kızların okullulaşmasının önündeki engeller ve çözüm önerileri
Transkript
kızların okullulaşmasının önündeki engeller ve çözüm önerileri
KIZLARIN OKULLULAŞMASININ ÖNÜNDEKİ ENGELLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ALAN ARAŞTIRMASI RAPORU (Proje Faaliyeti B.1.4) KIZLARIN OKULLULAŞMASININ ÖNÜNDEKİ ENGELLER VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ ALAN ARAŞTIRMASI RAPORU Hazırlayanlar Doç. Dr. Cennet Engin-Demir Rahime Çobanoğlu Bu raporda belirtilen görüşler yazarlarına aittir ve bu görüşler Milli Eğitim Bakanlığı’nın, ÇSGB’nin, IKGPRO’nun, British Council’in, EDUSER’in, ICON’ın görüşlerini ve politikalarını yansıtmayabilir. 2 ÖNSÖZ Herkesin kaliteli bir ilköğretimi ve ortaöğretimi tamamlaması Türkiye’nin önde gelen hedefleri arasındadır. Bu konuda Milli Eğitim Bakanlığı ve diğer kamu kurumlarınca yürütülen çalışmalar ve çeşitli sivil toplum kuruluşlarının gerçekleştirdikleri kampanyalarla, özellikle ilköğretimde okullulaşmada önemli kazanımlar elde edilmiştir. Ne var ki, yürütülen bütün çalışmalar ve yapılan yasal düzenlemeler, özellikle kız çocuklarının, hem ilköğretimde hem de ortaöğretimde okullulaşma oranlarının Türkiye’nin bütün bölgelerinde belirlenen hedeflere ulaşmasında ve eğitimde cinsiyet eşitliğinin sağlanmasında yeterli olmamıştır. Okullulaşma oranının artırılması kadar önemli bir başka boyut da okula gidebilen kız çocuklarının okula düzenli olarak devam etmelerinin sağlanması ve okulu terk etmelerinin önlenmesidir. Bu konuda hem kamunun hem de sivil toplum kuruluşlarının gayreti sürmektedir. Avrupa Birliği desteğiyle geliştirilip finanse edilmiş olan “Özellikle Kız Çocuklarının Okullulaşma Oranının Artırılması Projesi” de kız çocukları arasında okullulaşmanın artırılması ve devamsızlık ile okulu terk oranlarının düşürülmesi amacı ile Mayıs 2011’de başlamış ve Mayıs 2013’e kadar devam etmesi planlanmıştır. Projenin hak sahibi Milli Eğitim Bakanlığı, yüklenicisi ise Merkezi Finans ve İhale Birimidir. Proje 12 bölge ve 16 pilot noktayı kapsamaktadır. Proje uygulamaları için Ağrı, Adıyaman, Batman, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak ve Van pilot iller olarak seçilmiştir. Proje kapsamında yürütülen çalışmalardan birisi de bu illerde araştırma bulgularına dayalı eylem planları yapmak ve uygulamaktır. Bu amaçla her bir ilde ortak yöntem ve veri toplama araçları kullanılarak nitel veriler toplanmıştır. Bu rapor, 16 ilde Nisan-Mayıs-Haziran 2012 tarihleri arasında yürütülmüş alan araştırmalar sonucunda elde edilen ve raporlaştırılmış olan bulguların birleştirilerek özetlenmesi amacı ile hazırlanmıştır. 16 ilde gerçekleştirilen alan araştırmaları sonucunda elde edilen sonuçların ve kızların okullulaşması, devamsızlık ve okulu terk ile ilgili olarak sunulan bu çerçevenin belki de kamuoyu ve değişik çevrelerce bilinen bir durum olduğu söylenebilir. Buna katılmamak mümkün değildir. Fakat yelpazesi oldukça geniş bir katılımcı grubundan bilimsel araştırma yöntemleri kullanılarak belirlenmiş olan görüşler, ortaya konulan bu tablonun, bu konuda yapılması gerekenler hakkında önemli ipuçlarını barındırdığı düşünülmektedir. 11 Nisan 2012 de 28261 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan ‘İlköğretim ve Eğitim Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’ (no:6287) kapsamında eğitim sisteminde önemli değişiklikler yapılmıştır. Bunlardan biri, zorunlu eğitimin 12 yıla çıkarılması, diğeri de İlköğretimin dörder yıllık iki kademeye (İlkokul ve 3 Ortaokul) ayrılmış olmasıdır. Aynı zamanda okula başlama yaşı 72 aydan 66 aya çekilmiştir. Bu raporun konusu olan alan araştırmalarının gerçekleştirildiği Nisan-Mayıs-Haziran (2012) aylarında yapılan değişiklikler henüz uygulanmaya başlanmamıştır. Bu nedenle katılımcıların görüşleri, yani araştırma bulguları değerlendirilirken, bu noktanın gözönünde bulundurulması gereklidir. Alan araştırmalarına dayalı eylem planlarının yapılması ve uygulanması aşamasında zorunlu eğitime ilişkin yapılan değişikliklerin gözönüne alınmasında yarar vardır. İllerdeki çalışmaları yürüten yerel araştırmacılara, bu konuda onlara yardımcı olan İl Milli Eğitim Müdürlüğü yetkililerine ve araştırmacılarla görüşmeyi kabul eden bütün katılımcılara teşekkürlerimizi sunuyoruz. 4 İÇİNDEKİLER YÖNETİCİ ÖZETİ .......................................................................................................................... 9 Amaç ................................................................................................................................................................... 9 Yöntem .............................................................................................................................................................. 10 Sonuçlar ve Öneriler .......................................................................................................................................... 10 Sosyo-ekonomik alanda çözüm önerileri .......................................................................................................... 13 Olumsuz geleneksel yaklaşımlar ile ilgili çözüm önerileri ................................................................................. 14 Eğitim politika ve uygulamaları ile ilgili öneriler ............................................................................................... 14 BÖLÜM I ................................................................................................................................... 16 1. Giriş........................................................................................................................................................... 16 1.1.1. Kızların okullulaşmasını etkileyen faktörler ............................................................................................ 19 1.1.2 Kızların okullulaşmasına yönelik gerçekleştirilen Milli Eğitim Bakanlığı projeleri .................................... 21 1.1.3 Proje kapsamındaki illerde okullulaşma oranları ..................................................................................... 26 1.1.4 Okula devam ve okulu terkin tanımı ........................................................................................................ 28 1.1.5 Proje kapsamındaki illerde okula devam ve okulu terk oranları .............................................................. 29 BÖLÜM II .................................................................................................................................. 32 2. Yöntem ..................................................................................................................................................... 32 BÖLÜM III ................................................................................................................................. 38 3. Araştırma Bulguları ................................................................................................................................... 38 3.1.1 Okullulaşmayı etkileyen sosyo-kültürel faktörler ..................................................................................... 40 3.1.2 Okullulaşmayı etkileyen okul ile ilgili faktörler ........................................................................................ 44 3.1.3 Okullulaşmayı etkileyen aile ile ilgili faktörler ......................................................................................... 49 3.1.4 Okullulaşmayı etkileyen ekonomik faktörler ............................................................................................ 52 3.1.6 Okullulaşmayı etkileyen politik faktörler ................................................................................................. 54 3.2.1 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen okul ile ilgili faktörler ...................................................................... 57 5 3.2.2 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen aile ile ilgili faktörler ....................................................................... 63 3.2.3 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen ekonomik faktörler ......................................................................... 67 3.2.4 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen sosyo-kültürel faktörler .................................................................. 69 3.2.5 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen kişisel faktörler ............................................................................... 72 3.3.1 Okullulaşmayı artırmak, devamsızlık ve okulu terki önlemek için okula yönelik ...................................... 78 öneriler .............................................................................................................................................................. 78 3.3.2 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için aile ile ilgili öneriler ............................. 85 3.3.3 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için ekonomik alanda yapılan öneriler ...... 87 3.3.4 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için sosyo-kültürel alanda yapılan öneriler 88 3.3.5 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için politik alanda yapılan öneriler ............ 89 BÖLÜM IV ................................................................................................................................. 90 4. Sonuçlar ve Öneriler ................................................................................................................................. 90 4.1 Sosyo-ekonomik alanda çözüm önerileri..................................................................................................... 93 4.2 Olumsuz geleneksel yaklaşımlar ile ilgili çözüm önerileri............................................................................ 93 4.3 Eğitim politika ve uygulamaları ile ilgili öneriler ......................................................................................... 94 6 TABLOLAR Tablo 1 Öğretim Yılı ve Cinsiyete göre İlköğretim ve Ortaöğretim Düzeyinde Okullulaşma Oranları ................... 18 Tablo 2 16 İlde Cinsiyete göre Okullulaşma Oranları (2010-2011) ........................................................................ 27 Tablo 3 Okula Devamsızlık ve Okulu Terk Oranları ............................................................................................... 31 Tablo 4 Toplanılan Veri Türü, Veri Toplama Yöntemleri ve Örneklem Seçimi ...................................................... 34 Tablo 5 İllere Göre Veri Toplanan Gruplar ve Katılımcı Grupların Dağılımı ........................................................... 36 Tablo 6 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemekiçin okula yönelik öneriler .......................... 81 Tablo 7 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki azaltmak için ailelere yönelik öneriler ..................... 86 Tablo 8 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terkin önlenmesi için ekonomik alanda yapılan öneriler . 87 Tablo 9 Kızların okullulaşmasının artırılması devamsızlık ve okulu terkin önlenmesi için sosyo-kültürel alanda yapılan öneriler ..................................................................................................................................................... 88 Tablo 10 Kızların okullulaşmasının artırılması, devamsızlık ve okulu terkin önlenmesi için politik alanda yapılan öneriler ................................................................................................................................................................ 889 7 GRAFİKLER Grafik 1-Okullulaşmayı Etkileyen Faktörler ........................................................................................................... 40 Grafik 2-Okullulaşmayı Etkileyen Sosyo-Kültürel Faktörler ................................................................................... 41 Grafik 3-Okullulaşmayı Etkileyen Okul İle İlgili Faktörler ...................................................................................... 46 Grafik 4-Okullulamayı Etkileyen Aile İle İlgili Faktörler ......................................................................................... 50 Grafik 5-Okullulaşmayı Etkileyen Ekonomik Faktörler .......................................................................................... 53 Grafik 6-Okullulaşmayı Etkileyen Politik Faktörler ................................................................................................ 55 Grafik 7-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Faktörler....................................................................................... 57 Grafik 8-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Okul İle İlgili Faktörler .................................................................. 59 Grafik 9-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Aile İle İlgili Faktörler ................................................................... 64 Grafik 10-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Ekonomik Faktörler .................................................................... 68 Grafik 11-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Sosyo-Kültürel Faktörler ............................................................ 70 Grafik 12-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Kişisel Faktörler .......................................................................... 73 Grafik 13-Okulluşma, Devamsızlık ve Okulu Terk İle İlgili Öneriler ....................................................................... 78 Grafik 14-Okullulaşmayı Artırmak ve Devamsızlık ve Terki Önlemek İçin Okula Yönelik Öneriler ........................ 80 8 YÖNETİCİ ÖZETİ “Özellikle Kız Çocuklarının Okullulaşma Oranının Artırılması Projesi” Avrupa Birliği desteğiyle geliştirilip finanse edilmiştir. Projenin hak sahibi Milli Eğitim Bakanlığı’dır. Projenin yüklenicisi Merkezi Finans ve İhale Birimidir. Proje dahilinde hedeflenen yerleşimler, NUTS-II düzeyinde belirlenmiş 12 bölge ve 16 pilot noktayı kapsamaktadır. Pilot iller, Ağrı, Adıyaman, Batman, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak ve Van, özellikle ortaöğretimde kızların okullulaşma oranlarının Türkiye ortalamasına göre düşük olması nedeni ile seçilmiştir. Bu illerin çoğunda kızların okullulaşma oranları ilköğretim düzeyinde de Türkiye ortalamasının altındadır (MEB İstatistikleri, Örgün Eğitim, 2010-2011). Projenin genel amacı, eğitimin kalitesini yükseltmek, iş piyasaları ve eğitim arasındaki bağları güçlendirmek ve özellikle kızların, eğitimin bütün düzeylerine kayıtlılık oranlarını artırmak suretiyle insan sermayesinin geliştirilmesini sağlamaktır. Projenin daha özeldeki amaçları ise şunlardır: 1. İlköğretim ve ortaöğretimde kayıtlı öğrenci sayısını çağ okul nüfusuna olabildiğince yaklaştırabilmek. 2. İlköğretim ve ortaöğretimde okuldan ayrılmaların olabildiğince önüne geçmek. 3. Çalışan işgücünün mesleki becerileri ve yeterliliklerini geliştirebilmek. 4. Kız çocuklarına öncelik tanımak kaydıyla eğitimin önemi konusunda ailelerde bilinç geliştirebilmek. Özellikle Kız Çocuklarının Okullulaşma Oranının Arttırılması Projesi 3 Mayıs 2011’de başlamıştır ve 2 Mayıs 2013’e kadar devam edecektir. Proje, özellikle kız çocukları için ilköğretim ve ortaöğretime erişimin artırılması ve devamsızlık ve okulu terk (sürekli devamsızlık ve diplomasız ayrılma) oranlarının azaltılması çabalarının yoğunlaştırılmasını hedeflemektedir. Amaç Projenin yukarıda belirtilen amaçlarının gerçekleştirilebilmesi için her bir ilde araştırma sonuçlarına dayalı eylem planları yapılması gereklidir. Bu amaçla proje kapsamındaki 16 pilot ilde, ilköğretim ve 9 ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız çocuklar arasındaki düşük okullulaşma oranı ile devamsızlık ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerini yerel yöneticiler, toplum liderleri, sivil toplum kuruluşları, müdür, öğretmen, öğrenci ve veli bakış açısından incelemek için Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında alan araştırmaları gerçekleştirilmiştir. Yöntem Veriler 16 ilde toplam 2682 katılımcı ile yüzyüze görüşmeler ve odak grup görüşmeleri yolu ile toplanmış ve içerik analizine tabii tutulmuştur. Bu çalışma, 16 ilde gerçekleştirilmiş olan alan araştırmaların sonucunda elde edilen bulguları içeren il raporlarını inceleyip, özetleyerek araştırma gerçekleştirilen illerde kızların okullulaşmasını engelleyen faktörler ile devamsızlık ve okulu terk etme nedenleri üzerinde genel bir resim ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. Sonuçlar ve Öneriler Proje kapsamındaki 16 ilde gerçekleştirilmiş olan alan araştırmalarında yerel düzeyde toplumda kızların eğitimi ile ilgili olabilecek değişik gruplar (başta öğrenci, öğretmen, veli, idareciler, yerel yöneticiler, toplum liderleri ve sivil toplum kuruluşları temsilcileri) içinden seçilmiş katılımcıların görüşleri alınarak toplanmış olan nitel verilerin, Türkiye’de çok önemli ve bir o kadar da karmaşık olan kızların eğitimi ve okullulaşması sorununun detaylı bir şekilde ortaya konmasına büyük oranda katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bunun yanında, katılımcıların kızların okullulaşmasının artırılması, devamsızlık ve okulu terkin azaltılması konusundaki önerilerinin, sorunları bizzat yaşayan veya tanık olanların önerileri olması nedeni ile mutlaka göz önüne alınması gerektiği aşikardır. Araştırma kapsamındaki 16 ilin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleri ile okullulaşma oranları incelendiğinde hemen hemen hepsinin bu konuda Türkiye ortalamasının altında olduğu görülmektedir. İllerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyini artırmak için harcanacak çabaların içinde eğitimin, özellikle kız çocuklarının eğitiminin, çok önemli bir yeri olduğu göz önüne alınmalıdır. Bu bağlamda hem kız hem de erkek çocuklarının okullulaşma oranının artırılması, devamsızlık ve okulu 10 terklerin azaltılması noktasında bu sorunların nedenlerinin belirlenerek gerekli eylem planlarının geliştirilmesi önemlidir. Proje kapsamındaki illerde gerçekleştirilen alan araştırmalarının bulguları, okullulaşma oranının düşük, devamsızlık ve okulu terk oranının yüksek olmasında sosyo-kültürel, okula ilişkin, aileye ilişkin, ekonomik, kişisel ve politik faktörlerin belirleyici olduğunu ortaya koymuştur. Sosyo-kültürel faktörler başlığı altında gruplanan nedenler incelendiğinde, içinde özellikle geleneksel yapı ve toplumsal cinsiyet algısı ile sosyal çevrenin etkisi nedeni ile karma eğitime karşı olma, mahalle baskısı, eğitimden ve özellikle kızların eğitiminden fazla bir şey beklememe gibi nedenlerin öne çıktığı görülmektedir. Ailenin yoksulluğunun ve kalabalık olmasının doğal bir sonucu olarak, öncelikle fiziksel gereksinimlerini karşılamaya yönelmesiyle birlikte çocukları gerek dışarıda, gerekse evde çalıştırmak suretiyle işgücünden yararlanmak istemesi, çocukların okullulaşmasını etkileyen bir diğer faktör olarak ortaya çıkmıştır. Çocuklar hem okuldan arta kalan zamanlarda hem de yılın belli dönemlerinde (başka il ya da bölgede mevsimlik işçi olarak) çalıştırılmaktadır ya da okuldan alınıp yaylaya götürülmektedir. Bu durum doğal olarak öğrencinin okuldan uzak kalmasına ve okul başarısının olumsuz yönde etkilenmesine neden olmaktadır. Ailenin, tüm çocukları okutmanın kendisine ciddi maliyetler getireceği, bu maliyetleri zaten karşılayacak durumun olmadığı düşüncesinde olması ve kız çocuğunun okul başarısızlığı bahane edilmek suretiyle hemen okuldan alınması da sık rastlanan durumlardan biri olarak göze çarpmaktadır. Ancak bu durum erkek çocuklar için fazla söz konusu olmamaktadır. Bu noktada, kızlara yönelik toplumsal cinsiyet algısı nedeni ile, onlar aleyhine bir cinsiyet ayrımcılığının yapılması söz konusudur. Çoğunlukla sosyo-ekonomik düzeyi düşük olan ailelerin eğitimin önemine ve çıktılarına inanmaması, eğitimi bir değer olarak görmemesi, bu konuda bilinçsiz olması, çocuklarına eğitsel destek vermemesi, evde ders çalışma ortamlarını sağlayamaması ve aile ortamlarında olumlu rol modellerinin bulunmaması gibi faktörler kız çocuklarının okullulaşması önündeki engellerdendir. Bulgular, okula ilişkin faktörlerin de en az sosyo-kültürel ve ailevi faktörler kadar okullulaşma özellikle de devamsızlık ve okulu terk üzerinde etkili olduğunu göstermektedir. Okul ve sosyal çevre 11 güvenliğinin olmaması, okul ortamından ve yönetici ve öğretmenlerin tutumlarından kaynaklı okula ve öğretmene olan güvensizlik, okullarda şiddet uygulanması, öğretmen sirkülasyonunun fazla olması, öğretmenin toplumda itibarsızlaştırılması, okulların ailelere uzak olması, taşımalı sistemin sakıncaları, il ve ilçe merkezlerinde yeterli düzeyde değişik okulların bulunmaması, yurt ve pansiyonların yetersizlikleri, öğretmenlerin stajyer ve deneyimsiz olması, rehberlik hizmetlerinde ve ev ziyaretlerindeki yetersizlikler, kızların okula gitmemesinde, gidiyorsa da devamsızlık yapması veya okulu terk etmesinde önemli faktörler olarak görülmektedir. Merkezi olarak geliştirilerek okullarda uygulanan eğitim programlarının, öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçlarına göre geliştirilmemiş olması nedeni ile onların günlük yaşamlarını kolaylaştırıcı bir etkiye sahip olmadığı dile getirilmiştir. Program ile birlikte okulların fiziki ve sosyal olanaklarının yetersizliği öğrencilerin okulu kendilerine hitap eden bir yer olarak görmelerini engellemektedir. Bazı yerlerde okula yeni başlayan çocukların Türkçeyi bilmemesi ya da ortaöğretime başlayan öğrencilerin yoğun 9. sınıf programı sonucunda zorlanması okula uyum problemlerine sebep olmaktadır. Okullarda devamsızlık takip sisteminin iyi işlememesi nedeni ile devamsız öğrencilerin yeterince takip edilmemesi ve bazı durumlarda devamsızlığa göz yumulması çocukların zamanla okulu terk etmelerine neden olmaktadır. Bulgular, bazı durumlarda çocukların kişisel nedenlerden dolayı okula gitmedikleri, devamsızlık yaptıkları veya okulu bıraktıklarını göstermektedir. Bunlardan en önemlisi öğrencinin başarısız olması ve eğer eğitimini sürdürürse başarısız olmaktan korkması olarak ortaya çıkmıştır. Bu durumda aynı zamanda okul ve ortamı ile yakından ilgili olan başarısızlık çocukların özellikle de kızların okulu bırakmasında en önemli nedenlerden biridir. Zaten birçok aile, başarısız olan kız çocuklarını hemen okuldan almakta, buna karşılık başarısız olsa da erkek çocuklarını okutmayı sürdürmektedir. Politik nedenler olarak da iki durumdan sözetmek mümkündür. Bunlardan birincisi eğitim politikaları ile ilgili nedenleri içerirken, diğeri de daha çok illerdeki sosyo-politik durumların okullulaşmayı 12 düşürmesi, devamsızlık ve okulu terk oranını olumsuz yönde etkilemesi olarak ortaya çıkmaktadır. Eğitim politikalarına ilişkin olarak, bölgesel müfredat olmaması, eğitim politikalarının sık sık değiştirilmesi, eğitim sisteminin sınava odaklı olması ve bu sınavlarda başarısız olanı okulu terk etmeye zorlaması ve okulöncesi eğitime gereken önemin verilmemesi, zaten sosyo-kültürel olarak okullarda sorun yaşayan çocukların daha da zor uyum sağlamasına neden olmakta ve okulu terk sonucunu doğurmaktadır. Araştırma yapılan illerde güvenlik ve terör sorununun olması da bazı aileler tarafından çocukların okula gönderilmemesine neden olmaktadır. Araştırma sonuçlarına dayalı olarak özellikle kız çocuklarının okullulaşma oranının artırılması, devamsızlığın ve okulu terkin önlenmesi için yapılan çözüm önerileri aşağıda belirtilmiştir. Araştırmanın gerçekleştirildiği illere özel ve daha detaylı öneriler her bir ilin raporunda yer almaktadır. Sosyo-ekonomik alanda çözüm önerileri Araştırmanın gerçekleştirildiği illerde ve bölgelerde yoksulluk, göç ve işşizliği önleyecek ekonomik kalkınma planları yapılıp hayata geçirilmeli ve özellikle çocuk işçiliğinin önlenmesi için yapılan çalışmalar artırılmalıdır. Bu illerde yıllardır süregelen sosyal ve ekonomik sistem (feudal yapı vb.) ile halkın gelecek inancını tahrip eden terör ve güvenlik ile ilgili sorunlar çözülmelidir. Aile planlaması ilgili eğitim ve yayın çalışmaları hem il merkezlerinde hem de köylerde daha etkili bir şekilde sürdürülmelidir. Toplumdaki her kesimin, özellikle kız çocuklarının eğitiminin önemi konusunda kampanyalar düzenlenerek veya yetişkin eğitimi etkinlikleri yaygınlaştırılarak eğitilmesi yolu ile farkındalıkları artırılmalıdır. Halihazırda uygulanan kampanyaların geliştirilerek sürdürülmesi gereklidir. Kızlar için halihazırda ödenen Şartlı Eğitim Yardımı’ndan (ŞEY) yararlanacak olanların iyi belirlenmesi ve ödeme miktarlarının artırılması gereklidir. Bunun yanında, özellikle okul malzemeleri ve kıyafetler devlet tarafından karşılanmalı, ücretsiz öğle yemeği ve ücretsiz ek ders desteği sağlanmalı, burs verilmeli, ve gerektiği durumlarda da öğrencilere eğitim desteği 13 sağlanmalıdır. Aynı zamanda, kırsal bölgelerde yaşayan ailelerin kız çocuklarına ücretsiz yurt ve pansiyon hizmeti sunulmalıdır. Olumsuz geleneksel yaklaşımlar ile ilgili çözüm önerileri Kızların erken yaşlarda okuldan alınarak evlendirilmelerin engellenmesi için aileler erken evliliğin sonuçları konusunda bilgilendirilmeli ve bu konuda var alan yasal müeyyideler koşulsuz olarak uygulanmalıdır. Başta baba olmak üzere, ailenin diğer erkek üyelerinin (abi, amca, dede vb.) ile toplum liderlerinin kızların okutulması konusunda bilinçlendirilmesi için çalışmalar yapılmalıdır. Böylece aileler üzerindeki toplum baskısı da ortadan kaldırılabilir. Öğretmen, muhtar ve din görevlileri aileleri kızlarını okula göndermeleri konusunda ikna etmek için evleri ziyaret etmeli ve ikna komitesinde okuyan kız üniversite öğrencisi, hemşire, öğretmen, mühendis vb. rol modelleri mutlaka yer almalıdır. Kızların eğitimi konusunda toplumun bilinçlendirilmesi için medyanın desteği sağlanmalıdır. Toplumda eğitime karşı var olan olumsuz tutumun değiştirilmesi için dini ve aşiret liderleri, siyasi parti temsilcileri, muhtarlar, müftü ve imamlar, STK, resmi kurumların temsilcileri, eğitimciler vb. grupların hep birlikte sorumluluk üstlenmesi için koordinasyon çalışmaları yapılmalı ve bu konuda yeni modeller geliştirilmelidir. Eğitim politika ve uygulamaları ile ilgili öneriler Özellikle devamsızlık ve okulu terkin önlenmesinde en önemli kurumun okul olduğu görülmektedir. Bu nedenle kızların okullulaşmasında ve özellikle devamsızlığın ve okulu terkin önlenmesinde eğitim kurumları ve politika belirleyicilerine önemli görevler düşmektedir. Bunlar şöyle sıralanabilir: 14 Sosyal devlet anlayışı benimsenerek devlet tarafından eğitime daha fazla kaynak ayrılmalı ve illerin yapısına uygun eğitim politikaları geliştirilip, uygulanmalıdır. Bununla ilişkili olarak, eğitim programları, illerin veya bölgelerin ihtiyaçları gözönüne alınarak geliştirilmelidir. Ailelerin okula ve çevresine yönelik olumsuz algı ve güvensizliklerini gidermek için okul-aile işbirliği geliştirilmeli ve okul ailelerin rahatça girip çıkabildiği yerler haline getirilmelidir. Okullardaki ve sınıflardaki öğrenci sayıları azaltılmalı, sosyal ve sportif etkinlikler artırılarak okullar bir cazibe merkezi haline getirilmelidir. Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgerindeki öğretmen sirkülasyonun önlenmesi için politikalar geliştirilmeli öğretmen yetiştirme kurumlarında bu bölgelerin koşullarını anlatan eğitim verilmelidir. İl, ilçe ve beldelerde kızlar için yeterli sayıda yurt ve pansiyonlar yapılmalı ve burada sağlanan hizmetlerin kalitesi artırılmalıdır. Ayrıca taşımalı sistemin olumsuzlukları ortadan kaldırılmalıdır. İl, ilçe ve beldelerde meslek liselerinin, mesleki ve teknik liselerin sayısının artırılması yolu ile ortaöğretim kurumları yaygınlaştırılmalıdır. Okulöncesi kurumların sayısının artırılması yolu ile çocukların eğitime daha erken yaşta hazır hale gelmesi sağlanmalı ve bu yolla Türkçe’yi öğrenme zorluğu azaltılmalıdır. Okula düzenli devam etmeyen öğrencilerin yöneticiler tarafından takip edilmesi ve okul-aile iletişiminin artırılması yolu ile aileler bu konuda düzenli olarak bilgilendirilmelidir. Bunu sağlamak için öğrencilerin devamsızlık nedenleri ve devamsızlığa neden olan risklerin belirlenmesi ve öğrencilerin takip edilmesi noktalarında okulların ve üst yönetimlerin kapasitesini artırıcı ve farkındalık sağlayıcı çalışmalar yapılmalıdır. Başta okul olmak üzere il/ilçe yönetimlerini destekleyecek mekanizmalar oluşturulmalı ve hem merkezi düzeyde hem de yerelde özellikle bu konuda yetiştirilmiş uzmanlarca devamsızlık ve okul terkini önleme birimleri kurulmalıdır. 15 BÖLÜM I 1. Giriş “Özellikle Kız Çocuklarının Okullulaşma Oranının Artırılması Projesi” Avrupa Birliği desteğiyle geliştirilip finanse edilmiştir. Projenin hak sahibi Milli Eğitim Bakanlığı’dır. Projenin yüklenicisi Merkezi Finans ve İhale Birimidir. Proje dahilinde hedeflenen yerleşimler NUTS-II düzeyinde belirlenmiş 12 bölge ve 16 pilot noktayı kapsamaktadır. Pilot iller, Ağrı, Adıyaman, Batman, Bayburt, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Erzurum, Gaziantep, Kars, Mardin, Muş, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak ve Van İlköğretim ve özellikle Ortaöğretimde kızların okullulaşma oranının düşük olduğu iller olmaları nedeni ile seçilmiştir. Projenin genel amacı, eğitimin kalitesini yükseltmek, iş piyasaları ve eğitim arasındaki bağları güçlendirmek ve özellikle kızların, eğitimin bütün düzeylerine kayıtlılık oranlarını artırmak suretiyle insan sermayesinin geliştirilmesini sağlamaktır. Projenin daha özeldeki amaçları ise şunlardır: 1. İlköğretim ve ortaöğretimde kayıtlı öğrenci sayısını çağ okul nüfusuna olabildiğince yaklaştırabilmek. 2. İlköğretim ve ortaöğretimde okuldan ayrılmaların olabildiğince önüne geçmek. 3. Çalışan işgücünün mesleki becerileri ve yeterliliklerini geliştirebilmek. 4. Kız çocuklarına öncelik tanımak kaydıyla eğitimin önemi konusunda ailelerde bilinç geliştirebilmek. “Özellikle Kız Çocuklarının Okullulaşma Oranının Arttırılması Projesi” 3 Mayıs 2011’de başlamış olan 2 yıllık bir bir projedir. Proje, özellikle kız çocukları için ilköğretim ve ortaöğretime erişimin artırılması ve devamsızlık ve okul terk oranlarının azaltılması çabalarının yoğunlaştırılmasını hedeflemektedir. Projenin yukarıda belirtilen amaçlarının gerçekleştirilebilmesi için araştırma sonuçlarına dayalı eylem planları yapılması gereklidir. Bu amaçla proje kapsamındaki 16 pilot ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız çocuklar arasındaki düşük okullulaşma oranı ile 16 devamsızlık ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerini yerel yöneticiler, toplum liderleri, sivil toplum kuruluşları, müdür, öğretmen, öğrenci ve veli bakış açısından incelemek için Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında alan araştırmaları gerçekleştirilmiştir. Veriler 16 ilde toplam 2682 katılımcı ile yüzyüze görüşmeler ve odak grup görüşmeleri yolu ile toplanmış ve içerik analizine tabii tutulmuştur. Bu çalışma, 16 ilde gerçekleştirilmiş olan alan araştırmaların sonucunda elde edilen bulguları içeren il raporlarını inceleyip, özetleyerek araştırma gerçekleştirilen illerde kızların okullulaşmasını engelleyen faktörler ile devamsızlık ve okulu terk etme nedenleri üzerinde genel bir resim ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. Çalışmanın birinci bölümünde kızların okullulaşması ve okulu terk ile ilgili alanyazın incelemesinden elde edilen sonuçları içeren arkaplan ile birlikte okullulaşma, devamsızlık ve okulu terk kavramlarının tanımları verilmektedir. İkinci bölümde alan araştırmalarında kullanılan yöntem, üçüncü bölümde çalışmada elde edilen bulgular, dördüncü ve son bölümde ise varılan sonuçlar ve çözüm önerileri sunulmaktadır. 1.1 Arkaplan Türkiye, Milli Eğitim Temel Kanunu’nun da (1973) “Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkân eşitliği sağlanır”(Madde 8) ilkesini benimsenmiştir. Ayrıca, Türkiye taraf olduğu İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi (1948), Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslar arası Sözleşmesi (1976), Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (1979), Çocuk Hakları Sözleşmesi (1989) ve Pekin Deklarasyonu (1995) gibi birçok sözleşme ile de tüm çocukların, cinsiyet farkı gözetmeden, temel eğitim hakkını uluslar arası düzeyde devlet güvencesi altına almıştır. (Ulusal ve Yerel Sivil İzleme Grupları 2005 Yılı Değerlendirme Raporu, 2005). Ne var ki bu tür yasal düzenlemeler Türkiye’de eğitimde cinsiyet eşitliğinin sağlanması için yeterli olmamıştır. Türkiye, ilk ve ortaöğretimde cinsiyet eşitliğinin sağlaması bakımından UNESCO’nun Herkes için Eğitim 2015 hedefini gerçekleştirmesi riskli görülen 24 ülkeden birisidir (Aydagül, 2007). İlköğretimde 17 kızların okullulaşmasına önem verilmesi gerektiği vurgusunun yapıldığı Milli Eğitim Bakanlığı’nın stratejik planında, özellikle ortaöğretim seviyesinde eğitime erişimde kız-erkek brüt okullulaşma oranları arasındaki farkın 2014 yılı sonuna kadar % 2’nin altına düşürülmesi hedeflenmiştir (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB], 2010). Tablo 1, Türkiye’de 1997-2012 öğretim yılları arasında ilköğretim ve ortaöğretim seviyesinde cinsiyete göre okullulaşma oranlarını göstermektedir. 2011-2012 öğretim yılında Türkiye genelinde kesintisiz sekiz yıllık ilköğretime devam eden kız öğrenci oranı (%98.56) erkek öğrenci oranına (%98.77) yaklaşmış görünse de, 6-13 yaş grubunda 3940; 14-17 yaş grubunda 15582; 18-21 yaş grubunda 52298; 22-24 yaş grubunda 56582; ve toplamda 2617566 olan okuma yazma bilmeyen kadın sayısı, her yaş grubunda erkeklerden daha fazla olmakla birlikte toplamda okuma yazma bilmeyen erkek sayısının neredeyse beş katıdır (Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK], 2011). Ülke çapında ortaöğretim düzeyinde cinsiyetler arasındaki farklılıklar daha da belirginleşmekte; %68.53 olan erkek öğrenci okullulaşma oranına karşın kızların okullulaşma oranı %66.14’te kalmaktadır (TÜİK, 2011). Tablo 1 Öğretim Yılı ve Cinsiyete göre İlköğretim ve Ortaöğretim Düzeyinde Net Okullulaşma Oranları Öğretim yılı 1997-98 1998-99 1999-00 2000-01 2001-02 2002-03 2003-04 2004-05 2005-06 2006-07 2007-08 2008-09 2009-10 2010-11 2011-12 İlköğretim Erkek Kadın Ortaöğretim Erkek Kadın 90.25 94.48 98.41 99.58 96.20 94.49 93.41 92.58 92.29 92.25 98.53 96.99 98.47 98.59 98.77 41.39 42.34 44.05 48.49 53.01 55.72 58.01 59.05 61.13 60.71 61.17 60.63 67.55 68.17 68.53 78.97 83.79 88.45 90.79 88.45 87.34 86.89 86.63 87.16 87.93 96.14 95.97 97.84 98.22 98.56 34.16 35.22 36.52 39.18 42.97 45.16 48.50 50.51 51.95 52.16 55.81 56.30 62.21 63.86 66.14 TUİK, Eğitim İstatistikleri (2011) 18 1.1.1. Kızların okullulaşmasını etkileyen faktörler Ülke geneline yansıyan eğitimdeki cinsiyet eşitsizliği, Türkiye’de özellikle bazı kızları daha çok etkilemektedir. Devlet Planlama Teşkilatı ve Dünya Bankası tarafından yapılan bir çalışma, doğu illerinde ve bu illerin taşra bölgelerinde yaşayan kızların okullulaşmasının daha fazla tehdit altında olduğunu ve özellikle düşük gelirli ailelerden gelen kızların okulu terk etme olasılığının erkeklere kıyasla daha yüksek olduğunu göstermiştir (Ferreira & Gignoux, 2010). Genel olarak sosyo-ekonomik gelişim düzeyinin yüksek olduğu bölgelerde kadınların eğitim seviyesinin daha yüksek olduğu gözlenmektedir (Güçlü, Gümüş, & Gümüş, 2010). Nitekim artan milli gelirine rağmen eğitimde fırsat eşitliği alanında istenilen düzeyde gelişme gösteremeyen Türkiye’de ülke çapında fakir ailelerden gelen kızların %6’sı ortalama iki yıldan daha az eğitim görmekte ve bu oran Doğu illerinde yaşayan ve yerel dilde konuşan kızlar arasında %43’e kadar yükselmektedir (UNESCO, 2010). Bu bulguya paralel olarak, diğer bölgelere kıyasla daha düşük gelir düzeyine sahip olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde eğitimin tüm kademelerinde kız öğrenci mezun sayısı diğer bölgelere göre anlamlı ölçüde daha düşüktür (Şahin & Gülmez, 1999). 1997 yılında zorunlu eğitim süresinin sekiz yıla çıkarılmasının daha çok şehirlerde ikamet eden kızların okula devam oranları üzerinde önemli bir etki yarattığı göz önüne alındığında okulu terk oranlarının daha yüksek olduğu taşra bölgeleri için sadece okullulaşma oranının değil, mezuniyet oranın artırılması için önlemlerin alınması gerekliliği ortadadır (Göksel, 2008). Hiç şüphesiz kızların okullulaşmasında bölgesel farkların oluşmasında o bölgelerde ikamet eden ailelerin özellikleri büyük rol oynamaktadır. Ailenin gelir ve eğitim düzeyinin artmasıyla birlikte genel olarak okullulaşma oranının arttığı gözlemlenen Türkiye’de, özellikle bu artış kız çocuklarının okullulaşmasında daha yüksek bir düzeyde gerçekleşmektedir (Tansel, 2002). Yani, ailelerin özellikleri kız çocuklarının eğitimde daha belirleyici bir role sahip olabilir. Okul terk oranı erkeklere göre %5-10 arasında daha yüksek olan ve okulu daha erken yaşlarda terk eden kız öğrenciler arasında anne okuryazarsa %40 olan okulu terk oranı annenin eğitimsiz olduğu durumlarda %85’e yükselmektedir (Gökşen, Cemalcılar, & Gürlesel, 2006). Annenin ilköğretimi tamamlamış olması ya da babanın 19 ortaöğretim mezunu olması, daha az sayıda erkek kardeşin olması ve annenin düzgün ve akıcı Türkçe konuşabiliyor olması kızların ilköğretime katılımını artırırken, cinsiyet rollerine karşı geleneksel olmayan anne tutumu ve annenin çalışıyor olması onların ortaöğretime devamının belirleyicileri olarak saptanmıştır (Smits & Gündüz-Hoşgör, 2006). Ayrıca, çocuk bakımına yardımcı olabilecek diğer aile üyelerinin olmasının kızların ilköğretime katılımını artırdığı ve metropoliten bölgelerde yaşamanın, ataerkil özellikleri daha az taşıyan bir ailede yetişmenin ve abla olmaktansa küçük kız kardeş olmanın, ilköğretim sonrası eğitimde kızların okullulaşmasını olumlu olarak etkilediği saptanmıştır (Rankin & Aytaç, 2006). Karma eğitimden kaynaklanan endişelerden dolayı ergenlik çağına girmiş kız çocukları için okula gitmenin aileler tarafından uygun görülmemesi, kızların evdeki görevlerini yapmalarının okul görevlerini yapmalarından daha önemli görülmesi ve erkeklerin ailenin devamı için daha değerli algılanması gibi kültürel inançlar da kızların okullulaşmasının arıtılmasında aşılmasını gereken engeller olarak görülebilir (İlhan-Tunç, 2009). Kızların eğitimi konusunda mevcut yasa ve düzenlemelerin yetersiz uygulandığı ve eğitim süreçlerinin cinsiyet eşitsizliklerini pekiştirdiği Türkiye’de, kadına düşük bir statü atfeden ve eğitimi gereksiz ve önemsiz gören yanlış kültürel yaklaşımlar ile içselleştirilmiş kalıplaşmış cinsiyet rollerinin kaçınılmaz bir sonucu olarak nüfusa geç kayıt ettirilen ve doğum kaydı zamanında yapılmayan kız çocukları okula gitmek yerine evde işgücü olarak kullanılmakta, erken yaşlarda evlendirilmekte ve maddi sıkıntılar nedeniyle erkek çocukların eğitimi için feda edilmektedirler (Otaran, Sayın, Güven, Gürkaynak, & Atakul, 2003). Okulların ailelerin ikamet ettiği yerleşim yerlerinden uzak olması ve dolayısıyla okullara ulaşımda yaşanan sıkıntılar ve eğitimin iş fırsatı sunmaktaki yetersizliği gibi sebepler de ailelerin kızlarını neden okula göndermediklerini açıklayabilir (Alat & Alat, 2011). Bunların yanı sıra, kızlar için olumlu rol modellerinin azlığı, medyanın ve özellikle televizyonların cinsiyetçi tutum ve davranışları beslemesi, okulların çocuklar için çekici öğrenme merkezleri olmayışı, eğitimdeki kalite yoksunluğu ve aile planlaması konusundaki yetersizlikler de kız çocuklarının okullulaşamamasının nedenleri arasında yer almaktadır (Ulusal ve Yerel Sivil İzleme Grupları 2005 Yılı Değerlendirme Raporu, 2005). Tüm bu 20 tespitler göz önüne alındığında, Türkiye’de kızların okullulaşmasının ekonomik, sosyal, ailevi ve yapısal bileşenler içeren çok boyutlu ve karmaşık bir mesele olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Tan’ın (2008) belirttiği gibi, Türkiye’de eğitimde kadın-erkek eşitliğinin sağlanmasında yaşanan belirli ilerlemelere, yaygınlaşmaya başlayan toplumsal farkındalığa, projelere ve kampanyalara ve artan kadın kararlılığına rağmen öncelikli alanlarda güçlü devlet politikalarının geliştirilmesine, kadınlara yönelik özel önlemler alınmasına, eğitimde cinsiyet eşitliği ile ilgili verilerdeki belirsizliğin ortadan kaldırılmasına, politikalarda, metinlerde, uygulamalarda, ders araç-gereçlerinde çelişkilerin ve tutarsızlıkların kaldırılarak bütünsel bir yaklaşımın geliştirilmesine ve okulun toplumsal cinsiyet rollerinin yeniden üretimine katkısının eğitim yoluyla ortadan kaldırılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. 1.1.2 Kızların okullulaşmasına yönelik gerçekleştirilen Milli Eğitim Bakanlığı projeleri Kız ve erkek tüm çocukların kaliteli eğitime erişimini sağlamak amacı ile, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından çok sayıda çalışma gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalar özellikle zorunlu eğitim çağında olup eğitim hakkından yoksun kalan çocuklar arasında, kız çocuklar üzerine odaklanmıştır. Ayrıca bu çalışmalar, tüm çocukların eğitiminde ulaşabilecekleri en üst düzeye kadar ulaşabilmeleri için fırsat eşitliğine sahip olabilmeleri, dolayısıyla, kız ve erkek çocuklara karşı cinsiyete dayalı her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılmasını da amaçlamıştır. Bu çalışmalardan en önemlisi Milli Eğitim Bakanlığı tarafından kızların eğitime erişiminin iyileştirilmesi ve onların okula devam etmelerini ve okulda başarılı olmalarını engelleyen faktörlerin ortadan kaldırılması amacıyla 2002 yılında başlatılan Haydi Kızlar Okula, Kız Çocuklarının Okullulaşmasına Destek Kampanyası’dır. 2002- 2003 yılında kız çocuklarının okullulaşma oranlarının en düşük olduğu Ağrı, Batman, Diyarbakır, Hakkari, Muş, Şanlıurfa, Siirt, Şırnak ve Van ilerinde uygulamaya konulan kampanyaya 2004 yılında 23 il, 2005 yılında 20 il ve 2006 yılında 28 il eklenerek ülke genelinde kampanya faaliyetleri aşamalı olarak yaygınlaştırılmıştır. Bu kampanya kapsamında illerde durum analizi çalışmaları ve bilgilendirme toplantıları yapılmış, kampanya materyalleri hazırlanıp illere dağıtılmış, kampanyanın gerçekleştirildiği illerde sürekli izleme ve değerlendirme faaliyetleri 21 yürütülmüş, sivil toplum kuruluşları ile işbirliği toplantısı yapılmış, Diyanet İşleri Bakanlığı’nın konu ile ilgili hutbe okuması sağlanmış ve ikna çalışmalarında din görevlilerinin desteği alınmış, Şartlı Eğitim Yardımı, yapılan bağışlar, sağlanan burslar ve YIBO uygulaması ile yoksul ailelere maddi destek sağlanmış, kamu kurum ve kuruşları ile eş güdüm içerisinde çalışılmıştır. Toplumsal bir seferberliğe dönüştürülen tüm bu çalışmaların sonucunda Milli Eğitim Bakanlığı 2003-2007 yılları arasında ilköğretim çağındaki yaklaşık 240 bin kız çocuğunun ve 110 bin erkek çocuğunun okullulaşmasının sağlanarak eğitimde cinsiyetler arası farkın azalmasında önemli bir yol kat edildiğini bildirmiştir. Yürütülen çalışmalardan bir diğeri, YİBO’lardan Liselere, Liselerden Topluma Eğitim Destekleri projesidir (2011). Kahramanmaraş’ta Yatılı Bölge İlköğretim Okulları’nda 7.ve 8. sınıfa devam eden 4000 kız öğrenci ve 7000 aile ile yürütülen bu tarama çalışmasında merkezde yaşayan kızların %4045’lik kısmının ve ilçelerde ikamet edenlerin %55-60’lık kısmının okula devam etmesi riskli bulunmuştur. İlçelerde yaşayan ailelerin sadece %33.66’sı ve merkez ve köylerde yaşayan ailelerin %50.04’ü her koşulda kızını okutacağını belirtmiştir. “Çevremdekiler okuyup ne olacaksın diyor”, “Ailem, maddi durumu kötü olduğu için okul masraflarımı karşılayamaz”, “Çevremde okuyan insanlar iş bulamıyor”, “Sınıfımı arkadaşlarımı sevmiyorum” ve “Kalacak yer problemim var” gibi görüşler hem kırsalda hem merkezde yaşayan kız öğrencilerinin en az %5’i tarafından dile getirilmiştir. Veliler ise yaşadıkları bölge fark etmeksizin sırasıyla daha çok maddi imkânsızlıklardan, çevreye duyulan güvensizlikten, kalacak yer sıkıntısından ve eğitimin meslek edindiremediğinden bahsetmişlerdir. Bu bulgulardan çevre baskısı, ekonomik sıkıntılar, iş kaygısı, kadının iş hayatında istihdamı, okulun öğrenciler için çekici olmaması ve barınma problemleri gibi etmenlerin Kahramanmaraş ili örneğinde kız öğrencilerinin okullulaşmasını etkilediği sonucuna varılmıştır. Bir başka çalışma, Çankırı’da ilköğretimden sonra okula devam etmeyen kızların tespit edilmesi ile onların okula gitmeme nedenlerinin araştırıldığı Kırmızı Tebeşir Projesi’dir. Bulgular, Çankırı ili örneğinde kızların okullulaşmasının önündeki en büyük engellin ailelerin ekonomik yetersizliği olduğunu göstermiştir. Çoğunlukla ilkokul mezunu olan annelerinin ev hanımı ve babalarının çiftçi olarak çalıştığı kız öğrencilerin eğitim için ekonomik desteğe ihtiyaç duyduğu bu çalışmada özellikle 22 vurgulanmıştır. Ayrıca, özellikle ilçe, köy ve beldelerde ikamet eden kız öğrenciler için barınma ve okula ulaşma sorunlarının çözülmesi ve ailelerin salt meslek edinimi dışında eğitimin bireylere sağladığı katkılar hakkında bilinçlendirilmesi kızların okullulaşma oranlarının artırılması için önemli görülmüştür. Geleceğin Annelerine Eğitim projesi ise Mardin’de gerçekleştirilmiştir. 180 aile ziyaretinin sonucunda, ailelerin %60’ının maddi yetersizliklerden ve %33’ünün ise gelenek ve göreneklerden ve kız çocuklarının ev işlerinde çalışması gerekliliğinden dolayı kız çocuklarını okula göndermedikleri belirtilmiştir. Daha detaylı bir şekilde belirtmek gerekirse, servis sıkıntısı ve servis ücretlerinin yüksek olması, öğrencinin okul başarısının düşük olması, liselerdeki öğrenci ortamının kız çocukları için uygun görülmemesi, evde sürekli bakım isteyen bir bireyin olması, kız çocuklarının kendi istekleri, okulların fiziksel koşullarının yetersizliği, okulların kalabalık olması ve okullarda disiplin problemlerinin yaşanıyor olması, yurt eksikliği, erkek kardeşlerin baskısı, kıyafetlerde yaşanan sıkıntılar, ikamet edilen yerde okul olmaması, babanın işsizliği, babanın hayatta olmayışı, anne ya da babanın evden ayrı olması, kalabalık aileler, bazı bölgelere okula ulaşımda öğrencilerin can güvenliğinin tehlikede olması, kız çocuklarının ergenliğe girmesi, erken evlilik ve kız çocuklarının okumaması gerektiği inanışı Mardin örnekleminde kız çocuklarının okullulaşmasını engelleyen faktörler olarak aile görüşmelerinde ortaya çıkmıştır. Bu bulgular doğrultusunda hazırlanan proje raporunda, kızların okullulaşmasına yönelik veli görüşlerine göre dokuz tip aile belirlenmiştir: (1) tüm koşullara rağmen çocuklarını okula gönderme hususunda kararlı ve istekli aileler, (2) maddi imkânların sunulması halinde çocuklarını okula göndermeye hevesli aileler, (3) maddi destek sağlanmasının yanı sıra güven telkin edici bir yapıda kız çocuklarını okula gönderebilecek istekli ve yoksul aileler, (4) farklı nedenlerden dolayı kız çocuklarının okumalarını engelleyen isteksiz aileler, (5) genel olarak aile şerefi ve töresel unsurlardan ötürü okul ortamına karşı olumsuz bir tutum besleyen kaygılı aileler, (6) kız çocuklarının eğitimine önem vermese de maddi destek almak için onları okula gönderebilecek aileler, (7) okula gitmemekle ilgili suçu kız çocuklarına atan bahane üreten aileler,(8) sosyal çevre baskısı nedeniyle kız çocuklarını okutmayan aileler ve (9) kızların sadece okuma yazma öğrenmesiyle yetinen aileler. Bu 23 sınıflandırmada, kızlarını okula gönderme konusunda bazı aileleri ikna etmek diğerlerine göre daha kolay görünmektedir. Malatya ilinde Kızlarını Okut Geleceğini Aydınlat projesi kapsamında ise yine kız çocuklarının okula gidememesinin nedenlerini ortaya çıkarmak amacıyla 386 öğrenciye ve 534 veliye anket uygulanmıştır. Öğrenciler için okula gidememelerinin en başında ailelerinin ekonomik yetersizliği (%29.5) gelmektedir. Bunu sırasıyla ailelerin tutum ve davranışları (12.2%), ulaşım sorunları (%11.7), okula gitmeyi istememek (%11.1), başarısız olmaktan korkmak (%9.3) ve kılık-kıyafet sorununun olması izlemektedir (%5.4).Katılımcı veliler öğrenciler gibi en yüksek oranda (28.5%) ekonomik yetersizlikleri okula gidememe nedeni olarak tanımlamışlardır. Kılık-kıyafet sorununun olması (%20.4), ulaşım sorunu (%15.1), öğrencinin okumak istememesi (%10.7), oturulan yerde lise olmaması (%5.7), başarısız olmaktan korkulması (%5.3) gibi faktörler ayrıca okula gitmeme sebepleri olarak veliler tarafından ön plana çıkarılmıştır. Çocuklardaki başarısız olma korkusunun rehber öğretmenlerinin katkısı ile kırılmasının, aileler için okula ulaşım ve barınma sorunlarının çözülmesinin, ailelerin kız çocuklarının eğitimi konusundaki olumsuz tutum ve düşüncelerinin değiştirilmesinin ve kadın öğretmenlerin rol model olarak aile ziyaretlerinde bulunmalarının kızların okullulaşma oranlarına yönelik Malatya ili örneğinde olumlu sonuçlar doğurduğu bildirilmiştir. Kars örnekleminde ise Kızlar İlerliyor Projesi yürütülmüştür. 293 kız öğrenciye uygulanan anket sonuçlarına göre, %72.7’sinin 5-9 kişilik ailelerde yaşadığı, %41’inin 4 ila 7 kardeşi olduğu, %63.1’inin ailesinin asgari ücret altında aylık gelire sahip olduğu saptanan öğrencilerden %2.4’ü okulu bırakmayı sık sık düşündüğünü ve %20.5’i ise okulu bırakmayı bir kez düşündüğünü belirtmiştir. Okulu bırakma düşüncesinin sıklıkla bahsedilen nedenleri olarak evlilik düşüncesi (%23.2), okulun eve uzak olması (%8.2), ailelerin maddi sıkıntıları (%4.8) ve okul başarısının düşük olması (%3.4) olarak ortaya çıkmıştır. Öğrencilerin %14.3’ü okuldan alınma yönünde ailelerinden bir kez tehdit aldığını ve %4.4’ü ise bu tehdidin sıklıkla olduğunu belirtmiştir. Öğrencilere göre bu durumun nedeni çoğunlukla ailelerin onları evlendirmek istemeleri (%18.8) ve okul bittiğinde çalışmalarına zaten izin verilmeyecek (%18.8) olmasıdır. 24 Okullara erişim ve devamın artırılması amacıyla hayata geçirilen bakanlık projelerinden bir diğeri ise Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı’dır. 2008 yılında uygulamaya konulan bu proje ile okula kazandırılan 10-14 yaş grubundaki çocukların okula uyumlarının kolaylaştırılması ve eğitimlerini akranları ile birlikte etkili bir biçimde sürdürebilmelerinin sağlanması hedeflenmiştir. Bu programda esas olarak çocukların bir sonraki yıl devam edecekleri ilköğretim programında başarılı olabilmeleri için yeterlikleri artırılmaktadır. Çocuğun eğitim düzeyi ve yaşına göre çeşitlenen programın içeriğinde daha çok yaşam becerilerinin kazandırılmasına öncelik verilmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı verilerine göre 11.154 kız öğrenci ve 6.712 erkek öğrenci 2008-2010 yılları arasında bu programa katılmıştır. Bu öğrencilerden toplam 15.450’si programı tamamlarken 2.416’sı programı tamamlayamamıştır. MEB tarafından yürütülen projelerin yanı sıra kızların okullu olmasını sağlamak amacıyla bazı özel kurumlar ve sivil toplum kuruluşları tarafından yürütülen kampanyalar ve projeler de bulunmaktadır. Doğan Medya tarafından 2005 yılında başlatılan ve diğer bazı sivil toplum örgütlerinin ve Milli Eğitim Bakanlığı’nın desteğiyle güçlenen Baba Beni Okula Gönder kampanyası çerçevesinde kız çocuklarının okula gidememe nedenleri saptanmış, maddi destek fırsatları yaratılmış ve kızların okullulaşmamasına yönelik toplumsal bilincin artırılmasına yönelik faaliyetler gerçekleştirilmiştir. Proje verilerine göre altı buçuk yıl içerinde bu kampanya dahilinde 33 yurdun ve 11 ilköğretim okulunun yapımı tamamlanmış ve 10.524 kız öğrenciye eğitim bursu sağlanmıştır. Yine, AÇEV, ERG ve KADER ortaklığında 2005 yılında başlatılan ve 2008 yılında tamamlanan Eğitimde ve Toplumsal Katılımda Cinsiyet Eşitliğinin Sağlanması projesi ile de politika süreçlerinin etkilenmesi, bireysel dönüşümün sağlanması ve toplumsal destek ve farkındalığın oluşturulması hedeflenmiştir. Bu amaçlara yönelik olarak kadın haklarına dair yurttaşlık eğitimi programı hazırlanıp okuma yazma kurslarına entegre edilmiş, okuma yazma ve yurttaşlık eğitimi verilmiş, milletvekilleri, bürokratlar, STK temsilcileri ve yerel liderler ziyaret edilmiş, çocuğunu okula göndermeme eğilimdeki anne ve babalara seminerlerle ulaşılmış, toplumu bilgilendirme toplantıları düzenlenmiş, yerel ve ulusal sivil izleme grupları oluşturulmuş, gazeteciler bilgilendirilmiş ve araştırma ve bilgi derleme çalışmaları 25 kapsamında çalıştaylar ve ulusal konferanslar düzenlenip raporlar hazırlanmıştır. Bu projeye toplamda 13.850 kişinin katıldığı bildirilmiştir. Eğitimdeki eşitsizliklerin giderilmesinde, eğitimin standartlaştırılarak imkânların eşit bir şekilde dağıtıldığı veya her çocuğa eşit bir şekilde davranılan politikalardan eğitsel olarak risk taşıyan çocukların pozitif ayrımcılığına izin veren, eşit olmayan fakat adil uygulamalara geçilmesi önemli görülmektedir (Evetts, 1970). Bu konularda Milli Eğitim Bakanlığı, Temel Eğitim Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmekte olan İlköğretim Kurumları Standartları (İKS) uygulamasının yararlı olacağı düşünülmektedir. Millî Eğitim Bakanlığına bağlı ilköğretim okulları ile ilçe, il ve merkezi düzeyde, okulda çocuğa yönelik sunulan her türlü hizmete ilişkin verilerin toplanmasına ve gerekli planlamaların yapılmasına kaynak oluşturacak bir iç denetim ve öz değerlendirme sistemi olan İKS, okulların belirlenen alanlardaki mevcut durumlarının tespit edilmesi, olması gereken durum ile farkın ortaya konulması ve devamında okulların taşıması gereken özelliklerine ulaştırılması amacıyla gerek duyulan geliştirici faaliyetlere kaynak oluşturabilmesi amacıyla yapılan bir çalışmadır. Bu çalışmaların okullarda verilen eğitimin kalitesini artırması beklenmektedir. İlköğretim Kurumları Standartları okullarda çocuk dostu öğrenme ortamlarının oluşturulabilmesi ve yapılan tüm faaliyetlerin çocukların yüksek yararı gözetilerek yürütülmesi için çocuk hakları sözleşmesinin Okul Liderliği ve Yönetime Katılım, Eğitim Öğretime Erişim, Etkili Eğitim Öğretim, Sağlık, Güvenlik ve Koruma, Eğitim Öğretim Süreçlerinde Toplumsal Cinsiyete Duyarlılık esaslarına dayanılarak hazırlanmıştır. 1.1.3 Proje kapsamındaki illerde okullulaşma oranları Net Okullulaşma Oranı, ilgili öğrenim türündeki teorik yaş grubunda bulunan öğrencilerin, ait olduğu öğrenim türündeki teorik yaş grubunda bulunan toplam nüfusa bölünmesi ile elde edilir (Milli Eğitim İstatistikleri: Örgün Eğitim 2010-2011). Tablo 2’de “Özellikle Kız Çocuklarının Okullulaşmasının Artırılması” projesi pilot iller kapsamında yer alan 16 ilde, 2010-2011 eğitim-öğretim yılı ilköğretim ve ortaöğretimde cinsiyete göre okullulaşma oranları gösterilmektedir. 16 il karşılaştırıldığında kızların okullulaşma oranı ilköğretim seviyesinde %94.25 ile %98.96 ve ortaöğretim seviyesinde %20.30 ile 26 %56.06 arasında değişmektedir. İlköğretimde okullulaşma oranın en yüksek olduğu il Gaziantep iken en düşük olduğu il Van’dır. Ortaöğretim düzeyinde ise kız okullulaşma oranı en yüksek oranda Bayburt ve en düşük oranda Ağrı’da gözlenmektedir. Tüm illerde özellikle ortaöğretime erişimde kızların aleyhine belirgin farklılıkların olduğu dikkat çekmektedir. Tablo 2 16 İlde Cinsiyete göre Net Okullulaşma Oranları (2010-2011) İlköğretim Ortaöğretim İl Erkek Kadın Erkek Kadın Adıyaman 98.27 97.88 61.80 56.00 Ağrı 97.22 98.35 34.43 23.04 Batman 97.78 97.74 53.19 41.23 Bayburt 98.60 97.42 74.89 56.06 Bingöl 95.87 94.80 52.41 38.84 Bitlis 95.89 95.08 43.98 26.64 Diyarbakır 98.66 98.39 50.23 39.72 Erzurum 96.77 96.82 56.43 42.94 Gaziantep 99.27 98.96 58.10 51.59 Kars 96.79 96.10 44.74 41.55 Mardin 96.84 96.72 50.10 35.09 Muş 97.32 98.84 35.77 22.96 Siirt 97.35 96.80 46.23 29.52 Şanlıurfa 97.99 96.66 40.17 27.62 Şırnak 97.47 96.54 42.06 28.00 Van 96.29 94.25 40.15 28.21 Türkiye 98.59 98.22 68.17 63.86 Milli Eğitim İstatistikleri, Örgün Eğitim 2010-2011 Tablo 2’de görüldüğü gibi ilköğretim düzeyinde kızlar ile erkeklerin okullulaşma oranları arasındaki fark, ortaöğretim düzeyindeki fark ile karşılaştırıldığında oldukça azdır. İlköğretim düzeyinde kız ve erkeklerin okullulaşma oranları arasındaki farkın az olmasına, ilköğretimin kız erkek tüm çocuklara yaygınlaştırılması hedefine ulaşmak amacıyla Milli Eğitim Bakanlığı’nca yürütülmüş olan Milli Eğitimi Geliştirme Projesi, Temel Eğitim Programı, AB Temel Eğitimi Destekleme Programı, Haydi Kızlar Okula Kampanyası, Yetiştirici Sınıflar Öğretim Programı gibi kapsamlı calışmalar katkıda bulunmuştur. Bunların yanında yukarıda da belirtildiği gibi hem ulusal düzeyde hem de yerel düzeyde kamu ve sivil 27 toplum kuruluşları işbirliği ile uygulanmış ve uygulanmakta olan projelerin ilköğretim dönemindeki kızların okullulaşmasının artması üzerinde etkili olduğu görülmüştür. 1.1.4 Okula devam ve okulu terkin tanımı Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Kurumları Yönetmeliği’nde (Madde 25), ilköğretim çağındaki öğrencilerin okula devamı özüre bağlı izinler (doğal afet, aile bireylerinden birinin ağır hastalığı ya da ölüm, kendilerinin sağlık problemleri) dışında zorunlu kılınmıştır. Aynı yönetmeliğin 31. maddesinde, “Ancak mecburi ilköğretim çağı dışına çıkan ve iki yıl daha öğrenim görmesine imkân verilen ortaokul veya imam-hatip ortaokulu son sınıfındaki öğrencilerin o öğretim yılı sonuna kadar okula devamları sağlanır. Bu kapsamdaki öğrencilerden başarısız olanlar ile ara sınıflarda öğrenim çağı dışına çıkan ve iki yıl uzatma hakkını kullanan öğrencilere, ders yılı sonunda öğrenim belgesi düzenlenir ve bu öğrencilerin kayıtları e-okul sistemi üzerinden Açık Öğretim Ortaokuluna yapılır” denilerek örgün ilköğretimden hangi durumlarda ilişik kesileceği belirtilmiştir. Ortaöğretim Kurumları Sınıf Geçme ve Sınav Yönetmeliği hükümlerine göre ise, ortaöğretimde ders yılı içerisinde toplam 20 gün özürsüz devamsızlık yapan öğrenciler notlarına bakılmaksızın başarısız sayılmaktadırlar. “Öğrenim süresi içinde ikinci defa sınıf tekrarı durumuna düşen öğrencilerin öğretim yılı sonunda okulla ilişiği kesilir. Mezun olamayan son sınıf öğrencilerinden sınıf tekrarı yapmış olanlar bir, sınıf tekrarı yapmamış olanlar ise iki öğretim yılı daha başarısız oldukları derslerden sorumluluk sınavına girebilir. Bu sınavlar sonucunda da başarısız olan öğrencilerin öğretim yılı sonunda okulla ilişiği kesilir.”(Madde 57) hükmüyle de ortaöğretim kademesinde öğrencilerin öğrenim hakkının hangi durumlarda ortadan kalkacağı belirtilmiştir. Ayrıca, Milli Eğitim Bakanlığı Ortaöğretim Kurumları Yönetmeliği’nin 28. maddesinde ortaöğretim kurumlarına evli olanların kayıt yaptıramayacağı ve öğrenci iken evlenenlerin ise kayıtlarının silinerek okulla ilişiklerinin kesileceği belirtilmiştir. Genel olarak, okula devamsızlık, genel nedenlere, mevsimlik gezici ve geçici tarım işçiliğine, okul korkusuna, resen kayıtlı olmaya bağlı olarak iki gün üste üste özürsüz ardışık devamsızlık, son on beş eğitim günü içinde üç gün gerçekleşen kesintili özürsüz 28 devamsızlık, geç kalma, derse katılmama, dersten ve okuldan erken ayrılma şeklinde son on beş eğitim günü içinde iki kez yarım gün gerçekleşen gün içi özürsüz devamsızlık ve kaza, ölüm, doğal afet, yangın, gözaltına alınma, tutuklanma, tedavi görme gibi nedenlerden kaynaklanan veya devamsızlık nedeninin gerçeğe aykırı şekilde beyan edildiği özürlü devamsızlık şeklinde sınıflandırılabilir (İlköğretim Genel Müdürlüğü, 2011). Devamsızlığa yönelik tanımlar Aşamalı Devamsızlık Yönetimi sistemi uygulama kılavuzunda yer alan hali ile EK-2’de verilmektedir. Ne var ki, okula devam ve devamsızlıkla ilgili bu tür tanımların olmasına karşın, Türkiye’de okulu terkin tanımı konusunda bir belirsizlik söz konusudur (Gökşen, Cemalcılar, & Gürlesel, 2006). Gökşen, Cemalcılar ve Gürlesel hukuki çerçevede Türkiye’de ilköğretim düzeyinde okulu terki, bir öğrencinin zorunlu sekiz yıllık eğitime ilköğretime kayıt yaptırmamış olması, 14 yaşından küçük olması, izinsiz ve özürsüz sürekli devamsızlık yapması, devamsızlık ettiği süre boyunca başka bir okulla ilişiğinin olmaması, bir sonraki dönemde okula tekrar kayıt yaptırmaması, okuldan raporlu veya izinli olmaması ve yurt dışında olmaması şeklinde tanımlamışlardır. Bunların doğal bir sonucu olarak, okulu terk eden öğrenciler resmi bir diploma alamadan okul yaşantılarını sonlandırmaktadırlar. Bu raporda okulu terk kavramı sürekli devamsızlık ve diplomasız ayrılma anlamında kullanılmıştır. 1.1.5 Proje kapsamındaki illerde okula devam ve okulu terk oranları Tablo 3’te 16 il için ve Türkiye genelinde ilköğretim ve ortaöğretim düzeyinde okula devamsızlık ve ortaöğretim düzeyinde okulu terk oranları gösterilmiştir. Tablo 3’de de görüldüğü üzere, Türkiye genelinde olduğu gibi, ilköğretim düzeyinde Bingöl, Bitlis, Siirt ve Şanlıurfa hariç diğer 12 ilde ve ortaöğretim düzeyinde tüm illerde erkeklerin okula devamsızlık oranı kızlardan daha yüksektir. Şanlıurfa’daki kız öğrencilerin okula devamsızlık oranları hariç, bu oran hem kızlar hem de erkekler için diğer tüm illerde ortaöğretim düzeyinde artış göstermektedir. İlköğretimde özellikle Şanlıurfa’da ikamet eden kız (%31,1) ve erkek çocuklar (30,6%) diğer illerde yaşayan çocuklara göre daha çok okula devamsızlık yapmıştır. Genel ortaöğretimde ise Bitlis’te yaşayan kız öğrenciler (%25,3) ve Bayburt’ta ikamet eden erkek öğrenciler (%44,9); mesleki ve teknik ortaöğretimde Ağrı’da yaşayan kız 29 öğrenciler (%28,6) ve Şırnak’ta ikamet eden erkek öğrenciler (%47,4) diğer illerde yaşayan öğrencilere göre daha çok devamsızlık yapmışlardır. Devamsızlık oranı ilköğretim ve genel ortaöğretim düzeyinde kız ve erkek öğrenciler için Adıyaman’da ve mesleki-teknik liseler için kızlar da Adıyaman’da ve erkeklerde Batman’da en düşük düzeyde tespit edilmiştir. Bunların yanı sıra, ortaöğretim düzeyinde Türkiye genelinde %4 ila %6 arasında belirlenen okulu terk oranının, on altı il karşılaştırıldığında kızlarda en yüksek oranda Ağrı, Bayburt, Gaziantep ve Şanlıurfa’da (%6-8) gözlendiği söylenebilir. Muş ve Mardin’de (%2-4) yaşayan kızların ise okulu diğer illerde yaşayan kızlara göre daha düşük oranda terk ettiği görülmektedir. Erkekler tüm illerde ve Türkiye genelinde kızlara göre okulu terk konusunda daha riskli bir grubu oluşturmaktadır. Erkekler için okulu terk oranın en düşük olduğu il Muş (%8), en yük olduğu iller ise Gaziantep ve Kars (%12-14) olarak görünmektedir. Kesin veriler olmamakla birlikte, bu oranın ilköğretim düzeyinde %8 olduğu UNICEF tarafından bildirilmektedir. Bu ve benzeri istatistiklerin ışığında, Temel Eğitim Genel Müdürlüğü okula devamsızlığın ve terkin önüne geçebilmek amacıyla risk altındaki çocukların erken dönemde belirleneceği ve bireyselleştirilmiş müdahale programlarının uygulanacağı Aşamalı Devamsızlık Yönetimi Modelini (ADEY) uygulamaya başlamıştır. Bu sistemin amacı ilköğretime kayıtlı kız erkek tüm çocukların okula düzenli devamlarını sağlamak ve okuldan diplomasız ayrılmalarını önlemek için belirlenen devamsızlık tanımlarına uygun bir şekilde okul devamsızlığının erken tanınmasını, değerlendirilmesini, bireyselleştirilmiş müdahalelerin yapılmasını sağlamak ve bu çocukların takibini yapmaktır. Hedefleri ise şunlardır: Devamsızlığın izlenmesinin önemi hakkında okul içi farkındalığı artırmak, Devamsızlığın takibi için temel kural ve ilkeleri geliştirmek, Devamsızlık ve okul terk riski olan çocukların erken dönemde saptanmasını sağlamak, Risk altındaki çocukların iyi tanımlanmasını ve değerlendirilmesini sağlamak, Müdahalelerin sürekliliğini sağlamak, 30 Kurumlar arası iş birliğini artırarak devamsızlığa yönelik müdahalelerin çeşitliliğini ve etkililiğini arttırmak. Tablo 3 Okula Devamsızlık ve Okulu Terk Oranları 2010-2011 İl İlköğretimde Devamsızlık* % Kız Erkek 2010-2011 2009-2010 Resmi Ortaöğretimde Resmi ve Örgün Ortaöğretimde Devamsızlık* Okulu Terk** % % Genel Mesleki-Teknik Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek Adıyaman 7,1 8,1 15,0 27,5 17,8 38,7 4-6 12 Ağrı 18,2 20,4 23,5 36,7 28,6 42,2 6-8 10-12 Batman 10,9 14,0 20,1 33,2 18,2 35,0 4-6 10-12 Bayburt 8,8 10,0 22,8 44,9 25,7 46,5 6-8 8-10 Bingöl 10,6 9,7 22,2 35,3 24,4 40,1 6 10-12 Bitlis 14,7 12,9 25,3 36,5 27,8 41,8 4-6 8-10 Diyarbakır 13,5 15,4 19,0 33,6 27,4 45,6 4-6 10-12 Erzurum 13,6 15,0 20,4 35,7 22,0 44,5 4-6 8-10 Gaziantep 13,4 16,0 19,1 33,3 21,8 39,0 6-8 12-14 Kars 13,7 17,0 18,9 32,8 27,3 44,4 6-8 12-14 Mardin 15,0 15,5 20,1 34,8 21,3 37,3 0-5 10-15 Muş 18,2 21,1 24,0 33,9 27,2 45,9 2-4 8-10 Siirt 13,3 12,7 19,9 37,0 18,1 42,0 6 10-12 Şanlıurfa 31,1 30,6 20,3 32,9 22,8 42,3 6-8 12-14 Şırnak 15,1 18,9 21,2 33,7 31,3 47,4 2-4 8-10 Van 19,0 20,6 22,1 32,8 25,5 46,3 4-6 10-12 Türkiye 10,3 12,7 22,6 33,1 26,6 42,4 4-6 10-12 *10 gün ve üzeri devamsızlık oranlarıdır.**2009-2010 yılında Ortaöğretime kayıtlı olan öğrencilerin yüzde kaçının yurtdışına çıkma veya vefat etme dışındaki nedenlerle okul ile ilişiğinin kesildiğini göstermektedir. Yüzdeler aralıklarla verilmiştir. Not: Tablo MEB tarafından sağlanan verilerin ERG tarafından biraraya getirilmesi ile oluşturulmuş olan ‘81 İlde Eğitim Göstergeleri’ sayfasından yararlanılarak hazırlanmıştır. 31 BÖLÜM II 2. Yöntem 2.1 Amaç Bu çalışmanın amacı “Özellikle Kız Çocuklarının Okullulaşma Oranının Artırılması” projesi kapsamındaki 16 ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız çocuklar arasındaki düşük okullulaşma oranı ile devamsızlık ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerini yerel yöneticiler, toplum liderleri, sivil toplum kuruluşları, müdür, öğretmen, öğrenci ve veli bakış açısından incelemektir. Çalışmada aşağıdaki sorulara yanıt aranmıştır: 1. Katılımcıların bakış açısından, illerdeki kız ve erkek, özellikle de kız çocuklarının okula gidememe nedenleri nelerdir? 2. Katılımcıların bakış açısından, illerdeki kız ve erkek, özellikle de kız çocuklarının devamsızlık yapma ve okulu terk etme nedenleri nelerdir? 3. Katılımcıların illerdeki kızların okullulaşma oranını arttırmak, devamsızlık ve okulu terk oranlarını düşürmek üzere yapılması gerekenler konusundaki önerileri nelerdir? Bu amaçla, alan araştırmasını yürütmek üzere proje kapsamındaki 16 ilden, büyük çoğunluğu yerel üniversitelerde öğretim üyesi olan araştırmacılar belirlenmiştir. Belirlenen yerel araştırmacılar Ankara’da düzenlenen 2 günlük bir çalıştaya katılarak, projenin amacı, yapılacak olan eylem planları, alan araştırmasının amacı, kullanılan veri toplama ve veri analizi teknikleri konusunda bilgilendirilmişlerdir. Çalıştayda ayrıca araştırma yapılan bütün illerden toplanan verilerin standard bir şekilde raporlandırılması amacı ile hazırlanmış olan rapor formatı ve koordinatör tarafından hazırlanmış olan veri toplama araçları üzerinde fikir alışverişinde bulunulmuştur. Bunların yanında yerel araştırmacılar karşılaşabilecekleri sorunları dile getirmiş ve hem katılımcılar hem de koordinator olası çözüm önerilerini paylaşmışlardır. Yerel Araştırmacıların Eğitimi Çalıştay programı Ek-1’de verilmektedir. 32 2.2 Veri toplama süreci ve teknikleri Her bir ilde gerçekleştirilen araştırmalarda hem nicel hem de nitel veri toplanmıştır. Toplanılacak nicel veriler proje kapsamındaki her bir ilin sosyo-kültürel, ekonomik ve eğitime ilişkin özelliklerini yansıtan döküman ve istatistiklerden elde edilmiştir. İlköğretim ve ortaöğretim çağındaki çocukların, özellikle kız çocuklarının okula gitmeme/gidememe, devamsızlık yapma ve okulu terk etmelerine ilişkin ilgili aktörlerin algı ve görüşlerini derinlemesine incelemek için bu kişi veya gruplar ile yüzyüze görüşmeler ve odak grup çalışmaları yapılarak nitel veri toplanmıştır. Bütün illerde aynı soru formları kullanılmıştır. Her bir ilde gerçekleştirilen görüşmelerde kullanılmış olan veri toplama araçları Ek 3’de verilmektedir. Alan araştırmalarında toplanan veri türleri, veri toplanan kaynaklar/gruplar ile kullanılmış olan veri toplama formları Tablo 4’de görülmektedir. Veri toplama işlemi başlamadan önce her bir ilin ortak bir format üzerinden çalışma planları yapılarak proje ofisine gönderilmiş ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından onaylandıktan sonra araştırmanın yürütülebilmesi için valiliklere izin yazısı gönderilmiştir. 33 Tablo 4 Toplanılan Veri Türü, Veri Toplama Yöntemleri ve Örneklem Seçimi Toplanılan Veri Türü Her bir ilin sosyo-kültürel, ekonomik ve eğitime ilişkin özelliklerini gösteren nicel veri İlköğretim ve ortaöğretim öğrencileri, ile okulu terk etmiş veya Örgün Eğitim dışına çıkmış öğrencilerin özellikle kız çocukların okula gitmeme veya okulu terk etmelerine ilişkin algı ve görüşlerine ilişkin nitel veri İlköğretim ve ortaöğretimde çalışan öğretmenlerin düşük okullulaşma ile devamsızlık ve okulu terk oranlarının yüksek olmasının nedenleri ile ilgili algı ve görüşlerine ilişkin nitel veri İlköğretim ve ortaöğretimde çalışan yöneticilerin düşük okullulaşma ile devamsızlık ve okulu terk oranlarının yüksek olmasının nedenleri ile ilgili algı ve görüşlerine ilişkin nitel veri Denetmenlerin düşük okullulaşma ile devamsızlık ve okulu terk oranlarının yüksek olmasının nedenleri ile ilgili algı ve görüşlerine ilişkin nitel veri İl/İlçe Milli Eğitim Müdürleri’nin düşük okullulaşma ile devamsızlık ve okulu terk oranlarının yüksek olmasının nedenleri ile ilgili algı ve görüşlerine ilişkin nitel veri Resmi yerel yöneticilerin düşük okullulaşma ile devamsızlık ve okulu terk oranlarının yüksek olmasının nedenleri ile ilgili algı ve görüşlerine ilişkin nitel veri Toplum liderlerinin düşük okullulaşma ile devamsızlık ve okulu terk oranlarının yüksek olmasının nedenleri ile ilgili algı ve görüşlerine ilişkin nitel veri Sivil toplum kuruluşlarının düşük okullulaşma ile devamsızlık ve okulu terk oranlarının yüksek olmasının nedenleri ile ilgili algı ve görüşlerine ilişkin nitel veri Velilerin düşük okullulaşma ile devamsızlık ve okulu terk oranlarının yüksek olmasının nedenleri ile ilgili algı ve görüşlerine ilişkin nitel veri Veri Toplanan Gruplar Konu ile ilgili var olan dökümanlar ve istatistiksel bilgi kaynakları Kız ve erkek ilköğretim okulu ve lise öğrencileri Okulu terk etmiş veya Örgün Eğitim dışına çıkmış öğrenciler İlköğretim okulları ve Liselerde çalışan öğretmenler Veri Toplama Tekniği Döküman analizi İlköğretim okulları ve Liselerde çalışan müdür ve müdür yardımcıları Yarı yapılandırılmış görüşme Form 4 İl/İlçe Milli Eğitim Müdürlüklerinde çalışan Denetmenler Yarı yapılandırılmış görüşme Form 5 İl/İlçe Milli Eğitim Müdürleri Yarı yapılandırılmış görüşme Form 6 Eğitim ile ilgilenen resmi yerel yöneticiler Yarı yapılandırılmış görüşme Form 7 Toplum liderleri Yarı yapılandırılmış görüşme Form 8 Form 9 Odak grup görüşmesi Form 9 Sivil toplum kuruluşlarından konu ile ilgili çalışan kişiler Seçilecek veliler Odak grup görüşmesi, Form 1 Form 2 Form 12 Odak grup görüşmesi Form 3 Odak grup görüşmesi Form 11 34 Tablo 5 her bir ilden araştırmaya katılan katılımcı ve grupların sayılarını göstermektedir. Tablo 5’de görüldüğü gibi 16 ilden toplam 2682 kişiden veri toplanmıştır. 2.3 Verilerin analizi Alan araştırmasından elde edilen nitel veriler, içerik analizi yöntemi ile analiz edilmiştir. Yerel araştırmacılarının verileri belli temalar altında gruplayarak ortak bir formatta sunabilmesi amacı ile araştırma sorularından ve ilgili alanyazından yola çıkılarak temalar belirlenmiştir. Alan araştırması sonucunda elde edilen yüzyüze görüşme ve odak grup görüşmesi notları yerel araştırmacılar tarafından içerik analizine tabii tutulmuş her bir katılımcı grubun görüşleri belirlenen bu temalar altında toplanmıştır. Belirlenen temalar dışındaki görüşler de “Diğer” seçeneğinin altında gruplanmıştır. On altı ilde gerçekleştirilen alan araştırması araştırmacıların yazdığı “Alan Araştırması İl Raporları” koordinator tarafından incelenmiş ve bu raporlarda elde edilmiş olan bulgular birleştirilip, özetlenerek bu raporda sunulmuştur. 35 Batman Bayburt Bingöl Bitlis Diyarbakır Erzurum Gaziantep Kars Mardin Muş Siirt Şanlıurfa Şırnak Van Toplam İlköğretim okulu öğrencileri Lise öğrencileri Okulu terk etmiş/örgün eğitim dışına çıkmış öğrenciler İlköğretim okulu öğretmenleri Lise öğretmenleri İlköğretim okulu yöneticileri Lise yöneticileri Vali ve/veya yardımcısı Kaymakam İl Milli Eğitim Müdürlüğü Denetmenler Kurulu Başkanı ve/veya yardımcısı İl/İlçe Milli Eğitim Müdürü ve/veya yardımcısı İl/İlçe müftüsü veya yardımcısı Ağrı Katılımcı Gruplar/İller Adıyaman Tablo 5 İllere Göre Veri Toplanan Gruplar ve Katılımcı Grupların Dağılımı 30 30 10 30 30 3 3 1 1 1 20 20 5 10 10 3 3 1 2 1 25 25 20 30 25 3 3 1 1 1 24 24 11 15 15 3 3 1 2 1 18 18 5 18 21 2 2 1 1 1 20 20 10 10 10 3 3 1 2 1 23 21 17 10 11 5 4 1 1 1 20 20 10 10 10 3 3 1 2 1 20 20 18 10 10 4 4 2 2 1 45 20 32 39 5 7 2 1 2 41 29 9 20 10 5 3 1 2 1 21 21 12 12 12 4 4 1 2 1 48 40 7 24 24 3 3 1 1 1 24 24 20 15 15 3 3 1 1 1 29 26 6 29 26 11 9 2 2 20 20 14 10 10 3 3 1 1 1 428 378 174 285 278 63 60 19 22 18 2 2 3 - 2 2 2 3 2 1 3 2 3 2 3 - 3 2 3 2 2 2 3 2 2 2 2 2 2 2 2 2 39 28 Batman Bayburt Bingöl Bitlis Diyarbakır Erzurum Gaziantep Kars Mardin Muş Siirt Şanlıurfa Şırnak Van Toplam İmamlar Belediye Başkanı ve/veya yardımcısı Muhtarlar STK ve sendika temsilcileri uzmanı İlköğretim okulu ve lise velileri Kanaat önderleri Aile ve sosyal politikalar il müdürlüğü çalışanları Vali eşi (Mülga) Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu çalışanları Toplam Ağrı Katılımcı Gruplar/İller Adıyaman Tablo 5’in devamı 4 1 8 5 60 - 4 2 5 1 40 1 4 1 6 13 66 3 - 4 2 7 6 30 - 4 3 10 5 25 2 6 - 4 1 5 4 33 1 - 4 2 4 6 20 - 4 2 6 2 40 1 7 2 6 6 30 - 4 2 2 2 15 - 4 2 4 4 35 2 - 6 1 6 5 40 2 - 4 1 6 9 65 9 1 - 6 1 6 6 40 - 6 5 5 6 10 - 5 1 6 3 35 - 74 29 92 83 584 17 8 1 2 221 131 231 153 145 133 135 138 147 183 176 155 251 170 176 137 2682 BÖLÜM III 3. Araştırma Bulguları Bu bölümde 16 ilde gerçekleştirilmiş olan alan araştırmalarından elde edilen ve tablolar halinde sunulan nitel verilerin analizi sonucunda elde edilmiş olan bulgular incelenmiş ve bu bulgulardan yola çıkılarak kız çocuklarının okullulaşmasını engelleyen, devamsızlık yapmalarına ve okulu terk etmelerine neden olan faktörler belirlenmiş ve özetlenmiştir. Verilerin özetlenebilmesi için her bir ilin raporları incelenmiş ve katılımcıların yüzyüze bireysel görüşmeler ve odak grup görüşmelerinde dile getirdikleri görüşleri 5 ayrı tema (sosyo-kültürel, ekonomik, politik, aileye ilişkin, kişisel) çerçevesinde sınıflandırılmıştır. Daha sonra, her bir temanın alt temaları belirlenmiş ve her bir alt tema altında yer alan faktörler sayılarak çetele tutulmuş böylece alt kategoriler için toplam sayılar elde edilerek grafik oluşturulmıştur. Grafiklerdeki dikey eksende yer alan rakamlar, her bir tema altında yer alan faktörlerin katılımcılar tarafından belirtilme sıklığını göstermektedir. Bu işlemlerin amacı, 16 ilden toplanan verilerden yola çıkılarak, bu illerde kız çocuklarının devamsızlık yapmalarına ve okulu terk etmelerine neden olan faktörler ile ilgili olarak genel bir resim ortaya çıkarmaktır. Verilerin analizi aşamasında katılımcılar tarafından belirtilen görüşler; 1) okullulaşma (çocukların okula gidememe/gönderilmeme), (2) devamsızlık ve okulu terki etkileyen faktörler olarak ele alınmıştır. Elde edilen bulgular, bu üç temel sorun başlığının birbiriyle çok yakından ilişkili olması nedeni ile, katılımcıların her bir başlığa ilişkin görüşlerinin benzer olduğunu göstermiştir. Fakat okullulaşmayı engelleyen nedenler, ileride de görüleceği üzere devamsızlık ve terk nedenlerinden bir ölçüde farklılaşmaktadır. Ayrıca, verilerin analizi sırasında birçok ifadenin birden fazla başlığın altına yerleştirilebileceği görülmüştür. Örneğin çocukların çalıştırılması ekonomik nedenler altında tanımlanabileceği gibi geleneksel yaklaşımlar, yani çocuğa verilen değer veya bakış açısı nedeniyle sosyo-kültürel nedenler altında da tanımlanabilmektedir. Bu noktada aşağıdaki bölümlerde de görüleceği üzere bazı nedenler birden fazla başlığın altında yer almıştır. Dolayısıyla, elde edilen bulgulardan yola çıkılarak, özellikle kızların okullulaşması, devamsızlık yapması ve okulu terk etmeleri 38 konusunun çok karmaşık ve toplumun değişik kesimlerini ilgilendiren bir sorun olduğunun altının çizilmesinde fayda vardır. Bu çalışma nitel verilerin sonucunda elde edilen bulguları içerdiği için bu bölümdeki alt temalar ile ilgili katılımcıların söylediklerinden doğrudan alıntı yapılarak bazı örnekler verilmiştir. 3.1 Okul Çağındaki Kız Çocuklarının Okullulaşmasını Etkileyen Faktörler Okul çağındaki çocukların, özellikle de kız çocuklarının okullulaşmasının önündeki engelleri belirlemek amacı ile katılımcılara “Sizce okul çağındaki çocukların özellikle de kız çocuklarının okula gitmeme/gidememe veya gönderilmeme nedenleri nelerdir?” sorusu soruldu. Bütün katılımcıların bu soruya verdikleri yanıtlardan elde edilen görüşler farklı temalar altında gruplandığında en sık belirtilen nedenlerin sosyo-kültürel faktörler altında toplandığı görüldü. Bunu okul ile ilgili faktörler, aile ile ilgili faktörler, ekonomik faktörler ve politik faktörlerin izlediği görüldü. Grafik 1 her bir temanın katılımcılar tarafından belirtilme sıklığını göstermektedir. Bu bölümün ilerleyen kısımlarında her bir temanın altında hangi nedenlerin yer aldığı görülecektir. 39 Grafik 1-Okullulaşmayı Etkileyen Faktörler 800 700 600 Sıklık 500 400 300 200 100 0 3.1.1 Okullulaşmayı etkileyen sosyo-kültürel faktörler Bulgular çocukların, özellikle kız çocuklarının okullulaşmasını engelleyen sosyo-kültürel faktörlerin geleneksel yapı, toplumsal cinsiyet algısı, sosyal çevrenin etkisi, namus kavramı, karma eğitim, mahalle baskısı, eğitimden beklenti, nüfus ile ilgili etkenler, toplum liderlerinin olumsuz telkini gibi alt temalar altında gruplandığını göstermiştir. Grafik 2 bu faktörlerin hangi sıklıkta dile getirildiğini göstermektedir. 40 Grafik 2-Okullulaşmayı Etkileyen Sosyo-Kültürel Faktörler 350 300 Sıklık 250 200 150 100 50 0 Grafik 2’de görüldüğü gibi kızların okullulaşmasının önündeki engeller arasında katılımcılar tarafından en sıklıkla dile getirilenler, geleneksel yapı alt teması altında gruplanmış olan nedenler olmuştur. Bunları şöyle sıralamak mümkündür: Erken yaşta evlilik, nişanlılık, Başlık parası karşılığında evlendirme, Aşiret sistemi, Ataerkil toplum yapısı, Kız-erkek ilişkilerinin hoş karşılanmaması, Kız çocuklarının okumasının ayıp olduğunun düşünülmesi, Eğitime önem verilmemesi, Kan davaları. 41 “Ailenin yapacağı pek bir şey yok. Kendinden öncekiler ne yapıyorsa onlar da yapıyorlar. Kızlar erken yaşta evlendiriliyor. Devlet bunu önlemeli. Gelişmekte olan bir ülke ama bence gelişmemiş.” (10. sınıf, Kız) “Doğuda doğurganlık düzeyi fazla. Zihniyet yapısı farklıdır. Sorunun üç başlıkta incelenmesi gerekir. Maddi yapı, zihniyet yapısı ve devlet. Bunun en önemlisi devlettir. Eğer aile çocuğunu göndermiyorsa hapse atmak yerine rehabilitasyon merkezlerine göndermeli. Eğer baba devlete güvenmiyorsa kızına da güvenmez. Okutmamasının nedeni ayrıca ya maddi durumdur ya da zihniyettir. Çocuk köyden ilçeye 3 km yürüyorsa gitmez.” (9. Sınıf, Kız) İkinci sırada yer alan ve en sıklıkla dile getirilen faktörler ise toplumsal cinsiyet algısı alt teması ile ilgili olanlardır. ‘Toplumsal Cinsiyet’ kavramı, kadınlarla erkekler arasındaki toplumsal ilişkileri belirli bir bağlama göre tanımlamakta, erkeklerle kadınlar ve erkek çocuklarıyla kız çocukları arasındaki ilişkiye ve bu ilişkinin sosyal olarak nasıl kurulduğuna değinmektedir. Toplumsal cinsiyet kısaca, sosyal yönden kadın ve erkeğe verilen roller, sorumluluklar olarak tanımlanabilir. Bu çalışmada elde edilen bulgulara göre kızların okullulaşmasını engelleyen ve toplumsal cinsiyet algısı başlığı altında gruplanan nedenler şunlardır: Kız çocuklarına değer verilmemesi, Kız çocuğuna duyulan güvensizlik, Erkek çocuklara öncelik verilmesi, Kızlara yatırım yapılmaması, Kızlar okumaz düşüncesi, Kızlar okusa ne olacak düşüncesi, Kızların ev kadını olarak yetiştirilmesi, Okuyan kızlar değişiyor algısı. Erkekler iş sahibi olduklarında kızlara bakıyorlar, karılarına. Onların iş sahibi olmalarına gerek yok.” (İlköğretim Öğrencisi, Erkek) “Birde çok önem vermiyorlar diyorlar ki, kız çocukları okusa ne olur okumasa ne olur. Nasıl olsa evlenip eloğluna gidecek. Biz buna niye para harcayalım. Genel olarak diyorum. Benim ailem için demiyorum.” (Okulu terk etmiş öğrenci, Kız) 42 “Ailem kız çocuğuna masraf etmenin gereksiz olduğunu düşünüyor. Evin büyük kızı olduğu için kızını göndermeyen anneler var.” (İlköğretim Öğrencisi, Kız) “Evimiz okula biraz uzaktı. Ben ve erkek kardeşim okula birlikte gidiyorduk. Erkek kardeşim her seferinde yolda para bulduğunu ve benimle paylaşmak istediğini söylerdi. Bu durumdan şüphelenmeye başladım. Erkek kardeşime “nasıl olur seninle birlikte aynı yolu yürümeme rağmen sen para buluyorsun da ben bulamıyorum?” dedim. Durumu epey bir zaman benden sakladı ve sonra bana gerçeği bir gün anlattı. Babam erkek çocuğu olduğu için sadece ona para veriyormuş, kardeşim de bu şekilde davranarak benimle paylaşma yolunu tercih ediyormuş.” (İlköğretim 7. Sınıf öğrencisi, Kız) Sosyo-kültürel faktörler altında gruplandırılmış olan nedenlerden sosyal çevrenin etkisi alt teması içinde yer alan nedenler de şunlardır: Akran gruplarının olumsuz etkisine ilişkin algılar, Çevrede okuyan çocuğun az olması, model olmaması, Köyden göç edenlerin kent ortamına olan güvensizliği, Uyuşturucu trafiği ve ailelerin korkusu, Kızların kaçması/kaçırılması, Medyadaki olumsuz örnekler, İnternetin olumsuz etkisi, Okuyan kızların evlenememesi. Bizim köyde de bir kız vardı. Hani erkek arkadaşlarıyla ilgili duyum vardı. Sen de öyle şey yaparsın, seni de o yola çekerler gibisinden beni de okuldan almıştı. Öğretmenler falan çağırdılar babamı ‘dersleri iyi okut dediler’. O da okuttu.” (Lise öğrencisi, Kız) Sosyo-kültürel faktörler altında yer alan diğer nedenler ise şöyle sıralanmaktadır: Namus kavramı (kızların okulda tacize uğradığı/uğrayacağı düşünecesi, okul ortamının ahlaki ve manevi değerlere aykırı bir ortam oluşturacağı düşüncesi, okula giden kızlar hakkında dedikodular yapılması); karma eğitim (belli bir yaştan sonra kız ve erkeklerin aynı okulda okumasının istenmemesi), mahalle baskısı (kız çocuklarını okutanlara iyi gözle bakılmaması), eğitimden beklenti ( eğitimin istihdam yaratamaması, kız çocukları okusa da hakkını alamaz düşüncesi) nüfus kaydı olmadığı veya geç kayıt 43 yaptırıldığı için okula kayıt yaptırılamaması, toplum liderlerinin (şeyh ve aşiret liderlerinin) olumsuz yöndeki telkinleri ve aile büyüklerinin kızlarını okula gönderen aile üyelerine baskı yapması. “Ben kızımı Anadolu lisesine verdiğim zaman babam benimle üç yıl konuşmadı. Hadi babam eski kafalı abim vardı benden dokuz ya da on yaş büyük o bile bir yıl konuşmadı yani küstüler benden. Niye kızımı okula verdiğim için öyle bir kanaat vardı. Hala var mıdır? Mutlaka vardır. Ama şu an çok az kalmıştır.” (Baba ) 3.1.2 Okullulaşmayı etkileyen okul ile ilgili faktörler Araştırma bulguları, çocukların özellikle kız çocuklarının okullulaşmasının önündeki engellerden önemli bir kısmının okul ile ilgili faktörler olduğunu göstermiştir. Bunlar okulun fiziksel ve sosyal olanakları, okul ortamı, eğitim uygulamaları, taşımalı eğitim, okul yöneticileri ve öğretmenlerin olumsuz tutum ve davranışları, eğitim programlarının özellikleri, öğretmenlerin özellikleri, yatılı okullar, özellikle ortaöğretim kurumlarının yaygın olmaması nedeni ile okula erişememe, okul-veli işbirliğinin yetersizliği ve değişik eğitim kademelerinin öğrencileri bir sonraki kademeye hazırlayamaması gibi alt temalar altında gruplandırılmıştır (Grafik 3). Okulların fiziksel ve sosyal olanakları kategorisinde yer alan ve kızların okullulaşmasını etkilediği için sıklıkla belirtilen nedenler şunlardır: Kalabalık sınıflar, Ders araç-gereç yetersizliği, Sosyal ve kültürel etkinliklerin olmaması, Okulların koşulları arasındaki eşitsizlikler, Okulların öğrenciler için cazibe merkezi olmaması. “Bazı köy okullarımızda öyle binalar var ki tavuklarımız bile durmaz. Oradaki öğretmenler ve öğrenciler nasıl dursun…” (Mahalle muhtarı) “Okulların mimarisi çekici değil. Bir mabedi andırıyor adeta. Yeni okullar yapılmaya çalışılıyor ama içerisi, bahçesi yapılmıyor. İdareciye yükleniyor. İdareci bir nevi müteahhit oluyor. Oyun alanlarının yetersizliği, Okullardaki tel örgüler öğrencileri okula çekmiyor.” (STK) 44 “ Kenar mahalle okullarına ödenek sağlanmıyor. Diğer okullara ödenekler çok fazla ayrılıyor. Böyle bir ayırım sözkonusu.”(Veli) Okulların ortamları da katılımcılar tarafından kızların okullulaşmasını engelleyen etkenler arasında sıklıkla belirttikleri nedenler olarak ortaya çıkmıştır. Okul ortamına ilişkin belirtilen nedenler söyle sıralanabilir: Okulların güvensiz yerler olması, Akran gruplarının olumsuz etkileri, Okul çevresinde şiddet olaylarının yaşanması, Kadın öğretmenlerin az olması, Öğretmenlerin öğrencilerden çekinmesi, Okul içinde madde bağımlılığının artması, Okullarda erkek öğrencilerin baskın olması. “Kızlar ayrı okulda olursa daha rahat okurlar ve daha güvenli olur. Çünkü kapıda güvenlik olur. İsteyen girip çıkamaz. Öğrenciler de rahat eder, öğretmen de, aileler de. Dışardan yabancı çok giriyor ve okul içine uyuşturucu madde sokuyorlar. Birbirini bıçaklayan da oluyor…” (Anne) 45 Sıklık Grafik 3-Okullulaşmayı Etkileyen Okul İle İlgili Faktörler 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Okullardaki eğitim-öğretim uygulamaları de kızların okula gitmeme/gidememe nedenlerini oluşturmaktadır. Bu grup altında yer alan nedenler şöyledir: Ödevlerin fazla olması, Okulun sıkıcı olması, Psikolojik Danışma ve Rehberlik hizmetlerinin yetersiz olması, Okul süresinin uzun olması ve derslerin erken başlaması, Devamsızlık takip sisteminin iyi işlememesi, Engelli öğrencilere yeterli olanak sağlanmaması, Okulların öğrencileri yeterince güdüleyememesi, 46 Sınav kaygısı, Okullarda öğrencilerden istenen ek araç-gereç ve materyaller, Araştırma bulgularına göre taşımalı eğitim uygulamaları da kızların okullulaşması önündeki engellerden biri olarak ortaya çıkmaktadır. Taşımalı eğitimin kapsamının dar olması, her köyde okul bulunmaması ve okulların köylere uzak olması dolayısıyla kızların taşımalı sistem ile okula gönderilmek istenmemesi gibi nedenler katılımcılar tarafından belirtilen okula gidememe/gönderilmeme nedenleri arasındadır. “Öyle köy var ki Bayburt’a 60 km. Adam buradan çocuğunu okumaya göndermiyor. Göndermiyor kız çocuğunu diyor ki ‘sen otur evinde aşağı. Servisle gideceksin, geleceksin . Gözümüz görmüyor, kulağımız duymuyor’.”(Muhtar) Ülkenin diğer bölgelerinde de benzer şekilde uygulanan eğitim programlarının özellikleri de kızların okullulaşmasını etkileyen faktörler olarak ortaya çıkmaktadır. Bunlar: Eğitim programlarının yoğun olması, Eğitim programların sık sık değişmesi, Eğitim programların öğrencilerin günlük yaşamlarına ilişkin bilgi ve beceri geliştirmelerine olanak sağlamaması, Eğitim programlarının bölgesel ihtiyaçlara karşılık verememesi, Eğitim programlarının çok dilli ve çok kültürlü eğitim anlayışına uygun olmaması, Ezbere dönük eğitim uygulamaları, Eğitim programlarında dini bilgilerin az yer alması, Okullarda yönetici ve öğretmenlerin öğrencilere karşı olan tutum ve davranışları öğrencilerin okula gitmeme nedenleri arasında yer almıştır. Öğretmenlerin şiddet uygulaması, Okula ve öğretmenlere güvenmeme, Öğretmen-öğrenci iletişim eksikliği, 47 Öğretmenler ve öğrenciler arasında duygusal ilişkiler yaşanmış olması, Öğretmenlerin sosyal çevreye uyum sağlayamaması, Başarısız öğrencilerin öğretmenler tarafından dışlanması, “Öğretmenler ‘Siz zaten düşük puanla gelmişsiniz’ diyerek aşağılıyorlar ve azarlıyorlar bu yüzden onlarda okula gelmek istemiyorlar.” (Lise öğrencisi, Kız) Yukarıdaki yönetici ve öğretmen tutum ve davranışlarının yanı sıra bu illerde çalışan öğretmenlerin özellikleri de okullulaşma oranını düşüren etkenler olarak katılımcılar tarafından dile getirilmiştir. Bun nedenler şöyle sıralanmıştır: Öğretmen sirkülasyonunun fazla olması, Öğretmenlerin deneyimsiz olması, Öğretmen niteliğinin düşük olması, Öğretmenlerin sayı olarak yetersizliği, Branş öğretmenlerinin yetersiz olması, Öğretmenlerin barınma problemleri. “Bu dönem 17 stajer öğretmenle yeni döneme başladık. Öğretmenler zorunlu hizmetlerini yapmak için buraya geliyorlar ve buraya alışmadan, burayı tanımadan, eş durumundan dolayı tekrar geri gitmenin hesabını yapıyorlar. Bu durum eğitim kalitemizi olumsuz yönde etkiliyor. Bunun sonucunda da öğrencilere ilgisiz davranıyorlar. Bundan dolayı öğrenci okula gelmek istemiyor.”(Lise Müdürü). “Öğretmenlerin üstüne çok geliniyor emek sarf ediyoruz ancak iyi şeyleri görmek yerine hep eleştiri merkezli. Bu bizim motivasyonumuzu, idealistliğimizi yitirmemize neden oluyor.” (İlköğretim Öğretmen) “Milli Eğitimde öğretmenlerin değersizleştirilmesi, tatil konusu, maaşların farklı boyutta yansıtılması öğrencinin gözünde olumsuzlaştırıyor. Dersler ağır. Özellikle 9. sınıf ağır geliyor. 4 yılın müfredatı 1 yıla sıkıştırılmış.”(Lise Öğretmen) 48 Yukarıda belirtilen etkenler dışında katılımcıların kızların okullulaşma oranını düşüren nedenlerden biri de yatılı okul uygulaması ile ilgili olarak yaşanan bazı sorunlar olmuştur: Öğrenci yurtlarının yeterli olmaması, Yurt ve pansiyonların iyi yönetilememesi, Yatılı Bölge İlköğretim Okullarının (YİBO) azalması, Çocukların yatılı okula gitmek istememesi, Kızlara yönelik pansiyonların olmaması. Araştırma bulguları araştırma yürütülen illerde yeterli sayıda ortaöğretim kurumu özellikle meslek ve kız meslek liseleri, teknik liselerin, imam hatip liselerinin ve spor ve sanat liselerinin olmamasının kızların özellikle ortaöğretime devam etmelerini engellediğini göstermiştir. Bunlara ek olarak okul-veli işbirliğinin olmaması ve değişik eğitim kademelerinin başarısızlıkları (ilköğretim hedeflerine ulaşamadığı için öğrencileri ortaöğretime hazırlayamaması, okulöncesi eğitim süresinde Türkçe’yi kullanma becerisinin yeterince geliştirilememesi, okulöncesi eğitimin yaygın olmaması vb.) gibi nedenler kızların okullulaşma oranını düşüren etkenler arasında yer almaktadır. 3.1.3 Okullulaşmayı etkileyen aile ile ilgili faktörler Araştırma bulguları, kız çocuklarının okula gidememesinde/gönderilmemesinde aile ile ilgili nedenlerin de önemli bir yer tuttuğu göstermiştir. Bu nedenlerin hangi sıklıkta belirtildiği Grafik 4’de gösterilmektedir. Ailelerin eğitime karşı tutumu, anne babaların çocukları ile ilgili endişeleri, ailelerin değerleri, aile yapısı, anne babanın eğitim düzeyi, baba baskısı gibi faktörler kızların okula gidememesi/gönderilmemesinde etkili olmaktadır. Bunların arasında en çok belirtilen nedenler ailelerin eğitime karşı tutumu başlığı altında gruplanmıştır. Bu başlık altında gruplanan nedenler şöyle sıralanmıştır: Ailenin eğitime önem vermemesi, Ailelerin eğitim konusunda yeterli bilince sahip olmaması, Ailelerin çocuklarına karşı ilgisizliği, 49 Ailelerin eğitimden beklentilerinin düşük olması. Grafik 4-Okullulaşmayı Etkileyen Aile İle İlgili Faktörler 120 100 Sıklık 80 60 40 20 0 Araştırma bulguları ailelerin çocukları, özellikle de kız çocukları ile ilgili endişelerinin onları okula göndermemeyi tercih etmelerinde önemli olduğunu göstermiştir. Bu başlık altında yer alan nedenler şunlardır: Kız çocukların evden uzaklaşmasını istememe, Yatılı eğitime karşı olumsuz bakış açısı, Karma eğitime güvenmeme/istememe, Okullara ve çevresine güvenmeme, Olumsuz akran etkisinden çekinme, 50 Taşımalı sisteme olumsuz bakış açısı, Kızların gönül ilişkisi yaşayabileceği endişesi. “Medyada yer alan aile ve okul dizilerinin aileleri ciddi boyutlarda tedirgin etmekte ve çocuğunu okula göndermede tereddütler yaşamaktadır.”(İl Müftüsü). “Çevre bozuk, başlarına kötü şeyler gelebilir. Bu yüzden çocuklarımı dışarı bırakmak istemiyorum. Çocuk dışarıda sorumsuz oluyor.” (Veli) Ailelerin sahip olduğu değerler de kızların okullulaşmasını etkileyen faktörler olarak ortaya çıkmıştır. Bu nedenler detaylı incelendiğinde bunların toplumsal cinsiyet algısı ile çok yakından ilişkili olduğu görülmektedir: Kız çocuklardan beklentinin düşük olması, Erkek çocukların güç unsuru olarak kabul edilmesi, Kızların korunması gerektiği düşüncesi, Ergenlik çağına girmiş olan kızların okula gitmemesi gerektiği düşüncesi, Kız çocuklarının 2. sınıf insan olarak görülmesi, Okulun kızların ahlakını bozacağı düşüncesi. Aile yapısı da kızların okullulaşmasını etkileyen faktörler olarak ortaya çıkmaktadır. Kalabalık ailelerin çocuklarının hepsini okula göndermede güçlük çekmesi, geniş aileler, parçalanmış aileler bu nedenlerden öne çıkanlardır. Anne babanın eğitim düzeyinin düşük olması, özellikle babaların ve bazen amcaların kızları okula göndermek istememesi gibi etkenler de kızların okullulaşması önündeki engellerdendir. Evde veya aile çevresinde okula gitmiş olan başka kız çocuklarının olmaması da kızların okullulaşmasını etkileyen etkenlerden biri olarak görülmektedir. Araştırma bulguları ailede büyük çocuk olan kızların, kardeşlerine bakması ve ev işlerinin sorumluluğunu alması nedeni ile okula gönderilmediklerini göstermiştir. Aynı zamanda, aile içinde hasta olan aile üyelerinin olması ve kız çocuklarının onlara bakmak zorunda kalması da okula gidememelerine neden olmaktadır. 51 3.1.4 Okullulaşmayı etkileyen ekonomik faktörler Kız çocuklarının okula gidememe nedenleri arasında ekonomik faktörler önemli bir yer tutmaktadır. Katılımcılar tarafından dile getirilen ekonomik nedenler yoksulluk, çocuk işçiliği, mevsimsel göçler, işsizlik, erkek çocukların çalışmak zorunda kalması ve kızların ev işlerinde çalıştırılması olarak gruplanmıştır. Grafik 5 bu nedenlerin hangi sıklıkla dile getirildiğini göstermektedir. Grafik 5’de de Görüldüğü gibi ekonomik nedenler arasında en çok yoksulluk kızların okula gidememe nedeni olarak ortaya çıkmaktadır. Yoksulluk ile ilişkili olarak belirtilen nedenler şöyledir: Geçim sıkıntısı, Okul araç-gereçlerini sağlayamama, Ulaşım masraflarını karşılayamama, Harçlık alamama. “Parasızlık nedeniyle okula gidemiyorlar” (İlköğretim Okulu, Öğrenci) Burada ne bir fabrika var ne bir iş. Buradaki insanlar yazın çalışabildikleri kadar kazanıyorlar. Ekonomik sıkıntı had safhada.” (Baba) Elinde maddiyatı olmayan baba, kızına elbise alamıyor, harçlık veremiyor. Çocuklar da okulda kendini ezik hissediyor. Bu durumdan çocuk da aile de etkileniyor.” (Mahalle muhtarı) “Ailelerin ekonomik imkansızlığı... mağdurdur... kırsal bölgedir... adamlar fakirdir... Kızın bir yıllık masrafı, elbisesidir, ayakkabıdır, kitabıdır, vatandaşa çok zor gelir.” (Muhtar) 52 Grafik 5-Okullulaşmayı Etkileyen Ekonomik Faktörler 250 Sıklık 200 150 100 50 0 Çocukların okullulaşmasını engelleyen ve ikinci derecede sıklıkla belirtilen ekonomik nedenler çocuk işçiliği altında toplanmıştır. Bunlar şöyle sıralanmıştır: Çocukların çalıştırılması, Çocukların ailelerine destek olma isteği, Çocukların daha kolay iş bulabilmesi, Kırsal alanda çocukların tarım ve hayvancılık işlerinde çalışması. Mevsimsel göçler de sıklıkla belirtilen nedenler arasında yer almaktadır ve çocuk işçiliği ile yakından ilgilidir. Bu gruptaki nedenler arasında çocukların aileleri ile birlikte mevsimlik tarım işçisi olarak göç etmeleri ve bazı çocukların da başka şehirlere çalışmak üzere gitmesi yer almaktadır. Bunların yanında erkek çocukların aile bütçesine katkıda bulunmak için çalışma isteği ve kız çocuklarının 53 genellikle ev işlerinde ve bazı durumlarda tarımda çalıştırılması da kızların okullulaşmasını engelleyen ekonomik nedenler arasındadır. “En büyük neden çocuk işçiliği, çocuklar mevsimlik işçi olarak çalıştırılıyorlar. Mayıs ayının 15’inden itibaren devamsızlık %50 oranında düşer, çocuklar tarım işçisi olarak kullanılıyor.” ( İlçe Milli Eğitim Müdürü) "Bizim mahalle nüfusu 4000'dir. Bakın şimdi nüfusu sayalım 2000 kişiyi bulamazsınız. Yarısı çoktan Yozgat'a, Kayseri'ye Adana'ya pancara pamuğa işçiliğe gitmişlerdir.” (Mahalle Muhtarı) 3.1.5 Okullulaşmayı etkileyen kişisel faktörler Araştırma bulguları okullulaşma oranını etkileyen faktörlerden bazılarının kişisel nedenler altında toplanabileceğini göstermiştir. Bunlar içinde en çok belirtilen nedenler şunlardır: Çocuğun bir hedefinin olmaması , Okula karşı ilgisizlik, okulu sevmeme, Ailesine yük olmak istememe, Başaramamaktan korkma, Türkçeyi anlamakta güçlük çekme, Özel eğitim ihtiyacının karşılanamaması, Fiziksel olarak büyük olma, büyük görünme, Katılımcılar ayrıca medyanın kötü model olmasının, Şartlı Eğitim Yardımı uygulamasının sağlıklı işlememesinin, okulların yakınında internet kafelerin olmasının ve sert iklim koşullarının çocukların okula gitmesi/gönderilmesi önündeki diğer engellerden olduğunu dile getirmişlerdir. 3.1.6 Okullulaşmayı etkileyen politik faktörler Kız çocuklarının okula gidememe/gönderilmeme nedenleri arasında politik faktörler de yer almaktadır. Bu konuda katılımcılar tarafından dile getirilen faktörler, eğitim politikalarına olan 54 güvensizlik, kılık kıyafet sorunu, dil problemi, güvenlik ve terör, devlete güvensizlik ve siyasi görüşler gibi başlıklar altında gruplanmıştır (Grafik 6). Okula devam etme konusunda hukuki yaptırımların uygulanamaması, okul kapatmalar ve kurumlar arası işbirliği gibi nedenler da az sayıda katılımcı tarafından belirtilen nedenler olarak ortaya çıkmıştır. “Bingöl’deki çoğu aile, devlet yapısından dolayı, sistemden kaynaklı olarak da göndermiyor. Boşaltılan köylerdeki vatandaşın devlete olan güveni kalmamış. İktidar, ekonomik yardımla okullaşma oranını yükseltebilir.” (Öğretmen) “Bu coğrafyada 30 yıldan beri bir terör ve şiddet olayı var… Terör eğitime darbe vurdu. Yaşı büyük olan birçok kişi Türkçe bilmiyor. Çoğu ailelerde başörtü faktörü yüzünden çocuklarını okula göndermiyor…” (Kanaat önderi) Sıklık Grafik 6-Okullulaşmayı Etkileyen Politik Faktörler 35 30 25 20 15 10 5 0 55 3.2 Kız Çocukları Arasında Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Faktörler Okula giden çocukların özellikle de kız çocuklarının devamsızlık yapmalarının ve okulu terk etmelerinin nedenlerini katılımcıların bakış açısından belirlemek amacı ile onlara “Sizce okula giden öğrencilerin özellikle kız öğrencilerin devamsızlık yapma nedenleri nelerdir?” , “Sizce öğrencilerin, özellikle kız öğrencilerin okulu terk etmelerinin nedenleri nelerdir?” soruları soruldu. Bütün katılımcıların bu iki soruya verdikleri yanıtlar çok benzer olduğu için devamsızlık ve okul terk nedenlerine ilişkin görüşler birlikte analiz edildi. Katılımcıların bu konulardaki görüşleri gruplandığında en sık belirtilen nedenlerin okul ile ilgili faktörler altında toplanan nedenler olduğu görüldü. Bunu aile ile ilgili faktörler, ekonomik faktörler, sosyo-kültürel faktörler, kişisel faktörler ve son olarak da politik faktörlerin izlediği görüldü (Grafik 7). “Bir kızımız dışarıda bir erkekle konuştuğu için ailesi onu okuldan aldı. Erkek bir öğrencimiz kur’an kursuna gideceğim deyip okuldan tasdiknamesini aldı. Bir diğeri ise köyde hayvanlara bakacağım gerekçesiyle okulu bıraktı… Bazı öğrenciler 2 yıl üst üste başarısız olduğu için bazıları da göç nedeniyle okulu terk eder...” (Müdür Yrd.) Araştırma bulguları, kızların okullulaşmasının yani okula gidememe veya gönderilmemelerinin daha çok sosyo-kültürel faktörlerle ilgili olduğunu, buna karşılık, kızların okulda devamsızlık yapması ve okulu terk etmesinde daha çok okul ile ilgili faktörlerin etkili olduğunu göstermiştir. Bu bulgudan şöyle bir sonuç çıkarmak mümkündür. Sosyo-kültürel engelleri aşarak bir şekilde okula gidebilmiş olan kız çocuklarının bir kısmı okulun onlara, eğitimlerine devam etmelerini sağlayacak motivasyonu artırmak ve geliştirmek için gerekli ortamı sağlayamaması nedeni ile devamsızlık yapmakta ve sonra da okulu terk etmektedir. “Okulu terk nedenleri kız çocukların erken evlendirilmesi, başarısızlık, yanlış inançlardan doğan kaygılar, kültürel nedenler, ekonomik durumlar…” (İl Milli Eğitim Müdürü) 56 Grafik 7-Devamsızlık ve Okulu Terkini Etkileyen Faktörler 900 800 700 Sıklık 600 500 400 300 200 100 0 3.2.1 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen okul ile ilgili faktörler Okula giden öğrencilerin devamsızlık yapmaları ve okulu terk etmelerinin okul ile ilgili nedenlerine daha detaylı olarak bakıldığında en sık dile getirilen nedenlerin okuldaki yönetici ve öğretmenlerin tutum ve davranışları ile ilgili nedenler olduğu görülmüştür (Grafik, 8). Bu nedenleri okul ortamı, okulun fiziksel ve sosyal olanakları, eğitim programları, öğretmen özellikleri, eğitim uygulamaları yatılı okullar, ortaöğretim kurumlarının yetersizliği, taşımalı eğitim, devamsızlık takibinin etkili 57 yapılmaması, öğretim kademelerindedeki nitelik sorunu ve okul-aile işbirliğinin yetersizliğine ilişkin nedenler izlemektedir. Araştırma bulguları öğrencilerin devamsızlık yapmaları ve okulu terk etmelerinde yönetici ve öğretmenlerin tutum ve davranışları ile okul ortamına ilişkin nedenlerin oldukça etkili olduğunu göstermiştir. Yönetici ve öğretmenlerin tutum ve davranışları ile ilgili nedenler şöyle sıralanmaktadır: Öğretmen veya yöneticilerin öğrencilere şiddet uygulaması, Öğretmen-öğrenciler arasında iletişim eksikliği, Öğretmen ve yöneticilerin öğrenciye karşı yanlış tutum ve davranışları, Öğretmenlerin öğrenciler arasında ayrımcılık yapması, Öğretmen ve öğrenci arasında yaşanan duygusal ilişkiler, Öğretmenlerin sosyal çevreye uyum sağlayamaması. “Senden adam olmaz git şimdiden kendine çalış’ diyen öğretmenin derslerine girmezdim.” (Okulu terk etmiş öğrenci, Erkek) “Yirmi tane öğrencin varsa sekiz dokuzuna sırtını dönmüşsündür. Niye onlar başarısızdır. Düşük not almıştır. Konuşmazlar, derse katkı yapmazlar.Dolayısıyla öğretmen de bunlara sırtını dönmüştür. Sınıf ortamında, koridoro çıktığı zaman, okul genelinde bu çocuklar öyle çocuklardır. Her zaman başarılı çocuklar onurlandırılır, ödüllendirilirler. O tür çocuklar şey yapılmaz. Bir manada çocukların hayattan kopmasını, psikolojik bunalıma girmesini engellemek için elimizden geleni yapmıyoruz. Veli bakıyor ki bundan bişey olacağı yok o zaman o da sırtını dönüyor.” (İlköğretim okulu yönetici, Erkek) Her konuda kısıtlanıyoruz. Şunu yapmayın, erkeklerle konuşmayın, kahkaha atmayın diyorlar.” (10. Sınıf öğrencisi, Kız) “Çocuğa sürekli sen geri zekalısın demesi çocuğu okuldan soğutur. Telefon yüzünden öğretmen bir kıza tekme atmıştı. Ben olsam okulu bırakırdım.” (9. Sınıf öğrencisi, Kız) “Arkadaşıma sebepsiz vuran öğretmen ile tartıştım. 3 kez bana vurunca elini tuttum hocanın. Sonra idareye götürdü ve idare bana fiziksel şiddet uyguladı. Okuldan ayrıldım.” (Okulu Terk eden Öğrenci, Erkek) 58 Grafik 8-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Okul İle İlgili Faktörler 160 140 120 Sıklık 100 80 60 40 20 0 Bunların yanında yönetici ve öğretmen tutum ve davranışları ile çok yakından ilgili olan diğer bir faktör de okul ortamı olarak ortaya çıkmaktadır. Kızların devamsızlık yapmaları ve okulu terk etmeleri/alınmalarına neden olan ve okul ortamı altında gruplanan nedenler şöyle sıralanabilir: Okulda güvenlik sorunlarının olduğunun düşünülmesi, Okuldaki akran gruplarının çocuk üzerindeki olumsuz etkisi, Okul çevresinde şiddet olaylarının yaşanması, Kadın öğretmenlerin az olması nedeni ile kızların rahat hissetmemesi, Öğrencinin kendini okula ait hissetmemesi, Okul içinde ve çevresinde uyuşturucu kullananların bulunması, 59 Okul çevresinde okul ile ilgili olmayan kişilerin dolaşması. Okula ilişkin nedenler arasında okul ortamı ile yakından ilgili diğer bir faktörün de okulun öğrencilere sunduğu fiziksel ve sosyal olanaklar olduğu görülmektedir. Bu faktör altında gruplanan ve devamsızlık ve okulu terkler ile ilgili olduğu katılımcılar tarafından sıklıkla dile getirilen nedenler şunlardır: Okulların öğrencileri cezp etmemesi, Kalabalık sınıflar, Ders araç gereçlerinin yetersiz olması, Sosyal ve kültürel aktivitelerin olmaması veya çok az olması, İlin değişik bölgelerinde bulunan okulların koşulları arasındaki eşitsizlikler. “Okul dört duvar ve bir kara tahtadan ibaret değildir, ama bizim okullarımız sadece bundan ibaret. Öğrenciye gerekli imkânları sunamıyoruz.” (İlköğretim okulu, Öğretmen) “İlde spor salonu, resim salonu, müzik salonu kütüphanesi olan okul yok.” (İlköğretim okulu, Yönetici) “Hepimizin kendini göstereceği bir alan vardır. Bu koşullar sağlanmıyor. Biz prefabriklerde ders görüyoruz. Kışın çok soğuk, yazın da çok sıcak ve pis kokular geliyor. Tabletlerden bahsediliyor ama biz daha kara tahtalarda ders görüyoruz… Devlet en büyük sorundur, okullaşmada.” (10. Sınıf öğrencisi, Kız) “Öğrenci enerjisini okulda atamıyor. Hiçbir sosyal aktivite olmadığı için dışarıya ilgi duyuyor ve devamsızlık oluyor. Kızlarımız evde ev işi yapıyor okulda ise ders çalışıyor...” (Öğretmen) “Kışın elektrik kesilmeleri çok sık oluyor. Kaloriferler yanmıyor ve çocuklar hastalanıyor. Kış şartlarından dolayı okul tatil ediliyor ve köydeki öğrencilerle beraber bizim öğrencileri de etkiliyor… Taşımalı eğitim biterse bizim ilçedeki öğrenciler için iyi olur.” (Baba) Okullarda uygulanan eğitim programlarının özellikleri de öğrencilerin özellikle kızların devamsızlık yapmaları ve okulu terk etmelerinde önemli nedenlerden biri olarak ortaya çıkmaktadır. Katılımcılar tarafından sıklıkla belirtilen bu özellikler şöyle sıralanmıştır: Eğitim programlarının yoğunluğu, Eğitim programların sık sık değişmesi, 60 Eğitim programlarının çocukların günlük yaşamına ilişkin bilgi becerilerin geliştirilmesine uygun olmaması, 9. Sınıf programının yüklü ve derslerin zor olması, “Okullarda çocuklara hayatı öğretmiyoruz. Aile bu durumdan rahatsız ve mutlu değildir. Hayatı öğretemediğimiz için çocuklarda yabancılaşma olur. Okulu bitiren bir çocuğun mesleği olmuyor. Kendine yabancılaştığı için farklı yerlere saplanıyor. Aile bu durumdan korkup çocuğunu okula göndermiyor.” (STK Temsilcisi) Yukarıda belirtilen öğretmenlerin tutum ve davranışları, katılımcılar tarafından, çocukların devamsızlık yapma veya okulu terk etme nedenleri arasında sıklıkla dile getirilmiştir. Belirtilen bu özellikler daha çok öğretmen yetiştirme ve istihdam etme politikaları ile ilgili gibi görünmelerine rağmen, herhangi bir okulda, okul ortamı, öğrenci-öğretmen ilişkisi ve dolayısıyla eğitimin kalitesini doğrudan etkileyebilecek özellikler olduğu için okula ilişkin nedenler altında gruplanmıştır. Bunlar şöyle sıralanabilir: Okullarda yaşanan öğretmen sirkülasyonu, Deneyimsiz öğretmenlerin fazla olması, Ücretli öğretmenlerin çalıştırılması, Öğretmenlerin sayı olarak yetersizliği, Branş öğretmenlerin yetersiz olması, Öğretmenlerin barınma sorunları. “Öğretmen köylü etkileşimi yok, lojmanı yetersiz, öğretmenler köyde ikamet edemiyor bu nedenle öğrencilerle etkileşimi azalıyor, velilerden uzaklaşıyor” (İlköğretim okulu, Öğretmen) Kars’ta okullarda sürekli bir öğretmen sürkilasyonunun var, öğrencilerin sürekli öğretmen değiştirmesi nedeniyle başarı düşmekte bu nedenlede öğrenci başarısız görünmekte” (İlköğretim okulu, Yönetici) Eğitim programlarının özelliklerinin yanında, okulda eğitim-öğretim ile ilgili uygulamalar, öğrencilerin okulda kendilerini rahat hissetmesi ile birlikte başarılı olmalarını etkileyen etkenlerdendir. Bu nedenle katılımcılar okullarda gerçekleşen bazı uygulamaların, kızların devamsızlık yapmalarına ve okulu terk 61 etmelerine neden olduğunu düşünmektedir. Katılımcıların bu konuda sıklıkla dile getirdikleri görüşleri şunlardır: Ödevlerin fazla olması, Okulun sıkıcı olması, Psikolojik danışma ve Rehberlik hizmetlerinin yetersizliği, Engelli öğrencilere yeterli olanak sağlanmaması, Okul süresinin uzun olması, Öğrencilere burs ve kredi olanaklarının sağlanmaması, Başarısız öğrenciler ile ilgilenilmemesi, Liseye giden öğrencilere yönelik oryantasyon eksikliği, Üniversite sınavlarına çalışmak için devamsızlık yapılması, Yatılı Bölge İlköğretim Okulları (YİBO) nüfusun az ve dağınık olduğu yerleşim yerlerinde (köy, mezra, kom, oba) zorunlu eğitim çağına gelmiş yoksul veli çocuklarının sekiz yıllık eğitim ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulan yatılı okullardır (http://tedp.meb.gov.tr ). Bu okullar ilköğretim çağındaki kız ve erkek çocuklarının okullulaşmasında önemli yer oynamaktadır. Bunların yanında bu çalışmaya katılanların bakış açısından, kızların okula gönderilmemesi, devamsızlık yapması ve okulu terk etmesinde yatılı okula gidiyor olmanın ve yatılı okulların sorunlarının etkileri olduğu ortaya çıkmaktadır. Yurtların yeterli olmaması, iyi yönetilememesi, kızlara ayrı pansiyon olmaması gibi nedenler özellikle kız çocuklarının okuldan alınmasına neden olmaktadır. “Yibo’larda özellikle devamsızlık yapanların büyük oranının kızlar olduğunu görüyoruz.” (Denetmen) İl ve ilçedeki ortaöğretim kurumlarının sayı ve tür olarak yetersiz olması da katılımcılar tarafından kızların okulu terk etmesinde veya liseye devam etmemesinde etkili olan nedenler arasında belirtilmiştir. Katılımcılar ortaöğretimin bu yıla kadar zorunlu olmaması, kız meslek ve diğer mesleki ve teknik liselerin sayılarının az olması ve akademik liselerin gelecek için yarattığı kaygı gibi 62 nedenlerin kızların ortaöğretime devam etmemesi ve okulu terk etmesinde etkili olduğunu belirtmişlerdir. “Çocuğum yaklaşık 5 km. yürüyerek okula geliyor. Diğer okullara gidemiyorlar.” (Veli) “Çocukları erken kaldırma sorun oluyor özellikle kış aylarında hava daha aydınlanmadan çocukları uyandırıp okula gönderiyoruz.”(Veli) Bulgular taşımalı eğitimin kapsamının dar olması, yakın çevrede okul olmaması nedeni ile taşımalı eğitim yapılması, kızların taşımalı sistem ile gönderilmek istenmemesi gibi nedenlerin özellikle kız öğrencilerin devamsızlık yapması ve okulu terk etmesinde etkili olduğunu göstermektedir. “Köyden gelen lise 10. ve 11. sınıf öğrencilerine servis imkanının verilmemesi yüzünden okula gelemeyenler var.” (İlköğretim Öğrenci) Devamsızlık takibinin etkili yapılmaması veya devamsızlığa göz yumulması, öğretim kademelerindeki nitelik sorununun bir sonraki kademeyi etkilemesi (örneğin ilköğretimin hedeflerine ulaşmaması, okul öncesi eğitimin yaygın olmaması ve eğitim çıktılarının beğenilmemesi) ile okul aile işbirliğinin yetersiz olması, ikna ekiplerinin olmaması kızların devamsızlık yapması ve okulu terk etmesinde belirtilen diğer nedenler arasında yer almaktadır. “Nedenlerden birisini çocukların mevsimlik işçi olarak başka illere götürülüp çalıştırılmalarıdır. Okullara düzenli devam etmeme ve okul yönetimi tarafından takip edilmemesi sonucu çocuk okuldan soğuyor, tekrar belli düzeyi yakalaması zorlaşıyor, sınıftan geri kalıyor ve başarısız oluyor. Bu durum çocuğun okuldan uzaklaşmasına neden oluyor. Ailesine de herhangi bir yaptırım uygulayamıyoruz.”(Kaymakam) 3.2.2 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen aile ile ilgili faktörler Öğrencilerin özellikle de kız öğrencilerin devamsızlık yapması ve okulu terk etmesinde aile ile ilgili faktörler katılımcılar tarafından en sık belirtilenlar arasında, okul ile ilgili faktörlerden sonra ikinci sırada yer almaktadır. Aile ile ilgili nedenler belirtilme sıklığına göre şu başlıklar altında gruplanmıştır: Ailenin eğitime karşı tutumu, ailenin değer sistemi, kızların aile içinde üstlendiği roller, aile üyelerinin 63 eğitim düzeylerinin düşük olması, aile yapısı, baba baskısı, ailelerin endişeleri, aile içi sorunlar ve hastalık. Kız çocuklarının okullulaşmasını etkileyen aile ile ilgili faktörler ile, onların devamsızlık yapmaları ve okulu terk etmelerini etkileyen ailevi faktörler çok büyük oranda benzerlik göstermektedir. Grafik 9 bu nedenlerin belirtilme sıklığını göstermektedir. S “Hem başarısız hem de az önce bahsettiğimiz ulaşımsal sıkıntılar, bunların kız öğrenciler olması yöresel nedenler diyelim, bundan dolayı veli çok fazla tahammül etmiyor. Yani çocuğum başarısız, başarılı olabilir devam edelim, sabredelim. İşte plan yapalım, bu başarısızlığı nasıl giderebiliriz düşüncesinde değil. Bu başarısızlığı gördüğünde çok rahat öylesine alabiliyor.” (Lise yönetici) Grafik 9-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Aile İle İlgili Faktörler 250 Sıklık 200 150 100 50 0 Aile ile ilgili nedenler arasında en sık belirtilenler, ailenin eğitime karşı tutumu alt teması altında toplanan nedenler olarak ortaya çıkmaktadır. Bu nedenler şöyle sıralanabilir: 64 Ailelerin eğitimin önemine inanmaması, Ailelerin yeterli bilince sahip olmaması, Ailelerin çocuğun eğitimine ve okul süreçlerine karşı ilgisizliği, duyarsızlığı, Ailenin çocuğun eğitimine yeterince destek olmaması, Çocukların aileleri tarafından okutulmayacaklarına dair inançları, Başarısızlık nedeni ile ailelerin çocukları okuldan alması özellikle başarısız olan kızların hemen okuldan alınması, Davranışları nedeni ile ailelerin çocukları okuldan alması, Ailenin okul terk olayını yadırgamaması, Ailelerin kızların okuma-yazma öğrenmesini yeterli görmesi. “Ailem bana kızdı, beni okula göndermemek isteyince, ben de kaçtım. Okulda hocalarıma söyledim. Sonra çocuk şube ile birlikte ikna ettiler.” (Lise Öğrencisi, Kız) Aile ilgili ilgili nedenler arasında yine ailelerin sahip olduğu değerler katılımcılar tarafından sıklıkla dile getirilmiştir. Bu tema altında toplanan nedenler şöyle sıralanabilir. Kız çocuklardan beklentinin düşük olması, Erkek çocuklarının güç sayılması ve öncelikli olması, Kızların korunması gerekir inancı, Ailelerin kızlarını erkek arkadaşı olduğu için okuldan alması, Ailelerin karma eğitime sıcak bakmamaları Okul tercihini kendi değerlerine uygun olması açısından ailenin yapması. “Babam ablamı erkek arkadaşı ile yakaladı. Beni de, onu da okuldan alacak.”(Lise öğrencisi-Kız) “lköğretim de okumaya hevesli ama ailenin de kendisine göre haklı gerekçeleri var artık büyüdü düşüncesi var ve okuldan çekiyor.” (STK Temsilcisi) Kızların ev içinde üstlendikleri roller onların okula devamsızlık yapması ve okulu terk etmelerine neden olmaktadır. Özellikle evin büyük kız çocuğu olanların ev işlerinde çalıştırılmak, kardeşlerine 65 bakmak ve evdeki yaşlı veya hasta olan akrabalara bakmak üzere okuldan alınması, sıkça rastlanan bir durum olarak ortaya çıkmaktadır. “Ev işleri için annenin ‘bugün okula gitme, evi temizlemen lazım’ söylemlerinden dolayı okula gidemiyorum.” (İlköğretim Öğrenci) Kızların eğitimine ilişkin başka birçok çalışmada (Gökşen, Cemalcılar ve Gürlesel, 2006; Smith ve Gündüz-Hoşgör, 2006) görüldüğü gibi bu çalışmanın bulguları da aile üyelerinin özellikle anne ve babanın eğitim düzeyinin düşük olmasının hem erkek öğrencilerin, hem de kızların okuldan alınma olasılığını arttırdığını göstermiştir. Bununla ilişkili olarak aile de başka eğitim almış birey olmaması, kızlar için bir rol model bulunmaması sonucunu doğurduğıu için, onların okulu terk etmelerini kolaylaştırmaktadır. “İlköğretim de devam etmeme nedenleri erkekler için ailenin eğitimsizliği ve eğer çocuklar başarılı değilse hadi okuldan çık deyip çırak olarak pastaneye ya da sanayiye veriliyor. Nasılsa okulda başarılı olamıyor bari iş öğrensin deniyor. Kızlar için de aynıları geçerli.” (Kanaat Önderi) Katılımcılar, aile yapısının yani çok çocuklu kalabalık aileleler ile geniş aileler de yaşıyor olmanın kızların okulda devamsızlık yapması ve okulu terk etmesini etkilediğini belirtmişlerdir. Çok çocuklu ailelelerin bütün çocuklarını özellikle de kız çocuklarını okula göndermekte zorlandıkları bu nedenle okula gidebilen kızların devamsızlık yaptıkları ve okulu terk etmek zorunda kaldıkları görülmektedir. Aynı zamanda, özellikle kalabalık ailelerde ders çalışma ortamının olmamasından dolayı kızların okuldan soğuduğu düşünülmektedir. Araştırma bulguları ailelerin okul ve eğitim sistemine ilişkin bazı endişelerinin olması nedeni ile kızlarını okuldan aldıklarını göstermiştir. Ailelerin endişeleri şöyle sıralanmıştır: Kızların evden uzaklaşmasını istememe, Ailelerin çocuklarını koruma konusunda okula güvenmemesi, Ailelerin eğitim sistemine güvenmemesi, Yatılı eğitim kurumlarına güvenmeme, 66 Ailenin okula ve sosyal çevresine güvenmemesi, Okula gidip gelmek kız çocuğu için tehlikeli olur düşüncesi. Kız çocuklarının okulda devamsızlık yapması ve okuldan alınmasında belirtilen diğer etkenlerden biri de baba baskısı olarak ortaya çıkmaktadır. Babanın yanısıra ailenin diğer erkeklerinin (dede, amca, ağabey vb.) kızların okumaması gerektiği konusunda baskı yaptıkları katılımcılar tarafından dile getirilmiştir. Aile içinde sorunları olan, şiddete maruz kalan ve ailesinin bazı üyeleri özellikle annesi hasta olan kız çocukları devamsızlık yapmakta ve okulu terk etmektedir. 3.2.3 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen ekonomik faktörler Okula giden çocukların özellikle de kızların devamsızlık yapması ve okulu terk etmesinde ekonomik faktörlerin de önemli olduğu görülmektedir. Katılımcılar, ailenin yoksul olmasının, çocukların çalıştırılmasının, ailelerin mevsimsel tarım işçiliği yapmak üzere değişik illere göç etmelerinin, kızların ev işlerinde ve bazen tarımda çalıştırılmasının ve erkek çocukların çalışmak zorunda kalmasının devamsızlık ve okulu terki etkileyen ekonomik nedenler olduğu belirtmişlerdir. Grafik 10 bu nedenlerin belirtilme sıklığını göstermektedir. Sıklıkla belirtilen ekonomik nedenler arasında yoksulluk ve bununla bağlantılı olarak çocuk emeğinin kullanılmasının öne çıktığı görülmektedir. “Kız çocukları evde iş gücü olarak kullanıldığı için okula gelmeyebiliyor.” (Lise öğrencisi, Kız) "Bizim mahalle (Fırat Mahallesi) nüfusu 4000'dir. Bakın şimdi nüfusu sayalım 2000 kişiyi bulamazsınız. Yarısı çoktan Yozgat'a, Kayseri'ye Adana'ya pancara pamuğa gitmişlerdir işçiliğe...” (Muhtar) “Okulda yapılan deneme sınavları için 12,5 TL isteniyordu. Ama ben veremedim. Benim kızım deneme sınavlarına giremiyordu. Bu durumda olan birçok aile var. Bu durum gerçekten benim zoruma gitti.” (Baba) “Nedenlerden birisini çocuk işçiliği oluşturuyor. Okullara düzenli devam etmeme başarısızlığı getiriyor ve başarısızlık çocuğun okuldan uzaklaştırılmasına neden oluyor.”( Kaymakam) 67 “Aidat (15 TL) istediklerinde çocuklar korkudan 15 gün okula gidemediler. Her dönem isteniyor.” (Veli) Grafik 10-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Ekonomik Faktörler 300 250 Sıklık 200 150 100 50 0 68 3.2.4 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen sosyo-kültürel faktörler Araştırma bulguları sosyo-kültürel faktörlerin kızların okullulaşmasını etkileyen faktörler arasında birinci sırada sıklıkla belirtilmesine rağmen devamsızlık ve okulu terki etkileyen nedenler arasında 4. sırada yer aldığını göstermiştir. Katılımcılar tarafından çocukların özellikle kızların devamsızlık yapmaları ve okulu terk etme nedenleri olarak belirttikleri sosyo-kültürel faktörlerin altında inançları da içeren geleneksel yapı, toplumsal cinsiyet algısı, eğitime verilen önem, mahalle baskısı, karma eğitim ve medyanın etkisi gibi temalar ortaya çıkmıştır (Grafik, 11). Geleneksel yapı altında yer alan ve sıklıkta belirtilen nedenler şöyle sıralanmıştır: Erken evlilik/nişanlılık, Kırsal kesimde yaşıyor olmak, Feodal yapı katı değerler, Çocuğa gerek okulda gerekse ailede yeterli değerin verilmemesi, Örflerden kaynaklanan tutuculuk, Ergenlik çağına gelmiş kızların okula gitmesinin ayıp karşılanması nedeni ile okuldan alınması, Aşiret sistemi, Zorla veya beşik kertmesi olduğu için evlendirme, Kan davalı olanların çocuklarını okula göndermek istememesi/alması, Kızların kaçması veya kaçırılması, “Kocaya kaçarak evlenen ve okulu burakan arakadaşları örnek alıyorlar ve onlarda kocaya kaçıyorlar.” (LiseÖğrencisi-Kız) “Köyden kurtulmak için kocaya kaçıyor öğrencimiz, ne yazık ki yine köye kocaya kaçıyor.” (Lise Öğretmeni) “Veliler için karma eğitim, kız çocuklarını okula göndermeme nedeni (terk nedeni) olabiliyor.” (Lise öğretmeni) “Aileler kız çocuklarının erkek arkadaş edinmesinden dolayı kızlarını okuldan alıyor.” (Lise müdürü) 69 Grafik 11-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Sosyo-Kültürel Faktörler 250 Sıklık 200 150 100 50 0 Toplumsal cinsiyet algısı yani toplumun kız ve erkek çocuklara yüklediği roller teması altında toplanan nedenler söyle sıralanabilir: Kızlar okumasa da olur düşüncesi, Kızlara güvenmeme, Kız çocuklarının ikinci planda kalması, Kız el kapısına gidecek düşüncesi, Erkek çocuğuna yatırım yapılması, Kızların evde anne rolünü üstlenmesi. 70 “Maddi imkânsızlıklardan dolayı ailem göndermek istemedi. Kardeş sayısı fazlaydı. Kızlar anneye yardımcı oluyordu. Kız çocukları ikinci plana atılıyor. Öncelik erkek çocuklarında… Kız evlenir kocası bakar ama erkek okumalıdır düşüncesi var.” (İlköğretim okulu terk, Kız) Namus kavramı toplumsal cinsiyet algısı ile birlikte de düşünülebilir. Ancak katılımcıların özellikle namus kavramına vurgu yapması ve araştırmanın gerçekleştirildiği illerde kızların devamszılık yapması ve okulu terk etmesinde önemli olması nedeni ile ayrı bir tema olarak gruplanmıştır. Bu tema altında yer alan nedenler şunlardır: Kadının namus olarak algılanması, Kızların erkek arkadaş edineceği korkusu, “Kız çocuğu yanlış yaparsa utancını ben yaşarım” korkusu, “Kız büyüdü erkeklerin içinde ne işi var” düşüncesi, Okula giden kızlar hakkında dedikodu yapılması veya yapılır endişesi. Araştırmanın gerçekleştirildiği bölgelerde eğitime verilen önem de kızların devamsızlık yapması ve okulu terk etmesinde etkili olan nedenlerdendir. Bu tema altında gruplanan nedenler şunlardır. Toplumun eğitimsiz olması, Toplumda kızların eğitimine önem verilmemesi, Eğitimden beklentinin düşük olması, Eğitimin bir yatırım aracı olarak görülmemesi, Okumayla iş sahibi olunmaz düşüncesi, Kız çocuk okulu terk etmek isterse hemen kabul görmesi, Araştırma bulguları kızların okulu terk etmesinde mahalle baskısının yani çevrenin kızlarını okutanlara iyi gözle bakmaması, kızlarını okutanlara baskı yapması, aşiret liderlerinin olumsuz etkisi ve okuyan kızların başına gelen olumsuz olayların etkisi gibi nedenlerin de etkili olduğunu göstermektedir. Belirtilme sıklığı az olmakla birlikte sosyo-kültürel faktörler ile ilgili diğer nedenler ise toplumda kız ve erkek çocukların bir okulda okumasını istememe ile medyanın olumsuz etkisi olarak belirtilmiştir. Kız 71 ve erkek öğrenclerin bir arada okumasına karşı olmalarının nedeni, kızların, ailelerinin değerlerine karşıt olarak erkek arkadaş edinip ailenin namusuna söz getireceği veya evden kaçacağı yönündeki inançtır. TV dizilerindeki karakterlerin ve medyada ortaya çıkan liseli kız imajının bazı durumlarda kızların okuldan alınmasında etkili olduğu görülmektedir. 3.2.5 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen kişisel faktörler Katılımcıların kızların devamsızlık yapmaları ve okulu terk etme nedenleri konusunda dile getirdikleri görüşlerden bazıları öğrencinin kendisinin isteği, başararısızlık veya başaramama korkusu, arkadaş çevresinin etkisi, fiziksel gelişmişlik ve ergenlik, okula uyum sağlayamama, internet cafe veya playstation alışkanlığı, eğitimden beklentisinin olmaması ve sağlık sorunları gibi öğrencinin daha çok kendisi ile ilgili nedenlerden oluşmuş ve bu nedenler kişisel faktörler adı altında toplanmıştır. Grafik 12 bu nedenlerin katılımcılar tarafından belirtilme sıklığını göstermektedir. Grafik 12’de görüldüğü gibi öğrencinin kendi isteği kişisel faktörler içinde en sıklıkla dile getirilen nedenleri içermektedir. Bu nedenler şöyle sıralanabilir: Okula karşı ilgisizlik, okulu sevmeme, Dışarıdaki yaşamın cazip gelmesi, Erken yaşta kolay para kazanmak istemesi, Kızların güvensiz ortamda bulunmak istemeyişi, Öğretmenlerin tutumundan rahatsız olma, Yanlış okul seçimi, Devamsızlık sınırının aşılması. “Okula gelmeyen bir arkadaşımla rasladım, ona sordum ‘Neden okula gelmiyorsun?’ O da bana ‘Okuyup da ne yapacağım?’dedi” (İlköğretim Okulu Öğrencisi, Kız) “%50 öğrencilerin kendisidir. Kız kardeşimde okumak istemiyor. Aileden kaynaklı değil biz okumak istemiyoruz.” (Okulu terk etmiş öğrenci, Kız) 72 Grafik 12-Devamsızlık ve Okulu Terki Etkileyen Kişisel Faktörler 160 140 120 Sıklık 100 80 60 40 20 0 73 İkinci sırada yer alan kişisel nedenler, öğrencilerin başarısız olmaları veya başaramamaktan korkarak bir sonraki sınıfa veya kademeye devam etmek istememeleri, ortaöğretime geçiş sürecinde zorlanmaları ve mevsimsel göçler nedeni ile derslere ısınamamaları gibi nedenleri içermektedir. Çocuk yakın çevreden fazla uzaklaşmadığı için özgüven eksikliği ortaya çıkıyor, okulda da bunu aşamıyor ve okuldan uzaklaşıyor.” (İlköğretim okulu, Öğretmen) “Derslerdeki başarısızlık sonucu sınıfta kalırsan aileme ne söylerim düşüncesi ile arkadaşlarımız okulu bırakıyorlar.”(Lise öğrencisi) Çocukların özellikle de kız çocuklarının devamsızlık yapmaları ve okulu terk etmelerinde arkadaş çevresi ile sosyal çevrenin etkileri olduğu görülmektedir. Bu konuda katılımcıların sıklıkla dile getirdikleri görüşleri şunlardır: Okuldaki arkadaşların dalga geçmesi nedeniyle okulu bırakma, Kötü arkadaşların olması, Öğrencinin çevredeki kötü insanların etkisinde kalması, Okumayan dışarıda gezen arkadaşlara özenme, Öğrencinin kötü huylar edindiği için ailesi tarafından okuldan alınması, Öğrencinin gönül ilişkisi yaşaması. “Yine kötü arkadaş etkisinde kalabiliyorlar. İyi arkadaş edinen devam ediyor kötü arkadaş edinen eğitimden uzaklaşıyor.” (Kanaat Önderi) Özellikle kız çocuklarını okulu terk etme nedenlerinden biri de fiziksel olarak diğer çocuklardan daha gelişmiş olmaları olarak ortaya çıkmaktadır. Bunun nedeni erken ergenliğe girmek olduğu gibi, daha çok nüfusa geç kayıt ettirilmiş olması nedeni ile okula geç başlaması da olabilmektedir. Bunun yanısıra katılımcılar çocukların ergenlik sorunlarını aşamadıkları için okulda başarısız olup okulu terk ettiklerini de belirtmişlerdir. “ 9 yaşında okula başladım. Arkadaşlarımdan fiziki olarak büyüktüm. Utanıyordum. Babam da kızım okuyup ne olacak dedi ben de 5. sınıftan ayrıldım” (Okulu terk etmiş öğrenci, Kız). 74 Özellikle yatılı okullara devam eden öğrencilerin devamsızlık yapma ve okulu terk etme nedenleri arasında ailesini özleme, pansiyona alışamama veya köyden geliyor olması nedeni ile sosyal yaşama ve okula uyum sağlayamama gibi nedenler de yer almaktadır. Bunların yanında öğrencilerin İnternet kafe veya playstation alışkanlığı nedeniyle devamsızlık yapması, onların aileleri tarafından okuldan alınmalarına neden olmaktadır. Katılımcılar öğrencilerin eğitimden bir beklentisinin olmamasının onların okulu terk etmelerine neden olduğunu belirtmişlerdır. Bulgulara göre öğrencilerin “zaten liseye gidemeyeceğim” düşünceleri, gelecek için bir hedeflerinin olmaması, eğitimin önemini kavrayamamaları ve yararına inanmamaları, veya başka ideallerin peşinden gitmeleri gibi nedenlerin de onların okulu bırakmaları sonucunu doğurduğunu göstermektedir. “ Öğrenciler işsiz olacağız okusak da görüşüne sahipler. Okuyup da ne yapacağız görüşü çok yaygın, güvensizler, gelecek kaygısı, sistemin güvensizliği var.” (Lise Öğretmen) “Öğretmenlerin öğrenciye eğitim konusunda yeteri kadar rehberlik yapamaması sonucu öğrencinin eğitime bakış açısı sabitleşiyor. Amaçsız bir öğrencilik düşüncesi ortaya çıkıyor, dolayısıyla öğrencinin hedefsizleşmesi neticesinde devamsızlıklar artıyor.” (Vali Yardımcısı) 3.2.6 Devamsızlık ve okulu terki etkileyen politik faktörler Katılımcılar tarafından dile getirilen devamsızlık ve okulu terk nedenlerinden bazıları politik faktörler olara sınıflandırılmıstır. Politik faktörler başlığı altında yer alan nedenler de eğitim politikaları, dil problemleri, güvenlik ve terör sorunları, siyasi görüşler/olaylar temaları altında gruplandırılmıştır. Eğitim politikaları en sık dile getirilen devamsızlık ve okulu terk nedenlerini oluşturmaktadır. Bunlar şöyle sıralanabilir: Eğitim politikalarına güven duyulmayışı, Bölgesel müfredat olmaması, Eğitim sisteminin başarısız olanı okulu terk etmeye zorlaması, 75 Açıköğretim olanağının bulunması, Okulöncesi eğitime gereken önemin verilmemesi, Eğitim politikalarının sınav başarısına endeksli olması. Katılımcılar bazı çocukların okulda Türkçe’yi etkili kullanamamaktan dolayı dil problemi yaşamaları ve başarısız olmaları nedeni ile devamsızlık yaptıkları ve okulu terk ettiklerini belirtmişlerdir. Bu konuda en sıklıkla dile getirilen sorunlar şunlardır: Çocukların dil problemi yaşamaları nedeni ile alt sınıflarda zorlanmaları, Bazı lise öğrencilerinin Türkçe konuşmada sıkıntı yaşaması, Türkçe bilmediği için başarısız sayılma, Türkçe öğretilmesindeki zorluklar. Araştırma yapılan illerin bazılarında bölge halkının terör olaylarından korktuğu için çocuklarını okuldan alması da katılımcılar tarafından okulu terk nedeni olarak dile getirilmiştir. Bunların yanında illerdeki siyasi görüş farklılıkları ve yaşanan siyasi olaylar çocukların devamsızlık yapma ve okulu terk etme nedenleri arasında yer almaktadır. Bununla ilgili dile getirilen nedenler şunlardır: Okullarda okumayı istemeyen grupların varlığı, Çocukların siyasi gösterilerde kullanılması veya katılması, Erkek çocuklarda ideolojik gruplara katılma, Öğrencinin siyasi olaylara karıştığı için tutuklanmış olması, “Okullarda ve okul çevrelerinde aşırı uç siyasi gruplaşmalar var, öğrenciler kendilerini bu gruplara adıyorlar ve okuldan uzaklaşıyorlar.” (Kanaat Önderleri) Terk etme nedenleri; siyasi görüşler, çalışma zorunluluğu ve okuldaki şiddet olayları olabiliyor… Burası hassas bir bölgedir. Geçen senelerde köyde kalan 3 kız öğrenci farklı siyasi görüşlerden dolayı evden dağa giderken yakalandı.” (MEB, İlçe Müdürü) “Bir çok şey olmak istiyorum ama biliyorum ki cezaevine gireceğim.” (Lise öğrencisierkek) 76 3.3 Kız Çocuklarının Okullulaşmasını Artırmaya, Devamsızlık ve Okulu Terki Önlemeye Yönelik Öneriler Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki azaltmak için katılımcıların neler önerdiklerini belirlemek amacı ile onlara “İlköğretimde okullulaşma oranını arttırmak için neler yapılmalıdır?”,“Ortaöğretimde okullulaşma oranını arttırmak için neler yapılmalıdır?”, “ Sizce hem ilköğretim hem de ortaöğretimde daha fazla kız ve erkek öğrencinin okula gitmesini sağlamak için neler yapılmalıdır?”, “Aynı şekilde okula devam eden kız ve erkeklerin özellikle de kızların okulu terk etmelerini önlemek için neler yapılmalıdır?”, “Kız ve erkek çocukların özellikle de kız çocuklarının okulu terk veya devamsızlık etmelerini engellemek için okullarda neler yapılmalıdır? Yöneticilere, öğretmenlere ve velilere neler önerirsiniz?” gibi sorular soruldu. Bu sorulara verilen yanıtlar incelendiğinde okullulaşmayı artırmaya yönelik önerilerin devamsızlık ve okulu terki azaltmaya yönelik yapılan önerilerle hemen hemen aynı olduğu görüldü. Bu nedenle bütün öneriler, “Özellikle Kız Çocuklarının Okullulaşmasını Artırmaya, Devamsızlık ve Okulu Terki Önlemeye Yönelik Öneriler” başlığı altında analiz edildi. Araştırmaya katılan bütün katılımcıların bu sorulara verdikleri yanıtlar okula yönelik öneriler, aileye yönelik öneriler, ekonomik alanda öneriler, sosyo-kültürel alanda öneriler ve politik alanda öneriler olmak üzere 5 tema altında gruplandı. Grafik 13 her bir tema altında yer alan önerilerin katılımcılar tarafından belirtilme sıklığını göstermektedir. Grafik 13 incelendiğinde kız çocuklarının okullulaşmasının artırılması, devamsızlık ve okulu terkin önlenmesinde katılımcılar tarafından en fazla okula yönelik önerilerin yapıldığı görülmektedir. Bu bulgu devamsızlık ve okulu terk nedenlerinde elde edilen bulgularla parallellik göstermektedir. Bulgular, kız çocuklarının okullulaşmasını artırmak, devamsızlık ve okulu terki önlemek için okullara çok fazla görev düştüğünü göstermektedir. Araştırma yürütülen illerdeki ailelerin eğitim düzeyinin nispeten düşük olduğunu ve yoksulluk faktörünü de gözönünde bulundurursak, okulların en azından kayıt olabilmiş öğrencileri okulda tutmak ve öğrenimlerini devam ettirmelerini sağlamak için gerekli ortamı ve kaliteli eğitimi sağlamak için çaba harcaması gerektiği ortadadır. 77 Katılımcılar tarafından dile getirilme sıklığına göre okula yönelik önerileri, aileye yönelik öneriler ekonomik alanda yapılan öneriler, sosyo-kültürel alanda yapılan öneriler ve politik alanda yapılan öneriler izlemektedir (Grafik 13). Grafik 13-Okulluşma, Devamsızlık ve Okulu Terk İle İlgili Öneriler 700 600 Sıklık 500 400 300 200 100 0 3.3.1 Okullulaşmayı artırmak, devamsızlık ve okulu terki önlemek için okula yönelik öneriler Çocukların özellikle kız çocuklarının okullulaşmasını artırma, devamsızlık ve okulu terki önlemek için okulların ve okullardaki uygulamaların değiştirilip iyileştirilmesine yönelik öneriler katılımcılar tarafından en çok dile getirilen öneriler olmuştur. Grafik 14 okul ile ilgili önerilerin hangi alt başlıklar altında toplandığını ve hangi başlıklara ilişkin önerilerin daha sıklıkla dile getirildiğini göstermektedir. 78 Buna göre okul ile ilgili katılımcılar tarafından belirtilen öneriler sırasıyla eğitim uygulamalarının iyileştirilmesi, okul ortamının iyileştirilmesi, eğitim kurumlarının yaygınlaştırılması, okulların cazibe merkezlerine dönüştürülmesi, okulların fiziki olanaklarının iyileştirilmesi, öğretmenlerin ve yöneticilerin performansının artırılması, okullara ulaşımın iyileştirilmesi, okul-aile işbirliğinin güçlendirilmesi, eğitim programlarının iyileştirilmesi, barınma problemlerinin çözülmesi ve öğrencilerin bilinçlendirilmesi başlıkları altında gruplandırılmıştır. ”Milli Eğitim’in öğretmen statüsü değiştirilmeli. Sistemde öğretmen çok savunmasız. Öğretmenine sahip çıkmalı. Yeni nesil öğretmen ve idarecilerin ‘Bana ne?’ mantığı çok önemli. Farkında herkes ama kimse engel olmuyor. İşin pedagojik boyutu ele alınarak bunun önüne geçilmeli. MEB öğretmenlere topu atıyor ve çekiliyorlar.” (İlköğretim Öğretmeni) “Şu an okullarımızdaki fiziki şartlar çok yetersiz. Bir sabah ilkokul, öğlen ise ortaokul olarak kullanacağız. Bu durum eğitim- öğretimi aksatacak… Mezralarda ve köylerde okul kurmalıyız… Çalıştığımız bölge için öğretmen çok önemlidir… Öğretmenlerimizin iyi eğitilmesi gerekir. Öğretmenlik mesleğini severek yapan bireyler alınırsa eğitimin kalitesi artar.” (MEB İlçe Müdürü) “Ortaöğretim okullulaşma oranının yükseltilmesi için bu bölgede bir lise kurulursa ve pansiyon yapılırsa iyi olur… İnsanımız bilinçlendirilirse bu eğitim sorunu çözülebilir. Donanımlı ve deneyimli eğitimci ve idarecilerle bu sorun çözülebilir.” (Belediye Başkanı) “Eğitim zorla yapılmamalı. Okullaşmayı arttırmak için okul çeşitlerini arttırmak gerek. Farklı imkanlar sunarsak öğrencilerin bir sıkıntısı olmaz. Hassasiyete uygun okul şartları olmalı. Aileler kız çocuklarının yanında olmasını ister… Orta öğretim zorunlu olmasa aileler göndermez. Okullardaki kılık kıyafetin revize edilmesi iyi olur. Bunlar mevzuatta yer almalı... ” (MEB İl Müdürü) “Okullulaşmamanın nedeni eğitim sistemi uygulamalarıdır. Her sene değişen sisteme öğretmenler ayak uyduramazken öğrencilerden bunu bekleyemeyiz. Öğrenciler ve öğretmenler deşarj olmak için okula geliyor. Oysa bir öğrenci okula severek gelmeli…” (Öğretmen) 79 Grafik 14-Okullulaşmayı Artırmak, Devamsızlık ve Terki Önlemek İçin Okula Yönelik Öneriler 140 120 Sıklık 100 80 60 40 20 0 Katılımcıların okullulaşmayı artırmak, devamsızlık ve okulu terki önlemek için okula yönelik olarak yaptıkları ve 11 alt başlık altında gruplanmış ve her bir başlık altında yer alan öneriler Tablo 6’da verilmektedir. “Köylerde çok sayıda öğrenci var. Onları toplayıp merkeze getirmek yerine köylerinde ilkokul ve lise açmak gerekir. Bazı köylerde ilkokulu bitiren çocuk okuma yazma bilmeden mezun oluyor…” (Köy muhtarı) “Okulla ailenin ilişkileri sağlam zemine oturtulmalıdır… Rehberlik faaliyetlerine çok önem verilmelidir. Okullarda çocuğa dayatma olmamalı, sevdirilmelidir…” (Belediye Başkan Yardımcısı) 80 Çocuğun güvenliği noktasında hala ailenin tereddütleri var bunları hala gidermiş değiliz. Kazanmış çocukların kayıt yaptırdıkları okula uyumlarını kolaylaştırmak lazım.” (Denetmen) Tablo 6 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için okula yönelik öneriler Eğitim-öğretim uygulamalarının iyileştirilmesi Rehberlik hizmetlerinin daha etkin hale getirilmesi Çocukların motivasyonunu artırmaya yönelik çalışmaların yapılması Okullara öğretmen ve idareci kadrosu dışında ayrıca eğitim koçlarının atanması Dezavantajlı ve başarısız çocuklarla özel olarak ilgilenilmesi Öğrenci takip sisteminin oluşturulması Öğrencilere özgüven kazandırılması için çalışmalar yapılması Seçmeli ders sayısının artırılması Öğrencilere eğitim süreçlerinde kendilerini ifade etme fırsatlarının sunulması Dil problemi yaşayan çocuklara ek kursların verilmesi Eğitim uygulamalarının sürekliğinin sağlanması Doğru kişilerin yönetici olarak seçilmesi Okulun öğrencilere sevdirilmesi Başarılı öğrencilerin ödüllenrilmesi Devamsızlık ve başarısızlığın nedenlerinin araştırılması Derse geç kalma durumunun esnetilmesi Devamsızlık yönetmeliğinin değiştirilmesi ve devamsızlıktan kalma uygulamasına geçilmesi Bireyselleştirilmiş eğitimin sağlanması Etüt sınıflarının oluşturulması Derslerin erken başlamaması Eğitim süresinin kısaltılması Öğrencilerin ilgi alanlarının ve yeteneklerinin belirlenmesi Akademik takvimin bölgeye göre değiştirilmesi 81 Tablo 6’nın devamı Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için okula yönelik öneriler Okul ortamının iyileştirilmesi Okullarda disiplinin etkili bir biçimde uygulanması İlköğretim disiplin yönetmeliğinin yeniden düzenlenmesi Katı disiplin kurallarının esnetilmesi Okullarda demokratik değerlerin benimsenmesi Kötü arkadaş ortamlarının oluşumunun engellenmesi Okullarda artan madde bağımlılığına yönelik tedbirlerin alınması Okulda güvenlik tedbirlerinin artırılması Okula ve öğretmene güvenin sağlanması Okullarda kadın rehber öğretmenlerin bulunması Sık öğretmen değişiminin önüne geçilmesi Okul çevresindeki suç ortamının temizlenmesi Okullardaki fiziksel ve psikolojik şiddetin önlenmesi Okul yöneticilerinden en az birisinin kadın olmasının sağlanması Okullarda yeterli sayıda öğretmen istihdam edilmeli Okullar arasındaki nitelik ve nicelik farklarının ortadan kaldırılması Ücretli öğretmenlerin okullarda görevlendirilmemesi Bölgeye deneyimli öğretmenlerin atanması Öğretmen ve öğrenciler arasındaki duygusal ilişkilerin önlenmesi Okullarda kadın öğretmen sayısının artırılması Eğitim kurumlarının yaygınlaştırılması Kız ve erkek meslek liselerinin açılması Akademik kız liselerinin açılması Ortaöğretim kurumlarının yaygınlaştırılması Okul sayısının artırılması Kızlar için imam hatip liselerinin açılması Örgün eğitim dışında okullulaşmayı sağlamak (açık ilköğretim ve liselerin yaygınlaştırılması) Okul türlerinin spor, sanat liseleri vb. artırılması YİBO’ların sayısının artırılması Özel eğitime ihtiyaç duyan öğrenciler için okulların açılması Okul öncesi eğitim kurumlarının sayısının artırılması 82 Tablo 6’nın devamı Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için okula yönelik öneriler Okulların öğrenciler için cazip merkezler haline getirilmesi Okulun sosyal ve kültürel olanaklarının iyileştirilmesi Okulların spor ve sanat alanında alt yapılarını geliştirmek Okulların hafta sonlarında sosyal ve sportif etkinlikler sunması Okullara oyun alanlarının kurulması Okullarda hobi atalyölerinin kurulması Okulun fiziki olanaklarının iyileştirilmesi Okullarda derslik sayısının artırılması ve sınıf mevcutlarının düşürülmesi Okullarda zengin kütüphane ve laboratuvarların açılması Internet erişimi olan bilgisayar odalarının kurulup aktif bir şekilde kullanılması Gerekli araç ve gerecin sağlanması Okulların temizliğinin sağlanması Öğretmen ve yöneticilerin performanslarının artırılması Öğretmenlerin özlük haklarının güçlendirilmesi Okullarda öğretmenler için çalışma odalarının tahsis edilmesi Öğretmenlerin özellikle iletişim becerilerinin geliştirilmesi ve öğretmen-öğrenci iletişiminin güçlendirilmesi Öğretmen ve yöneticilerin hizmet içi eğitimden geçirilmesi Öğretmenlerin yaptırım gücünün artırılması ve mesleğinin itibarının yükseltilmesi Öğretmenlerin yaşam standartlarının iyileştirilmesi Yönetici ve öğretmenlerin olumsuz tutum ve davranışlarının değiştirilmesi Yöneticilerin demokratik değerleri benimsemesi Öğretmen ve yönetici yeterliklerinin artırılması Öğretmen ve yöneticilerin iş adanmışlığının artırılması Öğretmen eğitiminin gözden geçirilmesi Öğretmenlerin ekonomik sorunlarının giderilmesi Öğretmenlerin bölgenin özellikleri ve ihtiyaçları hakkında eğitilmesi Öğretmenlere sosyal ve kültürel etkinlikler sunulmalı Yöneticilerin rotasyonlu çalışmaları Bölgede çalışan öğretmenlere ek ödeme yapılması 83 Tablo 6’nın devamı Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için okula yönelik öneriler Okullara ulaşımın iyileştirilmesi Servis hizmetlerinin iyileştirilmesi Taşımalı eğitimin yaygınlaştırılması Taşımalı eğitim kaldırılarak her mahalleye/köye bir okul yapılması Göçebe ailelere yönelik mobil eğitim imkanının sağlanması Okul-aile işbirliğinin güçlendirilmesi Veli toplantılarının daha sık yapılması Aile ziyaretlerinin yapılması yolu ile ailelerle olumlu ilişkilerin geliştirilmesi Aileleri tanımaya yönelik rehberlik hizmetlerinin yürütülmesi Eğitim programlarının iyileştirilmesi Derslerde uygulamaya önem verilerek zevkli ve verimli hale getirilmesi Eğitim programlarının içeriğinin hafifletilmesi Öğrenci merkezli programların geliştirilmesi Eğitim programlarının toplumsal cinsiyet algısını vurgulaması Yerel ihtiyaçlara cevap verebilen programların geliştirilmesi Eğitim programlarının bölgesel ihtiyaçlara cevap verilebilmesi için esnek bir yapıya sahip olması Okulun öğrencileri hayata hazırlaması-becerilerin kazandırılması Eğitim programlarının özgür ve özgün olması Ezberci değil öğrenci odaklı programların geliştirilmesi Barınma probleminin çözülmesi Yurt koşullarının iyileştirilmesi Ücretsiz barınma hizmetlerinin sunulması ve yurt sayısının artırılması Kızlar için yurtların yapılması Özel yurtların açılması Yurt ve pansiyonların aileler için güvenilir yerler haline getirilmesi YİBO’lara, yurt ve pansiyonlara karşı olumsuz düşüncelerin ortadan kaldırılması için çalışmalar yapılması Öğrencilerin bilinçlendirilmesi Büyük kentlerdeki okullara gezilerin düzenlenmesi Öğrencilere kendilerini ilgilendirebilecek konularda seminer ve konferansların verilmesi Öğrencilerin rol modelleri/rol modeli kadınlar ile buluşturulması Okulun öğrencilere ve velilere tanıtılması Öğrencilere eğitimin önemine ve toplumsal cinsiyete yönelik seminerlerin verilmesi Ders çalışabileceğimiz kurslar olsun. Öğrencilerin büyük çoğunluğunun evlerinde ders çalışabilecelekleri ortamları bulunmamaktadır.”(Lise Öğrencisi) “Güzel imkanlar sağlansın insanlara. Okul olmayan yerlerde okul yapılsın. Kız ve erkek çocuklarına eşit davransın insanlar. Bu konuda ailelere öğretmenlere çok iş 84 düşüyor. Okula güven, öğretmenlere güven olursa aileler, içi rahat bir şekilde çocuklarını gönderirler okula...” (İlçe, İlkokul terk) “Okulla ailenin ilişkileri sağlam zemine oturtulmalıdır… Rehberlik faaliyetlerine çok önem verilmelidir. Okullarda çocuğa dayatma olmamalı, sevdirilmelidir…” (Belediye Başkan Yardımcısı) “Öğrencilerin bir kısmını öğretmenlere zimmetledik Bu şekilde takibi sağladık.” (İlköğretim Okulu Yönetici) 3.3.2 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için aile ile ilgili öneriler Araştırma bulguları, kız çocuklarının okullulaşmasını artırmak ve devamsızlığı ve okulu terki azaltmak için yapılacak çalışmalarda okul ile birlikte aileye öncelik verilmesi gerektiğini göstermektedir. Katılımcıların ailelere yönelik yaptıkları öneriler Tablo 7’de özetlenmiştir. Ailelerin özellikle kız çocuklarının erken yaşta evlendirilmesinin sakıncaları, eğitimin önemi ve kızların okumasının niçin gerektiği konusunda bilinçlendirilmeleri gerekliliği katılımcılar tarafından çok sık dile getirilmiştir. Bunun yanında araştırmalar okul başarısını etkileyen en önemli faktörlerden birinin aile özellikleri ve özellikle de anne babanın eğitim düzeyi olduğunu göstermiştir (Engin-Demir, 2008; Günçer ve Köse, 1993). Ailelerin okulların, onların çocukları için ne yapmaya çalıştığını anladıkları durumlarda okula daha çok yardımcı olduğu bilinmektedir. Bu nedenle okul-aile işbirliğinin geliştirilerek, ailelerin okul süreçleri hakkında bilgilendirilmesi ve gereken durumlarda okulda alınan kararlara katılabilmelerinin sağlanması yararlı olacaktir. “Aileler bilinçlendirilirse %60-%70 bu sorun ortadan kalkar ama bu bilinçlendirmenin soyut değil somut bir şekilde yapılması lazım. Bir tane konferansla iki tane konferansla olacak iş değil. Velilere somut örnekler getirilmesi lazım. Bu kız şöyle şöyleydi. İşte örnek vereceksin bu kız şöyleydi, okula gönderilmek istenmedi. Sonra bir şekilde sağlandı ve de şu mesleği yapıyor. Rol model olunca daha etkili olacağını düşünüyorum.”(Öğretmen, Erkek) 85 “Ailelerin kızlarını okula göndermesi adına yetkililerin güvence vermesi gerekiyor ve okul sayısını ve çeşidini artırıcı alternatifler ailelere sunulmalı. Ayrıca öğrencilerin yurt ve pansiyon, ulaşım sorunlarının giderilmesi, maddi desteğin sağlanması ve ailelerin eğitilmesi gerekiyor.”(İlçe Milli Eğitim Müdürü). “Benim babam çoban olduğu için anlayamıyor. Aile destek almayınca, öğretmenin yaptıkları boştur. Aile destek olmalı.” (Okulu Terk Etmiş Öğrenci) “ Babadır. Baba dese oku okuyacağız.” (Okulu Terk Etmiş Öğrenci) Tablo 7 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki azaltmak için ailelere yönelik öneriler Ailelerin Eğitilmesi Ailelerin ikna edilmesi Ailenin eğitimin önemine yönelik Aile ziyaretlerinin yapılması duyarlılığının artırılması Ailelerin toplumsal cinsiyet algısına Özellikle babalar ile görüşülmesi yönelik eğitilmesi Anne ve baba için ayrı eğitim Öğretmen, muhtar ve din görevlilerinin programlarının oluşturulması aile ziyaretlerine katılması Yeni evlenen çiftlere aile eğitim Profesyonel ve para karşılığında programının uygulanması çalışacak aile ikna timlerinin oluşturulması Erken yaş evliliklerinin sonuçlarına yönelik İkna ekibine rol modeli olabilecek olarak ailelerin bilgilendirilmesi kişilerin dahil edilmesi Aile içi iletişimin eğitim yoluyla Ailelerin kızlarına , öğretmene ve okula güçlendirilmesi karşı güven duymasını sağlamak için çalışmalar yapılması Din görevlilerinin aile eğitim çalışmalarına İkna ekiplerinde Kürtçe bilen kişilerin katılması yer alması Aile eğitiminde rol modellerinin kullanılması Aile planlamasının yapılması Ailelerden kaynaklı okul başarısızlığının önlenmesi için önlemlerin alınması Evdeki ders çalışma ortamının iyileştirilmesi için ailelerin bilinçlendirilmesi 86 3.3.3 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için ekonomik alanda yapılan öneriler Ekonomik faktörler okullulaşmayı engelleyen faktörler arasında 2.sırada sıklıkla belirtilen faktör iken, devamsızlık ve okulu terki etkileyen faktörler sıralandığında okul ve ailenin arkasında 3. sırada yer almaktadır. Yoksulluk okullulaşmanın önünde en önemli engellerden biri olarak görüldüğü için, öğrencilere ve ailelerine maddi destek (burs, Şartlı Eğitim Yardımı vb.) sağlanması, maddi destek dışında yardımlar yapılması, parasız eğitim ve istihdam yaratılması ekonomik alanda yapılan önerileri içermektedir (Tablo 8) . “Ailelere değil de, öğrencilere direk maddi yardım yapılmalı. Yoksa aile o parayı kullanıyor. Milli Eğitim’e bağlı görevlilerde bu sorunla ilgilenmeli.” (Okulu Terk Etmiş Öğrenci) “Şartlı Eğitim Yardımı’ndan gelen para inanılmaz katkı sağladı. Para her şeyin kapısını açtı.” (İlköğretim Yönetici) Tablo 8 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terkin önlenmesi için ekonomik alanda yapılan öneriler Maddi destek sağlanması Öğrencilere burs verilmesi Ailelere maddi destek sağlanması Okullara maddi destek sağlanması Şartlı Eğitim Yardımı’nın artırılması Öğrencilere dershane teşvikinin verilmesi Maddi destek dışındaki yardımlar Ders materyali ve kıyafet sağlanması Barınma ve ulaşım hizmetlerinin ücretsiz karşılanması Ücretsiz öğle yemeği sağlanması Ücretsiz ek ders desteği sağlanması Parasız eğitim İstihdam yaratılması Parasız eğitim Bölgeye yatırımların teşvik edilmesi İşsizliğin önlenmesi Okul öncesi eğitimin de parasız olması Çocuk işçiliğini önleyici tedbirler alınması Mevsimlik göçlerin önlenmesi 87 “Ailenin ekonomik yapısı giderilmediği takdirde bu sorun çözülmez. Ulaşım, barınma sorunu çözülse dahi ailelerin gelir kaynakları yoksa çocukları okula göndermez. Devlet aile yardımı yapıyor ancak bu ücret yetersiz oluyor. Eskiden tütün vardı şimdi o bile yok. Birkaç hayvan ile geçim sağlanmıyor. Ekip biçme arazisi de sınırlı burada.” (Müftü) 3.3.4 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için sosyo-kültürel alanda yapılan öneriler Katılımcılar, kızların okullulaşmasının artırılması, devamsızlık ve okulu terkin önlenmesi için toplumun bilinçlendirilmesi yolu ile öncelikle toplumun kız çocuklarına bakışının değişmesi ve erken evliliklerin önlenmesi gerektiğini düşünmektedirler (Grafik 15, Tablo 9). Toplum liderleri ve medyanın toplumun bilinçlendirilmesi konusunda etkili olabileceğini belirtilmiştir. “Toplumsal değer ve iş gücü sorunlarının üstesinden gelmek okulu aşan sorunlar. Daha güçlü ekiplerin çalıştırılması gerekiyor. Çağımızın değişim çağı olduğunu hatırlatmamız gerekiyor. Kızların gelecekte oynayacak rolün fotoğrafını hem okuyacak hem de okumayacak kızın sonraki durumunu gösteren fotoğrafı göstermek gerekiyor.” (Denetmen). “Bir kere kız çocuklarına değer verilmiyor. Bu çok açık ve net. Lise son sınıf öğrencilerini bu sene İstanbul’daki kardeş okuluna 1 haftalığına geziye gönderdik. Program sonucunda kızlardan dönüt bir öğrencinin “Bizim de değerimiz varmış” cümlesi güzel açıklıyor.”(Resmi Yöneticiler) Tablo 9- Okullulaşmayı Artırmak ve Devamsızlık ve Okulu Terki Önlemek İçin Soyo-Kültürel Alanda Yapılan Öneriler Gelenek ve göreneklerden kaynaklanan toplumsal cinsiyet rollerine ilişkin yanlış düşüncelerin önüne geçilmesi Kız çocuğuna karşı bakış açısının değiştirilmesi Erken evliliklerin önüne geçilmesi için halkın bilinçlendirilmesi Mahalle baskısının ortadan kaldırılması için kanaat önderlerinin toplumsal aydınlanmaya öncülük etmesinin teşvik edilmesi Kitle iletişim araçları ile toplumda doğru mesajların yayılması Kızlar okursa başına kötü bir şey gelir düşüncesinin toplumda yok edilmesi Eğitimin öğrencileri asimile etmediği düşüncesinin güçlendirilmesi Çevredeki rol modellerinin görünür kılınması Kampanyaların ve bilgilendirilme toplantılarının düzenlenmesi Muhtarların eğitilmesi 88 3.3.5 Okullulaşmayı artırmak devamsızlık ve okulu terki önlemek için politik alanda yapılan öneriler Bulgular, kızların okullulaşmasının artırılması devamsızlık ve okulu terkin önlenmesinde eğitim politikalarının gözden geçirilerek değiştirilmesinin katılımcılar tarafından önemli bulunduğunu göstermektedir. Katılımcılar, kız çocuklarının devam edebileceği kız meslek lisesi, akademik kız lisesi gibi okulların açılmasının veya sayısının artırılmasının okulllaşma, oranını artıracağını düşünmektedirler. Bunların yanında eğitim politikalarının daha etkili hale getirilmesi, Türkçe öğretme sorununun çözülmesi gibi önerilerde katılımcılar tarafından dile getirilen öneriler arasında yer almaktadır. Katılımcıların eğitim politikalarına ve dil sorununun çözülmesine yönelik önerileri Tablo 10’da verilmektedir. Tablo 10 Kızların okullulaşmasının artırılması, devamsızlık ve okulu terkin önlenmesi için politik alanda yapılan öneriler Eğitim politikalarına yönelik öneriler Karma olmayan okulların (Kız Meslek Lisesi, Kız Lisesi vb.) açılması Başörtüsü sorununun çözülmesi Eğitim politikalarının sık sık değişmemesi Toplumsal cinsiyet eşitsizliklerini giderecek eğitim politikaların geliştirilmesi Ortaöğretimin zorunlu eğitim kapsamına alınması Sınav sisteminin değiştirilmesi yolu ile sınav kaygısının önüne geçilmesi Teknik ve mesleki eğitime önem verilmesi İkili eğitime son verilmesi Okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılması Çocukların özellikle İlköğretimden sağlam bir temelle mezun olmalarının sağlanması Ders saatinin düşürülmesi Özel eğitime ihtiyaç duyan öğrenciler için okulların açılması Caydırıcı cezai yaptırımların uygulanması Devletin eğitime yönelik yatırımlarını artırması Okul öncesi eğitim kurumlarının sayısının artırılması “Ortaöğretim okullaşma oranının yükseltilmesi için bu bölgede bir lise kurulursa ve pansiyon yapılırsa iyi olur… İnsanımız bilinçlendirilirse bu eğitim sorunu çözülebilir. Donanımlı ve deneyimli eğitimci ve idarecilerle bu sorun çözülebilir.” (Belediye Başkanı) “…Köylerdeki başarılı öğretmenlerin tespit edilip devlet tarafından desteklenmesi gerekir. Eğer onlar başarılı olursa örnek olur ve diğerleri onu model alır. Başarı başarıyı getirir… Eğitim sistemimizdeki sınav sistemi çok adaletsiz… Bölgesel farklılıkların olması iyi olurdu. Doğu ve batıdaki insanları aynı kefeye sokmak adaletsizlik olur diye düşünüyorum.” (Müftü) 89 BÖLÜM IV 4. Sonuçlar ve Öneriler Proje kapsamındaki 16 ilde gerçekleştirilmiş olan alan araştırmalarında yerel düzeyde toplumda kızların eğitimi ile ilgili olabilecek değişik gruplar (başta öğrenci, öğretmen, veli, idareciler, yerel yöneticiler, toplum liderleri ve sivil toplum kuruluşları temsilcileri) içinden seçilmiş katılımcıların görüşleri alınarak toplanmış olan nitel verilerin, Türkiye’de çok önemli ve bir o kadar da karmaşık olan kızların eğitimi ve okullulaşması sorununun detaylı bir şekilde ortaya konmasına büyük oranda katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Bunun yanında, katılımcıların kızların okullulaşmasının artırılması, devamsızlık ve okulu terk oranlarının azaltılması konusundaki önerilerinin, sorunları bizzat yaşayan veya tanık olanların önerileri olması nedeni ile mutlaka göz önüne alınması gerektiği aşikardır. Araştırma kapsamındaki 16 ilin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyleri ile okullulaşma oranları incelendiğinde hemen hemen hepsinin bu konuda Türkiye ortalamasının altında olduğu görülmektedir. İllerin sosyo-ekonomik gelişmişlik düzeyini artırmak için harcanacak çabaların içinde eğitimin, özellikle kız çocuklarının eğitiminin, çok önemli bir yeri olduğu göz önüne alınmalıdır. Bu bağlamda hem kız hem de erkek çocuklarının okullulaşma oranının artırılması, devamsızlık ve okulu terklerin azaltılması noktasında bu sorunların nedenlerinin belirlenerek gerekli eylem planlarının geliştirilmesi önemlidir. Proje kapsamındaki illerde gerçekleştirilen alan araştırmalarının bulguları, düşük okullulaşmada, devamsızlık ve okulu terk oranının yüksek olmasında sosyo-kültürel, okula ilişkin, aileye ilişkin, ekonomik, kişisel ve politik faktörlerin belirleyici olduğunu ortaya koymuştur. Sosyo-kültürel faktörler başlığı altında gruplanan nedenler incelendiğinde, içinde özellikle geleneksel yapı ve toplumsal cinsiyet algısı ile sosyal çevrenin etkisi, namus kavramı nedeni ile karma eğitime karşı olma, mahalle baskısı, eğitimden ve özellikle kızların eğitiminden fazla bir şey beklememe gibi nedenlerin öne çıktığı görülmektedir. Ailenin yoksulluğunun ve kalabalık olmasının doğal bir sonucu 90 olarak, öncelikle fiziksel gereksinimlerini karşılamaya yönelmesiyle birlikte çocukları gerek dışarıda gerekse evde çalıştırmak suretiyle işgücünden yararlanmak istemesi, çocukların okullulaşmasını etkileyen bir diğer faktör olarak ortaya çıkmıştır. Çocuklar hem okuldan arta kalan zamanlarda hem de yılın belli dönemlerinde (başka il ya da bölgede mevsimlik işçi olarak) çalıştırılmaktadır ya da okuldan alınıp yaylaya götürülmektedir. Bu durum doğal olarak öğrencinin okuldan uzak kalmasına ve okul başarısının olumsuz yönde etkilenmesine neden olmaktadır. Ailenin, tüm çocukları okutmanın kendisine ciddi maliyetler getireceği, bu maliyetleri zaten karşılayacak durumun olmadığı düşüncesinde olması ve kız çocuğunun okul başarısızlığı bahane edilmek suretiyle hemen okuldan alınması da sık rastlanan durumlardan biri olarak göze çarpmaktadır. Ancak bu durum erkek çocuklar için fazla söz konusu olmamaktadır. Bu noktada, kızlara yönelik toplumsal cinsiyet algısı nedeni ile onlar aleyhine bir cinsiyet ayrımcılığının yapılması söz konusudur. Çoğunlukla sosyo-ekonomik düzeyi düşük olan ailelerin eğitimin önemine ve çıktılarına inanmaması, eğitimi bir değer olarak görmemesi, bu konuda bilinçsiz olması, çocuklarına eğitsel destek vermemesi, evde ders çalışma ortamlarını sağlayamaması ve aile ortamlarında olumlu rol modellerinin bulunmaması gibi faktörler çocukların okullulaşmaması önündeki engellerdendir. Bulgular okula ilişkin faktörlerin de en az sosyo-kültürel ve ailevi faktörler kadar okullulaşma özellikle de devamsızlık ve okulu terk üzerinde etkili olduğunu göstermektedir. Okul ve sosyal çevre güvenliğinin olmaması, okul ortamı, yönetici ve öğretmenlerin tutumlarından kaynaklı olarak Okuldan soğuma, öğretmen sirkülasyonunun fazla olması, öğretmenin toplumda itibarsızlaştırılması, okulların ailelere uzak olması, taşımalı sistemin sakıncaları, il ve ilçe merkezlerinde yeterli düzeyde değişik okulların bulunmaması, yurt ve pansiyonların yetersizlikleri, öğretmenlerin stajyer ve deneyimsiz olması, rehberlik hizmetlerinde ve ev ziyaretlerindeki yetersizlikler, kızların okula gitmemesinde, gidiyorsa da devamsızlık yapması veya okulu terk etmesinde önemli faktörler olarak görülmektedir. 91 Merkezi olarak geliştirilerek okullarda uygulanan eğitim programlarının, öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçlarına karşılayamaması nedeni ile onların günlük yaşamlarını kolaylaştırıcı bir etkiye sahip olmadığı dile getirilmiştir. Program ile birlikte okulların fiziki ve sosyal olanaklarının yetersizliği öğrencilerin okulu kendilerine hitap eden bir yer olarak görmelerini engellemektedir. Bazı yerlerde okula yeni başlayan çocukların Türkçeyi bilmemesi ya da ortaöğretime başlayan öğrencilerin yoğun 9. sınıf programı sonucunda zorlanması okula uyum problemlerine sebep olmaktadır. Okullarda devamsızlık takip sisteminin iyi işlememesi nedeni ile devamsız öğrencilerin yeterince takip edilmemesi ve bazı durumlarda devamsızlığa göz yumulması çocukların zamanla okulu terk etmelerine neden olmaktadır. Bulgular, bazı durumlarda çocukların kişisel nedenlerden dolayı okula gitmedikleri, devamsızlık yaptıkları veya okulu bıraktıklarını göstermektedir. Bunlardan en önemlisi öğrencinin başarısız olması ve eğer eğitimini sürdürürse başarısız olmaktan korkması olarak ortaya çıkmıştır. Bu durumda aynı zamanda okul ve ortamı ile yakından ilgili olan başarısızlık çocukların özellikle de kızların okulu bırakmasında en önemli nedenlerden biridir. Zaten birçok aile başarısız olan kız çocuklarını hemen okuldan almakta, buna karşılık başarısız olsa da erkek çocuklarını okutmayı sürdürmektedir. Politik nedenler olarak da iki durumdan sözetmek mümkündür. Bunlardan birincisi eğitim politikaları ile ilgili nedenleri içerirken, diğeri de daha çok illerdeki sosyo-politik durumların okullulaşmayı düşürmesi, devamsızlık ve okulu terk oranını olumsuz yönde etkilemesiolarak ortaya çıkmaktadır. Eğitim politikalarına ilişkin olarak yerel ihtiyaçları karşılayacak programların uygulanmaması, eğitim sisteminin sık sık değiştirilmesi, eğitim sisteminin sınava odaklı olması ve bu sınavlarda başarısız olanı okulu terk etmeye zorlaması ve okulöncesi eğitime gereken önemin verilmemesi, zaten sosyokültürel olarak okullarda sorun yaşayan çocukların daha da zor uyum sağlamasına neden olmakta ve okulu terk sonucunu doğurmaktadır. Araştırma yapılan illerde güvenlik ve terör sorununun olması da bazı aileler tarafından çocukların okula gönderilmemesine neden olmaktadır. 92 Araştırma sonuçlarına dayalı olarak özellikle kız çocuklarının okullulaşma oranının artırılması, devamsızlığın ve okulu terkin önlenmesi için yapılan çözüm önerileri aşağıda belirtilmiştir. 4.1 Sosyo-ekonomik alanda çözüm önerileri Araştırmanın gerçekleştirildiği illerde ve bölgelerde yoksulluk, göç ve işşizliği önleyecek ekonomik kalkınma planları yapılıp hayata geçirilmeli ve özellikle çocuk işçiliğinin önlenmesi için yapılan çalışmalar artırılmalıdır. Bu illerde yıllardır süregelen sosyal ve ekonomik sistem (feudal yapı vb.) ile halkın gelecek inancını tahrip eden terör ve güvenlik ile ilgili sorunlar çözülmelidir. Aile planlaması ilgili eğitim ve yayın çalışmaları hem il merkezlerinde hem de köylerde daha etkili bir şekilde sürdürülmelidir. Toplumdaki her kesimin, özellikle kız çocuklarının eğitiminin önemi konusunda kampanyalar düzenlenerek veya yetişkin eğitimi etkinlikleri yaygınlaştırılarak eğitilmesi yolu ile farkındalıkları artırılmalıdır. Halihazırda yürütülmekte olan çalışma ve kampanyalar geliştirilerek sürdürülmelidir. Kızlar için halihazırda ödenen Şartlı Eğitim Yardımı’ndan (ŞEY) yararlanacak olanların iyi belirlenmesi ve ödeme miktarlarının artırılması gereklidir. Bunun yanında, özellikle okul malzemeleri ve kıyafetler devlet tarafından karşılanmalı, ücretsiz öğle yemeği ve ücretsiz ek ders desteği sağlanmalı, burs verilmeli ve gerektiği durumlarda da öğrencilere eğitim yardımı sağlanmalıdır. Aynı zamanda, kırsal bölgelerde yaşayan ailelerin kız çocuklarına ücretsiz yurt ve pansiyon hizmeti sunulmalıdır. 4.2 Olumsuz geleneksel yaklaşımlar ile ilgili çözüm önerileri Kızların erken yaşlarda okuldan alınarak evlendirilmelerin engellenmesi için aileler erken evliliğin sonuçları konusunda bilgilendirilmeli ve bu konuda var alan yasal müeyyideler koşulsuz olarak uygulanmalıdır. 93 Başta baba olmak üzere ailenin diğer erkek üyelerinin (abi, amca, dede vb.) ile toplum liderlerinin kızların okutulması konusunda bilinçlendirilmesi için çalışmalar yapılmalıdır. Böylece aileler üzerindeki toplum baskısı da ortadan kaldırılabilir. Öğretmen, muhtar ve din görevlileri aileleri kızlarını okula göndermeleri konusunda ikna etmek için evleri ziyaret etmeli ve ikna komitesinde okuyan kız üniversite öğrencisi, hemşire, öğretmen, mühendis vb. rol modelleri mutlaka yer almalıdır. Kızların eğitimi konusunda toplumun bilinçlendirilmesi için medyanın desteği sağlanmalıdır. Toplumda eğitime karşı var olan olumsuz tutumun değiştirilmesi için dini ve aşiret liderleri, siyasi parti temsilcileri, muhtarlar, müftü ve imamlar, STK, resmi kurumların temsilcileri, eğitimciler vb. grupların hep birlikte sorumluluk üstlenmesi için koordinasyon çalışmaları yapılmalı ve bu konuda yeni modeller geliştirilmelidir. 4.3 Eğitim politika ve uygulamaları ile ilgili öneriler Özellikle devamsızlık ve okulu terkin önlenmesinde en önemli kurumun okul olduğu görülmektedir. Bu nedenle kızların okullulaşmasında ve özellikle devamsızlığın ve okulu terk oranlarının düşürülmesinde eğitim kurumları ve politika belirleyicilerine önemli görevler düşmektedir. Bunlar şöyle sıralanabilir: Sosyal devlet anlayışı benimsenerek, devlet tarafından eğitime daha fazla kaynak ayırılmalı ve illerin yapısına uygun eğitim politikaları geliştirilip, uygulanmalıdır. Bununla ilişkili olarak, eğitim programları illerin veya bölgelerin ihtiyaçları gözönüne alınarak geliştirilmelidir. Ailelerin okula ve çevresine yönelik olumsuz algı ve güvensizliklerini gidermek için okul-aile işbirliği geliştirilmeli ve okul ailelerin rahatça girip çıkabildiği yerler haline getirilmelidir. Okullardaki ve sınıflardaki öğrenci sayıları azaltılmalı, sosyal ve sportif etkinlikler artırılarak okullar bir cazibe merkezi haline getirilmelidir. Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgerindeki öğretmen sirkülasyonun önlenmesi için politikalar geliştirilmeli öğretmen yetiştirme kurumlarında bu bölgelerin koşullarını anlatan eğitim verilmelidir. 94 İl, ilçe ve beldelerde kızlar için yeterli sayıda yurt ve pansiyonlar yapılmalı ve burada sağlanan hizmetlerin kalitesi artırılmalıdır. Ayrıca taşımalı sistemin olumsuzlukları ortadan kaldırılmalıdır. İl, ilçe ve beldelerde meslek liselerinin, mesleki ve teknik liselerin sayısının artırılması yolu ile ortaöğretim kurumları yaygınlaştırılmalıdır. Okulöncesi kurumların sayısının artırılması yolu ile çocukların eğitime daha erken yaşta hazır hale gelmesi sağlanmalı ve bu yolla Türkçe’yi öğrenme zorluğu azaltılmalıdır. Okula düzenli olarak devam etmeyen öğrencilerin yöneticiler tarafından takip edilmesi ve okul-aile iletişiminin artırılması yolu ile aileler bu konuda düzenli olarak bilgilendirilmelidir. Bunu sağlamak için öğrencilerin devamsızlık nedenleri ve devamsızlığa neden olan risklerin belirlenmesi ve öğrencilerin takip edilmesi noktalarında okulların ve üst yönetimlerin kapasitesini artırıcı ve farkındalık sağlayıcı çalışmalar yapılmalıdır. Başta okul olmak üzere il/ilçe yönetimlerini destekleyecek mekanizmalar oluşturulmalı ve hem merkezi düzeyde hem de yerelde özellikle bu konuda yetiştirilmiş uzmanlarca devamsızlık ve okul terkini önleme birimleri kurulmalıdır. 2011 yılında imzalanmış olan ‘İlköğretimde Eğitime Erişim ve Devamın İzlenmesi Çalışmalarında İşbirliği Protokolü’ etkili bir şekilde uygulanmalıdır. 95 Kaynakça Akkoyunlu-Wigley, A., & Wigley, S. (2008). Basic education and capability development in Turkey. In A. Nohl, A. Akkoyunlu-Wigley, & S. Wigley (Eds.), Education in Turkey. New York: Waxmann Publishing. Alat, Z., & Alat, K. (2011).A qualitative study of parental resistance to girls’ schooling. Educational Sciences: Theory and Practice, 11(3), 1369-1373. Aydagül, B. (2007). Country profile commissioned for the education for all global monitoring report 2008, Education for all by 2015: Will we make it. 03.07.2012 tarihinde htpp://unesdoc.unseco.org adresinden alınmıştır. Doğan Holding. Baba Beni Okula Gönder. 22.08.2012 tarihinde http://www.doganholding.com.tr/kurumsalsosyal-sorumluk/baba-beni-okula-gonder.aspx adresinden alınmıştır. Eğitim Reformu Girişimi. 81 İlde Eğitim Göstergeleri. 31.07.2012 tarihinde http://erg.sabanciuniv.edu/ilegitimgostergeleri adresinden alınmıştır. Eğitimde ve Toplumsal Katılımda Cinsiyet Eşitliğinin Sağlanması. 2005-2008. 22.08.2012 tarihinde http://payda.weebly.com/uploads/1/0/2/9/10299831/03_acev.pdf adresinden alınmıştır. Evetts, J. (1970). Equality of educational opportunity: The recent history of a concept. The British Journal of Sociology, 21(4), 425-430. Ferreira, F. H. G., & Gignoux, J. (2010).Inequality of opportunity for education: The case of Turkey. Ankara: State Planning Organization of the Republic of Turkey and World Bank. Fuller, B. & Clarke, P. (1994). Raising school effects while ignoring culture? Local conditions and the influence of classroom tools, rules and pedagogy, Review of Educational Research, 64, 122-131. Goksel, I. (2008, July). Determinants of school attainment in Turkey and the impact of the extension of compulsory education. Paper presented at EcoMod International Conference on Policy Modeling, Berlin, Germany. Gökşen, F., Cemalcılar, Z., Gürlesel, C. F. (2006). Türkiye’de ilköğretim okullarında okulu terk ve izlenmesi ile önlenmesine yönelik politikalar. İstanbul: AÇEV, ERG, KADER, Avrupa Birliği. Güçlü, N., Gumus, S., & Gumus, E. (2010). The relationship between women’s education and socio-economic development: The case of Turkey. The International Journal of Learning, 17(4), 559-570. Günçer, B., Köse, R., 1993. Effects of family and school on Turkish students’ academic performance. Education and Society 11 (1), 51–63). 96 Heyneman, S. P & Loxley, W. A. (1983) The effect of primary school quality on academic achievement across 29 high- and low-income countries. American Journal of Sociology, 88 (6), 1162-1194. Howe, K. R. (1994). Assessment and equality of educational opportunity.Educational Researcher, 23(8), 27-33. İlhan-Tunç, A. (2009). Kız çocuklarının okula gitmeme nedenleri. Van ili örneği. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, VI(I), 237-269. İlköğretim Genel Müdürlüğü (2011). İlköğretim okulları için aşamalı devamsızlık yönetimi (ADEY).Uygulama Kılavuzu. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı. Milli Eğitim Bakanlığı (2011). Geleceğin Annelerine Eğitim Raporu (Mardin). Milli Eğitim Bakanlığı (2011). Kırmızı Tebeşir Projesi Raporu (Çankırı). Milli Eğitim Bakanlığı (2011). Kızlarını Okut Geleceğini Aydınlat Raporu (Malatya). Milli Eğitim Bakanlığı (2011). Kızlar İlerliyor Projesi Raporu (Kars). Milli Eğitim Bakanlığı (2011). YİBO’lardan Liselere, Liselerden Topluma Eğitim Destekleri Raporu (Kahramanmaraş). Milli Eğitim Bakanlığı (2010). 2010-2014 stratejik plan. 07.07.2012 tarihinde http://sgb.meb.gov.tr/Str_yon_planlama_V2/MEBStratejikPlan.pdf adresinden alınmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı (2010). 2010-2011. Milli eğitim istatistikleri. 03.07.2012 tarihinde http://sgb.meb.gov.tr adresinden alınmıştır. Milli Eğitim Temel Kanunu (1973). 02.07.2012 tarihinde htpp://mevzuat.meb.gov.tr adresinden alınmıştır. Millî Eğitim Bakanlığı. Orta Öğretim Kurumları Sınıf Geçme Ve Sınav Yönetmeliği. 31.07.2012 tarihinde http://mevzuat.meb.gov.tr/html/25664_0.html adresinden alınmıştır. Millî Eğitim Bakanlığı. İlköğretim Kurumları Yönetmeliği. 31.07.2012 tarihinde http://mevzuat.meb.gov.tr/html/225_0.html adresinden alınmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı. Haydi Kızlar Okula. 22.08.2012 tarihinde http://haydikizlarokula.meb.gov.tr adresinden alınmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı. Yetiştirici Sınıf Öğretim Programı. 22.08.2012 tarihinde http://ysop.meb.gov.tr adresinden alınmıştır. Otaran, N., Sayın, A., Güven, F., Gürkaynak, İ., & Atakul, S. (2003). Eğitimin toplumsal cinsiyet açısından incelenmesi, Türkiye 2003. Ankara: UNICEF. Rankin, B. H., & Aytaç, I. A. (2006). Gender inequality in schooling: The case of Turkey. Sociology of Education, 79, 25-43. 97 Schmidt, W. H., L. S., Cogan, & McKnight, C. C. (2010).Equality of educational opportunity. Myth or reality in US schooling?, American Educator, Winter, 12-19. Smits, J., & Gündüz-Hoşgör, A. (2006). Effects of family background characteristics on educational participation in Turkey. International Journal of Educational Development, 26, 545-560. Şahin, İ., & Gülmez, Y. (1999). Efficiency of education: The case in eastern and South-eastern Turkey. Social Indicators Research, 49, 213-236. Tan, M. (2008). Eğitim. Bulunduğu eser: Tan, M., Ecevit, Y., Sancar-Üşer, S., & Acuner, S., Türkiye’de toplumsal cinsiyet eşitsizliği: Sorunlar, Öncelikler ve Çözüm Önerileri (ss. 27-112). İstanbul: Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği ve Türkiye Kadın Girişimciler Derneği. Tansel, A. (2002). Determinants of school attainment of boys and girls in Turkey: Individual, household and community factors. Economics of Education Review, 21, 455-470. Türkiye İstatistik Kurumu (2011).Eğitim istatistikleri.04.07.2012 tarihinde htpp://www.tuik.gov.tr adresinden alınmıştır. Ulusal ve Yerel Sivil İzleme Grupları 2005 Yılı Değerlendirme Raporu (2005).Eğitimde ve toplumsal katılımda cinsiyet eşitliğinin sağlanması projesi. 03.07.2012 tarihinde htpp://www.acev.org adresinden alınmıştır. UNESCO (2010).Education for all global monitoring report 2010.Reaching the marginalized. Paris: UNESCO Publishing. UNICEF.Okul Dışındaki Çocuklar. 31.07.2012 tarihinde http://www.unicef.org.tr/tr/content/detail/58/childrenout-of-school-2.html adresinden alınmıştır. Wilson, D. (2004). Human rights: Promoting gender equality in and through education. Prospects, XXXIV(1), 1127. 98 EKLER EK-1 Yerel Araştırmacıların Eğitimi Çalıştay Programı Zaman Konular 1. Gün Oturum 1 9.30-12:00 Projenin tanıtılması Alan araştırması hakkında genel bilgi Ara (10:30-11:00) Eylem Planı konusunda genel bilgi Öğle Yemeği Oturum 2 13:00-17:00 Yarı yapılandırılmış görüşme ve yöntemlerinin tanıtılması Ara (14:45-15:15) Veri toplama araçlarının tanıtılması odak grup görüşmesi İkinci Gün Oturum 1 9.30-12:00 İller için alan araştırması planlarının yapılması ve örneklem seçme konusu Ara (10:30-11:00) Her bir il için hazırlanan araştırma planların sunulması ve son şeklinin verilmesi Öğle Yemeği Oturum 2 13:00-15:30 Veri analizi konusunda bilgi verilmesi Araştırma rapor formatının tanıtılması Kapanış 99 EK-2 KAVRAMLAR, TANIMLAR ADEY AŞAMALI DEVAMSIZLIK YÖNETİMİ: Temel eğitim çağındaki çocukların okula devamlarını sağlayarak eğitimlerini zamanında diploma alarak tamamlamaları için devamsızlığın erken tanılanması, değerlendirilmesi, çocuğu devamsızlığa iten risk faktörlerini en aza indirmek için bireyselleştirilmiş uygun müdahalelerin yapılması ve okula devamsızlığın izlenmesi için geliştirilen modeldir. Ardışık Devamsızlık İki gün üst üste özürsüz devamsızlık yapılması durumuna verilen addır. Genel Nedenlere Bağlı Ardışık Özürsüz Devamsızlık İki gün üst üste özürsüz devamsızlık yapıldığında, devamsızlığın nedeni okul reddi, mevsimlik tarım işçiliği veya resen kayıtlı olma değilse Genel Nedenlere Bağlı Ardışık Özürsüz Devamsızlık adı verilir. Mevsimlik Gezici ve Geçici Tarım İşçiliğine Bağlı Devamsızlık İki gün üst üste özürsüz devamsızlığın nedeni mevsimlik işçilik ise bu duruma Mevsimlik Gezici ve Geçici Tarım İşçiliğine Bağlı Özürsüz Devamsızlık adı verilir. Okul Korkusuna Bağlı Devamsızlık Okul korkusu, çeşitli kaygılar nedeniyle çocuğun okula gitmeyi reddetmesi ya da bu konuda isteksiz görünmesi şeklinde ortaya çıkan devamsızlığa denir. Resen Kayıtlı Devamsızlık Okula resen kayıtlı olduğu halde okula devam etmeyen çocuklar için yapılan tanımdır. Kesintili Özürsüz Devamsızlık Son on beş (15) eğitim günü içinde üç gün kesintili özürsüz devamsızlık yapılması durumudur. Gün İçi Devamsızlık Son on beş (15) eğitim günü içinde iki kez yarım gün özürsüz devamsızlık yapılmasına gün İçi Devamsızlık adı verilir. Geç Kalma Çocuğun haftada en az iki kez 1. ve 2. derslere düzenli veya düzensiz geç girmesi durumudur. Dersten veya Okuldan Erken Ayrılma Haftada en az iki kez herhangi bir dersten erken ayrılma veya son saatlere (5/6. Ders) katılmama durumudur. ERKEN UYARI ERKEN UYARI: Risk altındaki çocukların önceden fark edilmesi ve gerekli psikososyal önlemlerin alınabilmesine fırsat sağlayacak “Erken Tanı ve Yönlendirme Sistemi” dir 100 ADEY Derse Devamsızlık Çocuğun yirmi (20) eğitim günü içerisinde her hangi bir derse o dersin haftalık ders saati kadar katılmaması, hafta içinde belirli derslere mazeret göstermeden katılmaması ya da hafta içinde belirli ders saatlerindeki derslere mazeret göstermeden katılmaması durumudur. Özürlü Devamsızlık Okula devam ederken kaza, ölüm, doğal afet, yangın, gözaltına alınma, tutuklanma ve kısa veya uzun süreli tedavi gerektiren hastalık gibi nedenlerden dolayı özrünü belgelendirerek okula devam edemeyen çocukların devamsızlık durumunu ifade eder. Maskeli Özürlü Devamsızlık Çocuğun devamsızlık nedenini gerçeğe aykırı şekilde belgelendirdiği ya da beyan ettiği durumu ifade eder. Devamsızlık Odaklı Müdahale Temel nedenleri saptamadan doğrudan sorunun kendisine yönelik yapılan müdahaledir. Devamsızlık Eylem Planları Tanımlanmış her bir devamsızlık tipine ilişkin müdahaleleri içeren planlamalardır. Önleme: Önleme tanımlanmamıştır. Ancak müdahalelerle önleme amaçlanmaktadır. Müdahaleler: Risk ihtiyaç analizi sonuçlarına göre risklerin azaltılması için tanımlanmış önleme iş adımlarıdır. Okul içindedir. Tanımlanmıştır. İş bölümü bellidir. Risk ve İhtiyaç Değerlendirme Formu: Çocuğun risk ve ihtiyaçlarının saptanarak çocuğa uygulanacak ERKEN UYARI Önleme: Gelişmekte olan kişinin temel yaşam becerilerine (sağlıklı ilişki kurabilme, özdenetim, duygu denetimi vb) bütünsel bir yaklaşımla yatırım yapılarak riskli durumlar karşısında daha dayanıklı kalmalarını sağlamak için uygulanan programlardır. Erken Uyarı Alanı: Risk tarama süreci (İlköğretim Okullarında RİDEF), birinci düzey yönlendirme (Kurum içinde yapılan riske ilk müdahale -Aslında ilköğretim okullarında ADEY Müdahaleler-) ile ön değerlendirme ekibine yönlendirme (Mobil Ekip) ve ekibin vakayı ele alışı (ikinci düzey yönlendirme) ve yönlendirme süreçlerini içeren müdahalelerdir. İlk iki aşama kurum içinde yapılır. Vakanın zorluğuna göre okul içi, SHÇEK ve Hastane temelli çocuk koruma merkezinde yapılır. Risk Tarama Bilgi Formu: Çocuğun risk ve ihtiyaçlarının saptanarak erken 101 ADEY müdahalelere karar vermek için geliştirilmiş formdur. Okulda sınıf öğretmeni tarafından doldurulur. Risk Takip Kurulları (RİTA): Çocukların devamsızlık yapmalarını önlemek, devamsızlık yapan çocukların okula kazandırılmasını sağlamak ve bu çocukların okula devamını izlemek amacıyla oluşturulan kuruldur. Okul risk takip kurulu/komisyonunun temel amacı, özellikle devamsızlık konusunda sorun yaşayan ve ilk düzey önlemlerle çözüm getirilemeyen çocukların okula devamını sağlamaktır. Üç düzeyde kurulur. - Okul RİTA - İlçe RİTA - İl RİTA ERKEN UYARI uyarı sisteminin harekete geçmesi için geliştirilmiş formdur. Çocuğun yaşına göre onunla temelde ilişkilenen kurumlardaki uzmanlar tarafından doldurulur. Okul Risk Takip Kurulu (RTK): Çocuğun durumunu değerlendirerek, koruyucu önleyici bir hizmet planı hazırlayıp, planın uygulamasını takip etmek için oluşturulan kuruldur. 102 EK-3: VERİ TOPLAMA ARAÇLARI FORM 1 Odak Grup Görüşme Formu: İlköğretim Okulu Öğrencileri Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız çocuklarının okula gidememe ve okulu bırakma nedenleri ilgili bilgi toplamaktır. Bu il/ilçede bulunan bir İlköğretim okulunda okuyan öğrenciler olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz. Bu çerçevede sizlere, kızların ve erkeklerin okula gidememe ve okulu bırakma nedenlerine ilişkin sorular soracağız. Bu soruların doğru ya da yanlış cevapları yoktur.Sadece sizlerin düşüncelerinizi öğrenmek istiyoruz.Konuşmak için elinizi kaldırarak söz almanız bu görüşmenin verimli geçmesi açısından önemlidir.İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Okul adı: ……………………………………………………………….. 3. Öğrencilerin sınıf düzeyleri?……………………………………………. 4. Odak gruptaki öğrenci sayısı: Kız:………. Erkek:…….. BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. Sizce mahalle/köyünüzde ilköğretim okuluna gidecek yaşta olup da okula gidemeyen çocuk var mı? Sizce bu çocukların okula gidememe nedenleri neler olabilir? Özellikle kız çocukları neden okula gidemiyor? Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? 2. Bazı çocuklar okula gidebilir ama bazen okulu bitirmeden bırakabilirler. Böyle tanıdığınız birileri var mı?Okulu niçin bıraktılar? 3. Sizce kız ve erkek öğrencilerin okulu bırakmalarında okulun (örn. öğretmen davranışları, yönetici davranışları, dersler, arkadaşlar vb.) rolü nedir? 4. Sizce kız ev erkek öğrencilerin okulda devamsızlık yapmalarının nedenleri nelerdir? Devamsızlık yapan bir arkadaşınız varsa neden devamsızlık yapıyor? 5. Sizce kız ve erkek öğrencilerin, özellikle de kızların okula gidebilmesi ve yarıda bırakmaması için neler yapılmalıdır? 6. Siz okula başlarken veya devam ederken okula gitme konusunda problem yaşadınız mı? Yaşayan varsa ne tür problemler yaşadınız/yaşıyorsunuz? 7. Liseye devam etmek istiyor musunuz? İstemiyorsanız neden? 8.Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? …………………………………………….. 103 FORM 2 Odak Grup Görüşme Formu :Lise Öğrencileri Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız çocuklarının okula gidememe ve okulu bırakma nedenleri ilgili bilgi toplamaktır. Bu il/ilçede bulunan bir lisede okuyan öğrenciler olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz. Bu çerçevede sizlere, kızların ve erkeklerin okula gidememe ve okulu bırakma nedenlerine ilişkin sorular soracağız. Bu soruların doğru ya da yanlış cevapları yoktur.Sadece sizlerin düşüncelerinizi öğrenmek istiyoruz.Konuşmak için elinizi kaldırarak söz almanız bu görüşmenin verimli geçmesi açısından önemlidir. Görüşme süresinde ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz. Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Okul adı: ……………………………………………………………….. 3. Öğrencilerin sınıf düzeyleri?……………………………………………. 4. Odak gruptaki öğrenci sayısı: Kız:………. Erkek:…….. BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. Sizce mahalle/köyünüzde ilköğretim okuluna gidecek yaşta olup da okula gidemeyenler var mı? Sizce onların okula gidememe nedenleri neler olabilir?Kız çocukları neden okula gidemiyor?Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? 2. Mahalle/köyünüzde liseye gidecek yaşta olup da okula gidemeyen tanıdıklarınız var mı? Sizce bu tanıdıklarınızın okula neden gidemiyorlar?Kızlar neden liseye gidemiyor?Erkekler neden liseye gidemiyor? 3. Sizce, kız ve erkek öğrencilerin okulu bırakma nedenleri neler olabilir? Lise çağındaki kız öğrencilerin okulunu bırakma nedenleri neler olabilir? Sizin okulu bırakan arkadaşınız var mı? Niçin okulu bıraktı? 4. Sizce kız ve erkek öğrencilerin okulu bırakmalarında okulun (örn. öğretmen davranışları, yönetici davranışları, dersler, arkadaşlar vb.) rolü nedir? 5. 4. Sizce kız ev erkek öğrencilerin okulda devamsızlık yapmalarının nedenleri nelerdir? Devamsızlık yapan bir arkadaşınız varsa neden devamsızlık yapıyor? 6. Sizce kız ve erkek öğrencilerin, özellikle de kızların okula gelebilmesi ve bırakmaması için neler yapılmalıdır? Bu konuda daha çok kimlere görev düşmektedir?Sizlerin bu konuda yapabileceği şeyler olabilir mi?Neler? 7. Siz liseye başlarken veya devam ederken evde problem yaşadınız mı/yaşıyor musunuz? Yaşayan varsa ne tür problemler yaşadınız/yaşıyorsunuz? 8. Üniversiteye gitmek istiyor musunuz? İstemiyorsanız neden? 9. Bu konuda başka belirtmek istedikleriniz varsa neler? 104 FORM 3 Odak Grup Görüşme Formu: İlköğretim ve Lise Öğretmenleri Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız öğrenciler arasındaki düşük okullulaşma ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerine ilişkin bilgi toplamaktır.Bu il/ilçede bulunan bir okulda çalışan biri olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz.Bu çerçevede size özellikle kız çocukları arasındaki düşük okullulaşma ve yüksek okul terk oranları ve nedenleri ile ilgili görüşlerinizi öğrenmeye yönelik sorular yönelteceğiz.İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler (Bu bölüm odak grup görüşmesine katılan her öğretmen için ayrı ayrı doldurulacaktır) 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Okul Adı: ………………………………………………………………… 3. Ne zamandan beri burada çalışıyorsunuz?……………………………………………. 4. Ne zamandan beri bu ilde/ilçede/köyde yaşıyorsunuz? ………………………………………………………… 5. Branşınız nedir? …………………………………………………………………………………………… BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. İlinizdeki/ilçenizdeki eğitimin durumunu nasıl değerlendiriyorsunuz? Okullulaşma oranları konusundaki görüşleriniz neler?Ne tür sorunlar yaşanıyor?Özellikle kız çocuklarının okullulaşma durumu hakkında ne söyleyebilirsiniz? 2. Sizce ilinizde/ilçenizde okullulaşma oranının düşük olmasının nedenleri neler olabilir? Özellikle kız çocukları neden okula gidemiyor?Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? 3. Sizce, kız ve erkek çocukların ilköğretim sırasında okulu terk ve devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ilköğretim çağındaki kız çocuklarının okulunu bırakma nedenleri neler olabilir? 4. Sizce, ortaöğretim çağındaki kız ve erkek öğrencilerin lise öğrenimi sırasında okulu terk ve devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ortaöğretim çağındaki kız çocuklarının liseye gidememe ve okulu terk ve devamsızlık nedenleri neler olabilir? 5. İlköğretimde okullulaşma oranını arttırmak için okul olarak siz neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının okula gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? Bu konularda kişisel olarak neler yapıyorsunuz? 105 6. Ortaöğretimde okullulaşma oranını arttırmak için okul olarak neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının liseye gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? Bu konularda kişisel olarak neler yapıyorsunuz? 7. Kız ve erkek öğrencilerin okul terk ve devamsızlık etmelerinde okulun rolü ne olabilir? (akademik yetersizlik, müfredatın yoğun olması, öğretmen davranışları, akran davranışları v.b.) 8. Sizce hem ilköğretim hem de ortaöğretimde daha fazla kız ve erkek öğrencinin okula gitmesini sağlamak için neler yapılmalıdır? Aynı şekilde okula devam eden kız ve erkeklerin özellikle de kızların okulu terk ve devamsızlıklarını önlemek için neler yapılmalıdır? 9. Kız ve erkek çocukların özellikle de kız çocuklarının okulu okul terk etmeleri veya devamsızlıketmelerini engellemek için okullarda neler yapılmalıdır? Bu konuda sizin görüşleriniz nelerdir? 9.Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? …………………………………………….. 106 FORM 4 Görüşme Formu IV: Okul Müdürü/Müdür Yardımcısı Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız öğrenciler arasındaki düşük okullulaşma ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerine ilişkin bilgi toplamaktır.Bu il/ilçede bulunan bir okulda çalışan biri olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz.Bu çerçevede size bulunduğunuz pozisyon, görevleriniz ve özellikle kız çocukları arasındaki düşük okullulaşma ve yüksek okul terk oranları ve nedenleri ile ilgili görüşlerinizi öğrenmeye yönelik sorular yönelteceğiz.İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Okul adı: ………………………………………………………………… 3. Pozisyonunuz : a) Müdür:…………. Müdür Yardımcısı:………………….. 4. Ne zamandan beri burada ve bu pozisyonda çalışıyorsunuz?……………………………………………. 5. Ne zamandan beri bu ilde/ilçede/köyde yaşıyorsunuz? …………………………………………………………… 6. Branşınız nedir? ……………………………………………………………………………………………………………………… BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. İlinizdeki/ilçenizdeki eğitimin durumunu nasıl değerlendiriyorsunuz? Okullulaşma oranları konusundaki görüşleriniz neler?Ne tür sorunlar yaşanıyor?Özellikle kız çocuklarının okullulaşma durumu hakkında ne söyleyebilirsiniz? 2. Sizce ilinizde/ilçenizde okullulaşma oranının düşük olmasının nedenleri neler olabilir? Özellikle kız çocukları neden okula gidemiyor?Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? 3. Sizce, kız ve erkek çocukların ilköğretim sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ilköğretim çağındaki kız çocuklarının okulunu bırakma nedenleri neler olabilir? 4. Sizce, ortaöğretim çağındaki kız ve erkek çocukların lise öğrenimi sırasında okulu terk ve devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ortaöğretim çağındaki kız çocuklarının liseye gidememe ve okulu bırakma nedenleri neler olabilir? 5. İlköğretimde okullulaşma oranını arttırmak için okul olarak siz neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının okula gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? Bu konularda kişisel olarak neler yapıyorsunuz? 107 6. Ortaöğretimde okullulaşma oranını arttırmak için okul olarak neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının liseye gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? Bu konularda kişisel olarak neler yapıyorsunuz? 7. Kız ve erkek öğrencilerin okul terk ve devamsızlık etmelerinde okulun rolü ne olabilir? (akademik yetersizlik, müfredatın yoğun olması, öğretmen davranışları, akran davranışları v.b.) 8. Sizce hem ilköğretim hem de ortaöğretimde daha fazla kız ve erkek öğrencinin okula gitmesini sağlamak için neler yapılmalıdır? Aynı şekilde okula devam eden kız ve erkeklerin özellikle de kızların okulu terk etmelerini önlemek için neler yapılmalıdır? 9. Kız ve erkek çocukların özellikle de kız çocuklarının okulu terk etmeleri veya devamsızlık etmelerini engellemek için okullarda neler yapılmalıdır? Bu konuda sizin görüşleriniz nelerdir? 10.Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? …………………………………………….. 108 FORM 5 Görüşme Formu: İl Millî Eğitim Denetmenleri Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız öğrenciler arasındaki okullulaşmanın düşük ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerine ilişkin bilgi toplamaktır.Bu ilde çalışan biri olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz.Bu çerçevede size bulunduğunuz pozisyon, görevleriniz ve özellikle kız çocukları arasındaki düşük okullulaşma ve yüksek okul terk oranları ve nedenleri ile ilgili görüşlerinizi öğrenmeye yönelik sorular yönelteceğiz. İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz. Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Pozisyonunuz : ………………………………………………………. 3. Ne zamandan beri burada ve bu pozisyonda çalışıyorsunuz?……………………………………………. 4. Ne zamandan beri bu ilde/ilçede yaşıyorsunuz? …………………………………………………………… BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. İlinizdeki/ilçenizdeki eğitimin durumunu nasıl değerlendiriyorsunuz? Okullulaşma oranları konusundaki görüşleriniz neler?Ne tür sorunlar yaşanıyor?Özellikle kız çocuklarının okullulaşma durumu hakkında ne söyleyebilirsiniz? 2. Sizce ilinizde/ilçenizde okullulaşma oranının düşük olmasının nedenleri neler olabilir? Özellikle kız çocukları neden okula gidemiyor?Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? 3. Sizce, kız ve erkek çocukların ilköğretim sırasında okulu bırakma nedenleri neler olabilir? Özellikle ilköğretim çağındaki kız çocuklarının okulunu bırakma nedenleri neler olabilir? 4. Sizce, ortaöğretim çağındaki kız ve erkek çocukların lise öğrenimi sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ortaöğretim çağındaki kız çocuklarının liseye gidememe ve okulu bırakma nedenleri neler olabilir? 5. Kız ve erkek öğrencilerin okul terk ve devamsızlık etmelerinde okulun rolü ne olabilir? (akademik yetersizlik, müfredatın yoğun olması, öğretmen davranışları, akran davranışları v.b.) 6. Sizce hem ilköğretim hem de ortaöğretimde daha fazla kız ve erkek öğrencinin okula gitmesini sağlamak için neler yapılmalıdır? Aynı şekilde okula devam eden kız ve erkeklerin özellikle de kızların okulu terk etmelerini önlemek için neler yapılmalıdır? 7. Kız ve erkek çocukların özellikle de kız çocuklarının okulu terk veya devamsızlık etmelerini engellemek için okullarda neler yapılmalıdır? Bu konuda sizin görüşleriniz nelerdir? 8.Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? …………………………………………….. 109 FORM 6 Görüşme Formu: İl/İlçe Millî Eğitim Müdürü Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız öğrenciler arasındaki düşükokullulaşma ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerine ilişkin bilgi toplamaktır.Bu il/ilçede çalışan biri olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz.Bu çerçevede size bulunduğunuz pozisyon, görevleriniz ve özellikle kız çocukları arasındaki düşük okullulaşma ve yüksek okul terk oranları ve nedenleri ile ilgili görüşlerinizi öğrenmeye yönelik sorular yönelteceğiz.İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Pozisyonunuz : a) Müdür:………….. Müdür Yardımcısı:…………………………….. 3. Ne zamandan beri burada ve bu pozisyonda çalışıyorsunuz?……………………………………………. 4. Ne zamandan beri bu ilde/ilçede yaşıyorsunuz? …………………………………………………………… BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. İlinizdeki/ilçenizdeki eğitimin durumunu nasıl değerlendiriyorsunuz? Okullulaşma oranları konusundaki görüşleriniz neler?Ne tür sorunlar yaşanıyor?Özellikle kız çocuklarının okullulaşma durumu hakkında ne söyleyebilirsiniz? 2. Sizce ilinizde/ilçenizde okullulaşma oranının düşük olmasının nedenleri neler olabilir? Özellikle kız çocukları neden okula gidemiyor?Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? 3. Sizce, kız ve erkek çocukların ilköğretim sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ilköğretim çağındaki kız çocuklarının okulunu bırakma nedenleri neler olabilir? 4. Sizce, ortaöğretim çağındaki kız ve erkek çocukların lise öğrenimi sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ortaöğretim çağındaki kız çocuklarının liseye gidememe ve okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? 5. İlköğretimde okullulaşma oranını arttırmak için İl/İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü olarak siz neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının okula gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? 6. Ortaöğretimde okullulaşma oranını arttırmak için İl/İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü olarak neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının liseye gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? 110 7. Sizce hem ilköğretim hem ortaöğretimde daha fazla kız ve erkek öğrencinin okula gitmesini sağlamak için neler yapılmalıdır? Aynı şekilde okula devam eden kız ve erkeklerin özellikle de kızların okulu terk etmelerini önlemek için neler yapılmalıdır? 8. Kız ve erkek çocukların özellikle de kız çocuklarının okulu terk veya devamsızlıklarını engellemek için okullarda neler yapılmalıdır? Bu konuda sizin görüşleriniz nelerdir? 9.Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? …………………………………………….. 111 FORM 7 Görüşme Formu: Resmi Yerel Yöneticiler (Vali, Kaymakam) Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız öğrenciler arasındaki düşük okullulaşma ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerine ilişkin bilgi toplamaktır.Bu ilin/ilçenin/köyün/mahallenin resmi yerel yöneticisi olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz.Bu çerçevede size, bulunduğunuz pozisyon, görevleriniz ve özellikle kız çocukları arasındaki düşük okullulaşma ve yüksek okul terk oranları ve nedenlerine ile ilgili görüşlerinizi almaya yönelik sorular yönelteceğiz.İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Görüşülen kişi/Unvanı ………………………………………………………… 4.Kaç yıldır il/ilçede çalışıyorsunuz?……………………………………………. BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. İlinizdeki/ilçenizdeki okullulaşma, okul terk, devam/devamsızlık ve kızların okullulaşması hakkında kısa bir değerlendirme yapabilir misiniz? 2. Stratejik eylem planınızda kızların okullulaşma oranı ile ilgili hedefleriniz nelerdir? Bu hedeflere ulaşmadaki engeller ve fırsatlar nelerdir? 3. Sizce ilinizde/ilçenizde okullulaşma oranının düşük olmasının nedenleri neler olabilir? Özellikle kız çocukları neden okula gidemiyor? Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? 4. Sizce, kız ve erkek çocukların ilköğretim sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ilköğretim çağındaki kız çocuklarının okulu terk nedenleri neler olabilir? 5. Sizce, ortaöğretim kız ve erkek çocukların lise öğrenimi sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ortaöğretim çağındaki kız çocuklarının liseye okulu terk veya devam/devamsızlık nedenleri neler olabilir? 6. İlköğretimde okullulaşma oranını arttırmak için neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının okula kaydolması/devam etmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? 7. Ortaöğretimde okullulaşma oranını arttırmak için neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının liseye gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? 8. Sizce hem ilköğretim hem de ortaöğretimde daha fazla kız ve erkek öğrencinin okula gitmesini sağlamak için neler yapılmalıdır? Aynı şekilde okula devam eden kız ve erkeklerin özellikle de kızların okulu terk etmelerini önlemek için neler yapılmalıdır? 9. Kız ve erkek çocukların özellikle de kız çocuklarının okulu terk veya devamsızlık etmelerini engellemek için okullarda neler yapılmalıdır? Yöneticilere, öğretmenlere ve velilere neler önerirsiniz? 10. .Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? …………………………………………….. 112 FORM 8 Görüşme Formu: Resmi Yerel Yöneticiler (Belediye Başkanları, Muhtar) Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız öğrenciler arasındaki düşük okullulaşma ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerine ilişkin bilgi toplamaktır.Bu ilin/ilçenin/köyün/mahallenin resmi yerel yöneticisi olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz.Bu çerçevede size, bulunduğunuz pozisyon, görevleriniz ve özellikle kız çocukları arasındaki düşük okullulaşma ve yüksek okul terk oranları ve nedenlerine ile ilgili görüşlerinizi almaya yönelik sorular yönelteceğiz.İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Görüşülen kişi/Unvanı ………………………………………………………… 3.Kaç yıldır il/ilçede çalışıyorsunuz?……………………………………………. BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. İlinizdeki/ilçenizdeki okullulaşma, okul terk, devam/devamsızlık ve kızların okullulaşması hakkında kısa bir değerlendirme yapabilir misiniz? Sizce ilinizde/ilçenizde okullulaşma oranının düşük olmasının nedenleri neler olabilir? Özellikle kız çocukları neden okula gidemiyor? Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? Sizce, kız ve erkek çocukların ilköğretim sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ilköğretim çağındaki kız çocuklarının okulu terk nedenleri neler olabilir? Sizce, ortaöğretim kız ve erkek çocukların lise öğrenimi sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ortaöğretim çağındaki kız çocuklarının liseye okulu terk veya devam/devamsızlık nedenleri neler olabilir? İlköğretimde okullulaşma oranını arttırmak için neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının okula kaydolması/devam etmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? Ortaöğretimde okullulaşma oranını arttırmak için neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının liseye gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? Sizce hem ilköğretim hem de ortaöğretimde daha fazla kız ve erkek öğrencinin okula gitmesini sağlamak için neler yapılmalıdır? Aynı şekilde okula devam eden kız ve erkeklerin özellikle de kızların okulu terk etmelerini önlemek için neler yapılmalıdır? Kız ve erkek çocukların özellikle de kız çocuklarının okulu terk veya devamsızlık etmelerini engellemek için okullarda neler yapılmalıdır? Yöneticilere, öğretmenlere ve velilere neler önerirsiniz? Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? …………………………………………….. 113 FORM 9 Görüşme Formu: İl/İlçe Müftüsü- İmam Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız öğrenciler arasındaki düşük okullulaşma ve okul terk oranlarının yüksek olması ve bunların nedenlerine ilişkin bilgi toplamaktır.Bu il/ilçe/mahalle/köyde görev yapan biri olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz.Bu çerçevede size bulunduğunuz pozisyon, görevleriniz ve özellikle kız çocukları arasındaki düşük okullulaşma ve yüksek okul terk oranları ve nedenleri ile ilgili görüşlerinizi öğrenmeye yönelik sorular yönelteceğiz.İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler 1. İl/İlçe/mahalle/Köy adı:………………………………………………………………… 2. Görüşülen kişi/Unvanı ………………………………………………………………… 3.Kaç yıldır il/ilçede çalışıyorsunuz?……………..…………………………………. BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. Bu ilde/ilçede/mahallede/köyde okul çağında olmasına rağmen okula gidemeyen veya okulu bırakan çok sayıda kız ve erkek çocuk var mı? Özellikle kızlar açısından bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz? 2. Sizce mahallenizde/köyünüzde kız ve erkek çocuklarının İlköğretim okuluna gidememe nedenleri neler olabilir? Sizce özellikle ilköğretim çağında olan kız çocukları neden okula gidemiyor?Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? 3. Sizce, kız ve erkek çocukların ilköğretim okulunu terk veya devamsızlık etme nedenleri neler olabilir? Özellikle ilköğretim çağındaki kız çocuklarının okuluterk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? 4. Sizce, ortaöğretim çağındaki kız ve erkek çocukların lise öğrenimi sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ortaöğretim çağındaki kızların liseye gidememe ve okulu terk veya devamsızlık etme nedenleri neler olabilir? 5. Siz kız ve erkek çocuklarının İlköğretim okuluna gidebilmelerini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocukların okula gönderilmesi için neler yapıyorsunuz?Onların okulu terk veya devamsızlık etmelerini engellemek için neler yapıyorsunuz? 6. Siz kız ve erkek çocukların liseye devam edebilmelerini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının liseye gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz?Onların okulu terk veya devamsızlıketmelerini engellemek için neler yapıyorsunuz? 114 7. Sizce hem ilköğretim okullarına hem de liseye daha fazla kız ve erkek öğrencinin gitmesini sağlamak için neler yapılmalıdır? Aynı şekilde okula devam eden kız ve erkeklerin özellikle de kızların okulu terk veya devamsızlıketmelerini önlemek için neler yapılmalıdır? 8. Sizce kız ve erkek çocukların özellikle de kız çocuklarının okulu terk veya devamsızlık etmelerini engellemek için ailelere düşen görevler nelerdir? 9.Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? …………………………………………….. 115 FORM 10 Odak Grup Görüşme Formu: Sivil Toplum Kuruluşları Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız öğrenciler arasındaki düşük okullulaşma ve yüksek okul terk oranlarına ve bunların nedenlerine ilişkin bilgi toplamaktır.Bu il/ilçede bulunan bir sivil toplum örgütünde çalışan biri olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz.Bu çerçevede size bulunduğunuz pozisyon, görevleriniz ve özellikle kız çocukları arasındaki düşük okullulaşma ve yüksek okul terk oranları ve nedenleri ile ilgili görüşlerinizi almaya yönelik sorular yönelteceğiz.İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler (Bu bölüm her bir katılımcı için ayrı doldurulacaktır) 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Çalıştığınız Sivil Toplum Kurumu : ………………………………………………………………… 3.Çalıştığınız kurumdaki pozisyonunuz ve görevleriniz: ………………………………………………………………. 4. Ne zamandan beri bu ilde/ilçede yaşıyorsunuz? …………………………………………………………………… BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. Bize çalıştığınız sivil toplumun amaçları ve faaliyet alanlarından söz eder misiniz? 2. İlinizdeki/ilçenizdeki okullulaşma, okul terk, devam/devamsızlık ve kızların okullulaşması hakkında kısa bir değerlendirme yapabilir misiniz? 3. Sizce ilinizde/ilçenizde okullulaşma oranının düşük olmasının nedenleri neler olabilir? Özellikle kız çocukları neden okula gidemiyor?Erkek çocuklar neden okula gidemiyor? 4. Sizce, kız ve erkek çocukların ilköğretim sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ilköğretim çağındaki kız çocuklarının okul terk nedenleri neler olabilir? 5. Sizce, ortaöğretim çağındaki kız ve erkek çocukların lise öğrenimi sırasında okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? Özellikle ortaöğretim çağındaki kız çocuklarının liseye gidememe ve okulu terk veya devamsızlık nedenleri neler olabilir? 6. İlköğretimde okullulaşma oranını arttırmak için kurum olarak siz neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının okula gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? 7. Ortaöğretimde okullulaşma oranını arttırmak için kurum olarak neler yapıyorsunuz? Özellikle kız çocuklarının liseye gitmesini sağlamak için neler yapıyorsunuz? Bize varsa bitmiş veya devam eden projelerinizden bahseder misiniz? 116 8. Sizce hem ilköğretim hem de ortaöğretimde daha fazla kız ve erkek öğrencinin okula gitmesini sağlamak için neler yapılmalıdır? Aynı şekilde okula devam eden kız ve erkeklerin özellikle de kızların okulu terk veya devamsızlık etmelerini önlemek için neler yapılmalıdır? 9. Kız ve erkek çocukların özellikle de kız çocuklarının okulu terk veya devamsızlık etmelerini engellemek için okullarda neler yapılmalıdır? 10.Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? ……………………………………….. 117 FORM 11 Odak Grup Görüşme Formu: Veli Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız çocuklarının okula gidememe ve okulu terk ve devamsızlık nedenleri ilgili bilgi toplamaktır.Bu il/ilçe/mahalle/köyde yaşayan bir ve okula giden çocuğu olan bir veli olarak bu konudaki görüşlerinizin, konunun daha net bir şekilde anlaşılması ve çözüm önerilerinin geliştirilmesinde önemli olduğunu düşünüyoruz. Bu çerçevede sizlere, kızların ve erkeklerin okula gidememe ve okulu bırakma nedenlerine ilişkin sorular soracağız.Bu soruların doğru ya da yanlış cevapları yoktur.Sadece sizlerin düşüncelerinizi öğrenmek istiyoruz.İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler (Bu bölüm odak grup görüşmesine katılan her veli için ayrı doldurulacaktır) 1. İl/ilçe adı::..................................... 2. Mahalle/köy adı:..................................................... 3. Görüşme yapılan kişi: Anne:……. Baba:…….. 4. Anne babanın eğitim durumu: Babanın Eğitim Durumu:…………………………………………………………… Annenin Eğitim Durumu:………………………………………………………….. 5. Anne babanın mesleği: Babanın Mesleği:…………………………………………………………………. Annenin Mesleği:………………………………………………………………… 6. Kaç çocuğunuz var? Kız:…… Erkek:…….. 7. Ne zamandır burada yaşıyorsunuz?......... 8. Okula giden kaç çocuğunuz var? Kız:…….. Erkek:…….. BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 2. İstatistikler bu ilde okul çağında olmasına rağmen okula gitmeyen kız ve erkek çocuklarının sayısının fazla olduğu gösteriyor. Bu konuda ne düşünüyorsunuz?Bunun nedenleri neler olabilir?Özellikle okula gidemeyen kız çocuk sayısı fazla?Sizce bunun nedenleri neler olabilir? 3. Çocuklarınızı okutmakta problem yaşıyor musunuz? Ne tür problemler yaşıyorsunuz?Çözüm için neler yapıyorsunuz? 118 4. İstatistiklere bakılınca bu ilde/ilçede okulu bitirmeden bırakan kız ve erkek, özellikle de kız çocuklarının sayısının fazla olduğu görülüyor. Sizce ilköğretim okulunda okuyan çocuklar neden okulu terk veya devamsızlık ediyor?Sizce lisede okuyan kız ve erkeler özellikle de kızlar niçin okulu bırakıyorlar? 5. Sizce hem ilkokul hem de lise öğrencilerinin okulu terk veya devamsızlık etmesinde okulun (örn. öğretmeler, müdür, dersler vb.) etkisi var mı? Var ise nasıl bir etkisi var? 6. Çocuklarınızın eğitimi konusunda ne düşünüyorsunuz? Onların üniversiteye gitmesini ister misiniz?Neden gitmesini istersiniz?Neden gitmesini istemezdiniz? 7. Siz çocukken okumak istediniz mi? Eğer evet ise okuyabildiniz mi? İstediğiniz düzeye kadar okuyamadıysanız nedenleri neler? (Görüşülen kişinin eğitim durumuna göre sorulacak) 8. Bu konuda başka belirtmek istedikleriniz var mı? Varsa neler? ………………………………………………... 119 FORM 12 Yarı Yapılandırılmış GörüşmeFormu :Okul Terk Etmiş ve Örgün Eğitimin Dışına Çıkmış Öğrenciler Bu çalışmanın amacı bulunduğunuz ilde, ilköğretim ve ortaöğretim çağında bulunan kız ve erkek, özellikle de kız çocuklarının okula gidememe ve okulu bırakma nedenleri ilgili bilgi toplamaktır. İzin verirseniz görüşmeyi ses kayıt cihazı ile kaydetmek istiyoruz.Görüşme kayıtları Milli Eğitim Bakanlığı’nda arşivlenecektir.Katılımınız için teşekkür ederiz. BÖLÜM I- Kişisel Bilgiler 1. İl/İlçe adı:………………………………………………………………… 2. Kaçıncı sınıftan ayrıldınız? ………………………………….. BÖLÜM II- Okullulaşma ve Okul Terk Oranları ve Nedenlerine İlişkin Görüşler 1. Sizce öğrencilerin okulu bırakma nedenleri nelerdir? 2. Sizce kız ve erkek öğrencilerin okulu bırakmalarında okulun (örn. Öğretmen davranışları, yönetici davranışları, dersler, arkadaşlar vb.)rolü nedir? 3. Sizin okuldan ayrılmanızın neden/nedenleri nelerdir? 4. Sizce kız ve erkek öğrencilerin, özellikle de kızların okula gelebilmesi ve bırakmaması için neler yapılmalıdır? Bu konuda daha çok kimlere görev düşmektedir?Sizlerin bu konuda yapabileceği şeyler olabilir mi?Neler? 5.Bu konuda başka belirtmek istediğiniz bir şey var mı? Varsa neler? ……………………………………………. 120