Makaleyi Yazdır - Edebiyat Fakültesi Dergisi

.'.
38
.'
MODERN DEMOKRASI'NINBATI'DAKI
DÜŞÜNCE TEMELLERINE
GENEL
BIR BAKIŞ(
ı)
Gümeç KARA~UK*
.
.
Bildirimin amacı, Türkiye'nin devraldığı Batı hukuk düzeninin yapı
taşlanndan biri olan modem demokrasinin düşünce temellerini gözden
geçirmek, dolayısıyla Osmanlı Imparatorluğu'nda girişilen demokrasi
deneylerinin eski Türk geleneğinin dışındaki kaynald2U'll1adeğinmektir.
Böylece işlenecek olan ana konu, temsilcilik sistemiyle değişik kavramlar
oluşturan "Demokrasi" teriminin, gerek devlet hukuku bakımından biçim olarak~'gerekse de. yansıttığı toplum bünyesi olarak, ifade ettiği çeşitli yönetim yapdan ve yaşayış taız1an arasında, sadece Türkiye'nin kendine modelolarak seçtiği tipin klasik biçimlenmesidir.
Kaynaklandığı Meme göre geniş anlamda "Batı Demokrasisi" adı altında tanman ve devlet hukuku ~ulundan me'şrulaşmasından itibaren
ikiyüzydlık bir gelişme süreci içinde, değişen toplum yapısı ve hukuk anlayışm~ göre yorum farklarına uğramış ve çeşitli tiplerde ortaya. çıkmış
olan bu sistem ilk bakış ta göründüğünden de eski hukuk temellerine dayanıyorsa da, demokratik teknikleri daha yakın zamanlarda oluşmuş ve
geli,miştir. Niyetim, Osmanlı ımparatorluğu'nun benimsemeye çalıştığı
demokrasinin iki yüzydhk farklılaşma sürecinden çok, onun Batı'da bir
anayasal düzen olarak kUrulmasına yol açan ve kopuksuz bir devreyi .
oluşturan birikimi ana hatlarıyla özetlemektir.
Çağdaş demokrasianlayışmda belli başlı temel şartlar arasmda. yurttaşlann eşitliği. halk egemenliği, insan ve temel haklara saygı, hukuk devletinin varlığı. toplumun değişik çıkarlarının temsilcileri olan örgütlere
eşit faaliyet imkinıyla muhalefet özgürlüğü ve devlet otoritesinin. halka
karşı sorumluluğu gibi ilkeler yer aldığınagöre, bu belirleyici kavramlan
oluşturan gelenekler zincirini gözden geçirmemiz, dolayısıyla Batı'nm
Yüksek ortaçağıarına kadar geriyegitmemiz gerekivor.
,
.
Her ne kadar "Demokrasi" çağlar boyunca aynntdardaki değer yargılarıyla. birlikte değişen bir kavramsa da(2), en geniş anlamıyla elbette
insanoğlun~ öteden beri içinde .~şıdığıve. zaman zaman d~isik adlar'
~
*
(ıf'
Yrd. Doç. Dr.)Hacettepe Onlversltest. Edeı;»ıyat FakDltest.
sınırlı siireSjnde kıSmensunulan
bildirinin t8mamıdır.
Konferans'ın
.,
39
.
altında ifade ettiği bir idealdir .Yani toplum deneyimini yaşamış insanm
ilke olarak. vardığı evre... bir dOfOııcediı:..Ancak. Aydmlanma çağmm
Sonlarmda gerçekleştirilen ve bireyler.rasında iktisadt, sosyal ve siyasal
değil, ama hukukt statü bakırnındanaynm..yapmaksızın halka en yüce
egemenliği ve dolaYlSıy\a soruıriluluj'uveren devlet fikri, Batı'oın toplum.
gelişmesine paralelola"
somutıaruret1erdeİı biçimlenmiştii. O Batı'ki,
her ne kadar antik mirasasahip ,Çıkm1§S8da, antikaıemin tükenmesiyle
oluşmuştur. ,Bundan dolayı~çağdaş demokl8si.ninevrimini kopuksuz olarak antikitede kurulan sisı,m1ere kadar izlememiz mümkün değildir, her
ne kadar anti~ devlet teorileri gOııibnOZekadardOşOn(irlerietki1ediyse de.
Eski Doğu uygarlık1anndaolsun, klasik Yunanistan'da veya eski Roma Cumhuriyeti'nde olsun,.doğuştan.aŞllaınayacakhukuldengelleri ka.
bul etmeyen çağdaş "hatk" anlayışı sadece düşOncedekalmıştıre)~
Gerçi antik demokmide özp'yurttaşJar kitlesi, katılmadaşaps eşitliğini
de sağlayan dolaysız bir yönetimuysulayabilİyordu,ama bu hakka işte
sadece "yurttaş"saydaıllar sahipti..Atina. Kleisthenes refo~lanyla(4)
bile eşi~i1kesi.ıie dayanan iiemokrasiye ~şemediği gibi, buranm demokratik dey(et yönetiminindoru'jQl18ulaştığı'Perikles çağmda(s) dahi
kadın, çocuk, yabancı ...ve köle olmayan-kişi !'halkın" birparçası sayl1lyordU(6).
. (2)
Saf demokruiyi makbul layıDayanyaygın antik iörüı,yeniçailanD
ıonlıirına kadar ıiyaiet
diitüniirlerini etki1emittir. Antik yoıu-ıılar içini bk. Platon, Oeuwcı Compl~tes, c. LV: La.
lUpublique,
çev., giriı ve notlar: R.obertJlaccou,
Pari.: Ubrairie Garnier Fd:reı, 1936.
L .500. 509; ayıiisi, Hauptwerkc, ıc.,. wl gir.: Wilhelm Nestle, Stuttgart: Alfred Kröner Ver.
1965, L 221.226 [Alnı. çcv.
Ari8totelel ,Pol~"e
d'Aristok, Fr. çev., gözden geç,
ve düzdt.::I. Barthf:lemy Salnt.Inl.ue,
Pariı: Dumont,
1848. i. 146.155,'1111;
aymıi,
Politik, gir., çev. ",8çıkL:
OIof Giıon,/Zllrich/Stuttprt:"
~mis
Verlag, 21971, i. 149
v.do, 186; Mo.TulIius Ocei'o.OCle
p8bUc:a, tam [tat. ) metin: Herbert SchWıınibom,Paderbonı: Ferdinand Schö.ıingh, ydllZ, (Schön.ı
LateiDisc:he Klu8iker . 87a),I. 52 (1/42, 43),
_~
M
]
.
57 (1/55),44(1/68).
'
. .
...
.
(5) Sofi8tlc:rin,inSanIanözgür ve eıitltaldarla\ddtmuı kabul edi~eri ıLı: Stoa okulunUl)~vunduğu insıınbk ım1ayıpıun yeniçallam kad8l' "akılcılık" ve. "iyiJik" kavramlarıyla aktarılarak
modem İnsan Hakları. biçimini itııı için ~_. Waltet 'l'hdmer, Geschichte der politilChen
Ideen, Bem/Müncheo: Francke Verlag,.4 1973, (Sammlıuıg İ>aıp 56)', i. lS, 4~,'49 v.d.;
Maı:it Gökberk, Fdıcfenin Evrimi. Istanbul: Millt Eli~m Baaunevi, 1979, (Millf Eğitim BakanlıAt Yayınları, Diltün I?izisl 2), '1.' 4.6, (Sooıder hk.). Stoa'nm elitlik ilkesini benimıeyen
. Ocero'nun, devleti ancak heıkeSi aynt y8l8lara batlayan hukuk devleti olarak meşru saymaıuıaörnekler: De ıe publ.. .. 55 (1/49), 71 v.d. (11/69, 70), 79 (m/H), 81 (111/17).88 vA,
..
(1U/55).
'
(4) M.O.509-5P7.
,.,
(5) M.O.462-429
..
(6) Yunan tdıir devletlerindekiı bu gerçek, bir deneyd olan Ariıtoteles'in siyaset dÜlüneesini de
etkilemiıtir. Insanların bir kısmının emıetmekrbir kllDUlUl1 da itaat etmek için yaratıldıkları
görü,ilnü dile aetirenyerler içinb!<. 'oiltlqucı, SO4.24; Politik, i. -64-75,86-90. Yurttaşlık
konUlu içinbk. PoIitique, L 122.145;PoIitUr., 1.154-145.
i.
40
,
Roma Devleti'nin özelJikıenlla.' biri"de tipik bir soyMar devle'tiolmasıdır.Eski aristokrasi.ayncabkl~an mahrumbıraJ(Jldık~ SOJ1rabi~
le. yönetim yeni yükselen ailelerin'(nobiles) oluşturduklan memuriyet
aristokrasisinintekelindeydi~ller nekadar Romalı tarihçiler Roma'nm
özgür 1}ir cun1huriyet(libera' res publicı) olduğunu wrguluyorlarsa da.
on1ann "özgür" 'dedikleri. devletin monarşi değil. cumhuriyet olduğu,
yurttaşlarm seçtiği memurlar tarafmdan. yİDeyurttaşlann kararıyla oluşan yasalara göre yönetilmesi, yabancı bir8fic8n ıı6zfine tabi oJinaması
anlamma gelir. Modem demokra8ianl~l,mıiçenneyen
buözgOrlOk kavramınm. devletin içbOnyesiyle. devlet iradesinin kaynağıyla değil, sadece
devletin aış biçimiyle ngİJ.emnesindendirki. Roma tarihyazıcılığı,.Roma-'
h_yurttaşın halk meclisiyle kendi kendini özgOl'eey~ttiğini. yasa önem- .
de eşit olduğunu belirUniş~. ama Tribus~a
halk. kesimlerinin çok
dengesiz bir biçimde dağıtılmış o1nialannı ft yOksek memuriye~
talip
olmanm d~, ön şardan koyan yasalardali. dp1ayI, u,..lamada az sayıda
aile için mÜmkünohnaslDl önemsememiştir( '). Zaten eski.çağlann devlet
teorisyenıeri demokrasiyi ilk plabda devlet biçimi olarak ale almışİardır,
her ne kadar Aristoteleskendisini bu çembere kıSıtlamayıp, demokrasiniı{sosyal temellerini dikkatealdıysa da(8). Nitekjm onun, tercih ettiği
"Poli~a", demokratik ve oligarşik öğeleri kaynaştırmasıyla. yakm çağ,Iara kadar ,sık 'sık benimsenen "karma deVlet biçimiltRden. elit ve kitle
. işbirliği düşüncesinden ilkece pek. uzak kalnuyoI(9). "Kanna devletbiçiIni" anlayışı Platon'un başlattığı kabul. edilen. Aristoteles. Stoacılar ve
Polybios'uo sürdiirdüğü. CicerO'nun da benimsediği bit gelenek olarak.
daha.sonraBan'nm "gOçler ayrımı" ilkesinebağlandı(10)~
.
(7) Roma yönetiminin bu ayrmtJlan için. t:ık..Emst Acyei-, lL6mIrCIıCrStaat und S18atıplut.
,i
.. 240.250. "Yönedke, Zilriclı/Stuttgart:Artemil Verlag, 1964, (ET.-u-Biblothek),
min sayıca
SUHdI bir üst tabakanın
elinde
bı.ılunclutuna
deJinen1er
BengtlO~Gnindrilsdcr RihlıilelıenGeec:h1da~
... ~...,
lII'UIDt'Ia "~
Hennann
cç. i: ~abIik und
Kailedett bis ~ D. Oır., Mllnçtıen:C.H, kclr.ldıe Verlapbuchbandlung, 1:970, (Handbudı der AltertumıwiUerndıaft Di. 5.1), 1.145 vA:
(8) Matotele.. PoBtIque, .. 500-510, 521-558, 570-576; Politik. 179-185, 188, 19$-200,
265.269.
'
(9)
,
"Politika"aID çeptli yederbsde. ''Politeia''ma cielitik açd-ılaıi tanIm18mlllUUyapan AriItOtae.. genelde buııuıı, her 6ae1 toplum bUnYdine g&nı aereken delitik biIe,bnlerde azam!
yuan ..(ayan bOtiin ..ı
biçim1ednbı .cırt* adı oldulunu lÖyiiyor. Ayrıca "Politeia"yı
b..ıı batına bir devlır:t biçbrıi veya demokııilbıindeöael bir tipi pbi yozl..mamı, oç biçim-
den biri olarak gördiilii pbi, daha .ayrıntü bir talWni8Day1a.4emokrul ilır:~
,,(10)
en
uygun oranda kaYDAftmlmaaından olupD biin ye oı-aır. anlayqr: PoIItIque, .. 146, 502 v.d..
519-526,558;
Politik,,, 148, 180, 190-194,200,.
5S8.
"Yaaalar" adlı cliyalogundaPlaton, knI1ığiı ve '.'demokrulnin" bOtIIıı öteki devlet biçimlerinin anaian olduğunu veözgüdOk, uyum Be bilge y6netinilii bir arada ~ulunalıi1mesi için
her ikisininde düzene katlularının oomaoi gerektiğini ~ylilyor:1-I8uptw"ke,l.
806. Polybioı da PlatOn ye Matotelel'in aat ye yozlapıı, üçlüleriai dewıılmı,tırye bunlar1n bçınilma gözüken dolaıımını ancak bir. kanaa bllDyenin duıdUf&bileeeği SiSril,üyle Cic:ero'nun
devlet dü,üneeline yön YCinniıtir: Cieero, De re Pul»Hca,.. S5 (1/45), 57 (1/52, 54), 45
(1/69), 69 (11165). Aynca bk. Ki-ıker de. tdidachen Deaı-s,
co 1: Voa fI~ bia H~bbea, yay.: Harıs Maier,Heini
llauIch, Hont Denser, MIIDçhen. V:c:ii:q C.H.Beclr., 5.979,
'
s. 54, 65-86, Güçler aynmı için ,~~: apğıda, .. ll.
'
.
.
.
Antikit.,'de olduğu.gibi;~.IIiJar~~pa'smdada
devlet bOtanhalk
tarafındanyönetilmiyordu.-Geç '~alm
ıtalyan şehirdevletlerindey6-
netimşehirhaikm..ıd...seçkinaileferineJlndeydi(U). Buwtokratik
,
,
'
tğilimi' ısviçre'nin demokrali evrin1indede.örmek mOl1'ddindOr.
(;erek
patrisyen şehiHerinde..pek8e'Ionca' ,eı-ıennde sir-t bir kaç ailenin
malı haline'gelmişti. Diler,aiIeIer yönetimde'IOruna1u1uk
taŞmUYor!8t'dI."
i
Tatfa halkltımkatılm-. s6z.konU$UcI...ıı).
,Ort8çağlar Amıpa'smın dmetyöne~
feodal rejimin karakteris'fiği olan bapnbbk iliŞkileri biçimleltdirıfte~teydi. Taç m8k~an
en
$i1Ü1t!si~. mOlkiyet hakalt v-ıe kadaruzanan bu kişisel
hakJ8n ~lesi tekabCÜetiannın b6lttt~oIUş8ft~
: mektedir(IS)., Fe4)dal de'flet. Roma veya modem devlet anlayışından
faddıbir kavramdır. Vefa' yelJlinikişiYit'clevlet"e
değiı. "efendi"sine
~
bağlıyordu. Devlet bir takmı somut 1Jözteşmeıer
. ,Devıet
güconon tafIYIe81. toplum piranıitfiftin doruğunda
'Uzerinekurunu§m.
'
bulunanhD-
kOmdardelil. çok sayı4~feodalefendileRli(M). Vaktiytedevletin alanı'na giren kamu otodtelinintek'.eldettepl, tm hiyerarşi oluŞturanözerk
'4R'rtebe1e~ b61aşti1rOlmüş
olm.. devlet.y6betimine ~çimverenfeodal
,
'
toplum yapıSıDm' 6ze'Hiğiydi(U). Kendib61gelerinde yargı ve yOrOtme
geçleriyle do.tılmış' olan. bo efendi1er.'y8111R18söcone. sahip değildiler.
BU otorite hO,kOmdat've konseyinin eUeriad.ydi. Soylulan bağlayan hukUkun yorumeulan 'çolunlukla burjJJ\'a kökenliydi ve6nde gelen siyaset d;1ıOnürleri ol.ak' ~a kendi çall8nnln deVlet anlayışmibir haYli et-
,
'
kilediter. Başlıca eiilimleri.feodaIkeyfilili sınırlamakolmuŞtUr.Bu hukukç(ılarmoluştuıduju 'danışma medisIeri. "pademeılt"tar. 'Fransa'da
"Ancienıfaime"in ,sonuna kad8r mahkemeıeıevedlenadd.r. Daha sOn-.,
ra bu ad ulus temSilciBii
olarakanlamCleğJştirmiştir(I.)..
,
,
,
,
(U) Bu konuda -iac1 bUP içia",bk. JaCöb.B~t.
Kaiut;1IIIiI,K,tdaar,~
in
IUıI_ K6In;AariPpina. Verlı.. 195$,.i. l-.ıp.'
. '
(12) Ancak ulak ko~
b~haIk.keIıciini
y6lıetebUm.l,tIr. Aynııtıya pmaeyen araıUrduılar,
,bk. ,Ulrldıl"
ıJIOL" GacIdcIItc
.. "weia, Stuttpı1/BerIln/K6InJ
1ofaiıaz:Ved8c W. K()bIJıiaı-ı, 197.,.. ı21~~ı,...K.a? G6Zdaı &eç. Alm.' baskı. Damı.tadı: ,
--ıda
,
'
(15) F-ııçoil
Louiı Ganthof,
W..' itt ...1,
WillCUChaftlic:ı.eBuçQeteIItch'aft, 21911... XJI(.
(14:)Thci-ıer.
59.
(i5) Yer yer ~,
teoCwle,meölçüleri betıae~.
"
"
,
.'
'
'
"
.
bUrada k_mllZ
deIiI8e ,de, feotW
haçh ,devlcdcırinin
,bı1ttim:in, aııerkezf ltiC:ÜD~hlne
CR çoli itlediAi tamarılamıyla
Almanya'da
ımadakltlrlfe0d8ıe,menln
olSun/_bine. 1$l8d1"IR9IItere ve FrMda'tt8qlSun;
gerçeUtıı-Iı..,ı-ı-nmalıdır.
eocs.ı ~~k8lluı.;otoriteli
için toparlayıcı açıkla-
_-ı:
HeiDric:hMittcil, Der Stiıatclet ~_tdalttn.c.ı.8dlakn
einer verlleichen-
ı
it...terı" Wciıur: HernMnn B9hlaua Nadıfolger,
dea 'verıu
",,'rbkbtf: ciet'
81968, fo 154:-115, 2~6-24:7, ~26.M1. 4:24:.4:_
M~IUoııh,
Die' rcuclalcaeUııehaft,
Zikich: Budıdub I.tibria.
ı~,..' 4,SO.US~
(16) Theimer. LJ.e.. L 62 v.d.; "pade_erıt"~ geIi.ıneai ~çin bk. t.tittcis, ..g.e
569.515.
'
42
Sınıflar temsilciliğine gelince, Karolenj ımparatorluğu'nun dağılmasından sonra Batı aıeminin kıaslktOplum ,dOzeni haline gelen feodal rejimde, antikitenin tanımadığı, ~odeJDdemokrasinin ise en yaygın özelliklerinden ıli olan temsilcilik fikrinin hiç değilse tohumları barınmaktadır. Bu fikir ortaçağ kilise hukukundan: doğal hukuk ile "demokratik"ögeler içeren Cermen hukuk kavramlaimmkaynaşmasmdan geliş.
miştir. Temsilcilik kaVramlan olarak, daha 10. yüzyılda kralın etrafındaki
önde gelen kişilerden oluşan ve 13. yüzyılda üç dala ayrılan "Cmia regis"i (kralın danışma meclisi) \'t' bunun genişletilmiş biçimi olan devlet
meclisinden, 13. -14. yüzyıllarda gerçek anlamda"or~ya çıkansınıf temsileiliklerini (Etats g~raux) görüyoruz. "Sınıf" ,teriminin değişik kavramları ifade ettiğini göz önünde tutarak, sanıYileŞmiŞ toplum düzeninin
sosyal, sınıf kavramından farklı olarak, burada feodal rejimin "etat"sını
(estate, Stand), zümresini, korporasyonun geniş anlamına tekabül eden
sınıfı kastettiğimi belirtmek şartıyla, feodal devlet meclisinin' içindeki
"etat" karşılığı olarak "sımf" teriminin kullanımmın yerinde olduğu kanısındayım. Aynca, feodal "sınıfların" çağdaş sosyal sınıflardan farldı
olarak, kendi içlerinde, temsil ettikleri zümrenin bütün sosyal tabakalarını barındırdıklarını da unutmamak ~rekir( 1'). TemsilciDk fikrinin önemli bir kıstas olarak yer aldığı modem devlet, feodal ilişkilerin uygulamada
veraset veya alım satım yoluyla sürdOrülmeğe başlama.sıyla, 13.-14. yüzydlarda biçimlenrneğe başlanuş tır.
,
Feodalitenin çöküŞüne yol açan etkenler. başlıca, para ekonomisinin
takas sistemini geri plana itelemesi, ,ticaretin ve zanaatm tanmm yanı sıra
yoğunlaşması, kısacası şehiİlerin gelişmesi olduğu kadıu:. hükümdann
merkezi otoriteyi güçlendirmeçabaları olmuştur. Nitekim feodalsistem
fiilen hükümdarla şehirlerin işbirliği ile yıkrlnuştıı( 18).
'
(
Kranarın merkeziyetçi eğil1mlerine karşı feodal efendiler, direnişİerini sınıftemsilciJikleri aracılığıyla diıyurmuşlardır. Dolayısıyla bu "etat"
'lan henüz halk temsilciliği olarak değil, aristakrasinin krala karşi' eski
haklarını savünma organları olarak görmek gerekiı( 19). Kralın vassallerin(17) Albert Sobou1, DIe GMue Franzölbdte Revolutlon-EiD Abri18 Bırer Geıchldıtc (17891799), yay. ve çev.: Joachim Heilmann ve Dietfried Kraule-Vılınar, Dannıtadt: Wi88enk:haftlidıe BuchgcseUsthaft, 4ı985, i. 9; chıha ayrmtıh: Bloch, "ı.eo, L 599-429.
(18) ,Ortaçağ ,ehir geIi,mesi içintık.
1Uc:ardaHudı, &öıDlschel Reic:h Deutsc:her Nation, ,MOn.
hen/Hamburg: Siebenstmı . TUchenbudı Vedag,. ı964, (Siebenstmı-Taschenbuch i ı7 12),
(ı9)
L162-172,
2811-29IS, 507-511S;Mitteil.':g.e.,
Taç makam81a.kBrfıadeta'
bağmısız bir siy.w
farklı olarak,
kralın otoritesine
L 225-256giiciin temsilcisi olan Alman Reichıtag'ından
battılD chıha batımıı
bir mahkeme
iken, daha sonraları
ulus
temsilciliiide
dönÜfen Inpb; Parlamentosu
bile sadece bir zUaırenin ba,lattıil
bir gelenele
dayanmaktaydı.
Baroıılann uılS HaziraıundaRUlUlymede'de
toplanınüannı
o günlerin özel
/
43
.
den oluşan bu aristokrasi, b.cjIJ,Qldllj~ sivil ve askeri hizmetten para.
karşd.ığı uısk k;almağa. veya6ırakiim8ğa başlayına da, feodal yapmm
paralı memur ve para11
içi boşalmıştır. Y~ni p1itkayna1danyla,kra1Iar
asker sağlayarak, kendilerinivasaatlerine bağımlı olm. tan kurtarmışlardu(20).'
,
Şehirlerin kralın da,kaduAyla kalkınması, koruyucu işlevleriftden sıy-
nlan şavalyeliğin sdnunugetirmiştir. Onunyerini artık. hem de ona'karŞI, Geç ort8çajlarda burjuvaziatmıştır. Bu çatışma~enüz önemliboyutlara ulaşmadan. din adamJ.annındOnyflfkişiler tarafmdanatanmasıso~
nınundan kaynaklanan "Tevdlı 'Xargası"nda; dOnyevtve ruhant otoritele&,birbirlerini yıpratmışlardır.
T8raftarlan
asıl somnun sınırlarınıaşatak.
"otoritenin meşru. kaYll_I" konusunu. ''halkın egemenliği". "sözleşmeyi" bozan. yani halkın bakkıriı çijneyen'h8kOmdara karşı "doğal hUkuk-
.
tan" kaynaklananItdirenmehakkl"kaVfartıJannlyem~engündenıege.İrmiş1erdir. Siy'asal dOşOncenin akı1ci"temeUere otuttu1masmıkolaylaştıran
.
A1bertuş. Mapus ile öğreııcisi Aquive hızlan4ııan önemli bir' ~tken..
no'1u Thom.s'myonımliırı 5ıQ'esinde 4ahaönce'td1isetarafmdan redde, dijen 8ristote~ felsefenin', Hıristiyanlık ile ı,ağdaştırilması. bu başka deyişle akıl 'ile inancın birbirine ters d6şinedik1eri görGş8yle skolastiğe yeni
bir çehre kazandırılması olmuştur(21)~ Böy~,kendi
mut1apy~tini dOnve dOnye~alan4ada en
ye'" hü1dlmdar1ardanönce kiJisede kurmuş. olan
yüce otorite olma hakkını talep edenPapa1ar. halkı Impar;ıtörlara karşı
direnişe teşvik edebilmelerini kolaylaştıran ve' ideqlojik.yaptyı sağlam bir
dayanak olarak benimsemişlerdir; öylesineki. yeniçağlara kadar bu yapının temeli olan Aristoteles. kilise tarafmdan şaşmaz otorite olarak başka
dünyagörüşlerine karŞı -savunulmuştUr. Ne var ki. skolastiği er geç aşan.
bütün dış etkenlerin 'karşısında yine skolastiğin kendiiçinde geliştirdiği
akurllar. kendi açtığı ufuklar olmuştur. Acı~o'lu Thomas. .kendinden
önce bazı ortaçağ düşOnürleri tarafm_antikkaymıltlara
dayanılarak
.
niyet ett&lerin.
p.rt1an gerektirdiyıc de. krald8DaI8bi1cIikIeıi kCUdiIk belgeli. k~
olmılitur. Nitekim k~di feoilalç811lUl1
Dok'"
. den çok öteye giden geUf-ıermçJkq
bir ifadesi olan r-«ııoa carta, keaıdinden eCmıUi beIpIen: de ISmek olmul ve h8kümdara '
.-ırlanm h~1IUD
adl ~ir kc,ıau hııliDe geldili 17.. YGZYdda da ı~ten:'nin
özgOrlük
IimPne
d&ıÜfmllttür. "bına Carta'IUD sene1 bir deierlendidlmesi için bk. Mitteil,
e.. .. 517 ~524. MagnaCiII'ta.17. jil.zyJl tngmz 6ZgIIr1tikbelgeleri: Map&C8rtaLangLiberu~d
.
tatum, Lat. metin. A1m. ve In~. ç~..'cIed.; B..
Wııaner. Bem: Veıiag H~
Ge8dı~tıe
16);
PetitioD
oflUght
(1628).
Babeas
Corpüs
(k.. 1951. (Ouellen zur JI1
17.
Jahrhunderta,
eqilııchea Freihelı-ehte
Act (1679) .~ BiLL.of Ri&htl 168t). D1.c
ing. orij.
.derL : E,nı~1Ca
.' Bem: ,Veıtaa Berberı:LaD9 und CIe., 1962. (Ouel1en zur
ı ıı;'
~~i:
<
Neueren
\ICKIIidıte
.
~.
'.
~
"
(20) Bu ~cia.bqlaagıçlaniçin
bk. Bloc:h, e
505 v.d."
(21) AlbertUl Maan" (119B.1280) hk.bk. Hueh.R.öm. bidı, a. 265-210. Aquinoıu Thomas'
(1224/25.1274)hk. bk.1QuI. d. poLDcIaienI.I, 1.114.146. ,
'
. r
"
44
.~
.
.
açıklaiımlŞ olan "halk 1geRJ'~J,tjj"ve,,(fiıe~ hakkı"kavranılannt, devletin halkm refabı için varolaDbır kurum olduiunu ve halkm'dpyönetime katılması gerektijüU"kabul ederek sistematik biçimde işlemesiy~,
d~t
ve yönetim anlayışına yeni yoııınilar getirmiştir(22).Ancak aris.
tod. telsef~n Amıpa'da etJdled thomist yonımbt kalmamış, ondan
öte ve ona karşı Batı'da ıbn ROşd'cOAristo~olan
"latin Averroizmi" biçiminde de gerek dOnye..ueşmiş.biJimve devlet anlayışınagerekse
de ulus kiJiselerfuinkundtnasınayoDan açımşıu(2S). 13. yOzyılm ikinci
yansmda, başta Paris Oniveısitesi~lmak Ozeıe. AVrupa'nınçeşidi bilim
me..tez1eıinde gOçlO bir akmı olarak 88VUI1u1an.
Awrroiziiı. thomist Aristo~'den
farld~ oIarak'akıi ile iDanembazen baldaşmayabileceğini,
bu duıuiiıda ile bu dOnyada akla ônceJiktanınması ıerektijini söyleye"".1dIi&enin dmet yönetimine kaı:ıfaniayacajı, t8in tersine, devlet. otoritesIQe tabi oldujugörOşGyte, hem kDUenin sert tepkileriyle karşıtaşnuş,
hem de Padova'" Marsılius gibi 91111'açıcı devlet kurarncdan için ilham
bynajı olmuştür. Yönetimin dOnye6şınesı,
devlette deldJisede de
g(iCOntek birer elde toplanmaması. gibi 'ilkelerle,' M-ıius "halk egemenlijin d8şOnc:esini.işlemiş ve. bunu kilise alanma"da aktararak, Refonnasyon'a kadar Batı Hıristiyanlıjmı meşguleden Konsilyarlzm'ibaşlatmıştu(:M). Devlet ve Idlliıede "demokratikleşme" ~-ııin
mantikt sonu'CU, eVrensel devlet, anlayışının siUnmesi ve ulus ,devletine doğnı yöneliş
olmuştur. Aynca busOrecin hiz1aDmasında Papalıjnı da payı yok dejil.
ÇOnko, Hıristiyan memini bir imparatorluk çatısı a1tmda barındırma eğilimine karşı PaPaIık "kendi OIke1erindeegemen. 01aıi bOkomdadarn dO-
şOncesini yayarak, Imparatorlan suııdayacak ulus kavramma ulaşacak
.
olan feodal smıf ilkesi flzeriııde durıpuştur. Ancak bu tutumuyla ister istemez kendi kilise içi mutlakiyetine k8rşı da gerek~ri
h8zırıanuşve
Imparaton .karşı desteklediii korparasyon1ar dOşOnc:esininkilise yöneti(22) ADdkite ve OrtaçaIJarm halk eleiDeaiiii llllayJtuidaa yiae e8kiça~
beri diıeDiı
hakkı &diftiıilmitdr. Daa o
dnD tipi. 88dece yaaetbal
ıetmtı kiıi OL.
makt8R Çllu", adaleti çiIDediIi
-dylc-wna
yoldan y&ıetimit &eçmit olalı bi.
ri 't8rafmdaD da tcıiun ediieiıiiec:cii ~.
yedefDlifdr. aceıo (M.o.I06-'5) tinııı IOD
CIen:CeaPIJIaYXı 6iede ı--Iıyor
~ .., JMIIbL"..44v.cL <'1.16$>.62 VA <iIl4-S>.
!H ~n>.
95 <iDI.5» ve 61di1d11me1ıbd
de uyPm'a&:fiyor: U (1/66).SIIi8bury'1i
J.'un~
.btliDin doiiu bir it o1dujUD..ifade ôdcın~
" (Lat.. 11~9):Johiınneıı
Spöri. GedaaIı.enum Wic:lentiııdaect ımd ~d
im Mittdalter. Wld8rStand_~.
yay. ArthurKaUfaa ve Leoalwd E. D"*mUD. Dumatadt:~e
Bucbp8e11Ic:haft. 1972, (Wepder
~..
l:oncb18llCLXXİll).
.. 100. iii.ıZ. G8levini kötOye kul.
dair Luı-ı-h'h
Mamcaold'un 16z1eıi:
dimüt ıı-tı lII1aYiP için, bk. Peter Mdn-
hOkimdara
halka_fa bomı
-..y.. .. 95v.d. '(1080 ciwnada). ThOlDlf'ID
holcl. .anoludoniııı N.en CbriIti. ~ıllncht,'..
(21) ıbn lUItd ve Batı'da etkiti içbı .bk. lIiİIDi Ziya
.
255-261.
'.
'
'1ba "&feS" ı-tide8i,
..ı--
..~
5/2,.. 7.81.798,1--ıbQi:MEB, '1968.
(24) ManiIiUa027.5l8~.IM2/'S)
bk. ,bk. ıa
CLPOLı-ıı-.
...
".. 107.109.
(a
AD.
1,..172-197; Spörl.~ıa..
,
4S
ıiıi için de sawnulmasuıa yol açlDlŞtIr.
,
,
Tipikbirpçiş
dem.~~9()'u~"'antikitede
kısmenaçık-
___IŞ' olan ,. modeı'n 4emokrasinin,b"'~, ilkeleri 8iyJtan,~Oşonceler
geliştirilmiştir.
'
"
'
O~çailann Iiy--ı ~ça b61
w~yandan
taç lMkamınm
otoriteyi kendi eJlnde topaı1ama'k.öte yan,dankBiIimindevıete ~men
olmak çabasıyla bOyjlyen,Imparator-Papaçatışınasa.devlet kuraD\cI1arım Roma'yı hatırlatangOÇllbirıraerku..,
Y6nlendirmiıtir.Otorite
merketjgOçlendirme
,eJiLimf. sa,karşı
beJirainİefenbu
ı-rç,'""mHma
d~orlaçağlft ad_ai merJcedyetçili-ı-deIiL ~demo~
anlaYılına da karşıt blrY6ııetiJn biçimi,ama,'ynı zamanda ister istemez
demoJ.aUininen etldli, bazldayıeıl8nn.d1ııı biri olaRmutlakiyeti yaratınlt"'
tır. Dahi sonn mut1akiyetindayandılı' ... kaYl'8J1llafseUştiri1eJek,modem dem9kniinin. y8ni. 19. yoıyılın liberal demoknlsWninkuramsal
temeli atılnuştıi.Y~
ZanıIrd~'
filizIe1Jdiiiçme. ulus
devleti. böYıecedonye1ftetntiıj-.nıea
devlet"~an~'
bir
emm Sônucuoı1ayaçıkınlştır ve~.
savaşl-ııdm sonramotlakiy.,t 40Zeni iJesağlamlqtınmttlr.J)oiaI
hukuktan kaynaklanan 've
yeniÇağlarınsoQunakadat hukuk ve toplu. 'felsefesiJıeyön~
akdci
'
,
.
,
,
'
öjretinin mOmkOn kıldıiı çal'd~~
iı1IIDm ufkunun Maddeten 've,
manen aenişleınesi olmuştur", .)'in zaınlnda deYiet Qtor!tesininJUÇlen. .meSiQi ıarıkoşan yeni1ikleıi beraberinde
setimÜşdr.' . '.
i
.
'
Yeni iktisat biç~ri
biry8R&Iaa. tanm'~
YeM satgaOlan
gibi iktisadt ve,topluınsaı çalk8n
öte yan4aft. Geç ortaç3il8ıırt Avrupa toplumuna azımsanmayacak 6IÇOde '..mı kaymalan yap_tır.
Feodal baskıya karşı hlk~
fehirieri dedekJedikleılDe 've taç makamı'
ileşehirler arasuıda ,1)il'day~
buItuıd'Jim\a d..önc:edelimniş~
tim( 2S). BU-ilişki yeniçailar 1Joywca hUijUYaZiniD..ı.if temsUci1i1deıin- ,
de gösteıeb~.1i.ph'.. göre~ftir.
;Aristq~
buıj:uvafaali-'
yet1eriııi henOZ'tehdit "cJe~8Içte~ld"
ZlJDanlar. şehit1et kendileriı!i 'koruyaıı,hökOmdann aQCODI,patiayabiJecekoipQlara
karıı' tam:
tıikınuken. IÔYlu1ar~esld ('e~),
~'~
lImIDutması için sınıf
,
'
temsilcilikteıininvarliklaruut.itiZlikleIt«uınik. doıay.yıa inutlaIdyete
. katşı
dilenmekis~.~u
~ kaqıçıItaJı 'g6!Oşai1kııçık~-,
. yanlardan'biri,olan Madıia\ieUi..yıu, yılda .yu4ıiıbirbirine. oldukça'ters
zihniyetiıUııet~
. düten iki eseriyitrbii yatid..~yetçi'.:cJeInOkıdk
aUenüt. öte ,yandanama ltalya'om uI-ıbkieşmesi ujnına<yOzyılIaId)r
'~_omdar", ,. :ti1;Jini ~'.oldu"
bdar da,~endiSIne
'göre
~
.
, (~8,.
<
'
"
"
, l
46
vJlZgeçibnez bir ~urtancı olarak g6~ almıştır. Aslında Machiavelli "HftkÜlndar"ı o demn parçalanlilif, Itpı,aıtında'bulunan
ıtalya'sı İçin.
. ayncalıklı feodal smıf1ann. do1aylS1yladany~eşlniş Papalılm da siyasal
,
gücünümutlakiyetle.kıracakbir çözüm olarakönermekle,kendi çevresinde küçük çapta ,ayn ayn birimlerde zaten var 'olanbir yönetim anlayışını
gerçekçi bir dille yansıtmıştır. ''Hükümdar'' bizi konumuzun çerçevesinde sadece değişen zihniyetin birbelgesi olniası baknmndan ilgi.lendiriyor.
Feodalitenin çoğulculuğundan Mutlakiytt'in monolitik yap_ıma, .RenaissaD(:e'ın merkeziyetçi bürokratik devletinden şeçilmiştir. Onemli olan,
bu sürecin .mantıkt sonucunun, bütüiı dejişımetanık olan Machiavelli
tarafından sezilmiş Obnasıdıı(26).Bilimçevı:elednin dışmda "HOktImdar"
kadar an salınannş 01aD'''DisCorsi''lerde ise Machiavelli ahlak kıstaslaruü
önemsediiini, tereddüte yer bırakmayacak açıklıkla dile getirmiştir. Bu.rada "iyilik'\ "dürüstlük", "AlIahkorkusü"
gibi kavramları, güçlü w
uzun 6mOr1übir cumhuriyetin vazgeçilmez ~idemleri 01ar8k savuiımuştur. Keyft yönetimin çökmele mabkGm oldulunu ve iyi bir devletin,
yurttaşlarını. özgQrlükve eşitlik içinde. yaşatan ve omann yargılarından
.
,
gocunmayanhukuk ve refah ~~leti olması gerektiğini söyleyen gözlem-
ci,kendisinden. beklediğimiz ölçüde machiavel1istolmadİğını gösteriyor. Ideali olan cumhuriyet için en sağlıklı yolu, alırlılmı demokratik öğenin
oluşturdupbir karma yönetirnde gömrilştür("').
Devl~ti güçlendirrneğe yönelik kuramlano Geç ortaçallarda gflndem~
getirdiii kilise demokrasisi tartışmatan is~n
refonnla sonuçlanamaymca, R~fannasyon lle tam kopmayagidilmiş ve Batı kilisesinde vaktiyle
ilk olarak Fransa'nmgerçek1eştireblldiği uhisaı baiımsızlaşma dÜşiincesi,
artık Ba~da da katolisizmden ayn bir kurum yaratmala döntişmoŞtür(28). Demokratikleşme'düşüncesi ve hareketi devlet ile kilisede karşılıklı dürtOlerle,.hem de önceleri bir SOreresmt rejim ile resmt yöne'karşı
bir azınlıjm siyasalveya komesyonel muhalefetJıaıleketiolarakilerlemiş- .
tir. Modern demokrasiye çehresini kazandıranyön, Lutber'den de çok
Caİvin'in ölretisi olmuştur.' Aslında her iki reformatör'ilkere danyev!
otoriteye itaati savunmaldaberaber, bir tiranakarşı direnmehakkinınve
hatta görevinin de meşnılul~ üzerindedurmuşlardır.Ancak, içinde bulunduklan deiişik siyasal ortamlar, direniş 61ietisinin Lutber'de daha
çok kilise alanmak.s.th kalmaSma,Calvin'de İse..dolal hukuktan çok.
hükfbn'süren feodal hukuk düieriinedayandınlmasınayol açmıştır. Her
(26) LNicc:olllM8dıiaYCIUL M~,
IJbrairie Gamier Fme.,)'II8tz.
Le Pri_,
~ev, Guinudet,açıkl.,
gir.: L. Dei6me, Paris:
.
'
(27) Lecmh8n1 von Munlt, Mııchiıwclli.S
ke.Bı-I:
Benno Sdıwabe und Co,. 1945)
"DiIc:oni"1erden seniı pulljlar içeriyor; 6zeWklıebk.,.ı,117.195.'.
t
(28) tuther bu iwua ancak lomaJ:an vumııbr, TnIeı.iiıi lIbiı zaman heDIIZ kopmayı _lin.
memittir.
.'
,
47'
iki reformatörde
'mutlakiyetçi zihniyeİ..iYle.
bir tirana karşı ~ôme
hakkını Jialka delil. sadeceh.,~,.ı:kısıtJanmamalannı
"
istedikleri
feoda1efendilere tanıınış1aidU(B). Ca1fIn'd.
Sonra.ama. Calvinist yönon
etkisiyle ~rtaç8il8rııt "halk
dileniŞ
öğretisi
Huguenot
savaşlarııun(30)
,
egemenliği", dOşoncesine yaklaştınlarak. "özlürtak" kavrı-mıyla bağdaş~
tırılınışve 'bu yonımuyla d;ı HolI8nda b8jJm$JZlıkhareketinde' siyasal
ı
güncelliğe- erişmiştir(U).' Bu apınadan sonraise. 7.yftzyıl Ca1vinizmi.
tç,ir dOşOncesinin "':dolayısıylafaiz a1mamn- Tanrı onunma savunulacak
erdemler ~ldujunu öğreten ilkesini hatırfay81'Ü. henk yaydmağa yeni
yeni başlay~ kapitalizme ahıikenm$§l'U1uk kazandıracak ve böylece
bu iktisatsistemi~
taşıyıcısi olan giri.şbnd burjuvaziyi desteklemekte.
nberal deinokrasiyeyoDaıı do1ayJı olarak
bazırlayaeaktu('2).
.
.
..
.',
'Huguenotsavaş1annda Fransaz tahtının ikili oynayarak, katonk ve
protestan kamp arasında yıprannıa-ı karfllDlda. devletineiden gitmekte
olduğunu gören "pontik8cdari'(").OnIOQye1eri
Jean Bodin aracılığıyla
taç ~mınm
yönlerOstO bir siY-ıet1e ,&Oçlenmek,zonında \ olduğunu'
açıklamıŞlardır.Bodin. E,rkenMut1akiyet'in"Tann IOtfu"(34)'kavramından~1aşarak. kendiSindeniki b1.JÇukasır önce'MmUius'un dile getirdiği düny.evt1eştirilmişSiyaset,an~i
bir devlet kuramı çerçevesinde
teolojik ,bağlantısından ayınp
işlemiştir. ,Aslında hakimdaNık ~',
diinye:v!,te,!Il~9tur~aıun
ö1.elinde,k8h katı mut1akiye~çlliğe.kah
-Bodin'bı
~
niyeti oJn18kSıZUi-'iIımb
anayilsa1(Uizene rebberlike4ebi-
~k esneklikte olan bu kuramdabiZi ilgilendiren. Bomn'in özgOn,buluşu olmayan. ama'.ilk ,olarakonun tarafUıdanbir.siyasa1sistem içinde
,
geliştirilen "men)ik"
öire
B.'c1e
"egeıiıen" olan. devlet gOcünOntek
';:" -ki Bomn kendisi buşıkkı yeğlemiş'CÜ'':::'veya koUektif
taşıyıcısıdır. Ebedt ve ımı.
.~nnğin
kaynağı. olarak da doğal
.
.,'"
~
.
. (29) JoblDlael Hedtel. WiderstandaegendieObriakeit?
.
rmcht und Redıt zumWidımtand bei
Mııırtin J,uther, Wiclent8Dd8ncfat, .. 114-U4j.Ei.mcı
iat-Luther,
~
Bcıarav,
die PlUdıt,zumUnı-orQID i~
(SO)156.2-1598 ydlıırmd8t
~'d8.
,(SlrLeo
din
an. H~diır..Fı--
Delio., Alte Rechttformen dea ~dea'
, tredıt,..59'.86,Nederland'cIa
~'in
Wemi der KuUdıer tnmken
der'O~eit,
.. 'lş5-ı~ıj Bmat Wolf, D. Problem daWiclentancllrectl
.. 1S2-169, (Calvinw bazı CalvinittlmleD'
).
,
,
.
.
1011ı..,
ppn
·
Wldent8ııcllrecht,
beiCalvJa, WlclerttaDıl8m:ht,
,
,,'
'
PIotelt8Dluıydı.;
Willkomernchaft~Wldentand..
,
'
'.
(52) Max Webet ekoDOJDi.din bailanuaal
pQriten ailmiye~ çerçewliade ircleleıniıtir: "Die
j "Die Berufletbik de. 88ketilehen
pıotatanti8!:be Etbik und der Gel. det Ktpitalilmul"
Protatantimu." j "Die pio__ti8c:heft Sdten,.der
GeUt, det KapitalimıU8~'adlı
anıumuıları bir dlt halinde yayımJ.8Iicb:»fe prO-ı-tücrae EthiIı... line Aafsaıznmm.
1uaı. M6nchetı/Hambuıg:Si~mTuchenbudıVedııc.
ıHII, (Si~-Tuchenbucb
"
"
'
&5/54),'
"
(55) 1575 yılDıda kuruIaD bu parti. Katoliklelderı w~teH8DIardan,ol~uyordu.
(S,)
~den
Bu ilke ciiıh. IODIII B088uet '~
anayasal.'monaqilerdebiJe
a1mıaulacaktir.
~.
. yakın
'ZImIıırı1i1ı'a.
kadar I
,
,i
,.,'-,..j
hukuk ile Tanrı ve JHikümdarbkyasalarmdanbaşka hiç bir güç taı-fmdan
kısıtlanamayacak olan m.de saJübi yasa vericidir(U). Bodin'in egemenlik
öğletisinin muıtakiyetçi. tarafml.Thömas Hobbes, biıeylerin kendi yaradan için ~da
anlaşarak, ~toriteyi gönfllO ve kayıtsız şartsızolarak kendilerine mutlak biçimde ejemeıı olan, bir kişi vey.. grup tara(m.
dan temsil edilen tek bir ele, yani devletedevıettik1eri sonucuna bağlamalda, eski "toplum sözleşmesi"kaVramıiuh01dbnclarlıkşözteşmesinin
bir ,parçasi, haline döniiştiirmO tik(u)~ 'Itkbakışta Hobbeslngiltei'e'de
Stuart hanedamnm -ve' Pariten 'Demm'den sonra da C~wen'inideolojik dayanağmı h8zırlama çabası içiOOegöribise de, siyasal dOş8nceye
katkısı, çağmm gOncei ~nIarma
ç~zlm~ş
OImasıyı-kısıtlana~
,
maı. Gerçi Hobbea'un çıkış nolttası 11~.JO:ZYdIngiltere'sininsaçlO dev..,
Jet özlemi uyandım1iş olMı an.
içı-a,
ortamıdır; 8iICak somut bir.
zanuetten kaynakı-an &ıa)'!f, l,Iobbes'u ~un vadede akdea, toplum ha-'
yatma her tOdO ölçeği koyan(") ved'eğitik yönetim. biçimleriyle baldaşabilecek kişileıOstO hukuk devleti anlaYJtma ulaştınnıştır. Tek tek 1nsanlanri birlikte yaşayışıannı kendi gOyenIikıeri içinbir.. Ost .otoriteye
g6nüDO oIarak'bağunh kıkbklan varsayıı.ııyıa, Hobbeskendinden sonraki diişünürlere. "halk .egemenliği", "bireydiik" ve "faydacalık" gibi eski
ilkeleri bir .b!ttOii içi"
ak-ınit '01du. Birb8şka'deyişle,
mutIakiyet
modelini geliştirirken 1m1bmdıl1 Iftç aeret:" liberal demokrasinin d~
yapı malzemesi arasında yer. almıştır. Robbes'un devlet. modeli, ~şta
'Fransa' olmak Ozere, Kıta Avrupa'sında uygulaiurken,'kendi fıkesinde
kalıcı. bk düzene dönO -ıemiştir; ama bunun yerine Hobbes'un.geriye .
,
ipuçlan, Insilıere'nin parIaınenter .Işmesinde yerlerini bul.:
. bıraktığı
muşlardır. Nitekim mutlakiyetten "anayaSal" dOfOnceyegeçişitemsıl
.
edenlerden John Locke'onbir deneyd o)araJC,yOkselen giri.ŞimCiburjuvazinin en önde gelen kayptarınınmal mOLkgOvenIiji -etrafmda topJandığmı bile bile, bireyciliği ve faydacııığıbenimsememesi diişOnOle-
. ..,
mezdi(38).Bu ilkeler,.kip.el 6'"
,
.
~
(85) 1576 ~ıImda ~.
"ne la' ~6qae"_
Juqı~tabı.
Der Beıırlff der
,
Souw:rıııeaiı-ı, vcıa---*-t
StIı&tllGımnaalı8et. ,rıy. BInDI Kura. Dumltadt:WiIleDldıaftlic:b Buc:hpieUlcluıft, 1910, (We&eder Fonchunı XXVID), L .2472&0. BOdiD...
bk. Kl
pot.
1. L 821-""0.
(56) SOftItlerinw: i'j)ikuroıı'un",ıR
ınCIan (1651)
.
-
halkegemenliğiy~birlikte,
2~..y.".:.
(57) Bobba'uıı,dNeti
,. çallıırm
,
ı-in
0_ Bob.'un
beUrIeYiC:i parçabır: . KI
''De Che" (IM2) ve -Lniathan"
... -,poi. De.u..1,
L 368-570,
Do 54; M.hain,
.
.-
\
her -ıda
mud8t, aUCı:88hipkJIlIUIt iatc.yitim, k.eDCUndeIı
sonıaki
8DC8k f8DInbDclill 'totaliter,
Y'"
fonnliliDlI hazıitamat 0IdaaIU
bireyi ,biIt8nIyIe
~.'
)'ori''''~'
.lIpbllDair. o1UYor.B~~un niyeti,..
.ı~...
haniotoritedebunlaım
iI!I1Iade
tu__ .,ı
(58)Loc:ke'~bu kODudald
dGfIaCderiai
,...,..
_..
.
c.2: Voa Locke bil w..~,
bl<.Do10}, .
.'~~
..""
_.'
~
da eriten dil.
bileyd Bobba'un ..bu
her _ blatlayiaııfk:IIn
'7rudIrme~1L"
~-
KbıIiiUrda ~--
'
i,
, ,..
j
.
'
.'
..
-
,
.
.,
.
.
'
~
ADglosakson
denıokrlSisinQl'6nemli ~~
pusActw virginiaBillOfRlah i...:~.-ıu,ia~~-.
if~nibulmUflaıdu(3t).
'~aSaI
;
~
ı 7: Yityı1
daş8nce
6zgü Taht.Parlamento ilişkisi.'.eaId
,
. ~
başlamışve ıs. yüzyd4aKıtaAmıpa
..
.
.
.
o~
b
.
..,
".,
.'
~td4annda,k".dme.
lJ1imda~.te
yine de önemli6Iç~eKıta ~ftUpa~
.
.
.
"
Cor.
,"
bet4et;
;
'
.
.'.
'"
'
'
la_cıvectolçUnulmazmu~ctme
~.-.~
~u.yorumun,
serek
ilk...,..
ielıejiJıi daha yeni
~,
kOnıd8ıa
dejil'de lı
yoru
hallç.egemenIiiinia
Uibi.,k6lred:~!r
nadayandıjııöılşld8r.Her.;1~kQ,
~~~~~..:=;=r:;..
O,8If
.ınesiaece,itaat
'-ıiIIııi .,1Im l.ırJ),.
...
~~
tiIkID
n
ııı-,.._~~
ietIIIDi,'
.~
,
~riItIH
,...
t
~j;..
r
...,..'_~,'
..)
rnw.onık
'. .
(fGt
...:
~fIeIIIik
~n.~.
~........
6j-
i:~ ".hukuk.
e ~46di~
."
,",..';,
'.
,~...:~n'j1~~
'
,.
.
,bir
"1',
..,.
~'i. .~;~;:;==,:~~~~A~
ı-a.:.'ı-~
~ll)r~~ .). ...If&.H&
t.
WIU
ı..(-"' "
~~~.~
:~~
':.
(.t~.~z~~~.::.!f;;~~;r..~~.~~-:ı:~~~~
/ r'.f,
.Itf.
.
':~' :.:
o,' '.-ii.:.~>~~>ı;~:~:~.~;~;f:,\''f,~~+
n"
..::
'
,
~,~Stl~.rd.:,t,.:.:,:;.~~:,'..,:::;'~!~~.;.(
:::...:
,~(:1!'
'~',~'
}
:'"
"
'
.'
:.'
-----_..
\
:.
.
'/
',.
(.1)..
.
~
)ıW~.....-....
i
~..i
""IUij~
~~*.~.~T
~.
'.'
. .(~=.~~~~~
1~...
ıi. t'. ,~.~~
,"',
.
,... ~
;
1d1ı.UJ8."'~
'."~~L';/'
,
~~.~
,
/'.
.',
,
~çık!f~
N
d4a~.......
"~"''''6I"ti-i.:
_ tI~.~
41"."0
..rr..t~-.,I!Iı..""
'
~~~lı~
"1ODUçIaa
'*~
~
.kiti.,
...,,,,.., , nı.
..~ ~11".ildJ.."
4ıı
..,.,r.."'~..,
;;'~ ~t.'(I~Rre..'.J:
.
~,roIIbirihG-
,.
.b8ıJW..1'.ı-
. olarakyaratddıjliu
ka~ e
'.
~i,~~...
da.~
. Jeri de iDsamll,.ı-Imdact
.
,_.
~
içindeeleaJınCbIaU
ve.H..'.
..',
....
,\'.
.Bodia...ı.ı.ı...
Saf bir kaYram QIaDk ".""'"
"
'"
",'-
J
so
toplum sözleşmesi yaparak~ l11utlak ve devredilmez güce sahipolduğunu
belirtmekle, hem ke~dinden;~ç, 1>~çuk .r sonrası için. Rousseau'ya
"Contrat social" .kavramıb1 sunmuş, hem de ortaçağıardan beri daha sıkça işlenen halk egemenliği dnşün~nin'. ilk. olarak modem devlet
çerçevesinde calvinist cemaat anlayışıyla kesin bir tanımlamasını
yapmış.
tır(43).
16. yüzyılınortalarından itibaren Fıansız krallığının yozlaşması,
merkeziyetçi ulus devletinden. tekrar feodaliteye dönüş eğilimini körüıde~
miştir. Feodal efendUerin vanısıra bu tepkiyi gösterenler. katolik devlp.tiri
baskısına karşı direnen Huguenot1af olduğu gibi~başta .Jspanya olmıtk
Ozere, hem merkeziyetçi kilise örgüdinon, hem de mutlakiyetçi devletin
kendi tarikadan üzerindeki baSklSJıUkeldırınak is~en lesmtler olmuş~
tur. Böylece, dünya görüşleri. itibarıyla aslında birbirlerinden farklı olan
Ca1vinist1erve . Jesuit1er. kendilerinidevletin boyundutUğundan(44)kurtarma çabalarıyla, siyasetin. dOnye'dleşmesini daha da hıilandUmışlardır.
Biri reforme. ötekisi katolik olan bu ikigrUbun nefis müdafaasından kaynakJanan ortak emeli ki1ise-devIetayU1l11lolnıuştur vedolayısıylaMarsi~
lius'un, devleti ki1isenin denetiminden. çıkarınakla kalmayıp, kilisenin
üzerinde hak sabihi kılmak isteğinden fQfklı olara~ laik devlet anlayışına yaklaşmıştır. NitekimKarşı 'Reforınasyon'u taşıyan Jesuit devlet
öğretisi(45), devleti halk .tarafından ortak çıkarlar için kurulmuş salt
dünyevi birkurum olarak görmüştür. Bu kesiınin önde gelen temsilcileri
aıasında. ,ıSPanyol Geç skOıastiğini(46)dpruğuna ulaştıran Francisco
Suarez. Althusius'un tarifıne benzer biryaklaşımla, siyasa1.irade sahibi
oİan halkın, kendi refahı içın devleti kurduğu gibi, kurumlanm da değiştirebileceğini açıklayarak. modem doğ.1 hukuka dayanan bir halk egemenliği öğretisini Savunmuştur. Aynı dayanağa Monarkomaklar(47) da
16.-17. yüzyıllarda sarı1mışlardır. Düşünceleri siyasal cinayetlerin ışığındadaha dar bir koau olan tirankat1ine kısıtlanmış görünse de. protestan
(4S) Bu tezin mantJk1 sonucunu Delfos.
..64,
halk t8rafmdan yönetimle g&evlendirilen kralm,göıev ihmalkidıtı durumunda iıinden alııı~i1ecek bir memur sayılmll$l bi.
'
çiminde görliyor.
(44) Calvinisıler için ealvinist olmayan devletin boYuııdunıiundan.
i
'
(45) Batllea temsilcileri için bk. Theimer, ...g.eo, i. 106-110.
.
(46) Modem doğal hukuk ile devletler hukukunun en ~lü 'kaynaklarından biri olan bu akım,
çağının güncel. It.onulannın .ııığındagdiıtirdiği
iiy--ı felsefeyle, nıhant-diinyevf otorite
mşkisi,.-savaş hukuku ve u1~araraaı aYalet alanlumda yeni ufuklar açmııtU' ( bk.. Klass.
d. pal. Denkenı, l,s. 275). K~cusu,
F~
de Vitoria (149.5 civan. 15.8), bir dominikaıı- teolögu idi (bk...y
276-292); Amıerika'ctaki Isp.yon
sömiirgeciUğini eleştiren Vitoriııi halk egemenl~ii. öpUsini. Cievletlt:r hukuku alanma. yayarak, GronUl'un
.
,
.
bir II$lrsonra elealdığı konulan işlemitdr.
(47) "Hükümdara karşı ıavaşanl.".
~aint-BarthHeıııy kat1iammcbn (24. VIII.15 72) ~nra bir
dizi Yazılarla kral gliciinün feodal 8Uııflar tarafıDdan smııIandınlınasınl
savunmuşlardır.
.
Monarkomak1ar hk. bk. ,Emlt Wolf, "ı.ıiı., .. 162.164.
. i
SI
ve katolik Monarkomaklar as1mda mutlakiyete karşı direnişin 'kuramsal
temelini hazırlamış ve geleceğin'~,taöa,-ı" dÜşOncesineilham
katmışlar\
dır. Çıkış noktalan önceleri feodal sınıflar- devletinin pozitif hukuku ve
bir ölçüde .de şarta bağlı hükümdarlik sözleşmesi ile .halk egemenliğinin
kaynağı olan' doğal hukukken, mutlakiyetin Kıta Avrupa'sında ön plana
geçerek hükümdan -egemenligın sahibi' olan devletin tek temsilcisi olarak- yasaların ü;tüne çıkannasıyla, bir başka deyişle feodal düZenin
kalkmasıyla, pozitif hukuk temelinden yoksun kalandireniş hakkını
artık büsbütün doğal hukBka bağlamışlardır. Direniş hakkının bu yorlımu, 'kendisine feodaldevlet öğretisinin yaşatılabildiği Ingiltere'de çok
uygun bir ortam bulmuştur. Avam Kamarası'nın temsil etti~i ve titizlikle savunduğu direniş hakkı, burada ar,tık insanın modem anlamda temeL haklan düşüncesine kenetlenerek, pozitif hukukta yeriDi bu}muştur.
"Eski h~. ve özgürlüklere" de atıf yapan 17. ytlzy,ıi Ingiliz "anayasa" hukuku belgeleri, modern anayasalatın-veya bildirilerin- ı8~yüzyılın sonlarından itibaren tanıdığı temel hak ve özgürlüklere sahip çıkmıştıı(48).
Ingiltere'de. 19. yüzyılda bile tam anlamıyla
çağdaş demokrasi gerçekle,
,~
şememiş"ohnakla beraber; onun başlıca ilkelerinden "özgürlük"
yaygın
ve başanh biçimde, genel seçim hakkını daiçeren "eşitlik" de doğalhukuka atıf yapan "Leveller"lerin ve onlardan farldı olarak sosyalist olan
"Digger'ıerin sınırlı çevresi tarafındanbaşarısız da olsa, daha ı 7.. yüzyılda' saVUı1uhnuştur(49). Insanlann doğuştan sahip olduktan haklann arasmda düşünce açıklama özgürlüğünün yer aldığını söyleyen John Milton,
sansüre karşı mücadelede basın özgürlülünü açıkça'S8vunmuştuıı(50)-;,
,
18. yaydın sonla~daki Kuzey Amerikan. bağımsızlaşmasına ve
Fransız Devrimi'ne çığırlan, açan, saf kuram olarak 18. yüzyıl Fransa'sının mutlakiyetçi rejiminde serpilen Aydınlanma'nın asıl katkısı, kendisinden önceki yüzyılın düşünceürünlerinden beslenerek, bunlan daha da
verimli kılmak olmuştur. Mutlakiyet'ten Aydınlanma'ya Ulaşan köprü
üzerinde görülen Locke, yaşamanın, özgürlüğün ""e mülk sahibi olmanın,
insanpı doğal haktan olduğunu ve bunlann ketunabilmesi içine sı) devlet
yetkilerinin tek bir elde toplanmaması gerektiğini söyleyerek, hem Ingiliz liberalizmine yön vermiş, hemde -henüzyasama yürüttne biçimin-
-
(48) Bu bağlanbl"
için bk. Hennann Weinkatıff, ober das Widentandsrecht, Widerstandsre~ht,
so 899~Oı.
'
-
(49) Bu gruplar hk. Theimer, LI.e., s. 116-120, bilgi wrlyor.
(50)"Milton'un Parlamento'ya hitap eder gibi sunduğu "Areopasitica" (24.XI.1644) rnetninin
,Alnı. çev.: Preaefreiheit,yay.:
JiIrgen WiUr.e,Dann.wft: W'ı-:rischaftliche Bucl1gesenschaft
'1984, 1984, (Wege der Fonc:1ıung 625), s. 57-115. ,
'
(51) Çotunluk ilkesini yeni. bir tavırla gündelDe getitdiii halde, bireyiçoiunluğun
baskısından
da yine bu temd haıclarla korumayı unutmuyor ki bu,çaidaş dernokrasinin günoel konu~
.
lanndan biridir.
'
.
/
"
de. b~t bir..ı
~lsa1ıQe.~J8Çter.ayırII)H
~,~~~~
'II quieu'yeönc:01Ok etmifdl(sı}.,~t_-ıuıl:.oc:b~tan
. biçimde Vo1taire' ~
,boyu
A~'DD1.bir
ama aynı zamanda çapun
dem()~yekatka
ile.
bqa i8ym
Rouaeau'Jtun
,kMu~
ft. birbirinetamamen
.~.
~
8Ç-Ş
bir
~.
a6nemlniMoniesquieu
, - etldleınii.Dewim'iB. ~"d~"".Jatobenı,-:ölftmOrıdenfıIIU 'ioııra- Ro..~..olmQltuı(").
şGnCerer
~a
~tir.
.
hitap ,eden i8e
Rouaeau yePYenidO-
..-tan çok~k""6JtcebuIuJtıDUfolan
Etitlk ~_kendlço6ı'Thmas
ipuçlannı
Morus
lÜteiD içinde awninUflardı.
deftahrken de. aYBı ~-
"'..111omasCampaneDay88i biıer..,...
AıdıuliUl'un modem :topIum ~.'(JI)
" .~insalh
ÖDe!' toPıum ..~.
SaYqDI D bul eden B-.'faD 'faD'~
Olarak
.
8ODft.1tfte.yoIdupnu ~,~---ı.-ı.DideIot'~
dewaldığı
w
çefltklli t8riflerle IUnduIu
it8de"bwamını 48 bu yaklaşiindan '
JII8kfr. ROU8e8U. ha1k8 ait..
-~. ve halk .~
otcJuIwtu.
için. b8IICm~endini ~
mei,Jilin ~
.
.
.
i). G6ri1n8fJe"
pe. ApD'nin
_'
,".karşıt
kundUtu.ve.F~DevriIni'Din."'"
yommlarayol'
~aha keilkin
GrOnOolan.
.
.
.
~
,
et~
~bUI etmemittiJ(~). lde8I -ı
de SaCWeufak' bir &mette~,
kı için uyp oldujunU yt&~...,
.
".uaudece bir Tanrılarhal- -bend1IJdedni unutturabil-
etadftla(n).PIe*_deIqokrasJ
me soiwıu.k8rp8mda~""Ifade
~
OJian, totaliter ıejim"','
yakiştırılmul
C)bıa
bile,ç.ı.
~e
~
kiltir
duıdulumerkedko-ı,
fildr babalılı
,..
Rouınau'nunı--
, y..,
oyp bir~.
').
~ladaDkopanhDadan)'edfı-wy..ı...~
.
,
.
.'
4II1..y6nellk
.~ deliJlmekle yedDiy
.~..ıi~ı>
..;
.
lak..topIIIay1Cı
~
(52) ı...
'
.,
AydınJ8Dma dOl
.
cJeınokraIinin
.d~
...i,
.'. ,'_'''.
~.
ilde-
,ıı~rt,1"."1'......
l"~J.f1J.ıı~~IÇIt
It' ...,~_
l'E9dt_
LOfI,
..
UlRllidcO..'
~..
ı._~~..
k8qıblı.DiıIııIOt'a-.
SopIaIıı.V
1J8dIII &.Jt 17
Inpıtae" b
pIdIer CIuIk
LibnirielIaC:bCtt.C.
195lt.. ..hoL
(55) GCIıCI bir d
~C
IM-~M_
.
(54)
:-BıIIit
c-ı
Bat...1IIrcb'"
~
.'
-
I..,.
,
.. .
.
icmı'i cIoindaa doInıY..~"I1ı
"'"
-ran..1926,"KWM U"");
.
(56.
(57)
..te
-(58),...,J
.
"~7
i -. ",
lt)._.
2-.t,Bt ı- fllaoı.ses(IIII
'
ı(ıuı.)...
..
. .. . .
..111
tL
'.
.'
,(!S5U.~.ltOUllC-' caıab.ıtso.ı 08 .t'If8dıI*.. ..
~~ ::
B
ı-J:.<t,..Uf
......
'
.
f~'"
'
~
~ D. ..
.
.'
~ 11).
.
.
.
'
.
\
n.it.
...''. ı.ı...irICQ--
IIdllt
,'.
.
cIo1a,ı'''eoataıt
SocIIı".'~"~IIe.,.,.... ~.................
0....
.,
~.
"".ıIı"~
.'
(U1MıII caM)';
.
yani,
I.
~ 1,1 -.........
it wP1' . D.1
"'.My1a aıllllıI..Muı
..~
"".'nfSat4'"111,*
.1t6IImIn1
Ilk
.
...1.-
.53
Devrhn desinin wsOrednin.~.
IOYutlanmış biç~e, ilk m.o-.
dmı anayua1ara yansunalarmı layıkıyla dejedendirmek mflmkün değildir. ~ayasal. düzene hukuken seçiş -konusuise, doğİııdan doğroya In;.
oldutu kadar, Amerikan b.unsızgBtere'nin paı1amenter '-tmesiyle
1aşma hareketi. ~ modem de-ıa-.ğn
ikiyüz yıllık biçimlenmesiyle,
. çalmuza kadar özellikle birey-deYfet iIitkIsinde azmısanmayac3k. yorom
'~"--ve uygulama- faridanna ujıamaSlyla baliaıltı1ıdır
-- ki, böyle . bir irdele~
me bu kISa araştırmanın çeıçeve&ini ~_ta4ır.
S4
"
TAR T/ŞMA Ç/:Sevfi
TAŞHAN
. ~fendim, ben tartışmaya üç,dezavantaj la başlıyorum. Birincisi tarihçi
değilim, ikincisi anayasacı (ieği1im, üçüncOsilmetni daha önCe göhnedim.
Sadece kulaktan .duyuyorum. ,Onun 'için kusuruma bakmaym,ben meseleyebir iki temel noktada yaklaşmaklaberaber,daha ziyade konuyu mod~mçağa getirmek istiyorum. ÇOnkü,batı demokrasisinin temellerini,
köklerini ararken, demokrasinin geçirdiği, evrim içerisinde bugün yeni
birtakım vesikalar, yeni. bir takım ~uyulması gereken .vetibeler ortaya
çıktı. Bunlar 'sadece ulusal nitelik değil, uluslararası niteli.\ de kazandı.
JJimlarda gerçekten.bizim için, batı toplumu için önemkazandı. Saym
,
Karamuk'unkonuşmalan ile ilgili, bir ikigözlemim v.. Bilimdeki gelişmelere reformist hareketlerin demokrasinin gelişmesine etkisine bir nebze
değindi. Fakat sanmm, lüteryen hareket, protestan hareketi, Batıda demokrasi fikrinin yerleşmesine oldukça güçlü bir amil olmuştur. Ikinci
g9zlemim, sabahleyin Saym Başkanm da değindiği gibi, kölelik sistemi ile
demokrasinin bir ,arada gidişi Roma devrinde-bitmeniiştit. Batı demokrasilerinin gelişmesi. ile birlikte müstemlekecilik de yürümf1ştür.Burada da
bir ikilem içerisinde buluyoruz kendimizi. Batı ülkeleri, k~ndi ülkelerinde
demokrasiye bağlı olurken rahatlıkla bu demokratik baklan müstemlekelerinde lnkir edip daha başka bir zemin üzerinde çalışıyorlar. Hatta hatta
en Son zamanıarda,bugünküçağlarda, Batı üık~lerininiçiİıde, demokrasilerinin içinde bulunduğu sıkıntılardan bunalımlardan biri de ithal ettikleriY.abancı1ann Almanya'da Türk, Fransa~daKuzey Afrika'lılar,lngi!tere'
.
de Antil Ada1an'ndangelenler gibi bunlann ortaya çıkardığı bunalımlar
ve demokrasi sistemlerinin uyuşamaması sorunları var. Bunlardan bahsettikten sonra kısaca önemli belgelerden biri olan Birleşmiş Milletlerin
1948 Evrensellnsan Haklan BeyannameSi'ni hatırlatmak isterim. Ve bizi
de yakından ilgilendiren Avrupa Insan Haldan sözleşmesi. Bun1arsanınm
artık Avrupa'da bir demokratik sistemin mOeyyideye dayalı bir yasası haline gelmiş bulunmaktadır. Burada tabrif edilen birtakım sistemler
var ki, haklar, hürriyetlerive bunlann mf1eyyideleri yanında AvrUpa
demokrasisinin attık yasa ife korunabilir haline getirilmesi ve bunu hudutlar arası, hudutlar~tesi ~ir düzene getirmek için uğraşdan ve hatta bir
ölçüde ilk adım sayılabilen ~elsbiki Senedrdir. Sanmm bunlar da bugünkü modem Batı demokrasisF' temelkaymikları haline gelmiş noktalardır. Benim söyl~yeceğiın b~ kadardır.
,
! .
.