimicry kitabı, hayatımda, çalışma şeklimi ve ışık yoluyla, düşük enerji ile üretilmesi için Başka bir örnek ise bir tür kertenkele olan Geko’lardan. Geko’lar, herhangi bir yüzeye kolayca tırmanıp; kaymadan, düşünce yapımı değiştiren birkaç kitaptan biri haline geldi. düşmeden, Gerçeği söylemek gerekirse, bu kitabın, Web ya da Internet ile ayaklarında, bu yüzeye asılı asılı kalmalarını kalabiliyorlar. sağlayacak Gekoların herhangi bir en ufak bir ilişkisi bile yok. Janine Benyus, bir Web tasarımcısı yapışkan ya da vakum yok. Gekolar, vakum ya da yapışkan değil. Hatta, Janine Benyus'un Biomimicry Web sitesi, bir yerine, düşük seviyede statik elektrik kullanıyorlar. Yani, tasarım faciası. Benim düşünce şeklimi değiştiren kısım, tırmandıkları kitabın ana fikri ile ilgili. uygulayarak, o yüzeyde düşmeden, kaymadan durmayı başara- yüzeye, düşük seviyede statik elektrik biliyorlar. İşte bu bilgiyi, kumaş üreten şirketler alıp, yüzeye Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 25 26 statik elektrik ile tutunabilen, sandalye, koltuk yüzleri üreti- içinde. Maalesef bu derslerden birçoğumuz payımızı alamadık yorlar. Böylece, incecik bir kumaşı, sandalyenin üzerine çünkü halen birçok projede, bu hataları tekrar ediyoruz. Hani koyuyorsunuz ve sandalyeniz için yepyeni bir yüz elde etmiş şu "Eğer tarihten ders alınsaydı..." hikayesi. oluyorsunuz. Eğer bu kumaş hoşunuza gitmiyorsa, tüm Vasa’nın Acıklı Hikayesi yapmanız gereken, (sandalyeyi değil) eski yüzü çöpe atmak ve yeni bir yüz almak. 9 Tarihsel hataların, başarısızlıkla sonuçlanan projelerin içinde Bu örneklerin sayısı çoğaltılabilir. Fakat bu örneklerin hemen hepsi, fiziksel ürünlere adapte edilebilecek bilgiler. Çok az örnek, fiziksel olmayan (Web gibi) ürün ve projelere uygulanabilecek türden. beni en çok etkileyen, örneğini en çok verdiğim olay Vasa Savaş Gemisi projesi. 10 İsveç’te bir yıl içinde 17 tane "bayrak günü" vardır. Bayrak günleri, tatil değildir fakat eskiden, bayrak günlerinde, Birçoğunuz türev dersi anlatan öğretmene bakan gözler ve işyerinde ya da evinde İsveç bayrağı sallandırmayanlar, cezaya aklınızda "Bu benim ne işime yarayacak gerçek hayatta?" soru- çarptırılıyormuş. Artık böyle bir ceza uygulaması olmamasına suyla bakıyorsunuz sanırım verdiğim bu örneklere. Ben de o rağmen, yine de bayrak günlerinde İsveçliler, bayraklarını şekilde bakmıştım Biomimicry kitabına. Fakat daha sonra evlerinin balkonlarından, işyerlerindeki bayrak direklerinden düşünmeye başladım: " Acaba ben, yılların oluşturduğu bu sallandırıyorlar. İşte bu bayrak günlerinden biri de 6 Kasım. deneyimi ve bilgiyi kendi mesleğim içinde nasıl kullanabilirim?" Esasında çok uzaklara bakmamak gerekiyor. Bu güne "Yüce Gustav Adolf Günü" deniliyor. Biomimetri, canlıların, en iyi, en başarılı olduğu uzmanlık kral İsveç tarihinde. Bu kralın yüceliği, kazandığı savaşlardan alanlarını, günümüz ürün ve projelerine uyguluyor. Peki bir ve savaşlarda uyguladığı zeki savaş taktiklerinden geliyor. O Gustav Adolf, şimdiye kadar "yüce" unvanına ulaşmış tek Web çalışanı hangi örneklere bakabilir? İşte bu sorunun zamana cevabını biomimetri değil, insanlık tarihi verdi benim için. krallarından kadar geleneksel farkı, savaş taktikleri yürüten meydanlarına diğer İsveç mobiliteyi yani Tarihte birçok örnek var biz insanların başarılı olduğu. Ge- taşınabilirliği getirmesi. Mobiliteyi yalnızca karada görmemiş nelde bu başarılar, hep ödüllendirilmiş. Yani, biz bu başarıların Adolf. Aynı zamanda denizlerde de üstünlük sağlamak istemiş. ürünlerini Zaten bu nedenle de, İsveç tarihinin en büyük ve en pahalı kullanıyoruz hayatımızda. Elektrik, telefon, Internet... Peki ya başarısız denemeler? Kötü sonuçlar üretmiş gemicilik projesini başlatmış 1625’de. Bu projenin adı Vasa. başarısızlıklar? Neden bunlardan kimse söz etmiyor? Acaba bu Kral Gustav Adolf, 16 Ocak 1625'de, gemi inşası konusunda başarısızlıklardan ders alabilir miyiz? Bu başarısızlıklar, iş ustalıkları ile ünlü Hollandalı gemi mühendisleri Henrik ve yaşantımızdaki sürece yararlı olabilecek sonuçlar üretmiş Arendt Hybertsson ile, 4 adet gemi yapımı için sözleşme olabilir mi? İşte bu düşünce benim Web yaşantımda ki imzalar. Bu sözleşmeye göre, Hybertsson kardeşler, 4 yıl içinde biomimetrim oldu. Örnek mi istiyorsunuz? Birçok örnek var ikisi 33 metre ve diğer ikisi 41 metre olan 4 adet gemiyi Kral tarihte: Millenium Köprüsü, C5 arabaları, Denver Uluslararası Adolf'a teslim edeceklerdi. Havalimanı, Challenger uzay mekiği, Zeplin balonları, SA80 tüfekleri... Bütün bu tarihi olaylar, inanılmaz dersleri saklıyor Teknoloji Kimin Umurunda? O dönemde gemiyi inşa eden atölyeler, kendi finansmanını kendi sağlamak zorundaydılar. Para, ürün teslimatı sırasında Teknoloji Kimin Umurunda? 27 28 alınıyordu. Yapılan iş, bir kral için bile olsa, finansman bulmak gemi yaptıklarına dair bir dedikodu üzerine Hybertsson tamamen atölyeye kalmıştı. Hybertsson kardeşler, bu büyük kardeşlere yeni bir mektup gönderdi. Bu mektupta, Kral, proje için finansman bulmakta zorlandılar. Bu konuda, Gustav yapılacak geminin boyunun 42 metreye çıkarılmasını ve ikinci Adolf ve üst düzey yetkililerine ulaşmak neredeyse imkansızdı kapalı silah güvertesinin eklenmesini istedi. O döneme kadar, çünkü Gustav, bir savaş meydanından diğerine koşuyordu. 2 kapalı, 1 açık silah güvertesi duyulmuş ya da yapılmış bir Hybertsson kardeşler, finansman işini neredeyse bir yıl sonra şey değildi. İlk istek olan 36.5 metre doğrultusunda, orijinal tamamlayabildiler. boyut olan 33 metrelik tabana eklenen yamaların üzerine, yeni 1625 yılının Eylül ayında, Kral Adolf, şiddetli bir fırtınada, 10 adet savaş gemisini kaybetmesi sonucu, Hybertsson kardeşler ile temasa geçip, iki küçük (33 metre) geminin ilk etapta tamamlanmasını ve kaybedilen gemilerin istek 42 metre ile birlikte, 4. yama eklendi. Projede çalışan hiç kimsenin Kral'a "hayır, olmaz" demek gibi bir cesareti yoktu. İstekler bu kadar ile sona ermedi. Kralın gemi uzunluğu ile yerine ilgili isteklerine, gemide bulunacak gülle, top ve küçük silah geçmesini istedi. Bu, zaten çok dar olan proje bitiş sürecini sayısındaki artışlar da eklendi. Kral, orijinal planda yer alan daha da büyük bir baskı altına soktu. büyük silahların sayısını iki katına çıkardı. 30 olan sayı, 60'a 33 metrelik gemilerden ilkinin inşaatı, 1626 yılının ilk ayla- çıktı. Bu silahların her birinin ağırlığı 1,5 tondu ve bunun rında başladı. İlk yapılan işlem, geminin tabanını oluşturacak üzerine birçok orta ve küçük silah ve ayrıca yine o dönemde 33 metrelik bir ağaç bulup kesmekti. Proje basit ve geleneksel yeni bir teknoloji olan kiremit fırın eklenince, geminin ağırlığı, bir gemi projesi idi. O dönemde, savaş gemileri, düz tabanlı, geminin iskeletinin kaldırabileceğinden daha fazla bir hale biri açık, diğeri kapalı iki silah güvertesinden oluşuyordu. geldi. İşlem, neredeyse günümüzün fabrikasyon üretimi gibiydi. Bütün bunlar yetmiyormuş gibi, Kral, geminin dış Hemen hemen bütün gemiler birbirinin kopyasıydı ve bu görünümünün de gösterişli olmasını istedi. İşlemeler, figürler, nedenle birçok gemi yapımcısı, plan, çizim gibi araçlara gerek kabartmalar ve kaplamalar... Zaten çok pahalı bir proje haline duymuyorlardı. gelen Vasa projesi bütçesine, yeni bir yük daha eklenmiş oldu. Tek güvendikleri, yılların onlara verdiği "tecrübe" idi. Bütün Fakat bu proje herhangi bir proje değildi. Tecrübe, bu işi bitirmek için yetmeyecekti çünkü Kral, bu gelişmeler yaşanırken, hiç beklenmeyen gerçekleşti. Proje müdürü ve baş mimar Henrik Hybertsson, projenin uzun süreli hastalığının sonucunda hayatını kaybetti. Proje başlamasından kısa bir süre sonra gönderdiği mektupta, küçük için yazılmış ya da çizilmiş hiçbir planın olmaması, birçok geminin 33 metre değil 36.5 metre olmasını istemekteydi. O fikrin ve özelliğin, Henrik'in beyninin, düşüncelerinin içinde dönemde, bu tip projeler için kesilen ağaçlar, geminin boyuna saklı olması, bu beklenmedik ölümle birlikte, projeyi ve proje uygun olarak kesiliyordu. Kral’ın bu emri, gemi projesinde çalışanlarını kaos içine sürükledi. çalışanların büyük tepkisine neden oldu. Halbuki, bu istek Temmuz 1628'in başlarında, gemi tamamlandı. Geminin mektubu, yalnızca gelecekteki sonu gelmeyecek isteklerin ve suya indirilmeden önce test edilmesi gerektiği düşünüldü. Bu istek dönemde testleri seyretmeleri için İsveç Ordu Amirali ve ayrıca geminin Danimarkalıların 2 kapalı, 1 açık silah güverteli çok büyük bir kaptanı davet edildi. Yapılan test kısa ve çok basitti. Geminin Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? mektuplarının bir işareti idi. Kral, o 29 30 güvertesine 30 kişi çıkacak; bir uçtan diğer uca, bir kenardan ürünlerindeki diğer kenara 15-20 dakika boyunca koşup, zıplayacaklardı. değişiklikler ve sırf “olsa iyi olur " inancı ile oluşan, asıl proje Testler yapıldı fakat sonuç iç karartıcıydı. 30 kişinin çılgınca planında yer almayan yeni istekler, projenin boyutlarını koşup, zıplamaları sonucu, gemi neredeyse alabora olmak değiştirmekte ve bütün bunlar hem projenin sağlıklı gelişimini üzereydi ki, Amiral, testlerin durdurulmasını ve geminin bir an hem de projenin başarısını olumsuz yönde etkilemekte. önce suya indirilmesini emir verdi. Test sonuçlarından, Kral Adolf'un haberi bile olmadı. Bütün başlangıç 10 Ağustos 1628 günü, İsveç Ordusunun en yeni gemisi değişiklikler, bunların kullanıcı üstesinden aşamasında, iyi gereksinimindeki gelebilmek, planlanması ve bir projenin projenin inşa aşamasında, orijinal plana sadık kalınması ile sağlanabilir. Vasa, hayatının ilk seferini yapması için denize indirildi. Vasa projesinin başlangıcı, Hybertsson kardeşler için her- Yüzlerce kişi, limanda sevinç çığlıkları ile uğurladı gemiyi. hangi, alışagelmiş, geleneksel bir projenin ötesinde değildi. Bu Aynı sevinç çığlıkları, gemi güvertesindeki 150 kişiden de nedenle, plan yapılmadı ve proje karmaşık bir hale gelince, geliyordu. Gemi, 1 deniz mili kilometre kadar yol aldı ve proje planı eksikliğinin yarattığı sorunlar yaşanmaya başladı. hafifçe esen bir rüzgar nedeniyle alabora oldu. Bu, yalnızca, Birçok proje, teknolojinin sınırlarını ve seviyesini iyi tespit İsveç tarihinin o zamana kadar ki en pahalı savaş gemisinin edemeyen değil aynı zamanda güvertede bulunan 50 kişinin de son başarısızlığa uğramakta. Bu tip problemleri önlemenin tek yolculuğu oldu. yolu, kullandığımız teknolojinin anlamını kavrayabilmek ve 1600 yıllarda yaşanmış bu projenin gelişimi ve uygulanış şekli ile, günlük iş hayatınızda rol aldığınız projeler arasında müşteriler ve proje müdürleri yüzünden sınırlarını tespit edebilmek, kullanıcıyı tanımak ve proje planına sadık kalmaktır. bir ilişki kurabiliyorsanız, göreceksiniz ki yıllar hatta asırlar Birçok tarihi projenin gelişimi, bizim bugün uyguladığımız önce gerçekleştirilmiş olan projelerdeki hatalar, günümüzdeki proje aşamalarından çok farklı değil. Amaç, tarihte yapılan projelerde yapılan hatalardan çok farklı değil. hataların Kralın, mühendislere, yeni gemilerin biran önce bitirilip fırtınada kaybettiği gemilerin yerini alması için yaptığı baskı, günümüzdeki projelerde rastladığımız müşteri baskılarından çok farklı mı sizce? Birçok proje, plansız bir şekilde başladığından, proje tanım ve süreç şeması çıkarılmadığından, müşterinin baskıları ile tamamen test edilmeden, fonksiyonlar kullanıcıyı iyi tanımamaktan, teknolojinin belirlememesi, Teknoloji Kimin Umurunda? Tarihteki başarısız Hemen hemen bütün projeler, onaylama sürecinde Projenin amaçlarını “tahmin etme” yolu, bizi bataklığa sürüklüyor, Sonu gelmeyen “yeni istekler”, projenin bitiş zamanını, hedefini, bütçesini ve başarısını çoğu zaman olumsuz sınırlarını etkiliyor, Müşterilerin, size verdikleri projelerin ana nedenlerini ve tamamen mi? çıkmaza giriyor, bilmemekten dolayı, alabora olmuyor mu? amaçlarını değil hatalar arasında birçok benzerlik var. Örneğin: tamamen işlevsel hale gelmeden teslim edilmek zorunda kalmıyor mu? En önemlisi, şablon kalıpla başlayan projeler, tekrarlanmaması projelerde yapılan hatalar ile günümüz projelerinde yapılan rakip şirketin Proje çalışanları, birbirinden kopuk çalışıyor ve bu kopukluk, projenin sonucunda ortaya çıkan üründe, Teknoloji Kimin Umurunda? 31 son kullanıcı tarafından rahat bir şekilde 32 b) gözlemlenebiliyor, En üst düzeyde emir ve onay verme yetkisi olan kişiler, yere basmayan kararlar verip, gerçekçi olmayan isteklerde bulunabiliyorlar, başlangıç planlarının açık bir şekilde tanımlanmaması, c) “İlginç ve farklı” fikirler peşinde koşmak, çözmeye çalıştığımız orijinal sorundan bizi uzaklaştırıyor. Oluşabilecek bu tip sorunların bazılarını aşmak, müşteri ve sık sık değiştirilen proje planları ve uygulama üzerine eklenen ekstra fonksiyonlar.11 projenin yapım sürecine birebir dahil olmadığından, ayakları proje Proje bütçesinin, planlanan tutarı aşmasının en büyük nedeni, bir projede, son ürün olan uygulama üzerinde kullanıcıya sunulduktan sonra yapılan değişikliklerin ya da düzeltmelerin, tasarım aşamasına oranla 40 ila 100 kat daha pahalı olmasıdır. Halbuki kullanılabilirliği ve kullanıcıyı çalıştıkları akılda tutan, daha da iyisi, kullanıcıyı ve karar yetkisine sahip sorunları, bulundukları durum ve koşulları, son kullanıcıyı ve müşteriyi sürece dahil eden projeler, ileride oluşabilecek onların hedeflerini iyi anlayıp, analiz etmek ile gerçekleşebilir. problemleri yüzde 5’den, yüzde 1’e indirmeyi başarmanın kullanıcının ihtiyaçlarını, çözüm bulmaya yanında, kullanıcının eğitimi için gerekli olan zamanı da yüzde Duvara Açılan Projeler 25 azaltabiliyor. Vasa’nın yapımında, Kral Gustav’ın uzaklarda oluşu, yapım Acaba 12 kaçınız, tek amacı, basit bir şekilde, şirket sırasında yaşanan zorlukları görmeyişi, belki de Vasa’nın haberlerini, şirket Web sitesine aktarmak olan bir sistem sonunu hazırlayan en büyük nedenlerden biriydi. "Basit bir e- projesinin, bir anda, üzerine inşa edilen eklemelerle, e-posta ticaret sitesi! Amaç, X ürününü, şirketin Web sitesinden duyuruları gönderebilen, müşteri hesaplarını bünyesinde satabilmek. Öyle karmaşık bir şeyler istemiyorum. Basit bir barındıran, yıllık satış raporları hazırlayıp, İK performans alışveriş sepeti hepsi o kadar," diye başlayan bir projenin, her rapor çıktıları alabileceğiniz, içinde kişisel takvim bulunduran, geçen gün, hafta ve ay karmaşık bir yapıya büründüğünü, ilk hatta boş zamanlarınızda fal bile bakabileceğiniz devasa bir konuşulan fonksiyonların yerine, resmi olmayan, plansız, sisteme dönüştüğüne tanık oldunuz? Öylesine ki, eski haliyle dokümansız, e-posta ve telefon toplantılarında verilen kararlar başarılı ile, kompleks bir hale geldiğine şahit oldunuz mu hiç? Eğer belirlenen soruna çözüm olabilecekken, üzerine yamalanan cevabınız “evet” ise, Vasa projesi türünden projeler size pek “yeni, güçlü ve mutlaka olması gereken!” fonksiyonlar ile, her yabancı değil sanırım. Fakat yalnız değilsiniz! Standish geçen gün kabusa dönüşen bir projede yer aldınız? Tamam, ve basit bir sistem olabilecekken, en önemlisi Grubu’nun, 365 şirket ve 8000 bilişim projesi içinde yaptığı belki biraz abarttım fakat en azından ne demek istediğimi araştırma sonuçlarına göre, 8000 projeden, yalnızca 1300’ü, za- anlayabiliyorsanız, manında, başlangıç proje planı ve bütçesine sadık kalarak ta- günümüzde birçok proje, basit plan ve isteklerle başlayıp, mamlanırken, patronun istekleri, rakip şirket baskısı, kullanıcı isteklerinin sonuçlanmış geri ya kalan da 6700 bütçeyi proje ve/veya ya zamanı bitirilebilmiş. Bunun nedenleri ise; a) başarısızlıkla aşarak acılarınızı paylaşıyorum. iyi analiz edilmemesi sonucu, kullanılması imkansız olan devasa bir sisteme dönüşüyor. Kullanıcının sürece katkısının olmaması, Teknoloji Kimin Umurunda? Çünkü Teknoloji Kimin Umurunda? 33 34 Acılarınızı tek ben değil, başkaları da paylaşıyor. Sarah Marangozlar, her sabah, Sarah Winchester ile bir araya Winchester, sizin yaşadığınız kabusu, 38 yıl boyunca, her gün gelip, onun kağıda ya da mutfak örtüsüne çizdiği taslaklara yaşadı ve çalışanlarına yaşattı. Ortaya çıkan proje ise ünlü bakıp ya da tamamen aklında bulunan, kağıda dökülmemiş Winchester Malikanesi. planları dinleyip, işe başlarlarmış. Hiç kimse bir sonraki Eğer yolunuz düşer de, ABD’nin Kaliforniya eyaletinde hamleyi ya da projenin tam olarak nerede biteceğini çok iyi bulunan San Jose şehrini ziyaret ederseniz ve sizi gezdirmeleri bilmiyormuş. için yerel bir turizm acentesi ile anlaşırsanız, bu acentenin aşamasında herhangi bir sorun ile karşılaşırsa, o zamana yapacağı şehir turu içinde mutlaka Winchester Malikanesi de kadar yapılmış olan kısım terk edilip, yeni bir plan ile işe, evin yer alacaktır. Yılda binlerce turistin gezip gördüğü bu ev, başka bir kısmında devam ediliyormuş. 10.000 pencereli (52 tanesi gökyüzünü seyretmek için), 2.000 Eğer, Sarah Winchester’in planları, yapım İnşaat yapımında çalışanların ellerinde olması gereken plan kapılı, 47 şömineli, 40 merdivenli, 40 yatak odalı, 6 mutfaklı, 3 ve proje detaylarının eksikliği, inşaatın nereye gittiğini ve ne asansörlü, 160 odalı dev bir yapı. Bu yapının baş mimarı ise, zaman biteceğini kimsenin bilememesi, projeyi tam anlamıyla 83 yaşında ölene kadar bu evde oturan ev sahibi, milyoner dul takip eden ve anlayan bir otoritenin eksikliği nedeniyle, evin Sarah Winchester. 650 dekarlık bir alana yayılan bu evin içinde birçok ilginç "özellik" (yazılım dili ile "bug", “hata” ya da yapımı, 1884 yılında başlayıp, Sarah Winchester’in öldüğü yıl "dokümansız olan 1922’ye kadar, tamı tamına 38 yıl sürmüş. Yapımında, tam ulaşmayan merdivenler, labirenti andıran koridorlar, yalnızca zamanlı 22 usta marangoz, 18 hizmetçi, 12 bahçıvan ve bitmemiş yüzlerce inşaat isçisi çalışmış. Bu evin yapımı, San Jose uzanmayan yarım şömine bacaları, düz duvara açılan kapılar, şehrinde neredeyse bir sektör haline gelmiş, öylesine ki, yeni bahçeye açılan ve merdiveni olmayan kapılar, güneş ışığını, başlayan demiryolu rayı döşeme planları, bu evin yapımı ne- gökkuşağına çeviren, 12 bin dolarlık süslemeli pencerenin, deniyle ulaşımını güneş almayan kuzeye bakan cepheye yerleştirilmesi, aynı kolaylaştırmak için, demiryolunun evin yakınlarından geçmesi görevi gören odalar (6 mutfak gibi), bu ilginç “özelliklerden” değiştirilmiş; sağlanmış. yapım Evin Amerika’nın malzeme askeri ve masrafları, beynini eşya metrekare-metrekare, içinde toplayan Pentagon binasından bile daha pahalıya mal olmuş. düşüncelerindeki planlar ile başlar, daha sonra mimar bu kaba alıp, kararlaştırılır, profesyonel müteahhit plan bulunur haline ve getirir, mimarın bütçe planları, belirlenen bütçe ve zaman içerisinde, işçilerin yardımı ve müteahhidin kontrolü altında gerçekleştirilir. Winchester Malikanesinin yapımı ise bu işleyiş biçimini takip etmemiş. Müteahhit, mimar ve müşteri görevleri toplanmış, ev sahibi Sarah Winchester . Teknoloji Kimin Umurunda? odalardan yalnızca bir kaçı. görmek mümkün. ulaşılabilen bitmiş Hiçbir odalar, yere çatıya 13 Satın alındığında 8 odalık çiftlik evi, bittiğinde birçok bölümü kullanılmaz olan 160 odalık devasa bir yapı haline Bir ev yapımı süreci kabaca, müşterinin ev yapım isteği ve planları fonksiyon") tek bir isimde gelmiş bu basit tasarım ve inşaat projesi. Harcanan paraya, yaratıcılığa, enerjiye ve zamana rağmen... Bütün bunlar size bir şeyleri hatırlatıyor mu? Gerçekçi plan ve dokümanlardan eksik olarak başlayan projeler! Gelecek düşünülmeden oluşturulmuş ürünler ve bu ürünler üzerindeki yapılan “genişletici" eklemeler! Projeye tam anlamıyla hakim olmayan, olamayan proje müdürleri! Projenin tam olarak nereye gittiğini bilmeyen çalışanlar! Ne istediğini tam olarak Teknoloji Kimin Umurunda? 35 bilmeyen müşteriler! Teknolojinin olasılıklarını anlamayan ve “olsa iyi olur" ile proje başlatan müşteriler, müdürler, şirket sahipleri! Mantığa aykırı istekleri sorgulamayan, “hayır” demeyi bilmeyen, “evetçi" proje müdürleri! Herhangi bir “gereksinimi" karşılamayan, belirli bir sorunun çözümü olmayan fonksiyonlar! Bir amacı olmayan ürün yenilikleri! Gerçek ve gerekli fonksiyonların işlevi yerine “duvar renklerini" ve “kapı kulplarını" önemseyen proje planları! Piyasaya çıkmadan önce “tamamen bitirilmeye" çalışılan ya da “kusursuz” olması için zaman harcanan ürünler! Teknoloji Kimin Umurunda? 38 III – AMAÇ ve HEDEF TASARIMI M aalesef, müşterilerimizin, bir Web sitesi ya da Web uygulamasına sahip olma isteklerindeki asıl amacı öğrenmek zor ve zahmetli bir işlem. Neredeyse, bazı müşterilerimiz, bir Web sitesine sahip olma amaçlarını ve hedeflerini bizlerle paylaşmak yerine, dişçide kanal tedavisi görmeyi tercih eder bir tavır ile karşımıza çıkıyorlar. Onların beyinlerinin içindeki proje detaylarını öğrenmek, projenin gerçek amacını ortaya çıkarmak ve en önemlisi, bu Web sitesini ya da Web uygulamasını kullanacak kişilere iyi bir deneyim yaratabilecek sonuçları üretmek, sanırım bizim işimizin en zor kısmı. Sihirli İksir, Altın Kural Bir Web sitesini cazibeli kılmanın maalesef herhangi bir altın kuralı yok. Bir Web sitesinde uyguladığınız metot, diğer bir Web sitesi projesinde aynı etkiyi vermeyebiliyor. O nedenle, bilgi mimarlığının, kullanılabilirliğin ve kullanıcı-Web davranışlarının, genel kurallarını iyi anlamak ve nedenlerini iyi bilmek gerekiyor. Unutmamak gerekir ki, kuralların arkasında yatan nedenleri anlamadan, sorgusuz sualsiz bu kurallara uymak, sizi beklenmeyen bir durum karşısında tehlikelere karşı savunmasız bırakacaktır. Maalesef birçok kişi Nasıl sorusunu sormayı Neden sorusuna tercih ediyor. Web tasarımı konusunda bilgi veren siteler, al-kullan, al-yapıştır, işte-kolay-çözüm-yolu, 10 Kural yazıları ile dolu. Herkes “Nasıl yapılıyor bu?” sorusunu soruyor, “Neden yapılmış bu acaba?” sorusunu sormadan. Web içinde kullanılan tekniğin ve teknolojinin önemi yok artık. Olgulaşmaya giden yola dönüş yaptı artık Web ve Internet. Bir milyar kullanıcılı bir platform haline geldi ve her geçen gün daha da büyümekte. Bugün kullandığımız teknoloji ya da terimler belki de yarın, yerini yepyeni terimlere, teknolojilere bırakacak. Hani o yıllar önce öğrendiğiniz ve Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 39 bilmekten gurur duyduğunuz Pascal ve Fortran yazılım dillerini en son ne zaman kullandınız? yarın da en önemli konu, kullanıcı deneyimini maksimize etmek olacak. Zaten kullandığınız bütün Web teknolojileri, buna yardımcı olmak için ortaya çıkmış araçlar değil mi? Bunlar, her kullanıcının, her türlü cihazla, sitenizde iyi bir yaşaması için kullanılması gereken yardımcı teknolojiler değil mi? Hedef, kullanıcının sitenize geliş amacını gerçekleştirmelerine yardımcı olmak, DVD oynatıcı ile dışarıda park etmiş yeni Audi arabanız arasında Fakat bazı şeyler değişmeyecek yıllar da geçse. Bugün de, deneyim 40 onların hedeflerine ulaşmalarını sağlamak değil mi? koşuştururken buluyorsunuz. 14 Peki ya E320 model Mercedes arabalara ne demeli? Hepimiz arabanın yağını kontrol etmek için arabanın kaputunu kaldırıp, yağ çubuğunu gözden geçirmişizdir ya da en azından, yağın nasıl kontrol edileceği konusunda fikir sahibiyiz. E320, herkesin iyi bildiği, yapabildiği bu basit işlemi, “kullanıcı rahat etsin” diye arabanın içine koyduğu elektronik gösterge ile değiştirmeye karar verdi. Böylece arabadan inmeden, kaputu açmadan yağı kontrol edebileceksiniz. İyi fikir! Fakat Yani sitenizin en son teknolojiler ile oluşturulup, bütün oy- Kim Vincente, Human Factor kitabında bu işin o kadar da lama sitelerinden 5 üzerinden 5 yıldız ve kırmızı kurdele kolay olmadığından bahsediyor. İşte hepimizin iyi bildiği basit alması, sitenizi ne kullanılır ne de popüler yapacak. Eğer 15 yağ kontrol etmede izlememiz gereken 6 adım : kullanıcı deneyimini artırmayı başaramıyorsanız, eğer 1. adım – Arabanın kontağını kapat. sorusuna tercih edemiyorsanız, sitenizin başarısından söz 2. adım – 3-4 dakika yağın dibe çökmesini bekle. etmek imkansız hale gelecektir ilerleyen yıllarda. 3. adım – Kontak anahtarını iki boğum döndür. Peki ya tasarımcının ya da yazılımcıların, teknolojik olarak 4. adım – 3-4 dakika bekle. (neden? Zaten beklemedik mi?) "gerçekleştirilebilecek" bir teknolojiyi, sırf yapılabiliyor diye, 5. adım – 1 saniye aralıkla kilometre sayacına iki defa kullanıcınızı tanımıyorsanız, eğer “Neden” sorusunu “Nasıl” geleneksel ürünün içine özellik olarak dahil etmesine ne demeli? Bu, Neden-Nasıl çelişkisine güzel bir örnek değil mi? Audi arabalarında kullanılan yepyeni teknoloji gibi örneğin. bas. 6. adım – Yağ durumunu takometredeki ekranda oku. DVD ve yepyeni araba. Her ikisi de teknolojinin bir parçası. Kilometre sayacının araba yağı değiştirmek ile ne alakası Neden bunları bir otomotiv şirketi bir araya getirmesin ki!!! var? Eğer hiçbir bilgi yoksa, bu adımları yalnızca konsola Eğer bir yakın arkadaşımın yaptığı gibi yeni bir Audi marka bakarak nasıl öğrenebiliriz? Teknolojik olarak yapılabilirlik, araba arabanın “yapılması gerekiyor” demek mi? Burada çözüm bulunmaya kullanma kılavuzu o alıştığımız türden yani kağıt kitaptan çalışılan sorun nedir? Nerede kullanıcı deneyimi? Geri verin oluşmuyor. Onun yerine, Audi firması, sırf “yapılabiliyor", bana yağ çubuğumu! satın alacak olursanız göreceksiniz ki “ilginç fikir", “olursa iyi olur" ya da “son teknoloji" diye, size Microsoft, her yeni Office programı sürümü için, DVD kullanma kılavuzu vermeyi uygun buluyor. Eğer yine kullanımını kolaylaştırma vaadi veriyor. Nedeni ise 400 milyon arkadaşımın yaptığı gibi arabanın sigortalarından birini değiş- kullanıcıdan tirmek istiyorsanız, kendinizi, evin oturma odasında bulunan gösteriyor Teknoloji Kimin Umurunda? ki, toplanan Office geribildirim Word verileri. kullanıcıları, Teknoloji Kimin Umurunda? Bu program veriler içinde 41 42 bulunan tüm fonksiyonların, yalnızca yüzde 5'ini kullanıyor. Kullanıcının odak noktası içerik olmalı, arayüz değil! Bu nedenle, Microsoft’un uzun suredir üzerinde çalıştıkları Kullanıcıya vereceğin seçenekleri/fonksiyonları kısıtla! yeni Office 12 versiyonu, inanılmaz, yepyeni bir ara yüzü Seçeneklere/fonksiyonlara içinde barındırıyor. En azından, Microsoft öyle söylüyor. Normal bir ofis sekreterinin, Microsoft Office ile geçirdiği zamanın, evde eşi ile geçirdiği zamandan bile daha fazla olduğunu düşünürsek, kolay kullanımı hedefleyen bir arayüzün, ne kadar gerekli ve değerli bir çalışma olduğunu anlayabiliriz sanırım. Microsoft Office 12 proje sürecinde, bazı tasarımcılar ve mühendisler, programın daha kolay kullanılması için neler ulaşmayı kolaylaştır ve optimize et. Uygulamanın ruhunu öne çıkar! Arayüzde önemli olan homojeniklik değil, tutarlıktır. Açık ve dürüst olmak, akıllı ve kurnaz olmaktan çok daha iyidir. Unutmayın! Bizler, Web tasarımcıları, ürün mühendisleri, pazarlamacılar, şirket yöneticileriyiz. Bizler, ürettiğimiz, yapılması gerektiğini birçok proje toplantısında tartışmışlar ve tasarladığımız ürün ve uygulamaların, gerçek kullanıcıları kullanılmayan bazı fonksiyonların ya programdan çıkarılması değiliz. Sizler müşteri değilsiniz. Ve o şekilde davranmayı ya da kullanılan bir fonksiyon ile yer değiştirilmesi kararına bırakın! Müşteri adına, verisiz, tahmin usulü karar vermeyin. varmışlar. Savundukları bu tavsiyeleri desteklemek içinse Çıkın sokaklara! Gerçek müşteriler ile konuşun, test yapın, en kendi önemlisi ürününüzü, Web sitenizi kullanırken onları izleyin. deneyimlerinden, arkadaşlarının deneyimlerinden bahsetmişler. Bu tavsiyelerden biri, uygulamada yer alan Bulacağınız sonuçlar sizi gerçekten şaşırtacak! Yapıştır düğmesinin neredeyse hiç kullanılmadığı için, ana Birkaç yıl önce katıldığım bir konferansta ilginç bir kitabın menüden çıkarılmasıymış. Sizi bilmem ama ben en son ne adını duyup, o gün içinde satın alıp, okumuştum. Kitabın ismi zaman Yapıştır düğmesini kullandığımı hatırlayamıyorum. Yapıştır düğmesi, program içinde belki de en az belki de hiç kullanmadığım düğmelerden biri. Yapıştır düğmesi yerine denizde gezinirken kaza sonucu hayatını kaybetmiş 100 Ctrl+V klavye kısayolunu kullanmayı tercih ediyorum. Eğer hataları tekrarlamamanız için bir takım dersler veriyordu bana kalsaydı, ben de o düğmeyi kaldırma kararına “evet” (uykuya yatmadan önce okumamanızı tavsiye ederim). Bu derdim. Fakat biz tasarımcılar, bu şekilde yola çıkamayız, kitabın içinde beni en çok etkileyen paragraflardan biri: Deniz Kanoculuğunun Derin Tehlikeleri. Kitap, kano ile amatör kanocunun yaptıkları hataları inceleyip, size bu 17 çıkmamalıyız. Elimizde kullanıcı testleri, gerçek kullanıcı verileri olmalı tasarım kararları vermek için. Ve işin ilginç yanı, 400 milyonluk kullanıcı verileri gösteriyor ki, Office Word içindeki ana menüde en çok kullanılan düğmelerden biri Yapıştır . Milyarlarca kullanım verisine sahip olan Microsoft Office'in yeni tasarım takımının çıkardığı sonuçları merak ediyor musunuz? İşte bütün tasarımcıların, yazılımcıların, mühendislerin 16 duvarlarına asması gereken liste : Teknoloji Kimin Umurunda? Kurallara, bu kuralların arkasında yatan asıl nedenleri anlamadan, gözü kapalı uymak, bizi, bir tehlike durumunda, içinde bulunduğumuz sorunu çözmek için tahmin yapma yoluna iter ki, bu davranış, bize, ciddi tehlikelerin kapısını açar. Kanoyla gezinirken, büyük bir dalganın sizi alabora etmesi sonucu, sıcaklığı 5 dereceyi geçmeyen Atlantik Okyanusuna Teknoloji Kimin Umurunda? 43 düştüğünüzde ve bedeninizin soğuk su nedeniyle uyuşmasına yalnızca birkaç dakika kaldığında, içinde bulunduğunuz 44 “Oluşturduğunuz güvenlik sorusunun cevabı en az 6 harfli olmalıdır” durumdan, acaba kurtulmak için 100. sayfada okuduğunuz bilgileri mi yoksa 215. sayfadaki tavsiyeleri mi uygulamanız Nasıl olur? Benim kedimin ismi Pisi idi. Bu demektir ki gerekiyor? İşte bizler de bugünün teknolojisine bu şekilde ben, bir kullanıcı olarak bu güvenlik sorusuna bir cevap bakıyoruz: Ezberci ve Nasılcı . Anlayarak ve Nedenci bir şekilde üretmek değil. hayvanının ismini” değiştirmem lazım! Hatıraları ile birlikte zorundaysam, “Çocukluk çağında beslediğim ev mi? E-posta atıp bu soruyu sordum cep telefonu şirketine fakat Kedimin İsmini Değiştirmekten, Kullanıcı Odaklı Tasarıma halen bir cevap gelmedi. Kanada’da, cep telefonu hizmetlerini kullandığım şirketin bir Web yepyeni bir sektör. Elimizde, altın yol, altın anahtar ya Web sitesi var. Bu sitede, aylık fatura bilgilerimi, kim ile ne da altın kural yok henüz. Herkes kafasına göre bir şeyler kadar konuştuğumu görebiliyor, faturamı ödeyebiliyor hatta yapıyor. Bir düğme bir sitede belirli bir anlamı taşırken, başka telefonuma bir Web sitesi içinde aynı düğme bambaşka bir anlamı ifade bırakılmış olan telesekreter mesajlarını bile ediyor. Bizim gördüğümüz Web, yalnızca buz dağının tepesi ve dinleyebiliyorum. Geçenlerde bana bu şirketten bir e-posta geldi. E-postada, kullandığım Web sitesi içinde, güvenliği arttıran ve geliştiren bazı çalışmaların yapıldığını ve benim bu Web sitesine gidip, şimdiye kadar oluşmuş tüm kavramlar, alışkanlıklar ve çalıştığını zannettiğimiz kurallar, ileride tamamen yıkılabilir, her geçen gün önemini kaybedebilir. istediklerini Başarılı bir Web projesine, öncellikle, o Web sitesinin yazıyordu. Web sitelerini ziyaret ettim. Kişisel güvenliğimi sıkı hedefini iyi anlamak ile başlamak gerekiyor. Bir Web sitesinin bu güvenlik hizmetlerinden yararlanmamı sıkıya koruyabilmem için, benim “güvensiz” olan şifremi şirket yönlü amacı, bir “şeyler” satmak, bir “şeyler” satmaya değiştirmemi ve ayrıca kendim karar vereceğim bir güvenlik yardımcı olmak; daha fazla kar sağlamak, şirket markasını sorusu oluşturarak ilerideki bir tarihte eğer yeni şifremi tanıtmak ya da daha iyi pazarlamak olabilir. İşin garip yanı, unutursam, bana, bu sorunun cevabına karşılık, şifremi, e- şirket postama gönderebileceklerini söylüyorlardı Web sitelerinde. kullanıcısının Güvenlik sorusu? Çok güvenli bir yöntem değil ama iyi bir başlangıç diye düşündüm. Listede “Annenizin kızlık soyadı”, “En beğendiniz renk”, “Yakın arkadaşınızın doğum tarihi” gibi sorular vardı. Ben bu sorulardan “Çocukluk çağında beslediğiniz ev hayvanının ismi” sorusunu seçip, cevabını sorunun aşağısında bulunan kutuya yazdım: Pisi . Buraya kadar her şey yolunda. Gönder tuşuna bastım ve aşağıdaki hata mesajı ile karşılaştım: Teknoloji Kimin Umurunda? hedeflerinin hiçbiri, hedefleri ile genelde, uyuşmazlar. bir Bir Web Web sitesi sitesi kullanıcısının hedefleri ise, en uygun fiyatı bulmak, siteye geliş amacını gerçekleştirmek ya da bir tüketici olarak kendini özel hissetmek olabilir. Görüldüğü gibi iki grubun da hedefleri birbirlerinden çok farklı. Peki biz, Web çalışanları, tasarımcılar, proje yöneticileri, yazılımcılar, bu bahsettiğim iki grubu aynı anda nasıl memnun edebiliriz? Bu iki hedefin yani şirket hedeflerinin ve kullanıcı hedeflerinin birbirinden farklı olmalarına rağmen, birbirine yakınlaştırıp, her iki grubu da tatmin edecek bir yöntem var mı? Teknoloji Kimin Umurunda? 45 46 Bu soruların cevabı sihirli bir terimin içinde saklı. Altın David Allen, bize, öncellikle, yeri yurdu belli olmayan bu kural olmayabilir fakat demir gibi işleyen bir tasarım metodu “şeyleri” tanımlamamızı öneriyor. Daha sonra, bizimle ilgili var. Tasarım projelerinde, bu modelin uygulama şeklindeki olmayan ya da üzerine bir çizgi çekebileceğimiz “şeyleri” görülen farklılıklar, bu metodu, altın anahtar olmaktan uzak listeden atmamızı tavsiye ediyor. Ve son olarak bize, bu tutsa da, şu an elimizdeki en güvenilir tasarım metodu. Bu “şeyleri” nasıl organize edip, nerelere koymamız gerektiğini tasarıma Kullanıcı-Odaklı Tasarım adı veriliyor. Kullanıcı- bulmamıza yardımcı oluyor. Odaklı Tasarım, bir şirketin Web sitesinde yer almalarını Birçok eskrimci, kendilerini geliştirmek için tenis kitapları istedikleri “şeyleri” içeren anlamlı desenler ile iyi bir sanal okuyup, tenis provaları yaparlar. Çünkü, tenis ve eskrim, deneyim yaratarak, kullanıcıya, hedeflerine ulaşmaları için disiplin olarak birbirlerine çok benzeyen iki spordur. İşte güç ve yetki vermektir. Bu tanım içinde bahsi geçen “şeyler”, benim de yukarıda bahsettiğim kitabı satın almamın sebebi, dijital kamera, bilgisayar, kitap, ülser hakkında yazılmış bir hayatımdaki “şeyleri” organize etmek değil, bu kitabın, bir Web makale, iletişim bilgileri ya da herhangi bir “şey” olabilir. sitesi oluşturmak aşamasında, benim yaşadıklarımı çok iyi Önemli olan tüm bu şeylerin iyi bir şekilde organize edilip, anlatmasından dolayı idi. Tanımla, ele, organize et. Zaten kullanıcıya sunulmasıdır. çoğumuz bu metodu uygulamaya çalışmıyor muyuz tasarım David Allen, hayatınıza düzen getirmenize yardımcı olan aşamasında ya da hangi linkin, hangi içeriğin nereye ait tavsiyelere yer verdiği Getting Things Done kitabında, “şey" olduğunu bulmaya çalıştığımızda? Peki bu iş gerçekten bu adını verdiğimiz kelimeyi şu şekilde tanımlıyor: 18 kadar basit mi? Maalesef hayır. Bu kadar kolay değil! Bu, sürecin yalnızca bir kısmı. Şey, fiziksel ya da psikolojik yaşantınızı meşgul eden ve ait olması gerektiği yerden tam olarak emin olmadığınız nesnelere ve/veya düşüncelere verilen isimdir. Bu herhangi bir “şey” olabilir. Örneğin uzun zamandır yazmayı planladığımız bir mektup ya da e-posta, yatak odasında halının üzerine saçılmış, asılmayı bekleyen gömlekler, yıkanacak çamaşırlar, akşam yapılacak yemek, müşteriye teslim etmeniz gereken tasarım ya da proje teklifi... İşte bu örneklerde ki her şey, hayatımızı ya fiziksel ya da psikolojik olarak meşgul ediyor ve maalesef çoğu zaman bu “şeylerin” nereye ait olması gerektiği hakkında hiçbir fikrimiz olmuyor. Beynimizin içinde tasmasız gezinen düşünceler arasında yerini alıyor, aklımızı, fikrimizi meşgul ediyor. Evi barkı olmayan bir dolu “şey”. 2005 yılının yaz aylarında, Türkiye’de ismi duyulmuş bir eTicaret şirketinin Web sitesi üzerinde kullanılabilirlik danışmanlığı yapma şansına sahip oldum. Bulduğum kullanıcı sonuçları beni fazla şaşırtmadı çünkü dünyanın her bir köşesindeki sanal kullanıcılar, üç aşağı beş yukarı aynı duygular içinde paylaşıyorlar. hareket Projenin beni ediyorlar, şaşırtan aynı kısmı, özellikleri sözü edilen şirketin yalnızca tek bir ticari hedefinin olmasıydı. Şirketin birkaç yıllık ticari yaşam hayatında, hedeflerinin yalnızca kar etmek ve maliyet düşürmek olması beni hem şaşırttı hem de düşündürdü. Gerçekten yalnızca kar amacı güden bir şirket, sanal bir ortamda varlığını sürdürebilir mi? Bu sorunun cevabı bence gayet basit. Evet sürdürebilirdi fakat artık Web 2.0 ile bu çok zor bir hale geldi. Web 2.0 ile birlikte, kullanıcı beklentisi değişti. Bilgiye ulaşım ve bilginin şekillenmesi değişti. Artık, eskisi gibi kontrolü ellerinde bulundurmaya Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 47 48 çalışan; kullanıcının isteklerinin ve tercihlerini, merkezden Kullanılabilirliğini ve kullanıcı memnuniyetini test ettiğim yöneten dönem bitti. Eski dönemin yerine, kullanıcıya kontrolü bu e-Ticaret Web sitende, olumlu bir sanal deneyime sahip koşulsuz bir şekilde veren, onların tercihlerine göre ticari olarak, istediğiniz ürünü satın alabiliyorsunuz. Ben, bu projeyi hedeflerini belirleyen bir model geldi. Ve bu model içinde bir kabul edip, çalışmalara başladığımda, herhangi bir kullanıcı şirketin sistemi gibi davranmakla başladım işe. Siteyi ziyaret ettim, etrafta yaşamını benimseyerek, sürdürmesi, kullanıcı kullanıcı etmekle gezinmeye başladım ve sonunda beğendiğim birkaç ürünü oluşabilir. Bunun örneklerini her geçen gün görüyoruz. Sizin sanal alışveriş sepetine atıp daha sonra kredi kartım ile satın arama sonuçlarınızı deneyimini odaklı kontrol portallardan aldım. Buraya kadar her şey güzel(di) ta ki ürün, evimin (Excite, Infoseek v.b.), “Kendimi Şanslı Hissediyorum” düğmeli kapısına 1,5 hafta geç gelinceye kadar. Sıradan bir kullanıcı Google’a; e-postanızı, doğum etmeye maksimize çalışan kızlık gibi davranmaktaki amacım, hem bu sitenin müşterilerinin soyadını vermeden satın almak isteyebileceğiniz hiçbir ürünü tarihinizi, annenizin nasıl bir sanal deneyime sahip olduğunu anlamak hem de göremeyeceğiniz sanal ticaret modellerinden; istediğiniz gibi sanal olan kullanıcı deneyimimin, sanal olmayan ortama nasıl kullanacağınız, bir sitedeki bilgileri diğeri bir site ile karıştıra- taşındığını ölçmek idi. Bana bir buçuk hafta geç ulaşan ürün, bileceğiniz, kullanım şekline, sorun çözüm yöntemine kendiniz bende pek olumlu bir deneyim yaşatmadı. Olumlu başlayan karar sanal satın alma deneyimime ve olumsuz sonuçlanan teslimat verebileceğiniz, hatta kategorileri bile kendiniz tasarlayabileceğiniz Web sitelerine. Bu yeni Web modeliyle bir- sürecine başka bir şeyler daha eklemek istedim ve gelen ürünü likte değişen başka bir şey ise, sanal deneyimin, sanal olmayan iade etmek istedim. Nedeni ise bu sitenin müşterileri, benim deneyimi etkileyebildiği gerçeği. Sermaye Piyasası Kurulunun, yaşadığım deneyimin aynısını yaşayabilirdi ya da herhangi bir bir Internet sitesinin forum kısmına bir şirketin hisseleriyle müşteri, satın aldığı bir ürünü, herhangi bir nedenden dolayı, ilgili yazan iade etmek isteyebilirdi. İade süreci, teslimat sürecinden bile Voltran532 takma isimli bir İnternet kullanıcısına, 2006 daha olumsuz geçti benim için. Kolayca bulunamayan telefon yılında 11 bin YTL para cezası vermesi, sanal deneyimin, sanal numarası, arkası gelmez çağrı merkezi konuşmaları, kabaran olmayan nasıl telefon faturası, satış numarası, “posta ücretini kim ve nasıl Burada sorulacak ödemeli?” tartışmaları, gereksiz kabalık, anlamsız ve olumsuz soru, Voltran532 isimli bir kişinin tavsiyelerini dinleyip, müşteri deneyimi! Bütün bunlar bittiğinde bir daha bu ve borsada yatırım yapan kişilerin kimler olduğu. Birçok gazete, benzeri sanal merkezi kullanmama yeminleri... olarak gerçeğe aykırı davranışlarımız yorum ve ve tavsiyeler kararlarımızı etkileyebileceğini gösteren en yeni örnek. 19 dergi, köşe yazarları, yatırımcıları yanıltabilecek borsa ha- Sanal deneyim, bir kullanıcının, Internet tarayıcısının berleri yazıp, çizerken, neden Voltran532 cezalandırılıyor? adres çubuğunda başlayıp, ödeme tuşuna basması ile biten bir Bence gerçek nedeni, birçok kişinin Internet’i, o eski medya ve süreç değildir. Sanal deneyim bir sözleşmedir. Yalnızca karı bilgi platformlarından daha fazla önemsemesi, bilginin daha maksimize etmeye yönelik şirket hedefleri, tek kurşunluk hızlı el değiştirmesi, vatandaş gazeteciliğine olan güven ve en tabanca gibi, sizi şirket olarak bir ya da birkaç kez memnun önemlisi sanal bilginin ve deneyimin, sanal olmayan bilgi ve edecek fakat müşterinin geri dönüşünü engelleyecektir. deneyim kadar etkili ve gerçekçi olduğu. Kapa parantez! “Olumlu Sanal Sözleşme” düşünce yapısını, ticari model olarak Teknoloji Kimin Umurunda? benimseyen bir çok sanal şirket Teknoloji Kimin Umurunda? var günümüzde. 49 50 Bunlardan biri NetFlix şirketi. NetFlix, bir sinema filmi 4 yaşındaki kızım yaklaşık 2 senedir çocuk bezi kullanmıyor kiralama şirketi. Bu şirketin Web sitesinde, küçük bir ücret ile ve ben bunu, benim tuvalette bir şeyler okuma merakıma aylık ya da yıllık üye olup, istediğiniz kadar filmi, istediğiniz bağlıyorum. Öyle garip bakmayın şimdi. Birçoğunuz tuvalette zaman, Öncellikle, gazete, dergi türü şeyler okuyorsunuz değil mi? :-) Şimdi ne bir alakası var tuvaletle gazete okuma ile lazımlığın diyebilirsiniz. seyretmek sitelerinden kiralayabiliyorsunuz. istediğiniz filmlerden oluşan liste hazırlıyorsunuz. NetFlix bu listede yer alan 4 adet filmi aynı anda evinize postalıyor. Seyrettiğiniz filmleri onlara geri postaladığınızda, listenizde bulunan diğer filmleri Anlatayım: Yaklaşık iki sene önce, tuvalette okuma merakımı giderecek size dergi, kitap arayışının sonucunda, Charmin marka tuvalet gönderiyorlar. Yani, her zaman evinizde 4 adet kiralık NetFlix kağıt paketinin üzerinde yazanları okumaya başladım. Bu filmi bulunuyor. NetFlix, kullanıcı sanal deneyimin ne kadar paketin üzerinde, bir Web sitesi adresi verilmişti. Bir tuvalet önemli olduğunu iyi bildiğinden, sitesini, bu deneyimin en iyi kağıdı firmasının Web sitesi olması garip diye düşündüm kendi şekilde gerçekleşmesine olanak sağlayacak şekilde tasarlamış: kendime. Acaba ne gibi bilgiler var bu site içinde merakı ile, tavsiye filmleri, kolay ulaşılır kategoriler, detaylı ve bilgi verici Charmin içerik, film oylama, yorum yazma, sizinle aynı zevkleri (tuvaletten çıktıktan sonra tabi ki. Yanımda diz üstü bilgisayar tuvalet kağıtları Web sitesini ziyaret ettim paylasan diğer NetFlix kullanıcılarından bir grup oluşturma getirecek kadar da meraklı değilim tuvalette okuma işine). v.b. NetFlix, sanal olmayan deneyimin de kalitesinin önemli Gördüklerim beni gerçekten şaşırttı. Güzel bir tasarım ile olduğunu biliyor ve bu nedenle, her gelen DVD ile birlikte, hazırlanmış bu sitede, bir o kadar güzel ve ilginç bilgiler ücreti ödenmiş, posta pullu zarf da gönderiyor size. Ayrıca, bu bulunuyordu. Sunulan bu içerik sayfalarından biri de, şirketin zarf içinde size değişik etiketler de veriyor: “DVD çalışmıyor”, gelecek nesil müşterileri yani şu an çocuk bezi kullanan “DVD zedelenmiş” gibi. Sorununuzu anlatan bu etiketlerden çocuklar için hazırlanmış olan sayfalardı. Tabii ki burada ki birini zarfın üzerine yapıştırıp gönderdiğinizde, şirket, sizin bilgiler sorununuzu hemen çözüyor. Ayrıca, DVD kiralama işinde hazırlanmıştı. bulunan tüm şirketlerin izlediği “gecikme ücreti” politikasını (Potty Training) idi. Link bana, kızımın o dönemde lazımlık çocuklar için Linkin değil üzerindeki onların ebeveynleri isim "Lazımlık için Eğitimi" izlemeyen NetFlix, yaptığı bu öncülük ile BlockBuster gibi eğitimi olmadığı için ilginç geldi ve hemen bu link altında Kuzey Amerika’daki sektör devinin gecikme ücreti kavramını sunulan ve gerçekten de iyi hazırlanmış bilgi verici yazıları şirket politikasından kaldırmalarına ön ayak oluyor. Tuvalet Kağıdından Web Sitesi Yapmak Doğal olarak sorabilirsiniz: Peki her şirketin Web sitesi, bir amaca hitap etmeli mi? Peki ya bizim şirket, tuvalet kağıdı üretiyorsa? Simdi bundan nasıl bir kullanıcı amacı çıkarabilir, onların deneyimini maksimize edebiliriz? Teknoloji Kimin Umurunda? okumaya başladım. Bu sayfalar içinde, eğer kişisel bilgilerinizi verirseniz, şirket tarafından size, bedava çocuk etiketleri, kitaplar gönderilmesini sağlayan bir kullanıcı formu da vardı ve ben, bu formu doldurup yolladım. O gün bugündür, Charmin şirketinden, ayda bir, bana, ürünleri ile ilgili tanıtım epostaları gelir. Bu şirket, verdiği bu hizmet ve içerik ile hem benim e-posta kutumu avuçları içine alarak reklamlarını yapmaya başladı hem de 4 yaşında bir müşteri kazandı çünkü ha- Teknoloji Kimin Umurunda? 51 len bazı geceler, kızım yatmadan önce, Charmin şirketinin gönderdiği kitabı ona okumamı istiyor. 52 "Bir Web sitem olsun çünkü diğer rakip şirketlerin Web sitesi var” anlayışı çok yanlış. Eğer Web sitenizde, kullanıcınızı Charmin, kullanıcılarına seviyeli, eğlenceli ve kafi oranda ilgilendirecek bilgi, içerik, deneyim yoksa, bu Web sitesi, bilgi veriyor ve bu şekilde, kullanıcı deneyimini en üst seviyeye şirketinize hiçbir şey kazandırmayacak hatta bir nedenle, bir çıkarmayı başarıyor. Psikolojide, "eleyici/seçici dikkat" denen şekilde sitenize gelebilecek kullanıcıların, istedikleri bilgiyi bir kavram vardır. Mesela, Toyota Corolla marka bir araba bulamaması satın almadan önce, bu arabaları sokakta görmezken, Corolla malzemesi haline gelecektir. Daha da kötüsü, eğer rakip marka araba aldıktan sonra, yüzlerce kişinin, sizin gibi Corolla şirketin Web sitesi, kullanıcı amaç ve hedeflerini karşılıyorsa, sahibi olduğu birden bire dikkatinizi çeker. Ben, Charmin Web müşteriniz, sizin siteniz yerine rakip şirketin sitesini tercih sitesini ziyaret ettikten sonra, Charmin şirketinin televizyon edecektir. reklamlarında, Web sitelerinin adresini verdikleri dikkatimi kendimize sormamız gereken birkaç soru var: çekmeye başladı. Sırf küçük bir Web ziyareti sonucu yaşadığım “sanal deneyim” ve “müşteri memnuniyeti” nedeni ile, ben, benim gibi küçük yaşta çocukları olan arkadaşlarıma, lazımlık eğitimi ile bilgiler alabilecekleri bu sitenin adresini vermeye başladım. Bir açmak için Web sitesi açarak, sanal yaşamlarına siteyi, şirketiniz Sitenin amacı nedir? Bu siteyi için kullanıcılara ziyaret kötü açmadan edebilecek bir reklam önce kullanıcı kendi grupları kimlerdir? Bu site ile şirketin kazanmak istedikleri nelerdir? Müşteri ile Aynı Dili Konuşmak Günümüzde birçok site, amaç ve hedef tespiti yapmadan, site nedeniyle Peki biz tasarımcılar, değerini çok iyi anladığımız, sanal ve başlıyorlar. Fakat bu sitelerin çoğu, yalnızca o firmanın sanal olmayan müşteri deneyiminin önemini, şirket sahiplerine patronunu ve çalışanlarını ilgilendirecek bilgilerle dolu ve ve şirket yöneticilerine nasıl anlatabiliriz? Onların, bunu iyi maalesef bu şirketler kendisine “bu ürünleri kullanan kişiler anlayabilmesi için hangi metodu kullanabiliriz? bu bilgileri görmek istiyor mu?” sorusunu sormuyor. Örneğin Öncellikle, tasarımcıların ve proje yöneticilerinin sahip tuvalet kağıdı üreticisi bir şirketin Web sitesinde, tuvalet olması gereken en önemli yetenek “HAYIR” demeyi bilmek kağıtlarının rulo uzunluğunun 25 metre olduğunu yazması, bir olmalı bence. kullanıcının yaşantısına nasıl bir katkıda bulunabilir? Ya da bu bilgi, kullanıcıların, siteyi yeniden ziyaret etmelerini, Bir-iki hafta içinde bir Web sitesi istiyorum! arkadaşlarına tavsiye etmelerini nasıl sağlayabilir? Charmin İlginç duran, yanar-dönerli bir şeyler olsun! örneğinde, şirket, Web sitesi ile, bedava olarak verdikleri çocuk Şurada gördüm, ben de aynını istiyorum! etiketleri ve kitaplarla kızımın lazımlık eğitimini eğlenceli Siz bu işi iyi biliyorsunuz, yapın bir şeyler görelim! hale getirirken, benim kişisel bilgilerimi de bu yöntemle almayı başarıp, kişiselleştirilmiş reklam yapma olanağına sahip oldu. Teknoloji Kimin Umurunda? diyen müşteriler ile Basit bir kararı bile veremeyen, Karar verme yetkisine sahip olmayan, Teknoloji Kimin Umurunda? 53 54 Düşük bütçe, büyük planı olan, talihsiz bir unvanın sahibi. 20 Birinci Dünya Savaşı 1918’in 11. Gerçek dışı beklentileri olan ayının 11. günün 11. saatinde sona erdi ve İtilaf Devletlerinden müşteri tipleri, sizi, plansız ve başarılı olmayacak projelere sürükleyecektir. Bu nedenle bu tip müşterilere “HAYIR” diyebiliyorsanız, projenin verimli gidişatını büyük bir ölçüde sağlamış olursunuz. Tasarım süreci, şirket, şirketin değişik bölümleri ve ortak kullanıldığı, kararların toplu halde verildiği, müşteri ve kullanıcını süreç içine dahil edildiği, ürün yerine kullanıcı deneyiminin etrafında gelişen bir süreçtir. Tasarımcının en büyük katkısı, bu süreç içindeki liderlik rolü ve sahip olduğu bilgi birikimidir. Web projesi birçok aşamadan oluşur. Proje tasarımı yani proje tanımı ve amaç tespiti, bu aşamalardan ilkini oluşturur. Proje tasarım aşamasında sorulan sorular, aranan cevaplar, bir sitenin ilerideki dönemlerde başarısı ve doğrudan etkileyecektir. Amaçsız, plansız oluşturulan Web siteleri, milyonlarca benzeri Web sitesinden biri olmaktan öteye gitmez iken, Web sitesi sahibi şirket için de bütçeyi kanatan, şirket misyonuna yararı olmayan ve bazı durumlarda, şirket kredibilitesini ve güvenirliliğini olumsuz etkileyen bir yapının ötesine gitmeyecektir. Soruları sormak, cevap aramak, ağırlığınızı koymak, konu hakkındaki bilginizi projeye dahil olan herkese göstermek, liderlik yapmak ve herkesi bir amaç yani “kullanıcı deneyimini maksimize başlangıç etmek” küçük bir kasabada doğan Asker George Prince oldu. George Prince, hayatını kaybeden 60661. Kanadalı asker içinde, ateşkesin yürürlüğe girmesine 2 dakika kala yani 10:58’de, bir Alman keskin nişancı tarafından öldürüldü. tasarımcı şirket arasında görevlerin paylaşıldığı, kaynakların devamlılığını son ölen asker ise, benim bulunduğum şehre 4 saat uzaklıkta şemsiyesi aşamasında çok altında büyük toplamak önem projenin taşımakta fakat konuşup, soru sormak kadar, susup, dinlemek de çok önemlidir bir proje içinde. Bu ölümlerin birçoğu, hatta milyonlarcası ateşkes tarihinden çok önce önlenebilirdi fakat birçok devlet barış yerine savaşı tercih ediyor nedense fakat bu bambaşka bir kitabın konusu. Ama belki de bu ölümlerden en kolayca önlenebiliri, İttifak Devletleri askerleri içinde en son ölen Alman askerinin hikayesi olsa gerek. 11 Kasım 1918 günü cephedeki bütün askerler, saatin 11 olmasını bekliyordu. Yazılan günlüklere göre, saat 10:45 ile 10:59 arası, savaşın en gürültülü geçtiği dakikalar olmuş çünkü cephede savaşan bütün askerler, ya savaşın bitiş sevinci ya da elinde kalan cephaneyi bitirme telaşı ile silahlarını ateşlemeye başlamışlar. Bu gürültü saat tam 11:00’de susmuş. Hatta savaş anılarını yazan bazı kişiler, birçok askerin, bulundukları siperden kalkıp, karşı tarafı selamlayıp, kendi yollarına gittiklerini bile belirtiyorlar. Fakat bu durum, Belçika’nın küçük bir köyünde, aynı şekilde gelişmemiş. Bu köye 11 sularında ulasan İngiliz askerleri, yoğun bir makineli tüfek direnci ile karşılaşmışlar. Saatlerin 11:10’u göstermesine rağmen, böyle bir direnişin olması İngiliz askerlerini şaşırtmış ve bütün bir ağızdan herkes bağırmaya başlamış: “Savaş Bitti! Savaş Bitti!”. Maalesef İngiliz askerlerinin Almanca bilmemesi, makineli tüfeğin başındaki Alman askerinin İngilizce’den anlamaması, durumu daha da güçleştirmiş ve İngiliz askerleri, Bütün savaşlar ölüm ile başlayıp, ölüm ile son bulur. savaşın bitmesinden 15 dakika sonra, belki de en son öldüren Binlerin, milyonların arasında ilk ve son çok önemli olmasa da, Alman askeri olan bu makineli tüfekli Alman askerini, kendi hep bir ilk ve bir de sonuncu vardır. 20 yaşındaki İngiliz asker canlarını kurtarmak pahasına öldürmek zorunda kalmışlar. John Parr, Birinci Dünya Savaşında “ölen ilk asker” gibi Sipere yaklaşıp, Alman askerinin cansız yatan vücudunu Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 55 56 bulduklarında, Alman askerinin köstekli saatinin 1 saat 45 önemli toplantıda anlatmaya ve öğretmeye çalışmanın bir dakika geri kaldığını görmüşler. anlamı yok. Acaba İngiliz askerleri, biraz Almanca bilseydi bütün bunlar yaşanır mıydı? Ya da Alman askeri, ona doğru bağıran, Araştırma toplantılarında en son sormanız, anlatmanız, göstermeniz gerekenler, renk, şekil, teknoloji, duygu, bir şeyler anlatmaya çalışan İngiliz askerlerini dinlemeye “müşterinin en beğendiği siteler”, sizin yaptığınız siteler, çalışsaydı acaba hayatını kaybeder miydi? Bilemiyorum! Aynı menü, fonksiyon v.b. olmalı. Bu toplantının ana amacı, sitenin dili konuşamamak, ya da anlayamamanın sonuçları, sanırım varoluş nedeni ve yapılmak istenenler olmalı. Müşterinize Alman asker için ağır olmuş. Bazen bu dilemayı, biz birçok tasarım soruları sormak yerine ticari, marka ve pazarlama tasarımcı-müşteri ilişkisinde görebiliyoruz. Acaba kaç tane soruları sorun. Tasarım sizin işiniz, müşterinin değil. Bu proje, daha başlamadan, aynı dili konuşmamanın ya da önemli ve genelde kısa geçen toplantıyı “Tasarıma Giriş I” anlayamamanın yükü altında ölüyor, öldürülüyor? dersleri haline getirmeyin! Müşteri ile yapılan ilk görüşme yani araştırma toplantısı, Müşterinin, size, beğendiği Web sitelerini gösterip, aynını bir projenin nasıl, ne şekilde gideceğinin, ne için yapıldığının sizden istemesini de kabul etmeyin. Eğer, toplantı bu aşamaya ve neler beklendiğinin ipuçlarını veren ve belki de bir projenin gelmişse, en Müşteriye, önemli tasarımcılara aşamasını büyük oluşturan bir görev kısım ve düşüyor: bu kısımda SUSMAK ve ANLAMAK! bu müşterinin onun değil, kullandığı dil sizin ile, suçunuz her maalesef. sitenin ve site kullanıcılarının ve o Web sitesinin amacının ve hedeflerinin farklı olduğunu anlatın. Bu nedenle, o sizin gururla herkese Biz tasarımcılar ile müşterilerimiz, apayrı dünyalarda yaşıyoruz ve apayrı dilleri konuşuyoruz. Fakat bir şeyi çok iyi anlamak gerekiyor ki o da proje toplantılarında, karşımızda gösterdiğiniz “tasarladığım siteler” dosyasını/portfoliyosunu toplantıya gitmeden önce ofisinizde bırakın. Müşterinizi, etkilemeye oturan kişinin, o toplantının en önemli kişisi olduğu. Bunu müşterinizde anlamayıp, o kişiyi sizin dünyanıza çekmeniz, kendi dilinizi toplantısının, değerli dakikalarını, “kim kimden daha üstün” dikte ettirmeniz, projenin hayatını tehlike sokmanın yanında, gibi gereksiz ve zaman öldürücü konularla ziyan etmeyin. bu Web sitesini ileride kullanacak kullanıcıların da, o sitenin Böyle bir yarışta, gerçek amaç ve hedefler saklanacak, amacını anlamalarını güçleştirecektir. Unutmayın ki, araştırma toplantılarında, bizler, müşterinin sizin çalışmayın. Çünkü, aynı şeyi, üzerinizde uygulayacaktır. Araştırma istenilenden ya da maksadını aşan sözler verilecektir. Bunu engellemenin yolu, toplantı öncesi araştırmada yatar. aklının içindekileri öğrenmek için varız. Sizin AJAX, PHP, Toplantıya gitmeden önce, (eğer varsa) şirket Web sitesini XHTML, CSS ya da CGI’yi ne kadar iyi kullandığınızın, gözden geçirin; şirket hakkında, değişik kaynak ve Web si- teknolojiden ne kadar iyi anladığınızın hiçbir önemi yok bu telerinde yazılmış yazıları (özellikle www.sikayetimvar.com toplantıda. Ne kadar akıllı ve başarılı olduğunuzun, tasarımda sitesinde yazılmış yorumları) okuyup, analiz edin; şirket yapısı sarı yerine mavi kullanılması gerektiğinin de anlamı yok bu ve değerleri konusunda araştırma yapın. Toplantıdan önce, toplantıda. Tasarım sizin işiniz ve bunu müşterilerinize, bu şirket hakkında ne kadar çok bilgiye sahip olursanız, toplantıdan da bir o kadar verimli ve işinize yarayacak Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 57 58 bilgilerle dönme şansınız artar. Ayrıca, sizin, şirket hakkındaki Yukarıdaki grafikte de görüldüğü gibi, plan aşamasında sahip olduğunuz bilgi, müşterinin size ve projenin başarısına fikir değiştirmenin, şirkete çok büyük bir maliyeti yokken, site dair olan güvenini artırır. hayata geçirildikten sonra yapılacak bir değişiklik, şirket için büyük para kaybı anlamına gelmektedir. Susmak Kadar Söz Geçirmek de Önemli Bir Web sitesi projesine başlamadan önce stratejik Amaç tespit sürecinde sorulması ve cevaplanması gereken planlamanın çok iyi bir şekilde hem kağıt hem de beynimizin temel sorular şunlardır: içinde canlanması gerekiyor. Şirket sanal hedefi, yalnızca kar amacı güden bir girişim olmanın dışında, kullanıcı Bu sitenin amacı nedir? Bu sitenin hedefi nedir? Sitenin hedeflerine ulaştığının tespiti için ne gibi yalnızca kar olması, bir şirketin ileriye dönük çalışmalarını da değerler kullanılması gerekli? kısıtlayacaktır. Bazen bütün bunları, şirket yöneticilerine memnuniyetini artırmak olmalıdır. Bu sağlandığında, kar zaten kendini yıllık bilançoda gösterecektir. Ayrıca hedeflerin Birinci soru olan “Bu sitenin amacı nedir?” sorusu, Web projesine başlamadan önce, şirket yöneticilerinin kendilerine sorması gereken bir sorudur. Ne tür bir site yapılması planlanıyor? Hani sorunların çözümü bulunmaya çalışılıyor? Gerçekten bir Web sitesine ihtiyaç var mı? Niye böyle bir yatırıma ihtiyaç yöneticilerinin duyuluyor? cevabı, “şirket Eğer bu patronu sorulara şirket istiyor”, “başka şirketlerin Web sitesi var, bizim de bir tane olsun” ya da “kanun gerektiriyor” ise, sitenin hiçbir amacı olmadığı kesinlik kazanmış olur ki bu durumda, projenin gerçek sebeplerinin bu- anlatmak zor bir iştir. Nedeni ise şirket yöneticilerinin karşısına “kullanıcı deneyimi bizim amacımız olmalı” gibi bir söylemle çıkmanın çoğu zaman akıllı bir yöntem olmamasıdır. Çünkü, şirket sahiplerinin konuştuğu ve anladığı dil, bizlerden çok daha farklı. Şirket sahipleri, içinde üretkenlik, üretim, maliyet indirimi, kar, yeni müşteri gibi sözleri sever. Yani, bizlerin, işletme yönetim dilini kullanacak metotlar ile şirket amaçlarını bulmamız; kullanıcı deneyimini ve kullanılabilirliği, şirket yönetimine anlatmamız gerekiyor. Müşteri ile aynı dili kullanmakla ilgili, size tarihten bir lunması için çalışmalara başlamak gerekir. Yukarıdaki üç soru- örnek nun da cevaplarının, şirket yöneticileri, projede söz sahibi İstanbul’da ismini duyduğu, önünden geçtiği hastanelere isim olacak ile kaynağı olmanın yanında daha birçok konunun da yaratıcısı görüşülmeden önce verilmesi gerekmektedir. En azından bu olmuş. Örneğin hayatı boyunca 12.000 adet mektup yazmış, sorular üzerinde uzun uzun düşünülmüş olması zaman, emek hastanelere sterilize kavramını getirmiş, sterilize edilmiş alet ve para tasarrufu sağlayacaktır. kullanımı ve temizliğin sayesinde Kırım savaşında, İngiliz kişiler tarafından, bir Web tasarım şirketi Eğer bir Web sitesine sahip olmanın gerçekçi bir amacı ve hedefi yok ise, bir Web sitesine de gerek yok demektir. Bir başka önemli nokta ise, plansız uygulamaya geçilmiş bir projenin, zaman içinde, şirkete para kazandırmak yerine para kaybettireceği gerçeğidir. Teknoloji Kimin Umurunda? vermek istiyorum: Flörence Nightingale, hepinizin ordusunda yaşanan ölüm oranını yüzde 50 ve Hindistan ordusunda ki yaralı asker sayısındaki ölümleri yüzde 75 oranında düşürmüş. Peki, siz Flörence Nightingale olsanız ve temizliğin ve steril ortamın binlerce askerin hayatını kurtarabileceğini, İngiltere Kralına nasıl açıklardınız? “Steril ortam iyidir!” diyerek mi yoksa “Bakın bu yöntemle 1000 Teknoloji Kimin Umurunda? 59 60 askerin hayatı kurtuldu,” diyerek mi? İngiliz Kralı için 1000 – Bakın, bu sayfadan kullanıcı memnun değil. Araştırma asker önemli bir rakam olmayabilir. Bu tip, yüksek seviyedeki yaptık, kullanılabilirlik testleri yaptık ve sonuçlara göre, bu yöneticiler, büyük resmi görmeyi isterler. İşte bu nedenle, sayfanın değiştirilmesi lazım? Başhemşire Flörence Nightingale, bugün birçoğumuzun kullandığı ilk “pasta grafiği” (pie chart) icat etmiş. İstatistiğe ve matematiğe olan ilgisi sayesinde, verileri, pasta grafiğine çevirerek, İngiltere yönetimini, hastanelerdeki temizlik – Neden zamanını bu tip şeylere harcadın? – Ama kullanıcılar memnun değil... – Ben memnunum. Kullanabiliyorum... konusunda bilgilendirmeyi başarmanın yanında yönetimin bu – Ama siz kullanıcı değil... çabaları finansal olarak desteklemelerini de sağlamış. – Ben kullanıcımı, müşterimi tanımıyor muyum demeye Ben de iş hayatımda, yazılarımda, proje toplantılarında, müşterinin anlayacağı, yönetimin kavrayacağı dili konuşmaya çalışıyorum. Onlara, sitenin amacını sormak çoğu zaman bize yeterli, en önemlisi gerekli bilgiyi vermiyor. Nedeni ise, getiriyorsun? Böyle bir diyalog içinde, böyle bir anlayış içinde, düşüncelerinizi satmakta başarılı olabilir misiniz? tanımaması, Müşterilerimiz, bizlerden çok farklı bir dil kullanıyor. teknolojik dili bilmemesi ve zaman kullanıcı ve müşterilerden Onların düşünce şekli, bizim düşünce şeklimizden çok farklı. uzak oluşları. Eğer, aklınızdaki fikirleri, üretkenliğe, maliyet indirimine, kar yöneticilerin, Onları bizim dilini çalıştığımız konuşmak sektörü kadar, bizim iyi dilimizi onları anlayacağı hale getirmekte çok önemli. Çoğu zaman, ben, toplantılarda, herkesin anlayabileceği örnekleri vermeyi tercih ediyorum. Tahmin edebileceğiniz gibi bu örneklerin çoğu tarihi olaylardan geliyor :-) Çoğu zaman, anlattığım konu ile artışına, ve/veya yeni müşteri kazanımına bir şekilde bağlayamıyorsanız, fikrinizin, aklınızda kalması yani size kalması çok daha iyi olacaktır. En azından kan basıncınız ve kariyeriniz için! Kullanıcı memnuniyeti artacak Sitenin prestiji artacak Görme engelliler siteye girip, bilgi alabilecek PHP, AJAX, kullanılabilirlik, kullanıcı deneyimi, erişebilirlik, Sitemizin HTML kodu geçerli olacak... hosting, ISP, URL... ... gibi açıklamalar, fikir ve önerilerinizin, müşterilerin, bir doğrudan alakası olmayan örnekleri kullanmayı yararlı buluyorum. Çünkü konuştuğumuz konular, herkesin özellikle müşterimizin ilgisini çekecek konular değil: tasarım, HTML, Peki bu konular, bizler, yani bu işlerle uğraşanlar için bile kulağından girip öteki kulağından çıkmasından başka hiçbir sıkıcı olabilirken, müşterilerimize nasıl anlatabiliriz? Belirli etki yaratmayacaktır. İşte size şirketin amaçlarını, onların bir projede, belirli bir kullanılabilirlik metodunun gerekliliğine anlayabileceği bir dile getirip, tespit etmenize yarayacak, inanıyorsanız, bu fikri, üst düzey satabilirsiniz? yöneticilerine nasıl işletme dilini konuşan küçük bir metot: 3 Rakam Kuralı. Web işiyle uğraşanlar çok iyi bilirler ki çoğu zaman müşteri, neden Web sitesi istediğini bilmese de Web sitenin varlığının, şirket için önemli olduğunu anlamakta ve Web Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 61 sitesinden çok olmalarındaki şeyler amaç beklemektedir. ve hedef Onlara site sorulduğunda ise 62 sahibi Şirket için, stratejik plan içinde "gerçekçi ana hedef, zaman elle ve ölçülebilir rakam" ön planda iken, tasarımcı için SORUN, tutulamayan hedefleri ve amaçları sıralamaktadır. 3 Rakam ÇÖZÜM YOLU ve HEDEF RAKAM ön plana çıkar. Kuralı ile onların amacını iyi anlamaları ve hedeflerine ulaşmaları sağlanabilir. Ayak İzleri Şirket hedef ve amaçlarının tespiti, projenin verimi ve başarısı Örneğin: için en önemli aşamalardan birini oluşturduğundan, elinizden 1 Web sitesi ile, 3 ay gibi bir zaman içinde 300 bin dolarlık geldiğince şirketin bütün bölümlerini, projenin bir parçası A ürünü satmak. haline getirmek ve bu bölümlerden, proje ile ilgili olabilecek 1 Web sitesi ile 1 yıl sonunda müşteri hizmetlerine gelen belgeleri ve verileri toplamaya çalışmak gerekmektedir. Kimler telefon sayısını yüzde 15 oranında azaltmak. sitenin kullanıcıları? Eğer varsa, halihazırda bulunan Web 5000 adet bastırdığımız müşteri katalogunu, Web sitesinde sunarak, 1 sene içinde katalog basım oranının 1000 adede indirmek. Bütün bu örneklerde belirli bir ortak yön var: GERÇEKÇİ ANA HEDEF, ZAMAN VE ÖLÇÜLEBİLİR RAKAM. Hedef belirlenirken önemli olan gerçekçi ana hedef, zaman ve ölçülebilir rakam gibi kavramların stratejik plan içinde yer almasıdır. sitesinin kullanıcı kullanılabilirlik istatistikleri, testleri, şimdiye müşteri kadar anketleri, yapılmış sistem ve teknolojik alt yapı, rakip ürün ve şirket analizi v.b. Kısacası, müşterilerin, bu şirket ve halihazırda bulunan şirket Web sitesi içinde bıraktıkları her türlü ayak izlerinin takibi. Geçtiğimiz yaz, 4 yaşındaki kızım Jayda ile birlikte, uzun zamandır gitmeyi planladığım “hayvan izleri” doğa yürüyüşüne gittik. Tur rehberliğini Kızılderili kökenleri olan bir kişi yaptı. Tur rehberimiz ile birlikte, bulunduğum şehrin, insanlığın 3 rakam kuralı bir şirket için farklı, bir tasarımcı için farklı ulaşıp yok etmediği, ormanlık bir kısmında doğa yürüyüşü anlamlar taşıyabilir. Tasarımcı aynı kelimeleri, hedefleri başka yaparak, hayvan ayak izlerini bulmaya, tanımaya ve izlemeye türlü kullanmak ve/veya anlamak zorundadır. Telefon örneğine başladık. Rehberimiz, bu yürüyüş sırasında rakun, geyik, kır yeniden bakarsak, şirket hedefi olan “1 yıl sonunda müşteri kurdu, Amerikan geyiği ve hatta ayı ayak izlerinin nerede, hizmetlerine gelen telefon sayısını yüzde 15 oranında azaltma” nasıl bulunacağını anlattı ve hatta bizim bunları bulmamıza hedefi, tasarımcının kulağına su şekilde ulaşmalıdır: yardımcı oldu. Kızım için ilginç bir gezi oldu. Yürüyüş Sitenizin yardım ve site içi arama sonuçları bölümü, istenilen bilgileri vermiyor. Eğer sitenizin yardım ve site içi arama sayfalarını kullanılabilir hale getirirsek, kullanıcılar aradıklarını bulacak ve müşteri hizmetlerine telefon açmayacaktır. Eğer yüzde 15 oranında bir kullanıcıya iyi bir sanal deneyim yaşatabilirsek, şirket hedeflerine ulaşabilir. sırasında yeni bırakılmış, taze bir ayı ayak izi görmemiz hepimizi biraz telaşlandırdı fakat yürüyüş sırasında ne bir hayvan ne de bir tehlike ile yüz yüze geldik. Rehberin verdiği ilginç bilgiler hangi izlerin hangi hayvana ait olduğu ile kalmadı. Bu izleri bırakırken ne gibi bir durum içinde bulundukları hakkında tahmin yürütmemizi de sağladı. Rehberin söylediğine göre, bizler, yalnızca ayak izlerinin yapısına bakarak, o hayvanın ya da hayvan sürüsünün belirli Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 63 64 bir an içinde neler yaşadığını tahmin edebiliriz. Örneğin bir Hitbox, Netview, Google Analitics, MeasureMap benzeri geyiğin bıraktığı ayak izlerinin birbirinden olan uzaklığına istatistik yazılımları, bize kullanıcının bir bilgiye erişmek bakarak ne kadar hızlı yol aldığını bulabiliriz. Eğer ayak izleri isterken kullandığı yolu kolayca gösterebilir. “Kim nereye, birbirine yakın ise, geyik yavaş yürüyor demektir. Belki de nasıl ve ne için gidiyor?” diye düşünmemize yardımcı olabilir. yorgun olduğu için, tedirgin olduğu için ya da ilginç bir şeyleri seyrettiği için bu şekilde adım alıyor olabilir. Eğer ayak izleri çok aralıklı ise bu demektir ki geyik koşuyor yani ya bir şeylerden korktuğu için kaçıyor, ya da diğer geyiklere Bir siteye, özellikle bir e-Ticaret sitesine, 4 tip ziyaretçi gelir: çok iyi bilirler. Bu tip ziyaretçileri, istedikleri sayfaya, ürüne, hiçbir engel ve ara yol koymadan ulaştırmak, yetişmeye çalışıyor. Eğer izler bir yerde grup haline gelmişse bu demektir ki geyik mola vermiş ya da ağaçlardaki yaprakları yiyor. Tabi ki hiçbir iz ile karşılaşmıyorsanız, bu demek oluyor ki oradan hiçbir geyik geçmemiş. genelde satış ile sonuçlanır. hedeflerinin tespitine ne gibi bir yararı olduğundan bahsetmek ziyaretçilere, sizin ürününüzün, piyasadaki en iyi ürün olduğunu anlatmak, ürün konusunda detay vermek satış ile sonuçlanacaktır. istiyorum biraz. Geyiklerin bıraktığı izler ile bir Web sitesinde hareket eden kullanıcıların bıraktığı izler arasında büyük izlediği sayfalar ve o sayfalardaki linklere tıklamaları ile Ne-istediğini-biraz-olsun-bilen ziyaretçiler. Bu tip zi- yaretçiler, ne istedikleri konusunda bilgileri olsa bile tam olarak karar vermemiş ziyaretçilerdir. Bu tip Geyiği bırakıp, bu anlattıklarımın, kullanıcı amaç ve benzerlikler var aslında. Web içindeki ayak izleri, kullanıcının Kusursuz ziyaretçi. Bu tip ziyaretçiler, istediklerini Ne istediğini bilmeyen ziyaretçiler. Bu tip değişik nedenlerle ziyaret ediyor ve hepsinin gerçekleştirdiği ziyaretçilerin bir istekleri olmamasına rağmen, doğru bir zamanda, doğru bir ürünü, doğru bir şekilde bulduğunda, “Ne-istediğini-biraz-olsun-bilen ortak davranış ise sizin onlara sunduğunuz menüyü, linkleri ziyaretçiler" haline dönüşecektir. bırakılıyor. Birçok ziyaretçi, sitenizi, değişik zamanlarda ve kullanmak. Onların ayak izlerini takip ederek, bir Web sitesinin, ziyaretçiler tarafından nasıl kullandığı konusunda Kayıp ziyaretçiler. Bu ziyaretçiler için ne zaman, ne de bilgi edinebilir, kullanıcı davranışlarını analiz edilerek, bilgiyi emek harcamaya değmez çünkü bu tip ziyaretçiler, sizin sitenize yanlışlıkla ya da sitenizin amacından bulmada çektikleri sıkıntılar ve güçlükler ortaya çıkarılıp, farklı bir amaçla gelmiş ziyaretçilerdir. onların istedikleri bilgiye daha kolay ulaşması sağlanabilir. Günümüzde birçok site, kullanıcı davranışlarını gösteren Web istatistik programları kullanmakta. Kullanıcıların, hangi sayfaları ziyaret ettikleri, nereden geldikleri, hangi sayfada ne kadar kaldıkları, hangi teknolojiyi kullandıkları ve daha birçok değişik bilgiyi bu uygulamaların yardımı ile kolayca toplamak mümkün. Peki toplanan bu verileri nasıl kullanıyoruz? Ya da esas soru, bu bilgileri kullanabiliyor muyuz? Teknoloji Kimin Umurunda? Sitenize gelen ziyaretçilerin, geliş motifini anlamak ve sitenize ilgili , doğru, hedef , sadık , gerçek ziyaretçi çekebilmek, sitenizin başarısı için önemli bir faktördür. 1990'lı yıllarda, yani büyük Internet dot.com çöküntüsünden önce, bir sitenin başarısı, o siteye gelen ziyaretçi sayısı ile ölçülürdü. Siteye ziyaretçi çekmek, en büyük başarı sayılırdı. Halbuki bunun ne kadar yanlış olduğunu çok iyi görebiliyoruz bu günlerde. Artık, o dönem çok gerilerde kaldı. Teknoloji Kimin Umurunda? 65 66 Tabii ki sitenize gelen her bir ziyaretçi çok önemli fakat Bundan yaklaşık birkaç yıl önce, ben ve iş arkadaşlarım, önemli olan, sitenizi başarıya sürükleyecek ilgili, doğru, hedef, ofis malzemeleri satan bir şirketin Web sitesi üzerinde sadık, gerçek ziyaretçiye sahip olabilmektir. Şimdi sorulması kullanılabilirlik testleri yapıyorduk. Amacımız, Web sitesinin gereken soru sitenizin "kaç tane doğru ziyaretçiye" sahip efektifliğini test etmek idi. Onlarca potansiyel kullanıcıyı, olunup, olunmadığı. Acaba bu doğru ziyaretçiler, yalnızca yüzlerce kitabın yerlere serpiştirildiği bir odaya davet ettik. 21 Onlara, bu odayı derleyip toplamaları ve bu işlem için, bahsi Bunu tespit edebilmenin yolu, site istatistik programlarının geçen şirketin Web sitesini kullanmalarını istedik. Web sitesi anlamlı ve verimli bir şekilde okunup, değerlendirmesinden içinde dolap, keson gibi mobilyalar bulmak mümkündü fakat geçer. neredeyse katılımcıların yüzde 70'i, Web sitesinde bulunan turist ziyaretçiler mi? Yoksa kalıcı ve yerli ziyaretçiler mi? Site içinde bulunan sayfalardaki aktiviteleri takip eden istatistik programlarına benzer özellikler, birçok profesyonel site-içi arama motorlarının istatistiksel bilgi sayfalarında da arama kutusuna dolap yerine “kitaplık” yazıp arama yaptılar. Sonuç: dolap kelimesi aranmadığı için, kitaplık kelimesi, katılımcılara herhangi bir sonuç vermedi. bulunabilir. Site-içi arama motorlarındaki istatistikler de bize, Diyelim ki bir televizyon satın almak istiyorsunuz. Pazar kullanıcı ayak izleri hakkında detaylı bilgiler verebilir. Nedeni araştırmanızı yaptınız ve bütçenize uyan, hoşunuza giden bir ise, Web sitesi ziyaretçilerinin, bir Web sitesini ziyaret markada karar kıldınız. Bu ürünü satan bir mağazaya girdiniz etmesinin özünde, belirli bir hedeflerinin olması. Bu hedef, bir ve sizi satış elemanı karşıladı. Ona “Arçolok televizyon” almak ürün almak, telefon numarası bulmak, bir program indirmek istediğinizi söylediniz. Size yüzde 100 garanti veririm ki satış ya da buna benzer şeyler olabilir. Bir siteyi ziyaret eden elemanı ziyaretçilerin öncellikle yaptığı, o sitenin içinde hedeflerini istediğiniz ürünün bulunduğu raflara sizi yöneltecektir. Eğer karşılayacak ya da onların hedeflerine ulaşmasını sağlayacak “Bizde o dediğin markadan yok” diyen geleneksel mağaza var bir sonraki adımı atmasını sağlayacak ateşleyici kelimeleri ise, sanırım çok uzun süre piyasada faaliyet göstermeyecektir. bulmaktır. Eğer bu kelimeleri ya da bu kelimelere yakın anlam Peki, bu zihniyet, e-Ticaret sitelerinde niye yok? taşıyan diğer kelimeleri bulamıyorsa, o ziyaretçi, bu sefer, IDG size Study sitede bulunan site-içi arama kutusuna yönelecektir. Peki müşterilerinin arama kutusuna hangi kelimeyi yazacak? Evet, tahmin etti- bulunduğunu ğiniz, ateşleyici kelimeleri. Ziyaretçi, arama kutusuna kendi şikayetçiler. düşündüğü kelimeyi yazacak ve “ya tutarsa” metoduyla sonuçları bekleyecek. Yani kullanıcı, kendi linkini kendi oluşturacaktır. Jared Spool'un tabiriyle site-içi arama motoru, “dinamik link yaratıcı” bir araç olacaktır. 22 Çünkü ziyaretçiler, sitenizde bulunmayan ya da onların göremediği bir linki, kendi terimleriyle üretmek için arama motorunu kullanırlar. Teknoloji Kimin Umurunda? “Arçelik 23 başarısından demek istediniz araştırmaları sanırım" gösteriyor yüzde 70’i, aradıkları bildiği Web sitelerinde ki ürünü, diyecek, e-Ticaret o ürünün bulamadıklarından Acaba yüzde 70’i memnun etmeyen bir şirketin söz edilebilir mi? Neden geleneksel satış zihniyeti, e-Ticaretten uzak? Türkiye’de yaşıyoruz. Herkes İngilizce bilmiyor. Peki eğer bir Web sitesinin arama motorunda, aradığımız kelimeyi, okunduğu gibi yazarsak ne gibi sonuçlar çıkıyor? Örneğin siz Nokia marka bir cep telefonu almak istiyorsunuz. Bir sanal Teknoloji Kimin Umurunda? 67 alışveriş merkezine gidip, arama motoruna “Nokya” yazıyorsunuz. Nasıl bir sonuç beklersiniz? Aşağıdaki gibi mi? Gördüğünüz gibi “nokya” arama sonuçları, hiçbir ürün ile geri dönmüyor. Her şirket aynı hatayı yapmıyor. Bakın başka bir şirkette “nokya” kelimesi, aşağıdaki gibi sonuçlar üretiyor: 68 kullanıcılar, istediklerini bulma konusunda, arama motorunu kullanan ziyaretçilere oranla 3 kat daha fazla alışveriş yapıyor, 10 kat daha fazla sayfa ziyaret ediyor ve 3 kat daha başarılı oluyor. 25 Arama motorlarının istatistikleri, kullanıcının, sitenizde, önemli hangi bilgileri aradığını, hedeflerini, amaçlarını size açıkça fonksiyonlarından biri. Örneğin IBM şirketinin Web sitesinde, gösterebiliyor. Örneğin çalıştığım şirketlerin birinde, şirket en çok kullanılan araç arama motorudur. Bunun en büyük Web sitesi içinde kullandığımız arama motoru olan Verity nedeni, sitenin çok geniş olması ve ziyaretçilerin birçok değişik Ultaseek’te, “Tıklamasız arama kelimeleri”, “En çok aranan nedenlerden dolayı siteyi ziyaret etmesi. 1998 yılında sitenin kelimeler”, “En çok tıklanan sonuç” gibi birçok yararlı bilgiye ikinci en popüler kısmı ise “Yardım” sayfalarıydı çünkü site içi ulaşmak mümkündü ve bu bilgilerin ışığı altında, site içinde arama, defalarca değişiklik yaparak, siteyi kolay kullanılabilir hale Arama o motoru, bir zamanlarda, e-Ticaret sitesinin kullanıcılara, en istenilen sonuçları vermiyordu. IBM, bunun farkına vardıktan sonra, 10 hafta boyunca, sitenin arama motorunu ve daha birçok kısmını, getirmeğe çalıştığımızı hatırlıyorum. Unutulmaması gereken önemli konu, istatistiksel kullanılabilirliği artıracak ve sanal deneyimi iyileştirecek verilerinden çıkarılabilecek sonuçların hepsinin birer varsayım şekilde elden geçirdi. Şubat 1999 ayında bu yeni ve güçlü siteyi olduğu. Bu varsayımları, gerçek kullanıcı verileri haline kullanıma getirmek, açtı ve birkaç ay içinde sitenin “Yardım” sayfalarının kullanımında yüzde 84 düşme; satışta ise yüzde 400’lük artış görüldü. 24 aracın birkaç ile konuşup, onların söylediklerini birbirine yakın ayak izlerinin ya tedirginlik ya da yorgunluk Site içi arama motoru gibi site içinde çok önemli yeri olan bu kullanıcıyı dinlemekle gerçekleşebilir. Yukarıda verdiğim geyik örneğinde, soruyu cevaplaması gerekiyor: arama olabileceğini söylemiştim. Yorgunluk ve tedirginlik duyguları birbirinden çok uzak iki kavram ve o sırada geyiğin tam olarak motorunun ürettiği sonuçlar kullanıcının aradığı kelimeler ile neler hissettiğini bilebilmek için, o geyiği gözlemlememiz ilişkili mi? Eğer bir kelime yanlış yazılırsa, arama motoru gerekir. Bir kullanıcın bir sayfada uzun süre duraklaması, o ilişkili olabilecek sonuçlar veriyor mu? Bir kelimenin birden sayfadaki bilgilerin kullanıcı tarafından beğenilerek okun- fazla söylemi varsa, arama motoru bunları anlıyor mu? Eğer, duğuna işaret edebileceği gibi bu duraklama, kullanıcının o arama motoru bir sonuç ile geri dönmüyorsa, kullanıcıya sayfada aradığını çabuk bulamaması sonucu duraklaması ile yardım ilişkili de olabilir. Kağıt üzerinde birbirine benzeyen bu tip edecek tavsiyeler veriliyor mu? Bu soruların cevaplarını bulmak için, kullanıcının ayak izlerini takip etmek kullanıcı gerekir. Eğer, arama motoru istatistiklerinde “nokya” ke- görüşmeleri ve kullanılabilirlik testleri ile yapabilir. limesini görüyorsanız ve bu kelime bir sonuç ile ziyaretçilere Değişik şirketlerin yaptığı değişik araştırmalar da aynı veriyor. Sitede verilen Teknoloji Kimin Umurunda? linkleri takip gerçekçilik tespiti, kullanıcı Bir siteyi tamamlayıp kullanıma açmak ile iş bitmiyor. Internet ormanındaki ayak izlerini takip ederek, kullanıcıların geri dönmüyorsa, o ziyaretçi de sitenize geri dönmeyebilir. sonuçları davranışlarının nereye, niçin ve nasıl ulaştığını ya da ulaşamadığını takip eden Teknoloji Kimin Umurunda? 69 etmek hem bizim hem de kullanıcılarımızı, bu büyük ormanda evimizin yolunu bulmamıza yardım edecektir. Teknoloji Kimin Umurunda? 72 IV – POTANSİYEL TASARIMI B böyle azı yetenekler ve meslekler vardır ki öğrenilmez, babadan oğla, dededen toruna geçer. Üniversite yıllarında tanıdığım arkadaşım Sabri, dedesinin de bir yeteneğe sahip olduğundan bahsederdi. Sabri, dedesinin, insanları bir dokunuşu ile iyileştirebilen doğaüstü bir yeteneğe sahip olduğunu anlatırdı bize her fırsat bulduğunda. Halk arasında “el verme” diye duyduğumuz bu yetenek, yalnızca Türkiye’ye has değil. Değişik ülkelerde değişik isimlere sahip olan bu doğaüstü yeteneğe, İngilizce’de “reiki” adı veriliyor. Reikinin bir okulu yok, ya da kitaplardan okunarak öğrenilmiyor. Bu yeteneği öğrettiğini iddia eden kurslar olsa bile gerçek anlamıyla bu işi becerebilen kişiler, bu yeteneği ya atalarından, dedelerinden öğreniyorlar ya da bu yetenek ile birlikte dünyaya geliyorlar. Bu açıklanması güç doğaüstü yeteneklerden bir tanesi de tavuk cinsiyetçiliği . 26 Gülmeyin! Ciddi bir meslek bu ve bu mesleği icra eden kişiler, ender bulunan doğaüstü yetenekleri sayesinde büyük bulabiliyorlar. nedeni, 6 cinsiyetini paralar Tavuk haftadan tespit ile tavuk cinsiyetçiliğinin daha etmenin küçük yaşta neredeyse çiftliklerinde doğaüstü iş oluşunun olan civcivlerin imkansız olmasında yatıyor. Tavuk çiftliklerinde, horozların, tavuklardan, en kısa sürede ayrılması, tavuk çiftliğine büyük mali tasarruflar sağlıyor. Ayrıca, horozların, tavuklar kadar değerli olmadığı bu sektörde, gelecek dönemlerde, horozlara harcanacak gereksiz iş gücü de bu ayırma işlemi sayesinde şimdiden ortadan kalmış oluyor. Yetenekli bir tavuk cinsiyetçisi, 6 haftadan daha genç civcivler içinde, horozları, tavuklardan ayırmayı, yüzde 8090’lık bir başarı ile gerçekleştirebiliyor. Tavuk cinsiyetçisi olmak isteyen var mı aranızda? Eğer varsa, bunu başarmak maalesef çok zor çünkü aynen “el verme” ve Reiki’de olduğu gibi, bu mesleği icra edenler, yeteneklerini ya babalarından, dedelerinden öğreniyorlar ya da bu yetenekle birlikte doğuyorlar. Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 73 74 Web ve Internet içinde de “tavuk cinsiyetçiliği” gibi vin herkes tarafından yerine getirilmesi, şirket çalışanlarının doğaüstü yeteneğe sahip olarak ticari hayatlarını sürdüren her birinden, bu konuda bilgi sahibi olması beklenilmesi. Yani Web siteleri, şirketler var. Örneğin Google, Amazon, Dell, bir kişinin görevi değil, şirketin görevi haline gelmesi. NetFlix, Ebay ve daha birçok başarılı şirket. Onların sahip İşte bu nedenlerden dolayı, müşteri deneyimini maksimize olduğu ve bizim yani yüzde 99’un sahip olmadığı doğaüstü etmek isteyen şirketlerin üst düzey yöneticileri, çalışanları ve yetenek: Müşteri memnuniyetini maksimize etmek. müşterileri ile iyi bir iletişim kurmuş, en iyi kişiyi değil, doğru Onların sahip olduğu ve bizim yani yüzde 99’un sahip olma- kişiyi işe alan, geri-bildirim döngüsünü çalışma kuralı olarak dığı başka şeyler de var: müşteri memnuniyetini, şirket benimseyen kültürü haline getiren, vizyon sahibi şirket yöneticileri. uygulayan kişiler. Ne para, ne de tasarım, bunları size satın ve hızlı tasarla/test et/kullan yönetimini alabilir. Web-Vizyonun Sesini Aç Wal-Mart, Kuzey Amerika’da binlerce mağaza zincirine Dünyanın en güzel sitesini tasarlayabilir, Web standartları ve sahip olan, dünyanın en zengin şirketlerinden biri. Şirket, CSS konusunda master derecesi bile alabilirsiniz ama eğer 2005 yılında, müşterileri için kiralık film (DVD/VCD) hizmeti yaptıklarınızla, başlattı. Kısa bir müddet, kendi kaynakları ile devam ettirdiği müşteri kullanıcılarınızı felsefesini deneyimini tanımıyor, şirket kültürü “iyi maksimize edemiyor, kullanıcı deneyimi” bu hizmeti, bu işi, onların adına yapmaları için, onlardan çok kuruluşlarda daha küçük, iş hayatına yeni başlamış fakat başarılı iş modeli bir haline getirmiş çalışmıyorsanız, ne yazık ki siteniz isimlerini örnek olarak ile herkesin konuştuğu bir isim haline gelmiş bir şirkete devir verdiğim sitelere ve şirketlere rakip olamayacak ya da onların etmek zorunda kaldılar. yakaladığı gibi dünyanın en zengin şirketinin bile milyonlara satın başarıyı yakalayamayacaktır. Dikkat ederseniz göreceksiniz ki yukarıda sıraladığım şirketlerin Web siteleri, tasarım açısından çok başarılı olmasa da fonksiyon ve müşterinin yaşadığı sanal deneyimi olarak, dünyanın en başarılı siteler listesinde başı çekmekteler. 27 Bu şirketin adı NetFlix ve Wal-Mart alamayacağı bir vizyona sahip: müşteri memnuniyeti . Staples şirketi, Kuzey Amerika’da ofis malzemeleri satışı yapan lider bir şirket. Şirket, 2004 yılında, sloganını “bu çok kolay” olarak değiştirdi. Hemen her şirketin bu tip sloganları Maalesef, deneyim tasarımı, müşteri deneyimini maksimize var fakat Staples, bu sloganı, şirket vizyonu haline getirip, edecek strateji, tavuk cinsiyetçiliğinde olduğu gibi öğrenilebile- çıkardığı her türlü üründe ve hizmette, bu sloganın doğruluğu cek bir yetenek değil. Kursu yok, kitabı yok. Bu tamamen, test etti. şirket kültürü içinde oluşabilecek bir kavram ve bunu sağlayabilecek en önemli unsur ise vizyon sahibi şirket üst düzey yöneticileri. Zaten bu nedenle, yukarıda isimlerini sıraladığım şirketler, paralarını ne tasarıma, ne de kullanılabilirliğe harcıyorlar. Örneğin Google’da ki kullanıcı deneyimi tasarımcı pozisyonuna sahip çalışan sayısı 8, Amazon’da 2 ve Dell şirketinde ise 1 kişi. Nedeni ise, bu göre- Teknoloji Kimin Umurunda? 28 İngiltere’nin en büyük telefon şirketi, British Telecom, müşterilerinin, şirkete olan “duygusal yaklaşımı” konusunda yaptığı bir araştırma sonucu, müşterilerinin bir telekom şirketinden beklediğini olduğunu ortaya çıkardı. en 29 önemli özelliğin güvenilirlik O dönemden bugüne, şirketin en önemli misyonu, müşterinin şirkete olan güvenini artırmak ve kazanmak haline geldi. Eğer, British Telecom çalışanı, evinize Teknoloji Kimin Umurunda? 75 76 ya da iş yerinize bir şeyleri tamir etmek için geliyorsa, “sabah işlemlerini çilesiz ve sorunsuz bir deneyim haline getirebiliyor. 8 akşam 5 arası” gibi baştan savma bir zaman aralığı vermiyor. Bankanın müşterilerine, sırada en fazla 5 dakika bekleme, Size sabit bir randevu saati veriyor ve bununla da kalmayıp, müşteri bu randevuya sadık kalıyorlar. Şirket, çağrı merkezlerinin cevaplama, müşteri şikayetlerini en fazla 3 gün içinde çözüme yönetiminde de aynı mantıkla hareket ediyorlar. Eğer çağrı ulaştırma garantisi veriyor. Eğer verdiği bu sözü tutamazlarsa, merkezindeki çalışan kişi, müşteriyi verdiği cevap ile memnun müşterilerine 5 dolar ödüyor. edemiyorsa, o kişinin en önemli görevi, müşteriyi memnun edebilecek, sorularını cevaplayabilecek başka birini bulmak haline geliyor. telefonlarını ve e-postalarını aynı gün içinde 30 Kaliteli müşteri deneyimini felsefesi, yalnızca müşteriye hizmet ile sınırlı değil. Bu vizyona sahip yöneticiler, iç müşterinin yani şirket çalışanlarının önemini de çok iyi biliyor. Starwood Oteller zinciri (Sheraton, Weston v.b.), ürün ve hizmet tasarım sürecinde, kullanıcı senaryoları ve rol yapma ABD’nin en başarılı süpermarketlerinden biri olan Whole Food şirketinin CEO’su, kendi görevini şu şekilde tanımlıyor: tekniği ile kendilerini müşterilerinin yerine koyuyorlar. Bu sürecin sonucunda ortaya çıkan birkaç ürün ise Heavenly Bed adı verilen yataklar ve “müşteriye/kişiye özel” tasarlanan otel odaları. ABD’nin New York eyaletinde bulunan bir hastane de senaryo ve rol yapma tekniklerini uygulayarak, hastaların yattığı odaları yeniden tasarlamayı başardı. Hastanenin adapte ettiği bu tasarım sürecinin ürünleri ise yatalak olan hastaların yattığı odalardaki tavanı çeşitli resimler ve sanat ürünleri ile donatmak ve bu sayede orada tedavi gören Benim görevim, şirket çalışanlarını memnun etmek. Eğer çalışan memnun ise, onlar, müşterileri memnun edecektir. Müşteri memnun ise, paralarını şirketimiz içinde harcayarak ve bu, beni memnun edecektir. 31 Ve bu nedenle, Whole Food şirketi, süpermarketlerini, çalışanlarının zevkle işe gelebileceği bir çalışma ortamı haline getirmeye çalışıyor. Jet Blue hava taşımacılık şirketinin pazarlamadan sorumlu genel müdür yardımcısı, zamanının yüzde 50’sini, “mavi not” hastaları bir nebze olsun memnun edebilmek. Amerikan Havayolları, yalnızca bilet satıp, uçakta elinize sandviç vermenin yanında başka birçok hizmeti sunmayı başarıyor müşteri deneyimini maksimize etme felsefesi ile. adını verdiği, iyi hizmet veren şirket çalışanlarına kendi eliyle kaleme aldığı teşekkür mektubu yazmakla geçiyor. 32 SAS şirketinin CEO’su Jim Goodnight, şirket çalışanı olmak Eğer Amerikan Havayollarında uçak bilet satın alırsanız ve isteyen kişileri işe almak yerine, o, şirket “hayranı” olanları işe onlara, size ulaşılabilecekleri iletişim metodunu bildirseniz almayı tercih ediyor. (telefon, e-posta v.b.), size yolculuğunuz hakkında bilgileri, havalimanına varmadan size ulaştırıyorlar. Böylece havalimanına varıp “kusura bakmayın, uçağınız 3 saat rötara uğradı” gibi tatsız durumları engellemeyi başarabiliyorlar. Bu tip örneklerin sayısını artırmak mümkün. Bütün bu şirketlerin bir ortak noktası var ki o da “müşteri deneyimini maksimize etmek”. Bu, iç ya da dış müşteri olabilir. Bir şirket içinde ya da bir Web sitesinde, yapay bir şekilde, Kuzey Amerika’da iş yapan Sovereign Bankası, müşterileri formüle edilmiş kullanıcı deneyimi oluşturmak neredeyse için başlattığı “kırmızı halı” servisi ile, müşterilerin, banka imkansızdır. Bizler yalnızca, kullanıcı deneyimini maksimize Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 77 78 edebilecek bir çevre yaratabiliriz. Eğer şirket üst düzey Uzun zaman önce, elime şans eseri geçen bir kitap, benim yöneticileri, müşteri memnuniyeti felsefesine sıcak bakıyor ve sihirbazlığa bakış açımı bir kez daha değiştirdi. Kitabın ismi önem veriyorsa, o halde, kullanıcı deneyimini oluşturabilecek Shattering Illusions ve yazarı ise ünlü sihirbaz Jamy Ian ortamı yaratabilmek: Swiss. Bu kitapta Swiss, sihirbaz Whit Hayden’den bir söyleme Şirket hedef ve amaçlarını iyi kavramak, Müşteri senaryo ve rol oynama yer veriyor: tekniklerini uygulamak, Müşteriyi iyi tanımak, anlamak, hedeflerini iyi bilmek; Kullanıcı için değer kazanacak “anların” zamanını bulabilmek, bu anların sayısını artırmak, ve “Kullanıcı Deneyimi” kavramını kültürünü, şirketin her bölümünde uygulanır hale getirmek ile sağlanabilir. Teknolojiyi ne kadar iyi bildiğiniz, tasarımlarınızda ne gibi Sihir, dokunabilir bir şey değildir. Sihir, bir deneyimdir. Sihir, yalnızca seyredenlerin düşünceleri içinde “oluşan”, kırılgan bir şeydir. Sihirbazlığın nasıl yapıldığını bilmek, bir kişiyi sihirbaz yapmaz. Bu, o kişiyi, sihirbazlık hayranı yapar, hepsi o kadar. Bir kişinin sihirbaz olabilmesi, her şeyi bir kenara bırakıp, – buna o kişinin ihtiyaçları ve istekleri de dahil – tüm ilgisini ve enerjisini, seyircisine sihir dolu bir deneyim yaşatabilmesine bağlıdır. İşte sihirbazlık budur .33 bir altyapı kullandığınız ya da ne kadar yetenekli bir tasarımcı Benim sihirbazlıkla ilgili bir hobimin olmasının bir kötü olduğunuz çok önemli değil. Önemli olan, bunları sunduğunuz yanı var. Topladığım birçok sihirbazlık oyununun, bir sihirbaz müşterinin memnuniyeti, onları anlama yeteneğiniz. Teknoloji tarafından yapıldığını gördüğümde bunun nasıl yapıldığının ne kadar görünmez bir hale getirebilirseniz, müşterinin sırrını bilmem. İşte, sihirbazlığın sihri burada yok oluyor. memnuniyeti o kadar artacaktır. Unutmayın! Teknoloji amaç Artık ben, tüm ilgimi, düşüncelerime değil, bu sihrin yapıldığı değil bir araçtır. yönteme, tekniğe odaklıyorum. Ama, birçok kişi için bir sihirbazın yaptığı şov, bir deneyim oluşturuyor. Bu deneyimi Kullanıcıları Anlamanın Sırrı yaşayan kişilerin yüzü, inanılmaz bir şaşkınlık ifadesi ile Küçüklüğümden beri, sihirbazlığa karşı büyük bir ilgim vardır. Sırf bu nedenle, ben, uzun zamandır sihirbazların kullandıkları hileleri, iskambil kart oyunlarını, araçları ve buna benzer bir dolu ıvır zıvırı, hobi olarak toplarım. Hatta bu hobi bir zamanlar öylesine bir tutku haline geldi ki sanal açık artırma sitelerinden birinde gördüğüm bir açık arttırmada dünyaca ünlü sihirbaz Houdini’nin kullandığı bir kelepçe için neredeyse bir aylık maaşımı, açık artırmaya feda edecektim. Etmedim ama halen o kelepçeleri alamadığıma üzülürüm. doluyor ve sihirbazın sunduğu sihrin deneyimini bir müddet yaşıyorlar fakat bir süre sonra “acaba bunu nasıl yaptı ? ” sorusu şekilleniyor kafalarında. Fakat çocukların yaşadığı deneyim, yetişkinlerden çok daha farklı. Onlar, inanmayı tercih ediyorlar. Hile, kandırmaca, güvensizlik gibi duygularından habersiz bir şekilde bakıyorlar bu deneyime. En önemlisi, düşüncelerini, bu sihre, bu deneyime inanmaya yöneltiyorlar. İyi bir Web sitesi oluşturmak, sihirbazlık deneyiminden çok farklı değil. Belki aynı araç ve gereçleri kullanmıyoruz ama Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 79 80 aynı insan psikolojisi üzerine inşa ediyoruz çalışmalarımızı. sanki bir çocuğun, bir sihirbazın performansını seyretmesine Bizim oluşturduğumuz sanal ortam da aynen sihirbazların benziyor. yaşattığı deneyim gibi, dokunabilir bir şey değil. Bir Web Artık bir şeyi iyi anlamak gerekiyor: Bir Web sitesi (çeşidi sitesi, yalnızca ziyaretçilerin beyninde oluşan kırılgan olgu. ne olursa olsun), Diesel ya da Mavi kot pantolon değil. Ve artık Aynen sihirbazlıkta olduğu gibi, amacımız, ziyaretçilerimize, bizlerin, Web sitelerine, Diesel kot pantolon gibi yaklaşmayı olağanüstü bir deneyim yaşatmak ve bu deneyimin, bizim bırakmamız gerekiyor. Evet marka, popülarite, tasarım, o isteklerimizden, ve ihtiyaçlarımızdan arındırılmış, kullanıcı- sitenin nasıl göründüğü, moda olup olmadığı çok önemli ama odaklı olması, sanal deneyimin kalitesini arttırıyor. Ve yine bunlar yalnızca ziyaretçiyi o siteye çekmek için gerekli aynen sihirbazlıkta olduğu gibi, deneyimine odaklanan bakış konular. Peki ya ziyaretçi sitenize ulaştıktan sonraki planınız açısı, nedir? Ya da, böyle bir plan var mı? o deneyimi verimli kılarken; yapım tekniğine ve teknolojiye odaklanan bir bakış açısı ise, ziyaretçilerin iyi bir deneyime sahip olmasını engelliyor ve onların gerçek hedeflerinden uzaklaşmasına neden oluyor. paylaşıyorum öğrendiğim, hedeflerine ulaşmasını sağlamaktır. Birçok kullanılabilirlik araştırması gösteriyor ki tüketiciler, bir Web Ben, amatör bile olsa, bir sihirbaz değilim. Arada sırada kızlarımla Bir Web sitesi ile yaratmaya çalıştığınız şey – çoğu zaman – kullanıcının çocuklara sitesinden, seve seve herhangi bir ürünü satın alıyor, yönelik, arkadaşlarına tavsiye ediyor ve kullanıyor; eğer o ürün, sihirbazlık numaralarını, hepsi bu. Yüzlerindeki, şaşkınlık ile kullanıcının hedeflerini bir şekilde karşılıyorsa. Yani bir Web karışık, sürpriz ifadesini görmek hoşuma gidiyor. Size de sitesinin çok iyi tasarlanmış olması, son teknolojiyi takip tavsiye ederim. Bir sihirbazın yaptığı performansın sonunda, etmesi ya da hiçbir yerde görülmemiş fonksiyonlar ile dolu çocuğunuzun yüzüne bir bakın. Ama işin ilginç yanı, aynı yüzü, olması, o sitenin başarısını en çok etkileyen özellikler değil. benim, hemen her gün iş yaşantımda görüyor olmam. Bu Sitenin başarısını en çok etkileyen öğe, sizin, kullanıcının yüzlerin sahibi kişiler, çocuklar değil, kullanıcı testleri ve hedeflerini arazi-araştırması sırasında konuştuğum Web kullanıcısı yetişkinler. Sıradan kullanıcılar, yeterli teknik bilgiye sahip olmadıklarından, bir Web sitesinin nasıl çalıştığını bilmiyorlar. Zaten, bunun da çok önemi yok onlar için. Bir kişinin, iş ve işçi bulma kurumu Web sitesinde iş ararken kullandığı uygulamanın, hangi yazılım dili ile yazıldığı, son teknolojiyi takip edip etmediği çok önemli değil. O kişinin aklında tek bir hedef var: İş bulabilmek. Eğer, bahsettiğimiz kişi, teknik bir kişi ise yani işin sırrını biliyorsa, o zaman yaşadığı deneyim, bu isin nasıl yapıldığını bilmesinden dolayı çok değerli olmayabiliyor. Fakat, işin sırrını bilmeyen bir kişinin, bir link üzerine tıkladıktan sonra, aradığı konuyu, işi, hizmeti, ürünü bulması, nasıl karşıladığınız, onların geliş nıcınızı ne kadar iyi anladığınız! Sitenizin, kullanıcı hedeflerini karşılayacak bir site olması sizin en büyük amacınız olmalıdır. Kullanılabilirlik testlerinde de gördüğüm yüz ifadesi bu. Çoğu zaman bizim “çok kötü tasarlanmış” dediğimiz siteler, kullanıcılardan yüksek notlar almakta. Nedeni ise, hedefler karşılanınca, kullanıcının diğer bütün faktörlere karşı oluşturduğu körlük. Kullanıcınızı iyi tanıyın. Hedeflerini karşılayın. Onlara iyi bir sanal deneyim yaşatın. Onları bir sihirbazı seyreden çocuk gibi hissettirin. Bundan daha büyük bir sihir-hazlık yok. o deneyimi sihirli kılıyor ve kullanıcının yüzündeki ifade, Teknoloji Kimin Umurunda? sitenize nedenlerini ne kadar iyi anladığınız. En önemlisi, sizin, kulla- Teknoloji Kimin Umurunda? 81 Harika Tasarım 82 Bu örneklerin sayısını artırmak mümkün. Fakat işin ilginç Eğer sihirli iksir, altın kural yoksa elimizde, peki nasıl oluşturuluyor bu Web sihirbazlığı, çekici, cazibeli tasarım? Nedir içimizdeki sese "çok hoş bir ürün, güzel bir tasarım, yani bu rakamı hayatımız içinde birçok yerde görmek mümkün. Kelebeklerden, DNA'ya; piramitlerden, iPod'a kadar birçok yerde. Rastlantı mı? Sanmam! harika bir Web sitesi " dedirten şey? Neden bazı arabaların 1.618 rakamının tarihi eski Mısırlılara kadar uzanıyor. Eski tasarımı, bizim içimizde güven, rahatlık duygusu uyandırır? Yunanlılar, bu rakamın doğaüstü gücü olduğuna inanmışlar. Neden günlük hayatımızda kullandığımız birçok şey, içgüdüsel Bu nedenle, birçok yapı ve eserlerinde, bu rakamı görmek olarak bizde iyi tasarlamış ürün duygularını yaşatıyor? Nedir mümkün. Leonardo Da Vinci'nin herkes tarafından bilinen kredi kartları, iPod, posta kartı, BMW arasındaki ortak Vitruvian Man (Rönesans Adamı) eserinin neredeyse her karesi tasarım yönleri? bu rakamla dolu. Zaten o nedenle kusursuz görünüyor o çizdiği Bu soruların mümkün. cevabını Sorduğunuz birçok değişik kişinin şekilde tasarımcı, vermek mühendis, pazarlamacı ya da tüketici olmasına bağlı olarak, alacağınız cevaplar da farklı olacaktır. Peki eğer ben, soruları biraz daha değiştirseydim, verilen cevaplar değişir miydi? Örneğin ürün insan modeli. Eski Yunanlılar, 1.618 rakamına Phi ya da Altın Oran (golden günümüze, ratio) bu oranı ismini vermişler. taşıyan eserler, İşte o zamandan ürünler, yapılar, tasarımlar, insanda “iyi tasarım” duygusunu uyandırıyor. Bu konuda tasarımdan, mimarlığa; matematikten, diye niteleyemeyeceğimiz ama tasarım olarak “kusursuz” bir biyolojiye kadar birçok makale yazılmış. Hatta Hülya Avşar'ın yapıya sahip örnekleri sorunun içine dahil etseydim, acaba ne güzelliğini bile bu rakama bağlayan magazin haberleri görmek gibi cevaplar verirdiniz? Örneğin plastik kredi kartı tasarımı mümkün. ile insan vücudundaki DNA tasarımı arasındaki ortak yönler nedir diye sorsaydım? Ya da eski Yunanlıların inşa ettiği binalar ile insan vücudu arasındaki ortak yönler nelerdir? 34 Tasarımda içinde hiçbir şey “rastlantı” olmamalıdır. Sırf, göze hoş geliyor veya iyi fikir diye bir ürün tasarımına başlamak kanımca çok yanlış. Özellikle Web tasarımında. Bazı tasarımlar vardır ki insanda bazı özel duyguları Sanıldığının aksine, bir sitenin içinde bulunan her pikselin, uyandırır. Hani üzerimize, bir terzinin elinden çıkmış gibi tasarıma, siteye ve sitenin sahibine bir maliyeti var. Yani, oturan bir giysinin verdiği his gibi. Peki bir matematiksel bir kullandığınız her tasarım öğesinin bir fonksiyonu en önemlisi formül var mı böyle bir tasarım için? Yoksa iyi bir tasarım bir nedeni olmalı. Tabi ki istisnai durumlar var. Örneğin tamamen rasgele, rastlantı sonucu oluşan bir kavram mı? tamamen “duygusal” motiflere yönelik tasarımlar, sanatsal Gelin kusursuz bir tasarım olan insan vücuduna bir çalışmalar v.b. Fakat bunların sayısı ya da bu tip siteleri bakalım: Eğer dirseğiniz ile elinizin parmak ucuna kadar olan ziyaret edenleri sayısı, yukarıda söylediğim tezi çürütecek mesafeyi ölçerseniz ve bu rakamı bileğiniz ile dirseğinizin yönde değil. En azından şimdilik. mesafesine bölerseniz, yaklaşık 1.618 rakamını ulaşırsınız. Tasarımda eski bir deyim vardır: Görünüş, fonksiyonu takip Peki ya gözünüz ile çeneniz arasındaki mesafeyi, üst dudağınız eder ile gözünüz arasındaki mesafeye bölerseniz? Evet yine aynı başlarında Carlo Lobodi ile başlayan ve günümüze kadar rakam olan 1.618. uzanan Teknoloji Kimin Umurunda? (Forms bir follows tasarım Function). modelini Bu deyim, anlatır. Teknoloji Kimin Umurunda? 18. Kısaca, yüzyılın tasarımın 83 84 güzelliğini belirleyen kavram fonksiyonun işleyebilirliği ve hedeflerini kullanılabilirliği ile ilgilidir. Her tasarımcının sorması gereken çekici olduğunu ve sitenin hızlı yüklendiğini söylüyorlar. Bu tamamlayabildikleri sitenin tasarımının daha soru iste burada başlıyor: “Bu tasarım öğesi, bu sitenin demektir ki, sitenizin ziyaretçilerine yararı olmayan tüm hedefini gerçekleştirmesi için ne kadar gerekli önemli?”. Tabi fonksiyonlar, tasarım öğeleri, o ziyaretçi için negatif değer ki bu yöntemin sınırlarını bilmek çok önemli. taşımakta. Estetik- Görünüş, fonksiyonu takip eder, estetik-kullanılabilirlik Kullanılabilirlik Efekti (aesthetic-usability effect). Bunun efekti ya da Maliyet-Kazanç teorisi; hangi yöntemi takip teorideki anlamı, estetik tasarımın, estetik olmayan tasarıma ederseniz edin, tasarım göreceli bir kavram. Bu göreceli oranla kullanımının daha kolay olduğudur. Estetik tasarım, kavramı, elle tutulur rakama çeviren ise kullanıcı deneyimini kullanıcı ile ürün arasında pozitif bir ilişki oluşturmaya yarar maksimize edecek yöntemler yani kullanıcı hedefini göz ve bu pozitif ilişki, ürünün oluşturabileceği bazı hataların, önünde tutan tasarımlar. Bu iPod olsun, insan vücudu olsun ya kullanıcı tarafından hoş görülmesine yol açar. Japonların da Web sitesi olsun. Fark etmez! Tasarımda kullanılan başka bir deyim ise söylemi ile “ Güzel kadının hakareti, çirkin kadının iltifatına tercih edilir. ” Bu söylemin ne kadar doğru Boşluğu Kapatmak olduğunu bilemiyorum ama tasarımda sınırların iyi belirlenmesi ge- Jared Spool, benim çok saygı duyduğum, dünyaca tanınmış bir rektiğini çok iyi biliyorum. kullanılabilirlik Başka bir tasarım teorisi ise Maliyet-Kazanç (Cost-Benefit mühendisidir. Öğrettiği ve uyguladığı metotlar, şimdiye kadar birçok gazete, dergi ve üniversite ders Model) teorisidir. Bir Web sitesindeki etkileşimli davranış, o kitaplarında kullanıcının, o sitede bulunma maliyetine eşit ya az ise kullanılabilirliğe olan yaklaşımının güncel ve anlaşılabilir bir yer aldı. Jared Spool’un popülaritesi, gerçekleşebilir. Yani, hiçbir Web sitesi ziyaretçisi (bizim gibi dilde olmasından kaynaklanıyor. Bu işi 15 senedir yapan Jared tasarımcılar hariç), bir siteyi, sırf güzel grafikleri olduğu için Spool ile Kasım 2004 yılında, kendisinin hazırladığı bir ziyaret etmezler. Akıllarında oluşan bir soruya, isteğe, amaca konferans sırasında tanışma imkanını elde ettim. Spool, cevap bulmak için siteyi kullanırlar. Eğer, siteniz bu amacı konferans için hazırladığı sunumda, Web uygulamalarının karşılayamıyorsa, ziyaretçiler, amacı karşılayacak bir başka doldurması gereken boşluk kavramını, kullanıcıların sahip siteyi ziyaret etmekte geç kalmayacaklardır. Bu demektir ki, olduğu şu anki bilgi ve Web uygulamalarının kullanıcılardan siteniz içindeki her pikselin, size bir maliyeti vardır. Bu maliyet, ziyaretçi kaybı, ürün satamamaktan doğacak mali zarar ya da rakip şirketin popülerliği olabilir. İşte bu nedenle, siteniz içinde yer alan içerik, grafik ya da herhangi bir öğenin, ziyaretçilerin kazancını maksimize edecek şekilde yerleştirilmesi gerekir. İşin ilginç yanı, aynı işi yapan iki site içinde gezinen ziyaretçilere sorulduğunda, ziyaretçilerin Teknoloji Kimin Umurunda? yüzde 90’ı, 35 talep ettiği hedef bilgi kavramlarını açıkladı : Bir otel odasındasınız. Dışarıya telefon açmak istiyorsunuz. Telefondaki hangi tuşa basarsınız hat almak için? Birçoğunuz “9” ya da “0” diyeceksiniz. Sizin “9” ya da “0” rakamlarına basma bilginize şu anki bilgi deniyor; fakat eğer kaldığınız odadaki telefondan dışarıya hat almak için basmanız gereken tuş “8” ise, bu otelin sizden beklediği Teknoloji Kimin Umurunda? 85 hedef bilgi oluyor. Şu anki bilgi ile hedef bilgi arasındaki farka ise boşluk deniyor. Araç Bilgisi için “8” tuşuna basmak “uygulama bilgisi” oluyor. Eğer otel Uygulama Bilgisi yönetimi, bu “uygulama bilgisini,” yani “8” rakamına basılması Internet tarayıcısı kullanmaya kadar uzanan basit teknik bilgilerden oluşuyor. “Uygulama Bilgisi” ise, eğer bir finans kuruluşunun Web sitesinde iseniz, bu Web sitesinde işlem yapabilmeniz için gereken vergi, KDV, faiz, kredi gibi finanssal kavramlar hakkındaki bilginize verilen isim. İş ortamı içinde bilgisayar ve finanssal Web uygulamalarını çok fazla kullanmayan bir madenci için, “şu anki bilgi” ve bilgi” arasındaki “boşluk” büyük olacaktır. Bir muhasebeci için de bu durum aynı şekilde kendini gösterebilir. Bir muhasebecinin “uygulama bilgisi” yüksek iken, “araç bilgisi” zayıf olabilir. Böylece muhasebeci için oluşacak “boşluk” madenciye oranla daha küçük, fakat bir banka bilgiişlem müdürüne oranla daha büyük olacaktır. Bir Web uygulamasında, araç bilgisinin kullanıcıdan kullanıcıya çok büyük farklılıklar göstermesi, bu uygulamanın sahibi olan şirketler için bir sorundur. Bu nedenle Web uygulamasının “geleneksel” kurallara uyumlu olması gerekir. Bu “geleneksel” kurallar araç bilgisi bakımından birçok Web uygulamasında benzerlikler göstermesine rağmen uygulama bilgisi bakımından farklılıklara sahip olabilir. Örneğin bir gazetenin Web sitesinde kullanılan araçlar yani Internet tarayıcısı, bilgisayar, fare v.b. bir bankanın sanal şube Web sitesi ile aynı olmasına rağmen, uygulama bilgisi gazete Web sitesi zahmetli bir uğraştır. telefonu kullanmayı bilmek “araç bilgisi” iken dış hat almak “Araç Bilgisi”, bir bilgisayar faresi kullanmaktan; bir “hedef saptamak, araç bilgisi düzeyini saptamaya oranla daha zor ve Jared Spool’un verdiği telefon örneğine geri dönersek, bir Şu anki bilgi iki ana öğeden oluşuyor. Bunlar: 86 ile bankanın gösterecektir. sanal Maalesef, şubesi uygulama Teknoloji Kimin Umurunda? arasında değişiklikler bilgisinin düzeyini gerekliliğini açık şekilde kullanıcıya öğretemiyorsa, birçok müşteri, dış hat almak için “9” tuşuna basacak, hat alamayacak ve bu otel için kötü bir müşteri deneyimi yaratacaktır. Kullanıcının uygulama bilgi seviyesini yalnızca tahmin yöntemiyle anlamaya çalışan Web siteleri, maalesef milyonlarca kullanıcının sanal ortamda kötü bir deneyime sahip olmasını neden oluyor. Türkiye’de, Web kullanıcılarının araç bilgisi seviyesinin düşüklüğü, Türk şirketlerini, ülkemizin araç ve uygulama seviyesine uyan modeller yaratmaya zorluyor. Örneğin, birçok ülkede eşi görülmeyen, bizim ülkemize has, e-Ticaret sitelerindeki “taksitli alışveriş” yöntemi buna bir örnek. Bir başka örnek ise, Türkiye’deki birçok sanal tüketicinin, kredi kartını vermek korkularını, bazı e-Ticaret şirketlerini, “satın al, evinde öde” gibi metotlar ile aşmaya çalışması. Bu tip metotları uygulayan şirketler, Türkiye’deki her tüketicinin anladığı bir bilgiyi, sanal ortama taşıyarak, ülkemize uygun bir metodu Web sitelerinde yaşama geçirmiş oluyorlar. İşte Türkiye’deki sanal ticaretin başarısı, bu tip modellerin artmasına, zamanlar Türk Internet kullanıcılarının araç ve uygulama bilgisinin artmasına ve şirketlerin, Internet kullanıcılarının Web üzerindeki davranışlarını detaylı bir şekilde analiz etmesine bağlı. Öncellikle Web sitesi sahiplerinin ve tasarımcılarının yapması gereken, kullanıcılarının ihtiyaçlarını anlamak ve bu ihtiyaçları karşılayabileceklerini kullanıcılarına inandırmak. Birçok Web sitesi, kullanıcının ihtiyacı olan bilgiyi sitelerinde Teknoloji Kimin Umurunda? 87 barındırırken, bu bilgileri kullanıcıya ulaştırma yönteminde başarısız yöntemleri uyguluyor. onların isteklerini Şimdi bir düşünelim. Eğer bir işletme içinde, müşterilerin yüzde 75’i kapıdan girip, istediklerini bulup, kasiyere kadar Bir Web sitesi projesine başlamadan önce, kullanıcı gibi düşünmek, 88 anlamak, projenizin ve Web yürüyüp, daha sonra almadan mağazadan çıkıp giderse, acaba bu işletme içinde araç ya da uygulama probleminin varlığından söz edebilir miyiz? Peki nerede hata var? Acaba müşterinin sitenizin başarısını artıracaktır. Örneğin bir özel üniversite Web sitesinin ziyaretçisinin hedefi şu şekilde olabilir: aradığını tam olarak bulamaması ile mi ilgili? Yani arama yeteneğinin olmamasından kaynaklanan araç bilgisi sorunu . Yoksa müşterinin nasıl ödeme yapacağını bilmemesiyle mi Sınava girecek öğrencilerin üniversite seçme kararlarını etkilemek. ilgili? Bu demektir ki müşteri, ticaret içinde kullanılan Eğer nedenlerini anlamak ve çözümü bulmak için %10’luk bir çaba terimler konusunda bilgisiz yani uygulama bilgisinin eksikliği . Eğer, yukarıdaki kullanıcının hedefini Web sitemizde sorunsuz bir şekilde gerçekleştirebilirsek, bu üniversite için: Harç geliri artışı, Karlılık artışı ve Pazar liderliği Amtrak gerçek yaşadığı problemlerin sarf etse idi, bir yıl içinde gelir artışı 7 milyon dolardan daha fazla olacaktı. Birçok kullanılabilirlik şirketi kayıtları gösteriyor ki, boşluğu kapatmak üzere yapılan yatırımlar, %150’lik başarı sağlıyor. Sorunların çözümündeki yüzde 150’lik başarı, Amtrak için yılda 198 milyon dolar anlamına gelirdi. anlamına gelecektir. Eğer kullanıcının dünya örneği istiyorsanız, size Amtrak şirketinden bahsetmek isterim. Amtrak, sanal ortamda otel rezervasyonu yapan bir şirket. Amtrak'ın 2004 yılı şirket kayıtlarına göre: Tekerleği Yeniden İcat Etmenin Alemi Yok Aşağıda gördüğünüz resim, RAND şirketinin 1950’li yıllarda, evlerde kullanılabilecek kişisel bilgisayarların, 2004 yılında nasıl olacağına dair tahmini sonucu ortaya çıkan bir modeli temsil etmekte. 36 Peki, şu an evinizde kullandığınız bilgisayar, Averaj rezervasyon: 220 dolar yanda gördüğünüz resimdeki bilgisayara benziyor mu? Böyle Aylık rezervasyon sayısı: 10.000 rezervasyon bir model tasarlanmış iken, neden bu modeldeki bilgisayar icat Aylık gelir: 2 milyon 200 dolar edilip, Alışveriş sepetini doldurup fakat “satın alma” işlemini gerçekleştirmeyen kullanıcı oranı: %75 Satın alma işlemini gerçekleştirmeyen kullanıcı sayısı: 30.000 kullanıcı Satın alma işlemini gerçekleştirmeyen kullanıcıların işlemi gerçekleştirmesi ile sağlanabilecek potansiyel aylık gelir: 6 milyon 600 bin dolar. Teknoloji Kimin Umurunda? kullanıma geçilmedi? Bunun nedeni, tasarım ve mühendislikte kullanılan ve “blueprint” (mimari plan) adı verilen planlar. Blueprint, yalnızca mimarlıkta değil, birçok sektörde kullanılmakta. Teknolojiden, pazarlamaya; hükümet yasalarından, Web tasarımına kadar birçok yerde blueprint kavramına rastlamanız mümkün. Teknoloji ile uğraşanlar, yıllarca üzerinde çalıştıkları konular üzerinde öyle planlar ürettiler ki, bu modeller Teknoloji Kimin Umurunda? 89 90 başkaları tarafından, diğer projelere adapte edildi, uygulandı Diyelim ki ben, hiç bilmediğim bir odaya giriyorum. Oda ve geliştirildi. Artık, bir araba şirketi, bir motorun nasıl karanlık. İlk yapacağım şey, kapının yakınlarında elektrik çalışması ya da üretilmesi konusuna değil, o motorun nasıl düğmesi aramak olacaktır. Elektrik düğmesinin eğer bulursam, geliştirilebileceği konusuna kafalarını yormakta. Çünkü, yıllar bulunduğu pozisyonun aksi yönde hareket ettirip, ışığın yanıp önce birileri, bir motorun nasıl çalışacağı konusunda blueprint yanmadığını gözlemlerim. Eğer ışık yanmazsa, orada bulunan üretti. Örneğin, Hindistan Engelliler Yasası, birkaç kişinin diğer oluşturduğu bir grubun çabalarıyla, 1995 yılında hükümet uyguladığım varsayım modeli, bana bu odada bir ampulün ve tarafından onaylandı. Bu, Hindistan’da 3 senede gerçekleşti bu ampulü çalıştıracak bir düğmenin var olduğunu söylüyor. fakat aynı yasanın kabulü, ABD’de 30 yıl zaman aldı. Ampulü yakma sorununun çözümünde, elektriğin odaya nasıl Hindistan’ın grubun, başarısının ABD’de kabul arkasındaki edilmiş sır, olan Hindistan’daki kanun modelinin, blueprint’lerini alıp, kendilerine uyarlamaları idi. ABD'nin 30 düğmeleri sırasıyla denerim. Bu örnekte, benim ulaştığı, o odada elektrik akımının olup olmadığı önemli değil benim için çünkü varsayım modeli ile ben, bütün bunların bu odada olması gerektiğini düşünüyorum. yılda oluşturduğu blueprint’i, Hindistan yeniden yaratmak için Eğer, o odadaki ışıklar, el çırpma ya da ses komutu ile 30 yıl harcamadı. Blueprint başkası tarafından yapılmıştı ve çalışıyor ise, bu isleyiş biçimi, benim varsayım modelim ile onlar bütün harcadılar. güçlerini ve emeklerini, başka kanallarda 37 uyumsuzluk gösterecektir, ta ki bu işleyiş şeklini birileri bana öğretene, gösterene kadar. Eğer bana bunu birisi öğretirse, ki Günümüzde severek kullandığımız bir çok ürün ve araç, buna “hedef bilgi” adı veriliyor, ben, o odaya her girişimde, ve diğer odalar için kullandığım varsayım modelini değiştirip, zamanında kullandığı Walkman’den çok farklı bir ürün değil yeni bir varsayım modelini adapte edeceğim yani bir elektrik özünde. Apple Şirketi, Walkman icadının blueprint’ini kulla- düğmesi aramak yerine, elimi çırpıp, ışıkların yanmasını narak, geliştirerek, daha iyi bir ürünü piyasaya sürüp başarılı bekleyeceğim. yeni bir icat değil. Örneğin, iPod, herkesin bildiği oldu. Bir üründe ya da fikirde başarılı olmak, yeni bir şeyler Günümüzde birçok kişi, birçok değişik varsayım modelleri icat etmek değil, halihazırda bulunan, herkesin kullandığı bir ile Web sitelerimizi ziyaret etmekte. Web, yepyeni bir sektör ürünü, olduğu için maalesef elimizde, herkesin kabul ettiği bir fikri ya da aracı daha kullanışlı, daha yararlı yapmaktan geçiyor günümüzde. blueprint ya da sihirli iksir yok. Bunun yerine, Web içinde yeni nasıl yeni oluşmaya başlayan genel varsayım modelleri var. Örnek aktarabiliriz? Web sektörü içinde blueprint yerine biz “mental olarak, “altı çizili kelimeler linktir” ya da “site içindeki her model” denilen bir kavramı kullanıyoruz. Psikoloji bilimi içinde sayfada ‘Ana Sayfa’ linki olmalıdır” gibi. Bu tip varsayımlar, kullanılan mental model teriminin Web tasarımı içindeki her geçen gün, Internet kullanımının yaygınlaşması ile daha Türkçe karşılığı “varsayım modeli”. Varsayım modeli, en kısa da artmakta. “Altı çizili kelimeler linktir” düşüncesi, genel Peki bu fikri, bu oluşumu Web tasarımına tabiri ile bir kişinin, bir sorunun çözümünde kullandığı “şu varsayım modeli için bir örnek oluşturmakta fakat birçok anki bilgisi” ve varsayımlarıdır. kullanıcı, sizin oluşturduğunuz sitelerde, kişisel varsayım modelleri de kullanmakta ve bütün bunlar “kullanıcı beklentilerinin” bir parçasını oluşturmaktadır. Örneğin, çoğu Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 91 Web kullanıcısı, bir Web sitesinde bulunan logoya tıklayınca ana sayfaya geri döneceklerini bilmiyor. Bu bir genel varsayım modeli değil fakat benim ve bu bilgiyi bile diğer Web kullanıcıları için, bu bir kişisel varsayım modelini oluşturmakta. Peki, genel olmayan diğer varsayım modellerini nasıl bulup ortaya çıkarabiliriz? Sanal ortamda sattığınız ürünler, ya da menünüzde bulunan linkler hakkında kullanıcınızı kafasında şekillenen varsayımlar, kişisel modeller nelerdir? İşte bu soruların cevabını bulmak için, tasarımcının alet kutusunun kapağını açıp, kullanıcınızı ve onların varsayım modellerini tanımanıza yardımcı olacak birkaç yöntemi uygulamanız gerekecek. Tasarımcının alet kutusunda yer alması gereken, görüşme, kullanıcı senaryoları, kart sıralama, prototip gibi birkaç aracı, kitabin bir sonraki bölümde modellerini anlayıp inceleyeceğiz. Unutmayın uygulamak, ki Web genel varsayım sitenizi kullanılabilirlik yönünden geliştirirken; kullanıcılarınızın kişisel varsayım modellerini anlamak ve uygulamak sitenizi tamamen yapıyor. Teknoloji Kimin Umurunda? kullanılabilir 94 V– TASARIMCININ ALET KUTUSU P eki nereden başlayacağız? Elimizde şirket amaç ve hedefleri ve aklımızda “kullanıcı deneyimini maksimize etmek” var ama bir sonraki aşama nedir? Hangi araçları kullanmak gerekiyor? Amaç tespitinden sonra gerçekleşmesi gereken aşama, açık bir şekilde ortaya konan planın, kimlere hitap etmesi ve nasıl ortaya konulması gerektiğini bulmaktır. Bu süreç içinde özellikle şirket yöneticilerini olabildiğince devre dışı bırakmak, onların düşündüğü, hayalini kurduğu müşteri tiplemesinden uzaklaşıp, gerçek müşteri profilini bulmak, bu aşamanın en önemli işlevidir. Birçok şirket, şirket yöneticilerine hitap eden , şirket içi konuşmalarda kullanılan dil ile oluşturulmuş Web siteleri sonucu, Web sitesi kullanıcılarını memnun edememekte günümüzde. Görüşmeciniz Var Francis Galton, yalnızca uzman görüşlerine inanan, uzman olmayan kişi fikirlerinin hiçbir öneminin olmadığını savunan, 19. yüzyılda yaşamış bir İngiliz bilim adamıydı. Bir gezintisi sırasında, küçük bir köyde yapılan “öküzün ağırlığını tahmin etme” yarışmasına tanık oldu. Bu yarışmaya katılmak isteyenler, bilet satın alıyor, köy meydanında sergilenen öküzün ağırlığını tahmini olarak bir kağıda yazıp, çekilişe katılıyorlardı. Öküzün gerçek ağırlığına en yakın tahminde bulunan kişi, öküzü ödül olarak kazanıyordu. Bu yarışmaya, Galton’un uzman diyebileceği kişiler, yani kasaplar ve öküz yetiştiricileri katıldığı gibi, birçok “uzman” tanımına girmeyen meraklı, köy ahalisi ve ziyaretçiler de katılıyordu. Hatta “uzman” tanımına girmeyen kişilerin sayısı, uzmanların sayısından kat kat daha fazla idi. Galton, yarışma sonrası, tahmin kağıtlarının hepsini toplayıp, sonuçlara göz attı. Sonuçlar, Galton’un, uzmanlık ve uzman görüşü hakkındaki hayat felsefesini tamamen değiştirdi. Yarışmada sergilenen öküzün gerçek ağırlığı 543 kilogramdı. Yarışmaya katılan 800 Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 95 96 kişinin tahminlerinin ortalaması ise 542 kilogramdı. Bu sonucunda gösteriyordu ki, topluluğun – uzman olmayan kişilerden bile azaltmaktadır. topladığımız verilerin de verimliliğini oluşsa – görüşleri, 1 kilogram kadar bir yanılgı payı ile büyük Müşteriler ile yapılan görüşmelerde toplanmak istenen bir doğruluk taşıyordu. Bu deneyi defalarca tekrarlamasına veriler, onların bir ürünü satın almaktaki amaç ve hedefleri, rağmen, konuyla alakasız toplulukların sunduğu fikirlerdeki bizim onlara halihazırda sunduğumuz çözümleri kullanırken doğruluk payı, Galton’u şaşırtmaya ve inandırmaya yetti. yaşadıkları problemler, bir ürünü satın alırken yaşadıkları Başka bir örnek ise “Kim 500 milyar ister?” televizyon süreç ve onların araç ve uygulama bilgileridir. Kullanıcı ve yarışmasında, yarışmacının, telefon joker hakkında kullandığı potansiyel kullanıcı görüşmelerinden toplanacak veriler, uzmanın, sorulan soruyu cevaplamaktaki doğruluk payı yüzde müşteri verileri kadar önem taşıyan hatta çoğu zaman, bizi 66 olarak inovasyon ve tanımlanmayacak seyircilere sorulduğunda çıkan doğruluk potansiyel kullanıcılardan payı ise yüzde 90. onların siteyi ya da benzer siteleri kullanırken yaşadıkları iken; soru, stüdyoda bulunan ve uzman yenilikçiliğe iten bilgilerdir. toplanmak istenen Kullanıcı ve veriler ise, Bazen bir konuda, o konuda uzman olmayan birçok kişinin sorunlar, sunduğumuz ya da sunacağımız ürünün, onların fikirleri, uzman görüşlerinden bile değerli olabiliyor. Bu yaşantısı içindeki önemi ve yeri, bu ürünün, onlar tarafından, nedenle, bizler, uzman olduğumuz konu hakkındaki – bilgi ne zaman, neden ve nasıl kullanılabileceği, yani kullanıcı dav- seviyemiz nedeniyle – küçük detayları ya da “doğruluğu” ranış desenleri, kullanıcının uygulama ve araç bilgisi ve açık uzman olmayan birçok kişinin fikri ile kesinlik kazanacak bazı seçik dile getirilmiş kullanıcı hedefleridir. gerçekleri göz ardı edebiliyoruz. Görüşme, bize, proje içindeki Görüşmeler, birebir görüşme, grup görüşmeleri ya da her problemleri, gerçek kullanıcı hedeflerini, gerçek kullanıcı ikisi davranışlarını gösterebilecek bir metottur. Bir Web projesinin görüşmelerinde dikkat edilmesi gereken konu, grupta liderlik birden kullanılarak yapılabilir. Fakat grup başarısı, kullanıcı ve şirket hedeflerine ne kadar yakınlaştığı yapabilecek ile ölçülebilir. Tasarımcı ne kadar yetenekli olursa olsun, katılımcılardan herhangi biri liderlik görevi yaparsa, bu, kişilerin olmamasını sağlamaktır. Eğer gerçekleştireceği proje içinde, kullanıcı hakkında yeterli ve grupta bulunan diğer kişilerin görüşmelerini etkileyeceğinden, anlamlı görüşme bilgiye sahip değilse, proje, başarısızlıkla durdurulup, lideri birebir görüşme metodu sonuçlanacaktır. 3 rakam metodu ile şirket hedeflerinin nasıl kullanarak, gruptan ayırmak gerekir. Grupta liderlik yap- ortaya çıkarılabileceğini görmüştük, simdiyse, görüşme metodu manın kararları nasıl etkilediğini çok iyi kanıtlayan bir ile, deneyi, 1950’li yıllarda Solomon Asch gerçekleştirdi. Solomon kullanıcı hedeflerinin nasıl ortaya çıkarıldığını inceleyeceğiz. Asch, 8 kişinin deneyi bilen ve 1 kişinin deneyden habersiz Görüşme metoduyla yapılmak istenen, şirketin hitap ettiği olduğu 9 kişilik bir grup oluşturdu. Yani 8 kişi bu deneyin bir kişiler ile konuşmak ve onların isteklerini, arzularını tespit parçası ve bir kişi ise kurban . Onlara, üzerinde değişik boyutta etmektir. Görüşme yönteminde, şirket çalışanları, müşteriler çizgilerin olduğu iki adet kağıt verdi. Bir kağıtta bir çizgi, ve kullanıcılar ile görüşmeler yapılmalıdır. Çoğu zaman diğer kağıtta ise boyutları değişik 3 çizgi bulunmaktaydı. Bu 3 müşteri ile kullanıcı arasındaki farkın iyi anlaşılmaması, çizgiden inovasyon ve yenilikçi çözümleri etkilediği gibi görüşmeler çizginin boyutuna eşitti. Solomon, 9 kişiye, tek çizgili kağıttaki Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? yalnızca birinin boyutu, diğer kağıtta bulunan 97 98 çizginin boyutunun, diğer 3 çizgi içinde hangisine benzediğini sorusu; inovasyon yaratabilmek için “Günlük hayatınızda sordu. Deneyi bilen 8 kişi, yanlış boyutlu çizgide ısrar etmesi hangi işlem en çok zamanınızı alıyor?” gibi sorular sorulabilir. sonucu, deneyi bilmeyen kişiler, 50 deney sonucunda, yüzde 74 Onların size yanlı cevap verebileceği sorulardan kaçınılmalıdır. gibi bir yüksek oranda çoğunluğun kararına uymayı tercih etti. Örneğin; “A fonksiyonun size yardımcı oluyor mu?” ya da “Eğer Bu deneyden de anlaşılabileceği gibi, birçok kişi, cevabın biz B fonksiyonunu size verirsek, kullanır mıydınız?” gibi. yanlış olduğunu bildiği halde, grup liderini ya da topluluk Teknoloji, tasarım ve onları yönlendirebilecek sorulardan ka- kararlarını, kendi fikrine tercih etmekte. Görüşmelerde dikkat edilecek 38 çınılmalı; hikaye ve anı anlatımı yolu gerçek olayların ve başka bir unsur ise, hedeflerin ön plana çıkması sağlanmalıdır. sorularınızın geleceğe değil geçmişe odaklanmış olmasıdır. Bazen, görüşme yaptığımız kişiler, sorduğumuz sorular hak- Görüşme metoduyla bulunması istenilen sonuçlar, gelecekteki kında, “yapacaklarını” ya da “yaptıklarını” düşündükleri, fonksiyonlar ile ilgili değil, geçmişteki deneyimler, tecrübeler, genellikle gerçeklerle ilişkisi olmayan cevapları, istemeyerek yaşanan problemler ile ilgilidir. Eğer şirketin hali hazırda bir verebilirliler. Birçok kişi, kendi davranışlarını tespit etmekte sitesi varsa, görüşmeye katılanların sübjektif tasarım kritiği ya da dile getirmekte güçlük çeker. Özellikle eğer bu davranış, yapmalarına olanak tanımamakta, görüşme metodunda dikkat günlük yaşamlarındaki rutinin dışında gelişen bir davranış edilmesi gereken başka bir unsurdur. Görüşmelerdeki ana şekli ise. Bir sanal banka kullanıcısına, geleneksel banka amaç, kullanıcı tecrübesi ve genel profili yakalayabilmektir. ofisine uğrayıp uğramadığı sorulduğundaki cevabı: “Hayır, Görüşmenin açık şekilde belirlenmiş bir gündemi olmalıdır. Görüşmeye katılanlara, ucu kapalı, cevabı belirsiz sorular sormaktan kaçınılmalıdır. Görüşme, tamamen sohbet türünden olabileceği gibi, katılımcının verilen görevleri bilgisayarda tamamlaması ve bunlarla ilgili soruları cevaplaması ile de yapılabilir. En verimli görüşmeler, görüşmeye katılan kişilerin, kendi doğal ortamında bulunduğu hatta üzerinde yaptığınız çalışmadaki ürünü kullanırken yaşadığı deneyimleri izleme yoluyla yapılan görüşmelerdir. Onların doğal ortamı içinde yapılan görüşmelerde, bir urunu kullanırken geçirdikleri aşamaları açık bir şekilde gözlemlemek mümkündür. Örneğin, kullanıcı, bir Web sitesindeki şifreyi hatırlamak için aldığı notlara mi bakıyor? Ya da adres çubuğuna Web sitesi adresini yazmak yerine, “sık kullanılanlar” fonksiyonunu mu kullanıyor? Bu tip görüşmelerde, yapılan işleme odaklanmak sanal bankacılığı kullandığımdan beri, banka şubesine yolum düşmedi. Zaten ihtiyacım da olmuyor,” olabilir. Fakat aynı kişiye, hesabına para yatırmak için yaptığı işlemler sorulduğunda, o kişinin, hesabına para yatırmak için banka şubesine 5 dakikalığına uğramak zorunda olduğu ortaya çıkabilir. Bir başka örnek ise; General Mills şirketi için yapılan bir fokus grup çalışmasında, bir anne ailesinin kahvaltılarda sadece sağlıklı gıdalar yediğini belirtmiştir. Ancak, ailenin gerçek faaliyetlerini gösteren video kayıtlarında, çocukların, tahıl kahvaltılıkları yemeyi reddederek, kendilerine sağlıklı olmayan kahvaltılık gevreklerden aldıkları görülmüştür. Anne, görüşme metodu sırasında muhakkak ki yalan söylememekte, onun yerine çocuklarının aslında sağlıklı bir kahvaltı yaptığına inanmayı istemektedir. 39 Ya da daha kötüsü, bizler verilen cevapları farklı şekillerde yerine, kullanıcının hedefini anlamak ana amaçtır. Sorduğunuz yorumlayabiliriz. sorularda da bunu yansıtmak çok önemlidir. Örneğin onların uygulamaya her yeni veri eklediğinde, uygulamadan yazıcı Örneğin bir sekreterin, kullandığı hedeflerini öğrenmek için “Sizin için iyi bir gün ne demektir?” çıktısı alıp, müdürüne göndermesini, biz görüşmeyi yapanlar, Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 99 100 müdürün bilgisayar yerine, kağıt kullanmayı tercih ettiği vermekle kalmadı, onları bugünkü başarılarına taşıdı, hem de olarak değerlendirebiliriz; fakat gerçekte, müdürün bu çıktıları PayPal kullanım istatistikleri içinde yüzde bire bile girmeyen almasının nedeninin, eve giderken, yolda, trafik sıkışıklığında BİR TEK KULLANICI sayesinde. bu verileri gözden geçirmesi olabilir. Görüşmeye katılacak kişilerin Quicken şirketi, muhasebe ve kişisel finans işlemleri sayısının çokluğu size alanında dünyada önder bir şirket. Bu şirket iş hayatına verimli bilgiler verecek olsa da yalnızca “bir kullanıcı” bile başladığında birçok rakibi vardı. Kullanıcı ilgisizliği ve bazen öylesine yenilikçi fikirler verebilir ki, bu tek kişiden programlarının kullanım zorluğu nedeniyle, piyasada istediği alabileceğiniz bilgileri, bazen yapacağınız yüzlerce görüşme ilgiyi görmedi. Hatta durumları o kadar kötüydü ki bir dönem, sonucunda bir elde edemeyebilirsiniz. Buna yüzde 1 etkisi adı şirkete, kiraladıkları ofis masaları için haciz bile geldi. Onların veriliyor. Yüzde 1 etkisi ile, yenilikçiliği yakalamış sayısız bu kötü durumdan dönüş noktaları, teknolojiyi hiç anlamayan, şirket ve proje var bugün. İşte size birkaç örnek: hatta kullanım zorluğu nedeniyle eski yöntemleri kullanmayı Paypal şirketi, Internet’te başarılması zor bir ilki başarmış tercih eden bir kullanıcıdan geldi. Bu kullanıcı, şirkete ve başarıları ile birçok yeniliğe ismini yazmış bir şirket. En yalnızca program satmak yerine neden program ile birlikte her basit anlamıyla, PayPal, Internet üzerinden para transferi şeyi kolaylaştıracak donanımı da satmadıklarını sordu. Bu yapmanızı sağlayan bir kuruluş. Bugün, PayPal kullanıcı fikir, şirketin piyasada fark yaratmasına ve bugünkü ba- sayısı, Amerikan Express gibi ismi dünyaca duyulmuş kredi şarılarına ulaşmalarına neden oldu. Halbuki tüm yaptıkları, kartı şirketinden programını zorlukları nedeniyle kullanamayan bir kullanıcıyı kapılarını bile daha fazla. PayPal, 1999 yılında kullanıcılarına açtığında, bekledikleri ilgiyi dinlemekti. görmedi. PayPal’ın ilk ürünü ve açılış nedeni, cep bilgisayarı Victoria’s Secret, bayan iç çamaşırları satan bir şirket. (PDA) gibi cihazlar arasında para alışverişi yapmaktı. Tüm Bugün, dünyaca isim yapmış bu şirket, yıllar önce, ürünlerini yapmanız gereken, cep bilgisayarınıza, PayPal’ın sunduğu bir satmak konusunda çok başarılı değildi. Kar oranını yüzde uygulamayı yüklemekti. Bu program sizin finansal bilgilerinizi 20’lerin üzerine çıkarmak ve piyasa payını artırmak için her içeriyordu. Eğer başka birine para transferi yapmak isti- türlü taktiği denediler fakat bir türlü başarılı olamadılar. Ta ki yorsanız, o kişinin cep bilgisayarına sinyal (beam) gönderiyor- birkaç kullanıcı ile konuşana kadar. Şirketin ürün geliştirme dunuz ve böylece para transferiniz gerçekleşmiş oluyordu. Bu uzmanları, hayatlarında ilk defa fabrikanın dışına çıkıp, ürün, PayPal’a bekledikleri başarıyı kazandırmadı. Çok sınırlı kullanıcının evine gitmeye başladı. Hatta kullanıcının yatak bir kullanıcı sayısına sahip olabildiler bu hizmet ile. PayPal odasındaki daha sonra, cep bilgisayarı ile sınırlı kalmamak için, bu servisi başladı. Tabi ki ev sahibinin izniyle! Bu uzmanlar tek bir soru Web sitelerinde de vermeye başladı. Yine bekledikleri kazancı ve başarıyı sağlayamadılar. Ta ki BİR KULLANICI, hatta sordular: “Bu çekmecedeki hangi iç çamaşırını, ne zaman ve neden giyiyorsun?” Aldıkları cevapları toplayınca gördükler ki, PayPal değil bir Ebay (GittiGidiyor türünden bir sanal açık Victoria’s Secret ürünleri, seksi ve şık olması sebebiyle satın artırma Web sitesi) kullanıcısı, PayPal’a e-posta gönderip, alınmış, daha çok fantezi ürünlerdi. Yani günlük yaşam içinde PayPal servisini, eBay’da kullanıp kullanamayacağını sorana giyilebilecek bir rahatlığa sahip değildi. Bunun duyan şirket kadar. Bir kullanıcının isteği, PayPal’a Teknoloji Kimin Umurunda? yepyeni fikirler iç çamaşırlarını koydukları yerlere bakmaya “Body” adlı yepyeni bir ürün serisini piyasaya sürdü. Bu ürün, Teknoloji Kimin Umurunda? 101 102 günlük yaşamda giyilebilecek, rahatlığı ile birçok kullanıcının (my.yahoo.com, amazon vb.) ise kullanıcıyı doğru siteye değil beğenisini kazanmış bir ürün serisi idi ve bu başarı ve doğru kullanıcıyı dinleme teknikleri, Victoria’s Secret şirketinin, yapılmış siteler ise kullanıcıyı, doğru sitedeki doğru bilgiye dünyaca ünlü bir isim yaptı. yöneltme şansımızı artırır. Sizin, projeniz için de, o hayalini kurduğunuz yenilikçi fikirleri yakalamanız, kullanıcılarınız ve müşterileriniz ile konuşmanıza, onları izlemenize ve en önemlisi onları dinlemenize bağlı. Bu kişi, istatistiksel olarak yüzde 1’e giren 1. ile alıntılar, sonuçlar, tanımlar, 2. Mukaddes, 50. Yazarlık yapıyor. Bilgisayar bilgisi çok eklemekten ibarettir. Mukaddes, kelimeler ile iyi oynayabilen, 50 yaşında bir yazardır. Mukaddes evli ve bir çocuk annesi. Kızı, şehir dışında bulunan bir özel üniversiteye gidiyor. Mukaddes, ailenin tüm Web fonksiyonlarının önemli olduğunu gösterirken müşterilerimize, Web sitelerini Mukaddes için iyi bir gün, Bodrum'daki yazlığında oturup, üzerinde çalıştığı kitaba birkaç sayfa daha Kullanıcı senaryoları, bir tasarım aşamasında tasarımcıya finansman kullanacak sorumluluğunu sırtında taşımaktadır. Halen eski dönem kağıt-kalem ile aylık bütçeyi kullanıcı gruplarını açıklamamıza, verdiğimiz kararları neye tutmakta ve kime dayanarak verdiğimizi anlatmamıza yardımcı olular. fakat kitap yazma süreci içinde Bununla da kalmayıp, tasarım aşamasında vermemiz gereken planlamaktadır. Mukaddes’in tek yakındığı nokta, her gün yeni bir teknolojinin kapıyı çalması ve bunları etkiler. hatırlayacak ya da ayak uyduracak zamanının olma- Görüşme metodunun sonuçlarına dayanarak, gerçek kullanıcıların size verdiği bilgilerden oluşan 1-2 sayfalık kullanıcı senaryoları içinde, onların davranışları, hedefleri, yetenekleri ve tavırları yer alır. Kullanıcı senaryoları, size, tasarım süreci içinde yardımcı olacak bilgilerin ulaşmasına, ması. Yukarıdaki iki örnekten hangisi gerçekten Mukaddes'i aklınızda canlandırmanıza yardımcı oldu? Hangisi size tasarım ve karar aşamasında daha fazla bilgi verir? kullanıcı-odaklı bir Web sitesi yaratmanıza, bir kullanıcının Kullanıcı senaryolarında önemli olan birkaç nokta: hayata dönmesi ile o kişiyi kullanıcı olmaktan çıkarıp, gerçek insan yeni tanıştığı bilgisayarı ile sanal bankacılığa girmeyi menü, etkileşim hatta görsel tasarım kararlarını da doğrudan bir tasarımı yok. Yeni bilgisayar almış. Sanal banka işlemleri yap- Meddahçılığı Tasarımın İçine Sokmak bizim, senaryosu İşte size iki tane kullanıcı senaryosu örneği vermek “kullanıcı senaryoları” için gerekli olan verilerdir. ayrıca Kullanıcı mayı düşünüyor. metodundan gözlemler çıkarmak bir sonraki aşamada oluşturacağımız hangi yöneltir. istiyorum: kullanıcı bile olsa. Görüşme bilgiye olmasını sağlayarak kullanıcınızı anlamanıza yardımcı olur. Portal siteleri, içinde barındırdıkları birçok mikro site ile kullanıcıyı doğru siteye yöneltirler. Kişiselleştirilmiş siteler Teknoloji Kimin Umurunda? Senaryolar gerçek kişiliği ve gerçek bilgileri yansıtmalı. Senaryolar görüşme sonuçlarından çıkartılmalıdır. Asıl amacın tasarım olduğunu unutmayın. Biyografi yazmıyorsunuz. Teknoloji Kimin Umurunda? 103 104 Mutlaka resim koyun. finansman yeteneği çok iyi / sanal bankacılığı” Kişisel bilgileri koymayı unutmayın. devamlı kullanıyor. Sitenizdeki olası her fonksiyon tanımlayacak bir senaryo bulundurmaya çalışın. notlardan oluşturacağınız senaryo şu şekilde: 3-6 arasında senaryo yazın. 6'dan fazlası gereksiz olacaktır. Peki bunları nasıl kullanacağız? Diyelim ki bir finansman şirketinin Web projesi için müşteri, şirket çalışanları ve kullanıcılar ile görüşmeler yaptınız, veriler topladınız. 6 kişi ile yaptığınız görüşme ve aldığınız sonuçların özeti aşağıdaki gibi olsun: 1. 2. 3. laboratuar müdürü. Sabri’nin asil görevi bilimsel araştırma yapmak olsa da, çoğu zaman bütçe hazırlama, işe alma, çalışan eğitimi gibi birçok günlük iş hayatının getirdiği görevleri de üstlenmek zorunda. Bu yoğun iş hayatında, da onun görevi fakat bu konuda çok rahat davrandığı da Bankada parası az / finansman yeteneği az / sanal söylenemez. Özel okula giden çocukları nedeniyle kişisel bankacılığı fazla kullanmıyor. banka borçları yüksek. Sabri, Internet’i, bağlantının hızlı Yeşim / Kısa bir zaman önce boşanmış / bayan / 26 ya- olması şında / avukat. Bankada parası orta seviyede / finans- bilgisinin çok yüksek olduğu söylenemez. Internet’i en çok man yeteneği orta seviyede / sanal bankacılığı fazla araştırma kullanmıyor. kacılıktaki teknik terimleri iyi anlamasa da geçenlerde Aybars / Yüksek gelir / erkek / 53 yaşında / Genel “Müşteri Müdür Yardımcısı. Bankada parası çok / finansman işlemleri hakkında bilgi almak onu biraz daha bilgili yeteneği hissettirdi. Sabri, sanal bankacılığın, kağıtsız, dosyasız bir çok iyi / sanal bankacılığını devamlı nedeniyle ve iş sanal yerinde kullanıyor bankacılık Hizmetleri Demo” için fakat kullanıyor. sayfasında, sanal teknik Banborsa ortamda gelişmesi konusunda bazı şüpheleri var çünkü Emre / Yeni mezun / erkek / 23 yaşında / Kütüphane yeteneği az / sanal bankacılığı kullanıyor. Necla / Yeni emekli / bayan – 55 yaşında / Danışman. Bankada parası orta seviyede / finansman yeteneği iyi / sanal bankacılığı devamlı kullanıyor. 6. Sabri Keskin. 30 yaşında. Evli ve iki çocuk sahibi bir maaşını en iyi şekilde yönetmek, iyi yatırımlara aktarmak Görevlisi. Bankada parası orta seviyede / finansman 5. 1. Senaryo (1, 2, 4 görüşmelerine dayanarak): Faruk / Yeni mezun / erkek / 22 yaşında / programcı. kullanıyor. 4. Yukarıdaki verilerden ve görüşme sonucu topladığınız diğer Şebnem / Yüksek gelir / bayan / 46 yaşında / Pazarlama Müdürü. Bankada parası çok fazla / Teknoloji Kimin Umurunda? kendisi, her turlu yasal dosyayı, arşivlemeyi adet haline getirdi yıllar boyunca. Özellikleri: genç, yüksek borçlu, sanal bankacılık konusunda şüpheleri var, finansal konularda bilgili olmak istiyor, müşkülpesent. Hedef ve İstekleri: Sanal ortam dışında, her zaman insan ve kağıt olacağına inanmak istiyor, kişisel hizmet, hesap güvenliği, adım adım bilgilendirme, teknik kavram ve terimlerin azlığı. Teknoloji Kimin Umurunda? 105 2. Senaryo (3, 5, 6 görüşmelerine dayanarak): 106 3. dığı zamanı azaltmak. Aysel Kara, 50 yaşında. Üst düzey yönetici. Evli ve bir kız çocuğu annesi. Aysel, Güneş Bilişim’in genel üretim müdürü olarak çalışmakta ve şirketin tüm maaş, bütçe Para yönetimini kolaylaştırıp, sanal ortam içinde harca- 4. Kişisel ve kişiye özel hizmet verdiğimiz inancının hissettirmek ve yaratmak. gibi bilgilerini hemen her gün analiz ederek, en verimli ve 5. Sanal eğitimleri artırmak. optimal üretim planını şirketine sunmak için çalışmaktadır. 6. Aylık, sanal işlemleri ile ilgili bilgi verici dokuman gön- Aysel için dakiklik ve veri çok önemli. Hızlı iş yaşantısı içinde, zaman kaybına tahammülü yok. Aysel, böylesine büyük bir şirketin varlıkları, bütçesi ile her gün haşır neşir olduğundan, kendisinin sahip olduğu yüksek dermek İkinci senaryodan çıkarılması gereken sonuçlar ise: varlığı 7. Daha fazla varlık kazanmasını sağlamak. yönetmekte güveni tam. Aysel’in borçları az. Borsada 8. Emekliliğine yardımcı olacak bilgiler vermek. 9. Rahat bir şekilde sanal bankacılık yapmasını sağlamak. yatırım yapmayı seviyor. Internet’i hem evinde hem de iş yerinde kullanıyor. Internet’i en çok e-posta, sanal toplantı ve sanal bankacılık için kullanıyor. Aysel, birkaç ay önce 10. Hızlı, vermesine yardımcı 11. Borsa ve diğer yatırım araçları hakkında haberler rıma dönüştürmek istiyor. vermek. Özellikleri: Kendine güveni tam. Bilgili. Risk almaktan Teknolojiyi kararlar olmak. 70.000 YTL yıllık ikramiye aldı ve bunu en iyi şekilde yatı- çekinmiyor. doğru, güvenli anlıyor ve kullanabiliyor. İşte bütün bunlardan sonra, proje içinde gerçekleştirmek Fiyat/değer konusunda akıllı davranışlarda bulunuyor, eğer istenen fonksiyonlardan oluşan bir matris oluşturmak daha tatminkarlığı az ise, başka bir servise yönelmekte zaman kolay olacaktır: kaybetmiyor. Hedef ve İstekleri: Önerilen çözümün sektörü içindeki “en YAPILMASI İSTENİLEN FONKSİYONLAR iyi” çözüm olması gerekiyor, zaman, hız ve doğruluk çok önemli, detayları istiyor, işin içyüzünü bilen kişilerle muhatap olmak istiyor, müşteri hizmetleri ile muhatap olmayı değil, sorunları kendi başına halletmeyi ve bir uygulamada kişiselleştirme özelliğini seviyor. Birinci senaryodan çıkarılması gereken sonuçlar şunlar olmalı: 1. Aysel Önem Puan Puan Ağırlık 2 2 2 1 2 1.5 -1 2 0.5 dermek Birden fazla banka hesabını aynı zamanda müşteriye gösterme Birden fazla hesapta bulunan varlıkları eş zamanlı tek ekrandan yönetebilme -2 = Fonksiyon bu kullanıcı için anlamsız.-1 = Fonksiyon bu kullanıcı için gereksiz.1 = Fonksiyon bu kullanıcı için değerli.2 = Fonksiyon bu kullanıcı için çok değerli Kullanıcının para yönetiminde kendine güvenini kazandırmak. 2. Unutulmuş şifreyi e-posta ile kullanıcıya gön- Sabri Bir proje içinde, kullanıcı senaryoları, bizim hangi kullanıcı Borçlarını ödemesine yardımcı olmak. Teknoloji Kimin Umurunda? grubuna hangi şekilde hitap etmemizi gösterirken, proje içinde Teknoloji Kimin Umurunda? 107 yapmayı planladığımız fonksiyonlardan hangisinin öncelik tanıması gerektiği bilgisini de bizlere verir. Senaryolar sayesinde, kullanıcı-odaklı Web siteleri yapabilmeyi başaran şirketler, yatırımın geri dönüşünü aratırken, hem de kullanıcılar için iyi bir “sanal deneyim” yaratabiliyor. Ayrıca kullanıcı senaryoları sayesinde, yukarıda gibi verilebilecek bir takım fonksiyon kararlarının, tasarım grubu, yazılımcılar ve müşteriler tarafından anlaşılması, en önemlisi kararların desteklenmesi kolaylaşabiliyor. Türklerin geleneksel sanatlarından biri olan “meddahçılık” kültürünü tasarım sürecinin içine sokmak, hem tasarım şirketi, hem müşteri şirket hem de kullanıcılar için çok büyük yararlar sağlayacaktır. En azından o hepimizin oynadığı “tahmin oyununu” projenin içinden çıkarıp, gerçekçi kullanıcı profili ve senaryoları ile projemize gerçekçi bir yol çizecektir. Şimdiye kadar hiç teknoloji ürünleri satan herhangi bir mağazada, konuşmaları yazıya çeviren (voice recognition) bilgisayar uygulamalarının paketlerine göz attınız mı? Evet, IBM ViaVoice, ScanSoft Dragon gibi ürünlerden bahsediyorum. Bu tip ürünlerin paketlerinde ortak bir yön var. Bu tip ürünlerin paketleri üzerinde, sekreter ve yönetici asistanlarının, ürünü kullanırken görüntülenmiş, yüzleri gülen mutlu resimleri vardır hep. Gerçekten bu ürünü kullananlar yönetici asistanları mı? İyi bir yönetici asistanı, bilgisayarda, bir doküman yazmak isterse, dakikada 60-70 kelime hızla ve yüzde 99’luk bir doğruluk payı ile KLAVYE kullanır. Eğer bir harfi, baş harf haline getirmek isterse, SHIFT tuşuna basar, boşluk vermek isterse, BOŞLUK tuşunu kullanır. Peki ses tanıyan programlarlar ne diyor bu kişiye: Hayır! Artık o şekilde kullanmayacaksın bilgisayarını. Dokümanı, klavye ile yazma devri bitti senin için. Al şu mikrofonu, üç, dört saat programa öğret nasıl konuştuğunu, daha sonra bir doküman yazmak istediğinde yavaş bir Teknoloji Kimin Umurunda? 108 şekilde, tane tane ve neredeyse monoton bir ses tonu ile konuş! Eğer bir harfi, baş harf yapmak istiyorsan, konuşmana birkaç saniye ara ver ve yüksek bir ses tonu ile “baş harf” de, biraz bekle ve harfi söyle daha sonra yine yüksek bir tonla “baş harf son” de ve normal konuşmana devam et. Eğer bir paragrafın sonuna nokta koymak istersen, biraz önce baş harf için yaptığın yöntemi tekrarla ama bu sefer “nokta” de! Sabırlı ol! Şimdilik yüzde 60-70’lik bir doğruluk payın olacak ve eskiden sahip olduğun hıza sahip olmayacaksın ama zaman geçtikçe daha da başarılı olacak program. Gerçekten ses tanıyan bu programlar için, yönetici asistanları ve sekreterler “gerçek kullanıcı” marketi mi? Açık ofislerin giderek yaygınlaştığı günümüzde, önemli dokümanların herkesle paylaşılamayacağı ortamlarda, ses tanıyan ürünler ile doküman oluşturmak gerçekten iyi bir yöntem mi? Bu tip ürünleri üreten şirketler, bu ürünleri ile ilgili herhangi bir pazar araştırması yaptı mı acaba? Pazar araştırması derken “böyle bir ürünü kullanır mıydınız?” sorusundan ya da fokus gruplarından bahsetmiyorum. Benim bahsettiğim, kullanıcının bulunduğu ortama girip, onların çalışma şeklini görmek, yaşadığı zorlukları incelemek, fikir almak. Yani antropolog olmak, gözlemci olmak. Böylesine bir ürünün, başarılı kullanım şekli ve pazarı olabilecekken, neden bu tip ürünleri üreten şirketler, yönetici asistanı odaklı bir imaj konusunda ısrarlı davranıyorlar? Örneğin üniversite öğrencileri not alırken ya da yazmaya çalışırken, bu ürünü kullanabilirler. Öğrenciler için, doğruluk payının yüksek olması çok önemli olmayabilir. Ya da bu ürün, son tüketici pazarı yerine tamamen işletmeler arası markete kaydırılabilir. Örneğin çocukların oynadığı oyuncakların içine koyulup, çocukların vereceği basit komutları anlayan oyuncaklar üretilebilir. Cep telefonları zaten bu sistemi yavaş Teknoloji Kimin Umurunda? 109 yavaş kullanmaya küçücük maksimize edebilecek çözüm? Ya da başka bir deyişle hangisi rakam/alfabe karışımı düğmelere basarak cep telefonunda optimal çözüm? Belirli bir bütçe ile başlayacak bu proje, hangi mesaj çözüme ağırlık vererek, proje bütçesinin geri dönüş (ROI) göndermek başladı yerine, bile. Düşünsenize, mesajlarımızı cep o 110 telefonlarına konuşarak gönderebilirsiniz. Doğruluk payı, baş harf ve noktalama umurunuzda bile olmaz böyle bir durumda. Yukarıdaki sorunun çözümü için üretilen örnek fikirlerin Peki bu ürünü üreten şirketlerin, milyonlarca dolarlık pazar/market/kullanıcı hatasını, bizler rakamını maksimize edebilir? projelerimizde nasıl ortak bir yönü var. Bütün bu çözümler tek bir tüketici grubu için oluşturulmuş fikirler: çocuklar . Eğer sorduğum sorunun içinden yapmayız, tekrarlamayız? çocuk kısmını kaldırsaydım acaba aynı fikirleri Bunun birkaç yolu var. Ama öncellikle yapmamız gereken üretebilir miydik? Ya şirket bize bu çocukların 6-9 yaş grubu şey, “ kullanıcı bunu çok sevecek ” ya da “ tüketici bunu istiyor ” olduğunu söyleseydi ya da bu tüketici grubunun ortalama gibi hava ile dolmuş balon söylemleri bırakmak! Kim bu harcamalarının aylık 50 YTL olduğunu söyleselerdi hangi kullanıcılar? Türkiye’de bugün (2006), yaklaşık 12 milyon çözüm daha doğru olacaktı bu sorun için? Internet kullanıcısı var. 12 milyon kullanıcı mı “kim bu Web sitesi projeleri dahil hemen her projede, herkese, bütün kullanıcılar ” sorusunun cevabı? Gerçekten biz bir Web sitesi müşterilere, her türlü tüketici grubuna ulaşmak nerdeyse yaparken, e-ticaret şirketi oluştururken, 12 milyon kullanıcı imkansızdır. Peki bu durumda, hangi tüketicinin bizim ana hedefi mi güdüyoruz? Herkesi ürünümüzle, Web sitemizle müşteri grubumuz olduğunu nasıl bulabiliriz? Ya da belirli bir mutlu edebilir miyiz? Kim bizim gerçek kullanıcımız? Bütün tüketici bunları bulmanın üretilebiliyorsa, hangi çözüm, bir şirket için başarı sağlayacak yolu görüşme ve kullanıcı senaryoları tekniklerinden geçiyor. grubu içinde bile onlarca değişik çözüm optimal çözümdür? Diyelim ki balık tutma hobisi olanlar için balıkçılık Kullanıcı senaryoları tekniği, belirli bir tüketici grubunu malzemeleri (olta, yem, ağ, nehir giysileri v.b.) satan bir şirket hayata geçirmeye, onları iyi anlamamıza yarayan, gerçek (birkaç mağazası da var ürünlerini alabileceğiniz), size müşteri hayat olarak geliyor ve sizden ürünlerini çocuklara satmak hikayeleri karakterlerdir. Biz, ile desteklenmiş çoğu zaman bu gerçek gerçek olmayan olmayan konusunda yardım istiyor. Ne yapardınız? Nasıl bir çözüm karakterleri, müşteri, kullanıcı, ziyaretçi diye adlandırıyoruz. üretirdiniz? Proje beyin fırtınaları içinde “kullanıcı bunu sevecek” ya da Biraz düşünün bu soru üzerinde. Neler yapardınız? Nasıl bir çözüm, strateji üretirdiniz? “müşteri bunu istemiyor” gibi söylemlerde bulunuyoruz. Kim Babalara yönelik bir kampanya, çocuklara yönelik TV bu müşteriler? Kim bu kullanıcılar? Acaba bu kullanıcılar, reklamları, çocuklara yönelik özel setler, marka yaratmaya bizim Web sitemizin hedef kitlesini oluşturacak kişiler mi? Ya yönelik çalışma, mağaza içinde yapılacak çocuklara yönelik da bizi başarıya ulaştıran, şirketin kar etmesini sağlayacak dekorasyon, fiyatları çocukların alabileceği seviyeye getirmek müşteriler mi? ve müşteriyi bu fikirden vazgeçirmek… Bunu size biraz daha iyi anlatabilmek için, balıkçılık malze- Yukarıdaki fikirlerin hepsi gerçekten sorunu çözebilecek mesi satan şirket örneğini kullanacağım. Diyelim ki biz, bu fikirler fakat hangisi acaba gerçekten bu şirketin hedefini ürünü kullanan, kullanmak isteyen, kullanma potansiyeli olan Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 111 112 birçok kişi ile konuştuk, röportaj yaptık, onları, ürünü harcadıkları zaman çok fazla değil. Bir yıl önce, babasının kullanırken izledik, görüşme tekniği ile kullanıcı bilgilerini arkadaşları ve çocukları ile beraber gittikleri bir hafta sonu topladık. Yeterli sayıda yapılan görüşme verilerine bakarsanız, kampında, balık tutukları birkaç saatin, hayatındaki en belirli bir desenin oluştuğunu görecekseniz. Ben desenden zevkli zamanlardan biri olduğundan bahsediyor Erdem. O bahsederken, günden bu güne, balığa gitmek istediğini birkaç defa birçok pazarlama bölümünün önemsediği demografik ve aylık gelir verileri deseninden bahsetmiyorum. babasına belirttiği halde, babası balık tutmaktan ya da Kullanıcı verileri içinde demografik (yaş, şehir v.b.) ve gelir hangi malzemeyi alması gerektiğini bilmemesinden dolayı (maaş, çalışan eş v.b.) bilgiler önemli olsa da, sorunun çözüme hep ertelenmiş bir proje olarak kalmış. ulaşması için yalnızca bu desenlere bakarak karar vermek bizim hatalı bir çözüm yoluna yatırım yapmamıza neden Eğer elimizdeki veriler, yukarıdaki gibi bir deseni hedefi”, çıkarıyorsa, acaba sunulan çözümlerden hangisi bizim için en “deneyim hedefi” ve “kullanım sonuç hedef” desenlerinden gerçekçi yatırım yolu olabilir? Ne Erdem, ne de babası, balık bahsediyorum. Kullanıcılarınızın yaşını, gelirlerini, şehirlerini tutma konusunda bilgi sahibi. Bir tüketici olarak, kendilerini, bilmek yetmiyor; onların amacını, hedeflerini bilmek gerekiyor. bu işi bilmiyormuş gibi hissetmek istemiyorlar. Zaten, balık Emin olun ki sitenizi ziyaret edecek hiç kimse “38 Gülsen tutmaya gitmemelerinin ana nedeni de bu. Asıl amaç ise İstanbul ” nasıl hobinin ya da ihtiyacın ötesinde, beraber zaman geçirmek. Sitenizin Teknik özellik çok önemli değil. Olası çözüm yolu: özel acemi olacaktır. Ben, desenlerden değil; yükleyeceğini cep bahsederken, telefonuna öğrenmek isteyen aldığı bir “hayat mesajı ziyaretçi. ziyaretçisi, “40 Emre Kırıkkale” değil; “hangi sağlık sigortası daha mantıklı acaba?” sorusunun cevabını arayan bir ziyaretçi. Gelin balıkçılık örneğindeki veriler içindeki desenlerden yola çıkarak, bir kullanıcı senaryosu oluşturalım: Erdem, 12 yaşında bir öğrenci. Birçok 12 yaşındaki çocuk gibi, Erdem de arkadaşları ile bir araya gelip, evde setleri, bilgi verecek hafta sonu başlangıç kursları v.b. Çoğu zaman, görüşme sonuçları, tek bir desen oluşturmayabilir. Örneğin Microsoft ve BBC gibi büyük ölçekli bir şirket bile, Web sitesi tasarımında, oluşturdukları 7 kullanıcı senaryosundan yararlanıyor.40 Diyelim ki elimizdeki veriler başka bir desen daha çiziyor: PlayStation oynamaya bayılıyor. Erdem’in 5 yaşında bir kız İzgi, balık tutmayı çok seviyor. 14 yaşındaki birçok çocuğun kardeşi var. Erdem, kız kardeşi dünyaya geldikten sonra, yaptığı gibi, İzgi’nin arkadaşları da, hafta sonlarında, ailesinin onu çok önemsemediği gibi bir hisse sahip: zamanlarını kafelerde geçiriyor fakat İzgi, arkadaşlarının “Eskiden, yani Şebnem doğmadan önce, annemle ve babamla daha çok zaman harcıyorduk ama artık eskisi gibi değil.” balıkçılarla birlikte balık tutmayı tercih ediyor. Erdem’in babası bir bankada şube müdürlüğü yapıyor. Çoğu zaman iş yoğunluğu nedeniyle, eve geç gelmek zorunda kalı- tersine, bulunduğu şehirdeki limanda – çoğu yaşlı – amatör “Çoğu zaman pişi balığı yakalıyorum ama arada sırada çupra da yakaladığım oluyor. Hafta sonları yakaladığım balıkları anneme veriyorum ve ailem ile birlikte yiyoruz.” yor. Erdem, buna üzülüyor çünkü babası ile birlikte Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 113 İzgi’nin ailesi, İzgi’nin bu hobisine olan 114 tutkusunu düzey yönetim, kullanıcı senaryolarındaki karakterlerin istek beğeniyor ama her geçen ay, yepyeni bir model olta gördüğü ve hedeflerini anlasa bile, yazılımcılar ve tasarımcılar, bunu ve bunu istediğini söylüyorlar. göz ardı edebiliyorlar. Bu nedenle, senaryoyu, tasarım projesi “Geçen yaş gününde, İzgi’nin yaşına uygun bir olta için hatırı sayılır bir para harcadık. Bu hobinin bu kadar pahalı olabileceği aklımın ucundan bile geçmezdi. Mesela, tuzlu su ile nehir oltaları arasında büyük fark varmış,” aşamaları içine yoğun bir şekilde sokmanız gerekiyor. Birçok şirket, beyin fırtınası toplantılarında, senaryoyu oynayacak bir takım elemanını, toplantıya dahil ediyor. Bazı şirketlerin projelerinde yer alan kullanıcı senaryoları, şirket çalışanları tarafından o kadar ilgi ve kabul görmüş ki, kullanıcı ... diyor İzgi’nin babası. İzgi ailesini, bu hobinin geçici senaryosunda yer alan karakterin yaş gününü, her sene şirket olmadığına inandırmaya çalışsa da, evin bir köşesinde içinde kutluyorlar. SUN şirketi, her proje için hazırladıkları duran, tamamlanmamış uçak modelleri sanki bununda kullanıcı senaryolarının resimlerini, insan boyu afiş haline geçicici bir heves olduğu gibi bir inanç yaratıyor ve ailesi bu getirip, proje takımının bulunduğu odalara koyuyor. Hatta bazı nedenle çok fazla para harcamak istemiyor. şirketler, kullanıcı senaryolarında yer alan karakterler için e- İzgi’nin hedefleri ve istekleri, Erdem’inden çok farklı. İzgi, teknik özellikleri bilmek istiyor, bu işi hobi seviyesinde yapıyor ve fiyat büyük bir satın alma faktörü. Olası çözüm: fiyat indirimi, ailenin bilgilendirilmesi ve bu hobiyi desteleyecek özendirici yazılar v.b. posta hesabı bile açıp, o hesaptan, tasarım grubuna, istek, hedef e-postaları gönderiyor. Kullanıcı senaryolarını, proje yönetiminin içine sokmak için hangi yöntemi denerseniz deneyin, bu, farklı, eğlenceli ve yararlı yöntemi mutlaka bir sonraki projenizde deneyin. Pişman olmayacaksınız. Barikatları Aşmak Senaryo, Web sitelerinde her geçen gün önem kazanan, doğruluğunu kanıtlayan bir yöntem. Eğer, bir Web sitesi Şirket hedeflerini tespit ettikten, kullanıcı verilerini toplayıp, projesine başlarken, kullanıcıları, kullanıcı olarak görürsek, bu kullanıcı site, hiçbir kullanıcıyı memnun etmeyecektir. Çoğu zaman, ana sunacağımız bilgileri tasarlamaya başlayabiliriz. Bu bilgiler, senaryo ya da hedef senaryo için tasarımı gerçekleştirmek; herhangi ikincil ve eğer varsa üçüncül senaryoların isteklerine de bu gerekenler, site içinde yer alan ya da yer alması gereken tüm tasarımda cevap vermek, sitenin başarısını artıracaktır. Bunun veri, ürün, hizmet ve bilgilerin envanterini çıkarmak ve çıkan yanında, fikirlerinizi, üst-düzey yönetime ya da müşterilerinize sonuçları sınıflandırıp ve belirli bir düzen ve desene sokmaktır. aktarmanıza da yardımcı olacaktır. “Kullanıcı fiyat indirimi istiyor” yerine “İzgi fiyat indirimi istiyor” demek, çoğu zaman fark yaratan etken olacaktır. Bu tip istek bildirimi ve karar verme süreci daha inandırıcı, kişiselleştirilmiş bir his verecektir proje içinde çalışanlar üzerinde. senaryolarını “şeylerden” oluşturduktan oluşabilir. Bu kullanıcıya aşamada yapılması İşte size bir dolu “şey.” Bunlar şirketinizin ürünleri, dokümanları, indirilecek programlar, müşteri hesap bilgileri ya da herhangi bir sınıflandırılmamış şey bir olabilir. dolu “şey”. Organize Peki edilmemiş, tüm bunları kullanıcıların anlayacağı anlamlı bir desene nasıl sokabiliriz? En büyük sorun, senaryo tekniğinin, geleneksel proje yönetim şeklinin içine sokulabilmesidir. Çoğu zaman, üst- Teknoloji Kimin Umurunda? sonra, Teknoloji Kimin Umurunda? 115 Öncellikle bu karmakarışık şeyleri tanımlamamız gerek. Nedir bu şeyler? Nelerden oluşuyor? Kaç tane var bu şeylerden? Bu şeyler arasında bir ilişki var mı? sorularının cevapları ile bu şeyleri tanımlarken; bu şeylerin hepsine ihtiyacımız var mı? sorusunun cevabı ile de gereksiz gördüklerimizi çıkarmamız gerekiyor. 116 anlamlı. Kareler, Üçgenler ve Daireler. Ne kadar zor olabilir ki? Ne oluyor? Bu kullanıcılardan adam olmaz canım! Niye kimse bir şeyler satın almıyor? Hey, dost acı söyler! Maalesef, birçok sitenin düştüğü hataya düştünüz. Her kullanıcının sitenize geliş amacı aynı değil. Her kullanıcı, sizin söylemek istediğinizi anlayamıyor İşte o karmaşadan arta kalanların aşağıdaki resimdeki gibi olduğunu düşünelim. Acaba işimiz bitti mi? Tabi ki hayır. onun yerine istediklerinizi sizin söylemek tahmin isteğinizi, etmeye onlara anlatmak Her kullanıcı, çalışıyor. Tanımladığımız, eleyip, organize ettiğimiz bu şeyleri şimdi sitenizde, kendi hedeflerini tamamlamak için değişik metotlar sınıflandırmamız gerekiyor. Bunu yapmak için birçok değişik kullanıyor. metot var. Örneğin “Kart Sıralama” tekniği fakat bu tekniği daha sonra detaylı bir şekilde inceleyeceğiz. İyi ve başarılı bir Web sitesi, birçok kullanıcıya, birçok veriyi, değişik yöntemlerle verebilen sitedir. Gelin şimdi bize anlamlı gelecek bir şekilde bu şeyleri Ama maalesef bu söylenildiği kadar kolay değil. sınıflandıralım. İlk bakışta sizin aklınıza ne geliyor? Herhangi Sınıflandırmadan bir desen görebiliyor musunuz bu şeyler içinde? Benim aklıma tanımına kadar geçen her sürede, birçok küçük barikat bizi ilk gelen ve anlamlı olduğuna inandığım ortak noktalar, başka bekliyor ve bazen bunları atlayıp geçmek çok da kolay olmuyor. bir deyişle belirli bir desen var bu şeyler içinde. Bu şeylerin hepsi bir geometrik “şekil.” Sınıflandırmamızı yaptık ve bu sınıflandırmadan sonra elimize geçen aşağıdaki grafikteki gibi desenlerden Jeffrey Veen, bu barikatları şu şekilde tanımlıyor kullanıcı 41 : Tasarım, bizim anladığımız (şirket jargonları) ama kullanıcının anlamadığı terimler barikatı ile karşı kar- olacaktır. şıya. TEBRİKLER. PROBLEMİ ÇÖZDÜNÜZ... İşte bu iş bu kadar kolay! Web sitenizi ziyaret edecek kullanıcılar her şeyi anlayıp, organizasyona; kolayca, ulaşabilecekler. kahvenizden bir sitenize Arkanıza yudum geliş nedeni yaslanıp, alıp, o olan tek kendinizi yeniden koyu tebrik edebilirsiniz çünkü aşağıdaki resimde de gördüğünüz gibi kullanıcınız mutlu yani iyi bir sanal deneyim yarattınız bu şeyleri bir desene sokup, organize ederek. yapıdaki anlam farklılıkları yüzünden kullanılabilirlik barikatı ile karşı karşıya. hedeflerine şekerli Tasarım, Tasarım, erişilebilirlik barikatları ile karşı karşıya. Özellikle Türkiye’de erişilebilirlik barikatları o kadar yüksek, sorunlar o kadar büyük ki, bu konu tamamen konuşulmadan, tartışılmadan, unutulup gidiyor. WWW kurucusu Tim Berners-Lee’nin vizyonu, herkes HEY. BİR SANİYE. Siteyi yüzlerce kullanıcı ziyaret etmeye 42 tarafından ve her türlü araç ile erişebilir bilgi idi . Ne başladı. Site bir anda popüler hale geldi ama halen bir tane yazık ki bu vizyon unutuldu ve birçok Web sitesinin ön bile ürün satmayı başaramadınız ve halen, şirket hedeflerinden çok uzaktasınız. Nerede yanlış yaptınız acaba? site 1024 x 768 çözünürlüğe göre hazırlanmıştır ve kullanımı için Microsoft Internet sayfası “ Bu Halbuki sitenin yapısı size ve tasarım grubuna göre çok Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 117 Explorer 5.0 veya üzeri tarayıcılar gerekmektedir ” ile defasında sizin yani tasarımcının ne demek istediğini anlamak süslendi. ve yeniden öğrenmek zorunda kalmaktadır. Tasarım, her şeyi bilen ve istediği istedik olan Örneğin, siz, bir şirketin e-posta veya posta adresinin yer patronların, şirket düzenini tasarıma aktarma inadı ve aldığı sayfaya hangi ismi veriyorsunuz? Bir şirket bu bilgi için şirket bürokrasisi ile karşı karşıya. “İletişim”, diğeri “Adres ve Telefonlar”, diğer şirket “Erişim”, Tasarım, ileri ki bir tarihte, teknolojik ya da stratejik bir başkası “Bize Ulaşın”, bir başka şirket ise “Diyalog” ismini nedenler ile genişletilme isteği ve/veya genişletilebilme barikatı ile karşı karşıya. 118 Tasarım, bürokrasi, şirket birbiriyle iletişimsizliği ve içindeki kullanıcıya bölümlerin bir bütün görünme yerine, şirket içi yapıyı, Web sitesine taşıma barikatı ile karşı karşıya. Tasarım, daha birçok barikat ile karşı karşıya. Tasarım, bölümler arası anlaşmazlık barikatı ile karşı karşıya (özellikle pazarlama bölümüne karşı ürünü üreten bölüm; programcılara karşı tasarımcılar); tasarım, zaman-para-yaratıcılık barikatı ile karşı karşıya; tasarım, hedefi olmayan şirketlerin amaçsız bir şekilde tasarımcıdan Web sitesi istemesi ile karşı karşıya; tasarım teknolojik değişimler ile karşı karşıya. Bu listeyi daha da uzatabiliriz ama sanırım siz ne demek istediğimi anladınız. Bir tasarım sürecinde barikatların en yoğun ve çetin olduğu kısım, içeriği içinde tutan bölümlere verilmesi gereken isimlerin bulunması belki de. Yani, ana sayfada yer alacak linklerin ne olması gerektiği ve bu linklerin içinde yer alması gereken içeriğin tespiti. Bu işlemdeki zorluğun nedeni, elimizde, sorunun çözümünü bulunmayacağı. kurallar Anlamı ve listesinin içeriği aynı bulunmaması olan, çok ve basit denilebilecek bir sayfa bile, değişik Web sitelerinde, değişik isimler altında sunulmakta ve böylece, site ziyaretçisi, her Teknoloji Kimin Umurunda? bulunduğu bölümlerin isimlerinde bu kadar farklılığın göründüğü Internet’te, ziyaretçilerinizin doğru bilgilere ulaşması için doğru yere tıklamalarını ya da bizim onlara sunduğumuz isimleri, kategorileri anlamalarını nasıl sağlayabiliriz? Onların beyninin içine (varsayım modellerine) nasıl girip, bir linke tıklamalarını sağlayacak ateşleyici, tetik kelimeleri nasıl bulabiliriz? Ziyaretçilerin bir e-posta almak için tıklayabilecekleri kelimeler arasında bu kadar farklılık varken sizce “UYAP Sunumu,” “Güncel Sayfalar,” “kamu-kamu,” “Teftiş, “Kütüphane”, “Matbu,” “S.H.A.P.E”, “Söz Hakkı,” “Nereye Başvurmalıyım?”, “Halk Rehberi” ve “KPS” gibi Internet üzerinde rastladığım ana sayfa linkleri, sıradan bir Internet kullanıcısına ne gibi bir anlam ifade edebilir ki? Gerçekten hepimiz “kamu-kamu” ya da “güncel sayfalar” linkinin bizi Aşk mı Tuvalet mi? kolaylaştırabilecek kullanabilir. Bu isimlerin hiçbiri yanlış değil fakat en basit bilgilerin nereye götürebileceğini tahmin edebiliyor muyuz? Hepimiz aynı anlamı mı çıkarıyoruz bu linklerden? Bu arada “güncel sayfalar” ne demek? Şu an bulunduğum sayfa “güncel” değil mi? Sorun kendi başına anlamlı terimler bulmakla bitmiyor. Esas olan, ziyaretçileriniz için anlamlı terimleri bulmak. Örneğin ben size ♥ (kalp) sembolünü gösterirsem, bu sembolün ne anlama geldiğini bana söyleyebilir misiniz? Tam olarak söylediğinizi duyamadım ama birçoğunuz bunun sizin için “aşk,” “sevgi” anlamlarını ifade ettiğini söylediniz sanırım. Fakat bu sembol, İsveçli birisi için, hem bayanların hem de Teknoloji Kimin Umurunda? 119 erkeklerin ortak kullanabileceği, cins ayrımı yapmayan 120 yaşadığı zorluklar, hayal kırıklıkları, birçok Web sitesi tuvaleti işaret eden bir anlam taşıyor. Aynı işaret, Japonyalı yöneticisinin kendi kendine şu soruyu sormasına neden oluyor: bir kişi için Japonya’da bulunan, çok ünlü bir bankayı ifade “Ben nerede hata yaptım? ” etmekte. Çok basit bir şekil olan Δ (üçgen) bile, tanrı, sağlık Yapılan hata, bir tasarım aşamasındaki plan sürecindeki (Hititliler), ikaz (trafik), güç, piramit (Mısırlılar), tapınak, sıralama yanlışlıklarından ortaya çıkıyor. Tasarım aşamasında başarı, uçakların yapılan (ve çoğu kez yapılmayan) testler, görüşme teknikleri ve tehlikesizce inebileceği alan, ısı derecenin düşmesi (fizikçiler fokus grupları, tasarım başlamadan önce icra edilmeli. Bu, için), ısı derecesinin yukarı çıkması (kimyacılar için), yukarı hem para hem de emek tasarrufu sağlamakla birlikte, sitede (yön), doğal gaz gibi, değişik kişilere, değişik anlamlar ifade bulunması gereken özelliklerin tespitine de büyük yararı etmekte. olacaktır. İşte bu teknikler uygulandıktan sonra, bilginin, ateş, dolu (hava koşulları), telefon, Bence bu sorunsalın çözümü, site içinde kullandığınız kullanıcı ve site sahibinin amaçlarını ve hedeflerini terimleri, ziyaretçilerinize göre ayarlamaktır. Çözüm, olası karşılayacak şekilde organize edilmesi gerekiyor. Bu aşamada ziyaretçi kullanılan tekniğin ismine kart sıralama deniyor. gruplarını tespit etmek, bu gruplardan örnek oluşturup onlarla sohbet etmek, kullanıcı senaryo ve profilleri Birçok kişinin kart sıralamasında uyguladığı teknik, bir çıkarmak ve kart sıralama yöntemini ile bu profilin, sitemizde Web nerelere, nelere tıklayabileceğini tespit etmekle sağlanabilir. kağıtlara (post-it) yazmak ve bunu diğer tasarımcılar, proje sitesinde bulunabilecek linklerin ismini yapışkanlı müdürü, kullanıcılar ile sıralayıp, organize etmekten ibaret. Kartları Açık Oynamak Ben, kart sıralamasını biraz daha değişik ele almayı istiyorum Web sitesi sahiplerinin, siteyi ziyaret eden kişilerin neler bu kitapta. Benim burada anlatmak istediğim kart sıralaması, aradığını bilmemesi, sitenin amacını anlayamaması, tahminler geleneksel yolu ile bilgi ve menü elementlerini oluşturması beni, Web tekniğinin karışımından oluşuyor. üzerinden pazarlama ve ticaretin yaygınlaştığı bu dönemde, her geçen gün şaşırtıyor. Şaşırtmasının nedeni ise, hiçbir şirket, gerçek hayatta, bu kadar dikkatsiz, özensiz bir şekilde, yeni ofis açmıyor, müşterileri ile bu şekilde iletişim kurmaya kağıt sıralama tekniği ve Eğilim Diyagramı Bu teknik, sunulacak bilginin organize edilmesine, ziyaretçileriniz için önemli olan bilgilerin ve fonksiyonların bulunmasına, çalışmıyor, geleneksel anlamda işlerini bu şekilde yürütmüyor. Bu hataları yapmış olan Web sitesi yöneticilerinin, çözüm menü oluşturma sürecine ve arama sırasında başvurduğu kullanıcı görüşmeleri ve testleri menü adlarının ziyaretçiye anlam ifade edecek şekilde sırasında, gözleriyle gördüğü, kulaklarıyla duyduğu gerçeklerden sonraki telaşı ve üzüntüsü, gerçekten görülmeye değer. Binlerce dolar harcayarak ortaya çıkardığı bir Web sitesinin, kullanıcılar tarafından memnuniyetle kullanılmaması, kullanım zorluğu nedeniyle kullanıcıların Teknoloji Kimin Umurunda? oluşturulmasına yardımcı olacak. Bu teknik ile büyük ölçekli bir Web sitesi içindeki bulunan tüm aksaklıkları ve sorunları bulmak ya da bir bilgi şeması çıkarmak imkansız olduğundan, eğer büyük ölçekli bir Web Teknoloji Kimin Umurunda? 121 122 sitesine sahipseniz, bu teknik uygulamak için bir ya da birkaç bu araştırmaya dahil edilmesi, sizin yöneticilerden destek bölüm üzerinde çalışma yapmaya çalışın. Örneğin, eğer siteniz almanıza, kararların çabuk verilmesine yardımcı olacaktır. bir ürün satımı ile ilgili ise, “ürün listeleyen sayfa” ya da Önemli nokta, bu kişinin, uygulama ve araştırma sırasında “satın alım ve ödeme süreci” üzerinde, eğer siteniz bir sessizliğini korumasıdır. Yani, bu kişi, hiçbir şekilde kullanıcı üniversite sitesi ise “çalışanlar” ya da “lisans üstü öğrenciler” grubuna ya da size müdahale etmemelidir. veya “araştırma” bölümleri üzerinde yoğunlaşabilirsiniz. Bunun nedeni ise, büyük ölçekli Web sitesi kullanıcılarının, bir Amaç sitesinin Neden değişik kısımlarında yapabilecekleri ve böyle bir tekniğe ihtiyacınızın olduğunu, kendi arayabilecekleri “şeylerin” farklılığıdır. Örneğin, fiyat ve ürün kendinize sorun. Bu araştırma sonunda, ne gibi sonuçlar listesini çıkarmayı görüntüleyen bir ziyaretçinin aradıkları bilgi, planlıyorsunuz? yaşadıkları sorunlar, satın alma işlemini gerçekleştiren bir çalışıyorsunuz? ziyaretçiden çok daha farklı olacaktır. uygulamaya çalışın. Bu teknik için gerekenler aşağıda açıklanmıştır. edip, o problemi sınırlar içinde, çözmeye tekniği Malzeme Rahat bir ortam. Kullanıcı grubunuzun rahatlayabileceği, iş Katılımcı Kullanıcı Grubu. Üzerinde çalışma yapacağınız bölümü bulduk- tan Tespit Hangi sonra yapmanız kullanabilecek ve senaryolarına uyan gereken, bu kullanmasını ziyaretçilerden bölümü kullanan, istediğiniz, kullanıcı oluşacak bir grup oluşturmak. Böyle bir grubu oluşturmak için elinizdeki müşteri ortamı görüntüsünden uzak bir mekan yaratmaya çalışın. Bunu görüntünüze de yansıtın. Ofis kıyafeti yerine, profesyonel olan fakat resmi bir iş ortamını anımsatmayacak şekilde giyinmeye çalışın. Ortamda içecek ve kolayca atıştırılabilecek yiyeceklerin olmasını tavsiye ederim. kayıtlarından, çevrenizde tanıdıklarınızdan, yapmış olduğunuz Kalem ve kağıt. Araştırmaya katılacak herkes için yeterli mik- anket katılımcılardan ya da her zaman uğradığınız bir kafede tarda kalem ve kağıt bulundurun. kahve içen bir grup kişiden yararlanabilirsiniz. Oluşturacağınız grup, 6 kişiden fazla 3 kişiden az olmamalıdır. Yapışkan kağıt (post-it). Bu post-it kağıtlar üzerine, çalışmakta olduğunuz Web sitesi bölümü içinde olabilecek Grup Yöneticisi. Bu araştırmayı idare edip uygulayacak kişi. aklınıza gelen ve halihazırda kullanmakta olduğunuz ana ve Bu kişi Web sitesi hakkında yeterli bilgiye sahip olmalıdır. alt Proje müdürü v.b. “şeyleri” Site sahibini temsil edecek bir kişi (eğer katılma imkanı bulundurun. varsa). Bu araştırmayı yapmanın ana nedeni, tasarım süreci Boş ve büyük bir yüzey (masa üstü, duvar v.b.). Bu yüzey, içindeki sorunları, baştan çözebilmektir. Eğer, sitenin sahibi, bizim üzerinde çalışacağımız yapışkanlı kağıtları üzerinde bu sorunları anlamıyor ve çıkaracağınız sonuçlara destek tutacak. menü terimlerini, yazın. Ayrıca envanterini elinizde boş vermiyorsa, bu araştırmayı yapmamızın da bir nedeni kalmaz. Bu nedenle, eğer mümkünse, site sahibinin ya da temsilcisinin Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? çıkardığınız post-it bilgileri, kağıtları da 123 Bütün bu malzemeleri bir araya topladıktan 124 sonra fonksiyonları, üretilen ilginç fikirleri boş yapışkanlı yapmanız gerekenler ise sırasıyla: 1. kağıtlara yazın. Tanıma/Sohbet/Tartışma: Bu kısımda, görüşme metodunda uyguladığınız uygulamanız yöntemin, gerekmektedir. kısa versiyonunu Kart sıralamaya 2. Kart Sıralama: Boş yüzeye, elinizdeki kartlarda yazılı olan, sizin ve site sahibinin ortaya koyduğu ana menü elementlerini, bilgileri, fonksiyonları, “şeyleri” başlamadan önce, grup ile tanışın. Sıcak bir sohbet yapıştırın. Katılımcı gruba, bu kağıtların altında ortamı yaratmaya çalışın. Amacınızı ve böyle bir bulabileceklerini araştırmayı şekilde onlara verdiğiniz kağıtlara yazmalarını isteyin. Bu katılımcılara açıklayın. Sohbet ortamı içinde hem işlem bittikten sonra, onlara göre en önemli üç araştırmaya, hem analiz sürecine yardımcı olabilecek terimin yanına işaret koymalarını ve size bunları bilgileri edinmeye çalışın. Ayrıca bu kısım size, yüksek sesle okumalarını isteyin. Bu terimler, sizin katılımcılarınızın ka- elinizde daha önceden hazırlanmış kağıtlarda yok ise, rakterlere ne kadar uyumlu olduğunu gösterecektir. yapışkanlı kağıtlara yazıp, bunu boş yüzeyde bulunan Neden sitenizi ziyaret ediyorlar, etmiyorlar ya da diğer kağıtlara ekleyin. Daha sonra katılımcı grubun etmek sunulsa, söylemediği fakat sizin tartışma ve sohbet sırasında hayatlarını kolaylaştırıp, site ziyaretini cazibeli hale daha önceden not olarak yazmış olduğunuz terimleri gelebilir? Bu siteyi kullanırken ne gibi sorunlar ile yüksek sesle katılımcılara okuyun ve bunları kağıt karşılaşıyorlar? beğenmedikleri üzerine yazmalarını isteyin. Yazma işlemi bitince, kısımlar neler? Bu sorular ile bir tartışma ortamı onlardan yeniden okuduğunuz terimler içinde en yaratın. Söylenenleri not edin ya da ses kayıt cihazı önemli olan 3 terimin yanına işaret koymalarını ve ile kaydedin. Birçok kişi, grup psikolojisinin altında size kalarak, diğerlerinin söylediklerini tekrar edebilir. Söylenenleri de yüzeye iliştirin. neden yaptığınızı kullanıcı isteyebilirler? Ne açık bir senaryolarındaki gibi Beğendikleri bilgiler ve Grup içinde liderlik yapan ve bunu takip edenleri tespit etmeye çalışın. Lideri takip edenler size gerçekçi bilgiler vermeyecektir. Kısa cevapları açmaya çalışın. “Kötü bir tasarım” ya da “kullanılır değil” gibi söylemlerin ana nedenini bulmaya çalışın. Sizin site ile ilgili olmayan fakat katılımcıların günlük Internet yaşamında karşılaştıkları zorlukları ve kolaylıkları 3. tanımaya çalışın. Bu sohbet sırasında sonra, Teknoloji Kimin Umurunda? sesle sırası okumalarını ile isteyin. katılımcı gruptan, boş yüzeye dikkatlice bakmalarını isteyin. Bu aşamada onlara, • herhangi bir terimin unutulup unutulmadığı, • gerekli olup olmadığı, • terimlerin (ana ve alt menü isimlerinin) anlamlı olup olmadığı, • ortaya çıkardığınız yeni/eski terimleri, istenilen yeni/eski yüksek bilgileri Kart Organizasyonu: Bütün bu işlemler bittikten öğrenmeye gayret edin. Elinizden geldiğince katılımcı grubu, projeye yardımcı olabilecek bilgiler ışığında bunları düşündükleri kategorilerin (ana menünün) istenilen bilgileri ihtiva edip etmediği, • bir terimin birden fazla yerde olup olamayacağı, Teknoloji Kimin Umurunda? 125 • • 126 Web sitesinin yüzeyde görülen şekle gelmesi du- halende çalışmaktalar. 11 Eylül 2001’de çöken İkiz Kulelerin rumumda, yerine yapılan yeni gökdelenin inşaatında çalışanlar, yıllar bu Web sitesini kullanıp kullanmayacaklarını ve bunların nedenini ve önce, aynı mekanda çalışan Mohawk’ların ve Newfoundland’lı ana menü içindeki onlar için kritik olan en balıkçıların çocukları, torunları. Mohawk’lar, yüksekte çalışan önemli öğeyi ... sorun. Bu aşamada, grubun dinamizmine göre, katılımcıları iki gruba ayırabilirsiniz. Böylece, ilk aşamada istemediğiniz grup psikolojisinden bu aşamada yararlanıp, tartışmanın daha verimli olmasını sağlayabilirsiniz. demir işçiliği gibi bu yeni modern yeteneği, kendi gelenekleri haline getirirken, Newfoundland’lılar ise, eski geleneklerini bu yeni modern iş kolunda kullanılıyorlar. Newfoundland, Kanada’nın en doğusunda bulunan küçük bir ada eyalet. Bu eyaletin en önemli gelir kaynağı ise balıkçılık. Yıllar önce, neredeyse elinizi okyanusa soksanız, balık Bu işlemler sonucunda elinizde bulunan şema, sizin tasarım tutabileceğiniz bu sularda, günümüzde halen, Newfoundland’lı balıkçılar, balıkçılık yapmakta ve geçimlerini sürecine başlamanız için gerekli olan terimleri, fonksiyonları sağlamakta. Yıllar önce, yakalanan balıklar, büyük balıkçı içerecektir. Ayrıca grup sohbeti içinde aldığınız tüm bilgiler, bu tekneleriyle, büyük şehirlere taşınmakta ve balıkçılar bu zor kullanıcılar için neyin, ne kadar önemli ya da önemsiz ve zahmetli işin karşılığında günlük 2 dolar almaktaymış. olduğunu ortaya koyacaktır. Eğer bu çalışmadan yeterli bilgiyi Günlük 2 dolara, balıkçılar, tekneyi temizlemekte, tonlarca alamadıysanız, elinizdeki başka bir kullanıcı senaryo profilini kiloluk balık ağlarını denizden tekneye çekmekte ve gemilerin kullanarak, bir başka kart sıralama grubu oluşturup, yukarıda yüzlerce sıralanan işlemleri yeniden yapabilirsiniz. Kısacası, köpürt, yapmaktaymış. Ta ki yine böyle bir balık taşımacılığı sonucu durula gerekirse tekrarla. metrelik direğine tırmanıp, gözetlemecilik New York’a varana kadar. O dönemde New York şehri, büyük bir inşaat arazisi halindeymiş. Nereye baksanız bir gökdelen Prototip Tasarımı yükselmekteymiş. Müteahhitler, bunca inşaatın olduğu yerde, Eskiden, TV1’de Pazar sabahları seyrettiğimiz o eski kovboy bu inşaatlarda çalışacak, özellikle de gökdelen inşaatı gibi filmlerinden hatırlayabileceğiniz ilginç saç modeline sahip Mo- tehlikeli hawk Kızılderililer ile Kanada’nın Newfoundland eyaletinde çekiyorlarmış. Her yerde ilanlarla, günlüğü 10 dolara isçi yaşayan balıkçılar arasında ilginç bir benzerlik var: yükseklik aranıyormuş o dönemde. Newfoundland balıkçılarının çoğu, bu korkularının olmaması. ilanları New York’un sanırım en iyi bilenen özelliği, o baş döndürücü yükseksellikteki binaları ile bulutları delmesi. Bu muhteşem gökdelenlerin çoğu bundan yıllar önce yapıldı ve bir işte gördükten çalışacak sonra, isçi 2 bulmanın dolara gemi zorluklarını direklerine tırmanacaklarına, 10 dolara, gökdelenlere tırmanmayı tercih etmişler. Yıllar önce başlayan bu isçi göçü halen devam etmekte. gecen yıllarla birlikte gökdelenlerin sayısı arttı, New York Fakat Newfoundland’lıların bu yeni demir isçiliği geleneği, değişti. Yıllardır değişmeyen tek şey ise, New York’taki birçok ölümü de beraberinde getirmiş. Birçok kişi, sırf parası gökdelenlerin yapılış şekli. Bu binaların inşaatında, birçok için –gereken yeteneğe sahip olmadan – yüzlerce metre demir isçisi, zeminden yüzlerce metre yükseklikte çalıştılar ve yükseklikteki Teknoloji Kimin Umurunda? gökdelenlerde çalışmaya Teknoloji Kimin Umurunda? başlamış. Tabi ki 127 128 sonucu tahmin edebiliyorsunuz. Büyük hayallerle gidilen bu maliyet/zaman inşaatlardan geri dönemeyen yüzlerce işçi. İşte o dönemlerde, bırakılıyor. Bu tip projeler, iyi niyet/kötü uygulama ikilemi ve bu işe başlayan ve takma isimleri balıkçılık döneminden kalan bunun üzerine harcanan yüzlerce saat zaman, bir anda kötü “Fish Gang” (balıkçı çetesi) demir ustalarından biri, gökdelen kullanıcı deneyimine dönüşüyor. inşaatına yeni başlayacak her Newfoundland’lı işçi için, 2-3 ay balıkçılık eğitimini zorunlu tutmuş. Böylece, yeni başlayacak Kaçınız, tasarla-geribildirim , tasarla-değiştir , tasarlayeniden-tasarla döngüsü içinde yüzlerce saat harcadınız? isçiler, ağır balık ağları çekerek çelik demirlerin ağırlığını Bütün bunların nedeni, birçok tasarımcının, bu tip problemleri anlayabilecek, kısa yoldan tespit etmelerini sağlayabilecek “kağıt prototip” teknenin yüksek direklerine tırmanarak yükseklik korkusuna meydan okuyacak ve böylece gökdelen işinin ne kadar tehlikeli ve zor olduğunu anlayacaktı. Bir nevi tehlikesi az, prova! Bu yöntem öylesine başarılı olmuş ki, orijinal İkiz Kulelerin yapımı aşamasında, yalnızca 5 kişi hayatını kaybetmiş; ki bu düşük ölüm rakamı, bu tip bir iş dalında “başarılı güvenlik yönetimi” anlamına geliyor. 43 yüzünden, düzeltilmeden, hatalı şekilde uygulamamalarından kaynaklanıyor. Tasarım, bilgisayar bilgisayarınızın kapalı iken kapalıyken şekillenir, başlar. olgunlaşır. Tasarım, Bilgisayarın ekranı karanlıkken fikirler paylaşılır. Peki bu fikirlerin, müşteriye iletilmesi nasıl olmalıdır? Bu aşamada, kağıt-kalem devreye girmelidir. Kağıt prototip sayesinde, tasarım Yukarıdaki örnekte, gökdelenlerde çalışmadan önce, riski ve hakkındaki fikirleriniz konusunda, zaman ve para gerektirici maliyeti daha az olan balıkçılığa gönderilen isçiler, bizim, tasa- araçlara dokunmadan, müşteri ve kullanıcıdan geribildirim rımda prototip adını verdiğimiz çalışmanın bir örneği. Prototip alınabilir, olası kullanılabilirlik hataları ortaya çıkarılabilir, çalışmalarını birçok sektörde görmek mümkün. Örneğin bir mi- müşteri ve kullanıcıyı, tasarımın bir parçası yaparak, ileride mara ev yaptırmak isteyen bir kimse, mimarın, inşaat alanına “ben bunu istememiştim ” gibi gereksiz diyalogları önleyebiliriz. buldozer ve kiremit göndermesini beklemiyor. Çünkü mimarın, Kağıt prototipler sayesinde, projenin uygulama aşamasında tasarıma, karton kağıtlar ile başlayacağını iyi biliyor. Aynı çıkabilecek ve giderilmesi zaman ve para gerektirecek birçok prototip örneğini, havacılıkta da görmek mümkün. Uçak sorunu, en ucuz şekilde düzeltebiliriz. mühendisleri, uçak yapımlarına rüzgar tüneli prototipleri, köprü inşa eden inşaat mühendisleri, inşaata başlamadan önce, stres modelleri prototipleri ve biz tasarımcılar, Web tasarımına başlamadan önce, kağıt prototipleri ile başlıyoruz çalışmalarımıza. En azından öyle olması gerekiyor. Kağıt prototip uygulamayan projeler, çoğu zaman, planlanan zaman ve bütçenin ötesinde zaman ve bütçe harcayabiliyor. Proje bütçesinin, planlanan bütçeyi aşmasının en büyük nedeni, bir projede, son ürün üzerinde, kullanıcıya sunulduktan sonra yapılan değişikliklerin ya da düzeltmelerin, Kağıt prototip ile tasarıma başlamanın en önemli nedeni kağıt prototip aşamasına oranla 40-100 kat daha pahalı para ve zaman kazancı. Maalesef, birçok tasarım şirketinin olmasıdır. Halbuki kağıt prototip ile oluşturulabilecek geri- Web projesi içinde, tasarım süreci ile gerçekleştirme/uygulama bildirim süreci, asıl tasarım sürecine oranla hem ucuzdur hem süreci arasında hiçbir fark yok. Birçok tasarım, Photoshop ve de değiştirilmesi az zaman alır. Tasarım aşamasında kağıt Dreamweaver gibi programlar ile başlayıp, o şekilde sona prototipi kullanmanın daha birçok avantajı var: eriyor. Proje sonrasında ortaya çıkacak kullanılabilirlik hataları ya proje bittikten sonra giderilmeye çalışılıyor ya da Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 129 130 Fikirlerinize, kağıt üzerinde hayat vererek, müşteri, bir kullanıcı ve takım arkadaşlarınız tarafından daha iyi açıklanması gerekir. anlaşılmasını sağlayabilirsiniz. Müşteri ve kullanıcıyı, tasarım aşamasına dahil etmeyi hem kolay kılar hem de ucuzlaştırır. Böylece fikirlerinizi müşterinize “satmanız” kolaylaşır. Kullanılabilirlik görmenizi hatalarını, sağlayarak, projenin projenin son bu kadar çizim yapmanızı tavsiye ederim. Kağıt prototip oluşturmak için birçok değişik yöntemi Ucuz ve hızlı bir tasarım aracı olması, projeye hem za- uygulayabilirsiniz. En bariz ve kolay yöntem, kağıt üzerinde man hem de para tasarrufu sağlar. Eğer, fikriniz kağıt çizim üzerinde çalışmıyorsa, hiç üzülmeden kolayca çöpe atı- gösterebilmektir; lıp, yenisinin yapımına başlanabilir. göründüğünü, hangi renge sahip olduğunu göstermek değil. Internet tarayıcılarından ve teknolojiden bağımsız çalıştığı için, kullanıcıların ve müşterilerin tasarıma değil yalnızca fonksiyonlara odaklanması sağlanabilir. Kağıt prototipin yararları yanında, bazı küçük dezavantajları da var. Örneğin, yaptıklarınız kağıt üzerinde olduğundan, Internet tarayıcısı ve kodlamanın getirebileceği bulmak imkansızdır. Kağıt üzerindeki fonksiyon tasarımı, gerçek tasarımın getirebileceği, gerçek sorunlardan yoksundur. Ayrıca, kağıt prototip kullanıcılara yapmacık gelebileceğinden, gerçek tasarımdaki davranışlarını, kağıt üzerinde göstermeyebilirler. Bu nedenle, Detaya girilmemeli, yalnızca fikri satmanıza, aklınızda canlanan fikirlerin fonksiyonlarını açıklamanıza ya da test etmenize yardımcı olacak kadar detaya yer verilmelidir. Örneğin Hollywood filmlerindeki setlerde, tespit edip, yalnızca bu amacı gerçekleştirebilecek toplanabilir. hataları iyice sağlamaktadır. Kağıt prototipi yapmanızdaki amacı Başkalarının fikirlerini proje içine sokmak kolaylaşır. projenin gereksinimleri, proje daha kağıt üzerindeyken kullanıcıya yapımcılarına hem zaman hem de para tasarrufu Hiçbir kod yazmadan ya da ekstra zaman harcamadan, olduğunun inşa edip, iç ve arka detayları inşa etmemeleri, film hatalardan arınmasını sağlar. prototip bir binanın yalnızca film içinde görünecek cephesini başında şeklinin, kağıt yapmaktır. Bu çizimlerde resim, yazı ve amaç, fonksiyonu düğmelerin nasıl Karton kağıt üzerinde, sayfa içinde olması gereken fonksiyon ve işlemleri çizdikten sonra, kullanıcı testlerine başlayabilirsiniz. Kullanıcı testlerini yapan kişi (siz), yapay bir bilgisayar görevi görmelidir. Ekranınız ise oluşmaktadır. Kullanıcı, parmağını, bilgisayar kağıtlardan faresi gibi kullanarak, prototipi gerçek Web sitesi gibi kullanmaya çalışır. Amacınız, kullanıcının, prototip ile oluşturduğunuz fikri anlayıp anlamadığını; fonksiyonları kullanıp kullanamadığını tespit etmektir. Fakat kağıda çizim yöntemiyle kullanıcı testleri yaparken, kullanıcıların, parmaklarını bilgisayar faresi gibi kullanması, sizin kağıtları değiştirmeniz ve bunun gibi daha birçok neden, kağıda çizim yöntemiyle prototip Bazı kullanıcılar, kağıt ve tarayıcı üzerinde farklı Bu nedenle, kağıt üzerinde davranabilirler. uygulamasını zorlaştırabilir. kullanılabilirlik testleri yapıldığında, bunun yalnızca soft Visio gibi programları kullanarak, prototip üretmektir. Diğer bir metot ise, Macromedia Dreamweaver ya da MicroFakat bu tip prototipler içindeki elementlerin kusursuzluğu, Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 131 müşteri ve kullanıcıda, son ürünün, prototipe benzediği inancını uyandırma ihtimali, yapacağınız kullanıcı testlerini ve fikir alışverişini zedeleyebilecektir. Benim en çok beğendiğim ve size şiddetle tavsiye edeceğim yöntem ise, DENIM adlı, kağıt prototip üreten açık kodlu, ücretsiz kullanabileceğiniz bir program. DENIM, size birçok konuda yardımcı oluyor. Öncellikle, bu program ile, üzerinde çalıştığınız sitenin, sayfalarının yer aldığı bir site haritası oluşturuyorsunuz. Bu harita içinde yer alan bölümleri, fonksiyonları, değişik sayfaları birbirine linkliyorsunuz. Daha sonra, istediğiniz sayfayı sanki el ile çizim yapılmış gibi tasarlayıp, değişik fonksiyon, işlev ve görsel elementleri sayfa içine yerleştiriyorsunuz. İşin en güzel kısmı ise, bütün bu görsel elementlerin, sanki kalemle çizilmiş gibi durması ve böylece, kullanıcıda ve müşteride, son ürünün bu şekilde olmadığı, bunun yalnızca bir kağıt prototip olduğu inancını yaratması. DENIM’in başka bir özelliği ise, çizdiklerinizi yazıcıda yazdırıp, müşterinize gösterebileceğiniz gibi, aynı zamanda, müşterinin bilgisayar başında, gerçek bilgisayar faresi kullanarak, fonksiyonları test etmesinde sağlayabilmeniz. DENIM, içinde yer alan özel motor ile, çizim gibi duran bu sayfaları ve fonksiyonları, sanki gerçek Web sitesi gibi işleyip, kullanıcıda, gerçek Web sitesi kullanıyor havası verebiliyor. Bir sonraki projenizde DENIM’e ve kağıt prototipe bir şans verin. Size büyük yardımları olacak. Unutmayın, eğer bir projeyi kağıt üzerinde çalıştıramıyorsanız, milyon lira da harcasanız, bu projeyi ne müşterinin düşüncelerinde ne de kullanıcının tarayıcısında çalıştırabilirsiniz. Teknoloji Kimin Umurunda? 134 VI – BİLGİNİN TASARIMI B ilgi çağında yaşıyor; bilişim sektöründe çalışıyoruz. Yaptığımız iş, bilginin yönetimi, bilginin transferi, bilginin sunumu ile ilgili. Yaptığınız işe hangi ismi koyarsanız koyun, bu gerçeği değiştiremezsiniz. Tasarımcı bilginin, verinin, içeriğin sunumu ile uğraşırken, yazılımcılar ise bu bilgilerin hangi işlemler sonucu kullanıcıya erişebileceğine karar veriyor. Tabi ki en basit, en genel tanımıyla. Son 20 yıl içinde üretilen bilgi, son 5000 yılda üretilen bilginin toplamından bile daha fazla hale geldi. O kadar ki, Amerika’da ki New York Times gazetesinin hafta sonu versiyonu içindeki bilgiler, 17. yüzyılda yaşayan bir kişinin hayatı boyunca beyninde tuttuğu ve öğrendiği bilgi miktarından bile fazla. Ve bu bilgi üretimi, bu bilgi miktarı her 4 yılda bir kendini ikiye katlıyor. 44 Bu gelişmelere, bir de Moore Kanunları altında gelişen ve kendini her yıl ikiye katlayan bilgisayar gücü ve ucuzlayan fiyatları da eklersek, bulunduğumuz dönemde, bilginin en iyi şekilde idare edilme ihtiyacı; doğru bilgiye, doğru zaman ve doğru yerde ulaşmanın önemini sanırım daha iyi anlayabiliriz. Öylesine ki, bu konu, hiç bir zaman, hiç bir asır içinde, bulunduğumuz bu dönem kadar önemli olmamıştı. Bugün Türkiye’de Internet’i kullanan nüfusun yüzde kullanıyor. 45 93’u, Internet’i bilgiye ulaşmak için Sitenize gelen ziyaretçilerin büyük bir çoğunluğunun bir hedefi var. Bu hedef siteden siteye değişebilir. Bir ziyaretçi bir siteye yeni yürürlüğe giren bir kanun hakkında bilgi almak için, diğeri bir ürün hakkında bilgi almak fiyat karşılaştırmak için bir başkası, gitmek istediği bir üniversitenin başvuru formunu doldurmak için gelebilir. Yani hedefler ayrı olmasına rağmen, özünde, ziyaretçi, çoğu zaman sitenize, sunduğunuz “bilgiyi” almak için gelir. Bir başka değişle, sizin sunduğunuz ve ziyaretçinin aradığı “bilgiyi” almak için gelir. Web tasarımı Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 135 136 ile uğraşanlar "Content is King" (İçerik Kraldır!) deyişini iyi telefonu, görme engelliler için üretilmiş ekran okuyucu ya da bilirler. cep Sitenizin amacı, ziyaretçilerin aradığı “bilgiyi” bilgisayarı gibi değişik araçlar kullanıyor olabilir. sunmaktır. Fakat bilginin bu kadar değerli olmasına rağmen. Maalesef, Web içinde, çok temel varsayımlar dışında (linklere son günlerde, tasarımcılar, içerikten çok, görselliğe önem tıklamak, Internet tarayıcısı kullanmak v.b.) kalıplanmış bir vermeye başladı. Hani dilimizde bir söz vardır, bir resim, bin kural yok. Bir Web sitesindeki menü tarzı, diğer bir Web kelimeye bedeldir diye. Doğru olabilir fakat bazı tasarımcılar, sitesinde tamamen değişik anlamlar ifade edebilir. bu söyleme o kadar güvenip, inanıyorlar ki, her tasarımda, bin Internet’in bu kadar yaygın olarak kullanılmadığı yıllarda, kelimeyi, bir resim ile anlatmaya çalışıyorlar. İçeriği susturup, Macintosh bilgisayarlarını üreten Apple şirketinin elinde, grafiklerin sesini sonuna kadar açıyorlar. tasarımcılarına yardımcı olacak bir “arayüz tasarım kılavuzu” vardı. Bu kılavuz, hangi düğmenin hangi işlemi görmesi Web Sitesi Piramidi gerektiğini, bu düğmenin, diğer programlarda da aynı şekilde İçeriğin kral olduğu düşünülürse ve örnek olarak içeriği eski işlemesi gerektiğini, düğmenin kaç piksel ile oluşturulduğunu, Mısır krallarına benzetirsek, o halde Web sitemizin de Mısır renginin nasıl olması gerektiğini, detayları ile anlatan bir piramidi olduğunu düşünebiliriz. Eğer bir Web sitesinin kılavuzdu. Eğer, o dönemde Apple şirketinde çalışan bir piramit olduğunu düşünürsek, piramidin tabanını, yani en tasarımcıysanız, bu kılavuzun dışına çıkmanız imkansızdı. geniş olarak Tasarımcı olarak sınırlandırılmış, eliniz kolunuz bağlanmış bir kısmını adlandırabiliriz. Bu oluşturan kısım, parçasını sizin Web da “bilgi” temelini gibi hissetseniz de, Macintosh bilgisayarı içinde yaratılan bu oluşturur ve siteniz içindeki en önemli ve en geniş parçayı sitenizin tutarlı arayüz çalışması, kullanıcılar tarafından beğeniliyor ve temsil eder. İçi boş, temeli iyi atılmamış bir Web sitesinin bu tutarlılık, onlara, hiç bilmedikleri bir programı bile yaşamını sürdürmesi bu dönemde çok zor çünkü dünyanın her kullanırken öz güven veriyordu. Ve sonra Web geldi. Web tasa- bir köşesinde milyonlarca alternatif site, Web kullanıcılarını rımı geldi. Bir anda, dünyanın dört bir köşesinde, kendilerine beklemekte. Bilgi, içerik hani o “şey” adını verdiğimiz şeyler, Web tasarımcı adı veren kişiler, tasarımdaki özgürlüklerine siteden siteye değişebilir. Bir sitede bu şeyler, ürünler iken kavuştular. Web içinde kural yoktu. Biraz HTML ve biraz diğer sitede bu şeyler, amatör fotoğrafçılar albümü bir başka grafik tasarımdan anlayan herkes, istediği gibi bir arayüz sitedeki “şey” ise bir konu hakkında yazılmış makaleler çıkarabiliyordu. Fakat bu özgürlük öylesine ihlal edilmeye olabilir. İçerik ya da bilgi adını verdiğimiz "şey" her ne olursa başladı olsun, bir Web sitesinin temelini oluşturması gerekir. kendilerini açıklamaya çalıştığı bir platforma döndü. Üzerinde ki, websiteleri, bir anda sürrealist sanatçıların Peki bilgi tek başına yeterli mi? İçerik, krallığını tek başına hiçbir ipucu ya da isim olmayan link grafikleri, bulmaca gibi koruyabilir mi? Çoğu zaman bu sorunun cevabı “evet.” Fakat menüler, bir yerde “gönder” anlamına gelen fakat bir başka şunu kullanıcıdan sitede “sil” anlamını taşıyan düğmeler, Web içinde mantar gibi kullanıcıya fark var. Bir kullanıcı, bir Web sitesini rahatlıkla türemeye başladı. Fakat, Web olgunlaştıkça, Web tasarımı da biliyoruz ki Internet dünyasında, kullanabilirken, diğer bir kullanıcı, Internet ile yeni tanışıyor belirli bir form içine girdikçe, bu gelişmeler de farklı bir yön olabilir. Bir kullanıcı, sunduğunuz tüm bilgilere rahatlıkla almaya başlıyor. Artık, biz tasarımcıların egosuna hitap eden ulaşabilirken diğer bir kullanıcı, bu bilgilere ulaşmak için cep Web siteleri tasarlamak yerine, kullanıcının egosunu okşayan Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 137 138 siteler tasarlanmaya başlandı. Bugün eğer biz, ziyaretçilerin sitenin popülerliğini, kullanıcılarda yeniden ziyaret etme “hedeflerine” arzusunu artıran bir tabakadır. ulaşmalarını istiyorsak, rekabetçi ortamda yaşamımızı sürdürmek istiyorsak, finansal getiri istiyorsak En iyi tasarım, kullanılamıyorsa hiçbir işe yaramaz ve eğer (Yahoo ya da Google’un şirketimizi satın almasını istiyorsak) kullanılabilen bir site kötü bir tasarıma sahip ise aynı kullanıcı-odaklı Web siteleri yapmak zorundayız. Hangi menü özellikleri taşıyan fakat daha iyi tasarlanmış, cazibeli bir site, elementi fonksiyonların ziyaretçileri kendisine çekebilecektir. Web tasarımı, yalnızca kullanılması gerekiyor? İşte, bilginin üzerine atmamız gereken “hoş grafiklerden” ibaret olmadığı gibi, kullanılabilirlik de ikinci tabaka ise kullanıcı odaklı tasarımın ana öğesi olan sayfanın ortasına görülebilir şişko bir düğme koymak değildir. “erişilebilirlik ve işlevsellik.” Kullanılabilirlik, hangi Siteniz bilgileri içindeki içermeli? “bilgilere” Hangi karar verdiniz. Hatta bu CAZİBELİKTİR. bilgilerin, ziyaretçilerinize nasıl ulaşması gerektiğinizi bile ziyaretçilerin hedeflerine buldunuz. Artık, bilgiyi, kullanıcınıza iletmenize yardımcı sağlayabiliyorsa o olacak arayüzü tasarlayabilirsiniz. İyi, kaliteli ve cazibeli bahsedebiliriz. tasarım, bir sitenin, diğer sitelerden farklı olmasını sağlayacak bir özelliktir. Tasarım, Web sitesine yüz veren, kullanıcınızı karşılayan ve sitenizin kredibilitesini arttıran önemli bir parçadır. Tasarım, yalnızca bir tabaka olarak, bilginin üzerinde şeffaf olarak durmalıdır. Bilginin önüne geçecek başka bir deyişle kullanıcının hedeflerine ulaşmasında bir yol engeli olacak tasarımlar, bir Web sitesinin amacını sabote etmekten öteye gitmeyecektir. bir YAMUK bir Web sitesi, sitenin ulaşmalarını albenisinden, kolaylıkla CAZİBESİNDEN İşte size albenisi ve cazibesi yüksek Web sitesi piramidinin son görüntüsü: Başarılı bir Web sitesi, piramidin tüm tabakalarının amacını ve görevini iyi anlayan sitedir. Her tabakanın kendine has önemi vardır fakat ağırlığını belirleyen, bu tabakanın kapladığı alan ile doğru orantılıdır. Eğer bu tabakalardan herhangi biri eksik olursa ya da yeri değiştirilirse, siteniz ya milyonlarca siteden biri olmaya devam edecek ya da başarısız Şimdiye kadar sunduğumuz tabakalar, bize piramit değil üç boyutlu Eğer ziyaretçilerde yeniden ziyaret etme arzusunu verebiliyorsa, verdi. İşte bu aşamada, siteniz, kullanılabilir, bilgiler erişilebilir ve tasarım cazibeli ve kaliteli. Fakat Web sitesi piramidini daha tamamladık. İşte son tabaka ise sitenizi diğer sitelerden tamamen ayıracak, görsel zenginlik katacak elementlerden oluşur. Bu elemente “görsel gelişim” adını veriyorum. Görsel gelişim, “çerçeve tasarımın” üzerinde oturan ve tasarımı geliştiren öğelerdir. Çerçeve tasarım sanat ile ilgili iken, görsel gelişim, teknoloji ile ilgilidir. Bu öğeler tamamen kaldırıldığında, sitenin bütünlüğüne zarar gelmez ama bu tabaka ile birlikte site tamamlanmış olur. Bu tabaka, önceki tabakaları gölgede bırakmamalıdır. Bu son tabaka, Teknoloji Kimin Umurunda? siteler arasında yerini alacaktır. Karar sizin, ya yıllarca ayakta duracak, dünyanın yedi harikasından birini yaratabilirsiniz ya da aşağıdaki görüldüğü gibi hayal gücünüzü zorlayarak, kimsenin anlayamayacağı şekiller yaratabilirsiniz. Hangisi daha cazibeli? Ne dersiniz? Saatte 90 km Hızla Okumak İçeriğin tasarımı, bir Web sitesindeki görsel güzelliğin tasarımı kadar zahmetli, detay ve özen gerektiren bir işlemdir. Web için içerik yazmaya zaman ayırın! Sitenizdeki inandırıcılığı ve etkileşimliliği sağlayacak en önemli araçlardan biridir içerik. Teknoloji Kimin Umurunda? 139 140 Web içeriği, geleneksel yazıdan, kitaplardan, gazetelerden demeli? Faruk Abi için ateşleyici kelime “başkaları bu ürüne çok farklıdır çünkü Web kullanıcıları, yazıları okumak yerine bayıldı” sözü olabilir. Peki hangi kelime “ateşleyici kelime” tarayıp, süzmeyi tercih ediyorlar. Kullanıcının gözleri, sitenize olarak sitemizde yer almalı o halde? Bu sorunun cevabı geliş amaçlarındaki hedeflere uyacak, ulaşmalarını sağlayacak kullanıcı senaryolarında ateşleyici kullanıcı senaryolarınıza kelimeleri aramaya başlar hemen. Sitenizin ziyaretçileri, aradıkları kelimeleri görürler; baktığı kelimeleri değil. Hani şu hepimizin bildiği “bakmak ile görmek” arasındaki fark meselesi. Diyelim ki, yatıyor. hitap Ateşleyici eden kelimelerin, kelimeleri olmasına dikkat edin. Hangi kelimeler, kullanıcılarınızda tıklama arzusu uyandırıyor? Hangi ateşleyici kelimeler, onlara satın alma şehirden, dürtüsü veriyor? Örneğin elmas satan bir sanal mağazaya, bilmediğiniz başka bir şehre doğru yol almaktasınız. Otoyolda birçok değişik hedeflere sahip olan, birçok değişik ziyaretçi hangi her gelebilir. Nişanlısı Zeynep’e, evlilik hediyesi almak için sanal levhayı, her yazıyı okuyor musunuz? Yoksa gitmek istediğiniz mağazayı ziyaret eden Ahmet için “size, satın alma sürecinde levhalar arabanızla, sizin bulunduğunuz dikkatinizi çeker? Gördüğünüz bilgi mi bu sizin için? Fakat gideceğiniz şehrin ya da yardımcı olabiliriz ” ya da “Hangi elmas size uygun? ” sözleri ateşleyici kelime olabilir. Fakat, Zeynep için “kalite ” kelimesi ateşleyici kelime olabilir. Atike Hanım için “ elmasın temizlenmesi ve bakımı” ateşleyici kelime iken, Atike Hanım’ın eşi Cahit Bey için ateşleyici kelime “ indirim ” olabilir. Ateşleyici yolunuzun üzerinde olan diğer şehirlerin ismini görürseniz, kelimeler, kullanıcılarınızla yaptığınız görüşmeler sonucunda kaç kilometre kaldığını, hangi çıkışa dönüş yapmanız gerekti- elde ettiğiniz kullanıcı hedeflerini karşılayan kelimelerdir. ğiniz okumaya başlarsınız hemen. Hem de saatte 90 km hızla Ateşleyici giderken. amaçlarına ulaşmalarına yardım edecek sözlerdir. Sizin ya da şehre ulaşmanıza yardım edecek kelimeleri, isimleri mi tararsınız levhalarda? Diyelim ki yolunuzun üzerinde olmayan başka şehirlerin isimlerini gördünüz levhalarda. Bu şehirlere kaç kilometre kaldığını okuyor musunuz? Ya da çok önemli bir Web kullanıcıları da çok farklı değil. Saatte 90 km hızla, sitenizden gelip geçiyorlar. Eğer siteniz, onların yolu kelimeler, kullanıcı senaryosu karakterlerinin şirket patronunun, siteniz içinde olması gerektiğine inandığı kelimeler değil. Ateşleyici kelimelerde kullanacağınız dili nasıl üzerindeyse yani onlara sunduğunuz bilgi, onların istediği seçerseniz seçin, bilgiyse, kullanıcıların dikkatini çekip, onları başka sayfalara, olmamalı. Bu ürün detaylarına ve şanslı iseniz satın alım aşamasına kadar karakterlerin anlayabileceği bir dil olmalı. Kimse “RT 455” ya çekebiliyorsunuz. Bütün bunları sağlayabilmek için, ateşleyici da “FR 640 Silver” kelimesinin ne anlama geldiğini bilmiyor kelimeleri onlara sunmak, Web için içerik hazırlamak, saatte sitenizde. 90 km hızla giden Web kullanıcıların, sitenizi satırı satırına çalışanlarına satmayı planlamıyorsanız! okumadığını anlamak gerekir. Fakat hangi kelimeler ateşleyici kelimeler? Aysel Teyze için “indirim” kelimesi tıklama hissi uyandırırken, Aybars Bey “kalite” kelimesine önem veriyor. Peki ya Faruk Abi’ye ne Teknoloji Kimin Umurunda? Tabi bu dil, ki dil, şirket kullanıcı eğer siz içinde kullandığınız senaryonuzda ürünlerinizi yer yalnızca dil alan şirket Lafına Dikkat Et! Her bir insan hücresinde (50 trilyon hücremiz var) yaklaşık 30 bin gen vardır ve bu genler 3,2 milyar harfle yazılır. İnsan DNA’sını oluşturan alfabe ise yalnızca 4 harften oluşur: A, T, G Teknoloji Kimin Umurunda? 141 142 ve C . Bu dört harfin yazılış şekli ve sırası, insanın saç kelimeler renginden, kansere yakalanma ihtimaline kadar birçok şeyi arasındaki iletişimin. 47 değiştirebilir. Kısacası, bu dört harfin yazılış şekli, bizi biz yani insan yapar. Eğer 3 milyar harflik bir hücrenin gen haritasını alıp, kağıt üzerine döküp, aynı şeyi bir şempanzenin hücresi için yapıp, sonuçları karşılaştırırsanız göreceksiniz ki bu iki farklı canlının hücre haritası, yüzde 99’luk bir uyumlukla birbirine benziyor. Bırakın maymunu ve etrafınıza bir bakının. Eğer yanınızdaki kişi sizinle aynı cinsiyete sahip ise, sizin haritanız ile o kişinin haritası arasındaki fark, her 1000 harften yanınızdaki yalnızca kişinin bir nezleye harfin değişik yakalanıp, olması. sizin Yani nezleye yakalanmamanız, o 1000 harften birinin yerinin değişik olmasında saklı. İşte kelimelerin hatta harflerin, bilgi ve içerik içinde stratejik olarak yerleştirilmesinin önemi burada yatıyor. Örneğin bir meyve sineğinin belirli bir hücresindeki 1390. C harfini T harfine çevirirseniz, o meyve sineği, açlık kavramını yitirecek ve kısa zamanda açlıktan ölecektir; ya da Danimarkalı bir araştırma grubunun yaptığı gibi, sonbaharda yaprakları alev kırmızısına dönen bir çiçeğin DNA’sında birkaç harfin yerini değiştirerek, o çiçeğin, yalnızca barut ile temasa geçtiğinde kırmızı olması sağlanabiliyor. Böylece, bu çiçek, mayın tarlalarında, mayınlı bölgenin tespiti için kullanılıp, o bölgede yaşayanların hayatını kurtarabiliyor. 46 Kelimeleri, sözcükleri bir yana bırakın, harflerin sıralanış şeklinin bile böyle bir etkisi var içerik ve bilgi içinde. ise yalnızca yüzde 7’sini oluşturuyor insanlar Peki ya Web sitelerindeki iletişim? Bizler nasıl iletişim kuruyoruz müşterilerimizle, kullanıcılarımızla, sitemizin ziyaretçileriyle? Vücut dili ve ses tonu ile Web sitesinde iletişim kurma modeli en azından şu anki teknoloji ile imkansız olduğuna göre, elimizde başka ne kalıyor: KELİMELER. Bazılarınız diyeceksiniz ki Web siteleri içinde başka iletişim araçları da Haklısınız, var. Örneğin bütün bunlar, grafikler, sesler, bir sitesindeki Web animasyonlar. iletişimin parçası. Fakat, Paul Swets, günlük iletişim modelini 3 ana gruba ayırıp, ağırlıklarını söyleyebiliyorsa, sanırım bizde aynı şeyi, bir Web sitesi için oluşturabiliriz. Hatta siz zahmet etmeyin. Ben oluşturdum bile :-) Web sitesindeki iletişim 3 ana gruba ayrılır: kelimeler, resim/grafik/animasyon ve ses. Kelimler benim kanımca iletişimin yüzde 80’ini oluştururken, diğerleri bence yüzde 10 pay almakta. Hiçbir Web sitesi ziyaretçisi, sırf çok hoş resimleri var diye bir sanal mağazayı ziyaret etmiyor (ya da şirketinizin devamı için etmemeli) ya da bir kanser hastası, kanser ile ilgili bilgiler veren bir siteyi çok hoş ses efektleri olduğu için tercih etmiyor. Herkes, içerik için bir siteyi ziyaret ediyor. Bu içerik, bir sanal mağaza için cep telefonu; bir şirket intranet’i için çok önemli bir raporun sergilenmesi olabilir. Peki kelimeler yani içerik bu kadar önemli iken, acaba bizler gereken önemi veriyor muyuz? Acaba seçtiğimiz Paul Swets, The Art of Talking so that People will Listen kelimeler ve dil, şirketinizin ya da Web sitenizin görevine kitabında günlük iletişimin, 3 ana gruptan oluştuğunu yazıyor: uygun mu? Sitenin varoluş amacını yerine getirmek için çaba Vücut dilimiz , sesimizin tonu ve kelimeler . Swets, bunlardan harcıyor muyuz içeriğimizde? Kim yazıyor sitenizin içeriğini? en önemli olanının vücut dili olduğunu ve insanlar arasındaki Web için yazı yazmaktan anlayan bir kimse mi? Yoksa iletişimin yaklaşık yüzde 70’inin, vücut dili ile gerçekleştiğini herhangi bir kişi mi yazıyor sitenizdeki içeriği? Seçtiğimiz yazıyor kitabında. Sesimizin tonu yüzde 23, konuştuğumuz kelimelerin sırası aynen DNA’daki harflerin sırası gibi önemli Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 143 144 mi sizin için? Peki ya müşterileriniz için? Ya da içerik için Nedeni ise çok basitti. En azından yaptığımız kullanıcı seçtiğimiz kelimeler bir sitenin başarısını ve/veya karlılığını ne görüşmelerinden elde ettiğimiz bilgiler doğrultusunda basit kadar etkiliyor? Haberiniz var mı? Çok soru sordum, sadede hale geldi. Bu sanal mağaza, herkesin kullandığı “Sepet” geliyorum. kelimesini, “Torba” ile “Satın al” kelimesini ise “Çıkış” kelimesi ile değiştirmişti. Birçoğunuz çok iyi bilir ki eğer bir kitapçıda Kullandığınız kelimelere dikkat edin ve onları özenle seçin. bir kitabı bir torbaya koyup, ödemeden çıkışa yönelirseniz, Elizabeth Loftus ve John Palmer ikilisi, 1974 yılında çok ilginç bunun adına “çalmak” denir, alışveriş değil! Tavsiyelerimiz bir doğrultusunda araştırma yaptılar. Araştırmaya katılan 50’ye yakın öğrenciye, bir araba kazası filmi seyrettirdiler. Filmin sonunda 50 öğrenciyi, 25 kişilik iki gruba ayırıp, bir gruba “ Arabaların çarpıştıkları andaki yaklaşık hızları ne olabilir? ” diye sorarlarken diğer gruba “ Arabaların birbirlerine dokundukları andaki yaklaşık hızları ne olabilir? ” diye sordular. Çarpışma kelimesini duyan öğrencilerin verdiği ortalama hız saatte 70 km iken dokunma kelimesini duyanlar ise 50 km cevabını verdi. 48 Aynı deneyimi yaşayan kişiler, değişik kelimelere değişik yaklaşabiliyorlar. İşte Web sitenizdeki kelimeleri de bunu akılda bulundurarak seçmeniz gerekiyor. şirket, “Çıkış” kelimesini “Satın Al” ile değiştirip, satışlarında yüzde 40 artış sağladı. Kullandığınız cümlelerin içine “Ateşleyici Kelimeler” koyun. Kullandığınız kelimelerin herkes için aynı anlama gelip gelmediğini araştırın, deneyin, test edin. Ateşleyici kelimeler, kullanıcıların, istediklerini bulmasına yardımcı olmanın yanında, onların anlayacağı kelimelerden oluşan bir yazım şekli ile bir Web sitesinin başarısını da artırır. Buna en güzel örnek sanırım, kullanıcı deneyimi uzmanı olan Don Norman’ın, kitabının ismini değiştirmesi olabilir. Don Norman, kitabını ilk defa piyasaya sürdüğünde, ismi The Psychology of Everyday Kelime oyunları yaparak akıllı ya da değişik olmaya çalışma- Things (Günlük Şeylerin Psikolojisi) idi. Sırf kitabın isminde yın. Hepimiz bir sanal mağazada sepet , satın al ya da öde “psikoloji” terimi geçtiği için, kitabın içeriğini tam olarak kelimelerinin ne anlamaya geldiğini biliyoruz ya da zamanla bilemeyen kitapevi çalışanları, bu kitabı “Psikoloji” bölümüne öğrendik. Bütün mağazaların ulaştığının bunlar bizden bir “şu istediği bu tip yavaş koyuyorlardı ve bu nedenle, tasarımcıların bu kitabı bulması neredeyse imkansız hale geliyordu. Kitabın yeni ismi ise “ateşleyici kelime” içeriyor: Tasarım . Don Norman, kitabın ikinci basımında, ismini değiştirdi ve kitabın ismi “Günlük başka başarısını Şeylerin Tasarımı” (The Design of Everyday Things) haline engelleyebilirsiniz. Bundan birkaç yıl önce, ben ve çalışma geldi. Böylece küçük bir ateşleyici kelime, hem okurların kitabı arkadaşlarım, Internet üzerinden kitap satan bir sanal ma- rahatlıkla bulmasına hem de Don Norman’ın, kitap satışlarına ğazanın kullanılabilirlik testlerini yapmıştık. İlk yaptığımız, etkisi oldu. sitenin Açık, kısa, öz ve kullanıcının istediği/anlayacağı içerikler ziyaretçi değiştirirseniz, Internet sanal yavaş terimleri, ile Artık bilgimizin,” bilgiye” kullanıcıların sözlüklerine girmiş durumda. Eğer bu kelimeleri terimler işareti. anki “hedef istatistiklerine sitenizin bakmaktı. İstatistiklerde açıkça görülüyordu ki kullanıcıların büyük bir çoğunluğu, kitapların listelendiği sayfaya kadar geliyor, aradıkları ya da istedikleri kitabın bulunduğu sayfada bir müddet kalıyor ve fakat bir türlü satın alma işlemini gerçekleştirmiyorlardı. Teknoloji Kimin Umurunda? Bir oluşturun. araştırmalara kullanan bir kullanılabilirlik göre, Web sitelerinde kullanıcının şirketinin arama aradığını yaptığı fonksiyonunu bulması, arama kullanmayan kullanıcıya göre yüzde 30 daha az. Yine aynı Teknoloji Kimin Umurunda? 145 146 araştırmaya göre, GERİ düğmesinin kullanan bir kullanıcının “Content is King!” yani “İçerik bu alemin kralıdır!”. Siz ne aradığını içeriği bulma şansı, kullanmayan kullanıcıya göre dersiniz? yüzde 22 düşük. 49 Yazdığınız içeriği iyi anlayın. Kullanıcının anlaması yetmez, sizin bu içeriği neden oraya yerleştirdiğinizi anlamınız da çok Kıllanım Kılavuzu: Resim ile Yazı Arasındaki Dayanılmaz Denge İçerik kral da, resim ve grafikler uşak mı? Tabi ki değil. severek Resimler, grafikler, görsel zenginlikler zaten içeriğin bir izlediğim Jon Stewart The Daily Show komedi şovunda bir Web parçası, en azından o şekilde anlaşılmalı. Yani, resimler, sitesi konu ediliyordu. Bu Web sitesi ABD’deki FEMA yani grafikler, görsel zenginlikler, sitenin amacına uygunsa ve Ulusal Acil Yardım Merkezinin Web sitesi idi. 2005 yılı Katrina kullanıcının hedefine ulaşmasına yardımcı oluyorsa, bütün kasırgası felaketinden sonra, birçok kişi, FEMA’nın, kasırga bunlar, içeriğin ta kendisini oluşturuyor demektir. önemli. Yaklaşık bir yıl önce, televizyonda çok öncesi önlem ve kasırga sonrası yardım çalışmaları konusunda Kasım 2004 tarihli Tüketici Raporu dergisine göre 2004 ne yaptığını görmek için FEMA Web sitesini ziyaret etti. Bu model arabalar içinde “en az güvenilir olan” arabalardan biri kişilerden biri de sevdiğim komedyen Jon Stewart. Aşağıdaki 50 Jaguar XJ . Fakat işin ilginç yani, 2004 model arabalar içinde resimde orijinalini gördüğünüz grafiğe dikkatlice bakacak “en tatmin edici” arabalardan biri yine Jaguar XJ. Peki nasıl olursanız göreceksiniz ki bir “felaket” durumunda FEMA, olur da güvenilemeyen bir araba, aynı zamanda tatmin edici görevine “Felakete Cevap” ile başlıyor, “Telafi” ile devam olabilir? Bu olay, Jaguar şirketi için yeni bir şey değil. Aynı ediyor. Birçok değişik asamadan sonra, grafik yine “Felaket” Jaguar şirketi, 1961 yılında çıkardığı Jaguar E-Type modeli ile ile son buluyor. ABD vatandaşları, Katrina felaketinden sonra, Modern Sanatlar Müzesinde yerini aldı. Halbuki bu model, çok FEMA’yı görevini yapamamak ve kasırgaya hazırlıklı olma- güzel bir tasarıma sahip olmasına rağmen, iyi çalışmayan, makla ile suçladı. Jon Stewart’da bunu espri ile karışık işledi sorunlu ve pahalı bir arabaydı. şovunda: Don “FEMA, Katrina felaketinde söylediğini yaptı ve görevini yerine getirdi. Katrina felaketine cevap ile başlayıp, telafi ile devam etti ve grafikte gördüğünüz döngüyü tamamlayıp, işi felaket ile bitirdi. Gerçekçi olarak, FEMA görevini yerine getirmiştir.” Bu esprili yaklaşım, bize, yukarıdaki grafiği hazırlayan tasarımcının, o sayfada sunulan içeriği tam olarak anlamadığını göstermiş oldu. 1998 ya da 2010, teknoloji ne olursa olsun, Internet ne kadar hızlı olursa olsun değişmeyecek tek bir kral var. O da Teknoloji Kimin Umurunda? Norman bu davranış şeklini Emotional Design kitabında “visceral design” (içsel tasarım), yani kişinin kendi iç dünyasına hitap eden tasarım olarak tanımlıyor. İçsel Tasarım için en önemli unsur, bir ürünün nasıl göründüğü yani görsel zenginliğidir. Don Norman, kitabında başka bir tasarım seklinden de bahsediyor... “Behavioral Design” (işlev tasarımı) yani davranışla, işleyişle, kullanışla ilgili tasarım. İçsel tasarımın tam tersine, işlev tasarımında, bir ürünün nasıl göründüğü değil nasıl bir işleve sahip olduğu önem kazanıyor. 51 Web siteleri içinde de bu terimler geçerli. Birçoğunuz, Pepsi Web sitesine, bir kutu Pepsi almak; Nike Web sitesine, bir çift spor ayakkabı almak için gitmiyorsunuz. Bu siteleri ziyaret etmenizin nedeni, görsel tatminkarlığa ulaşmak, belirli bir Teknoloji Kimin Umurunda? 147 148 sanal deneyime sahip olmak. Zaten bahsi edilen bu sitelerde bu diye. Doğru olabilir fakat bazı tasarımcılar, bu söze o kadar sanal deneyimi, ziyaretçilerine verme çabasındalar. Fakat bir güvenip, inanıyor ki, bin sözü, bir resim ile anlatmaya çalışıyor e-Ticaret şirketi ya da bir e-Devlet Web sitesi için görsellik her tasarımda, her sitede. İçeriği susturup, grafiklerin sesini arka planda yer alırken, işlevsellik ön plana çıkıyor. Çünkü, sonuna kadar açıyorlar. bir e-Ticaret ya da e-Devlet Web sitesini ziyaret edenlerin amacı ve hedefi, Pepsi ve Nike gibi, görsel deneyime önem Resimlerin, grafiklerin, kullanıcı ile onların hedefi arasına nasıl girdiğini, başımdan geçen bir olayla anlatmak istiyorum. veren siteleri ziyaret edenlerden çok daha farklı. e-Ticaret sitesi, kullanıcı amaç ve hedeflerine engel olacak şekilde görselliğe önem verip, işlevselliği unuttuğu zaman, Pepsi Web sitesinin aynı yöntemle yarattığı tatminkarlık yerine hayal kırıklığı yaratıyor ki bu, o e-Ticaret sitesinin ziyaretçileri için kötü bir sanal deneyim anlamına geliyor. Görsel tasarımda, teknolojiyi saklamaya gerek yok. Kullanıcılar, görsel tasarım içinde, farklılığı, akılcılığı, yeni tekniklerin kullanıcı, nasıl kullandığını işlevsel tasarımda görmek istiyor fakat bütün bunların aynı tamamen görünmez olmasını istiyor. Örneğin, ben arabamı kullanırken, araba yağının, motorun ve akünün ne yaptığını bilmeyi istemiyorum çünkü bunlar benim hedefim olan iş yerinden eve gitmek için gerekli bilgiler değil. Bunların yerine ben, işlevselliği görmek istiyorum. Yani, arabanın işyerinin otoparkında çalışmaya başlamasını ve eve gelince durmasını istiyorum. Fakat kullandığım araba Jaguar XJ ise, o zaman motorun gücünden, sesine; araba boyasının renginden, kullandığım benzine kadar birçok küçük detay benim için önemli hale gelebiliyor. Görsellik ile işlevsellik arasındaki fark da zaten burada başlıyor. Biri görünmez olup, beynimize hitap ederken diğeri ise bağıra bağıra, gözlerimizin önünde, duygularımıza hitap ediyor. İçsel tasarım ile siteyi bir bunları tasarım arasındaki farkı anda, kullanıcıların hedeflerine ulaşmalarına engel olacak bir duruma getirmiş oluruz. Hani dilimizde bir söylem vardır, bir resim, bin kelimeye bedeldir Teknoloji Kimin Umurunda? okurken, ben – eşimin ısrarları ile – (umarım bitmiş olur siz bu kitabı bitirdiğinizde). Boya-badana, parke, yeni yatak takımı, eşimin, kızlarımız için boyadığı resimler, şirin çekmece kulpları… Hepimiz çok iyi biliriz ki biz Türkler, “bul ustasını, ver parasını, yaptır ” yöntemini seçerken; Kanada'da herkes kendi çapında, kendi evinde, birer marangoz, boyacı, elektrikçi. Her şeyi kendi kendilerine yapmayı tercih seviyorlar. Aynı mantıkla, geçenlerde ben de, kendi başıma, çocuklarımın odasına parke döşedim. Parke kutusu ile birlikte gelen 30 sayfalık kullanım kılavuzunun yalnızca 8 sayfasını kullanarak. İlk 15 sayfada emniyet, kullanım koşulları ve gerekli malzemelerden bahseden bir dolu küçük harfli yazılar olması, biz erkeklerin bu sayfaları atlayıp, resimli sayfalara yönelmesine neden oluyor. Sanırım bu davranış, özellikle erkeklerin genlerine gömülmüş. Böyle bir içgüdü ile doğuyoruz. Halbuki bilinen gerçek şudur ki, bizler, bir işlem sırasında, ne yapacağımızı bilemediğimizde, yolumuzu kaybettiğimizde, tamamen ne yapacağımızı bilemediğimizde “yardım” sayfalarına, kullanım kılavuzlarına uzanıyoruz. Bu gerçek, Web için de geçerli. Kural: Eğer bir işlemi anlatmak için, her aşamada işlevsel anlamadan, görsel zenginliği, içerik olarak değil süs olarak kullanırsak, Siz kızlarımızın yatak odasını yeniden şekillendiriyor olacağım yardım bilgileri koyman gerekiyorsa, o işlemi oluşturan aşamaların hepsi kötü tasarlanmış demektir. İyi bir arayüz, yardıma ihtiyaç olmadan kullanılabilmelidir. Tabi bu yatak odası yenilme işi yalnızca parke döşemekle bitmiyor. Yeni yatak ve yeni komodin de lazım çocuklara. Tabi Teknoloji Kimin Umurunda? 149 150 kendin pişir/kendin ye mantığı burada da geçerli. Bu nedenle, IKEA gibi bir mobilya şirketi, “Gardırop mu istediniz? İşte şu kutunun içinde. Evinize götürün, kendiniz yapın, kendiniz kullanın ” mantığı ile sahibini dünyanın 6. en zengin iş adamı yaptı. Hani bazen IKEA’da kendi kendimiz soruyoruz “nasıl olurda bu kadar güzel bir tasarım, bu kadar ucuz fiyata satılır? ”. Nedenini söyleyeyim, çünkü mağazadaki her şey – küçücük bir kutu içinde satılıyor. Yani 3 tane tahta, beş tane 10 dakika sonra vida. İşçilik parasını siz, alın teri ile ödüyorsunuz evde :-) – Ne yapıyorsun orada Mehmet? yatak, 2 komodin sipariş ettik eşimle birlikte IKEA Web – Resim çiziyorum. sitesinden ve siparişlerimiz bir hafta sonra evimize ulaştı. Tabi – Ne resmi şimdi bu? ki iş burada bitmiyor. Esas iş siparişler ulaştıktan sonra – IKEA'yı arayacağım birazdan yardım için. O nedenle Benim de katkım olsun bu şirketin zenginliğine diyerek, 2 delikler, bu metal parçaların kullanıyor gibi! – Ama bak o bahsettiğin vidalar, 4. sayfada kullanılıyor. – Allah'ın cezaları! Neden buraya yazmıyorlar sanki bakın o metal parçalar şuraya girecek diye? çiziyorum bu resmi. – Nasıl yani? Telefonda nasıl göstereceksin çizdiğin resimleri? Ben işe, bütün parçaları kutudan çıkarıp, oturma odasının en oturulacak yerlerine yaymak ile başladım. Sonra, 6 sayfalık Buradaki girebileceğinden çok daha küçük. Resimde sanki vida başlıyor. Yatakları çıkarıp, yapım kılavuzunu takip edip, yatağı kutu halinden, yatılacak bir şekle sokmak lazım. Sanmam! – Orası onların sorunu! Bakın buradaki resimde kullanım/yapım kılavuzunun 1. sayfasından işe başladım. görüldüğü gibi bir sorunum var diyeceğim onlara. Birinci sayfadan başladım çünkü IKEA kullanım kılavuzu Yazısız, resimli. zaten topu topu 6 sayfa. İlk 10 sayfayı atlamak gerekmiyor. Gereksiz yazı yok. Hatta hiçbir yazı yok. Her şey resim ile açıklanmış. Emniyet kurallarından, kullanılacak malzemelere kadar her şey yazısız, resimli. Harika bir fikir değil mi? Evet, ben de o şekilde düşünmüştüm! İşte size eşim ile benim aramda geçen diyalog: Her şeyde olduğu gibi, yukarıda anlattığım kişisel deneyimin suçlusu olan kullanım kılavuzlarında da denge çok önemli. HP, Compaq, Dell şirketleri de ürünleri ile birlikte resimli kullanım IKEA'dan kılavuzları farkları, veriyor kelimeleri tüketiciye. tamamen Fakat kılavuzdan kaldırmamış olmaları. Küresel bir pazara sahip olan bu Jennifer, sence bu resimde gösterilen parça, buraya mı şirketlerin, resimli kullanım kılavuzu sayesinde tercüme ve girecek? yazı yazma gibi maliyetlerin düşüklüğünden doğan kazançları – Evet, resimde o şekilde görünüyor. var ama yalnızca resimlere sadık kalarak oluşturulan kıla- – Peki ama, ya bu tahtanın altındaki 3 metal parça ne o – zaman? – Bilmiyorum? Eğilip, bükülmesi mi lazım o parçaların? vuzların da “kullanıcı deneyimi” üzerinde olumsuz etkileri var. Peki dengeyi nasıl yakalayabiliriz? Bu sorunun cevabı, kullanıcıları izlemekte yatıyor. Soru sormaktan bahsetmiyorum. Eğer bana IKEA, yaşadığım bu olumsuz deneyimden önce, resimli bir kılavuzun iyi bir fikir olup Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 151 olmadığını sorsaydı, sanırım cevabım “Evet, harika bir fikir ” olacaktı. Fakat IKEA, beni bu kılavuzu kullanırken izleseydi, bana tek bir soru bile sormadan cevabımın “Hayır. Şimdiye kadar gördüğüm, duyduğum en aptalca fikir,” Ürün ile ziyaretçi arasında duygusal bir iletişim kurmaya Birkaç şeyi çok iyi anlamak gerekiyor! Resimler, düğmeler simgeler, Güven verici, seksi, şık. Bu ürün gündelik hayatın verdiği sıkıcılıktan kurtulup, özgür olmak isteyenlerin kullanacağı bir parfümdür. olacağını anlayacaktı. ve 152 grafiklerden oluşmuş kelimelerdir. İyi kullanıldığında, çok etkili; kötü kullanıldığında ise hiçbir etki yok hatta bazen olumsuz etki bile yaratabiliyor. Yalnızca çalışıyor Sephora şirketi. Resimle, kelimeleri birleştirip, sanal ortamda, gerçek duygular yaşatmaya, hissettirmeye çalışıyor. Peki yukarıdaki site, bir parfümü bile pazarlayabilecek kelimeleri, ziyaretçilerine sunmayı başarırken, başka bir kelimelerden oluşmuş bir sayfa ise, bazen anlatılması gerekeni şirket, söylenecek onca söz, kurulacak onca duygusal alım gücü kısıtlayabiliyor. O nedenle iyi bir denge yakalayan kullanım olan bir yaş pastayı nasıl satıyoruz gelin bir bakalım: şekli, hem okumayı güçlendiriyor hem de anlaşılma oranını artırıyor. Düşünsenize yemek tarifi veren bir Web sitesinin, 6 kişilik. Hem de spesiyal. Bende inanılmaz alım duygusu uyandırdı bu pasta. Siz de aynı duyguları yaşadınız mı? hiçbir resim sunmadan “Etli Kabak Dolması” tarifi verdiğini? Sizde aynı etkiyi uyandır mıydı eğer başka bir sitede resim İçerik Yönetimi kullanıldığı gördüyseniz? Acaba kaç defa “Hımmm! Çok leziz İçeriğin tasarımı kadar, yönetimi de çok önemli. Örneğin IBM görünüyor bu yemek,” diyerek tarif aldınız bir yemek Web şirketi, çok iyi ve efektif bir şekilde yönetilen, şirket içi sitesinden? kurumsal portalı IBM Bluepages ile şirkete, yılda 194 milyon dolar tasarruf sağlıyor. Yine portal içinde yer alan “çalışan Peki ya tarifler yalnızca resim ile anlatılsa ne olurdu? listesi” fonksiyonu, IBM çalışanlarının, yılda ortalama 72 – Bu muhallebi biraz tuzlu olmuş. – Valla benim suçum yok! Resimde tuz koyuluyordu. dakika kazanmalarını sağlıyor. Maalesef herkes IBM kadar şanslı Bu denge yakalama işini çok iyi yapan sanal şirketler de var. Örneğin, Sephora şirketi, kişisel bakım ürünleri satan sanal bir mağazaya sahip. Web sitesinde bulunan ürün kategorilerinden biri de parfüm. Yanlış okumadınız? Parfüm! değil. Ya da IBM harcadığı bütçeyi harcamıyor, harcamak istemiyor. Büyük şirketlerin çoğu, portal yönetimi görevini, şirket dışı firmalara yüklüyor. Gelin, efektif yönetilmeyen bir büyük şirket portal senaryosu canlandıralım beraber: Ve bu sitenin müşterisi olan birçok kişi, bu sitenin sunduğu ürünleri, hayatlarında ilk defa satın alıp, kullanıyorlar. Yani koklamadan, dokunmadan, denemeden. Peki bunu nasıl başarıyorlar? İşte size örnek sayfa: Yukarıdaki resimde de gördüğünüz gibi, ürün detaylarında, bu ürünü alıp, kullanacak kişilerin nasıl bir deneyime sahip Beyza, ABC Holding’in Kurumsal Web Portal Yönetimi bölümünün müdürlüğünü yapıyor. Beyza, bu şirkette 6 senedir çalışıyor. Beyza, bu 6 sene içinde, şirket Web sitesinin içeriğinin, organik bir şekilde büyüdüğüne şahit oldu ve maalesef, her geçen gün bu içerik büyümeye devam ediyor. olacağını, ne gibi duygulara sahip olabileceğini anlatıyor: Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 153 154 Kenan, ABC şirketinin halkla ilişkiler ve pazarlama bölü- Jupiter Research araştırma şirketinin yaptığı bir münde çalışmakta ve ABC şirketinin ürünlerini, müşterilere araştırmaya göre, CMS adı verilen “içerik yönetimi” yazılımı tanıtmak ile görevli. Bunu yaparken şirket Web sitesinden satın almış orta ve büyük şirketlerin yüzde 60’ı, şirket Web olabildiğince yararlanmaya çalışıyor. Fakat ürün çeşitliliği ve sitesini halen tek bir merkezden, insan gücü güncellemeye gelişimi nedeniyle, ürün tanıtım bilgileri devamlı değişiyor. devam Ne zaman Kenan, Web sitesindeki ürün tanıtım bilgilerini değiştirmek istese, Beyza ile bu konuda konuşup, onu bilgilendirmesi gerekiyor çünkü bu değişiklikleri, şirket içinde, yalnızca, Beyza onun yönettiği yalnızca yüzde 27’si kullandıkları içerik yönetimi yazılımını gelecek tarihlerde de kullanmaya devam edeceklerini söylemekte ve yüzde 29’u yeni bir yazılım satın almak için araştırmalar yapmakta. 52 Sorun, birçok şirketin, “İçerik Yönetimi Sistemlerine”, bir yazılım olarak bakması ve gerçekte içerik yönetim sisteminin nedeniyle bir Kenan’nın Web şirketlerin takımı değişiklikler, küçük Bu gerçekleştirebiliyor. Fakat Beyza ve takımının iş yoğunluğu bu ve etmekte. istediği hızla gerçekleşmiyor. “yöntem”, bir “süreç” olduğunu tamamen gözden kaçırmakta oluşu. Birçok şirketin, içeriğini yönetmek için bir Günlerden bir gün, Ercan adında bir kişi, ABC şirketine, yazılıma ihtiyacı yok. İhtiyaçları olan, içerik yönetim sistemi yazılım satmak için geliyor. Ercan, elindeki yazılımın ABC değil, içerik yönetim stratejisi yani kimin, neyi, nasıl, ne şirketinin sahip olduğu bütün içerik yönetimi problemlerini zaman çözeceğini söylüyor. Ercan, bu pahalı yazılımın, Web sitesi kullanımını gerektirebilir fakat bunun tespiti, yazılım satan içeriğinin hızlı ve efektif değiştirilmesinde kullanılmasının Ercan gibi kişilere bırakılmamalıdır. Bu ihtiyacın tespiti, yanında daha birçok değişik ve “heyecan verici" özelliği de şirket içinde yapılmalı ve yazılım şirketleri, ihtiyaç tespiti içinde barındırdığından bahsediyor Kenan ve Beyza’ya. aşamasından sonra proje içine dahil edilmelidir. ABC şirketi bu yazılımı satın alıyor. Ercan, Beyza ve Kenan, bu yazılımın hayata geçirilmesi için yaklaşık 1 yıl uğraşıyorlar. Ercan’ın verdiği fiyat, bir yıl sonunda neredeyse ikiye katlanıyor. Bu arada “yeni yazılım ile yeni tasarım” fikri fakat yazılımın bütün bu sorunları “bütün çözeceğini sorunların” düşündüler ne olduğunu teknik şirketlerdir. Sizin şirketinizin içinde bulunduğu çalışıyor. Şirket yöneticileri, ABC şirketinin, içerik yönetimi koşulları yazılımı için çuval dolusu para ve zaman harcadığını biliyor. için, sitedeki Yalnızca yazılım şirketlerinin danışmanlığına güvenmek yeterli değildir. Yazılım şirketleri, çoğu zaman Kenan halen içerik değişimi için Beyza’ya bağımlı şekilde yapılabilir” bilgiler iyi anlayamayabilir. demek “yapılması “Teknik gerekli” olarak anlamına gelmez. eskisinden bile daha bayat. Peki ne oldu? Nerede yanlış yapıldı? bir İki kere ölç, bir kere biç. ABC şirketi, Ercan’ın sattığı programın kullanıcıları strateji, araştırmadılar. 1 YIL SONRA... sitesinin Bu birkaç şeyi bulundurmak gerekiyor: tasarım hayata geçiriliyor. Web tespiti. İhtiyacın tespiti konusunda bilgi vermeden önce, aklımızda sonucunda, 1 yıl sonunda hem yeni yazılım hem de yeni ABC yapacağının Öncellikle sorunu en kısa ve basit yoldan çöz, daha sonra fonksiyon ekle. ABC şirketinin ana sorunu içeri- Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 155 ğin bayat olması ve güncellemenin yavaş gerçekleşme- 156 envanteri hazırla. Neye sahip olunduğunu bilmeden, bu “şeyleri” yönetmek imkansızdır. Şirket, olabilirdi. Fakat ABC şirketi, kişiselleştirilebilen, PDF ne tür içeriğe sahip? Gereksiz dokümanlar, gerekli yaratan, takvim ve müşteri yönetimi (CRM) gibi dokümanlar, fonksiyonlara sahip bir yazılımı satın aldılar. Bununla dokümanlar bu aşamada tespit edilmelidir. Buradaki da kalmayıp, bütün bunların üzerine Web sitesi ana amaç, organik bir yapıya sahip ve her geçen gün tasarımını değiştirdiler. daha da dallanıp, budaklanan içeriğe bir organizasyon İnsanlar, alıştıkları çalışma şeklini çok kullanılan ve az kullanılan getirmek, derleyip, toplamaktır. Ayrıca bu aşamada değiştirmekte zorlanırlar. Beyza, bu yeni yazılım ile Kenan’ın, içerik FOB güncelleme görevini kendi başına yapabileceğini dü- kaldırabilirsiniz. FOB yönteminin açılımı: F (fazla), O şündü. Sırf ABC şirketi bir içerik yönetimi yazılımına (önemsiz), B (bayat) içerik. sahip diye herkes bunu kullanmak isteyecek diye bir yöntemi ile gereksiz içeriği sitenizden İçerik stratejini tasarla/hazırla/belgele. Bu aşamada kural yok. Eğer bir strateji yok ise sistem de yok kimin, demektir çıkarılmalıdır. Hangi içerik yayınlanmadan önce onay minde söz sahibi olması gereken herkes ile konuşmak gerekir. Şirket için ihtiyaç tespiti yap. sorulması gereken soru Bu “Şirketin aşamada ilk gerçekten bir yazılıma ihtiyacı var mı?” olmalıdır. Bazen, sorun, yazılımın çözemeyeceği kadar zor, ya da yazılımı gerektirmeyecek kadar kolay olabilir. Unutmamak gerekir ki, içerik yönetimi projesi, bir mühendislik ya da yazılım projesi değildir. Bu bir yayıncılık ve editörlük projesidir. İşin mühendislik ve yazılım kısmından anlayan kişilerinde söz sahibi olması gerekiyor fakat yalnızca teknik olasılıkların tespiti için, içeriğin yönetimi için değil. ortaya Yukarıdaki bilgiler ışığında, “İçerik Yönetimi Beklentileri ve İhtiyaçları” belgesi oluştur ve bu belgenin yardımı ile değişik yazılım şirketleri ile konuş. Yazılım şirketleri konuşmadan konusunda değiştirilip, bilgi önce, edinin. teknik detaylar Şablonların değiştirilemeyeceğini gibi kolayca detaylardan, arka sistemde kullanılan teknolojik dile kadar her türlü ayrıntı hakkında bilgi edinmeye çalışın. Yeni şablon eklemek kolay mı? Sistem kolay yüklenebiliyor mu? Her türlü sistem ve tarayıcı içinde uyumlu çalışabiliyor mu? Kullanımı kolay mı? Veriler hangi formatta saklanıyor? Zamanla, esnek bir yapıda büyüyebilecek bir sistem mi? Teknik destek için fiyatlandırma nasıl? Ekstra programlama için izledikleri yöntem nedir? dokümantasyon Teknoloji Kimin Umurunda? olduğu verilmelidir. Bir içerik sistemi satın almadan önce yapılması gereken sorumlu gerçekleşebilir? Bu soruların cevabı, bu aşamada kişiler ile konuşup, neler istediklerini tespit etmek, bir “içerik işlemler: içerikten Web sitesine aktarılıyor? Bütün bunlar sorunsuz nasıl Bu sistemi kullanacak ya da kullanımından kazanç sağlayacak yönetimi” projesinin ilk adımı olmalı. hangi gerektiriyor? Kim onaylıyor? Onaylanan içerik nasıl İçerik yönetimi stratejisinin belirlenmesinde, içerik yöneti- İçerik siydi. Bu sorunu çözmek için basit bir işlem gerekli Anlaşılır var mı? bir RSS, Teknoloji Kimin Umurunda? dille XML, yazılmış SOAP gibi 157 genişlemeye yarayacak mimarinin sistem içinde var 158 Başladığını bitir. Böyle bir proje çok zaman alabilir. olup olmadığı? Arka plan yönetim ile ön plan kullanım Başla, geliştir ve bitir. Projeye başlamadan önce birbirinden ayrılmış mı? Versiyon yükseltmek kolay “yaklaşık sonuç tarihi” planla ve bu tarihe uygun mı? şekilde çalış. Değişik versiyon fiyatlandırması nasıl? gibi soruları hem teknik eleman hem de proje müdürü, yazılım şirketleri ile tartışmalıdır. İçerik Yönetim Stratejinin, İçerik Yönetim Sistemi ile nasıl uyuştuğunu (uyuşması gerektiğini) tespit et. Yukarıdaki soruların cevaplarının alınması ile yazılım analizinin yapılması bu aşamada gerçekleştirilmektedir. Bütün bunları yaparken birkaç konuya dikkat etmekte fayda var: İçerik yönetim sisteminin uygulamaya sokulması ile aynı anda yeni bir tasarım yapmamaya özen göster. Bu bir içerik yönetimi projesi, tasarım projesi değil. İki projeyi birbirinden ayırmak gerek. Öncellikle sistemi devreye sokup, nasıl işlediğini izle daha sonra istenirse yeni tasarım projesine başla. Sistemin kullanımını özendirmek için, içerik yönetimini ve stratejisini anlaşılabilir ve sistemin kullanımını kolay bir hale getir. Eğer hali hazırda bir strateji var ise, bu stratejiyi yeni sisteme uyumlu hale getir ya da yeni sistemi, eski stratejiye uydurmaya çalış. “Onlar bu şirketin çalışanı. Bu sistemi kullanmak onların görevi,” inancını yak ve çöpe at. Çünkü böyle bir düşünce şekli, sistemin ve stratejinin başarısız olmasına neden olacaktır. Eğer sistemden emin değilsen ya da şirket çok büyük ise, sistemin uygulamasına küçük bir bölüm ile başla ve daha sonra diğer bölümleri kapsa. Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 160 VII – DENEYİM TASARIMI H er yeni teknoloji, birçok sağlık yazılarını da beraberinde getiriyor. Şimdiye kadar kaç defa cep telefonlarının, mikrodalga fırınların kansere neden olduğunu, monitörlerin gözleri bozduğunu ya da TV’nin IQ düşüklüğüne neden olduğunu okudunuz dergilerde, gazetelerde? Bunların doğru olup olmadığını zaman geçtikçe, araştırmalar yapıldıkça daha iyi anlayacağız. Fakat bir gerçek var ki, o da modern dünyamızın, modern sorunları olduğu. Artık kimse, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde malaryadan, tüberkülozdan ya da gripten ölmüyor. Artık bunlar eski zamanın tehlikeli; bugünün nostaljik hastalıkları haline geldi. Öyle ki, 1918 yılında, 1. Dünya Savaşında cepheye gidip ölme ihtimali, geride kalıp, gribe yakalanıp ölme ihtimalinden daha azdı. O yıl içinde savaşta ölenlerin sayısı 8 milyon iken, grip salgınına yakalanıp ölenlerin sayısı ise 25 milyonu geçiyordu 53 . Artık hiç kimse, gribe önemli bir hastalık olarak bakmıyor. 1800’lü yıllarda bir kadının hayatını tehdit edebilecek en büyük tehlike, hamile kalmak ve çocuk doğurmaktı. O dönemde, çocuk doğumunun öldürdüğü kadın sayısına hiçbir hastalık yanaşamadı bile. Çocuk doğumu artık kimsenin aklına ölümü getirmiyor. Günümüzde, zaman, yaşam stili ve teknoloji ile birlikte, hastalıklarda değişti. Gelişmiş ülkelerdeki tehlikeli hastalıklar, sizi kısa zamanda öldüren hastalıklar değil, hayatınızı cehenneme çeviren ama hemen öldürmeyen hastalıklar haline geldi. Bu modern hastalıkların en başında gelen isim ne AIDS ne de kanser. Bu yeni, modern ve tehlikeli hastalık, birçok hastalıkları beraberinde getiren ve hayatınızı cehenneme çeviren başka bir isim: stres . Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 161 162 Teknolojik Ülser güçlükler derken, vücut devamlı stres yani tehlike altında “Glucocorticoids” memeli canlıların vücudunda bulunan inanıl- kaldığını hissediyor. Biz stres yaşadıkça, vücudumuz da birçok maz bir hormon. Bu hormon vücutta kendini yalnızca stres durumunda gösteriyor. Örneğin, Afrika’da bir aslan, bir geyiği kovalamaya başladığında, geyiğin vücudu bu tehlikeli ve stresli duruma karşı hemen tedbir almaya başlıyor. Bir başka deyişle strese karşı mücadele başlıyor. Beyin “bulunduğun bu tehlikeli durumdan kendini kurtar ” sinyali veriyor ve geyiğin vücudu, gerekli fonksiyonu unutup, bizi bulunduğumuz “tehlike” ya da stresten kurtarmak için elinden geleni yapıyor. İşte bu nedenle bizler, kalp, mide, sinir, kas hastalıklarının pençesinde sürünüyoruz. Stres yüzünden, ülsere, Alzheimer hastalığına, huzursuz bağırsak sendromuna yakalanıyoruz. Tabi ki stres altında yaşayan herkes aynı hastalıklara glucocorticoids adı verilen bir hormonu salgılamaya başlıyor. yakalanmıyor. Herkesin stres ile başa çıkma şekli değişik. Bu hormon, geyiğin tehlikeden kurtulması için birçok önemli Robert Sapolsky, Why Don’t Zebras Get Ulcer? (Neden Zebralar ve hayati vücut fonksiyonunu devre dışı bırakıyor teker teker. Ülsere Yakalanmıyor?) kitabında, stresin, ülser, Alzheimer gibi Beyin, bu kimyasal salgı ile geyiğin vücuduna, şu an senin hastalıklara koşmak için güce ihtiyacın var, kaslarının oksijene ihtiyacı var bulunması gerektiğini yazıyor: diyor ve sindirim fonksiyonu kesiliyor, kalp atışı artıyor, solup alıp verme hızlanıyor, beynin algılama hisleri güçleniyor. Geyiğin beyni, üremene, üretken olmana gerek yok diyor, bağışıklık sistemin çalışmasa da olur ya da kemiklerine kalsiyum gitmesi çok önemli değil şu anda, büyümene de gerek yok diyor. Şimdi senin bir yaralanma durumunda kanının hızlı pıhtılaşması lazım, enerjini burada kullan, midenin sindirim için kana ihtiyacı yok bu arada ince bağırsakların, vitamin emmese de olur o fonksiyonu da kapattım diyor. Bütün bunlar hormon iken, eğer bizler, geyiğin yaşadığı o 3-4 dakikalık stresi, günlük hayat içine sokup, yıllarca devam ettirirsek, bu hormon ölümcül bir anlama geliyor bir anda. Geyik için çok önemli ve gerekli olan bu hormon, 3-4 dakika boyunca salgılandığında geyiğin hayatını kurtarırken, bizler bu hormonu 30-40 sene, stres nedeniyle, her gün salgılayınca, kendimizi tehlikeye atıyoruz. İşte biz modern çağda, psikolojik nedenlerden dolayı stresi her gün dakikalarca, saatlerce yaşıyoruz. Patronun tavrı, iş yaşamının zorlukları, finansal Teknoloji Kimin Umurunda? için beş koşulun bir arada Eğer stresi yaratan koşullar üzerinde kontrol sahibi Stresi oluşturan nedenleri, nasıl oluştuğunu, nasıl işlediğini, ne zaman oluşacağını ya da ne zaman sona ereceğini tahmin edemiyorsak, Eğer bu koşullardan uzaklaşıp, stresimizi atabileceğimiz bir kanaldan yoksunsak, Gelecekte bu koşulların iyileşebileceğini düşünmüyorsak, ve Glucocorticoids birçok canlı için böylesine yararlı bir olması değilsek, birkaç dakika sürüyor. Ta ki geyik, aslan tehlikesini atlatana kadar. neden Sosyal bir oluşumun, sosyal bir ağın parçası değilsek, ... stres bizi hasta ediyor ve hayatımız üzerinde olumsuz etkiler yaratıyor. İnanması güç ama stres konusunda araştırma yapanlar, yaşam içinde oluşan ve derin bir iz yaratan stres verici olayların, hayatımızdan yılları alıp götürdüğünü söylüyor. Buna örnek olarak, Oscar sinema ödülü kazanan aktörlerin, aday olup, kazanamayanlara oranla 4 yıl daha fazla yaşadığını veriyorlar. 54 Bu kitabın ismi neydi acaba? Ne alakası var şimdi bunların Web ile teknoloji ile? Bizi Afrika’da aslanlar mı kovalayacak? Teknoloji Kimin Umurunda? 163 Durun, hemen kapatmayın kitabın kapağını. Şimdi 164 olduğunu bildiğinden, bana bu belgeyi yazdırmam için rica etti. “ Tabii ki. Bana Web sitesinin adresini verirsen, buradan açıklayacağım hemen. Bundan yaklaşık 4 sene önce ilk evimi aldım. Ev ile birlikte belgeyi indirip, yazdırabiliriz, ” dedim. Siteye girdik, belgeyi aldığınız başka bir şey ise komşu . Sanırım bu konuda şanslı indirdik ve yazıcıda yazdırdık. Yazıcıdan kağıtları almadan sayılırım çünkü yanımızdaki evde oturan kişi, şimdiye kadar önce, bu belgenin verildiği linkin altında bir ikaz notu tanıdığım en sakin ve sessiz yapıya sahip bir kişi: Ms. Dell. Ms. Dell, 45 yaşlarında bir rahibe. Onun şimdiye kadar yüksek sesle konuştuğuna, başkalarını çekiştirdiğine, herhangi bir şeye sinirlendiğine hiç tanık olmadım. Sanki hepimizin çok iyi bildiği Pollyanna karakterinin canlı timsali. Benim Web ve Internet ile uğraştığımı biliyor. Ne zaman bilgisayarı ile ilgili bir sorunu olsa, gelip beni buluyor. Ben de elimden geldiğince ona yardım etmeye çalışıyorum. Ms. Dell, geçenlerde yine bize uğradı. Bana, yenileme süresi gelen sürücü ehliyeti için hükümetin oluşturduğu bir Web sitesini ziyaret ettiğinden bahsetti. Amacı, eski ehliyetini yenilemek için sanal başvuru dikkatimi çekti: “Lütfen, bulunduğunuz şehirdeki Taşıtlı Araçlar Bürosunun, Internet’ten indirilip doldurulan belgeleri başvuru sırasında kabul edip etmediğini öğreniniz!” Ms. Dell’e bu uyarı notunu okuyunca bir anda o Pollyanna karakteri yüzünün, sinirden kızardığını ve ellerinin titrediğini gördüm. “ Bundan böyle ne Internet’i kullanırım, ne de sitelerini ziyaret ederim. Bu zaman kazandırmıyor, kaybettiriyor... ” diye yakındı. Kendi kendime düşündüm: Eğer bazı Web siteleri ve Internet deneyimimiz, bir rahibeyi bile bu kadar sinirlendirip, küstürebiliyorsa, acaba normal bir kullanıcının tavırları nasıl olur? formunu doldurmakmış. İlk önce sitenin bu bilgileri içeren Peki, bir Web sitesinin, kullanıcıda stres yaratan özellikleri kısmını bulmak ile uğraşmış bir müddet. En sonunda FDL-506 nedir? Eğer, Robert Sapolsky’in kriterlerini baz alırsak, bir Sürücü Ehliyeti Yenileme Formunu bulabilmiş Web sitelerinde. “ Neden doğru dürüst bir isim koymazlar ki şu belgelere? FDL506’de ne demek ki acaba? ” diye biraz yakındı Ms. Dell. Web sitesini stresli yapan, kullanılmaz hale getiren ve Cesaretini kaybetmemiş ve devam etmiş. Üzerine tıklamış linkin ve belge açılmış. Belgede, bu belgenin önce yazıcıda yazdırılıp, sonra doldurulması isteniyormuş. Bir müddet doldurmak için uğraşmış ama bir türlü başaramamış. Oraya başarısızlığa sürükleyen unsurlar: Kullanıcının Web sitesinde kontrol sahibi olmaması, Kullanıcının Web sitesi içinde tahmin edebilme yeteneğini kaybetmesi, buraya faresi ile tıklamış ama hiçbir şey olmamış. Hatta bana da gideceğine inancı, “ Yardım kısmına girdim ama hiç bir şey bulamadım. Zaten o yardım kısmında işime yarayan hiç bir şey bulamadım şimdiye kadar, ” dedi. Daha sonra anladım ki her sitenin ve her programın yardımı için, Windows’un Başlat -> Yardım menüsüne girip, orada arıyormuş istediği yardım bilgilerini Ms. Dell. Bir müddet sonra, bu belgenin yazdırılıp, elle doldurulacağını anlamış ama yazıcısı yokmuş evinde. İşte bu aşamada ben devreye girdim. Ms. Dell benim evde bir yazıcım Teknoloji Kimin Umurunda? Bir sorun çıktığında, bu sorunu/problemi aşabilecek kanalların olmaması ve koşulların kötüye gittiğine ya Web sitesinin, bir sosyal oluşumun parçası olamaması, sosyal bir ağ oluşturamaması. İşte bütün bu unsurlar, bir Web sitesinin, normal bir kullanıcıda stres yaratmasını ve böylece sitenin başarısız olmasına neden oluyor. Bugünün Internet kullanıcıları, bir Web sitesini ziyaret ederken, birçok işi de aynı anda yapmak Teknoloji Kimin Umurunda? 165 zorunda ya da bizim aksini sandığımız gibi kullanıcının bütün 166 odağı ve ilgisi, bir Web sitesi üzerinde toplanmıyor. Bir alışveriş Web sitesinde sepetinizi doldururken, makarnanın kaynayan suyu taşıyor, 10 senedir görmediğiniz bir arkadaşınız ofisinizin kapısından içeri giriyor, eşiniz sizi telefon ile arıyor, kötü bir kabus gören çocuğunuz, uykusundan uyanıp ağlıyor ve siz bütün bunları bitirip geri döndüğünüzde o Web sitesi “Son 15 dakikadır işlem yapmadığınız için alışveriş sepetiniz boşaltılmıştır. Güvenliğiniz için alışveriş sepetiniz zaman aşımına uğramıştır. Yeniden kullanıcı isminiz ile giriş yapınız. Teşekkür Ederiz ” diyor. Nasıl yani? Ben 500 YTL’lik alışveriş yapmıştım. Yaklaşık 1 saattir istediğim ürünü bulup, alışveriş sepetine atmak için uğraşıyordum. Ben nereden bilebilirdim ki İhsan Amcamın beni telefonda arayıp, 20 dakika konuşacağını? Ben senin %*?$%#!!!! kullanıcının deneyimini kontrol etmek için uğraşıyoruz? Neden basit bir alışveriş sitesinde, basit bir alışveriş için, hatta bir ürünü bile sepete atabilmek için, kullanıcıdan annesinin kızlık soyadını istiyoruz? Kullanıcıya kontrolü veren birçok site, günümüz Internet sektöründe hem başarı sağlıyor hem de isimlerini duyurmaya devam ediyor. Yeni Web ya da Web 2.0 ismi, bu türden sitelerin, kullanıcı-odaklı davranışını açıklamak için kullanılıyor. Unutmayın, yenilikçi teknoloji, yeni bir şey üreten anlamına gelmez. Yenilikçilik, eski bir teknolojiyi, kullanıcının Tahmin Kullanıcının isteği dışında, siteyi kullandığı çevrenin Kullanıcının Web sitesi içinde tahmin edebilme yeteneğini kay- değişmesi (tarayıcının boyutları ile oynamak, pop-up betmesi, kullanımda stresi artıran başka bir unsur. Gelin pencereleri, kullanıcının aklından geçen soruları bir düşünelim: fare işaretini değiştirmek, gereksiz eklentiler yüklemek v.b.), Kullanıcının ihtiyaçlarını karşılayabilecek teknolojinin, site içine dahil edilmemesi (engelli bir kullanıcının, erişilebilir olmayan bir sitedeki deneyimi v.b.), kullanıcının, siteyi terk etmemesi için alınan “önlemler” (diğer sitelerin frame içinde açılması v.b.), birbirini kontrol etmediği bir ortamdır. Bu ortamda, neden durumda. Kullanıcının Web sitesinde kontrol sahibi olmaması demek: Internet özünde birbirine bağlı ama bu bağlı parçaların Google, Amazon, NetFlix ve daha niceleri bunu basarmış Kontrol şında çalışması. isteği doğrultusunda iyileştirmeyi başaran teknolojidir: iPod, Gelin bu stres yaratıcı unsurlara bir bakalım. Ses, görüntü gibi eklentilerin, kullanıcının kontrolü dı- Kullanıcının Web sitelerinden ve bilgisayarından beklentilerini bozmak (linklerin belirgin olmaması, Geri tuşunun çalışmaması, Kopyala-Yapıştır gibi basit Bir sonraki linke tıklayınca, istediğime erişebilecek miyim? Acaba siparişini verdiğim ürün hakkında gönderdiğim e-postamı aldılar mı? RTC ne demek bu ürün detayları açıklama yazısı içinde? Nereye tıklamam gerekiyor? “Exceeded Bandwith Limit” ne demek? işlemlerin yapılamaması v.b.), Teknoloji Kimin Umurunda? “Gönder” düğmesine bastığım halde neden bu formu gönderemiyorum? Teknoloji Kimin Umurunda? 167 168 Yukarıdaki soruları kendine soran bir kullanıcı, sizce senaryoları tekniğini ile gerçekleşebilir. Hepimiz SMS’nin ne sitenizden bir ya da bir kez daha ürün satın alır mı? Kendini demek olduğunu (özellikle Türkiye’de) çok iyi biliyoruz. Cep sitenizde aptal gibi hisseden bir kullanıcı, bu işi, sizden daha telefonu ile mesaj çekme kavramı o kadar yaygın ki, 2004 iyi yapan bir rakip siteye yöneldiğinde, onu bir daha geri yılında, cep telefonu operatörleri, 50 milyar dolar geliri yal- getirme şansınız nedir? Hepimiz trafik, hit, kullanıcı gibi nızca cep telefonu mesajlaşmasından kazandı. Filipin’de, bir terimleri kullanıyoruz Web siteleri hakkında konuşurken. Bu kişinin aylık mesajlaşma oranı 200 mesaja ulaştı. Peki bu terimlerin kullanıldığı başka bir alan daha var: uyuşturucu inanılmaz market nasıl başladı? Kullanıcı senaryoları ile. sektörü . Trafik, hit ve kullanıcı. Bu terimleri kullandığımız Nokia, ürününü, yetişkinler için üretmesine rağmen, üretim yetmiyor gibi, bazen aynı mantıkla kullanıcı hizmeti veriyoruz. aşamasına kullanıcı senaryoları tekniği soktu ve bir anda Bir çoğumuz, Web sitesi ziyaretçilerimizin, tasarladığımız yetişkin olmayan bir kullanıcı profili, cep telefonu kısa mesaj siteyi olduğunu sistemi (SMS) gibi bir kullanımın gerekli bir fonksiyon düşünüyoruz. Maalesef, kullanıcıya istediğini veremezseniz, olacağını gösterdi. Nokia’nın, cep telefonları için hazırladıkları bunun zamanda senaryoların biri, 12-15 yaşları arasında bir çocuğa aitti. Bu kullanmak ne “zorunda” kadar yanlış olan “bağımlılar” olduğunu çok kısa Internet senaryo açık bir şekilde gösteriyordu ki senaryo sahibi çocuk, balonundaki sorunlardan biri de bu idi. Herkes kar, para ve finanssal güçlük, utangaçlık, kız arkadaşlarının ailesinin bakış satışa kendilerini motife etmişlerdi. Kimse, kullanıcı-odaklı açıları gibi birçok değişik nedenlerden dolayı, cep telefonu ile site terimini kullanmıyordu o dönemde. Artık zaman değişti ve geleneksel kullanıcılarımız daha da bilgilendi. Yani “şu anki bilgi” yöntemlerine ihtiyacı vardı. SMS fikrinin cep telefonları içine anlayacaksınız. 2000 yılının başında anlamda iletişim yerine alternatif iletişim Web kullanıcısında. dahil edilmesinin nedenlerinden biri, bu senaryonun isteklerini web sitesi içindeki cevaplama arzusuydu. Yani Finlandiya’daki bir çocuk kullanıcı beklentiler ve kavramlar da değişti: kullanıcı deneyimi, kolay senaryosu, bugün 50 milyar dolar üzerindeki bir buluşun içindeki Zamanın “araç bilgisi” değişmesi oluştu ile birçok patlayan birlikte, bir kullanılır siteler, zaman kazandırıcı sanal deneyimler. Onların, temeli. Bu, size daha önceki bölümlerde bahsettiğim “yüzde 1 ziyaret ettikleri sitede olmasından memnun olduğunu belli etkisi” kavramına çok güzel bir örnek. eden Web siteleri. Kullanıcının tahmin yeteneğinin azaltılması, bizim kullanıcıyı tanımamızda yatıyor. Kullanıcıyı tanımak ise bizim yani tasarım ve yazılımcıların “tahmin” etme yerine gerçek bilgi toplayarak, projelere başlamamızda yatıyor. Kim geliyor sitenize? Niye geliyorlar? Nasıl hareket ediyorlar? Alışveriş sepetini dolduran bir kişi neden kredi kartı sayfasında siteden çıkıyor? Bu soruların cevabını eğer “tahmin” yoluyla veriyorsanız, hem kullanıcının hareketleri, hem de sizin projenin başarısı “tahminin” ötesine gidemez. Tahminin yerine Sorun/Çözüm Stres unsurlarından biri olan “bir sorun çıktığında, bu sorunu/problemi aşabilecek kanalların olmaması” kavramını sanırım hepimiz yaşıyoruz günlük ziyaretlerimizde. Kullanıcı olarak tüm isteğiniz, belirli bir konuda, belirli bir hedefe ulaşmak. Bu, bir Web sitesinde, şirketin telefon numarasını bulmaktan tutun da, elmas yüzük almak için geldiğiniz sitedeki bir yüzüğün diğerinden ne farkı olduğunu anlamaya kadar birçok değişik konuda olabilir. gerçek bilgi ile oluşturulan proje tasarımı ise kullanıcı Teknoloji Kimin Umurunda? Web Teknoloji Kimin Umurunda? 169 170 Herkes, aşağı yukarı belirli bir problem ile sitenize geliyor. olduğunu görüp ve sorununun kısa zamanda çözülmesini “Evimde DVD çalar yok, DVD çalara ihtiyacım var” ya da sağlıyor. Böylece kullanıcının hem şirkete hem de Web sitesine “Geçen gün aldığım ürün bozuldu, bu konu hakkında nereden güveni artıyor. bilgi alabilirim?” Eğer bu kullanıcı hedeflerinin cevabını, sitenizde veremiyorsanız, siteniz kullanıcı için bir stres nedeni Sosyal Ağ olmaya Bir devam edecektir. Bu unsurun ortadan insanın ve solucanın gen yapısına baktığınızda kaldırılmasındaki en etkileyici yol, istatistiklere ve site içi göreceksiniz ki solucan ile insanın gen yapısı neredeyse yüzde arama motoru kayıtlarına bakmak ve site içinde ve şirket 70 birbirine benziyor. Peki bizi biz yapan, solucanı ise ilkel politikasında tutarlılık metodunu kullanmak. Kullanıcınız yapan faktör nedir? Fark, en basit açıklaması ile solucan hangi konuşuyor içindeki genlerin birbiri ile sıkı bir bağlantı oluşturamaması musunuz? Örneğin siz ofis içinde kullanılan dolaplar satıyor fakat insanda ise, genler arasında sıkı ve güçlü bir ilişkinin, olabilirsiniz ve normal olarak sitenizde “ofis dolabı” kelimesi ağın olması yani sosyal ağ . Eğer siteniz, birbirinden bağımsız, kelimeleri arıyor sitenizde? Aynı dili geçiyor olabilir. Kullanıcının sitenize geliş motifi ise organi- alakasız bilgiler ile dolu ise, alışveriş sepeti ile ürün sayfası zasyon ya da ofis içindeki yer darlığı olabilir. Kaç kullanıcı arasında yakın bir bağlantı yoksa, siteniz içindeki linkler, arama motorunuzda “organizasyon” kelimesini aratıyor? anlamsız ve bağlantısız şekilde oluşturulmuş ise, Web siteniz, bunlar kullanıcıda stres yaratıyor. Hepimiz çok iyi biliyoruz ki Google, sorun/problem unsurunun çözümleri. Bir başka metot ise, dünyanın en iyi arama motoru. Google’un başarısının altında şirket yatan ana neden ise PageRank sistemi, yani sitenizin diğer Arama sonuçları ne politikalarının kadar ve verimli? işleyişinin, Web Bütün sitesi içinde yansıtılması. Kullanıcınız bozulan diz üstü bilgisayarı için siteler sitenize gelebilir ve site içinde verdiğiniz bütün bilgileri ve oluşturduğu. Sosyal ağ adımları uygulamasına rağmen yine de başarısız olabilir. mimarlığında, yönetiminde yatıyor. Siteniz içine koyduğunuz Bütün bunlar sonucu, kullanıcı, çağrı merkezinizi arayacaktır. her link, içerik, grafiksel elemenler, veriler, tablolar bir anlam Eğer çağrı merkezinizdeki çalışan “Web sitesi ile burası farklı. ifade etmeli. Gerçekleştirdiğiniz bütün adımları yeniden yapmamız gerekiyor telefonda, ” diye cevap verirse, bu çalışan kullanıcıya neyi öğretmiş olur? “Eğer bir problemin varsa, Web sitesini kullanma! ” Sizce bir şirket için, hangisi daha pahalı? Çağrı merkezinin yardımı mı yoksa Web sitesinin kullanımı mı? Bunun en güzel örneğini A.B.D.’deki elektronik firması GE şirketinin Web sitesi veriyor. GE Web sitesine, aldığınız bir üründeki sorun ile gelirseniz, öncellikle, size sunulan yardım aşamalarını izliyorsunuz. Eğer bu yardım yeterli olmayıp, çağrı merkezini ararsanız, çağrı merkezindeki kişi, ne gibi aşamalardan geçtiğinizi biliyor, nerede, hangi aşamada sorun Teknoloji Kimin Umurunda? ya da kendi içinde nasıl bir sosyal ağ, ilişki oluşturmanın başarısı ise bilginin Sonuç Bir Web sitesinin başarısını etkileyen unsurlardan biri de, o siteye gelen kullanıcıların davranışlarını ve hedeflerini, site sahibinin ve tasarımcıların, çok iyi bir şekilde anlayabilmesidir. Eğer kullanıcınızı tanımak ve onlar için tasarım yapmak yerine, tahmin ve içgüdü metodunu kullanıyorsanız, siteniz size başarısızlıktan başka hiçbir şey getirmeyecektir. Hepimiz iPod MP3-çalarların dünya çapındaki başarısını iyi biliyoruz. iPod modelleri içinde en çok satılan ürünün en küçük, en basit tasarımlı ve en az fonksiyonlu iPod Teknoloji Kimin Umurunda? 171 modeli olan iPod Shuffle olduğunu da Apple şirketinin bilançolarına bakınca görebiliyoruz. iPod Shuffle’ın 172 İlk kızım doğmadan önce, bir e-Ticaret şirketinden, eşim piyasaya için hamilelik ile ilgili bir kitap satın almıştım. Alışveriş sürülme nedeni ve başarısı, Apple’ın kullanıcısını iyi tanıması, yaparken kendi ismimi ve e-posta adresimi kullandım. O gün ürünün kullanım şeklini anlaması ve kullanıcı hedeflerini bu gündür, sözü edilen e-Ticaret şirketinden, makyaj takımları, takip etmesinde yatıyor. Apple şirketi, binlerce kullanıcının, güzellik ürünleri gibi daha çok kadınlara hitap edecek ürünler geleneksel iPod ürününde yani tüm fonksiyonların bulunduğu, ile ilgili pazarlama ve reklam e-postaları almaktayım. Bu büyük ve pahalı modelinde, ürünün shuffle fonksiyonunu yani şirket, satın aldığım kitaptan dolayı, hamile olan kişinin ben Türkçe’si ile rasgele şarkı çalma fonksiyonunu çok kullandığını istediklerini, ucuz fiyata veriyor. İşte Apple Türkiye Web olduğumu düşünüyor ve kendi akıllarınca bana, “benim için biçilmiş” pazarlama e-postaları gönderiyor. Halbuki sözü edilen şirket, ben onlara kredi kartımı verirken seçtiğim “Bay” sitesindeki iPod Shuffle’ın tanımı: “iPod shuffle, sizi şarkıların seçeneğine bildiğiniz çalma düzeninden uzaklaştırarak şarkı ayarları ile sizi heyecanlı bir müzik yolculuğuna çıkarır, gelecek şarkının size neler getireceğini asla bilemezsiniz. Yeni seyahat arkadaşınız ile tanışın. Her seferinde farklı düzende çalan şarkılarınız sayesinde bir dahaki müzik yolculuğunun nasıl başlayacağını tahmin edemeyeceksiniz. ” Acaba kaçımız, bir ilgilenmediğimi kolayca anlayabilirdi. Fakat tam tersine, bu biliyor üründen ve onlara, fonksiyon diğer fonksiyonları kaldırıp, basit ortadan hale kaldırıp, getirip, başarı şirket, bakarak herkese benim gönderdiği “makyaj genel takımları” e-postaları ile ile benimle ilgileniyormuş gibi bir his vermeye çalışıyor. Bu hatayı maalesef her gün yüzlerce e-Ticaret şirketi yapıyor. Yani her tüketiciye aynı gözle bakıp, aynı muameleyi gösteriyor. Bir e-Ticaret şirketi olarak, elinizdeki tüketici/müşteri bilgilerini, verileri inceliyor musunuz? Sitenizi kullanan yakalayabiliriz? Sanki bizler hep tersini yapıyormuş gibiyiz. tüketicilere, YALNIZCA onlara hitap edecek servisi sunabiliyor Örneğin musunuz? Müşteriye gönderdiğiniz e-postalarda ona ismiyle mi cep telefonlarında, yüzde 90'ın devamlı olarak kullandığı fonksiyonlarla oluşturulabilecek bir telefon yerine, hitap ediyorsunuz? yüzde 5'in bile devamlı kullanmadığı birçok fonksiyon, telefona Doğru Yoldasın dahil ediliyor, satışa sunuluyor. Tuş sayısı, menü sayısı ve fiyat artıyor bu saçma “fonksiyon” rekabeti yarışında. Aşağıda gördüğünüz, taşlardan oluşturulmuş yapıyı Kanada’da Artık stres üreten siteler yerine, stresiz, kullanımı kolay ve kullanıcı-odaklı siteler üretmemiz gerekiyor. Bırakın kullanıcıları ülser yapmayı! Onlara istediklerini, istedikleri zaman, istedikleri şekilde verin. Onların kendilerini özel hissetmelerini sağlayın. Sanki tasarladığınız site, yalnızca onlara hizmet ediyormuş gibi. Türkiye’deki birçok Web sitesinin en büyük eksikliği, müşteriyi özel hissettirecek ve albeni duygularını güçlendirecek yaratmaktan uzak olmaları. Teknoloji Kimin Umurunda? cazibeli Web siteleri hemen her yerde görmeniz mümkün. Kanada yerlisi Inuit’lere ait olan ve tarihi çok eskilere uzanan bu yapının ismi “Inukshuk” (i-NUK-şuk diye okunuyor). Inukshuk geleneği, asırlar önce, Inuit’lerin balıkçı bir topluluk olması ve yerleşik bir topluluğa sahip olmamasından dolayı, yol izi işaretlerine ihtiyaç duyması ile başlıyor. Inukshuk’un anlamı “ Ben buradaydım ve sen doğru yoldasın ” demek. Bu taştan yapıyı, Kanada’da, orman yollarında, deniz kıyılarında, ıssız barksız dağ yollarında görmeniz mümkün. Bu Teknoloji Kimin Umurunda? 173 işareti gördüğünüzde, Inuit’lerin kapıldığı duygulara 174 Amazon.com, kullanıcılarını dinleyen ve kullanıcılarının on- kapılıyorsunuz hemen: “Burası güvenilir bir yol çünkü benden lara önce buradan birileri geçti ve ben doğru yoldayım. ” kullanıcılarının hiç bilmediği, duymadığı bir kitaba para Inukshuk görmeniz için Kanada’ya uçak bileti almanıza gerek yok çünkü günlük Web ziyaretlerinde, iyi planlanmış verdiği bilgileri değerlendiren bir şirket. Amazon, harcamadığını iyi biliyor. İşte burada “Inukshuk” modeli işlemeye başlıyor. Müşteriyi, özel hissettirme, onları Web sitelerinde, farkında olmadan birçok Inukshuk görüyor dinlediğini gösterme ve en önemlisi, onlara yol gösterme işlemi hatta bu yolu güvenle takip ediyorsunuz. Bunu size birazdan devreye giriyor. Amazon kullanıcılarına, senden önce birileri, açıklayacağım ama öncellikle, Wired Dergisinin editörü Chris bu kitabı okudu ve beğendi ve yani sen “doğru yoldasın” diyor. Anderson’un Sanal ortamda – özellikle para harcamak işin içine giriyorsa – ortaya çıkarıp, anlattığı bir Amazon.com kullanıcılar, güven istiyor, kendilerini özel hissetmek istiyor. hikayesinden bahsetmek istiyorum. 1988 yılında, İngiliz dağcı Joe Simpson, bir dağcı arkadaşı ve kendi başından geçen trajik bir olayı Touching the Void adlı bir kitaba dönüştürdü. Zamanının en çok satan kitapları Bu güveni sağlayan dürtü ise, birilerinin daha önce, sizin şu anda bulunduğunuz durumda bulunduğunu hissi ve o kişinin attığı adımın sonuçlarından memnun kaldığını bilme duygusu. arasında yer alan bu kitap, zaman geçtikçe unutulup, gitti. Inukshuk, yalnızca “tavsiye kutusu” örneğinde görülen bir Kitapçılarda bile bulmak zorlaştı, ta ki John Krakaure, Into yöntem değil. Bir ürün konusunda yazılan yorum ve görüşler, Thin Air adlı, yine trajik bir dağcılık hikayesini anlatan kitabı bir servis hakkında açılmış tartışma forumları, bir ürünü, yayınlayana kullanıcıyı derecelendirmek, puan vermek gibi her türlü Web kadar. John Krakaure’un kitabının yayınlanmasından sonra garip bir şey oldu. Joe Simpson’un Touching the Void kitabı yeniden satılmaya başladı. Kitapçılar, yayınevinden yeni baskı için isteklerde bulunmaya başladı. sitesi fonksiyonu Inukshuk tekniğine birer örnek. Hatta “Inukshuk Kullanıcı Deneyimi Modelinin” özünü, ticari amaçla 56 kullanan Web siteleri bile var Internet Kitabın yeni baskısı New York Times gibi prestijli bir üzerinde . Örneğin gazetenin en beğenilen kitaplar listesinde 14 hafta boyunca Internet kullanıcısı, sanal alışveriş yapmadan önce, bu siteyi zirvede kaldı. Peki ne oldu? Neydi yıllar sonra bu başarıyı ziyaret edip, belirli bir firma hakkında, diğer kullanıcıların sağlayan? Neden bu kitap birden bire ilgi görmeye başladı? Bu yazdığı yorumları, şikayetleri ve değerlendirmeleri okuyor. soruların tek bir cevabı var: Amazon.com Web sitesinde yer Doğru yolda olmak istediklerini bilmek istiyor. alan tavsiye kutusu . Hani, şu Amazon şirketinin Web sitesinde gördüğünüz “ Bu kitabı alan müşteriler, aşağıda listelenen kitapları da aldılar ” tavsiye kutusu. Into Thin Air kitabının popülerliği nedeniyle, bu kitabı satın alanlar, Joe Simpson’in Touching the Void kitabını da satın almaya başladılar. Eğer Amazon.com’daki tavsiye kutusu olmasaydı, birçok kişi Joe Simpson’un adını bile duymayacaktı. 55 ŞikayetimVar.com Web sitesi. Birçok Bir arkadaşım, birkaç ay önce bir doğum günü partisine davet edildi. Partiye giderken, bir doğum günü hediyesi götürmek istedi. Basit, önem verilmemiş, üzerinde fazla düşünülmemiş bir hediye almak yerine, parasını, partiyi veren arkadaşın sevebileceği bir hediyeye harcamak istedi. Elinde tek bir ipucu vardı, o da doğum günü olan kişinin “ Da Vinci Şifresi” adlı kitabı çok sevdiğiydi. Arkadaşım, Inukshuk tekniğini uygulayan bir sanal kitapçı Web sitesini ziyaret etti. Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 175 Sitede, “ Da Vinci Şifresi” kitabını buldu. Aynı sayfada yer alan 176 İşte eBags şirketinin uyguladığı bu yöntem, albeni “Bu kitabı alanlar bu kitapları da aldılar” listesindeki kitapları duygularını hem sizin sahip olduğunuz müşteri hem de diğer inceledi ve bu kitaplardan birini (Pi’nin Yaşamı ) doğum günü olası tüketiciler için alevlendirmeyi başarıyor. partisine götürmek için satın aldı. Duyduğum kadarıyla doğum günü olan kişi, “Pi’nin Yaşamı ” kitabını okuduktan sonra, bu Olasılık Tasarımı kitabın ve yazar Yann Martel’in büyük bir hayranı haline Liz Murdock, kansere yakalandığını ilk defa duyduğunda, her gelmiş. Inukshuk tekniğini uygulayan bu Web sitesi iki şeyi kanser hastası gibi hemen bu hastalığa çözüm bulmak için, her gerçekleştirmiş oldu: Birincisi, arkadaşıma yardımcı olarak türlü yolu denemeye karar verdi. Bunlardan biri, radyasyon onun bu site hakkındaki albenisini güçlendirdi ve ona iyi bir tedavisi idi. Liz Murdock'un tedavi gördüğü hastane, doğum günü hediyesi almasına yardımcı oldu. İkincisi ise, Kanada'da konusunda önder sayılabilecek bir şirketin ürettiği kitabı satarak bir müşteri ve para kazandı. özel bir cihaza sahipti. Bu cihaz, tüm vücuda radyasyon Bir e-Ticaret şirketi ve o sitenin müşterileri için "Inukshuk" yöntemi çok önemli. Hiç kimse, e-Ticaret şirketinin ön göndermek yerine, vücudun kanser içeren kısmına radyasyon göndererek, hem etkili bir tedavi sağlıyor hem de vücudun elemeden geçirdiği yıldızlı değerlendirme sistemlerini görmek diğer istemiyor. Hatta bir çok kullanıcı o yıldızların neye göre oluyordu. Bu cihaz, “akıllı” denilecek bir teknik ile üretilmiş ve verildiğini bile bilmiyor. Tüketici, kendinden önce, bu ürün ile bu cihazın yönetiminde kullanılan programın yazılımcıları, ilgilenmiş ya da satın almış diğer tüketicilerin deneyimini cihazı kullanacak teknisyenlere yardımcı olacak ekranların bilmek istiyor. Bu tip yöntemler tüketicide albeni ve iyi bir üzerinde uzun süre çalışmışlardı. “sanal deneyim” oluşturuyor. kısımlarının, radyasyondan etkilenmesine engel Liz Murdock, Therac 25 adı verilen bu cihazla 24 kez karşı Inukshuk yöntemlerinden biri olan, site-içi ürün yorumu karşıya geldi. Fakat 25. randevusu, onu ölümcül bir sürpriz ile fonksiyonunu uygulayan en iyi örneklerden biri ise eBags karşıladı. Liz, her zaman olduğu gibi, röntgen makinesine şirketi. Bu şirket sadece çanta satmasına rağmen, 2004 benzeyen yılındaki en başarılı ve karlı e-Ticaret şirketlerinden biri hastaneye haline gelmeyi başardı. Bunu sağlayan en büyük neden, eBags sonra, tedaviyi başlatmak için bilgisayarının başına geçti. Web sitesinde yer alan tüketici yorumları. eBags, tüketici İşlemin bitmesine çok kısa bir zaman kala, gerekli dozun yorumlarına o kadar önem veriyor ki, eğer sitelerinden bir neredeyse çanta satın alırsanız, onlar size çantayı, size özel yazılmış bir teknisyen, bilgisayarının ekranında anlam veremediği bir hata mektup ile yolluyor ve mektupta şunlar yazıyor: mesajı ile karşılaştı: "Hata 54. Hastaya, gerekli dozun tamamı verilmemiştir. Gereken dozun verilmesi için klavyenizdeki P tuşuna basınız. " Teknisyen hata mesajında söylenenleri Eğer bu çanta ile ilgili Web sitemizde bir yorum yazarsanız, sitemizde yapacağınız bir sonraki alışverişinizde, sizin için yüzde 20 indirim uygulayacağız. bu cihaz gitti. ile radyasyon tedavisi görmek için Teknisyen, gerekli hazırlıkları yaptıktan tamamı hastaya verilmiş olmasına rağmen, uyguladı. Liz Murdock, yaklaşık 3 ay sonra, vücudundaki yüksek radyasyon nedeniyle hayatını kaybetti. Bu yalnızca, şanssız bir vaka değildi çünkü buna benzer birçok vaka, aynı cihaz için, değişik hastanelerde kendini gösterdi ve bütün Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 177 178 bunların sonucunda 5 kişi hayatını kaybetti. Her vakada güvenlik yamalarını yüklemeye çalışırsanız ve bilgisayarınızın görülen orta nokta, programın ürettiği hata mesajlarının belleğinde gereken boş yer yoksa alacağınız mesaj: “Yükleme anlamsızlığı Bu anlattıklarım, yalnızca Therac 25 için değil, daha birçok ve/veya kayıt işlemi hata ile sonuçlandı: 0x80070070. ” Hepimiz “ Sistem, klavyeyi bulamadı. Bu hata mesajını atlayıp, devam etmek için F1 tuşuna basınız,” hata mesajını iyi biliriz. yaşanmış ölümcül insan-bilgisayar ilişkisi için geçerli. Londra Şanslıyız ki bu hata mesajlarının hiçbiri, Threc 25 gibi ölümcül Ambulans Servisi bilgisayar sisteminin, yüzlerce kişiyi acılar sonuçlar doğurmuyor. ve programın “yol gösterici” ve “akıllı” davranışlarıydı. içinde bırakması gibi; genç mühendis Leonid Toptunov'un 25 Sorunun çözümü, belirttiğim gibi, insan-bilgisayar ilişkisi Santralı'nın içindeki süreci "insanlaştırmakta" yatıyor. Maalesef, bizler, bilgisayarlarındaki hata mesajını anlayamaması ve hepimizin “kullanıcı” terimini, sözlük anlamı ile birebir tutuyoruz. çok iyi hatırladığı felakete engel olamaması gibi; ABD'nin “gizli Halbuki, bizim sandığımızın aksine, “kullanıcılarımız” bizim salgın hastalık” adını, verdiği ve hastanelerdeki teknolojik ya web sitelerimizi, yazılımlarımızı kullanmak “zorunda” değiller. da insan hataları sonucu, yılda 44.000 hastanın ölmesi gibi Gelin, yarın sabah, uyandığınızda, Internet'in olmadığını (ABD'de, bir yıl içinde, trafik kazalarından ölenlerin sayısı varsayalım. Acaba hayatınız ne kadar farklı olurdu bir Nisan 1986 gecesi Çernobil Nükleer 57 43.000, AIDS'ten ölenlerin sayısı ise 16.000 ). Sorun, bilgisayarları, her gün gelişen “kullanıcı” olarak? Evet, birçok zorluğu beraberinde getirirdi teknoloji ile insanlaştırmak değil. Sorun, buzdolaplarına, kapı kollarına, ampullere nasıl Internet'i sokabiliriz ya da nasıl daha “akıllı” bir hale getiririz de değil? Zaten bunlar yapılıyor. İnsana benzeyen, insan gibi hareket eden robotlar zaten var ama birkaç yıl sonra herkes normal yaşantısına geri dönerdi. Eğer 20 yaşının üzerinde iseniz, zaten hayatınızın büyük bir bölümünün Internet’siz yaşamışsınız demektir. Birçok kişi, bir Web sitesini, bir bilgisayar uygulamasını kullanırken, programın ya da Web sitenin kullanım şeklini günümüzde. Sorun, “akıllı” ev yaparken, bir gün, o akıllı ev çoğu içinde bir nedenden dolayı açılmayan perdenin bize verdiği elektronik bir form doldurduğumuzda, telefon numaramızı zaman “hata mesajlarından” öğreniyor. Örneğin, sistemi çöktü, " daha da kötüsü “ Ordinal hata mesaj numarası 24. Işık süzgeç sisteminde 0x80000 hatası nedeniyle sistem başlatılamıyor. Sistemi yeniden başlatmak için çatıya çıkıp, bacanın üzerinde ki H harfine basınız. " girmemizi söyleyen hata mesajları sayesinde öğreniyoruz hangi Sorun, teknolojiyi insanlaştırmak ya da insanları teknoloji kullanıcının yapabileceği olası hatalara karşı yaptığı tasarım hata mesajlarını insanlaştırabilmekte: “Evinizin ile tanıştırmak değil. Esas sorun, bütün bunları yaparken, oluşan işlemi anlaşılır ve insani hale getirmek. Bilgisayarınıza, HP yazıcı sürücüleri yüklediğinizde, eğer sisteminiz, Internet bağlantısını bulamaz ise aldığınız mesaj: “ Sincway failed”; ya da Windows işletim sisteminize yeni çıkan Teknoloji Kimin Umurunda? kısmı eksik bıraktığımızı. Acaba içinizden kaç kişi, Google'un, hatalı yazdığınız bir arama kelimesinden sonuç çıkmayınca, olası kelimeyi size tavsiyede bulunması özelliğini kullandı? Google, size hatalarınızdan öğrenme imkanı verirken, ile, başarılı bir Web uygulaması yaratıyor. Olasılık tasarımı, kullanıcıların karşılaşabileceği zorlukları ve yapabilecekleri hataları önceden tahmin ederek, bunları anlaşılabilir bir dil ile cevaplamaktır. Olasılık tasarımı, günümüzde Internet içinde çok önemli bir kavram. Sitenizi ziyaret Teknoloji Kimin Umurunda? 179 180 eden çoğu kullanıcı, teknik bilgilerden yoksun ama büyük bir Internet'i, gönüllü katılımın olduğu bir ortam olarak görme- heyecan ile Internet'i, Web sayfanızı, Web uygulamalarınızı miz; kullanıcılarınızın, et ve kemikten oluşan, görünüş ve dü- kullanıyor. Web şünce yapısı olarak bizden farklı olamayan fakat teknik uygulamalarının öğrenmek için harcayacakları zamanı yok. bilgileri bizden çok daha az olan bireyler olarak görmek, iyi bir Sitenize saate 90km hızla gelip, 90’la çıkıyorlar. Eğer siz sanal onlara yaptıkları hataların sonucunda, anlaşılabilir “hata başarılı bir site haline de getirecektir. Birçok kullanıcının onlara sunulan deneyimin temellerini atmakla kalmayıp, sitenizi mesajları” ve “tavsiyeler” veremiyorsanız, bunları verecek Şimdi düşünün! Kimler sitenizi ziyaret ediyor? Hangi başka bir site onları bekliyor demektir. Bir “tık” ve kullanıcı, nedenlerle? Bütün olası senaryoları aklınızda canlandırabiliyor sitenizden ayrılıp, “O” siteye gider. Daha da kötüsü, bir daha musunuz? Ziyaretçilerinizi, hiç sitenizi kullanırken seyrettiniz gelmemek üzere... mi? Acaba siteniz, hiçbir yardım gerektirmeden, bir ürünü, tek Olasılık tasarımı, müşteri memnuniyeti ve iyi bir “kullanıcı başına satabiliyor mu? Hata mesajlarınız “insancıl” mı? deneyimi" yaratmanın yanı sıra, şirketinize devamlı ve sadık İnsanların bilgisayar yeteneklerini, düşünün. Biraz daha kullanıcı da sağlayacaktır. Bununla da kalmayıp, şirketinize derinlere inip, onları ikna edebilecek yöntemleri, kişiliklerini, kazanç sağlayacaktır. Çünkü, e-Ticaret sitelerinin ziyaret edip motivasyonlarını düşünün. Artık o uzun süredir inanılan alışveriş yapan kullanıcıların yüzde 39'u, anlamadıkları bir söylentileri ve inançları yıkmak gerekiyor. problem ile karşılaştıklarında, siteyi terk ediyorlar. Başka bir Web bir diyalogdur, araç değil! araştırma sonucu bize gösteriyor ki, belirli bir sitede, iyi bir “kullanıcı deneyimi” yaşamış kullanıcılar, problem ile karşılaşan kullanıcılara oranla yüzde 56 daha fazla para harcıyorlar. Yine aynı araştırma sonuçları gösteriyor ki geleneksel pazarlama ve reklama harcanan her liranın getirisi 5 iken, kullanılabilirlik ve olasılık tasarımı için harcanan her 1 lira, 60 lira getiri olarak şirkete geri dönüyor. 58 Web sitenizin amacı, ziyaretçi çekmek, ziyaretçinin ilgisini çekmek, onlarla iletişim kurmak ve onların siteye geliş amaçlarına ulaşmalarını sağlamak olmalı. Bu demektir ki, sitenizin ziyaretçileri, sitenizi yalnızca “kullanan” kişilerden biraz daha fazla anlam içeriyor. Ziyaretçilerinizden hiçbiri, sitenizde bulunmak; sitenizi, sizin tahmin ettiğiniz ya da istediğiniz şekilde kullanmak “zorunda” değil. Ziyaretçileriniz sitenize geliyor çünkü bunun karşılığında, sizden bir şeyler bekliyor: ürün, bilgi, eğlence... Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 182 VIII – BAŞARININ TASARIMI I nternet'in gelişimi ve yeni teknolojilerin her geçen gün kendini Web üzerinde çoğalan sanal göstermesiyle alışveriş siteleri, birlikte günlük sayıları hayatımızı kolaylaştırıyor. O eski, evden çık, mağazaya git, fiyatlara bak, fiyat karşılaştır, satın al rutinini, Web ortamına taşıyan bu siteler, bizim evimizin ya da iş yerimizin verdiği rahat ortam içinde, yalnızca birkaç fare tıklaması ile istediğimiz ürünü almamızı sağlıyor. Fakat bu yöntem, kolaylığın yanında birkaç dezavantajı da birlikte getiriyor. Örneğin, ben, bir sanal alışveriş sitesinden, kazak satın almak istiyorsam, bu kazağın nasıl bir dokuya sahip olduğuna, üzerime nasıl oturacağını ya da bu kazakta kullanılan ipliğin nasıl bir kaliteye sahip olduğunu karar vermek için, sitenin bana sunduğu ürün bilgileri ve resimlerine güvenmek zorundayım. Sanal Ortamda Beş Duyu Bir sitede bizlere sunulan ürün bilgileri sayesinde, bir kazağın akrilik mi yoksa pamuk mu olduğu, beden numarasını, rengini öğrenebilir; siteden bulunan resme bakarak, hangi tarzda dokunduğunu görebiliriz. Eğer site içinde verilen resmi büyütüp, detaylarını görebiliyorsam, bu bana daha fazla bilgi verecek ve bu ürünü satın almama yardımcı olacaktır. Bir gerçeği gözden örneğinde, kaçırmamak birçok kullanıcı, gerekiyor. Verdiğim alacakları ürünün kazak kalitesi konusunda, önceden bilgi sahibi olabilirler. Yani sanal alışveriş şirketlerinden, Mavi marka bir kot pantolon alındığında, sizin elinize geçecek olan ürün konusunda üç aşağı beş yukarı bir fikre sahip olabilirsiniz. Yani bu ürünün – elinizle dokunmadan – kumaşının nasıl bir dokuya sahip olduğunu, daha önceki deneyimlerinize dayanarak tahmin etmeniz kolay. Eğer ben, 32/32 beden bir Mavi Kot Pantolon alıyorsam, bunun benim üzerime nasıl oturacağını biliyorum demektir. Bu durum birçok ürün için geçerli değil. Örneğin cep telefonları. Cep telefonu satan sitelerde, istediğiniz birçok bilgiyi bulmak mümkün. Pil Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 183 süresinden, konuşma süresine; zil tonu özelliklerinden, ekran çözünürlüğüne kadar birçok bilgi, ürün tanıtım yazılarında yer alıyor. Peki ya resimler? 184 Bu konuda Defensive Design for the Web kitabının yazarı, Jason Fried çok güzel bir örnek veriyor.60 Birçok UIE şirketinin araştırmalarına göre, sanal alışveriş sitesi şirketin ürün resimleri aşağıdaki resimde gördüğünüz gibi kullanıcıya yansımakta: kullanıcılarının yüzde 28'i “ürün detay” sayfalarında bir ürünü Yukarıda birçok değişik model cep telefonu görmektesiniz alıp almayacaklarına karar veriyorlar. Yani, kullanıcıların ve bu cep telefonları boyut, marka ve fonksiyon olarak yüzde birbirlerinden farklı. Sizce hangi telefon en küçük boyuta 28'i, bir ürünün özelliklerinin açıklandığı detay yazılarından ve ürün resimlerinden gerekli bilgiyi alamıyorsa, sahip? bu sayfadan hatta siteden, ürün almadan ayrılabiliyorlar. kesinleştirelim cep telefon boyutlarını: 59 Bir sanal alışveriş şirketinin amaçlarından Hatta size yardımcı olmak için bir çizgi ile biri, Bulabildiğiniz mi en ufak modeli? Cevabınız hayır değil mi? kullanıcıların, bir ürünü satın alma işlemini, en kısa zamanda Benim ki de. Gelin bir de gerçek boyutlarına bakalım bu gerçekleştirmelerine yardımcı olmaktır. Ürün detayları ve ürünlerin isterseniz: resimleri, karar aşamasına yardımcı olmuyor ya da geciktiriyorsa, ürünü satın alan kullanıcı sayısı, ürün detayı ve resminin daha açıklayıcı olduğu bir siteye oranla daha düşük olacaktır. Kendi deneyiminizden yola çıkarak aynı sonuçlara varabilirsiniz. Bir mağazadaki ürünü alma kararı için birkaç gün bekliyorsanız, bu ürünü alma heves ve isteğiniz her geçen gün biraz daha azalacaktır çünkü bu birkaç gün içinde, radikal düşünce işlemi devre içine girecektir: “Gerçekten bu ürüne ihtiyacım var mı? ", “Bu kadar parayı bu ürüne harcamalı mıyım? ”, “Bu ürünü başka bir yerde daha ucuza bulabilir miyim? ", “Bu ürün, diğer ürünlere göre en iyi ve kalite ürün mü? " gibi. Fakat siz, bir geleneksel mağazada alışveriş yapıyorsanız ve satış elemanı bütün sorularınızı açıklayıcı bir şekilde cevaplıyor ise, o ürünü, o gün ve o zaman satın alma olasılığınız artacaktır. Gelin cep telefonu örneğine bir göz atalım. Eğer bir cep telefonu alma kararınız, bu cep telefonunun boyutları ile ilgili ise, bu konuda en açıklayıcı bilgiyi nereden alabilirsiniz? Resimden mi yoksa ürün açıklayıcı bilgilerinden mi? Aranızda kaç kişi, ürün detay sayfası içinde verilen “132 x 51 x 21 mm” cep telefonu boyutunu gözleri önünde canlandırabiliyor? Teknoloji Kimin Umurunda? Bu hataya birçok sanal alışveriş şirketi düşmekte. Tasarımcı, haklı olarak, tasarımı, göze en iyi ve simetrik görünecek şekilde tasarlamakta ve ürün müdürü ise, kullanıcının 132 x 51 x 21 mm boyutlarını anladığını farz etmekte. Fakat bu boyutun bir başka model telefondan boyut olarak küçük ya da büyük olduğunu öğrenmek için, kullanıcı bir ileri bir geri urun detay sayfalarına giderek, sayfadan sayfaya atlayarak, birçok ürün detayını incelemek, hatırlamak zorunda kalmaktadır. Halbuki kullanıcıya ve şirketin ürün satmasına yardımcı olabilecek bir metot var. Biz, insanlar, karşılaştırma konusunda çok başarılıyız. Zaten bu nedenle, birine adres sorduğumuzda, sola git, sağa dön yerine; ışıkları geç, çiçekçiden sola dön gibi yol tarifleri sayesinde, aradığımız adresi kolaylıkla bulabiliyoruz. Aynı metodu ürün resimlerinde de uygulayabiliriz. Kameranın ve cep telefonun boyutları şimdi size daha mantıklı geliyor mu? Sizce bu yöntem kullanıcının karar verme aşamasına, diğer ekran görüntülerine oranla daha yardımcı olur mu? Teknoloji Kimin Umurunda? 185 186 Bitiriş Rakamı maliyetinin düşürülmesine bağlıdır. İşte bu aşamada, şirket Hepimiz, Google’un ne kadar etkili bir araç olduğunun hedeflerinin belirlemesi, ciro ya da ziyaretçi/üye sayısı ile farkındayız sanırım. Özellikle e-Ticaret ile uğraşan siteler için, Google, hayati bir önem taşıyor. Birçok tüketici, ürün satın alma işlemine, arama motorları ile başlıyor. Arama motoru alakalı olmamalı; önceki bölümlerde bahsettiğim 3 rakam kuralını kullanarak, bitiriş rakamını artıracak gerçek şirket hedeflerini bulmak ile alakalı olmalıdır. içindeki sonuçlar, orada gördükleri ateşleyici kelimeler, onları Diyelim ki bir e-ticaret sitesinin aylık gideri 50,000 YTL belirli bir siteye yöneltiyor. İşte bu aşamadan sonra, potansiyel (sitenin aylık tasarım, kodlama masrafları, çağrı merkezi müşteriyi, alışveriş yapan bir tüketici haline çevirmek, o e- masrafları, reklam masrafları). Ve bu site, ayda 1 milyon ticaret sitesinin yeteneğine kalmış. ziyaretçi çekiyor ve her ay 10,000 adet ürün satıyor. Demek ki Birçok e-ticaret sitesi, başarı rakamını, ciro ve ziyaretçi/üye sayısı ile eş değer düşünüyor. “Ayda 3 milyon ziyaretçimiz, sitemizin 50 bin üyesi var. Geçen yıl 20 milyon ciro yaptık ” gibi bir söylem, bir anda başarı söylemi olarak kullanılmaya başlıyor. Gerçekten, bir e-ticaret sitesinin amacı, en fazla bu sitenin bitiriş rakamı (10,000/1,000,000) yüzde 0.016; ziyaretçi başına maliyet (50,000/1,000,000) ise 5 kuruş ve bir satın-alım işleminin bu şirkete olan maliyeti (50,000/10,000) ise 5 YTL’dir. Gelin farazi örnek yerine gerçek rakamlara bir bakalım. ziyaretçiyi, sitelerine çekmek mi? Ya da yalnızca satış yapmak Örneğin 2004 yılındaki Bascuda (şimdiki ismiyle Bidolu) ayda mı? Eğer satış yapmak asıl amaç ise, yapılan satışın, başarılı 1 milyon ziyaretçiyi sitesine çekmeyi başarmış ve ayda sattığı ve en önemlisi “sürekli” olduğunu nasıl anlayabiliriz? ürün sayısı ise 15 bine yakın bir rakam. Bu şirketin, aylık Bir e-Ticaret sitesinin en büyük hedeflerinde biri, e-ticaret dili içine yerleşen conversion rate yani bitiriş rakamı adı verilen potansiyel ziyaretçiyi, satın alma işlemini gerçekleştiren tüketici yapma rakamını artırmak olmalıdır. Bir e-ticaret sitesine ne kadar ziyaretçi geldiği çok önemli değil. Asıl önemli olan, bu ziyaretçilerin, hedeflerine ulaşması, yani satın alma işlemini, kolaylıkla, iyi bir sanal deneyimle ve yeniden tekrarlayabilecekleri hissiyle gerçekleştirmeleridir. Bunu sağlayan optimizasyonu, ise ateşleyici akılcı kelimeler, tasarım, arama olasılık motoru tasarımları, kullanılabilirlik, hedef kitleye ulaşan ve anlamamıza yardımcı olan kullanıcı senaryoları teknikleridir. Bitiriş rakamının hesaplanması, direk olarak, ziyaretçinin ve satın-alım işleminin, o siteye maliyeti ile ilişkilidir. Bu nedenle, bir e-ticaret şirketinin bitiriş rakamını artırması, ziyaretçinin siteye maliyeti ve o Teknoloji Kimin Umurunda? ziyaretçinin satın-alım giderinin 50.000 dolar olduğunu düşünelim. Bascuda’nın sipariş başına maliyeti 3.33 dolar, ziyaret başına maliyeti 0.05 dolar, ve Bascuda’nın bitiriş rakamı ise yüzde 1.5. Bir başka örnek ise, bence, e-Ticaret işinin Web sitesi kısmını en başarılı şekilde gerçekleştiren şirketlerden biri İdefixee’den. İdefixee’nin 2004 yılındaki bitiriş rakamı: yüzde 6. Çok yüksek değil ama Türkiye’de iş yapan diğer şirketlere oranla daha başarılı. Fakat dünya standartları ile karşılaştırıldığında düşük bir bitiriş rakamı. IT-Business Weekly makalesinde, İdefixee için verilen diğer rakamlara göre, İdefixee’nin Web sitesinde, bir ziyaretçinin görüntülediği ortalama sayfa sayısı 13. Bu, İdefixee’nin bitiriş rakamının neden düşük olduğunun bir göstergesi çünkü yapılan araştırmalar gösteriyor ki kullanıcının hedefine giden yolda görüntülediği, tıkladığı her ekstra sayfa, kullanıcının alım kararını ters yönde etkiliyor. 61 Teknoloji Kimin Umurunda? 187 Yüzde 8-9’larin normal sayıldığı e-ticaret 188 ortamında, Cezayir'de seneleri geçirmesi; Cezayir yılları nedeniyle, Don yukarıdaki bitiriş rakamları, Türkiye’deki olası bir e-ticaret Kişot eserinin, Arap kökenli tasavvuf edebiyatından esinlenen başarısını yansıtıyor mu sizce? Bitiriş rakamında oluşabilecek yönlerinin olması. Kısacası, birbirini takip eden olayların, yüzde 1 ya da 2’lik fark bile bir şirket için milyonlarca dolarlık birbirini etkilemesi. kazanç anlamına geliyor. Bu sektörde lider sayılan Amazon’un Hani bizim tasavvuf edebiyatında, sufi adını verdiğimiz ve bitiriş rakamı 13 ve bunu yüzde 12 ile eBay takip ediyor. Bu halk listede Amazon’dan daha başarılı olan şirketler de var, örneğin geleneğin, dünyanın en çok satan kitapları arasında yer alan QVC yüzde 16 ve Land’s End ise 15’lik bir bitiriş rakamına bir İspanyol eserini etkilemiş olduğunu düşünmek bile bence sahip. Tabi ki bu şirketler küreselleşmiş, geniş kaynaklara çok ilginç. Belki de Don Kişot karakterinin bu kadar sevilmesi, sahip, geniş kitleler ulasan şirketler, fakat bu tip örneklere bazı Aşık ya da Sufi özelliklerini özünde taşımasında yatıyor lokal ölçekte de rastlamak mümkün. Örneğin Kanada’da olabilir. Yenilmez tutkusu, kabul görmeyen bir yaratıcılığa hizmet veren Chapters sanal kitapevinin bitiriş rakamı yüzde sahip olması, devrimci Che'yi bile etkileyecek karakteristik 11; Alman Shop24 ise yüzde 14. Yani 12 milyonluk sanal özellikleri, idealizmi, ele akla sığmayan sosyalciliği ve kendi nüfuslu Türkiye’nin bunu yakalamaması için hiçbir neden yok. özünü Türkiye’de gereken bir iş yapan şey e-Ticaret var: Web, şirketlerinin geleneksel edebiyatındaki yarı-benzer arayışı. Aşığın bir adı karşıtı da “deli” “aşık” olan değil mi bir halk anlaması edebiyatında? Her şeyi aşkı için göze almışlık, cehennemi ve pazarlama cenneti, öteki dünyada değil, yeryüzündeki hayat içinde yöntemlerinden çok farklı. Web ve e-Ticaret ile birlikte yepyeni yaşayan ve aşkını herkese anlatmak arzusu ile dolu bir kişilik. bir tüketici modeli oluştu. Bunu anlayabilen şirketler, bu yeni Bu konuda edebiyat tarihçileri sizlere daha iyi bilgi verebilir. müşterinin sanal ortamda nasıl davrandığı, nelerin satın alımı Ben bu konuda ne yetkili ne de yetkin bir kişiyim. Yalnızca ateşlediğini, kendi gözlemim. nasıl daha yüksek bir bitiriş rakamına ulaşabileceğini araştırıp, büyük başarıları yakalayabiliyorken; Bütün bunları anlatmamın nedeni ise Türkçe'de tam olarak geleneksel modeli takip eden şirketler ise, yüksek ziyaretçi karşılığı olmayan bir kelimenin, bugünün Internet, Web ve sayısından ve cirolarından bahsediyor. Bu yeni pazarda, yeni Web pazarlamacılara, yeni bilgi mimarlarına, yeni kullanılabilirlik Evangelist. uzmanlarına ihtiyaç var. O eski kitapların yazmadığı, eski pazarlamacıların anlamayacağı türden. Kişot'un Cervantes'in hikayesinin yüzyıllar önce biliriz. şövalye Hani şu özentisi, yel değirmeni düşmanı karakter. Cervantes'in, Don Kişot eseri kadar iyi bilinmeyen başka birçok özelliği var esasında. Örneğin sol elinin savaş sırasında yaralanması ile “sakat” lakabını alması; Cervantes'in, Osmanlı'nın Teknoloji Kimin Umurunda? terimi, Bahsettiğim İngilizce'de dini bir kelime: anlam ile aşık, hem de delicesine aşık kullanıcılara bu ismi veriyorlar: hepimiz yazdığı Evangelist önemi! özleştirilmiş olmasına rağmen, günümüzde birçok kişi, tutkun, Aşık Yaratmak Don uygulamalarındaki esiri olarak Evangelist. Peki bu kelimenin biz de karşılığı nedir? Ya da karşılığını bulmak isteyecek kadar önemli örnekler var mı ki Türkiye'de? Türkiye'den önce gelin yurtdışındaki kullanımına bakalım bu kelimenin. Birçok konuda, kullanıcısı ile günlük kullanımın ötesindeki bir ilişkiyi kurmayı başaran Teknoloji Kimin Umurunda? hemen bütün 189 uygulamalar, Google'da ürünler, “iPod kendine Evangelist” bir kelimesi evangelist buluyor. 181 veriyor. sonuç ColdFusion 9000; PHP 403; Google Evangelist terimi 156; Internet Evangelist 100.000; AJAX 33.000 ve liste böyle uzayıp gidiyor. Fakat bütün bunlar gerçek rakamlar değil. Gizli saklı, hatta kendilerinin evangelist olduğundan habersiz binlerce 190 Aşıklar, bir Web uygulaması ya da herhangi bir ürün için çok önemli çünkü; kullanıcılarını oluştur. sitesini geliştirme, daha da iyi bir hale getirme evangelistiyim. Aramızda mutlaka Turkcell evangelisti, Ka- tutkusunu kamçılar. API'lar sayesinde, sizin zaman riyer.net evangelisti, Garanti Bankası evangelisti olanlar var bu kişiler, bunu hiçbir yerde yazılı ayırmadığınız ya da önem vermediğiniz yan ürün ve olarak uygulamaları üretirler. belirtmediğinden ya da evangelist olduklarından haberleri bile olmadığından, Google'da yaptığımız arama sonuçlarında Onlar İngilizce konuşan kişilere bile, eğer Internet ve teknoloji anlaolan bu kitapta böyle bir büyük katkıları olur. Bu tip “kafi” ya da kullanmaları “yeterli” için kelimeleri, gerekli ortamı oluşturur. terim kullanılınca, sanırım anlamı daha da köreliyor. O nedenle ben, için uygulamanızı mında kullanıldığında, pek bir anlam ifade etmiyor. Hele, sahip olmasına kullanıcılar, sistemin “kusursuz” olmasını beklemez. Evangelist kelimesi, İngilizce kökenli bir kelime ve bazen, içeriğe Aşıklar, sistemin gelişmesine ve daha çok kullanıcıya sahip görünmüyorlar. Türkçe Aşıklar, geleneksel kullanıcılardan farklılık gösterirler ve bu farklılıklar, onların bir ürünü ya da bir Web kullanıcı var. Örneğin ben “kullanıcı deneyimi” ve iPod fakat Aşık kullanıcılar, sitenin, ilk yerli, sadık ve tutkun Aşıklar, ürününüzden ve uygulamalarınızdan, kendi halk edebiyatında kullanılan Aşık kelimesini kullanmayı daha Web uygun görüyorum: Turkcell Aşığı, Ekşi Sözlük Aşığı, Yonja konuşmalarında hep büyük bir zevkle ve heyecanla Asığı, Kullanıcı Deneyimi Aşığı gibi. bahsederler. Aşık kişiler, bir uygulamayı, kendilerininmiş gibi sitelerinde, blog’larında, yazılarında, günlük Aşıklar, sisteminizin, gönüllü işletim yönteminden, sahiplenen, bu ürün ya da uygulama ile gurur duyan ve ekonomik getirisi olan bir sisteme geçmesine yardım başkalarının bu ürünü kullanması için her türlü reklamı, etmekle kalmayıp; ekonomik getiri sistemini ilk kabul ücretsiz ve gönüllü bir şekilde yapan kişilerdir. Aşıklar, edenler arasına katılırlar. programın hatalı ve kötü yönlerini görmezler. Görseler bile bunu düzeltmek ya da düzelttirmek için ellerinden gelen her Aşıklar, ürününüzle herkesten daha fazla, birebir ve kaliteli zaman harcarlar. Bu tip kullanıcılar için şeyi yaparlar. Aşıklar, bu ürün ya da uygulamasız bir yaşamı eğitim bütçesi harcamanıza gerek yoktur. Hatta bazen, düşünemeyecek kadar bağlı ve tutkundurlar. Neredeyse körü aşıklar, körüne. İdealizm, yenilmez tutku, bazen kabul görmeyecek yapabilirler. kadar gerçeküstü yaratıcılık, onları birer "Don Kişotluk" yapan yel değirmeni savaşçıları haline getirir. Teknoloji Kimin Umurunda? Yani kısacası, diğer kullanıcılara sisteminize, öğretmenlik ürününüze, servisinize Aşık bulmak çok önemli. Teknoloji Kimin Umurunda? bile uygulamanıza, 191 192 İşin zor kısmı Aşık olacak kullanıcı bulmakta değil; bu “Arkadaş grubu oluşturma özellikleri”, “bilgi paylaşma potansiyel kullanıcıları, ürününüze aşık edebilmektir. platformu” gibi. Peki Aşık kullanıcıya sahip olmak için, inanılmaz, eşi Kar, para ve bütçe gibi konulara yoğunlaşmak yerine görülmemiş, şimdiye kadar yapılmamış bir şey mi üretmek, kullanıcı deneyimi ve memnuniyeti gibi konulara yaratmak, oluşturmak gerekiyor o halde? Bu sorunun cevabı ağırlık verin. Kullanıcıların Web sitenizi kullanım tek kelime ile “HAYIR.” Hatta bunun tam tersini yapmak, yani şeklini, onların ihtiyaçlarını, hedeflerini, problemlerini eşi görülmüş, daha önceden yapılmış, inanılır ürünlerle daha iyi anlayın ve sitenizde değerlendirin. çok sansınız var Aşık kullanıcılar bulabilmekte. Aşık kullanıcı elde edebilmek için yapabileceğiniz birçok Kendi ürününüze ilk önce siz aşık olun! Ya da aşık olabileceğiniz bir ürünü yaratın! Eğer yarattığınız şey var. Örneğin, iyi ve kaliteli müşteri hizmetleri ya da basit ürüne ve herkesin çok iyi anladığı bir fikre, ürüne yeni bir tasarım, kullanmasını sağlamanız da zor olacaktır. kolaylık ve katma değer kazandırmak. iPod, çok iyi bildiğimiz Sony Walkman'den çok mu farklı bir fikir sizce? İşte size, olmazsa olmaz denilecek, kullanıcıyı, Web sitenize Ürününüzü açın. Hem de her Kullanıcıların isteklerine değil; ihtiyaçlarına kulak Sisteminizi milyonların kullanabileceğini varsayarak; arayüzü ise tek bir kişi kullanacakmış gibi tasarlayın. tamamen değiştiren tasarım kararlarından kaçının. o onların bu ürünü paylaşmalarına, Buna o kendi yararları için kullanmalarına, en sanırım. o geleneksel kullanım seklinin dışına çıkmalarına, başkalarının Bir gecede gerçekleşen ve Web sitenizin arayüzünü anlamıyla. Öylesine ki; yoksa gerçek ihtiyaçlarından çok farklı olabilir. kullanıcılarınıza ihtiyacınız verin. Çoğu zaman istediklerini sandıkları fonksiyon, aşık edecek birkaç kural: sizin güzel Ebay örnek, şirketi, Ebay şirketinden Türkiye’de ki geliyor GittiGidiyor şirketi gibi kullanıcıların, açık arttırma yapabildikleri o sizin ana ürününüzle, onların yan ürün üretmelerine izin verecek şekilde açıklık getirin. bir Web sitesine sahip. Dünyada lider konumunda olan Kullanıcı verilerini sahiplenmeyin. Onların bu verilere hizmet vermekte. Ebay modelinin işlemesinin özünde ulaşmalarında kolaylık sağlayın. Hatta onların bu kullanıcılar var. Kullanıcı alışveriş yapıp, kullanıcı verilerini tamamen sisteminizden çekip, gitmelerine satış yapıyor. Kullanıcı yorum yazıp, değerlendirme izin “İzinsiz notu veriyor. Ebay, kullanıcılarını dinleme konusunda alınmaz”, “Tüm hakları saklıdır” gibi saçmalıklara son çok başarılı bir şirket. Örneğin bundan yıllar önce web verin. sitesinin fon rengi civciv sarısıydı. Bir gün, Ebay'in verecek Aşıkların, aşklarını paylaşmalarını sitenizde fonksiyonları onlara başkalarıyla sağlayacak bulundurun. verin. gerekli “Arkadaşına kolayca araçları tavsiye şirket, bugün yaklaşık 1.000.000 üstünde kullanıcıya tasarımcıları, bu rengi beyaz ile değiştirmeye karar Web verdiler. Amaçları, kullanıcılarına, daha "temiz ve et”, ferah " bir tasarım verebilmekti. Dediklerini yaptılar ve Ebay sitesinin fon rengini civciv sarısından, kar beyaz Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 193 194 rengine (#ffffff) çevirdiler. Hem de bir gecede. Ebay, Sisteme giriş kısmını olabildiğince sade tutun. Bırakın çok bir kısa bir zamanda, yaptıkları bu "küçük" değişikliğin, büyük bir hata olduğunu anladı çünkü dolu soru sorup aldı. Bütün emaillerde hep aynı şey söyleniyordu: "Bana eski web sitemi geri ver!". Hatta bazı emailler yeni sitenin yavaş yüklendiğinden bahsediyor, eski sitenin daha "şık ve güzel " olduğunu, bu yeni sitede hiçbir şeyi bulamadıklarını, milyonlarca kişinin kullandığı bu sitenin içeriğine tasarımcıların dokunmamalarını tasarımcılarının söylüyorlardı. yaptığı tek Halbuki şey, fon Ebay rengini değiştirmekti. Bu emaillerin ardı arkası kesilmeyince, Ebay, eski sarı rengi geri getirdi fakat her gece sarı rengi bir ton açarak 30 gün içinde siteyi yeniden beyaz fonlu hale getirdi. Bundan ders alan Ebay, yeni tasarımları bir gecede hayata geçirmek yerine, küçük parçacıkları zamanla ve kullanıcı geribildirimi ile gerçekleştiriyor. Başkalarının iyi bir şekilde yaptıklarını başkalarına bırakın. Siz, sizin ürünün üstün yönlerine ön plana çıkarıp, bu yönleri geliştirmeye önem verin. Başkalarının yaptığı fonksiyonları “iyi fikir” diye sisteme sokmayın! Eğer siteniz, cep telefonu zili satan bir Web sitesi ise, sitenin içine “kişisel takvim” gibi amacınızdan uzak ve başkalarının sizden çok daha iyi yaptığı fonksiyonları sokmayın! Kullanıcıların, sistemin içine veri yazmalarına, katkıda bulunmalarına, sosyal bir ağ oluşturmalarına izin verin ve bu tip etkinlikleri teşvik edin. Yeni ve eski kullanıcılarınızdan kişisel bilgi, kredi kart, giriş/üyelik bilgileri istemeden uygulama içinde birçok fonksiyonu kullanmalarına Teknoloji Kimin Umurunda? olanak korkutmayı, şüphelendirmeyi. Önce onları kendinize AŞIK edin! birkaç gün içinde, Ebay, binlerce kullanıcıdan şikayet emailleri onları tanıyın. Teknoloji Kimin Umurunda? 196 IX – YILMA! TASARLA K ullanıcı, sanal deneyim, senaryo, tasarım, görüşme, müşteri, baş ağrısı!... Eee, zor işmiş bu canım! Niye aldığın ekonomi diplomasını kullanabileceğin bir şeyler yapmıyorsun ki? Daha kolay değil mi? Ekonomi ile uğraşanlar, ekonomi bilimi içinde yer alan “rasyonel davranış” teorisini iyi bilirler. Bu model kısaca insan isteklerini tanımlayan bir modeldir. Yani, bir kişi, ekonomik kararlar verirken, kendi çıkarlarını ve kazançlarını maksimize edecek rasyonel davranışlarda bulunur. Fakat bu model içinde ekonomistlerin saymadığı etken, bu model dışında kalan insan davranışlardır. davranışlar Birçok içinde kişi, karar her gün, veriyor. rasyonel Fedakarlık, olmayan duygusal kararlar, ailevi ve kültürel değerler, sosyal baskı gibi. Bu saydıklarımın hiçbiri yeni türemiş insan davranışları olmamasına rağmen, yüzyıllardır ekonomi biliminde ihmal edilmiş, göz ardı edilmiş davranışlar. Zaten bu nedenle, Dr. Kahneman, ekonomi bilimini, insan psikoloji ile birleştirip, yaptığı 62 çalışma ile 2002 yılında Nobel ödülünü alınca birçok ekonomist, bununla ilgili karşıt yazılar, makaleler yazdı. Ekonomi, insanın, insancıl davranışlarını, dünyanın en eski bilimlerinden biri olan ekonomiye maalesef daha yeni dahil ediyor. Halbuki, Web tasarımı böyle değil. Web tasarımı sektörü yepyeni bir meslek dalı ve bu yeni sektör, insan davranışları üzerine inşa ediliyor. Bizler, insan davranışlarını analiz etmekle başlıyoruz her tasarıma. Renk seçerken, kimin nasıl etkileneceğini biliyoruz, menü oluştururken, kullanıcı senaryolarını düşünüyoruz, insan-bilgisayar biliminde yapılan araştırmaları takip ediyoruz. Duygu yaratıyoruz, işlevsel, pratik siteler yaratıyoruz, marka yaratıyoruz. İnsan duygularını düşünüyoruz, mantığa sığmayacak, çıkarların tek unsur sayılmayacağı o insan davranışlarını analiz ediyoruz. Yani bizler “insan” için tasarım yapıyoruz. Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 197 198 İşte ben, diplomasini uzun yıllar önce aldığım ve her şeyin Bir müddet sonra, Dr. de Waal, çakıl taşını getiren Maymun rasyonel olduğu bilimi meslek olarak seçmektense, çoğu zaman A’ya salatalık verirken, diğer maymuna yani Maymun B’ye, irrasyonel, duyguların ve belirsizliğin yüksek, kuralsızlığın ön çakıl taşına karşılık üzüm veriyor. Maymun A, bunu dikkatle planda olduğu (en azından şimdilik) bir bilimde yol almayı takip ediyor. Bir süre sonra, ödül olarak üzüm alan Maymun B, tercih ettim. Ben kendime Web Tasarımcısı adı verdim! atılan çakıl taşını geri getirmeye devam etmesine rağmen, Maymun A, çakıl taşına karşılık salatalık almayı içine Devir Maymun Devri sindiremiyor ve her 10 taştan yalnızca 4’ünü geri getirmeye Dr. Frans de Waal, bilim alanında önemli bir isim. Kendisi bir başlıyor. Bununla da kalmayıp, içinde bulunduğu bu haksız zoolog ve Amerika’da bulunan Emory Üniversitesinin Psikoloji duruma sinirlendiğini gösteren hareketlerde de bulunuyor bölümünde profesör olarak görev yapmakta. Dr. de Waal’ın hatta bazen çakıl taşını, Dr. de Waal’e geri attığı bile oluyor. amacı, maymunların, biz, insanoğlunun taşıdığı bazı duyguları taşıyıp taşımadığını bulmak. Bunun için, Dr. de Waal, Dr. de Waal, bu kadarla da kalmayıp, biraz daha zalimce davranmaya başlıyor. Maymun A, çakıl taşına karşılık hayatının büyük bir kısmını maymunlar üzerinde yaptığı salatalık almasına rağmen, Dr. de Waal, Maymun B’ye, çakıl araştırmalara ve deneylere harcadı. Örneğin, eğer bir kabile taşını geri getirse de getirmese de üzüm vermeye başlıyor. içinde yaşayan iki maymun, kavga edip, biri diğerini döverse, Maymun B, bu durumdan gayet memnun olmasına rağmen, bir Maymun A, bu duruma daha da sinirleniyor ve 10 taştan müddet sonra kavgayı kazanan maymun, yenilen maymunun yanına gelip, yenilen maymunun gönlünü almak yalnızca 2’sini geri getirmeye başlıyor. Hatta sinirinden, için elini uzatıyor. Yenilmiş, hisleri rencide edilmiş maymun, kafesin demirlerine kendini vuruyor, ona ödül olarak verilen ona uzatılan elin ne anlama geldiğini çok iyi biliyor ve bu eli salatalığı kabul etmek istemiyor. Çünkü diğer maymunun kabul kucaklayıp, hiçbir çaba harcamadan üzüm aldığını çok iyi biliyor. Bir öpüşüyorlar. Böylece, galip maymun, yenilen maymundan özür müddet sonra, Maymun A, çakıl taşlarını Dr. de Waal’e geri ediyor. Bu iki maymun birbirlerini dilemiş ve yenilen maymunun duygularını bir nevi onarmış atmaya başlıyor ve oyun oynamayı bırakıp, üzgün bir şekilde, oluyor. Yani, bizim çok iyi bildiğimiz “barışma” ve “suçluluk kafesin bir köşesine gidip, orada yalnız başına oturuyor. hissi” duygularını, ilkel maymunlar da yaşıyor. İlginç! canlı olarak adlandırdığımız 63 64 Yukarıdaki deney içinde, maymunların haksızlığa nasıl karşılık verdiğini çok iyi görebiliyoruz. İnsancıl duygular Benim en çok ilgimi çeken araştırma ise, bir kafes içinde denilen barış, sevgi, suçluluk hissi, haksızlığa tahammülsüzlük bulunan iki maymun üzerinde yapılan deney. Dr. de Waal, iki gibi duyguları, ilkel canlı adını verdiğimiz maymunlar da maymunu bir kafes içine koyuyor ve kafese küçük çakıl taşları yaşıyor. atmaya başlıyor. Eğer maymunlardan biri, bu taşı Dr. de Waal’e geri getirirse, ödül olarak bir dilim salatalık kazanıyor. Maymunlar, bir dilim salatalık için bu küçük oyunu uzun bir müddet oynuyor: Çakıl taşını getir, salatalığı al… Çoğu zaman, biz insanlar, maymunların da yaşadığı bazı duyguları yaşasak bile, bizler, maymunlardan farklıyız. Tabii ki üstün olduğumuz birçok konu ve yetenek var fakat benim sözünü etmek istediğim farklılıklar maalesef iyi yönde değil. Maymunlar, duygularını gizleyemiyorlar. Her şeyi açıkça, Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 199 200 hareketleri ile, davranışlarıyla belli ediyorlar. Fakat biz konusunda belki de en başarılı olduğu nokta, küçüğü ve insanlar, duygularımızı gizleme konusunda asırların verdiği büyüğü ile birçok kişinin, şirketin, iş yapmaya çalıştığı bir deneyimler ile, sektöre sahip olması. Geç kaldık! mı diyorsunuz? Aynı sözleri, yalanlar ile ve bazen basitçe duygularımızı içimize atarak, Singapur için de söylüyorlardı yıllar önce. Singapur, 1964 doğanın bize verdiği o bir canlıyı canlı yapan duygularımızı Olimpiyatlarında, kendi ulusal marşı yerine, Malezya'nın sayesinde artık “uzmanlaştık”. Politika gizleyebiliyoruz. İşte bizi maymunlardan ayıran en önemli ulusal marşı ile hazır olda duruyordu. 1965'de Malezya, artık noktalardan biri bu. bu fakir ülkeyi sırtlarında taşımak istemedi ve Singapur, Fakat bütün bunlar değişmeye başladı. Bilgi çağına giriş ile 65 bağımsız bir ülke haline geldi . Bugün kişi başına düşen zen- birlikte, merkezden uzak, herkesin kendi kendini kontrol ettiği ginlikte, Malezya dünya klasmanında 51. iken Singapur 16. sı- yeni bir dünya oluşmaya başladı. Bu dünyanın ismi “sanal rada. Hata, Singapur, eskiden mandası altında olduğu, sömürü dünya.” Bu dünyada duyguları gizlemek, sözlerden tasarruf et- ülkesi olan İngiltere'den bile yüzde 2 daha zengin hale geldi. mek, sesleri kısmak yok artık. Tim Berners-Lee’nin fizik Bunu sağlayan ise, Singapur’un bilişim sektörünün gelişimini laboratuarında başlayan bu yepyeni dünya, bilginin ve bilgi ülke paylaşımının, merkezi yönetimini, kontrolünü ve tekelciliğini 66 bitirip; bilgiyi demokrasi ile tanıştırdı. İşte bizler bu bilgi çağının vatandaşlarıyız. Hatta daha da iyisi, bilgi çağını tasarlayan, yaratan, üreten, bilişim çalışanlarıyız. Bu dönemde, isteyen istediği gibi, kalemi (klavye) eline alıp, kağıdına (blog’lar, Web siteleri) düşüncelerini yazmaya başladı. İşin en güzel yanı, bu düşünceler, binlerce kilometre yolu, birkaç saniyede geçip, dünyanın diğer ucunda yaşayan diğer sanal vatandaşın duygularına tercüman oldu. değil. gizlenmeden Devir, duyguların yaşandığı, demokratik maymun duyguları bir devri. şekilde, Devir Internet, bilişim, bilgi devri. Gelecek Geldi! Zaman! Her şey için zaman gerekli. Az mı kar ediyorsun? Müşteri mi bulamıyorsun? Müşterini, diğer rakip 10 bin şirketle paylaşmak mı zorundasın? Sık dişini! Tasarımdan, üretkenlikten, bilişimden vazgeçme! Bilişim, tasarım, bugünün ticaret dili. Konuş, öğren, öğret! Neden mi? Türkiye'nin bilişim Teknoloji Kimin Umurunda? milli mücadele haline getirmesi. Bugün doğal kaynaklara bağımlı yaşayan bütün ülkeler her geçen gün yoksullaşıyor. Buna Suudi Arabistan, Güney Afrika, Nijerya, Brunei ve Meksika'da dahil. Fakat bilişim sektörünü geliştirip, zenginleştiren, geleneksel ürün yerine bilgi ekonomisi üreten ülkeler, her geçen gün varlıklarına varlık katıyorlar. Zaten bu nedenle Microsoft gibi bir şirketin varlık değeri, Brezilya ve Meksika'nın ihracat değerinin 5 katı. Bu iki ülke yaklaşık 150 milyon iş gücüne sahipken, Microsoft 30 bin Artık devir, sahte ve gizlenen insan duyguları ve eski dünya devri içinde kişi ile bunu gerçekleştirebiliyor. Zaten bu nedenle 35 yıllık bir şirket, 1916'larda kurulan General Motor gibi köklü bir şirketi, ticaret yarışında sollayabiliyor. Geleneksel bir ürünün değeri bugün, yarım yüzyıl öncesine göre 1/5 daha az. Fakat buna rağmen, bizler halen geleneksel üretim ile meşgulüz. Her geçen gün, aynı ürünü, aynı fiyata satabilmek için yaklaşık 5 kat daha fazla emek harcamamız, daha fazla çalışmamız gerekiyor. Bugün tarım sektörü, 50 sene önceki gelirlerini koruyabilmek için, 3 kat daha fazla tahıl üretmek zorunda. Fakat eskiden tarım ile uğraşan ama bugün Teknoloji Kimin Umurunda? 201 202 bilgi satan ülkeler ise her geçen gün zenginliklerine, zenginlik standartlara sahip İngilizce, ticaret dili olarak kullanılıyor. katmakta. Bundan daha önemlisi, standartların önemli olduğu bilişim Bütün bu verilere, gerçeklere ve değişen zamana karşın, dilinin harfleri olan 1 ve 0, esasında, İngilizce ve Çince'den bile yükselen ve önemi artan bilişim ve bilgi ekonomisi zihniyeti, daha Türkiye'de yaygın konuşuluyor günümüzde. Artık fiber optik azından kablolar ile 6 saniye içinde dünyanın en büyük kütüphanesinde devlet/hükümet düzeyinde. 50 sene boyunca, her yıl zenginler bulunan kitapların tümünü içeren bilgileri, bir alandan diğer listesine girmiş Türk zenginlerinin, zengin holdinglerinin bir alana taşımak mümkün. Ve yakın bir tarihte, 1 ve 0 dili, isimlerine baktığımızda görüyoruz ki, bu isimler, geleneksel kendini destek verici bir göreve bırakıp, ana dil, A, T, C ve ürün satan şirketlerden oluşuyor. Fakat bu trend Kuzey G'den oluşan ve bio-medikal, DNA, nanoteknoloji ve genetiğin tam olarak anlaşılmış değil, en Amerika'da ve Asya'da aynı şekilde gelişmemiş, gelişmiyor. standart dili olan yepyeni bir dil insan genomu olacak. Bunun Zaten bu nedenle, Asya ve Amerika'da ki ülkeler, varlıklarını müjdesini Juan Enriquez, As the Future Catches You kitabıyla arttırmaya devam etmiyor mu? Türkiye’nin, ekonomik varlığını çoktan verdi ve rekabetçiliğini bu acımasız senaryo içinde sürdürebilmesi, İnsanlar 67 . aynı dili konuştukça, standartlar yerleşip, bilgi ekonomisine önem ve öncelik vermesine bağlı bir duruma geliştikçe, geldi. Bunun bir milli mücadele haline gelmesi şart artık. başlıyor. Ve bunun şirketler içinde olmaması için hiçbir neden Yaratıcı, yenilikçi beyinlerin, Türkiye’de tasarımı, kullanıcı yok. 1990’larda, Warner gibi bir film şirketi ve CNN gibi memnuniyeti ve deneyimini ön plana çıkarması gerekiyor ve bu devasa bir televizyon şirketiyle birleşiyor ve 120 milyonluk bir bölgeler, insanlar bir araya gelmeye milli tüketici grubuna ulaşıyor. Bu tüketici grubundan daha düşük mücadelesini başlatabilecek hükümetlere düşüyor. Şirketlerin bir tüketici grubuna sahip olan bir Internet şirketi, AOL, bu iki tek başına oluşturabileceği bir kavramdan çok uzak artık bu şirkete birden sahip olabiliyor ve böylece, bugün Amerika'da ki senaryonun gidişatı. CIO (Bilgi Genel Koordinatörü), CTO sanal tüketici payının yüzde 33'üne sahip oluyor. hedefin gerçekleşmesinde en büyük görev, bilişim ülkeler, 68 Çok (Teknoloji Genel Koordinatörü) terimleri halen anlaşılmış yakında Google'un, AOL içindeki yüzde 5'lik payının daha da kavramlar değil büyük holding seviyesinde. Halen holding üst artacağından hiç şüphem yok. düzey yönetici sıfatları CIO (Bilgi Genel Koordinatörü) ve CTO yolda, hızla ilerliyor. (Teknoloji Genel Koordinatörü) terimlerini taşımıyor. Bilginin, bilgi ekonomisinin, bilginin paylaşımının ve iletişimin önemi, devlet ve şirket seviyelerinde gereken değeri görmüyor. Maalesef, yukarıda sözünü ettiğim makamlar, şirket üst düzey yönetim kadrosu içinde, bir elin, parmaklarını geçmeyecek sayıda ki şirket bünyesinde mevcut. Artık bilişim sektöründe, standartların oluşması gerekiyor. Belirlenmiş bir standart yok sektörümüzün içinde. Bugün, 69 Bilişim, önü kesilmez bir İlk defa, bilgi ekonomisi sayesinde, şirketler aynı dili konuşuyorlar. Bu yeni ekonomi, o üniversitelerde öğretilen ekonomi derslerinden çok farklı bir şekilde gelişiyor. Bu, o geleneksel hükümetin anlayamayacağı bir şekilde, çok hızlı gelişiyor. Acaba 2020'nın en büyük kim olacak? bilebilir? Fakat bildiğim bir şey varsa o da biz tasarımcıların, geleceği şimdiden çizdiği. dünyada en çok konuşulan, yüzlerce değişik lehçenin, harfin olduğu Çince, artık sayıca baskın bir dil değil. Onun yerine Teknoloji Kimin Umurunda? şirketi Türkiye’den çıkmaması için herhangi bir neden var mı? Kim Teknoloji Kimin Umurunda? 203 204 Bundan yıllar önce, birçok tasarımcı hayalperestlik ile 1997 yılının başlarında yani icadından yalnızca 7 yıl sonra, suçlanıyordu. 1800’lü yılların başında Samuel Morse, iki Internet, 50 milyon kullanıcı sayısına ulaştı. 71 Bu başarıya, okyanusun yakasını birbirine yaklaştırabilecek, bilginin bir televizyon 13 yılda, radyo ise 38 yılda ulaşabildi. 72 Bir yerden diğerine hızlı bir şekilde yol almasını sağlayacak fizikçinin laboratuarında başlayan küçücük bir hayal, bugün, telgraf buluşunu, herkesle paylaşırken, sözü geçen, saygın bir milyar kişiye ulaşan bir gerçeğe dönüştü ve bu son sürat kişiler, “başarısızlıkla” hızla gidilen inanılmaz yolda, biz, tasarımcılar, geleceği Marconi şekillendiriyoruz. Bizler yalnızca Web sitesi tasarlayıp, Web birbirlerine, sonuçlanacağını bu söylüyordu. buluşun Daha sonra geldi 1800’lerin sonunda. Radyoyu tanıştırdı insanlıkla. Royal Soci- uygulamaları ety başkanı Lord Kelvin “radyonun bir geleceği olamaz” dedi İsviçre’deki çevre aktivistine, bulunduğu köydeki balıkların aynı yıllarda. Ne kadar yanıldığını, ona, insanların bilgiye çevre ulaşmasındaki susuzluk ve yıllar gösterdi. Yine aynı yıllarda, Vietnam’daki yine aynı yanlış tahminler, Graham Bell’in telefon icadı için göremeyeceği Mısır piramitlerini gezmesini; Boston’daki bir üretmiyoruz. kirliliği yüzünden bir kız Bizler, nasıl Çin’deki öldüğünü çocuğunun, hayatı bir insanın, anlatmasına; boyunca hiç yapılıyordu. Öylesine ki A.B.D başkanı Hayes bile, böyle bir profesörün, Almanya’daki meslektaşı ile birlikte kansere çözüm ürünü bulmalarına; TÜBİTAK’taki bir araştırmacının, İnsan Genomu kullanmayacağını söylüyordu konuşmalarında.1920’lerde televizyonla tanıştı Amerikalılar. haritasını okumasına; bir başkasının iş, diğerinin eş bulmasına Daha önceki bilginin paylaşımındaki gelişmelerden de tahmin yardımcı oluyoruz. edebileceğiniz gibi, birçok kişi bu icadın da finansal olarak hiçbir getirisi olmayacağından söz ediyordu. Şu an bilişimin, bilginin paylaşımında Internet bireylerin, şirketlerin, noktadayız. Hayal kurmayı bildikçe, hayallerimizi gerçeğe dönüştürmeyi hedef edindikçe, geleceği şimdiden gördükçe, yepyeni bir tasarladıkça, ürettikçe, yenilikleri takip ettikçe, bizler, toplulukların, yarınları şekillendirmeye devam edeceğiz. Artık, biz, bilişim toplumların hayatını değiştiriyor ve bütün bunlar öylesine çalışanları, karar veriyoruz bilginin nasıl paylaşıldığına, nasıl hızlı gelişiyor ki, bizler, hayalperestlik hızımızla bile bu üretildiğine, nasıl ulaşıldığına. Bizler konuşuyoruz, geleceğin gelişmelere yetişemiyoruz bazen. Fakat buna rağmen, Time dilini şimdiden. dergisi, yazarı Philips Emler-DeWitt, 1994’de Internet’in, ticari bir amaçla makalesinde. 70 kullanılamayacağını yazıyordu meşhur NewsWeek dergisi yazarı Christopher Stoll ise, 1995’de ki makalesinde, Internet’in telefon sisteminden çok farklı olmadığını, bir Web sitesi sahibi olmanın, gerçek dünyada hiçbir anlam ifade etmediğinden bahsediyordu. Bu tip akortsuz sesleri halen duymak mümkün günümüzde! Altı üstü tasarım diyenleri duymak, sırf “bizim de olsun, telefon numaramızı koyarız” diye Web sitesi sahibi olanları görmek müm- Fakat halen gideceğimiz çok yol var. Bugün yalnızca Türkiye’nin yüzde 15’i sunduğumuz bilgiye ulaşabiliyor. Bugün dünyada 300 milyon çocuk, bilgiye aç, bilgiye ulaşmaktan yoksun. Bizler, WWW’nin mucidi Tim Berners-Lee’nin vizyonunu yani herkes tarafından ve her türlü araç ile erişebilir bilgi hayalini gerçekleştirebilecek kişileriz. T.E. Lawrence (nam-i diğer Arabistanlı Lawrence), Seven Pillars of Wisdom kitabında şöyle yazıyor 74: kün. Teknoloji Kimin Umurunda? 73 Teknoloji Kimin Umurunda? 205 Herkes rüya görür ama herkesin rüyası eşit değildir. O, gece rüya görenler, sabah kalktıklarında, her şeyin bir rüyadan ibaret olduğunu ve gördüklerinin gerçek olmadığı anlarlar. Fakat o, gündüz rüya görenler, tehlikeli insanlardır. Çünkü, o gündüz rüya görenler, gözleri açık olduğundan, gördükleri rüyaları gerçek yapabilirler. Gözleriniz açık rüya görün. Şimdiden, yarını değil, yarından sonraki günleri görmeye çalışın. Gelecek, ütopyalardan oluşuyor olabilir, ta ki o gelecek, takvimde görünen bir gün kareciği haline gelene kadar. Siz o geleceğe hazır mısınız? Teknoloji Kimin Umurunda? 208 Dizin deneyim tasarımı ............. 71 genişletilebilme .............. 117 deneyime odaklanan bakış açısı .............................. 76 gerçek kullanıcı davranışları . 93 gerçek kullanıcı .............. 107 3 Rakam Kuralı ................ 60 aynı dili konuşmamak ......... 54 DENIM .......................... 132 gerçek kullanıcı hedefleri .... 93 aesthetic-usability effect .... 80 barikatlar ..................... 115 desen .......................... 108 gerçek müşteri profilini bulmak .............................. 92 akılcı tasarım ................. 189 başarı rakamı ................. 188 dışsal sorunlar ................. 17 albeni .......................... 140 başarısız denemeler ........... 27 Altın Oran ...................... 80 başarısızlıkla sonuçlanan projeler ..................... 33 doğal ortamda yapılan görüşmeler ................ 95 gerçek müşteriler .............. 42 alışveriş sitesi ................ 185 doğru ziyaretçi ................ 64 Bascuda ....................... 189 dokümansız fonksiyon ........ 35 gerçekçi ana hedef ............ 60 amaç tespit süreci ............ 56 amaç tespiti ................... 52 Behavioral Design ............ 149 Dreamweaver ................. 132 geri-bildirim süreci .......... 129 Amazon.com ......... 25, 99, 175 bilgi ........................... 137 düğmeler ...................... 153 golden ratio .................... 80 ana müşteri grubu ........... 108 bilgi çağı ........................ 14 Ebay ...................... 25, 195 Google ................. 21, 25, 46 ana sayfa linkleri ............ 119 bilgi ekonomisi ............... 202 eğilim diyagramı tekniği .... 121 bilgi mimarlığı ........... 38, 171 Emotional Design ............. 149 görsel gelişim ................ 140 ana senaryo ................... 111 animasyon ..................... 145 bilgi üretimi .................. 136 en çok aranan kelimeler ..... 67 görsel tasarım elementleri ... 24 anlam farklılıkları ............ 116 bilgilerin ve fonksiyonların bulunması ................ 121 en çok tıklanan sonuç ........ 67 görsellik ....................... 149 erişebilirlik ................... 116 bilginin organize edilmesi .. 121 erişilebilirlik ....... 17, 116, 139 görünüş, fonksiyonu takip eder .............................. 80 bilginin şekillenmesi .......... 46 estetik tasarım ................ 81 görüşme metodu ............... 93 bilgiye ulaşım .................. 46 görüşme teknikleri .......... 121 bilişim sektörü ............... 202 Estetik-Kullanılabilirlik Efekti .............................. 80 Biomimetri ...................... 25 e-Ticaret ....................... 65 görüşme, grupta liderlik ...... 94 birebir görüşme ................ 94 e-ticaret, sanal alışveriş sitesi ............................. 185 Apple ..................... 88, 138 araç bilgisi ............... 83, 169 arama kelimeleri .............. 67 arama kutusu, site içi ........ 64 arama motorları .............. 188 arama motorlarının istatistikleri ............... 67 arama motoru ................. 66 bitiriş rakamı ................. 188 arama motoru kayıtları, site içi ............................. 170 blueprint ........................ 87 arama motoru optimizasyonu ............................. 188 bölümlere verilmesi gereken isimlerin bulunması ..... 119 boşluk kavramı ................. 82 arama, en çok aranan kelimeler .............................. 67 bütçeyi ve/veya zamanı aşarak bitirilebilmiş projeler .... 33 arama, en çok tıklanan sonuç 67 cazibe ......................... 140 arama, site içi ................. 66 cazibeli tasarım ................ 78 araştırma toplantıları ........ 55 cep ajanı ........................ 12 araştırma toplantısı .......... 54 çerçeve tasarım .............. 140 arayüz ......................... 139 CMS ............................ 157 arayüz tasarım kılavuzu ..... 138 conversion rate .............. 188 aşık ............................ 192 Cost-Benefit Model ............ 81 ateşleyici kelimeler ... 64, 119, 141, 188 deneyim .................... 16, 76 deneyim hedefi .............. 108 Teknoloji Kimin Umurunda? e-ticaret, sanal ticaret modelleri .................. 46 Evangelist ..................... 191 FOB yöntemi .................. 159 fokus grupları ................. 121 fonksiyonların ve bilgilerin bulunması ................. 121 fonksiyonun işleyebilirliği ... 80 fonksiyonun kullanılabilirliği 80 forms follows function ....... 80 gelecek nesil müşteriler ..... 49 geleneksel kurallar ........... 84 geleneksel satış zihniyeti .... 65 geleneksel üretim ............ 202 genel varsayım modeli ....... 89 gerçek ziyaretçi ................ 64 geri-bildirim döngüsü ......... 72 görsel tasarım ................ 149 görüşme, fokus grupları .... 121 görüşme, ilk .................... 54 görüşmeler, doğal ortamda yapılan ...................... 95 görüşmeler, kullanıcı ... 68, 94, 120 grafik .......................... 145 grafikler ................ 144, 148 grup görüşmeleri ............... 94 grupta liderlik .................. 94 günlük iletişim modeli ...... 144 güven .......................... 175 güven duygusu ................. 78 güvenilirlik ................ 24, 72 hata mesajları ............... 179 hedef bilgi ................. 82, 89 hedef rakam .................... 61 hedef senaryo ................ 111 Teknoloji Kimin Umurunda? 209 hit .............................. 168 katılımcı ...................... 122 HTML ............................ 14 kelimeler ..................... 144 IBM Bluepages ................ 155 kişisel varsayım modelleri .... 89 içeriğin tasarımı ............. 141 kişiselleştirilmiş reklam ...... 51 içerik .............. 137, 141, 145 kişiselleştirilmiş siteler ....... 99 içerik sistemi satın almadan önce yapılması gereken işlemler ................... 158 kontrolü elde tutmak ......... 21 210 kullanıcılarının ihtiyaçlarını anlamak .................... 85 menü oluşturma süreci ...... 121 kullanıcının anlamadığı terimler ................... 115 mimari plan .................... 87 kullanıcının izlediği sayfalar 62 mikro site ....................... 99 mobilite ......................... 28 Moore Kanunları ............. 136 kullanıcının sitede hangi bilgileri aradığını bulmak 67 Mustafa Akgül .................. 18 kullanıcının tahmin yeteneğinin azaltılması ................ 169 müşteri ............... 42, 93, 108 müşteri anketleri .............. 61 müşteri baskıları ............... 31 kullanıcı ............. 93, 108, 168 kullanıcının uygulama bilgi seviyesi .................... 84 içerik yönetimi ............... 155 kullanıcı amaç ve hedeflerinin tespiti ....................... 62 kullanıcının uygulama ve araç bilgisi....................... 94 müşteri memnuniyeti ... 50, 72, 180 içerik yönetimi yazılımı ..... 157 kullanıcı beklentileri .......... 89 kullanıcı beklentisi ............ 46 kullanıcının Web sitesinde kontrol sahibi olmaması 167 NetFlix ..................... 48, 72 içsel tasarım .................. 149 içerik stratejisi ............... 159 içerik yönetim sistemi ....... 157 içerik yönetim stratejisi .... 157 kopukluk ........................ 32 kötü tasarlanmış Web sitesi .. 24 kredibilite ...................... 24 İdefixee ....................... 189 kullanıcı davranış desenleri .. 94 ikincil senaryolar ............ 111 kullanıcı deneyimi ....... 21, 180 ilk görüşme .................... 54 kullanıcı deneyimini maksimize etmek .................. 39, 46 ilk Web sitesi .................. 18 ilk Web tasarımcısı ........... 18 Internet terimleri ............ 146 Inukshuk ....................... 173 iPod ................... 79, 88, 171 işaretleme dili ................. 14 işlev tasarımı ................. 149 kullanıcı-odaklı davranış .... 167 kullanıcı-odaklı deneyim ..... 76 kullanıcı-odaklı site ......... 168 kullanıcı-odaklı Web siteleri ....................... 104, 139 onaylama süreci ............... 32 kullanıcı deneyimini şirket yönetimine anlatmak ..... 57 kullanıcı-Web davranışları ... 38 kullanıcı gibi düşünmek ....... 85 kullanıcı-odaklı Web sitesi ... 99 kullanılabilirliği şirket yönetimine anlatmak..... 57 planlar .......................... 87 portal siteleri .................. 99 istatistik programları ......... 63 kullanıcı hedefleri ............. 94 kullanılabilirlik araştırması .. 78 istatistik yazılımları .......... 63 kullanıcı hedeflerinin ortaya çıkarılması ................. 93 kullanılabilirlik hataları ..... 129 iyi bir Web sitesi oluşturmak 76 kullanıcı memnuniyeti .. 22, 24, 25 iyi tasarım ..................... 79 kullanıcı odaklı sistem ........ 46 kağıt prototip oluşturmak .. 131 kullanıcı senaryoları..... 73, 99, 104, 108, 142, 189 kalıcılık ......................... 25 Kariyer.net..................... 25 karşılaştırma .................. 187 piramit ........................ 137 plan aşamasında fikir değiştirmek ................ 57 kullanıcı grubu ............... 122 kullanıcı istatistikleri ......... 61 Phi ............................... 80 kullanıcıyı tanımak .... 169, 171 işlevsellik ............... 139, 149 kağıt prototipleri ............ 128 ölçülebilir rakam .............. 60 kullanıcı deneyimini oluşturabilecek ortamı yaratmak ................... 74 kullanılabilirlik ... 17, 116, 140, 189 kalıcı ziyaretçiler ............. 64 olasılık tasarımı ........ 179, 189 ölümcül insan-bilgisayar ilişkisi ............................ 178 işlevsel tasarım .............. 149 istatistiksel verilerinden çıkarılabilecek sonuçlar . 67 Office programı sürümü ...... 40 Kullanıcı-Odaklı Tasarım ..... 44 kullanıcı görüşmeleri .... 68, 94, 120 istatistikler ................... 170 müşteri görüşmeleri ........... 94 kullanılabilirlik mühendisiliği 82 kullanılabilirlik testleri .. 61, 68 kullanım kılavuzları .......... 151 kullanım sonuç hedef ........ 108 popülarite ...................... 77 portal yönetimi .............. 156 portallar ........................ 46 potansiyel kullanıcı görüşmeleri .............................. 94 proje aşamaları ................ 32 proje bütçesinin geri dönüş rakamı .................... 107 kurallar, Web sektörü ........ 20 proje çalışanları ............... 32 logo ............................. 89 proje hataları .................. 31 kullanıcı testleri ............. 120 Macromedia Dreamweaver .. 132 proje planı ...................... 32 kullanıcılar ................... 106 Maliyet-Kazanç teorisi ........ 81 proje tanımı ............... 31, 52 kullanıcıları izlemek ........ 153 marka ........................... 77 proje tasarımı .................. 52 kullanıcıların bıraktığı izler .. 62 mental model .................. 88 projenin başarısı ............... 32 menü adlarının oluşturulması ............................. 121 projenin bitiş zamanı ......... 32 kart sıralama tekniği .. 112, 121 Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 211 projenin bütçesi .............. 32 site içi arama .................. 66 projenin hedefi ................ 32 site içi arama motoru kayıtları ............................ 170 prototip ....................... 128 rasyonel davranış teorisi .... 198 resimler ........... 145, 148, 153 ROI ............................. 107 rol yapma tekniği ............. 73 sadakat ......................... 25 sanal alışveriş sitesi ......... 185 sanal deneyim .. 15, 21, 47, 48, 50, 76, 149 sanal dünya ................... 201 sanal sözleşme ................ 48 sanal ticaret modelleri ....... 46 satın alma ..................... 142 şema ........................... 126 senaryo .................. 101, 111 senaryo tekniğinin geleneksel proje yönetim şeklinin içine sokulabilmesi ............. 111 212 teknolojiye odaklanan bakış açısı ........................ 76 terimler ....................... 120 Web projesi..................... 52 Web sitesi kullanıcısının hedefleri ................... 44 site-içi arama kutusu .......... 64 tetik kelimeler ... 64, 119, 141, 188 Web sitesinde hareket eden kullanıcıların bıraktığı izler .............................. 62 site-içi arama motorları ...... 64 tıklama arzusu ................ 142 Web sitesindeki iletişim .... 144 site-içi ürün yorumu ......... 176 Tim Berners-Lee ........ 18, 116 sitenin başarısı ................. 64 toplantı öncesi araştırma .... 55 Web sitesinin hedefini iyi anlamak .................... 44 sitenin başarısını en çok etkileyen öğe .............. 78 topluluk kararları ............. 94 trafik .......................... 168 sitenin kullanıcı memnuniyeti24 Web sitesinin ziyaretçiler tarafından nasıl kullandığı konusunda bilgi edinmek . 62 tüketici modeli ............... 190 siteye ziyaretçi çekmek ...... 64 Web tasarımcısı ................ 14 tüketici yorumları ........... 176 siteyi kullanıcılara açmadan önce ......................... 51 Web tasarımı ........ 14, 80, 198 turist ziyaretçiler ............. 64 Winchester Malikanesi ........ 34 sorun ............................ 61 Türkiye’de erişilebilirlik barikatları ................ 116 www.sikayetimvar.com ....... 55 sosyal ağ ...................... 171 üçüncül senaryolar ........... 111 standartlar ................... 204 ürün detay sayfaları ......... 185 yapım tekniğine bakış açısı ... 76 standartlar, Web sektörü ..... 20 yazılımcı ...................... 136 site içinde kullanılan terimler ............................ 120 testler ......................... 121 yapıdaki anlam farklılıkları 116 yardım bilgileri .............. 165 senaryo, hedef ............... 111 stres ........................... 162 ürün ile ziyaretçi arasında duygusal bir iletişim kurmak ............................. 155 senaryo, ikincil ............... 111 şu anki bilgi .............. 82, 169 ürün yorumu, site içi ........ 176 yeni ekonomi ................. 204 senaryolar, kullanıcı ..... 73, 99, 104, 108 sunulacak bilginin organize edilmesi .................. 121 uygulama bilgisi ............... 83 yeni istekler .................... 32 uzman görüşleri ............... 93 Yeni Web ...................... 167 senaryolar, üçüncül .......... 111 süreç şeması .................... 31 varsayım modeli ............... 88 yeni Web modeli ............... 46 ses ............................. 145 tahmin ........................ 168 yerli ziyaretçiler ............... 64 ses tonu ....................... 144 taksitli alışveriş ................ 84 varsayımları gerçek kullanıcı verileri haline getirmek . 67 yöneticiler ...................... 74 sesler .......................... 144 tartışma forumları ........... 175 Vasa Savaş Gemisi projesi ... 28 Yonja ............................ 25 sihirbazlık ...................... 76 tasarım ......... 77, 79, 129, 139 vatandaş gazeteciliği ......... 47 yüzde 1 etkisi .................. 97 sikayetimvar.com ............ 175 tasarım aşamasındaki plan sürecindeki sıralama yanlışlıkları .............. 121 verimli görüşmeler ............ 95 zaman ........................... 60 simgeler ....................... 153 sınıflandırma ................. 113 sıralama yanlışlıkları ........ 121 şirket bürokrasisi ............ 117 şirket hedefleri ............... 44 şirket içi yapıyı Web sitesine taşıma ..................... 118 şirket politikasında tutarlılık metodu .................... 170 site haritası ................... 132 stratejik planlama ............. 57 yardım sayfaları ......... 66, 151 visceral design ............... 149 zaman-para-yaratıcılık ...... 118 vizyon .......................... 71 ziyaretçi ....... 21, 62, 108, 136 ziyaretçi çekebilmek .......... 64 tasarım öğesinin fonksiyonu .. 80 vücut dili ...................... 144 tasarım projesi ............... 111 Web 1.0 ........................ 21 ziyaretçi sayısı ................. 64 tasarım süreci .................. 52 Web 2.0 .............. 21, 46, 167 ziyaretçi tipleri ................ 63 tasarımcı ...................... 136 Web içeriği .................... 141 tasarımcılara düşen görevler . 54 Web içindeki ayak izleri ..... 62 ziyaretçinin satın-alım maliyeti ............................ 189 taşınabilirlik .................... 28 Web istatistik programları ... 63 ziyaretçinin siteye maliyeti 189 tavsiye kutusu ................ 175 Web portalları ................. 21 teknoloji ................... 16, 75 Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 214 Ben elemanlığı. (Esasında satış elemanlığı ben 5 yaşında iken başladı. Bir kutu çikolata satıp, kazandığım para ile o çok Hiç kendiniz hakkında bir yazı yazmaya çalıştınız mı? Özgeçmiş yazmaktan en az 10 kat daha zor. Bakalım, bir istediğim oyunca plastik yılanı aldım.) Yıllar sonra, ilk Internet bağlantımı satın aldım ve deneme yapacağım fakat 11 yaşındayken kamp ateşi üzerine Internet’e aşık oldum. Sanata olan tutkum yeniden geri döndü. yanlışlıkla oturup popomu yaktığım zamanı ve her gün pırasa İlk tasarımını yaptığım Web sitesi kötü yazılmış HTML ve yediğim kreş yıllarını atlamak istiyorum. (Eğer bir sakıncası tahta fon resminden oluşuyordu ama yine de ilk deneme için yoksa.) fena sayılmazdı ve bu ilk deneme benim Web için olan tutkumu Sanata olan ilgim küçük yaşlarda başladı. 5 yaşında iken ayakkabı boyacısı olmak istiyordum. Bu sanırım benim renklere olan tutkumun bir kanıtı olmalı. Halbuki o dönemde itfaiyeci, polis ve süper kahraman (özellikle Süperman ya da Zagor) olmak çok cazipti fakat yaratıcı bir karaktere sahip olmak beni hiç terk etmedi. Yaratıcılık duygusu lise yıllarında daha da şekillendi içimde. Sanat ve edebiyat ile ilgili dersler beni oyunculuğa itti (sınıfın en güzel kızının da tiyatroyla ateşledi. İşte o gün bugündür, bilişim sektörü içinde çalışmaktayım. Nerdeyse 9 yıl olmuş, Internet değişmiş, yaptığım işin şekli, ismi değişmiş ve ama değişmeyen tek şey benim halen o ilk gün ki heyecanı taşımam. Bir şeyi, her gün, saatlerce, haftalarca, aylarca ve yıllarca yapıp, yorulmadığınız zaman bilmelisiniz ki, siz, yaptığınız işten zevk alıyorsunuz. İşte buradayım ve yaptığım işe AŞIĞIM. Hayatımda ki üç kişi benim için dünyadan bile daha ilgilenmesinin bununla hiçbir ilişkisi yoktur. Zaten okulun en değerlidir. Bu kişilerden biri eşim Jennifer, diğerleri ise güzel kızı – o dönemde okul müdür yardımcısının bana verdiği kızlarım Jayda ve Aliya. – “tren yolu” saç modelli bir kişiye bakacak kadar çaresiz Sanat ve yaratıcılık ile ilgili aldığım sinyallere rağmen, üniversitede iktisat bölümünde okuyup, mezun oldum. İktisat bölümünden mezun olduktan sonra ki düşüncem, İstanbul’da ekonomist Eğer benimle iletişim olarak çalışmak, büyük bir şirketin isterseniz, oradan bir e-posta gönderebilirsiniz. Sizden haber almaktan memnun olurum. Yeniden görüşmek üzere. genel müdürlüğünü yapıp çok para kazanmak ve daha sonra bu para Mehmet Doğan sayesinde her şeyi bırakıp, hayatımın geri kalan kısmını dünyayı kurmak www.altiustutasarim.com Web sitesini ziyaret edip, bana değildi). gezerek geçirmekti fakat hayatın akışı benim planlarıma uygun bir şekilde gelişmiyordu. Kısa zamanda ekonomiden nefret ettim. Para ile uğraşmanın (özellikle diğer kişilerin paraları) ve takım elbise-kravat giymenin bana uygun olmadığını anladım. Web tasarımına girmeden önce birçok değişik işte çalıştım. Radyo programcılığı, TV komedi program sunuculuğu, satış Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 216 Notlar **Aşağıdaki notlar içinde verilen tüm Web sitesi adresleri, 27 Mart 2006 tarihinde kontrol edilmiş ve hepsinin çalıştığı görülmüştür. I – ALTI ÜSTÜ TASARIM Bizim sektörün dışında... Veen, Jeffrey. "The Art & Science of Web Design." : New Riders Press, 2000. sayfa 17 Hakan ve Ceyda arasında, gelecekte geçen bu senaryo, James Hendler, Ora Lassila ve Tim Berners-Lee’nin Mayıs 2001 tarihinde Scientific American’da yayınladığı “Semantic Web” makalenin giriş kısmının Türkçe adaptasyonudur. Kişisel iletişim: Doğan, Mehmet. “Request for Permission.” E-posta gönderilen kişiler Tim BernersLee, James Hendler, Ora Lassila. 17 Mart 2006. 1 2 En başarılı golfçulardan birinin zenci olduğu söylemi, Tiger Wood’un 1996’da yılın sporcusu seçilmesi ve PGA gibi en prestijli golf turnuvasını 2 defa kazanması gerçeğine dayanmaktadır. En uzun boylu Çinli basketbolcü tabiri ise, Houston Rockets’da oynayan Yao Ming’nin, 2 metre 29 cm boyunda olması gerçeğine dayanmaktadır. Plüto’nun gezegen olup olmadığı konusunda ayrıntılı bilgi <news.bbc. co.uk/1/hi/magazine/4737647.stm> ve <imagine.gsfc.nasa.gov/docs/ ask_astro/answers/pluto.html> adreslerinde bulunabilir. Internet’in ilk sanal şöhreti, Mahir Çağrı’dır. Bu konuda detaylı bilgi almak için <en.wikipedia.org/wiki/Internet_phenomenon> adresine göz atabilirsiniz. Internet’in en popüler korsanlarından (hacker) biri, iskorpitx takma isimli bir Türk’tür. Bu bilgi <www.zone-h.org/en/ hallofshame/special> adresinden alınmıştır. Internet’te ilk defa SPAM e-posta gönderen kişi (ticari amaç dışında), Serdar Argıç’tır. Bu konuda daha fazla bilgi almak icin <en.wikipedia.org/wiki/Serdar_ Argic> adresine göz atabilirsiniz. Bu konu ve söylem, Joel Garreau’nun Radical Evolution adlı kitabında detaylı bir şekilde açıklanmaktadır. Garreau, Joel. “Radical Evolution : The Promise and Peril of Enhancing Our Minds, Our Bodies -- and What It Means to Be Human.”: Doubleday, 2005. sayfa 6. 3 Teknoloji Kimin Umurunda? Wells, Spencer. “The Journey of Man: A Genetic Odyssey.”: Random House, 2003. sayfa 59 4 5 Tim Berners-Lee. Wikipedia 22 Mart 2006. <en.wikipedia.org/wiki/ Berners-Lee>. 6 Internet World Stats Web sitesine göre, Mart 2006 ayı itibariyle dünyanın nüfusu 6 milyar 500 milyon ve Internet kullanıcı sayısı ise 1 milyar 20 milyondur. <www.internetworldstats.com/stats.htm>. II - PROJE TASARIMI Eğer projenizin başarılı... Bloch, Arthur. “Murphy's Law : The 26th Anniversary Edition.” 26 ed. : Perigee Trade, 2003. sayfa 28 7 Hall, Mark. “Is Beauty the new usability attribute?” UI Design Newsletter Ekim 2005 8 Fogg, B.J. ”Prominence-Interpretation Theory: Explaining How People Assess Credibility.” Stanford Persuasive Technology Lab, Stanford University, 2002. <www.webcredibility.org/pit.html> 9 Benyus, Janine. “Biomimicy: Innovation Inspired by Nature.” Perennial Publishers, 2002. 10 Vasa hakkında detaylı bilgi <www.vasamuseet.se/Vasamuseet/Om/ Skeppet.aspx?lang=en> adresinde bulunabilir. 11 Standish Group (1994). “The CHAOS Report”. Rapor <www.standishgroup.com/sample_research> adresinde incelenebilir. 12 Boehm, B W. “Software Engineering Economics.” Prentice-Hall, 1981. 13 Winchester Malikanesi hakkindaki diger ilginc bilgiler <www.winchestermysteryhouse.com/facts.html> adresinde bulunabilir. III - AMAÇ ve HEDEF TASARIMI Sizin, müşterileriniz ile... Danah Boyd. Mart 2006 tarihli eTech 06 konferansı, G/Localication: When Global Information and Local Interation Collide sunumundan. <www.danah.org/papers/Etech2006.html> Teknoloji Kimin Umurunda? 217 218 14 CD araba kullanım kılavuzu yalnızca Audi A3, A6 ve A8 modellerinde mevcuttur. “Dee Hock on Management” makalesinde (Ekim/Kasım 1996 sayı no. 5, sayfa 79) yer verilmiştir. 15 25 Vincente, Kim. “The Human Factor; Revolutionizing the Way People Live with Technology." Taylor and Francis, 2004. sayfa 14, 15. 16 Bu bilgiler, Microsoft Office User Experience Team uzman program müdürü Jensen Harris’in, 13 Aralık 2005 tarihinde BayCHI’da verdiği “Beyond Menus and Toolbars in Microsoft Office” sunumdan alınmıştır. <www.baychi.org/calendar/20051213/> 17 Broze, Matt and Gronseth, George. “Sea Kayaker's Deep Trouble: True Stories and Their Lessons from Sea Kayaker Magazine.” International Marine/Ragged Mountain Pres, 1997. 18 Allen, David. “Getting Things Done : The Art of Stress-Free Productivity.” Penguin 2002. sayfa 17. 19 “SPK’dan Internet’ten ‘yalan yorum’a ceza.” Hürriyetim 19 Mart 2006. < www.hurriyet.com.tr/ekonomi/4106241.asp?m=1&gid=69> Spool, Jared M., Christine Perfetti, and David Brittan, “Designing for the Scent of Information.” Kasım 2004. 26 “Chicken Sexing.” Wikipedia 12 Mart 2006. <en.wikipedia.org/ wiki/Chicken_sexing> 27 “Wal-Mart Ends Online Video Rentals and Promotes Netflix.” New York Times 20 Mayıs 2005. <www.nytimes.com/2005/05/20/business/ media/20movie.html> 28 Staples şirketinin “Bu çok kolay” pazarlama Web sitesi: <www.staples.com/sbd/cre/marketing/easybutton/> 29 British Telekom şirketi, “güvenililirlik” özelliğini şirketin işletim vizyonu olarak benimsiyor. <www.btplc.com/ Societyandenvironment/Socialandenvironmentreport/Businessprinc iples/Visionandvalues/Visionandvalues.htm> 30 “John Parr (soldier).” Wikipedia 22 Ocak 2006. <en.wikipedia.org/ wiki/John_Parr_%28soldier%29> Sovereign Bankasının müşterilerine sunduğu “kırmızı halı” sözleşmesi Web versiyonu <www.waypointbank.com/personal/customer_service/ red_carpet.asp> adresinde görülebilir. 21 31 20 Turist ve yerli ziyaretçiler terimi, Web tasarım anlamı içinde ilk defa, Reading Virtual Minds kitabının yazarı ve kullanılabilirlik uzmanı Joseph Carrabis tarafından kullanılmıştır. 22 Dinamik link yaratıcı terimi, kullanılabilirlik uzmanı ve UIE şirketinin sahibi Jared Spool tarafından 13 Ekim 2005 tarihinde, UEI10 konferansında “Scent, Search, and the Pursuit of User Happiness” adlı sunumunda kullanılmıştır. 23 “At Talbots, a search for increased web sales pays off.” Internet Retailer 13 Agustos 2002. <www.internetretailer.com/internet/ marketing-conference/89134-At-Talbots-a-search-for-increased-websales-pays-off.html> 24 Susan Greenwood. “E-commerce report: Good web site design can lead to healthy sales.” In The New York Times, Agustos 30 1999. IV- POTANSİYEL TASARIMI Yenilikçi fikirleri... Dee Hock, VISA şirketinin kurucusudur ve bu söze, M. Mitchell Waldrop’un kaleme aldığı WIRED dergisinin Teknoloji Kimin Umurunda? Lubove, Seth. “Food Porn." Forbes Magazine Şubat 2005, Kapak Haberi. 32 Salter, Chuck. “Calling JetBlue.” Fast Company Mayıs 2004, 82 ed.: Web versiyonuna özel <www.fastcompany.com/magazine/82/ jetblue_agents.html> 33 Swiss, Jamy Ian. “Shattering Illusions: Essays on the Ethics, History, and Presentation of Magic." : Hermetic Press, 2002. 34 “Hülya’nın güzelliğine bilimsel onay." Hürriyetim 31 Mayıs 2000. <arsiv.hurriyetim.com.tr/hur/turk/00/05/31/yasam/08yas.htm> 35 Boşluk, araç bilgisi, uygulama bilgisi terimleri, kullanılabilirlik uzmanı ve UIE şirketinin sahibi Jared Spool tarafından 15 Ekim 2004 tarihinde, UEI9 konferansında kendisinin sunduğu açılış konuşmasında kullanılmıştır. 36 Resimde görülen 1954 yapımı “2004 yılında kişisel bilgisayar” modeli, birçok makale, sunum, konuşma ve kitapta sembol olarak kullanılmakta olup, tamamen bir hayal üründür. RAND şirketinin Teknoloji Kimin Umurunda? 219 220 böyle bir tasarımı mevcut değildir. Daha fazla bilgi için <www.snopes.com/ inboxer/hoaxes/computer.asp> 44 37 45 Bornstein, David. “How to Change the World : Social Entrepreneurs and the Power of New Ideas.” : Oxford University Press, 2004. sayfa 259 V- TASARIMCININ ALET KUTUSU Evren hikayeler... Muriel Rukeyser (1913-1980), şair. ABD. “The Speed of Darkness", 1958. kısım 9, satır 3-4. 38 Asch, Solomon E., “Effects of group pressure upon the modification and distortion of judgment.” Carnegie Press, 1951. 39 Elliott, Richard ve Elliott, Nick Jankel (2003); “Using ethnography in strategic consumer research”; Qualitative Market Research; 6, 4; s. 215. Blogistan’dan alınmıştır. Özata, Zeynep (2005); “Etnografik Tüketici Araştırmaları.” <www.zeynepozata.org/index.php?op= ViewArticle&articleId=105&blogId=1> 40 Head, Alison J. “Personas: Setting the Stage for Building Usable Information Sites." Online! Temmuz 2003. <www.infotoday.com/ online/jul03/head.shtml>. 41 Bu bölümde yer alan grafik ve fikirler, Jeffrey Veen’e aittir. Jeffrey Veen’in izniyle bu fikir ve grafiklere, kitapta yer verilmiştir. Doğan, Mehmet. “Permission Request." E-posta gönderilen kişi Jeffrey Veen. 17 Mart 2006. 42 Berners-Lee, T. “Semantic Web Road Map." Eylül 1998. <www.w3.org/DesignIssues/Semantic.html>. 43 Thompson, Jerry. “Slammin' Iron: Rebuilding the World." The Passionate Eye. CBC, Fredericton. Broadcast. 13 Nisan 2005 <www.cbc.ca/passionateeye/slamminiron.html>. VI- BİLGİNİN TASARIMI Riegle, Dr. Rod. “Education in the Information Age." 2004. <www.coe.ilstu.edu/rpriegle/wwwdocs/educationinfoage.htm>. 2004 yılı T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu istatistikleri. <www.die.gov.tr/yillik/25_Bilim.pdf> 46 Østergaard, Dr. Simon. “Mine-sniffing Plants." ACF Newsource Ekim 2004. <www.acfnewsource.org/science/mine_sniffing_ plants.html> 47 Swets, Paul W. “The Art of Talking So That People Will Listen : Getting Through to Family, Friends & Business Associates." : Fireside, 1986. sayfa 59 48 Loftus, E.F. ve Palmer, J.C. “Reconstruction of auto-mobile destruction: An example of the interaction between language and memory." Journal of Verbal Learning and Verbal Behaviour, 13, 585 -589, 1974. VII- DENEYİM TASARIMI Biz o düğmelerin.... Vincente, Kim. “The Human Factor; Revolutionizing the Way People Live with Technology." : Taylor and Francis, 2004. sayfa 34 49 Spool, Jared. “Re: SIGIA-L: The Back Button is Evil! (or is it???)." Online posting. 19 Şubat 2001. SIGIA-L. <www.infoarch.org/lists/sigia-l/0102/0396.html>. 50 “Consumer Reports: Most reliable cars.” CNNMoney 8 Kasım 2004. <money.cnn.com/2004/11/08/pf/autos/cr_auto_reliability> 51 Norman, Donald A. “Emotional Design: Why We Love (Or Hate) Everyday Things.” : Basic Books, 2003. 52 Joyce, Erin. “Study: Content Management Tools Fail." 03 Şubat 2003. A.T. New York. <www.atnewyork.com/news/article.php/1690881>. Araştırma raporu <www.jupiterresearch.com/bin/item.pl/research: concept/79/id=94383/> adresinden satın alınabilir. Naziler savaş... Alexander, Jane. “Jane Alexander - on her 53 leadership of the National Endowment of the Arts." Gale Group. Zinkle, Ocak 1994. <www.zinkle.com/p/articles/mi_m1285/is_n7_v24/ ai_16097892>. 54 Teknoloji Kimin Umurunda? “Spanish flu." 28 Mart 2006. Wikipedia. <en.wikipedia.org/wiki/ Spanish_Flu>. Sapolsky, Robert M. “Why Zebras Don't Get Ulcers." 3. ed. : Owl Books, 2004. Teknoloji Kimin Umurunda? 221 222 55 Anderson, Chris. “The Long Tail." Wired Magazine. Ekim 2004. <www.wired.com/wired/archive/12.10/tail.html> 64 56 65 Inukshuk terimini, Web tasarımı içinde ilk defa, kullanılabilirlik uzmanı ve UIE şirketinin sahibi Jared Spool, 15 Ekim 2004 tarihinde, UEI9 konferansında kendisinin sunduğu açılış konuşmasında kullanmıştır. Brosnan, S., ve de Waal, Frans. 2003. Monkeys reject unequal pay. Nature 425:297-299. Timeline. < www.rgs.edu.sg/aec/timeline3.html>. 66 Vincente, Kim. “The Human Factor; Revolutionizing the Way People Live with Technology." : Taylor and Francis, 2004.sayfa 19 Singapur ve Malezya sıralaması, Dünya Bankası 2001 Yayını, “2002 Dünya Gelişim Raporu” dosyasından alınmıştır. Singapur’un bilişim milli mücadelesi, Lee Kuan Yew’in “From Third World to First: The Singapore Story 1965-2000” (Singapore Press, 2000) kitabında detaylı olarak incelenebilir. 58 67 57 Enos, L. “Report: E-Holiday Glitches Could Cost $15B." ECommerce Times, Ekim 17, 2000. Rapor www.ecommercetimes.com adresinden indirilebilir. VIII- BAŞARININ TASARIMI Yaşamını sürdürmek... Kaynağı belirsiz 59 User Interface Engineering. “Are the product lists on your site losing sales?" UEI Publications, 2001. <www.uie.com/reports> 60 Bu bölümde yer alan grafikler, 37 Signal şirketinin kurucusu ve “Getting Real” kitabının yazarı Jason Fried’e aittir. Jason Fried’in izniyle bu fikir ve grafiklere, kitapta yer verilmiştir. Doğan, Mehmet. “Permission.” E-posta gönderilen kişi Jason Fried. 08 Temmuz 2005. <www.37signals.com> 61 Original IT-Business Weekly makalesi “140 Milyon YTL'lik B2C Pazarı." 2004. e-Ticaret Merkezi. <www.e-ticaretmerkezi.net/ epazarbilgisi.php>. IX – YILMA! TASARLA Enriquez, Juan. As the Future Catches You: How Genomics & Other Forces Are Changing Your Life, Work, Health & Wealth. : Crown Business, 2001. 68 Junnarkar, Sandeep, and Jim Hu. “AOL to buy Time Warner in historic merger." C|Net News.com 10 Ocak 2000. <news.com.com/ AOL+buys+Time+Warner+in+historic+merger/2100-1023_3235400.html>. 69 Mills, Elinor. “Google, Time Warner strike $1 billion deal on AOL.” C|Net News.com 20 Aralık 2005. <news.com.com/Google,+Time+ Warner+strike+1+billion+deal+on+AOL/2100-1025_36003187.html>. 70 Orijinal makale <www.time.com/time/archive/preview/ 0,10987,981132,00.html> adresinde incelenebilir. 71 İcat kelimesi burada WWW’in Tim Berners-Lee tarafından 1990 yılında ilk defa kullanımını temsil etmektedir. Internet icadını değil. Internet terimi, geleneksel kullanım içindeki anlamı nedeniyle kullanılmıştır. 72 defa cyberspace kelimesini de kullanan kişidir. Söylediği bu sözün, yeri ve zamanı bilinmemektedir. Gates, Bill. “Venus Project Announcement”. Microsoft Inc. 10 Mart 1999. <www.microsoft.com/billgates/speeches/0311venus.asp> 62 73 Gelecek zaten... Neuromancer kitabının yazarı William Gibson, ilk Dr. Daniel Kahneman ve Vernon L. Smith. Nobel Ödülü. The Bank of Sweden Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2002. “For having integrated insights from psychological research into economic science, especially concerning human judgment and decision-making under uncertainty.” 2004 yılı T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu istatistikleri. <www.die.gov.tr> 74 Lawrence, T.E. Seven Pillars of Wisdom : A Triumph. Reissue ed. : Anchor, 2001. sayfa 12 63 de Waal, Frans. “Chimpanzee Politics : Power and Sex among Apes.” 2nd ed. : The Johns Hopkins University Press, 2000. Teknoloji Kimin Umurunda? Teknoloji Kimin Umurunda? 223 RESİM ve GRAFİKLER 1.Fikir değiştirmenin maliyeti grafiği. Grafik, Jeffrey Veen’e aittir. 2.“Nokya” arama sonuçları. Ekran görüntüleri, Teknosa.com ve eStore sitelerinden alınmıştır. Teknosa.com, Sabancı Holding’in; eStore ise Çukurova Holding’in tescilli markasıdır. 3. iPod ve Altın Oran. iPod, Apple şirketinin tescilli markasıdır. Resimde görülen, iPod, 60G iPod Photo ürünüdür. Altın oran ile Apple iPod arasındaki ilişki, yazarın kendi görüşlerini yansıtmaktadır. 4. 2004 yılı kişisel bilgisayar modeli. Dijital olarak üzerinde değiştirilme yapılmış bir denizaltı kumanda masası resmi. Bu resim, Aralık 2004 yılında, San Francisco’da düzenlenen Oracle OpenWorld konferansında, SUN şirketi üst düzey yöneticisi Scott McNealy tarafından verilen açılış konuşmasında kullanılmıştır. 5. Gemi Planı. Fransız kralı Louis XIV tarafından yapımı istenilen The Galleon La Belle gemisinin planları (blueprint). Planın sahibi Franklin M. Jones, A.B.D. Department of State 6. Mukaddes. Bu resim, New Brunswick Üniversitesi, Medya Bölümünün yönetici sekreteri Susan Pugh’a aittir. 7. Viavoice yazılımının paketi. IBM ViaVoice, IBM şirketinin tescilli markasıdır. 8. Barikatları Aşma grafikleri. Bu bölümde yer alan grafikler, Jeffrey Veen’e aittir. 9. Empire State binasının inşaatından bir görüntü. Fotoğrafçı Lewis Wickes Hine. (1931) – Fotoğrafın sahibi New York Halk Kütüphanesi Dijital Koleksiyonu. Fotoğrafın dijital numarası = 79872 10. Prototip. Fotoğraf, Flickr.com sitesinden alınmıştır. Fotoğrafın sahibi Kris / Flickr kullanıcı ismi Kables. Flickr foto numarası = 68787326 11. DENIM ekran görüntüsü . DENIM uygulaması açık kod prensibi ile yazılmış olup, ücretsiz olarak <dub.washington.edu/projects/denim/> adresinden indirilebilir. 12. FEMA felaket önlemleri grafiği. Grafik, FEMA (Federal Emergency Management Agency) sitesinden alınmıştır. <www.fema.gov/about/ what.shtm> Teknoloji Kimin Umurunda? 224 13. Inukshuk. Fotoğraf, Flickr.com sitesinden alınmıştır. Fotoğrafın sahibinin Flickr kullanıcı ismi Cobalt123. Flickr foto numarası = 81341140 14. eTicaret sitesinde karşılaştırmalı urun tanıtım resimleri. Bu bölümde yer alan grafikler Jason Fried’e aittir. Teknoloji Kimin Umurunda?
