PALEoNToLociva

v.B.AGAyEv, $.RBALAMMODOV, H.M.HUSEYNOV
PALEoNToLociva
oensilx
Azerbaycan Respublikasr Tehsil
Nazirliyinin 1 0.08.2009-cu il tarixli
985 sayh amri ila tasdiq edilmigdir
BAKI -2OIO
Elmi redaktor: g.m.e.d., profrS.A.iS.q.yEV
'i6
fr
31
Reysilor:
S.S.Semedov, geolo giya-minemlogiya elmleri doktoru, professor,
BDU-nun "Umumi geologiya" kafedrasrmn m0diri
BDU-nun t'Omumi geologiya" kafedrasr
A[ayev Vrhid Behram oflu, Balammedov $e.kirRamazan
o$u, Hftseynov llemid Musa oflu. Paleontol,ogiya. Dsrslik.
dakl
Universiteti> negriyyatr, Bakr, 2010, 236 seh.
Derslikde paleontologiya va onun qar$lsrnda duran meselelor,
bitki ke heyvan qahqlannur saxlanrlma formalan, daglaqmrg
qalqlann kimyevi terkibi ve siixur amelegolmede rolu,
orqanianlerin meskunlagma geraiti ve heyat terui haqqrnda
meltrrrat verilir.
Dersliyin sistematika hissesi konlcet sistematik vahidlerin
morfologiyasrna" tesnifatrnA meskunlagma geraitine ve heyat
terzine, siixtrr emalegelrnode roluna, geoloji ya9m4 inkigaf
tarixine hasr olunmugdur.
Son bOlmede d0vrlor iizra tizvi alemin inkipaf tarixi nozerden
kegirilir.
Derslik ali mekteblsrin geologiya fak0ltelerinde tahsil alan
telebeler Ogtln nezorda tutulmugdur.
1904000000
A_
_)O
M -658(07) --
L'
P illtt fill !-,'gr'1il 1! i
ll;i
., /rr\ {
,l',,.-:ii
" ^ -.: "t..,:-.. , r.:..
s'
@
ttBak Universitetir nagriyyatt, 2010
6N s0z
Bitki va heyvan qahqlannrn dyrenilmesine elmi yanagnm,
onlann elmi ahemiyyati tam gekilde artrq J.Kyiive ve
A.Bronyann, emeli fealiyyetde istifadesi ise V.Smitin eserlerinde
aks olunmugdur. Bu igler patreontologiya va onun tatbiqi satrosi
otan biostratiqrafiyanm es€Nrru t gkil edir. Onlann sonrakr inkiqafi
vo
geologiyarun tereqqisina, dilnyaya baxrgm
deyigmesine ve begeriyyetin ondakr yerini anlama[a gox b0ytlk
tesir gOstarurigdir. Qrsa gekilda paleontologiyanln teqriben iki asr
o'rzinde elde etdiyi nailiyyatlari nezardon kegirak. XD( asrde
yagam$ klassiklerin eserlsri awallar yagaruS bitki ve heyvanlann
tosewtira gelmoz derecadc mtlxtclifliyini gdsterdi ve rr0asir
paleontoldi biliklerin esasrru ta;Inl etdi. Bu d0w, awopa
paleontologiyasrrun ve d0nya statiqrafiyasmrn (qml esri> hesab
olunnr. Q.Danrinin paleontoloji tadqiqatlarla himaye ohurmug
tekamfil ideyalan XIX esrdo tebietq0nashfrn ba,ghca naticesina
gatirdi: insan ve ona qedar mdvcud olan canhlar tokamtll
esrin sonunda
neticesidir.
prosesinin mehsulu
paleontologiyarun m0hitdaki roluna iirrlumi baxrg xeyli deyigdi.
O, daha gox tatbiqi geoloji tedqiqgtlann elmi bazasr kimi tegskk0l
taprrdr.
biotogiya
XIX
ve
)O( osrin ortalan paleontologiyanm tereqqi dtivrttdttr. Bu
ddwde paleontologiyaya olan telebat daha y0ksak idi. Btr,
elmlsrin inki$afr ite dikta olunan tsdqiqatlarrn istiqametlarine ve
diger elm saheleri ile elaqalere s0vq edirdi. )O( esrde
paleontologiya agaSrdakr nailiyyatleri elda etniqdir: daglagmry
orqanizm qahqlanmn mtixtolifliyi haqqrndah biliklar tig dafedan
gox artmrg, tesvir olunnnuq ndvlerin sayr 300 000-a gatmrg, yeniyeni qruplar taprlmrgdr. Matum qakqlann, xtlsusen mi}roskopik
paleontoloji cahetden yeniden
qahqlann bioloji
qiymstlendirilmesi baq verdi. Ndv ssviyyesina qeder yaradrlnrrg
filoguretik sxem zonal biosEatiqrafik sxemleri igleyib
hazrrlama$a k0mek etdi. Qruplann tekamtililntln <qanunlan> ve
Diger elm sahaleri ile
<grinsipleri> m{ieyyen
ve
edildi.
3.
ve
kombinasiyada <mtitleq> geoxronometriya
izotop
paleotermometriyast, paleobiokimya, paleobiogeokimya yarandr.
Kembriyeqederki biota a$kar edildi, kembriyeqedorki
paleontologiya bakterial paleontologiya yarandr.
Tebagir ve paleogenin serhedinde qrrrlmamn impakt farziyyesi
ila slaqedar olan tedqiqatlar xttsusi eharniyyet dagrmaga bagladr.
Bu tematika iizro 20 ildan gox mttddetda yerins yetirilen
Beynelxalq proqramlar Yerin inki$af tarixinin va Hayafin derk
edilmesinde mUh0m neticelelere gatirdi, ince tedqiqat
metodlanmn yaranmasura xidmat etdi.
Belelikle, mtiasir paleontologlyamn tendensiyalanru gelscsye
interpolyasiya ederek bela giirnan etnek olar ki, )O(I asr aruinde
qalrqlann nOv mttxtalifliyinin sayr
mln-a qqtaca4dt, cins
sevilyesinde oilm dayiqme qanunauy[unluqlan, ekosistemlerin
tokarntl qanunlan, konkret paleontoloji materiala istinad
olunmaqla molekulyar tekamtl qanunauyfunluqlan mtieyyen
edilecek, asfrobiologiya ve kosmostratiqrafiya inkigaf tapacaqdu.
I
4
GiRl$
Paleontologiya iki sdzden- <galeo>> (qedim) ve <<ontos>>
(canh) s6z birlegmesinden emela gelmigdir. Yer tizbrindaki
heyvanat ve bitki aleminin emele gelmesini ve onun inkigafinr
6yrenir. Bioloji elmlera aid olan bu fenn ancaq ali mekteblerde
tadris olunur.
Paleontologiya bir elm kimi goxdan yaranrb, ancaq son illorde
heyvanat va bitki aleminin qahqlannrn, geoloji vaxt gkalasrrun
tertibinde, neomobiliznin tesdiqlenmesinde, problematik
qruplardan olan konodontlann, xitinozoalann qahqlanmn
dyrenilmesinda bdytik nailiyyetler alde edib. Lakin tedricen artan
paleontoloji materiallann hecmi bu fannin tadrisine verilen v.xtm
azh$r ile elaqedar olaraq xeyli getinliklar t6redir. Buounla
elaqsdar olaraq, tedris prosesinde telabelarin diqqetini daqdagmrg
qruplann yalnzvacib elametlarine celb etmak mtimktin olur.
Galecsk geoloqlara paleonlotogiyamn esaslanru izah ederken
ndvbeda tizvi alemin
qruplann morfoloji asaslannr
gdstermek lazrnodr (desteden aqa[r olmayaraq) ve bununla bele
eyni geraitde yagayan qruplann bir-birinden ferqini gdstermak
(meselan stingerleri an<eosiotlardan, ya da braxiopodlan ikiAyh
molyusklardan ve s.) lazrmdrr.
Tsqdim olunan derslikda verilen qruplann tesnifatr balqa
oxsar negrlerden ferqli olaraq az yer tutur ve bunu mtiellifler
bilerek edibler, gtinki her bir paleontoloji obyektin dCIdli ve xarici
qurulugunun tehlili mtitaxessisin (paleontoloqun) igidir. Cinsi,
ndW mtieyyen etmek tigtin xtisusi, darin bilik talab olunur ve
bunu ixtisasgrlar-paleontoloqlar ede bilerlar.
Derslikde qannfl hahnda taprlan heyvanlara ve bitkilera
nisbetan b0yBk diqqet verilir ki, bunlarla bir vantda emela gelmig
gdktintiilerin ya$mr teyin etnak ve onlann ya$ayl$ vo omale
galma mdhitini berpa etmak mtimkiin olsun.
Paleontologiya geologiyada en qadim elm hesab olunuro giinki
yalnrz yaqadr$rmrz planetin emale galmesi
inkigafi,
kriptozoyda
fanerczoyda onun ardrcrl merholerorinin
ilk
iri
ve
ve
5
Oyrenilmesi bu elme mexsusdur. Paleortologtya bu meselelerin
halli ila texminan 300 ildir ki, megluldur ve onu ba$qa elrnlarla
evaz efinak tegsbbiisti hamige neticesiz qalmr$u. Hal-hazrrda
paleontologiya inkigaf edir.
Xtisusila qeyd etmek lazrmdrr ki, geoloji tedqiqatlarda 6n
yerde paleontologiya (biostratiqrafiya) gedir, sonrakr yerleri isa
tektonika ve maqmatizrn tutur. Bunlann iigtin birlikde faydah
qazrntrlann axtanqrnda miihtim rol oynayr.
6
r Hissa
PALEONTOLOGiYANIN PREDMETi
Paleontolagiya qedim geoloji ddvriln tizvi alemi haqqrnda
elmdir. Qedim canhlar haqqrnda elmin mahiyyetini dztinde gox
yaxgr eks etdiren <paleontologiya> (yunanca palaios
- canh; logos
anlayrg, telim) termini ilk defa 1822-ci ilde fransrz zooloqu
A.M.D, de Blenvill (1777-1850) tsrefindan teklif olunmuqdur.
Oweller <petromatoqnoziyo adrm igledan Moskva
universitetinin professoru Q.i.Figer fon Valdheym 1834-cti ilde
bu termini qabul edir, ancaq 6zii istifade etmir, ham ds geoloji
edebiyyatlannda istifade olunmasma da caM edir. Buna gdre de
o, A.M.D. de Blenvillle yana$r <paleontologiya> termininin
mUallifi hesab olunur.
Paleontologiyamn tedqiqat obyektlari heyvanlar ve bitkilerdir
va bununla alaqedar olaraq paleozoologiya ve paleobotanika kimi
iki hisseye bOltiniir. Paleontologiyanrn maqsadi qedim geoloji
ddwlerde ya$aml$ orqanianlari dyrenmekden va aga[tdaklan
onlann qurulugunu
aydrnlagdrrmaqdan
(morfologiyasrru) ve sistematikasrru, 2) mekanda ve zamanda
paylanmasrnr (Yer qatlannda paylanmasrnr), 3) tekamill yollanm
ve qanunauyfunluqlannr, 4) heyat toruini ve meskunlagma
mUhitini. Bu meselelerin h'er biri qarqrhqh suratde elaqedardrr.
Meselen, orqanizmlerin morfologiyasuun dyrenilmesi meqsed
deyildir, orqanizmlarin sistemlegdirilmesi (qruplaqdrnlmasr) ile
elaqsdardr. TekamiilU tiyrenmedan qeti elmi sistem quilnaq
olmaz,'bitki ve heyvan qahqlanrun qatlarda ardrcrl yerlegmesini
va milhitin amillarinin orqanizmlero tesirini bilmedan ise heyvan
bitki qruplanmn tarixi inkigafuu anla-aq olmaz,
-
ibaretdir: 1)
ve
Orqanizmlerin heyat tarzi canlilann morfologiyasr ile srx
elaqedardrr. Canhlann morfologiyasr heyat terzi ila elaqedar
olaraq izah olunur. Osas ve mtihilm mesele Yerin tarixinde tizvi
alamin tekamtlltiniin derk edilmesinden ibaretdir.
Paleontologiya mtiasir orqanizmlarin telimi ile srx
elaqedardrr. Bir tereftlen, paleontologiya bu telimdan melurnatlar
7
elda edir ki, bunu neT;ite almadan qahqlann fraqmentlerina gdro
nesli kesilmig orqanizmlei dyranmak miimklin deyildir; diger
terafdan o, tizvi alemin inkigaf yollan va sabableri haqqrnda bir
gox timumi bioloji suallara cavab vermakle heyvan ve bitkilerin
mitasir alemini derk etnaye kcimsk edir. Nasli kesilmig
orqanizrrlerin dyrenilmasi tekamtil nezariyyasinin yaranmasrnda
ve inkigafinda mtihilm rol oynamrgdrr.
Paleontologiyanr bfittln diger bioloji elmlarden keskin
ferqlendiren xtlsusiyyat ondan ibaretdir ki, o, Yer haqqrnda
elmlerin malumatlanndan genig istifade etmekle, qazmh hahnda
taptlan natamam qahqlara asasan orqanizmleri, onlann inkiqafinr
ve paylanrnasrnr Oyrenir. Bu sebebden paleontologiya geologiya
ile srx elaqedardrr, bele ki, o, praktiki tetbiqini birinci nOvbade
geologiyada taprr. Paleontologiya yarandrpr vortdan hal-hazrrkr
d0vre qeder geologiya ila birlikde inkiqaf etmiq va bir gox
hallarda onun nailiyyet qazanmasrna sebeb olmugdur. XIX asrin
ewellarinda paleontoloji iisulun istifadasi isa geologiyada asl
inqilab bag verdi.
Uryi alemin fasilasiz takamiit efinesi, geoloji zamarun her bir
antnda Oztinemexsus n6vlarin yagamasl sayesinde onlann
qahqlanna gdre stixurlann nisbi ya;ru teyin etnak olar.
Orqanizrnlerin cins ve ndvlari geniq cofirafi amzida yayrldrsr figtin
onlara gOre bir-birinden vzaqda yerlegan eyni yagh gtlkitnttilari
g0re teyin etmek olar. Bu, geoloji xaritealma tlgtin zamin yaradrr,
bele ki, geoloji xsriteler Yer sethinda siixurlann nisbi yagrna gdre
paylanmasuu gdstaren prinsipe asaslanr. BittUn orqanianrlerin
miiayyen frziki-coprafi qeraitda meskunla.Emasr sebebile qedim
geoloji epoxalardakr geraiti miiayyen etmak olar. Stlxurlann
ya$mr ve onlann emele gelme geraitini teyin efrnekle tektonik
herekatlarin, Yer qabr[r dislokasiyalanrun xarakterini ve yaranma
vaxtrru m0eyyen etmek, onun strukturlanlu ve geoloji tarixini
anlarnaq olar. Paleontologiya olmadan mtiasir elmi geologiyamn
mdvcudlu$u da mtlmkttn deyildir. Paleontologi melumatlann
faydah qazrntrlann axtanqrnda bilavasita ehemiyyeti vardrr.
Paleontologiya tarixi geologiy4 stratiqrafiya, fasiya haqqrnda
8
telim, litologiya, paleoco$afiya, tektonika kimi geoloji elmlerle
slx elaqedardrr. Bu elmlerdan heg biri paleontologiyamn
melumatlan olmadan kegine bilmsz.
Hal-hazrkr d0wde geologiyada paleontologiyanrn rolu
ki, Yerin geoloji tarixinin
helalik teqriben ll4-ll5 hissesinin izatr etmek tigtln paleontoloji
iisulu mtlveffeqiyyetle tetbiq etmek olar. Bundan balqq qeynpaleontoloji ilsullardan da genig istifada olunur, lakin onlar
universal ilsullar deyildir. Hal-hazrrda gdktlnt[lerin yaqma gOre
onlann daha xrrda b6lgiilere aynlmast, hem regional, ham de
qlobal miqyasda datra deqiq mtlqayisasi zerurati yaranmrgdr.
azalmamrg ve eksine, artmrgdr, hargend
Derinlikda yatan Ebkrne qatlann geoloji
qurulugunun
aydrnlagdrnlmasmda paleontoloji malumatlann b6yiik shemiyyeti
vardr. Geotektonikaruu mtihiim mtiask problemleri
kontinentlerin (plitelarin) dreyfi, okeanlann menqeyi ve
yaranmasl vaxtr paleontologiyamn kdmeyi ile hell olunur. Hotta
terkibinde gox nadir hallarda orqaniznr qahqlanm saxlayan
kembriyeqedarki sflxurlann Oyrenilmesinde paleontoloji iisullann
rolu artr va onlann mUqayisesinin prinsipial meselelarinirt helline
kOmek edir. Qadim metasrorfik sUxtrlann stratiqrafik b6lgttsU ve
mtiqayisesi tlgiin sapslenmig tizvi maddeden istifbde etnekle
molekulyar paleontoloji tlsullann iglenmesi messlelori qar$lya
qoyulur.
PALEONTOLOGTYANTN IXXI$.q,r TARIXi
insanlar hale gox qedim zamanlardan orqanizm qahqlanna
diqqet yetirmeye baglamrglar. Onlar s0xurlann terkibinde olan
qabrqlann, stimtlklerin, a$aclann daglapmrg qahqlanmn ve diger
ox$ar predmetlerin menasmr anlama[a gahgndrlar. Arttq antik
ddwlerde yasamrg bezi alimler bu qahqlann qedim geoloji
d0vrlerda su mtihitinde yatamrt orqanizm qahqlan oldu$unu ve
qalxma naticesinde quruya gxrnasl kimi izah etmeye gahgrrdrlar.
Aristotel (erunrzdan ewal 384-322-ci iller) bele nOqteyi-nazerin
tarefdan idi. intibatr ddwilnde daglagmrg orqanizrn qahqlanmn
9
tebieti haqqrnda Leonardo da Vingi {1452-t519) va bagqalan
tarafindan diizgtin mtilahizsler sdylenilir. Lakin biitiin bwrlar aynayn fikirlerden bagqa bir gey deyildi, bele ki, alimlerin bu
daglagmrg qahqlann qadimliyi haqqrnda hetta teqribi tesewiirleri
yox idi. Geologiya haqqrnda xtisusi kitablar yazmr$
M.V.Lomonosov (17 | l -17 65) iizui qahqlann mahiyyeti haqqrnda
dUzgEn neticeye galdi.
Muzeylerdo tedricen zangin paleontoloji materiallar
toplanrlrrdr. Meselan, Rusiyada <geyri-adi (ecaib) daElan>
taqriben 280 il owel Rusiya Elmlar Akademiyasrmn esasl
qoyularken Kunstkamerada toplama[a baglamrqdrlar. Tezlikle
bezi heyvan vo bitki qahqlannrn tssviri meydana gxr.
Paleontologiya bir elm kimi XIX esrin ewellerinda
yaranmrgdr. Onun esasl J.Kytite, J.B.Lamark, V.Smit ve
A.Bronyar tarefi nden qoyulmu$ur.
Ingilis geoloqu V.Smit (1769-1339) bir mtttexessis kimi
kanallann qazrlmasrnda igtirak edarken bir-birinin iizarinde yatan
latlarda miixtelif tizvi qahqlann olmasrnr mfigahide edir. Bu fakta
'esaslanaraq, Smit ilk defe stratiqrafik stitunu tertib edir, sonra ise
haFhazrda istifade olunan prinsiplere asasan lngiltarenin
milxtelif hisselerinin geoloji xaritesini tertib edir, Buinurla o,
geologiyada daSlagmrg orqanizm qahqlanmn dyranilmesina
esaslanan biosiratiqrafiyanrn esaslnl qoyur.
Meghur fransrz tebiotqiinasr J.B.Lamark (1744-1829)
onur[asrzlann qahqlanmn dyrenilmasins kiyiik diqqst yetirmig
ve bu haqda bir nege paleontoloji iqlar gap etdinniqdir. Lakin
Lamark daha gox orqanizmlerin tekamtiltintin ilk yaradrcrsr kimi
melumdur. O hesab edirdi ki, tekamiil, orqanizmlerin da:rili
meylliyi sayesinde, orqanizmlerin fealiyyatine xarici miihirin
bilavasita tesiri va ya sinir sisteminin faaliyyetinin artmasr va
azalmasr yolu ile, beden hisselarinin mesq etmesi ve ya etmemesi
yolu ile bag vermigdir. Tekamiil amilleri Lamark terefindan
kifayet qedar agrlmamasma ba><mayaraq, onun ideyalan insan
tefekkilr0nii canh tebiotin herekewerici qanunlanmn dtizgtin derk
edilmesina istiqamatlendirdi.
10
Meghnr fransrz alimi J.Ky0ve (1769-1832) onurfahlann
qahqlannrn klassik tedqiqatrm aparmaqla onur[ahlar
paleontologiyasrnrn esaslm qoydu. Bu igler mahv oknu$
heyvanlar haqqrnda elmin tagekkiil tapmasrnda gox
ehsmiyyetlidir. Nisbi anatomiya sahasinda b6y0k tecriibesindan
ve ooun miieyyen etdiyi qanunauy$unluqdan - orqanizrnde btitlin
hisselarin qargrhqh elaqesinden (onlann konelyasiyasr) istifada
etmokla J.Kytive bir gox hallarda ancaq skeletlerin fraqmentlerine
gdre mehv olmu$ bir gox orqaniznleri berpa etneye mllyesser
oldu Parisin ahafinda taprlmrg siimtikleri Oyrenerken o, ilk dafe
qedim geoloji ddwlarda hal-hazrrda yagayan ganhlardan ferqlenen
bir gox helruanlann mdvcud olmasmr ilk defe elmi cehatden siibut
etdi. J.Kyitve bunu geoloji tarixin gediginde tizvi alemin defelerle
deyigmssi ve bu deyigmenin sadeden mtrakkabe do$u bag
vernresi ila izzh edirdi. Bu dalillerin m0eyyan edilmesi ve esash
silbutu tebiat elmlerinin 9ox bOytik nailiyyati idi va Yerin geoloji
tarixini ve hayahn inkigafim dtlzgtin derk etmeye imkan yaratdt.
Bwurnla bela, J.Ky[ve yalmg olaraq ndvlarin deyigmez qalmasmr
ehtimal edirdi. O, tizvi alemin takamtlltlnit redd edfudi ve buna
g0re de geoloji tarixde orqaniznlarin sadeden mtirekkebe doEnt
dayigmesi prosesini ve sebeblerini dUzgtln izah ede bilmirdi.
l8l2'ci ilde J.Kytlve XIX asrin birinci yansrnda genig yayrlmrg
ve sonlalar Oziiniln davamgrlan terefinden inkigaf etdirilen falakat
nezeriyyesini irali stirdU. Bu nezeriyyeye g6re, Yerdo dOwi olaraq
bir 9ox orqanizm qruplannrn mehv olnrasma gatiren da[rdrcr
felaketler bag vermig, naticede onlann yerini digar yerlerdan
ktigmtig yeni orqanizrnlar tutnugdur. Katastofistlar vs tokamtil
tarefdarlan arasmdakt m0barizsda esl heqiqet meydana grxdr.
aleminin
Bronyar (1801-1876) qedim
paleobotanikanin
elminin
igleyib
hazrlamaqla
sistematikasrru
esasml qoymugdur.
Geologiyada paleontoloji Osul tatbiq edildikdan sonra tarixi
geologiya sitretle inki$af etnaya bagladr. Qrsa m0ddet erzinde
geoloji sistemler ve qruplar aynlmrg, kigik shatiqrafik b6lg0lerin
iglenilib hazulanmasrna baglamlmr$rr.
bitki
Adolf
11
ilk tince paleontologiya tasviri elm kimi m0vcud idi. O,
orqanizmlerin cins ve ndvlarini mtlayyen edir, onlann
sistematikaslru ve gtiktintti qatlannda paylanmasrm Oyranirdi.
1859-cu ilde Q.Darvinin <<N<ivlerin mengayi>> eseri gap
olunduqdan sonra paleontologiyarun inkiqafinda yeni merhele
baglamr. Q.Darvin (1809-1882) orqanizmlerin tekamttltintln
esaslandrnlmrq nazeriyyesini yaratdr. O, bels hesab edirdi ki,
orqanizmleri ehata eden miihite daha yaxgr uy[unlagma ve
yagayl$ u!runda miibarizede tabii segma, heyvanlann dayiqmesino
sebeb olur. Tebii segme 0giin material prinsipce qeyri-mtieyyen
xarakter daEryan deyiqkenlikle yarurur. Q.Danrin tarefinden
tekemEl prosesinde alamatlerin dsyiqmasi mexanizmi izah
olunmasa da (izah oluna da bilmezdi), onun <Monblan faktlan>na
esaslanan telimi hal-hazrrkr dtivia qadar etibarhdrr. Darvinin
tolimi bioloji ve geoloji elmleri, o ctimladon paleontologiyanr
kOkiinden deyigdi.
Q.Daruinin keqf etdiyi tekamill qanunlanndan sonra
orqanizmlerin geoloji zaman arzinda inkigafinr anlamaq iigtin
daglaqmrq qahqlar datra derinden riyrenilmeye baglamldr. Bu,
stlxurlann ya$ml daha deqiq teyin etmek va onlan daha kigik
bOlgtilara aymnaq tigiin zemin yaratdr.
Nesli kesilmig heyvanlann tekamtiltinti dyranen ilk
paleontoloqlardan
biri dahi rus alimi V.O.Kovalevskidir (1842-
1883). O, takamtil paleontologiyaslrun banisi hesab olunur.
V.O.Kovalevski dziinUn klassik eserlarinda bezi ontu[ah
orqaniznlerin timsahnda maskunlaEma garaitinden asrh olaraq
zaffian erzinda tekamiiltln baq vermesini gdstardi
llzaq xaricda ilk bela tedqiqatgrlardan biri Avstriya alimi
M.Neymayrdr (1845-1890). O, xtisusile qapah hdvzede
qannayaqh molyusklann inkiqafinda deyigmesini gristermigdir.
V.Vaagen (1841-1900) amrnonitleri tedqiq edarek srgrayrqh
dayigikliklarin (mutasiya) baq vermesini miieyyen etdi. Sonrakr
d0wlerde da bir gox paleontoloqlar tarefinden tekamiiliin bir gox
xtisusiyyetleri m0eyysn edilmigdir.
t2
XIX osrin sonlannda
iimumilaqdirme ve sistemlagdirmo taleb eden kiilli miqdarda
material toplamr, iri hscmli eserler yaranmafia baglayrr.
)fr esrin 50-60-cr illerinde SSSR, AB$ ve Fransada goxcildli
eserler (<Paleontologiyamn asaslan>) gap olunur. Paleontologiya
derslikleri de daim yenilagir.
Azarbaycanda ilk paleontoloji tedqiqatlar XIX esrin
baglan[rcrnda Dagkesen, Zaylik va Gadebsy ftliz yataqlannrn
geoloji dyrenilmasi ile slaqadar olaraq A.M.Karpinski,
A.V.Quryev ve b. tarefinden apanlmrgdrr.
XfX esrin ortalannda bu
tadqiqatlan <Qafqazrn
geologiyasmn atasr) sayrlan H.V.Abix daha da geniglendirir,
inki$af etdirir. O, ddvrtin gdrkemli paleontoloqlan sayrlan
M.Neymayr, V.Uhliq, A.issel ve b. atrafina toplamrgdr. Onlr
esasen H.V.Abixin mezo-kaynozoy gOktlnttilarindan topladrpr
molyusk faunasrrun teyin ohurmasr ile meg[ul otmuglar.
)O( asrin baglanSrcrnda feqereliler farurasrrun tayini
B. S.Dombrovski ve V.V.Boqagovun tedqiqatlan, fanerozoy eonu
gdHinttilarinin makrofaunasrrun tayini ise L.K.Konyugevski,
K.I.Boqdanovig, F.Frex ve b. tedqiqatgrlann adr ile ba$rdrr.
ve
daE-medan
20-ci illsrde Azerbaycanda neft-qaz
sanayesinin inkigafi ile elaqsdar olaraq, paleontoloji tayinatlarla
megful olan kadrlara ehtiyac artr. Bu zamm Azerbaycan Senaye
Institutunda prof.V.V.Boqagovun rehberlik etdiyi kafedrada
<Paleontologiya> fenni. tedris planrna doril edilir. 30-50-ci
illerinda adr gekilen kafedrada galeceyin akademikleri
Q,O.Olizade, M.M.Oliyev, professorlardan O.Y.Xelilov,
R.O.Xelefova, T,O.Memmedov ve b. fealiyyet gOsterirler.
)O( esrin 20-ci illarinde Azarbaycanda Neft senayesinin berpa
ve inkigafi ile elaqedar olaraq, geologiya ve onun miihtlm qolu
olan paleontologiya elminin inkigafinda da boytik ddntig yaftrmr.
Bu zaman neft ve qaz yataqlaruun axtangr ve kagfiyyatr ile
slaqadar qazian quyulardan grxarrlan kernlere esimen quyu
kesiliqlarini tagkil eden g0kiinttilerin nisbi ya5uun teyininde
milrofauna tisuluna ehtiyac duyulurdu, ilk mikropaleontoloji
tadqiqatlar 20-ci illerin ortalannda Azerbaycan Neft Elmi-
l3
Tedqiqat
ve Layiha institutunda V.B.Livental,
Q.F.$neyder,
P.P.Qudkov terefindan ostrakoda faunasrrun tsyini ile baqlanr.
30-cu illerin bagtan[rcrnda ANETLI-do yeni
yaranan
<Paleontologiyu laboratoriyasrnda C.l. Ceferov, D.O.A[alarova"
C.M.Xelilov fauna qahqlannrn tayini me$Eul olurlar. Hemin
ddwde Azarbaycanda Tebiet-tarixi muzeyin dziilti qoyulur.
Feqereleilerin Oyrenilmasi sahasinde
R.C'Ceferov,
gekilde
sistemli
ve
b.
terefinden
V.V.Boqagov
N.O.Olakberov,
tedqiqatlar baglamr.
Azarbaycanda biostratiqrafrya elminin esl dirgalig dOvrli )O(
esrin ortalannda akademik M.M.Oliyevin Azerbaycao SSR
Elmlr Akademiyasrna rehberlik etdiyl d6vre tesadtlf edir.
Al€d.M.M.Oliyev Azarbaycan SSR EA Geologiya Institutu
nezdinde <Paleontologiya ve stratiqrafiyu gtibesini yaradu. Ontur
terkibinde <Mezozoy>, <Kaynozoy> ve <Mikrofauna>
laboratoriyalan teqkil olunur. Geologiya Instituttrnda bdy0k elmi
potersial toplanr. Gdrkemli paleontoloqlann etrafinda istedadlt
ctimleden EAda" ati
gencler toplanu. Respublikada,
mekteblerin mtivafiq kafedralanndq istehsalat laboratoriyalannda
50den artrq ptixtelagmrg paleontoloqlar Azerbaycanda getri$
yapkilg fanerozoy eonunur xronostratonlanm dyrenmeye
baglayular. Demak olar ki, ayn-ayn stratiqrafiya bOlgtllari ve
taksonomiya vahidlsri tizre gahgan paleontoloqlar mektabi
yaranr. Artrq onlar mtixtalif xaritel erin tertibinde, elmi-tadqiqat
iglsri tlae hesabatlarda yanrndan igtirak edirler. Bunlann arasrnda
o
SSR Elmlar
heqiqi
ilzW
A.A.Olizadani, mtixbir ilzvlerden Q.M.Sultanovu, D'V.Hactyevi,
T.A.Hesenovu, geologiya-mineralogrya elmleri doktorlan
V.B.A[ayevi, R.Q.Babayevi, $.0.Babayevi, X.Oliyullam,
M.A.Balrnanovu, A.B.Mammedow xilsusile qeyd efrnek
laamdu.
Azetbaycanrn erazisinde genig yayrlmrq bitki qahqlan da uzun
iller ki, tedqtqatgrlann diqqst markezinda olmugdru' Muxtelif
Azerbaycan
Akademiyasrrun
illerde onlar I.V.pAiUin, A.N.Kri9tofovi9,
l4
V'V.Boqagov,
G.M.Qasrmova, X.S.Cabbarova ve bagqa alimlar tarafinden
dyranilmiqdir.
Bitki qahqlanna Azarbaycanm arazisinds yayrlmrp britiin
gtiktintiilerdo rast geli'nek mtimkiindtir.
Azerbaycamn paleogen ya;h gdktintiilerinds taprlan bitki
qahqlan hela XIX esrden baglayaraq miixtalif tedqiqatgrlann
diqqetini celb etnigdir. goqren Abgeronun ;imal-qerb hissesinde
maykop g<ikiinttilerindon bitki qahqlan ile zengtrn olan kolleksiya
toplamrgdrr.
Abgeron yanmadasrndan topladr[r
Qobustandan
kolleksiyalardan afac tipli bir gox bitki cinslarini teyin etmiqdir.
l94l-ci ilde l.pelliks $oqrenin kolleksiyalanndakr qahqlann (gay,
defue ve s.) ginsini teyin etmigdir. 1936-cr ilde P.V.Yamrolenko
i.V.palibinin 1935-1945-ci illerde O.o.Olizade, .V.y.Xain,
ve
Q.O.Olizado Genca-Tertar rayonlan erazisinde maykop
gdktinttilerini dyrenerkan onlann arasrnda rast gelan bitki
qahqlanmn bir gox cinslarini teyin etrnigler. Sonralar
G.M.Qasrmova (1966) incegay derasinde (Goranboy
yaxrnhprnda) yayrlm$ maykop gOktintiilarinde k0lli miqdarda
bitki qahqlan toplayaraq Oyrenmigdir.
Q.O.Olizada DaShq Tahqrn maykop gdkiintiilarinin
geologiyasrm ve stratiqrafiyasrm dyrenerken zangin kolleksiya
toplamrq ve onlan M.D.Uznadzeye vermigdir. Ahnmrg elmi
neticeler 1951-ci ilde onlann birge mtiellifliyi ile elmi metbuatda
gap olunmugdur.
1904-cti ilde V.D.Qolubyatnikov terefindon oliqosen
grikilntiilerindan sedroksilon cinsi taprlaraq teyin edilmigi.
Hemin cinsin oliqosende mdvcudluSu sonralar i.U.qubHnin
aserlarinde de qeyd edilmigdir. Bu qahqlar Azarbaycanrn
erazisinde tekce oliqosende deyil, hsm de neogenda da melumdur.
i.trl.qubkin neoger gOkUnttilarinde diotomey yosunlan qahqlan
oldufiunu mileyyen etmig ve onlara esasan bu gOktinttilerde
karaqan ve konq horizontlanru, sarmat ve meotis mertabelerini
ayrrmrgdrr. O, bu g6ktintti kompleksini <diotomey> destesi
adlandrmrgdr.
15
Respublikamntn erazisinds pliosen gdkiinttilsrinde de bitki
qahqlanna rast gelmek olur. Bi&i qahqlanmn ayn-ayn
fraqmentlari pont, mehsuldar gst, agcagil ve abgeron
gdklint{ilcrinde taprlmrgdr. On zengin bitki qahqlanna Genco
rayonunda yayrlmrg a[cagl giiklinttlleri malikdir. i.V.Palibin
(1915) ve Q.O.Olizade (1932, 1936, 1954) afcagil
gdkttnt[lerinden kiilli miqdarda bitki qahqlan toplamrp ve teyin
emiglar. Onlann arasrnda yagrl yosunlar, sOytid, gam, a[caqa)nq,
qaragac xtlsusi yer tutur. Neogen gdHlntttleri ile alaqedar olan
bela qahqlar respublikamrzrn bagqa yerlarinde de melumdur.
Mtlasir paleontologiyarun qargrsrnda mtlxtelif orqanizrn
qruplannrn, onlann tekamUltlniin diqqetle dyrenilmesi kimi ciddi
meseleler durur. Son iller geoloji epoxalarda orqaniznlsrle
onlann maskunlaqdr[r mtlhit arasrndakr qargrhqh mltnasibeti
mtleyyen eden paleoekoloji tedqiqatlar denig tatbiq ohurur;
paleoco$afi geraitla elaqedar olaraq qlobal
miqyasda
orqanimrlerin yayrlrnasl qanunauy$tmltqlan dyrenilir; orqanizn
qruplanmn tskamtllllntin merheleliyi tedqiq olunur. Biittin bunlar
fauna va floranm z*lrnan erzinde qeyri-mtintezem inkigafi ve
ndbelogmesi sabeblerini, tokamtl prosesinin amillarini vo
qanunauySunluqlanm dUzgitn ve tam gekilde dsrk etmeya imkan
verir. Kembriyeqederki qahqlar baresinde datra genig inforrrasiya
Yerin geoloji arixinin erken merhelelarinda hayatrn inkigafi
haqqrndakr tesawilrlarimizi artrrar. Hal-hazrrda paleontoloqlann
elinda olan milasir texniki avadanhqlar geoloji kegmigde ya$amrg
orqanianlarin gox kigik strukturlanru Oyrenmeye imkan verir.
Bundan bama kimyevi tsdqiqat tisullanndan da genig istifade
olunur.
DA$LA$IW$ QALIQLAR VO OTTLARIN
SAXLAIILMASI FORMALARI
Qedim geoloji dOwlorda yagaml$ her hansr bir orqanizm
qahErm dalla,$mS qahq vo ya fossil adlandrmaq qsbul
olunmugdur. Fossillare hem bitki ve heyvanlann msxsusi
t6
qahqlafl, hem da onlann heyat fealiyyeti izleri va mahsullan
aiddir.
Daglaqmrq halda m6trkam skeleti olan gox sayda orqanizm
qahqlan rast gelir. Orqaniande berk hisselerin mdvcudlupu onun
qahqlanrun saxlanrlmasr tigitur elverigli $erait yaradrr. Lakin skelet
daglagmrg qahqlann emele gelmssini temin etmir. Sonsuz sayda
massiv skeleti olan nehang heyvanlar Oldilkden sonra uyfun
miihite dUgmediyino gdra iz qoymadan yox olmrrylar. Orqanizm
dldiikdan sonra dtiSdilyU mtlhit qahqlann sa:ilamlmasr tigitur
mlthiim amil hesab olunur. Orqanianler 6ldtlkden sonra onlmrn
tlzsrini gdkiintiilerla iirtmakle tamamile mehv olmamasr 0gttn en
elverigli gerait su mtihitinde yamnu. Bu sebaMen daniz mengali
stlxtrlarda kitflevi gekilds daqlagmrg qahqlar daha gox rast gslir.
Quru geraitinda isa orqanizmlmin sadanmasr iigtln gerait xeyli
azdr. Bu geraitda ekser bitkiler ve heyvanlar Oldtlkdan sonra y€r
sethinde qalr va adeten tamamila dafrlrr. Qedim orqanizmlerin
basdrnlmasr praitini paleontoloji elm sahesi tafonomiya
Oyranir. Orqanizur qahqlanrun daglaqmrg hala gewilmesi
fossillagma ve ya daslasma adlanr.
Qox nadir hallarda orqanizmler, mesalen, daimi donugluq
geraitinde marnontlar, kehrabada hegaratlar, ozekeritde bezi
heyvanlar tam gekilds saxlamlr. Adeten orqanianlerin skeleti ve
ya skeletinin hisseleri saxlamlrr. Onlar Oziin0n ilkin arkibini
saxlaya biler, lakin bir gox hallarda silisleyna, piritlegme,
fosforitlegme prosesleri neticesinde onun mineral torkibi deyigir.
Maselan, karbonath qabrqlar, a[aclann g0vdeleri ve s. silislegir,
piritlagir. Uryi maddsden tegkil olunmug bitkiler ve heyvanlann
skeleti bir gox hallarda kdmtlrlagir. Daglagmrg skelet qahqlan da
s{lxurda qismon va ya tamamile hell ola biler. Bir 9ox hallarda
orqanizmlarin izlen qahr (qabrfrn izi, a$ac gdvdesinin ve
yarpa$nrn izi ve s.). Saxlanmanrn en geni$ yayrlmrg
formalanndan bin ntivadir, yed orqanizmde olan boqluqlann
stixurdan ibaret suretidir. Qabr[rn taylan arasrndakr si'tret dmili
nilva, orqanizm tamamila .laErldrqdan sonra bUtiln orqanizm
bglu$unun in xarici nliva
xarakterik
fiir 1,1 .I1 rl,.!.: i
l'-
,
i+,. I i
vrl -ri;
{ iii
i
-.
ir'l
1gi i'.i.iii.L'"1
\
formalanndan biri de canhlann heyat fealiyyeti izleri (moselen,
soxulcanlann stiriinma izlarj., orqanizmlsr tarafinden s{ixurlann
degilme izlari va s.) ve ya heyat fealiyyoti mshsullandrr
(ekskrementler).
Orqanizmlerin mdvcud olan b0ttin saxlamlmasr formalanm
bir gox n0vlere bdlmak olar.
Bezi hallarda daglagma gox yuxgl qalrr ve gox xrrda detallan
aks etdirir (yarpaqlarda ve hagaratlann qanadlannda damarlanm4
odunca[rn htlceyre qurulugu). Nadir hallarda daqlaqma prosesinde
heyvanlann yumsaq hisselerinin da$lagmrq hala kegmasi va
minerallagmasr tigtin garait yarana biler (masalen, qannayaqh
rnolyrsklann hezm yolunun sa:damlmasr hafi melumdur). Bir
qayda olaraq, orqanizmlarin yumgaq hisssleri saxlamlmr, buna
g6re ds Yerin inkigafinrn mttxtelif d6wlerinde ya$arilg ekser
yun$aq g6vdeli canhlar haqqrnda melumatrmfl gox ctizidir ve ya
tlmumiyyetla yoxdur. Lakin ayn-ayn hallarda hetta
kembriyeqederki dOvrlerde yasam$ )umqaq bedenli
orqanizmlerin qtrulug xtisusiyyetlorini tiziinde aks etdiren izler
sardarulr. Orqanizm qalrqlanrun saxlamlmasr iigiin qeyri-
elverigli gerait olan
yer sethinin
ayn-ayn
sahalerinde
meskunlaqmrg orqanizrnler haqqrnda melumatrmrz gox azdr.
Paleontoloji salname natamamdrr, lakin caxlamlanlar bir gox
geyleri berpa etrneye imkan verir.
Qdkilntiilerde daglaqmrq qahqlar qeyri-beraber rast gelir.
Orqanizrn qahqlan bazi hallarda b0t6vltikde stixuru tegkil edir
Oahq qulaqh ahengdagr, nummulitli, mercan, yosunlu
ohsngdaqlan ve diger gdkiinttiler). Digar hallarda tizvi qahq
mikroskop altrnda agkar edilir. Geoloqlar tez-lez <lal>, yeni
daglagmrg qahqlann olmadr[r siixurlarla rastlaqrlar, lakin onlar
diqqstla dyrenitdikda onlarda iizvi qatrqlar aqkar etmek miimktin
olur. Kdwak orqanizm qalqlan stixurlann igerisinden gox
ehtiyatla grxanhr, bezen 961 qeraitinde xiisusi yqpl$qan maddesi
hopdurulur ve ya daqlagmrg qahfr daErtmamaq gsrti ile siixurla
birlikde giittiriiltir. Laboratoriya geraitinda qahqlar mtixtelif
iisullarla iglanilir. Bir gox hallarda dagtagmrg qdr$r stixurdan
18
ayrmaq iigtin mexaniki tisullarla demir qelamlerin, iynslerin va
diger aletlerin ktimoyindsn istifade edilir. Xtisusi olaraq segilmig
turgular siixurlan hell edarok qahfir aymr. Xrrda daglagmrg
qahqlar stlxurlarm terkibinden grxanlmadan ve glifler
haz rrlaqmaqla dyranilir.
Daglagmrg qahqlar topladarken ehtiyath dawanmaqla yanagr,
onlann kesiligdeki yerini deqiq sanedlegdermek gox vacibdir, bele
ki, bu melumatlar stlxurlann geoloji yagr haqqrnda informasiya
verir. Taprntrnrn haradan g0t{iriilmesi haqqrnda melumatrn
olmamasr onur ehamiyyetini hega endirir.
tszvl eALTeLARTN stixuR oMoLocaLMoDo RoLU
Stixurlann hacminin 30-40 ve daha gox o/o-ni stixur
amalagetiren qalrqlar teqkil edir. Uzvi mangeli siixurlann amela
gslmesinde hem skelet qahqlan, hem de orqanianlerin heyat
faaliyyeti mehsullan, yani eu-ve koprofossiller igtirak edir. Bela
siixurlar bezenbiolitler adlamr. Bitki va heyvan qahqlan hesabrna
stixur amelegelmenin esas garti canhlann milhitde toplam hahnda
yagamasrdr. Osasan oturaq, az hareketli heyat tsrzi kegiren,
qruntlann iginde gizlenen, pdhrelik, bankalar, <gemenliklar>,
rifler va hsr hansr diger kiltlavi yrprnlar amale getiran fonnalar
bele xiisusilyete malikdir. Su qatlannda <stlrtbr ile yagayan
plankton va nekton orqanizmler stixur amalegelmede milolyen rol
oynayrrlar. Quruda ya$ayan orqanizmler tigtin da bele zsmin
lazrmdr.
Mineral skeletin tarkibi esasen ilzvi mengeli olsa d4 K, Mg,
Ba Si, Fe, Mn"Na, Ti, F,Zn, Pb, Ctl Srve s. kimi elementleragqarlar da vardr. Hal-haanda miixtelif skeletlerin tarkibine daxil
olan 40-a qedar mineral aqkar edilmigdir.
Bakteriyalann hayat fealiyyeti hesabma damir, manqan, mis
va sulfid yataqlan emele gelir. Meselen, Krivoy Roqun demirli
kvarsitleri (cespillit) va Cez-qaz4anrn misda$ryan qumdaglan bu
yolla emale galmigir. Bakteriyalar boksit ve fosforitlerin
toplanmasrnda da iqtirak edirler.
19
MUelryen gdkiintiitoplanma proseslarinde ve sedimentasiya
merkezlerinde qaftqlarur ktitlevi toplanmasr torf, kdmiir, )mar
gis! neft-qaz kimi yanar faydah qazmtrlann, yeni kaustobiolitlerin
amale galmesine sebeb olur. Neft va qaan emele geimesi hem
bitkilerin, stenobiontlann heyat fealiyyeti, hem de geoloji
ptoseslar neticesinde ilkin tizvi terkibin hedden artrq deyigmesi ila
paragenetik alaqe dagryrr. Bele ki, ali bitkilerin heyat fealiyyeti
hesabrna qstran, kahraba amele gelir. Qazrntr hahnda rast gelinen
va mtlasir orqanizrnlsrin relyef emele gelmedeki rolunu da qeyd
etmek ve nezere almaq vacibdir. Satril va sedd riflerinin, atollann,
mtlxblif
tikililerinin yaranmasrnda biostromlar,
biogermler kimi iizvi orqanizmlerin fealiyyati de 6nem dagryrr.
Rif tikilileri mtirekkeb quruluqa malikdir. Rif tikililari relyefde
tire, tepacikler ve digar qalxmalar geklindo yiikselir.
Mercan riflerinin emele galmesini berpa edorkan onu da
nezerE almaq lazrmdrr ki, onlar miloyyen derinlikde emele
gelirlar. Okser halda yanh paleontoloji vo tektonik melumatlar
alrnrr. Tadqiqatlar zatnafi riflerde miigahide olunan dalga
eroziyasrmn miiayysnlegmesi, habele llwi mengeli ehenglidetitlerin, ahengli-yosunlann vo yosunlann dzlerini sementleyici
kimi aparmasmr mtieyyenlegdirmsk ehemiyyaflidir,
Riflerin tadqiqinda maraq doguran elametlordon biri de neftqaz:"telalsrinin mdvcudlugudur. Bele ki, qadim rifler neft-qaz
tigiin kollektor rolunu oynayu. Bu ise onlann stratifomr yataqlan
qrupunda emele geldiyini sOylemeye imkan verir.
Neft- qaz yataqlafliln da tizvi menqali bakterial yolla emsle
gelmesi farziyyasi diqqeti calb edir.
tipli rif
oRQAr\IZMLARiN TASNITATT, SISTEMATIKAST
VA NOMENKLATIJRASI
Orqanizrnlerin tesnifatrm vermak,
onlan
mtiLayyen
elamotlerine g0ra sistem daxilinde qruplara ayrrmaqdan ibarctdir.
Tasnifatrn ba.ghca obyekti ndvdilr. Bu termin serbest qekilds
ctltlegen va nesil veren, miiayyen geraite uyfiunlagma ila elaqedar
20
olaraq miieyyen sahade meskunla;& vs reproduktiv olaraq digar
ox;ar qruplardan tecrid olunmug ferdleri qeyd etmek Ugttn istifade
olunur. Biittin orqanizrn n0vlerinin tesviri, onlann qohumluq
alaqalerinin ve amela galmasi yollannrn aydrnlaqdrnlmast, ndvlori
ve qargrhql-r alaqadar olan qruplan daha yiiksek deracsli
vatridlerde birlegdirilmesi, orqanizmlerin tebii sistemlerinin tartib
olunmasr ila meg$ul olan elm sistematika (taluonomiya) adlanr.
Antik ddwlerdan baqlayaraq orqanizmlarin tasnifat tigtin
cahdlar olmuqdur, lakin mtiasir sistematikanrn haqiqi yaradtcrsr
tsveg tebiatgtinasr K.Linneydir (1707-1778), O, hal-hazrrkr
vaxtadek qebul olunan sistematikanl yaratml$ ve sistematik
b0lgtilerin adlandrnlmasr qaydalarmr, binominal nomenklaturant
elme doril etrnig, bu qaydalara esasen 9ox sayda heyvan ve bitki
ndvlerinin tesvirini vermiqdir.
Nesli kesilmig va hal-hazrrda yagayan bitki ve heyvanlar alemi
son dereca mtixtalifdir. On sade sistematik kateqoriya ndvdiir.
Ya:<m nOvlar (bezen bir ndv) ndvbeti sistematik qrupu ginsi
amele getirir. Cinslarin mecmuu aileni amole gatirir, yarfln ailelar
destade, desteler siniflarde, sinifler isa tipda birleqir. Qeyd olunan
bOlgttlar ndv, cins, aila, dasta, sinif, tip taksonomik vahidlsr
adlamr, bela ki, onlar ardrctl srra (<taksis> yunanca nizam, sra)
yaradrr. Sramn tarkibine arahq b0lgiilar yanmsinif, desteilstit
ve s daxildir. Her bir sistematik bdlgil qohumluq alaqelari olan
ferd ve qruplan bidagdirmelidir ve s. On elmi sistematika
qohumluq mtinasibetlsrinin aydrnlagdrnlmasma esasen qurulmug
cins ve genesis menga)
filogenetik (yunancadan phylon
sistematikadrr. Lakin orqanizmlarin nasli gox gatinlikle mtirayyen
edilir ve buna gdra da bezen paleontoloqlar tarefinden
orqanizmler qohumluq elaqeleri haqqrnda kifayat qedsr melumat
-
-
-
-
-
venneyen skeletlerin oxgarh[rna g6re sistemla$irilir. Aynlan
<cinslerr>, <n0vlen> ve s. bezi hallarda stini olub, qohumluq
alaqelsri olmayan orqaniznrleri birlagdirir. Tabii ki, bedenin ve o
ciimladsn, skeletin quruluqundakr oxgarhq orqanianlerin
qohumluq darecasini eks etdirir, lakin heg de hemige bele deyildir.
Bela ki, tebietde konvergensiya hadisesi genig yayrlmrgdrr.
2t
Fossillerin adlannrn gekilgilerine gdre onlann rrnqrnrn
mteyyen olunmaor cedveli
Heyvanlar
alemi
Sistematik
kateqoriya
Tip
Yanmtip
Sinif
Lea
a
a, ae, es, ida,
Bitkilar alami
a
da
eae, es
idea
Yanmsinif
Dosts
Yanmdasta
Ailetistii,
fesilettstii
Aile, fesile
Ymmaile,
yanmfasile
Triba
Yanmtriba
a, ata, es, ea, i,
iq idq idia, ina
L ae, acea. aria.
ate."eq i, ia" ida,
idea, ifomres,
ina, oidina
ae, eaa, ideae,
oideae
alf,.s, ata
a,ariqata,e4
atae, eae,
ia, ina, ites,
oidea
ineae, oideae
4
oideae
ACaA, Af,eae,
icae, ida, oida,
oidae
idae
inae
ae, i, ites, ides
aceae
oideae, ideae
eae, ae
inae
SUni (qeyri-filogenetik) sistematika a,gagrdakr hallarda bu ve
ya digar qruplar kifayet qeder tiyrsnilmedikde tetbiq olunur: 1)
daplaqmrg qahqlar qox az alametler verdikda. Bela ki, skelet bir
gox hallarda orqanizmin ctizi bir hissesidir.
sistemleqdirme,
rolu tesnifat ttqtin qiibheli olan (meselen, bezi yosunlann
sistematikasr onlann heyat fealiyyati mehsullanna
stromatolitlere gdre) alamatlera gOre apanlrr. 3) tedqiqatlann
2)
22
myeyyen Oyrenilme merhelesinde qargrhqh elaqelori mtieyyen
etnayin mtimkiin olmadrsr eyni bir orqanizmin sepelanmig
hisselari sistemlegdirildikde (meselen, bitkilerin yarpaqlan ve
digar hisseleri ayn-aynhqda sistemlegdirilir). Siini sistematikadan
istifadeya miiveqqati hadise, tabii tasnifatrn hazrrlanmasrna bir
pille kimi baxmaq lazrmdrr.
Beynelxalq miiqavilaye g0re her bir sistematik b0lgtinii latrn
dilinds g0stermek qabul olunmu$ur. Bunlar butiin Olkelerda
qebul olunmug vahid elmi addrr. Adlann mtioyyan ediLnesindeki
bu qayda nomenklatur gagqrnlfir aradan qaldrnr. Ndvden ba$qa
biit0n sistematik kateqoriyalar bir s0zla ifade olunur, maselm,
Felis (piSik) cnsi, Felidae (pigikkimilar) ailasi va s. N6v iki s0zla
ifade ohurur ve bu qayda binar (ikiqat) nomenklatura adlamr,
mesalsn, Felis domestisa (ev pisiyi). Birinci sdz crnsin, ikinci sdz
heqiqi meuada n0vtln adrdr va ayn-aynlrqda iglanilmir. Cinsin
adrndan sonra qrsa gekilde n0vii mtlayyen eden miiellifin adr
yaalr, meselan, Homo saptens Lin. (Lin. - Linney familiyasrnrn
qrsaldrlmrg formasrdr). Diger sistematik kateqoriyalann admdan
sonra da mtiellifin familiyasr yazrlrr (dersliklerde deyil).
istifada olunan latrn adlannrn sonlu[una gdre sistematik
kateqoriyalan asanhqla mtirsyyen etmek olar:
Her bir orqanizrnin heyvan ve bitkiler sisteminde mtieyyen
yeri vardrr. Maselan, adi pigik Felts domesttsa Fells ciruine
Felidoe ailasinq Carnivora (ytrtrcilar) destesine, Mammalia
(mamalilar). sinfine, Vertebrqta (onur{alilar) yarrmtipina,
C hordat a, (xordahlar) tipine aiddir.
Hal-hazrda Uzvi alemde kfllli miqdarda ,mtixtelif ranqh
qruplar (taksonlar) aynlrr. Qeyd etmak lazrmdu ki, hem mitasir
dOvrda ya$ayan, hem de daqla$mrg bitki ve heyvanlann
sistematikasr tadqiqatlar darinleqdikca ve yeni faktlar toplandrqca
daim tekmillegir. Elmda durfrurluq yoxdur. Buna g6re
de
dersliklerde telebe bu ve ya diger heyvan vo bitki qrupunrm
sistemle$irilmesi sxemlerinde bezt ferqlerle rastla$a bilar.
Orqanizrnlerin sistematikasrna deyigiklikler edilir, melum
taksonlann hacrni deyigir, yenileri aynlrr. Bu sistematikanrn
23
alimler torefinden esassu gekilde yaradrlmasr demek deyildir.
Oksine, tabiatde obyektiv orqanizm qruplan mOvcud olmug ve
lral-furuda da mdvcuddur. Onlar geoloji tarixdo a$acrn buda[r
kimi formalagmrgdu. Lakin mtixtelif qruplann fardilagmeii
miixblif olub, bir gox hallarda qeyri-mtieyyendir. Bununla
elaqedar olaraq, taksonlar arasmda serhedler qerti kegirilir vs
tedqiqatgrmn tecrilb5sinden, hetta intuisiyasrndan asrhdu. Bu,
flsusen daglasmq materiala aiddir. Onlarda n6v da da"xit olmaqla
bir gox taksonlar 0z qstiliyini itirir. Suntrnla bela, daglaqmrq
materialda bir gox hallarda mtixtelif ranqh taksonlann diskretliyi
mi$ahide olunur ve bu, onlan ayrrma$a ve sistemle$irmeya
kOmek edir.
Qeyd etmek lazrmdrr ki, paleontoloji materiatrn spesifikasr,
onun natanramh[r bazon tadqiqatgrlar fossilin afurda verilmig
tayrnatrn deqiqlik deracesini gOstermaya imkan versn aglq
nomenklahradan istifade etmeye mecbur edir. Ogar daqlagmrg
qahq cinse qeder deqiqlikle teyin edilmiqdirce, onda meselan,
fucltsibelus sp. yazrhr. sp. - species (n6v) sOztinfln qrsaldrtmrq
foi'rnasrdrr. Belslikle, nOvtin adr verilmir. Oger dagtagmrg qalrgrn
saxlaulma deracesi niivii deqiq teyrn etrrek Ogiin kifayet
deyildirse, lakin gerti olaraq ndvii tayin etmak miimk0ndtirsa,
onda Sochsibelus cf, mirus. yazrlrr. Burada cf. - conformis (oxgar)
s6z{lnitn qsaldrlmrg formasrdrr. Oger daglaqmrg qafuq kifayet
qeder tam sa:damlmr$rsa, lakin tipik nOvden her hansr
elametlers gOre ferqlenirse, onda cirrs ve ndvlerin adlan arasrnda
<<aff.>> yazlJt. Burada <af[,>> affinis (qohum, ya:un) sdz0nitn
qrcaldrlmrq formasrdr. Teyinatrn deqiqlik derocesini ifade etmak
0gtin diger tisullar da vardu.
trzvl ALaMiN osAs lxtdg.Lr
QANUNAUYGI.INLUQLARI
Uzvi alamin inkigafimn esas qanunauyfunhalan (prinsipleri)
Q,Daruinin tekamtil taliminden irali gelir. Onun tskamUl0n
ddnmezliyi qanunu agafrdakr kimi ifada olunur: <Ogar ndv bir
24
defe Yer tlztinden yox olmusdursa, hemin n0viin
bir zaman
yenidan meydana grxacafi barede fikirlegmeye osaslmlz yoxduo.
Bu miiddea L.Dollonun eserinde de deqiqleqdirilir: <Orqaniztnlar,
hetta onlann ecdadlanmn yagadr$ garaite dtigse de, heg va<t
acdadlanmn vaziyyetine qayrtndao>. Q.Darvin ve L.Dollonun
tekamtiltin ddnmezliyi qanunu dialektikamn inkar qanununul
birbaga tezahtiriidtir.
$akil l. Uzvi alamin inkigaf qanunauy[unluSu sxemi
(miisteviler arasurdakr mesafa - geoloji zrtmsokesiyi; ayn-ayfl ga:rsler
- orqanizm qruplandr)
Qruprm tekamtll yolu
ila
inkigafi (/ilogenez)
esasen
divergensiya (alametlerin aynlurasr) yolu ile hsyata kegir. Adaptiv
radiasiya divergensiyanrn ifrat formasrdu. V.O.Kovalcvskinin
mUsyyen etdiyi adaptiv radiasiya prinsipi aa$rdakr kimi ifade
oluna bilsr: <Otraf mtthitin milxtalif amillerinin tesiri altnda
qohurnluq elaqeleri olan orqaniznrlor mtixtelif qurulug elametleri
q.vailr>. Adaptiv r.adiasiyaya eks olan qanrm lronvergensiya
(elamstlarin yaxrnlagmasr) prinsipi hesab olunur: <Qohumluq
elaqeleri otmayan orqanizmler oxgar meskunlagma geraitinin tesiri
altrnda yalrtn qurulug elametleri qazamrlar>. Takamtllde
parallellik (orqanianlerin eyni mengaden olan Um{inili
acdadlarurdan irsen kegmig oxgarhq elamatleri) ve homeomorfiya
(filogenetik cehstden elaqesi olmayan, lakin bir sistematik qrupa
aid ya:nn qohum formalann morfoloji oxqadt$) meydana grxa
biler.
Orqanizrnin ferdi inkigafi (ontogenez) sanki qrsalmrg forurada
ecdad qruplann inki$af tarixini tekrarlayr. Bele tekrarlanma
25
(rekapitulyasia) F.Mtiller ve E.Gekkelin biogenetik qanununun
asasrdr: <Ontogenez filogenezin qrsa va stiretli tskrarr olub,
irsiyyet ve uy[unlagmailn fizioloji funksiyalan ite qartleniu.
Olametlorin irsen ahnmasr problemi genetikanrn esas qanununu
formalagdran Q.Mendel terefindon hall olunmugdur. Q.Daryinin
tekam[l nezeriyyesi ile genetika birlegerek tekamUltin rntiasir
sintetik nezeriyyasinin esasrm taEkil edir.
niorlr
HADtsaLaR
Biotik hadtsalar anlayrqr altrnda canlrlann inkigaf tarixinda
nezere garpan dareceda bag veren deyigiklikler nezerde tutudur.
Biotik hadiselera
heyatrn yaranmasu 2) ktitlevi gekilde
meydana gxmasu 3) iri taksonomili ranqh orqanizmlerin kfltlavi
pekilde qrnlmasr aiddir.
Heyatrn yrmtrmasr. Heyatrn yaranmasl problemleri bir gox
elm satreleri biokimya, molekulyar biologiya, mikrobiologiya,
l)
tlzvi kimya, geokimya va s.
tarefinden tiyrenilir.
ilkin heyat haqqrndakr tesewtirlar kimysvi
molekullar (hemofossiller) vt miixtelif formah mikroskopik
cisimlerle (eufossillar) elaqadardrr. Bunlardan her birinin an
qsdim taprntrlan - eufossiller ve ya psevdofossillor mttbahise
xarakterlidir. Bele ki, Qrenlandiyada 3,8 mlrd il sarhedinde
istrasferler (isuaesphaera) adlanan mikroskopik maya
Paleontologiyada ise
g0beleklerine benzer taprntrlar haqqrndakr iddialar gilbhe do$urur.
isuasferlarin qz-maye qowqcuqlanndan emale gelmesi ehtimal
olunur. 3,7 mlrd ilin serhedinde agkar edilmig sferik ve elliptik
formah mikroskopik cisimlerin taprntrlan ehtimal
ki,
biotik
obyektlara aiddir. Bu yagh stixurlardan gm$re, abiogen ve biogen
mengsli karbohidrogenler aynlmrgdrr. 3,5-3,2 (Onvervaxt qrupu
va b.), 3,1 (Fiq-Tri gistleri), 2,7 mlrl il (souden gistlsri) serhedinde
biokimyavi ve morfoloji fossil taprntrlan biogen taprntrlar hesab
olunur.
Beletikle, hal-hazrki paleontoloji malumatlara g0re, Yer
hlresinda hsyat 3,8-3,7 mlrd ilden tez ve 3,5 mlrd ildan,gec
26
yaranmamrgdr. 3,7-3,5 mlrd il serhedinden baglayaraq kimyevi
tekamtll bioloji tekarniilfin esaslm qoyur. Ehtimal olurur ki,
kimyevi tekam0l merhelesinde ttzvi birlegmaler baraber sayda sol
ve safi izomerlere malik idi, yeni inikas simmetriyasrna malik idi.
inikas sirnmetiyasrmn sonrala pozulmasr (saED amin turgulanun
ve <<sol>r gekarlerin yox olmasma getirib gxanr. Bele giiman edilir
ki, simmetriyamn pozulmasr hemomolekullarur biomolekullara
kegmesi flgtin takan olmu$w. Simmeriyamn pozulmasrmn
sebebi melum deyildir. Onun tehrif olunmasrm da:<ili ve ya xarici
sebeblerle ve ya onlann birlegmesi ile izatr edirler. Dadli sebeb
<sol> ve <sa$> meyllenmalers getiren inikas simmehiyasrnrn
dayamqsrzh[r ile alaqedardr. SimmeEiyarun deyigmesinin da:rili
sebebini Yerdan ilkin atrnosferin facieli gekilda aynlnasr, giddetli
meteorit bombalanmasr ve s. g0rtirler.
Kimyevi-bioloji takamttlttn ilkin <yaratdr[r> oksigensiz
mUhitda ya$aya bilen anaerob bakteriyalandrr. Karbon qazr,
qeyri-ilzvi birlegmelar, kilkurdun birlegmoleri, nitratlar ve s. kimi
qeyri-iizvi maddeler, daha az hallarda henrogeq sonra isa biogen
msnEali tDvi maddaler oksidlegdirici rolunu oynayrdr.
Ileyatrn kfltlevi gekilde meydana grxmasr. Paleontoloji
salnameda heyatrn kfltlevi qekilde meydana gfimasr haqqmda bir
gox hadiselari gOstermek olar. Onlardan bezilerini ryaErda
g0stersk.
3,8-3,5 mhd il (ARr). Heyatrn emele gelmesi. Bakteriyalann
ve sianobiontlann (?) yaranmasl. Litosfer biogen mengeli
stlxtnlarla zsnginlagmeye baglayu.
3,2 ntlrd (ARr. Hoqiqi sianobiontlann emale gelmesi.
Litosferda stromatolit adlanan biogen mangeli karbonaflr qatlar
toplanrr. Atmosfer fotosintez zflmafi sianobiontlann ayrdrfr
molekulyar oksigenla zenginlegmsye baglayr.
(PR1-PR Anaerob bakteriyalaruun ve
1,8-1,7 mlrd
birhticeyredi yosunlann (?) amele gelmesi.
(Rl-V). Heqiqi goxhiiceyreli yosunlann,
t,0-0,7 mlrd
il
il
.
il
knidariler, qurdlar, bu[umayaqhlar
skeletsiz onurfasrzlaunrn yararunasl.
27
ve
derisitikarlrtar kimi
600-570 mln il (er). Okssr tip heyvanlarda ilk defe klitlevi
get ild, mineral skeletin emele gelmesi
415 mln il (Sz-Dr). Quru bitkilerinin kfltlovi emelegalmesi.
(D). tlk quruda maskunlagan onurpasulann
360 mln
(hsgaratlar, hdrriimgekkimiler) vo onur[ahlann (suda-quruda
yagayanlar, silrtinenler) ktttlevi amele galmesi.
60 mln il (MZ-Y\Z). Ortttltitomlu bitkilarin ve mamelilerin
k0tlevi emalo galmasi.
2,8 mln il (Nr.ihsamn yartlnmasr.
Yeni formalann yaranmasl mtixtalif stiretle getnigdir.
Geologi zaman gargivasinde bioloji hadisalerin aksariyyeti xeyli
stiretls baq vermigdir. Bezen yeni orqanizm formalanrun siiretli
amele gelmesi prosesi anastrofa (yunanca anna - ytiksek dereca;
strophe
dOwe wrma) adlanrr. Orqanizmlsrin yaranmasr iki
sebeble elaqedardrr: daxili (morfofizioloji hal) ve xarici (abiotik
ve biotik meskunla;ma mtihiti). Har iki sebeb eyni zamanda tasir
gOstarir, lakin xarici sebeb, xtlsusan abiotik sebeb daha aSkar
gekilda 6zUnU g6storir ve buna g6ra da o, bir gox hallarda yegane
sebeb kimi gabul olunur. Qrnlmanrn daxili sabebleri arasmda
<qocalmu ve <6ltirn>; deyiqksnlik diapazonunun qrsalmasrm;
cinsi va qeyri-cinsi goxalmanrn keyliyyetinin agafir d{iqmasini
g0starirler. Qrnlmamn xarici amillari arasmda qlobal tektonik
rejimin yaratdrlr deniz-quru nisbetinin deyigmesi, vulkanik
faaliyyetin va zalzelelerin gticlenmasi, iqlim qurqaqlaruln yerinin
deyigmesi, okeanlann saviyyesinin qlobal miqyasda tareddtidti,
atmosferin terkibinin dayiqmesi, Yerin takindan miqrasiya
hesabrna radioaktivliyin yiikselmasi, kosmik sebablor ve s.
g0sterilir.
Orqanizmlerin qrnhnasrru kosmik sebeblerle izah etmsye
gahgrlar. )C( esrin ortalannda orqanizmlerin kiitlevi qekilde
qrt i*atrn, en yeni ulduzlarda ddwi olaraq ba; veren
partlayglann yaratdr[r radiasiya farziyyasi ile elaqelandirirler'
Br.r, mutasiya partlayrplanna ve ekser orqanizmlerin qfllmasrna
s6vq edir. XX asrin son 25 ilinda d6wi olaraq Yerin iridiumla
zenginlegmig asteroidlerle toqquqmasr farziyyesi yaranmafia
il
-
28
Bu ferziyyeye
g<ira toqqu$ma zamaru stratosfere
ktilli miqdardatoz atrlr, neticeda mtieyyen m0ddet arzinde Gtinap
igrlr Yere dtigmiir. Ktitlavi qurlmamn bela izafu mezozoykaynozoy sarhedi tigiin xiisusen celbedicidir. Heqiqaten, Ispaniyq
Kanada Avstualiya" Cenubi Amerik4 Qazaxstan kimi bir gox
yerlerda iridiumla zanginlepmig gtikiinttiler aEkar edilmiEdir. Eyni
zamarfia" Knmda vs digar regionlatda bu seviyyade iridiumla
zenginlagms mtiqahide olunmur. Bundan baqqq dinozavrlann ve
bagrayaqhlann faktiki olaraq qmlmasr texmin edilan <iridiumlu>
aSteroidlerle toqqugmadan gox ewal baglanmrqdrr. Mezokayhozoyun serhadinde gtinq igrgnrn azalmasr quru bitkilerinin
ktitlqvi gekilde qmlmasma getirmeli idi. Heqiqetda ise, eks
menzers milgatride olunur - bitkilerin, xtsusen Orttiltitoxumlulann
kiitlevi gekilde inkigafi mtiqahida olunur.
Orqaniamlarin fanerozoyda kiitlevi qekilde qrnlmasrrun izatr
edilmesi tigfin ekzotik sebablar axtarmaq laanm deyil. Qrnlma iki
paleocogafi geraitin dsyigmesi (xarici ssbeb), yCni,
sabab
planetar transqressiyamn reqressiya
ndvbelegmasi ve
orqanizmlerin morfofizioloji hah (dadli sabab) ile gox yaxgr izah
baglanmrgdrr.
-
ile
olunur. Bunlar ise timumi qeyri-sabitliya getirir. Ehtimal ki,
okeanlann ssviyyesinin dayigmesi de transqressiya ve
reqressiyalarla alaqedardr. Qlobal reqressiya bir qrup
orqanizmlarin ktitlavi qmlmasrna ve az miqdarda digar
ofqanizmlorin qalmasrna gatirir. Sonrakr transqressiya va geraitin
stabillegmesi yeni formalann ktitlevi gekilds omele galmasina
sabeb ohu.
oRQANizM vo
wtftilr
Planetimizde orqanizmler qtitbden-qtitbe, da[lann ytiksek
zirvalerinden derin okean gtikekliklerine qeder sahelerinda
moskunlagmaqla biosferi emela getirii. Mfihitin mtixtelifliyi ile
elaqedar olaraq onlar Yer ktiresinde qeyri baraber paylanmrgdrr.
Her bir canhya mtinasibetde <mtihiD anlayrgr ham qeyri-tizvi
(abiotik), hem de tizvi (biotik) amillorin mocmuudur. Hor bir
29
heyvan va bitki abiotik mtihitin mrivcud olan parametrlarine ve
birge yagadrqlan orqanizmlers uyfunlagmrgdr. Onun timumi
formasr ve ayn-ayn hisselerinin fonnasr, onlann firnksiyasr va
fiziologiyasr qargrhqh elaqedardrr ve uy[tm geraitdeki heyat
terzine (dawamgrna) cavab verir. Maselen, bahqlann a:<rcr
fotmasr, ttzgecleri ve diger orqanlan onu suda yagamapa
uySunlagdrmtgdrr. Agrq denizlarde stiretle tizen bahqlar
morfologiyasrna g0ra mercan rifleri kavernlerinde ya$ayan
balrqlardan ferqlenir, bele ki, onlann heyat tarzi ferqlidir.
Quraqhq rayonlarda biten bitkiler yarpaqlanrun eurulugtrn4
k6klerinin uzunlu[una ve s. g6re riitubet seven bitkilerden
ferqlanir. Belo asrhhq mdvcud oldu[una g0re onlann hsyat terzini
0yrenarken orqaniznlarin bir gox qunrlug xtlsusiyyatlerini
anlamaq olar. Bu, hem hal-hanrda ya$ayan, hem de dlrnug
orqanizmlore aiddir.
Orqanizmlerin heg de btitiin quruluq x0susiyyatlari (cizgileri)
onlann sadeeo mtihita uySunlagmasmrn noticesi kimi iz*rh
olunmur. Onlardan bezilarinin adaptiv teyinatl yoxdur ve faydasrz
kimi g0rtlnilr, digerleri irsiyyat prosesleri, Ogtinc0lsr ise atavian
(yaxrn ve uzaq ecdadrn elametinin tezahilrii) neticesinde yaranu
ve s. He9 de mtihitin her hansr bir amili orqanimlerin formasmda
m0tleq gekilde dztlnti gdstermir. Bununla bele, @glagmrg
orqanizmleri Oyrenmekle, onlann meskunlagdr$ mtihitin bir sra
x0susiyystlerini, oryanizrnlerin gOmtlldtiyti gdktintillerin ve
tarkibinde qahqlann oldugu stlxurlann ernela gelms garaitini
aydrnlaqdrrmaq olar.
Qedim geoloji dOwlarde yagamr$ orqanizmlar miiasir
canhlardan xeyli derecede ferqlanir ve onlar ne qeder qedim
olarsa, ferq bir o qeder goxdtr. Buna gdre de, onlann heyat
tarani
ve yafayl$ garaitini ay&nlaqdrmaq getinlagir. Melumdur ki, hetta
fwnasma gOre tlrnumi oxgarhfr olan orqaniznler bezen mtixtalif
geraitlsrde yagama[a uy['unlaprlar ve geoloji tarix erzinde onlar
mashrnlagma yerini dsyga bilerler. Lakin her bir heyvan ve bitki
n0vtl konkrct garaita uyEun oldu[una gdm her bir qazrntr hahnda
taprlan n6vdan paleoco$afi berpa tlgtin istifade etmek olar. Bu ve
30
ya diger ntivtin meskunlagdr[r amillorin diapazonu ferqlidir ve
bununla elaqedar olaraq onlann areallannrn tilgtilari da ferqlenir.
Buna gOre de ahnan informasiya mtixtelif va qeyri-deqiqdir.
Belalikle, n0vlerin ve digsr taksonlann hayat geraitinin
Syrenilmasi ham orqanizmlsrin, ham da geologiyamn der*
edilmesi tigtin vacibdir.
Mtiasir orqaniznlerin mtihitla qarqrhqh elaqasi tedqiqat
predmeti olub, biologiyamn xtisusi bOlmosi - ekologiya (yunanca
(oykosD - ev, mesken, meskunlagma yeri menasrnda igledilir)
megsul olw. Paleoelalogiya ise qedimde yagamrg orqanizrnlere
gamil edilan eyni mesaleleri 6yrenir. 6lmUg konkret ndv0n hsyat
terzinin aydrnlagdrnlmasr aga[rdakrlara esasen apanlr: 1) m{lasir
ndvlerle qudugundakr bu ve ya digar oxgarhqlann analogiyasrna;
2) birge ya$am$ digar orqanizmlerin meskunlagma geraiti
haqqrnda elde olunan melumatlara; 3) konvergent ox$ar
orqanizmlerin yagayrg mtihiti haqqrnda melumatlara; 4) canhnrn
gdvdesinin formasma; 5) srixurlann torkibine, struktur ve tekstur
elametlarine gdre.
Ham qurud4 ham de suda yagayan biitUn orqanizmlsre bir srra
amiller tasir edir. Molumdur ki, Yer kitrasinde heyvan ve
bitkilerin paylanmasrnda iqlim zonalh[r daqiq miigahide olunur.
Quruda m6vsiim [izre ve hetta sutka atzinda temperaturun keskin
ferqi kontrasthq yaradr, quraq ve ya riitubetli iqlim geraiti, relyef
(da[hq ye ya diizanlik) ve s., danizda ise iqlim amilinden bagqa
suyun duzluluq derecasi, hOvzanin derinliyi va onunla elaqedar
olan diger amiller - igrqlanma derecesi, tezyiq, oksigenla doyma
derecesi, qida bazasr, temperatur rejimi, substratm xarakteri ve s.
xtisusen gtclii tesir edir.
Qahqlan stixurlarda tez-tnz rast gelen ve su m0hitindo
mosktrnlagmrq orqanizmlsr heyat tsrzine gdre 3 kateqoriyaya
b0lilnih: 1) neldonlar aktiv tlzen orqanizrnler (bahqlar,
kalmarlar ve s.), 2) planldonlar
passiv tizen orqaniamlar
(meduzalar,
0zrneyen heyvanlann siirfelari,
birhticeyraliler ve s.). Planktonlar arasrnda zooplanktonlar
(heyvan planktonu)
fitoplanktonlar (bitki planktonu)
-
bir gox
ve
3l
3) bentoslar
meskunlagdr$r miihitin dibinde
yagayao heyvanlar va bitkiler. Bir qrup bentos heyvanlar substrata
yaprsu ve ya hOvzenin dibinde serbest qalr (qeyn-hareketcil
bentos), digerleri yerini deyiqir (horeketcil bentos). Hereketcil
bentoslann bazileri iss yumgaq qruntun danilina soxulur (infauna)
ve ya qayahqlan deqir. Bir gox oryanizmler aktiv liznelarina
baxmayaraq mtlhitin dibinde yagamafa ilsttlnlwk verir, dallann
altrnda gidenir vo ya suyun dibinde qalu. Bezi baftqlar nektonbentos heyat tarzi kegirir. Nekton ve planktonlar su qatlannda
msskunlagrlar. Danizlerin agrq saheleri pelagial, orada yagayan
orqanizrrlar ise pelagit canhlar (<pelaqos> - deniz sdztlnden)
adlamr. Bentos hOvzenin dibinda ve ona yaton olan su qatlannda
maskunlagr.
mOvcuddru.
Nc r I t
i !
Abinrel srhr
a
Utord
altuo
--!!b!!qd-
ll
-
(D+
Ta a6
lrlrglel
d
+ +a
+
+T
4W
+ +
lE L6l,
tr.d.rl[
+
\
Toilnto
baa '
_T;
Brr ! q.l
$akil 2.Bionomik zonalar iizro heyatrn paylanmasr
Deniz orqaniznrlerinin paylanmasrnda derinlikden asilt olan
deqiq zonalhq miigahide olunur. Onlann ekseriyyeti kigik
yeni yaqayrg tlgthr daha
elverigli geraitin movcud oldupu gelf zoruNr hududlarmda
toplanmrqrdrr. Gtineg iEr[r daxil oldu[una gOre su bitkilari ancaq
darintiklardo
- 200 m-a qedar derinlikde,
32
burada ya;aya bilar. Heyvanlann esas kiitlesi burada toplamr, bele
ki, esas yem bazasr va suda hell olmug bOyrik miqdarda oksigen
buradadlr.
Deniz ve okeanlarda bentos bitki ve heyvanlann paylanma
qanunauy[unlufuna gdre sahil xeffinden darin novlara qeder
sekkiz bionomik zona aynlrr (gakil 2): supralitoral, litoral,
sublitoral, epibatial, batial, abissal, ultraabissal (xadal),
densoabissal (densal). Bir 9ox hallarda birinci tig zona birlikde
nerit sahe adlamr.
Supralitoral (latrnca super-iist, xaric; litus, litoralis - sahil)
quru ve dsnizin serhed zolaSrnda yerlegir. Futrna zamail ve ya
danizin dal[alanmasl zarnail deniz suyunun sepelendiyi zolaqdrr.
Az meylli satrillerde supralitoralda yosunlar4 danizlerde yapyan
onurlaszlara ve korpa bahqlara rast gelmek olur.
Litoral zona (litus, litoralis satril) d6vri olaraq satrilin
qabarma zamaru 0rttilen va gakilme zflmafiL quruyan zola$dr.
Litorahn yuxafl serhedi Diinya okeamrun srfir metrlik qiymeti
gdttir0ltlr. Burada qabarma ve gakilme prosesine, dallalann
tosirine ve s. uy[unlaqmrg xarakterik orqanizmler kompreksi
yagayr. Litoral ve sublitoral zonalann canhlann takamulti tig0n
b0y0k ehemiyyeti olan zonalardr, bela ki, bitki ve heyvanlann
quru heyat terzine kegidi buradan baglamr.
Sublitoral zona (sub altrnd4 yililn) denizin daim su ile
drtulen ve qurumayan zonasrdrr. Sublitorahn yuxan sarhedi
litorahn a6a!r serhedine uylun gelir. Yosunlann yox oldupu
de'rinlik onun alt serhadi kimi qebul edilir. yosunlann derinlikda
yayrlmasr igrqlanma ils slaqedardr. Su miihitinda igrlrn yayrlma
derocesi iqlim zonalanndan ve suyun geffaflr[rndan asrhdr.
Yosunlar maksimun 130-200 m dgrinlikda yagayrlar. Zonanrn
80-100 m-e qadar olan an igrqh iist hissesi canhrarla xilsusen
zengindir.
Danizin 200 m-den taqriben 500 m-a qsder darinlik hissasini
ehata edan bitkilerin tamamile meskunlagmadrgr ve ya qismen
msskunlagdrpt zar.e epibatial (yunanca epi tisttindJ, yamnda;
bathos derinlik) ve ya psevdoabissal (yunanca pseudos-yalani
-
-
-
-
33
gox derin) adlarur. EpibatiaLn yuxan serhadi yosunlann
va
yamacm
gslir.
kontinental
eymesine uy$un
Batial 2000-3000 m-a qeder derinlikda, kontinental yamacda
ve qismen kontinental etekda yerlegir. Batial tedricen abissal
zonaya kegir.
Abissal esasan Diinya okeam yata[r ve qisman kontinental
ataklo elaqsdardrr. Onun aqalr sarhedi 6000-6500 m darinlik
ntiqtesine uySun gelir.
Utraabissal (latrnca ultra
daha uzaqda) ve ya xadal
(yunanca hadal - grrdab) darin novlara uygun galir. Novlann
maksimal dsrinliyi 8000-11034 m-dir. Burada yapyan heyvanlar
tlzvi hisseciklerle zangin olan lille qidalanrrlar.
Abissal zomlarda orqanizmlerin terkibina, formasma ve
intensivliyine gdre keskin farqlenen satralar rast gelir. Onlar
abissal oazisler, rift oazislari adlamr. Abissal oazislera uy[un
bionomik zoralar tiqth yeni densoabissal va densal (latrnca
densum y$cam, srx, qatr) termini teklif olunmugdur. Densal
osasen rift zonalan ile elaqedar olub, burada konusabenzer
t0remelerden gox sayda hidrotermal tullantrlar grxu. Hidrotermal
tullantrlarur temperaturu ve rengi deniz suyunun temperaturundan
abyssos
-
yox oldugu serhedle tist-0sta dtirytlt, alt serhadi ise gelf
-
-
ve renginden ferqlanir. Bela tesewtlr yararur ki, tiistti grxr.
Densalm paylanma derinliyi 600 mdan 6000 m-e qeder deyigir.
Hal-hazrrda densalda 200den gox n6,v ya$ayu. Onlara
bakteriyalar, gdbalekler ve heyvanlar aiddir. Densalda siingerler,
knidarilar (sifonoforlar
aktiniyalar), halqah qurdlar,
(ikitayhlar,
qannayaqhlar,
molyusklar
basrayaqhlar-osminoqlar),
bu[umayaqhlar-xergengebanzerler (xergangler, krablar-onayaqh
dantz xergengleri), derisitikanhlar (dsniz ulduzlan ve ofiurlar),
bahqlar rast golir.
Bazi fossillarin filizdagryan yerlerda miieyyan olunmasr
onlann densal zonada amele gelmasinin mtimkilnliiy0nii gOstarir.
Bele kompleksler Urahn karbon ve perrn, Rusiyanrn Uzaq
$erqinin tobagir, Alprn mernz,oy gdkiintiilsrinde mtiayyen
ve
edilmi$ir.
34
Bfltiin orqanizmler darinlik amiline eyni deracode reaksiya
gdstarmir. B0yiik derinlik intervahnda ya$aya bilen canhlar
ewibat (<evri> - genig, <batos> - darinlik), ancaq miisyyen
darinliklerda yagayanlar is stenobat (<stenot - dar) orqaniznrler
adlamr. Donizdo orqanizmlerin paylanmasrna nazaret eden en
mtlhtim amil duzluluqdur. Bazi orqanizmler Dtinya okeamnrn
normal duzlu suyunda [duzluluq - 3,5Vo --350,60 $romille)]
ya{ayrr ve suyun qirinlegmasine ddzrnitr. Onlar stenoqalin
(<qalost - du| orqanizmlar adlamr. Digerlori ise eksine, qapalr
daxili donizlerin qirin sulannda yagamala tisttinlitk verir. UgiincU
qrup orqanizmler iss mtixtolif duzlulu[a malik suda yagaya bilir.
Bunlar ewiqalin orqanizmlerdir. Temperatrr amilina gdra
stenoterm ve evrtterm orqanizmler aynlr. Oger orqaniznrler bir
srra arnillerin deyigmesine Uy[unla+a bilirse, oriar evribiont, eks
halda iss stenobiont orqanizmler adlamr.
Biosferin ayn-ayn sahelerinds (biotaplar) tarixan
birgeyagayrga uypunlaqmry biosenoz adlanan orqanizmler ya$ayr
(eakil 3).
Biosenozun terkibi miihitin amillerindan asthdr. M0vcud
olan meskunlagma qaraitinde biosenozda her bir elementin 0z yeri
vardr ve elaloji yurd adlanrr. Biosenozun komponentlsri
mllrekkab qargrhqh mtinasibatde olub, <qida zenciri> adlanan
qida elaqelarinin boyiik ehemiyyoti vardr. Denizlede bitkilerle
qidalanan heyvanlar (fitofaqlar) yrrtrcrlar (zoofaqlar) iigtin qida
manbeyidir. Muhitin dibinde ya$ayan bir gox heyvaular suyu
lilde olan iizl'ti maddelari
sttznrekle (filtator)
menimsemakla mikroskopik plankton orqanizmlerle qidalamrlar.
Onlar ise yrtrcr mollusklann ve ya diger heyvanlann qurbamna
gewilirler. Bir gox bahqlar ve s. planktonla qidalamr. Zencirde bit
elementin yox olmasr bUttln ekosisterni pozur. Bioserrczun tizvlsri
arasrndakr qargrhqh milnasibet ancaq qida ila elaqedar deyildir.
Onlardan bezileri digarlarine yapr$maq tiqtln bir substratdrr.
Digarleri ise biri Ugtin faydah va qrupun diger komponerrti iigtin
tehltikesiz, ziyanstz simbioz emala getirir. Ugiinctilar ise birge
yapyrr, lakin raqib deyildir ve s. Biosenodar va biotoplar
ve ya
35
qanunauyEun yerlasir. Moselan Qara danizda Knmrn qayahq
sahillorinde heyvanlann ve yosunlann bir (qayatrq biosenozu),
dibi qumlu maili sahillerde diger (qumluq biosenozu), hemin
sahenin bir qedar derinliklerinde ise iigtncfl (deniz ilbizi)
kompleksi ya$ayrr ve s. Bu sebabden, biosenozun tarkibi hem
derinlikden, hem de qruntun xarakterinden asrhdrr. Oger diger
biosenozlar nezerdan kegirilerse, onda diger amillerin ds tesirini
gdrmek olar.
A-=+B
ffi
(r1
$ekil 3.Biosenozlann (A) oriktosenozlara (B) gevrilmesi
Konlaet stixurda agkar edilen daglagmrg kompleks ortldosenoz
adlamr (9eki1 3). Oriktosenoza gtire qsdim biosenozun
paleobiosenozun tarkibi berpa olunur. Bu ve ya diger
oriktosenozun tarkibine ancaq uypun paleobiosenoz qahqlan
deyil, datsalarla axrnlarla ve ya diger tisullarla kenardan
getirilmig digerleri de daxil ola biler. Bununla elaqedar olaraq
paleobioseno zlarn barpasrnda mtlxtelif getinlikler meydana grxu.
her bir
komponenti paleobiosenozun
yer
haqqrnda miihakirne yiirtltmeye imkan verir.
meskunlagdrfr
Makanda orqaniznlerin yayrlmasrmn Oyrenilmasi mtiayyen
bir iri regionda ve mtiayyen varctda tegekktil tapmr; fauna ve
Paleobiosenoam
floramn esas elametlerini aydrnlaqdrrmafia, paleobioco$afi
rayonlaqma aparmaSa, zoo-ve fitoco$rafi oyaletler, vilayetler ve
qurq4lar ayrma[a imkan verir. Litoloji tedqiqatlarla birlikde
36
orqanizrnlerin paylanmasmrn 0yranilrnasi bu va ya diger geoloji
zaman kesiyi tigiin paleocofirafi garaiti berpa etmeye imkan verir.
Bu, her hansr bir erazinin vs b0tcivlukde Yerin geoloji tarixinin
derk edilmesinde gox ehemiyyetlidir.
LATIN ADLARII\IN TOLAFFUZ QAYDALARI
Paleontologiyada istifade olunan bfitiin elmi adlar laflnca
yazirt ve seslenir: Bu sOzlarin istifade olunmasr miieyyen
qaydalann ve t0vsiyyelerin iglenilmesini teleb edir. Lakin bezi
hallarda bu qaydalar bezi sebeblarle elaqedar olaraq pozulur. Bele
sabeblardar biri bazi herflerin qedim ve mtiiasir dillerde miixtelif
gskilda anlaqrlmasr ile alaqedardrr. Digar sabeb sOderin mtlxtelif
dillerde miixtelif fonnada seslenmesi ile elaqedardr. Meselen
azxbaycan ve rus dillerinde <<trilobit>, <qraptoliu kimi saslanen
sdzler ingilis dilinda <<trilobayt>, <qreptolayt> kimi seslenir.
Saitlerin, samitlerin ve onlann birlegmelerinin taleffiiz
qaydalan aga[rdakr kimi timumils$irila bilar:
Herfler
Aa
Bb
Teleffrzti
Cc
ts, k
d
Dd
k
a
b
e
Herflor
Nn
Telsfftzli
Oo
Pp
o
p
Qq
Rr
k
Ss
S,Z
n
r
Ff
f
Gg
q
Tt
t
Hh
h
Uu
ii
I
Jj
v
k
I
m
Vv
Ww
Xx
Yy
u
v
ks
I
Zz
zrts
KK
LI
Mm
37
v
Telefftiziiziin bezi x0susiyyetlarini qeyd etnrek vacibdir. Oger
Cc herfi €, i, rL y herflerinin, ae, oe harf birlegmalerinin awalinde
yazrldrqda ts (Cephalopoda; Coelenterata), diger hallarda ise ch
herf birlagmesi istisna olmaqla k kimi (Tentaculites; Crania;
caucasika) seslenir. Qq
(Quinqueloculina);
iki sait
arasrnda ise z (rosa
roza), diger hallarda ise s (Spongia
spongia);
ks (Hexacoralla - Heksakodu); Zz a, o, i
saitlerinden ewel z (7-ona -zona) kimi seslanir. <<z> herfi adaten
latrnlagmrg yunan menqeli s6zlerde istifada olurur.
Sait herf birlagmaleri aga[rdakr kimi talaffiiz olunur: ae herf
birlagmesi e (phgeophyta feofita); au - au ve ya o (AUlopora-
)k -
-
- k
Ss
-
-
-
Aulopora; Montlivggltia - Montlivqltsiya) kimi; ei
ey
(Anthracongflo - Annakonrylo); eu - ey ve ya ea (Eurypterus Evripterus); ia, ja - ya (M!!gkov - My4qkov; Beljgev
Bely45rev); iu, ju - W Ouvavites - Yuvavites); oe a
(Cgelenterata -SQlenterata); ou - u ye ya W (Rggillier - RUIye)
kimi seslenir.
Samit herf birlagmaleri agalrdakr kimi tolaffilz olunur: ch - x
(ehaetetes - Xetetes); Ht - x (Ktratfin - Xalfin); ph - f
(Ampbidonta - Amfidonta); qu
h, (Ouinqueloculina
Kvinkvelokulina); rh - r (Rfurnchonella- Binxonella); sch * sx va
ya fl (Szodonta - $izodonta); sh - {; tch ve ya tsch - 9
(Batgbatocyathus - Bagatotsiatus); th
! (A4bopoda
Atgopoda); lu - lyu (Wdwigia- [gdviqia); zh - j (bnaev lmaev) kimi teleffiiz olunur. ch, ph, rh, th yunan mengeli
lahnlaqmrg sdzlerde istifade olunur.
38
II
HISSA
ONURGASI ZLARIN P ALE;OTfrOL O GiYASI
pRorozoA yARrMALaMi. inrioair,oR vo yA
ninHUcrynaliren
$runancapro/os
* ilk; zoa -heyvan)
Ibtidailera birhiiceyrali, adatan bir ve ya bir nega niiveden
ibaret protoplazmadan emalo gelmig mikroskopik orqanizmlar
aiddir. Qoxhtlceyreli orqanianlarin hticeyrelarinden faryli olaraq
birhiiceyrelilerin hUceyrelari serbest heyata uypunlagmrgdrr. Onlar
esas heyat funksiyalanru - maddeler mtibadilesini, herekati,
goxalmam yerine yetirir. Bu fizioloji funksiyalan hUceyrenin
orqanoid adlanan ayn-ayn satrelari tarefinden yerino yetirilir.
Orqanoidlerin faaliyyati protoplazma terefinden elaqalendirilir.
Ibtidailerin protoplazna va ntiveden ibarat badeni nazik
elasiki qabrqla <irttila ve ondan mehrum ola biler. Okser
birhticeyralilar daxili ve xarici skelete malikdir ve o, dayaq va
mtidafia funksiyalanm yerine yetirir. Uzvi ve mineral
maddslerdan ibaret skelet protoplazmannifuaz mahsulu olub, son
derace miixtelif formahdrr. Qazrntr hahnda mineral, gox nadir
hallarda ise iizvi skelet qalr.
ibtidailar cinsi ve qeyri-cinsi yolla goxalr, bezi qruplar cinsi
ve qeyri-cinsi naslin ndvbeleqmesi kimi mtirekkeb hoyat ddvrii
kegir. Cinsi yolla goxalmada erkak va diqi hiiceyralar amele gelir
vo onlann birlegmesinden yeni ferd yaranrr. Qeyri-cinsi
goxalmada b<illinme va goxalma yolu ile yeni orqanizmler yaram.
Miiasir ibtidailerin ekseriyyeti denizlerde (60%), az hissesi
qirin ve duzlu su hdvzelerinde (18%) maskunlagmrpdu, bezi
qruplar ise parazitler Q2%) hesab olunur.
Ibtidaiterin bedeninin orta Olgiisti 0,1-1,0 mm tegkil edir, en
kigiyinin diametri 2-4 mkm-dir. l,akin diametri 100 ve hetta 160
mm olan neheng formalar da rast galir. Ktilli miqdarda ibtidailerin
skeleti okean derinliklarine dtigarek mtixtelif (qlobigerin,
radiolari) liller emale gatirir. Bezi stixurlar - ehengdaglan,
opoklar ve radiolaritler, demek olar ki, tamamilo ibtidailerin
39
ehsngdagh ve ya silisiumlu skeletinden ibaretdir
qatrnhpa gata biler.
ve
bdyiik
Ibtidailarin 25-70 mine qeder dailaqrill ndvii mti,ayyen
edilmig ve hal-hazrrda teqriben bu miqdarda niiv0 yaqayr. On
qadim qahqlar kembri gOktint0larindan melumdur. $tbhs yoxdur
ki, ibtidailar kembriys qedar yaranmrglar, lakin skeleti olmadr[rna
gOre onlann qahqlan datra qedim stixurlarda saxlamlmamrgdrr.
Sistematika. Hal-hazlrda hareket orqanoidlerinin, ntive ve
protoplaamamn qurulugturdakr ferqlora g0re ibtidailer bir nege
tipa btiltintir: Sarcodina, Acantaria Mastigophora, Infusoria ve ya
Ciliophora. DaglaEmg halda Sarcodina (sa*odahlar) ve
Ciliophora ftirpikcikliler) tipinin numunaleri rast getir, lakin
ancaq sarkodahlar goxluq tr$kil edir va stixur amele getiren
heyvanlardrr.
Ibtidailerin geoloji tarixi firktiki olaraq sarkoda tipinin iki
foraminifera
radiolaria siniflerinin
ntlmayendalerinde izlenilir. Ibtidailerin diger tip ve sinifleri datra
qedim geoloji dOwlarde yaranmrgdrr, Iakin paleontoloji material
olmadrgna gOre bunun daqiqlegdirilmosi m0mktin deyil.
sinfinin
vo
SARCODINA TIPI. SARKODALILAR
(yunanca sars, sarcos
-
et; sarcodes - cismani)
Sarkodahlara mUxtelif formah ve quruluglu gox sayda
ibtidailer aiddir. Onlann protoplaznrasr adeien qabrqla OrtUltlr ve
mtiveqqeti gxmtrlar - yalang ayaqlar ve ya psevdopodiyalar
emala getirmek qabililyati vardr. Yalangr ayaqlar heraketi" qida
tutnalr, qaz mtibadilesini vs ifrazr temin edp Sarkodahlann
ekseriyyeti denizlerin bentos ve plankton orqanizrnleridir, ctizi
hissesi girin su hdvzalorinda maskunlaqmrgdrr.r-Sarkodahlar
mtlxtelif mikroskopik orqanizmlarla qidalamr, btltitur ibtidailer
kimi cinsi ve qeyri-cinsi yola goxalrrlar. i Sarcodina tipi 2 yanmtipa aynlrr: Rhizopoda ftdkayaqhlar),
Actionopoda (gtlaayaqhlar). Rhizopoda yanmtipine Foraminifera
va Amoebina, Actionopoda yanmtipina Radiolaria va Heliozoa
40
sinifleri aiddir. Foraminiferlar ve radiolariler daglagmrg gekilda
tez-tezrast gslir va mtihtlm geoloji ehemiyyote malikdir.
RHIZOPODA yARIMTlpt. KoIGYAQLILAR
K0kayaqhlar yanmtipine iki sinif aiddir: Foraminiferler va
amObler daimi beden va skelet formasr olmayan gdpaq amObler
(Amoebina)
bedeni sada birkamerah qabrq igsrisinds olan
qabrqh am0bler (Testacea)). Qabrq protein va karbohidraflardan
ibarat tia/i maddsdan teldindan emale gelmigdir. Oksar
ve
-
formalarda tektin milxtelif mineral hissecikleri, adetan xrda
kvarsh qum daneciklarini sementlagdirir. Bununla elaqsdar
olaraq, qabrq qumlu ve ya aqlyunitiv ancaq qabrqh am0bler
adlanr. Paleogen d0vr0nden baglayaraq gox nadir hallarda
dallaprg formalarda rast gelir.
Foreminifera sinfi. toraminiferlar
(latrnca foramen
-
delik, kanal; fero
-
dayrnaq)
'inoo
'd&fir.
Foraminiferler
esasen
kegiren orqanizmlerdir
Foraminiferlerin 20 000dan gox mitasir va nesli kesilmip n6v{t
malumdur. Daglagmrg halda esasen kembri dilvriturden baglayaraq
rast gelir.
Yumgaq badeninin qurulugu. Foraminiferlarin
protoplaznasr daxili - endoplazmaya ve va qabrqdan kenarda
yerlegen eltopla.anaya aynlu. Endoplazmada ntlva vardrr.
maddaler mtibadilesini
Ektoplazma ffiiilr,
yerine yetirir, qabrq ifraz edir. Foraminiferin hayat fealiyyeti
prosesinda endo-ve ektoplazmanrn hacmi xeyli darscede deyiga
biler. Ektoplazrna mtleyyen qeder ve ya tamamile endoplazmaya
gewile biler ve ya eksina, ektoplazmamn hecmi endoplazrnanrn
4t
hesabrna arta biler. Qoxalma prosesinin baglanmasmdan ewel
protoplazmamn hecminda xtisuson gtlclti deyigiklikler bag verir.
Foraminiferlenin psevdopodiyalan esasen qida tutma vo
haraket orqanoididir, bezi formalarda o, qabrfin yaradrlmasrnda
rol
oynayrr. $tibhe yoxdur ki, foraminiferlarin
psevdopodiyalanmn tenaffiis funksiyasr vardr va orqanizmin
mtihtim
etraf mtlhitden qaz miibadilesini heyata kegirir.
Skeletin qurulugu. Bazi primitiv formalar istisna olmaqla
btitttn foraminiferlar bir, iki ve ya bir nege kameradan ibar:at
qabrla malikdir. Qabrqlann akseriyyati protoplazrnamn ifrazat
mahsullanndan (mineral duzlar ve tizW madde - tektin) amela
gatmigdir, nadir hallarda sementlagmi$ qum materiallanndan
ibaretdir.
Tektinden ibarat qabrqlar qazrntr hahnda rast gehnir, bela ki,
o, mtiasir primitiv formalar 0gtin xarakterikdir. Qumlu qabrq
mtixtelif tarkibli (esason kvars), tektin, ahengdaEh, damirli va
nadir hallarda silisiumlu sementle berkimig qum daneciklarinden
taskil olunmugdur. Qox nadir hallarda tektinin dziiltin silisiumla
hopdurulmasr yolu ile amele delmig silisiumlu qabrqlar rast galir.
Foraminiferlerin ekseriyyeti kalsit ve araqonitdan ibarat ahengli
qabr[a malikdir. Qazrntr hahna kegmasi ile alaqedar olaraq bezen
qabrfirn yeniden kristallagmasr ve skeletin mineral hisselarinin
ovsz olunmasr baq verir.
Ohengli qabrlrn divarcrlrrun qurulugu
mtlxtelifdir.
Kristallann dlgtistins ve divarcrqda yerlagmesina gOra inca va
gObud deneli, radial-gtiah, ince layh va ya lifli qabrqlar aynlu.
Bundan baqqa, qabr[rn divarcr[r masamali va ya mesamesiz ola
bilar. Foraminiferlerin (foraminifer - foramen dagryan) bele
adlandueLnasrna sabab onlann eksariyyetinin qabrqlannda xuda
mesamelerin - foramenlarin olmasrdrr. Mesameler miixtalif
xarakterlidir: xrda ve ya it'., az ve ya qox saylt, sade ve ya
miirakkeb. Mesamalerin ekseriyyeti diametri 0,2-0,5 mkm olan
silindirik kanalcrqdrr.
42
Foraminiferlar qabr$rmn qtrulugunun haddan arhq
mtixtelifliyi ile fardenir. Foraminiferlerin qabr$r 3 tipe aynlr:
birkamerah, ikikarnerah, goxkameralt.
Birkamerah qabrqlar sn sada qurutuga malikdir. Onlann
arasrnda qeyridtizgiln ve diizgtin qabrqh formalar rast galir (pkil
4, l-7). Qeyridttzgfln birkamerah qabrq qumlu skeleti olan
primitiv forarniniferler tlgiln xarakterikdir (gekil 4,1'3). Dltzgfin *
kilre$ekilli, oval, kolba va borucuq gekilli, spiralvari sarumr$
birkamerah qabrqlar dahatez-tez rast gelir (;skil 4,4'7).
Ikikamerah qabrglarda (gekil 4, 8-l l) baqlan$c kamera k{lre
ve ya oval formahdrr. Birinci kameradan arakssme ile aynlan
ikinci kamera spiral, yumaq gekilli, bonrcuq ve s. formah ola
biler.
Qoxkarnerah qabrqlar daha genig yayrlmrgdrr. Bir-birinden
arakasmalsrle - septalarla aynlmrg goxsaylr karneralar Oz arasrnda
apertura adlanan iri degiklerle birlegmigdir. Qoxkamerah qabrqlar
qnruluguna gdre bir nega tipa bdlilntlr: birsrah, yumaq iekilti,
spiralvari ve tsiklik.
Bklzflalrlt
1
+xV,B
&rua
2
RnEmnln. t.ahrrldE
a.Mh,
t.[9.8
Otulh.
hdkrm.rd
Io,
6.MyipM
7
fril!$h
t(enqF
I Hy@nh.
''
e&h.dq4
ffitsEM
ro
Tudut
tl&@ftph
Soxfrmrah
Qtl
f 'aB
iaT&ld
f,-}
cft-3
qJrv
ASgiil
'/q.,
;ta
E
ta*flldm
I
21
Ed6ril
16&t
z.Cffir
tTwE
1gffia
r8tugffi
@E $
A.Offib.
XrEllw.
Z.k
cffr.
$akil 4. Foraminiferlarin qabr$nrn qurulug tiplori
Birsrah qabrqlar gox sade quruluga malikdir,
onlann
(gekil
(gekil
ya
4,
eyilmip
13)
sra
4, 12) ve
kameralan dtia<etli
emele gatirir.
43
Ytunaq gakilli qabrqlar qeyri-dtiagtin ve diizgtin formah ola
biler. Qeyri-dtizgiin yumaq qakilli qabrqlar qunrluquna g<ire an
primitivdir, Onlar sar[rlann bir nege istiqametde nizamsz
sanlmasr naticasinda emele golmigdir. Diizgtin yumaq pkilli
qabrqlar yanm sarprdan ibarst kameralardan tagkil olunmuqdur
(Sekil 4, 16). Bu qabrqlann sanlma oxu qabrq bdyiidtlkca 6z
istiqarnetini qayunauy[un qekilde deyigir.
Spiral formah qabrqlar daha genig yayrlmrgdrr. Onlann
arasrnda spiral-m0stevi, spiral-konus ve spiral-vint OurEu)
formalar aynlrr.
' Spiral-miistevi qabrqlar iki tarefli simmetrikdir, sanlma oxu
simmetriya mUstevisine perpendikulyar yerlegmiqdir. Bu qabrqlar
adaten bir nege sarfirdan arnela galmi$ir, bozan bir sar$dan
ibarat formalar rast gelir (gekil 4,'22), Disk (qekil 4, 17), ktire
(gakil 4, 18) va mileoxgar (qekil 4, 19) formah qabrqlar aynlrr.
Btttin sar$rlan xaricden mtigatrida oltrna bilan qabrqlar evolyut
qahq, har bir sonrakr sarEr yanlardan ewelki sar[rru drten
qabrqlar ise involyut qabrq adlamr.
Spiral-konus formah qabrqlar tamamile qeyri-simmetrik olub,
ilbiz qabrf qeklinde qurulmu$ur (qekil 4, 20,21).
Birsuah (gakil 4, l4), tigsrrah (pkil 4, l5), d6rdsuah ve
begsuah spiral-vint gekilli qabrqlar da m6vcuddur. Bele qabrqlann
uzunluSu enindan bdyukdiir.
Konsentrik daireler tura yerlagmig tsiklik qabrqlar nisbeten
nadir hallarda rast galir. Onlann arasmda kameralan bir
mtistevide yerlegen sada tsiklik (qekil 4, 23) formalar aynlu.
Konsenkik ekvatorial kameralar yan kameralann bir nege qatr ile
Ortiilmtlqdtlr (gakil 4, 24).
Foraminiferlerin qabr$rmn daxili boqlugu xarici miihitla
a$tzlur. (aperturamn) - sonuncu kamerada yerlegsn sade va ya
mttrakkeb deliyin k6mayi ile elaqedardrr. Sade a$rzbir, mUrekkeb
agz isa bir nega kameradan ibaretdir.
Sade a$z miixtelif - dairevi, oval, yanq, oraq, a[ac, qtia, xag
vo s. formalardadrr. Mtirekkeb aprz daha gox bir sra kigik
degiklerden ibaret oleyobenzar formahdrr. Bezi foraminiferlande
44
qabrSp agzrrun kenannda xtisusi dig l<ivheciyi (ve ya sade diq)
bitir ve ontogenez prosesinde mtirekkeblagir. Dig liivheciyina
aptzdan guan psevdopodiyalann oturacapr birleqir. A[rzetrafi
hissede qabrlrn diEler davamhh[rnr artrr.
QabrS-rn mtixtelif elementlarini kesib kegsn kanallar
sisteminin mOvcudlu[u en yiiksek dereceda teqakktil tapmr$
foraminiferlarin xtisusiyyetidir. Bu sistem bir, nadir hallarda iki
spiral kanaldan ibaret olub, onlardan septa arasl kanallar
gaxalenir. Kanallar sistemi qabr[rn sargrlannda mtirakkeb
gaxelenmig pebeke emele getirir.
. Ohengli, spiral getilli formalann sethinds septalann qabr$rn
xarici divmcrgr ile birlegiyi yerlerda septa tikigleri miigahide
olunur. Bu tiki$ler darinlegmig ve ya qabanq, formasrna g6rs ise
diiz, radial, oraqgekilli, meandr gekilli va hetta torgekilli ola biler.
Bu tikiglarden bagqa, bir gox ehang skeletli foraminiferlerda
ndvlerin teyin edilmosi tigiin bdyiik ahemiyyeti olan mflxAlif
forma ve Olgiilti kil, grxrntrlar, qabarcrqlar, qabrr[acrqlar, delikler
va diger struktur elementlor mrigahida olunur. Olave struttur
elementler qabr[rn sethini mtiayyen qeder ve ya tamamile 6rta
biler. Bezi foraminiferlerde daxili elave skelet ttirameleri inkiqaf
edir. Olave skelet tdramalori adr altrnda qabrSrn divarlan, septalar
kimi tesvir olunmayan vo skeletin esas hissalari hesab olunmayan
skulptur amelegelmelsr nazerde tutulur. Olave skelet gtibhesiz
qabr[rn inkigafi prosesinde asas skeletden bir qeder gec yarailr.
Bunlar itmumiyyetle qabr[rn bakimasi tigtin vasitedir.
Qabrgrun dlgiilerine gdre xrrda (0,5-1,0 mm-e qedar) ve iri
(1,0 mrn-dan b6ytik) foraminiferlare bdlilniir. Xrrda
foraminiferler arasmda plankton ve bentos formalar aynlr, iri
dlg0ltilsr ise bentosa aiddir. iri foraminiferlerin mfirekkeb ehengli
skeleti vardu ve onlar yUksak teqakkfil tapmrq qruplara aiddir.
Qoxahnasr ve inkigafi. Foraminiferlor cinsi ve qeyri-cinsi
nasillarin nOvbelegmasi (generasiya) ile seciyyelenan mtirekkeb
hayat tsiklura malik orqanizmlerdir. Qefrn-cinsi goxaLnada ana
hticeyranin boltinmasi va sonradan yeni ferdlerin inkigaf etdiyi
embrionlann amale gelmasi bag verir. Cinsi goxalmada cinsi
45
-
vs qogalagaraq
yeni ferdlar emele getirir (gekil 5). Bunun nsticesi qabrfirn
Ozllnamaxsus dimorfizrnidir, yeni eygi bir foraminifer nOv{tnde
bir gox thnumi cizgiler olan, lakin bir-birinden tilgtllerina ve
baglanlrc kameralann hosmine gdra farqlenon qabrqlann
mdvcudlu$udur. Cinsi goxalma prosesinda kigik baglanErc
elementler
kameraya
zoosporlar (qamefler) emele gelir
- mikrosfere malik nisbeten bdyiik OlgUlU qabrq,emale
gelir. Qeyri-cinsi goxalma prosesinde kigik ttlgulu, lakin iri
baglange kameraya - meqasfep malik qabrq yararur. Birinci
generasiya milaosferik, ikinci ise meqasferidir. Qabr$rn
dimorfiznri iri forarniniferlerde daha gox narllre garpr. Misal
olaraq, foraminiferlar arasmda en iri qabllr olan ve Arahq
detrizinin eosen g0ktlnttilarinda rast gelen nummulti
- Nummulites
millecaput ndvttnti gdstarmek olar. Bu n0vtln mikrosferik
generasiyasr 120-160 mm-e gatu, eyni zamanda meqasferik kimi
diameti 5-7 mm-dir, yeni, 20-22 defe azdr. Bozi foraminiferterde
heyat tsikh daha mtlrekkeb yolla baq verir, neticsde qabrgn
trimorfizmi - iki meqasferik vs bir mikrosferik generasiyamn
igtirah ba9 verir.
Q
eyri -clnsl
goxalma
,@{@- 6l
Eb?lonlern anal.
gtlm.3l
@
\I
likrotlcrr
@U
Zoospoilarln
qowln!rt
IlrIotLtlkg.n.r.3lye
\
@--e,
M.ga3t m
iLgilLdt
gona?ulyg
(A)
gYr,
;fi(
Clnsl f oxalma
$akil 5. Nummulites cinsi timsahnda foraminiferlerds qabl[rn
dimorflrani ve nesillerin ndvbelegmesi sxemi
46
Foraminiferlerde dimorfizm hadisesi XIX asrin sonlaflnda
kagf olunmuqdu. Bu vaxta qedar her iki generasiya mfixtelif nOv
adlan ile iqare olunmuq ve mtixtolif ndv hesab edilmigdir. Bu ise
anlagrlmazhfa getirir. Foraminiferlerde dimorfi zmin ciyronilmssi
hal-hazrrda da davam edir. Mtixtelif foraminifer qruplannda
mtixtelif ndvlerin generasiyasmm mtiayyen edilmasinin ndvlerin
ancaq dtizg0n adlandrnlmasr iigtin deyil, hom da forarniniferlar
arasmda qohumluq elaqelerinin ve mengayinin dyrenilmesi Ugtin
b6y[k ehamiyyeti vardr.
Sistematikasr. Qazrntr hahnda mtioyyen edilmig
foraminiferlerin tesnifatrnda esas meyar onlann qabr[rmn
quruluEudur.
Primitiv formalara tektin ve ya qumlu divarcr[a malik qabrqh
foraminiferler aiddir. Mesameli ehangli divarcrqlar daha yUksek
derecode inkigaf etnig formalarda rast gelir. On primitiv
formalann qabrfr qeyn-dtizgiin quruluqlu va ya birkamerahdr.
Sade kamerah formalarm kameralan tOrsma kameracrqlara
bdltinen formalardan datra primitivdir. Kameralann saylrun
goxalmasr, elave skelet tdremelerinin ve x0susen, kanallar
sisteminin inki$afi an yiiksek inkigaf elametini gdstarir.
Hal-hazuda Foraminifera sinfi 14 dasteya bdltiniir. Onlardan 6
agaprda tesvir olunmupdur.
Astrothizida destesi - astrorizidler. Qabrq adetan bir ve ya iki
kamerah, miixtelif formahdrr (ktire qakilli, diskvari, yanmsferik,
ulduzgokilli, borucuqvari, agacAakilli). Bezan baglanfrc karnera
aynlrr've ya goxkameratrhq bu[umlarla qeyd olunur. A[zrrun sayr
bir, iki ve ya goxdur, bezan afizr yoxdur. Divarcr[r qum torkiblidir
(aqlyunitla$mi;), tektin ve ya mineral sementlidir, ve ya yad
hissaciklerden taqkil olunmuqdur, ahenglidir. Astrorizidler
foraminiferlarin an qadim ve on primitiv quruluga malik qazmtr
hahnda tapilan destalerine aiddir. Kembriden mtasir d6vre qeder
yagamrgdn. Niimayendesi: Hyperammina cinsi (erken paleozoy)
(qekil 6, l).
Textulariida destesi
tekstulariidler. Oturaq heyat terzi
kegiren va serbest ya$ayan formalardir. eabrq goxkamerahdr,
-
47
adaten kameralar iki srada yerlegmigdir, erken inkigaf ddwtinde
tazen spiral-mtistevi, gec merhelesinde ise bir srrahdr. Qabrlrn
a[zr sade ve ya mtkekkebdir. Divarcrgr aqlyunitleqmig, bii gox
hallarda ehengliilir. Niimayand asi: Textulana cinsi (yura-mitasir)
(pkil 6,2u2b).
a,
zlb
Gb
Cc
(l),
Textulariida (2),
$ekil 6. Foraninifera yanmsinfi. Astrorhizida
Ndosariida (3-4), Rotaliida (5-6) dasteleri
Nodosariida destesi - nodozariidler. Qabrq ehenglidir, ince
mesamelidir, adetan mitxtelif formalt, goxkamerahdr: bir sralt,
dtlz ve ya qdvsvari eyilmip, spiral-mlistavi, spiral-vint ve ya
qeyridltzgitn formahdr (oturaq heyat teui kegirenlerde). Primitiv
formatarda qabr$rn apr dairevi, inkigaf etnig formalarda isa gtiah
ve ya dairevidir. Divarcrq radial yerlegmig kalsit kristallanndan
tagkil olunmugdur. Heraketcil bentosdur, nadir hallarda ottraq
heyat tarzi kegirir. Silurdan milasir dOwa qader Ya$aYr,lakin yura
ve erken tebagirde daha gsnb yayrlmryrhr. Ntimayendelari:
Nodosoria cinsi (perm-mtiasir) (pkil 6, 3), l,enticulina cmsi
(trias-muasir) (pkil 6, 4a, 4b).
48
tr-
(
,ffi
1
2
34
$ekil 7. Fuanlinidlarh qabr[rnrn divarlarmrn qurulug tipleri
1 -birtabeqeli; 2-tlgtebeqell; 3-ddrdtabeqsli; 4-ikitebeqeli
!rkCar
(arakesmCe0
BerpuilaI
$akil S.Forami n ifera yarrmsinfi . Fusulinida ( I -2) va Nummul itida (3 4)
destsleri. yk-yan kamera; qAranula; k-kameralar; s-septalar; sy-spirat
yastrq; sx-septa xeti; sz-spiral rcls4; st-siitun; mk-merkezi kamera; ekekvatorial kameralar
49
Fusulinida dastssi fuzulunidlsr. eabrq goxkamerahdrr,
spiral-miistevi, adetan involyut, diskvari, mil ve ya kiireqekillidir,
masameli bir ve ya goxtebsqeli divarcrqdan ibaretdir, eheng
tarkiblidir (pekil 7). Primitiv formalar bir tebaqeden ibaret sade
quruluqlu divarcrpa malikdir. On y0ksek derecede inki$af etmig
fuzulinidler dOrd tobeqali mtirakkeb divarcrfa malikdir. eabrq
arakekesmelerle - septalarla gox sayda kameralara bOliinmtisdtir.
Septalar bir gox fuzulinidlerde alt hissade qm$lq smele getirir.
Septalann oturacaqlannda bir vo ya bir nega a[rz deliyi vardr.
Daha gox inkigaf etmig fuzulinidlsrda yastrq, sxilma ve qmgrq
geklindo slave skelet klremeleri mtgahide olunur. eabrgn
qurulugunda qeyd olunan elementler gaffaf gliflerde Oyranilir, bela
ki, onlar qabrlrn sethinds gdriinmtir. Karbon-perm dOvrlerinda
yagamrgdu. Nttmayandelei: Fusulinella cinsi (orta karbon-erkan
perm) (pkil 8, l), Sclwagerina cinsi (erkan perm) (gekil 8,2),
Triticites cinsi (gec karbon-perm).
Rotaliifu
destesi
rotaliidler. Qabrq ehang tsrkiblidir,
goxkamerahdr, adaton spiral-konus gekillidir. Kaureralar birbirinden sade va ya ikiqat septa ile ayntmrgdrr, yflksak inkigaf
etnig formalarda kameralar tiireme kameracrqlara b0ltinUr. AEn
formasrna ve vaziyyetina gdra mtixtelif olub, sonuncu kamerada
yerlegir, bezen ise yoxdur. Ali rotaliidler milrakksb dadli kanallar
sistemine malikdir. Bir gox hallarda qabrprn sathinda qabu[4
qabarcrq, tikan geklinde elave skelet tciremeleri mUgahida olunur.
Rotaliidlgrin ekseriyyeti planktona aiddir. Onlar damz sulannda
asrh veziyyatde yaqama[a uy[unlaSmrgdr ve buna gdre da onlann
kameralan hiragekilli forma almrgdr (pkil 5, 5a-v). Gec triasdan
mtlasir ddwe qeder yagayr. Ntimayendelari: Globtgerina (ytuamilasir) (gekil 6, 5a-v), Steblus (miosen-mtiasir) (pkil 6, 6a-c)
cinsleri.
Nummulitida destesi - nummulitidler. Qabrq ehong terkiblidir,
goxkameralrdu, spiral-mtistevi ve ya tsiklik formahdr, bir 9ox
hallarda iri tllgtlltidilr (adeten 3-10 mm, bazan 120-160 mm). Bir
9ox sar[rlardan ibaret qabrq disk ve ya merciys benzar fomrahdrr,
septalarla gox sayda kameralara b6l0ntir. Qabrfrn divarcr[r
50
mesamelidir, lakin septalar ve elavo skelet tdramelari mesameli
deyildir. Qabrsrn sathi radial, eyri, yanq ve ya qabrr[acrq goklinde
meandrabelnz;lr ve ya tor gekilli septal xetlerle drtiilmtigditr, bezan
isa qabarcrqlar inkipaf etmigdir. Nummulitlarin qabrfr aydrn ifads
olunan dimorfizrne malikdir (pkil 5). Nummulitidlar dastasi bir
nege aileye aynlrr. Onlann arasrnda spiral geklinda sanlmrg
qabrqh nummulitler ve tsiklik sar[rlan olan orbitoidler datra
ehemiyyetlidir. Gec taba.girden milasir ddvre qeder yagayrrlar.
Nthnayendalei: Numrnulite s (paleogen) (Sekil 8, 3), Disc ocyclina
(paleogen, eosen) (gekil 8,4) cinslari.
Heyat tetzi. Foraminiferler normal duzlu danizlerde
meskunlagmrgdrr, gox nadir hallarda qeyri-normal dtrzlu su
hdvzelerinde ve girin sularda rast gelir. Mirasir danizlerin faunasr
arasrnda, xtlsusen trspik va subfropik qurgaqlann planktonunda
onlar mtlhtim rol oynayr. Plankton foraminiferler daniz suyunun
aFasen tist qatlannda (0-200 m) maskunlagmrgdrr, lakin 1000 mqeder darinliklerde da rast gelir. Planktori foraminiferlerin
qabrqlan okean dibina dtigerek, 4000 m-e qedar derinliklerde
mtixtelif iizvi lillerin emele gelmasinde igtirak edir. Daha agag
derinliklerdo foraminiferlerin eheng tsrkibli qabrqlan agagr
temperattr ve y0ksek tezyrq geraitinde deniz suyunda hell oltr.
Mtlasir plankton foraminiferlerin yaylmasmda temFeratur esas
amil hesab olunur. gtibhasiz, qedim geoloji
epoxalarda
foramiferlorin yayrlmasrna temperatur kifayet qeder tasir
g0stermi$ir.
Deniz
ve okeanlann mtiasir
bentosunda foramiferlerin
ehamiyyeti b0y0kdtir. Bentos heyat tarzi kejiren foramiferlerin
yayrlmasrnda derinlik amili va deniz suyunun onunla srx elaqedar
olan temperaturu xeyli darecade rol oynayr. Subtropik ve tropik
denizlerde darinlik ilzre bentos forasriferlsrin yayrlmasrnda
zonalhq daha giiclti tesir gdsterir. Bu, derinliye doEru
temperaturun xeyli deracede deyigmesi ile izah olunur. Mtiasir
bentos orqanizrnlsr oturaq va siiriinen heyat terzi kegirirler. Onlar
psevdopodiyalann ktimeyi ile yosunlara va ya denizin dibindaki
miixtelif cisimlars yaprsr va ya asta-asta herekat edir. Mtiasir
5l
gOkttntu emelegalmeda bentos foraminiferlerin rolu b0yiik
deyildir, Nadir hallarda tropik denizlerin rif fasiyalannda onlar
mercanlarla, ahengli yoSunlar ve diger orqaniznlerle eyni
darecede stixur emsla getiren orqanizrnler hesab olunur.
Foraminiferlerin nezerden kegirilen 6 destasi arasrnda
plankton va bentos formalar melumdur. Fuzulinidler mtlhitin
dibinde bentos heyat terzi kegirmiplar, nadir formalan ise
planktona aiddir. Karbon ve penn d0wlerinde deniz va okeanlann.
sahillerinin geniqliklerinde msskunlaqmrglar. Rotalidlerin
ekseriyyati ise eksine, planktona aiddir, lakin onlann arasrnda da
mtixtelif .hereketcil bentos ve yapr$mr$ heyat tarui kegiren
formalar vardrr. iri foraminiferler-nummulitidler bentosa aiddir.
Onlar dontz ve okeanlann dtayu satralerinda genig yayrhmgdr.
Astorizid, teksiiil.arid
ve
nodozarid dastelarinin xrda
foraminiferleri de bentos formalara aiddir.
Foraminiferlerin inkigaf tarixi ve geoloji ehemiyyeti.
Foraminiferler' kembriden baglayaraq b[tiin sistemlerlerin
gdklint0lerinde rast gelir. Erkon paleozoyda (kembri, ordovik,
silur) onlar primitiv birkamerah qumlu ve ehengli formalarla
temsil olunmugdur. Stixur emelegalmede onlann rolu ctizidir ve
statiqrafik ehamiyyeti yoxdur. Gec paleozoyda (devorq karbon,
perm) foraminiferlsrin m0xtalifliyi miigahide olunur, karbon ve
permde qabr[r bezen qahn ehang qatrndan tepkil olgnmgg
fuzulinidler tisttinlUk tsgkil edir. Avstraliya ve Antarktida istisna
olmaqla diger kontinentlerda fuzulina ahengdaplan geni$
yayrlmrgdrr. Karbon va penn ddwleri iigiin fuzulinidlar rehber
fauna hesab olunur. Mezozoydaqurrlu ve xtisusen ehangli skelete
malik goxkamerah formalar genig yayrlrm$r. Onlann arasrnda
rotalidlarin milayyan darecede ehamiyysti vardu. Triasrn sonunda
yaranan rotalidler tsbagirds ve x{lsusen kaynozoyda genig
yayrlmrydrr. Plankton heyat terzi kegiren rotalidlar gec tebagir
epoxasrnda esas terkib hissesinin bitki planktonu qahqlankokkolitoforidlerden ibaret yut tebaqiri qatlanmn emele
gelmesinde iqtirak etmigler. Qlobigerin adlanan liller hal-hazuda
da okean dibiqda toplamr. Paleogen dovrtinda siixur emele gatiren
52
orqanizrler nummulitidler olmuglar. Ya:rgr tikinti materiah hesab
olunan nurnmulit ehengdagr tebeqelari onlann skeletindan teqkil
olunmuqdur. Misir piramidalan nummulit ehengdagr bloklanndan
teqkil olunmugdur, Qara deniz sahillarindeki Baxgasaray,
Sevastopol ve Simferopol gaharlarinde bir gox evlar bu
materialdan tikilmigdir.
Yer sethinin bdytik erazilerinde gdkme stixurlann yagrru tayin
ve miiqayisa (korrelyasiya) etmek Ogtin foraminiferlerin b0ytik
ahamiyyeti vardr. Fuzulinidler, rotalidler ve nummulitidler en
mtihiim rehber formalardrr. Tanan daxilinda tez deyigmesi, genig
colpafi makanda yaytlmasr, qabrqlanrun yax$r sar<lamlmasr,
stixtrlann terkibinde ktitlevi gakildo rast gelmasi bu destolsrin
niimayendelerinin karbon ve permin (fizulinidlsr), tebaqir,
paleogen ve neogenin (rotalidler), paleogenin (nummulitidler)
deqiq stratiqrafik btilgtilerinin hazrrlanmasmda bdyiik rolr vardr.
Onlar, hal-hazrrkr ddwde de qeyd olunan sistemlerin zonal
stratiqrafik sxemlarinin iqlenilmasi figtin rshber qahqlar hesab
olunur.
Radiolaria sinli. Radiolariler
(latrnca radiolus
-
guacrq)
Radiolarilere mikroskopik Olgiilt (40-50 mkm-den I mm-e
qader) silisium skeletli deruz sarkodahlan aiddir. Osasen
protoplazmam iki esas qata b0len tizvi maddaden ibaret msrkezi
deliyi olan plankton formalardrr. Radiolariler xiisusen tropik
danizlerde hadden artrq m0xtalifliyi ila farqlenirlar. Radiolarilerin
7000-den gox n0vii vardr, onlardan taqriban 1000 daglagmrg
formalardrr.
Slcelet qurulugu. Radiolarilerin adeten ktire gekilli ve ya
ulduz formah, bezen qtille ve glem (debilqe) geklinde mtlrekkeb
quruluga malik qabr[r vardr. Ktire gekilli formalar bir-birine
siiykenmig bir nege qebekali kilrelerdaru ulduzlar formahlar ise bir
markezden grxafl radial iyneciklarden-spikullardan tegkil
olunmugdur. Radiolarilerin mtlrekkeb ve mtixtelif formafu skeleti
53
protoplazma tigtin dayaq roluru oynayu ve canhrun gdvdesina
mBeyyen forma verir. Lakin radiolarilerin skeletinin baqhca
ehemiyyeti passiv - planlton tizrneys uypunlagmasrndan ibaretdir.
Psevdopodiyalarla birlikda qabrqdan miixtelif istiqametlerde
glxan gox sayh iyneler doniz suyu qatlannda canlmm ssrbest
gekilds qalmasrna kdmek edir. Radiolarilerin skeleti mdhkemliyi
ile ferqlenir ve daqlagmrg halda yaxgr qalrr. Oksariyyeti silisiumlu
skeleta malikdir. Daglagmrg halda ancaq silisiumlu skeleti olan
radiolariler qalrr.
Shtematikasr. Skeletinin ve' msrkezi delilnin qunrlug
xtlswiyyetlarina gOra Radiolaria sinfi
dasteye bOltintir.
DaSlapry halda onlardan ancaq Spumellarta (pkil 9, a) va
Nasselloria (qekil9, b, c) dostenin ntimayendeleri rast galir.
5
c
b
a
$ekil
9
.
Rad i ol ar ia y arwrsmfr.
Hayat te*zi. Btitiin radiolariler normal dudu denizlerin
miixtalif derinliklerinde ya$ayan plankton orqanizmlerdir.
Radiolarilarin ekseriyyati isti su hdvzalerinde meskunlagrr,
mtilayim vo soyuq sularda onlann sayl keskin azafu. Bu
sabsMen, radiolarilerin skeletlarinin ktitlovi yrgrnlanna Sakit,
Hind ve Atlantik okeanlanmn ,Lncaq tropik ayalatlerinde dib
gOkiintiilerinde rast gelir. Bu gdktinttilar 4000 m-den btiyiik
54
darinliklerde yayrlmrg radiolari lillerinin tarkibino daxildir. Bu
dorinliklerde foraminiferlarin qabrqlan saxlamlmrr. Dayazhq
gdktlnttilorinda foraminiferlerle qangmasl ve sontmculann
tistiinltik tsqkil etmasi ile alaqadar olaraq radiolariler mtihiim rol
oynarrur.
Geoloji ohemiyyeti. Radiolariler kembriden baglayaraq bUttin
sistemlerlerin g0ktintiilerinde melumdur (sahih tapmtrlar hetta
rifeyda mtiayyan olunur). Paleozoyda, xtisusen ordovik, silur ve
devonda kitegakilli spumellyariler genig yayrlmrgdrr. tlk
nasselyarilar devonda emela gslmig, mezozoyda isa
spumellarilerla eyni dereceda inkigaf tapmr$rr. Kaynozoyda,
xtisusen eosen ve miosende mtirekkeb skelet quruluglu miixtalif
formalar genig yayrlmrgdrr. Qedim geoloji epoxalarda radiolariler
mtlxtelif silisiumlu stixurlann-radiolaritlsrin, opokurl
diatomitlerin emele galmesinde iqtirak etmi$ir, bezan
fosforitlerin baz;- ndvlarinde rast galir, vulkan tuflannrn,
silisitrrrlu gillerin, ehengdaqlannrn terkibinda igtirak edir. Lakin
foraminiferlars nisbeten onlann stixur emelegelmede rolu azdrv.
Foraminiferlere nisbetan radiolarilerin geolo giyafu, rolu xeyli
azdr. Bu, onlann daglagmrg n0vlarinin saylrun az olmasr, geoloji
epoxalar arzinde az deyigmesi va xeyli zaif Oyranilmesi ile
elaqedardrr.
METAZOA yARrMALOrvf, . qOXHtTCEYROLiLOR
(yunanca meta- arasrnd4 sonra; zoa - heyvan)
Birhtlceyreli ibtidai orqanizmlerden
ferqli
olaraq
goxhticeyralilerin bedeni miixtalif toxuma ve orqanlar emole
getiren hticeyrelerdan ve hriceyradaxili maddeden ibaretdir.
Toxumalar arasrnda epitel, birlegdiricir Qan, azeLe, sinir
toxumalan aynlrr. Orqanlar toxumalar kompleksindan ibaretdir.
Onlar 6z fsaliyyyetina gOre bir-biri ile elaqadardrr. Hereket,
haan, tanefftls, qan ddvram, ifraz va goxalma orqanlan vardr.
Biltiin orqanlarrn faaliyyeti sinir ve qan-damar sistemleri
terefindan elaqalendirilir ve tenzimlenir. Qoxhiiceyrelilerin
55
eksariyyeti cinsi yolla
goxalrlar,
bazilerinde
(bapusaprbogluqlular) ise cinsi ve qeyri-cinsi neslin ndvbelegmesi
miigahide olunur.
Qoxhilceyreli oryanizmlor
goxhiiceyreliler va
iki
qrupa b6liintir: ibtidai
ali goxhticeyrelilar.
PARAZOA.
isrlUAi 9OXr$CEYRALILOR
(yunanca para - yanmda; zoa- heyvan)
Ibtidai goxhil,ceyrelilars siingerler, ameosiatlar, eyni zamanda
quruluguna gdra onlara yilcn, nasli kasihniq va sisternatik
veziyyeti helelik tam mtioyyen edilmamig orqaniamler aiddir.
tUtiaai goxhtceyrelilerin badeni toxuma ve orqanlara aynlmamrq
hilceyrelardsn ibaretdir. Osl sinir sistemi yoxdur, embrional
inkigafi diger goxhticeyrolilarin embrional inkigafindan farqlenir.
SPONGIATA TIPI. SIEIGORLOR
(yunanca spongos
-
stlnger)
Bu tipe esl toxwnalan ve ayn-ayn orqanlan olmayan
en
primitiv goxhiiceyroli orqanizrler aiddir. Sttngerler su mtlhitinde,
esasen deniderda koloniya va bir-birindan ayn halda yaprsml$
heyat terzi kegiren orqanizmlordir. Daglagnug halda kembriden
baglayaraq b$tiin sistemlerde rast golir.
Yumgaq bedeninin qurulugu. Siingerlerin mtixtelii bir gox
hallarda bir nege mm-den 2 m-e va datra b6yUk dlgtiye malik
qeyri-m&oyyan - kisagekilli, qedehvari, k0regekilli, atacaoxgar,
kolabenzer ve s. formah beden qurulugu vardrr. Har bir ferdin
bedeni xmici 6rt0k hiiceyrelerinden - dermasitlarden ve da:rili
qamgrlardan - xoanositlarden tegkil olunmugdur. Onlann arasrnda
xUsusi hticeyreler tarefinden ifraz olunan ve stingerin gOvdasinin
esa$il tegkil edan helrnegik madda mezoqleya vardu.
Mezoqleyaya skeleti amele getiren ulduz gekilli htlceyreler,
mtlxtelif funksiyalan (hezm, ifraz, goxalma) yerine yetiren
hticeyrelar-amObositler ve arxeositler batnrgdrr. Oksigenle ve
56
mikroorqanizrnlerla doymug su mesamelerden stingorin bedenine
kegir ve kanallar sisteminden kegmekle bogluta daxil olur.
Qamgilann ritnik hereketi ile suyun fasilesiz cerayan bag verir.
Su va maddelar mtlbadilesi mehsullan canlrrun bedeninin yuxan
hissasindeki bir ve ya bir nege iri degiklerden grxrr.
ffi
nhc
&-askon,
$okil 10. Stlngerlarin iniqasiya sisterni.
bsikon, c-leykon. Oxlarla su cereyanlmn istiqamati
gdstsrilmigdir.
BUtUn siturgerlerin mtih{lm x0susiyyeti onlarda qidanrn
gatdrnlmas\ q1uzmtibadilesi va iftaz Ogtln irriqasiya sistemi emale
getiren kanallar sisteminin, boqltqlafln ve kameralann mOvcud
olmasrdrr. Qurulugundan asrh olaraq stingarlerin irriqasiya sistemi
tlg tipe aynlr: askonoid, sikonoid va leykonoid (gekil l0). Askon
tipi sn primitiv olub, bazi yagh siingerlerde rast gelir, bazilsrinde
ise qamgr h0ceyralari bagdan-baga daldli boglupu Ortiir. Askonun
primitiv merhelesini siirfedensonrakr inki$af ddwitndaki
ontogenez prosesinde b0tiln stlngerlar kegir. Sikon tipi derinlikde
57
qamgl hticeyraleri ila <irttilmiig xtisusi kameralar ve ya bogluq
emele getiren qmsrq divarcrfla malikdir. Leykon tip daha
milrekkeb quruluga' malikdir. G6vdasinin divarcrqlan xeyli
qalurdrr, qamgrh girde kameralar stingarin bedeninin daxilinda
yerlegir ve Otiiriicii kanallar sisteminin k<imeyi ila daxili boqluqla
elaqadardu. Bir gox siingerin leykonoid tipli irriqasiya sistemi
vardr. On miirakkeb kanallar sistemi koloniya hayat torzi kegiran
songerlarde m0gahids olunur.
\
_xr
2
[.
il
{
3
1
ffi
4
5
>f.'+#H
{s?Z
)r
ll,,
Y
12
11
$ekil I1. $i.ingarlerin spikullan
I-2 - ahengli sttngarlerin spikullan: 1-qefes (faretron) skelet;
2-tigoxlu spikullar; 3-13 - silisiumlu stingarlerin spikullan: 3-E
mikrosklerlar; 9+orgekilli (diktional) skelet; 10, 11, 13 - makro-
-
sklerler; l2-bag(litistid) skelet
Skeletinin qurulugu. Stbrgerlarin mezoqleyada
yerlegen
skeleti onun yumgaq bedenini dik sorlayrr ve ona bu va ya diger
forma verir. Terkibina gdra stingarlerin skeleti ilzvi ve ya mineral
ola "biler, tJzvi (buynuz) skelet sponqoblastlar adlanan xtisusi
hiiceyrelar torafindan ifraz olunan ztilal maddeden - sponginden
ibarat elastiki buynuz life malikdir. Mineral skelet ehsngli ve ya
silisiurnlu tarkibe malik ayn-ayn iyneciklarden spikullardan
ibaretdir. Daglaqmrg halda mineral skeleti olan stingarlsrin
qahqlan rast gelir. Siingerlerin tesnifatrnda skeletin terkibi ve
-
58
qurulu$u mtihiim diaqrrcstik elamet hesab olunur. Ohangli skeleti
olan stingarlerde hor bir spikul bir kalsit kristahndan ibaratdir.
Formasrni gdre biroxlu, [goxlu ve dordoxlu spikullar aynlr
(gskil 11, l, 2). Mtixtalif mostevilards yerlagen U9 gtia amele
getiran tlgoxlu spikullar ssas hesab olunw. Spikullar adetan biruiri it" elaqadar deyildir, bezan uclan ila birleperak, qefes gekilli
skelet emeta getirir (qakil 11, l).
Silisiumtu sUngeiterin spikullan opaldan ibaratdir. OtgUlerina
g6re iri (makros[lerlere) ve xuda (mikroskl,erlera) spikullara
aynlrr. Skeletin esasuu adeten adi g$zle g$riinen maloosklerlar
agkil edir, mikrosklerler ise mezoqleyada sepelenmig haldadr.
Makrosklerlar formasrna g6re biroxlu, tigoxlu, ddrdoxlu ve
goxoxlu ola biler. Ugoxlu spikullar Og qargrlql perpendikulyar
mtistavilerde yerlepen altr gtladan ibaretdir. Bir gox hallarda bu
gilalar bitiqerek mttrakkeb ve mdhkem torgekilli (diktional) skelet
emale getirir (5eki1 11, 9). Dordoxlu spikullar mttxtelif bucaq
alunda birlsgen dord gttadan ibaretdir (qekil 11, 10'13). Gobfld
gekilti iri dordgtiah spikullar bazen bir-biri ile sx birlagerak ba[
(itistid) tipli skelet emele getirirler (gekil lt, l2). Bezan E-10 ve
daha gox ftiadan ibaret ulduz formafi goxoxlu spikullar rast galir.
Milaosklerlar biroxludan goxoxluya qeder mtixtalif fomralara
malikdir (pkil I l, 5-t).
Sistemetilosr, Stingarlerin sistematikasr onlann skeletinin
qurulug xtisusiyyetlerine ve kimyevi terkibine esaslanrr. Lakin
indiyedak siingerlerin ttunumi qabul olunmug tasnifatr yoxdur.
Tadqiqa4dann ekseriyyati Spongiata tipini U9 sinife bOl[rler:
Demospongia (adi stingarl ar), Hexactinellida (altriltah silngarler),
Calcispongta (ahangli stingsrler). Son illar geoloji tarixi helelik
aydrnlagdrnlmamrg silisiumlu spikullan olan yerri bir sinif
Scler ospongic (sklerospongiya) aynlmrgdrr'
-
Demospongia slnfi. Adi sfingerler
Demospongia sinfine denizlarde, bazen girin su lrOvzelefinda
ya$aya& leykon tipli irriqasiya sistemine malik orqanianler
59
da:tildir. Skeleti silisiumlU buynuz ye ya qangrqdrr, mtlxtelif
formahdr. Bu stingerlerin skeleti bir-biri ile srx birlagmiq gobud
dOrd spikuldan ibaratdir (qekil ll, l2). Siingsrlerin buynuz skeleti
mtirekkob qurulugludur. Onlann daglagmrg qahql.an gox nadir
hallarda rast gelir. Bundan baqqa skeleti biroxlu makrosklerlarden
ve ulduz pkilli mikrosklerlerden ibarat degici siingerler de vardr.
Onlar shangda;r stixurlannda. mollusklann qabrqlmrnd4
Adi stingerler proterozoydan hal-hazrrla
vaxta qader melumdur. Ntlmayandesi: Astylospongia cinsi
marcanlarda yagayrrlar.
(ordovik-silur).
Bircxtr
-._-_ -
|iw,
D6rdoxl*
-fica1rP
DdrdEilah
l,
v
ffif i1^e,. /sJe
Kii*abaspr
_ S*ekt pbe*tsi
-l
Ditdi;ii
Litktid
_
"iiiA*,
gL
sffi
-ll,rrut'
o
$ekil 12. Siingerlerin esas morfoloji elametleri
Hexaetinellida sinfi. Alhgiiah stngerler
Altrgtiah stingerlerin tigoxlu silisiumlu spikullara malik skeleti
vardr. OlgUtari bir nege on sm-e gatan iri makrosklerler sarbast
ola biler va ya bir-birine yapl$maraq qafos skelet amele gatirir,
60
Mikrosklerler iigoxlu ve ulduz formahdrr. Bu stingerlerin xarici
gtirtintigii gox mtixteliflir. Proterozoydan miiasir driwe qeder
melumdw. Ntirnayend alari: Ye ntr i culite s cinsi (yura-milasir, gec
tabagirda datra genig yayrlmrgdrr) (qekil 13, 1), Coeloptychium
cinsi (gec tebagir) (gekil 13,2).
lz,
gekil 13. Hexactinellida sinli
Ventriculites cinsi (gec tabagir), Coeloptychium cinsi (gec tabagir)
Calcispongia sinfi. Ohengli siingarler
Bu sinife askon, sikon ve leykon tpli qurulugu olan en primitiv
siingarlar aiddir. Skeleti bir 9ox hallarda bir-biri ila birlegmemig
bfu, ug va ddrdoxlu mikroskopik ehengli spikullardan tegkil
olunmugdur. Qefes gekilli skeleti olan stingerlerin qahqlan qalrr,
ekseriyyatinda ise canh 0ldtlkdan sonra skelet ayn-ayn spikullara
ayrrlr. Devondan mttasir ddwe qeder mclumdur, lakin yura ve
tobagir ddwlerinde genig yayrlmrgdrr.
Slingerlerin heyat
tarzl
Siingerler denizlerin mtixtelif
derinliklarde, xtisusan 150-300 rn derinlikde, asasen oturaq heyat
kegiren orqaniznlerdir. Denizlerin sahil zolagrnda ehaugli ve
elastiki buynuz skeletli stingerlsr yagayular. B6yiik darinliklsrds
(600 m-a qeder) altrgiiah siingarler tistiinliik teqkil edir. Bezi
siingerlar berk predmetlars yapr$r, digarlari dibde uzrur,
tigttnctller isa spikullanrun uclan ile yumgaq qrunta yapl$r.
6l
stkrgerlerin beneninin formasnm mtixtelifliyi onlan m$xtalif
geraitde yagama[a uylunlagdrmrgdrr. Siingarler bilti.in denizlsrde
yayrlmrgdrr, lakin tropik qtrgaqlarda n6v terkibina g6re daha
zangindir.
Geoloji inkigef tarixit. Stingerlerin spikullanmn qahqlan
proterozoydan melumdur, lakin kembri gdk0nttilsrinda halhanrda ya$ayan bfitiin dastelerin ntimayendsleri rast gelir. Erken
paleozoyda silisiumlu siingerlar yayr lrmgdr. Ilk atrangli siingerler
devonda yaranmrgdr. Stlngerlarin, iri yr$nlan <<s0nger
taloeqeleri> yura ve tebaqir gtiHint0lerinde rast gelir. Sitngarler
tnemrcy erasrna nistreten kaynozoyd a az y ayimrglar. Paleozoyda
ya$arrug b{itiln silngerler denidarin dayuzonalanuda, meznzoyda
ya.gayanlar iso hem denizlerin dayu zonalarrnda, hem de
derinliklerde meskunlagmrgdr. $irin su stlngerleri mezozoy vs
kayrozonrn g0l ve 9ay g0kiinttllerinden (yuradan baqlayaraq)
melumdur.
ARCHAEOCYATIII TfPi..M:TTOSIATLAR
- qedim, birinci; cyathus - kigik qedah)
(yunanca archaios
Arxeosiatlara qedeheoxgar formah silngerlori xatrrladan nesli
kesilmig deniz canhlan aiddir. Stingerlerden ferqli olaraq
ameosiatlann mesameli ehangli skeleti spikullardan mehnrmdur.
O, bir ve ya iki divacrqdan va mtixtelif skelet ttiremelerindeu
ibaretdir. Tek-tek yagayan ve kolonial formalar rast gelir. Tek-tek
ya9syan aseosiatlann htlndlhl0yti 6-10 mm-dan 150 mm-a,
diametri 3-5 mm-den 500 mm-e (adeten 10-25 mm) qederdir.
Arxeosiatlar bentos heyat terzi kegiren (uadir hallarda dibde
sorbes yatan) orqanizmlerdir. Onlar erksn kembri denizlerinin
dayazhqlannda maskunlaqmrqdrlar.
Skelet qurulugu. Ameosiatlann yum$aq bedeninin qurulugu
haqquda demek olar ki, melumat yoxdur. Qazrntr hahnda
taplrry ehengli skeletinin dyrenilmasine esasen mtieyyen
texminler vardr.
62
Talctek yagayanlar
r
)
I
Koloniya emele getirenler
$ekil
14. Ameosiatlann morfologiyasr
Tek-tek ya$ayan arxeosiatlarin skeleti mtixtalif formahdr:
konus, qedah, silindr, g0belek, yanmsferik (pkil 14). Onlar datra
gox eni miixtalif
,
0lgtida
formahdr. Kolonial
ameosiatlar tak-tek yagayan formalann kombinasiyasrndan ibaret
olub, massiv ve ya pxeli skeleta malikdir. Anreosiatlann skeleti
adeten sanki bir birinin tizerine qoyulmug iki mesamali - dodli
ve xrici divarcrqdan ibaratlir (gekil 15). Divarcrqlar arasrndakr
fezada
intervayumda mtixtelif skelet triremeleri (arakesmeler,
dib, oxlar ve s.) vardr. Tak divarcrqh arxeosiatlar nadir hallarda
rast gelir. Onlann dildli divmcr[r yoxdur ve ya hell olduguna
-
gtiresaxlanrlmamrqdrr.
..
).r'i',
D"l
"-t1
ri1l
,.1,:rii
,ii:"
:i ir li
rl
$akil I 5. Arxeosiatlann skelet qurulugunun bezi elementleri
63
Arxeosiatlann skeletinin esasuu ontrn kanallar sisterninin
kegdiyi xarici divarcrfr tegkil edir. Bu kanallar mtktelif forma ve
dlgUltl mesamelerla xarice agrlrr. Divarcrq hamar ve ya qrngrq ola
biler. Da:<ili divarcrq daha mihekkeb quruluqa malikdir. Onlann
tizsrindeki mesameler adeten xarici divardakrna nisbeten daha
iridir. Intervalyum gaquli mesameli arakesmelerle - septalarla ve
qabanq ve ya yastr horizontal mesameli ldvhsciklerla kameralara
boltlnmu$dtir. Nadir forrralarda intervalyumtm skelet elementleri
yoxdur, diger formalarda mttxtelif istiqametlerde istiqamstlenmig
oxlar vardu, tigtlncti formalarda ise intervalyum mesamafi gaquli
lentvari lOvheciklar sistemi ile dolmugdur. Bir gox affieosiatlann
gaquli arakacmaleri 6z arusmda horizontal oxlarla
sinaptihtltarla ve qowcuqlu toxuma ile - nazik ayri mesamesiz
ehangli ldvheciklerle birlegmigdir. Sinaptikullar ve qovuqctrqlu
toxumalar skeleti mdhksmlendirir. onlar, arakasmelarden sonra
emele gelmig tdrame skelet eleurentleridir. Arxeosiahn merkezi
boglugunda ad.eten skelet elementlari yoxdur. Tek divaroqh ve
qeyri-dtlzglin aoreosiatlarda o, qovuqcuqlu toxuma ile dotnugdur.
Yaprgrug heyat terzt kegiran ameosiatlann aSaB hissesinde
dabancrsr vardr (gekil 14). O, ya tamamila mUhkem kalsitden
ibarotdir, ya da bonrcuq ve ya ldvhegekilli qurutuga malikdir.
Sistemetikrsu Arxeosiatlann tesnifatrnda onun *eletinin
(divarcrErntn) qtrulugunun ehemiyyati bdytikdtir. Intervalyumun
qurultrguna ve ontogenezin xarakterine g6re Archaeocyathi tipi iki
sinfe bdltintlr: Regulares - dUzg0n anreosiatlar (gekil 16, l) vs
Ineguloes - qeyri-dilzgiin ameosiaflar (pkil 16,2).
Regulerec sinft. Dfizgtn arreosiatlar
(latrnca regulales - dUrgit")
Bu sinfe ferdi ve koloniya hahnda ya$ayan konus, silindir,
gpbelelq bonrcr4 ve nelbski gekili, bir ve ya iki divarcrqh
aoreosiatlar (qekil 14) aiddir. Arxeosiatlar ilg desteya b0ltintr.
Monocyathda dastesi - tek divarcrqhlar. Sketet haurar ve ya
qabarcrqh mesameli divardan ibaret bir divarcrqk kibdan te*il
64
olunmuEdtt. itt otaraq hamar mesamali divarcr[r olan fcrrmalar
emele gelmig, onlardan qabarctqh, horizontal oxlara ve gaxeli
kanallara malik formalar yaranmrgdu. Erksn kembride
yagamrgdn. Ntimayendasi: Tumuliolyntlrus cinsi (;ekil 16, 1).
$
o
2
$akil 15. Ameosiatlar
| - Regulares sinfr, Tumuliolynthus cinsi (erken kembri);
2- Irreguloes
sinfr, V*thocyathue cinsi (erken kembri)
Ajaciqtathida destesi ayasisiatidler. tki divarcrqh kub
mtlxtelif formahdu. )Grici divarcr[r sade ve ya mUrakkeb
mesarnelidir, daxili divarcr[r ise dalta miirekkab quruluga
malikdir, yeni halqalann ve ya lOvhelerin mtixtelif kanallarla
birlegmesindso emela gela biler. Erksn kembride yagamgdr.
Niirnayanda si: Aj acicyarftt s cinsi,
Capsulocyathida destesi. Tek-tek, nadir hallarda koloniya
hahnda yasayan orqaniznrlerdir. Iki divadt, bir ve goxkamerahdu.
kissgakilliden
Formasr birkametahlarda subsferik
goxkamerahlarda konusa qeder deyigir. Her iki divarcrq fasilasiz
olaraq bir qeder qalxrrrg tOrameye kegir. Daxili divarcrq qabanq
tiplidir. Bu, birkamerah fonrralarda daha aydm g0r(tntir.
Qoxkamerahlann intervalyumunda radial arakesmelar ola biler.
va
65
Irregulares sinli. Qeyri-diizgtn arxeosiatlar
(latrnca irregulares
-
qeyri-diizgiin)
Bu sinife tek-tek ve koloniya hahnda ya$aym, bir gox hallarda
qeyri-dtizgtin formah kuba malik ameosiatlar aiddir. Kublar bir va
iki divarcrqhdrr. Xarici divarcrq adeten rnssameli, da,xili divaclq
iso daha mtirakkebdir masamelsr ve boqluqlardan teqkii
olunmugdur. intervalyum diizgun an<eosiatlara nisbetan daha
geniqdir, miixtslif skelet elementleri oxlarla, qovuqcuq
toxumasr, mesamoli dib, ldvheciklar va borucuqlarla dobnuqdrn.
Qeyn-dtizgtin anreosiatlar iig desteye bdltintir, onlardan ikisi
aqa[tda tasvir olunur.
Thalassocyathida destesi talassosiatidler. Bir divarh
ameosiatidlerin da,xili boglugu qowqcuq toxumasr ve ya iynecikli
qovuqcuq toxumasr ile dolmugdur. Erken kembride yagamrgdrr.
Archaeocyathida destesi anreosiatidler.
divarhdr,
kublan mtixtelif formahdr. Genig intervalpunda oxlar, eylmig
ldvheciklor, qovuqcuq toxumasl, dib, merkazi bogluqda prizmatik
borucuqlar vardr. Erken kembride yagamrgdrr. Ntimayandesi:
Verthocyatlrus cinsi (gokil 16,2).
ki
5--10 m
EEt
Ez
$ekil 17. Lena gayr (Sibir platformasr) hdvzesinde
anreosiatlann amela getirdiyi tlzvi mengeli stixurlar (Juravlyov ve
Zelenovagdre, 1955)
Arxeosiatlann heyat terzi. Bfltiin ameosiatlar bentos heyat
terzi kegiren orqanizmlardir. Onlann eksariyyeti miixtelif sualtr
cisimlare vo ya danrz dibina yaptgmtf heyat tezi kqiren
orqanizmlerdir. Bele giiman edilir ki, anceosiatlann ciizi hissesi
66
ya$adlg miihitin dibinde sarbest uzanmrg heyat terzi kegirmiqdir.
Arxeosiatlar isti danizlarin dayaz sahalerinde lilli qruntlarda
yosunlarla birlikde yaqamrglar. Bele garaitde koloniya heyat terzi
kegiren fonnalar ggni$ yayrlmrgdr. Onlar yosunlarla rintilerek
b0ytik rifler emele getirmiglsr (gakil 17), Arxeosiat rifleri kigik
darinliklerde (20-50 m), omele gelmigir, 50-100 m derinliklerde
an<eosiatlann sayl azalmrgdrr.
Geolojt inkignf tarixi. Bele gtiman etnak olar ki, an<eosiatlar
proterozoy erasrnda emale golmigler, bele ki, kernbrinin
baglanprcrndan biitiln destelerin ntimayendaleri melumdur. Ilkin
olaraq tek divarh arxeosiatlar amela gelmig, onlardan iki divarh
mtixtelif formah ameosiatlar emele gelmiqdir. Erken kembride
ameosiatlar geni$ yayrlmrg, siiretle tekamtil etmigdir ve bu
sebeHen erkan kembri gdkiinttilerinin stratiqrafiyasr -Ugtin
ahamiyyeti bdytikdlir. Onlann tereqqi dOvrti erkan kembrinin
ortasma dii$Ur, sonunda isa an<eosiatlann nosli demek olar ki,
tamamila kasilmigdir. Tak-tak formalar orta kembrinin eweline
EUMETAZOA. ALI COXHTICEYROLILOR
$runanca eu- yaxgl, esil, heqiqi; meta
-
!li
arasmda, sonra; zoa - heyvan)
Heqiqi goxhiiceyrelilar iki ve ya iig rugeym yarpaqcrqlanndan
ektoderma, endoderma ve mezodermadan inkitaf tapmrg
toxuma orqanlanna malikdir. Buna esasen haqiqi goxhUceyreliler
iki qeyri-baraber qrupa: Radiata (radiat) va Bilateralia (ikiterefli
simmetriyahlara) aynlr.
RADIATA. nAOiAL
SiUnrmrnlyAll HOatQi
qoxHucEYRoLiLAR
(latrnca radius - qtiq radius)
Bu qrupa bedeni radial simmetriyaya malik goxhiiceyreli
heyvanlar aiddfu. Onlarda olan simmetriya oxundan bir nege
sirnmetriya miistevisi kegirmek olar. Ali goxhliceyreliler arasrnda
67
radial goxhticeyraliler en primitiv qurulugludur.
Onlann
ve
endodennadan inkigaf tapmr$rr. Bodeniqin radial simmefriyasr
yapr$ml$ ve ya suda iizma heyat terziile alaqedardrr.
Radial simmetriyahlar arasrnda iki tip aynlr: Cnidaria
toxumalan
iki
(dalayrcrlar)
ruteym yarpaqcrqlanndan ektoderma
ve
Ctenophora (daraqhlar). Aqa&da
dalayrcrlar nazerden kegirilacakdir, bela
halmda rast gslmir.
ki,
ancaq
damqhlar qazrntr
CT\IDARIA (COELENTERATA) TTPi. DALAYICILAR
(BAGTRSAQBOgLUQLULAR)
(yunanca cnidos
-
tel, sap)
Dalayrcrlar suda ve xtisusen denizlorde ya;ayan radialsimmetrik qunrluglu goxhticeyreli orqaniznrlerdir. Onlara su
polipleri, mercanlar, meduzalar ve diger orqanizmler aiddir,
Dalayrcrlar arasrnda yapt$ml$ heyat terzi kegiren polipler ve
serbest lJzan meduzalar m0vcuddru. Dalayrcrlann qahqlan
kembridan melumdur, Ust proterozoy (vend) 96k0nt{ilorinde ancaq
izleri mtleyyen edilmi gdir.
3k
l
cdt
ud
hb
sL
aca
$ekil 18. Hidropoliplerin (a,b), Ssifoidlarin (c,d) vs
mercan
poliplerinin (e,f) uzununa ve enine kesiyi: ud - udlaq, qt - qastral
(dodli) tebeqe, m - mezoqleya, hb - hazrn boglugu, az - aSrz,
sk - skelet, br - barmaqcrqlar, edt - epidemral (xarici) qat
68
Yumgaq bedeninin qumlugu. Dalayrcrlann g0vdesi daxili
(qastral) bOgluqdan ibaret kise geklili olub, bir ucunda dalik vardr
(gakil 18). Dadli bogluq arakesmelerle kameralara aynlr.
G0vdenin divan baprrsaq boqlulunu Orten iki- xarici (ektoderma)
ve daldli (endoderma) toxuma tebaqesinden ibaretdir. Onlar
arasrnda helmegik mezoqleya tebaqesi vardr. G0vdanin
sonundakr delik a[rz deliyi adlanu. O, bafirsaq boglugunu xarici
m0hitla elaqelandirir. Agrz deliyi dalayrcr h0ceyrolsrle techiz
olunmug igi bog ve ya dolu barmaqcrqlarla ehate otunmugdur.
Dalayrcr htioeyreler elctoderma tebaqesinde yerlegir ve igi bog,
sanlmrg saplan vardr. Hayecanlanmaya cavab olaraq, canh bu
saplan
ve onlann iginde olan zeherli mayeni
ataraq, xrda
heyranlan iflic edir.
hmt
I
yo
srt
cz
E.
/
,&*
$akill9. Obelia hidropolipinin quruluqu ve heyat tsikh
koloniyenur tlmumi g0rtlntigll; 2 - hidromeduzalann (hm) vs
poliplarin (pp) nesillerinin n0vbalegmesi sxemi. o - oyuq; hmt hidromeduzalann tumurcuqlan; srf - silrfe; s - spermatozoid (erkek
cinsiyyet h0ceyroleri); y - toxum hticeyresi (digi cinsiyyat h{lceyraleri).
I-
yrtrcr
heyvanlardrr. Onlar stlrfelerle, xrrda
xargengebenzerlsrlo, bahqlarla qidalanrrlar. Barmaqcrqlar Oz
qurbamm ehata edir ve onu a[zrndan baEusaq boglu$una Ottr0r.
Dalayrcrlar esl sinin h0ceyralerine malikdir. Onlar zoglarla birDalayrcrlar
69
biri ile
birlegerek canlmm gdvdosindo qeyri-berabar tor amele
gatirir. Dalayrcrlann taneffis, qan-damar ve ifraz sistemlari
yoxdur. Tenaffils funksiyam canlmrn sethi yerine yetirir. Bezi
dalayrcrlafln heyatrnda cinsi ve qeyri-cinsi nesillerin
n0vbalegmesi mtigahids olunur (pkil 18). Cinsi yola yaranmrg
orqanizmlere serbast heraket eden meduzalar, qeyri-cinsilara isa
heyat tsrzr kegiren polipler aiddir. polipler
tumurcuqlama vo ya bdiinme yolu ile goxalrlar. Bu halda
koloniyalar emele gslir. Bezen polipler ve meduzalar serbest
oryanizmler kimi yagayrrlar. Okser poliplarin ektodermasr ahengli
ve ya tlzvi skelet aymr.
yapr$mrg
Sictematikasr. Dalayrcrlar tipi yum$aq gtivdesinin ve
skeletinin quruluqun4 goxalmasrna g6ra Ug sinfe bdltinilr:
Hydrozo a, S cypho z o a,
A nthozo
ri.
Hydrozoa sinfi. Hidroidlar
hydra- su ilanr; zoa - heyvan)
(yunanca
Hidroidler sinfine dalayrcrlann omsen danizlerda, nadir
hallarda ise girin su hdvzolorinde ya$ayan xrrd4 primitiv
formalan aiddir. Hidroidler arasmda mamuabenzer koloniva
getiren formalar iisttinliik tegkil edir. Bir goxazTffi-?Hle
koloniya mtixtelif funksiyalan yerina yetiren polimorf ferdrerdan
ibaretdir (qekil 20, 1). Tak+ek yagayan fomralar nadir hallarda
rast gelir. Onlara misal olaraq girin su hidralanru gdstemtek olar
(Eekil20,2).
Su hidralanmn polipinin qurulugu primitivdir: agrz boglugu
birbaga arakssmelerden mahrum olan baSrrsaq boqlu[rma agrlrr
(gekil 18, 1). Badani radial-simmerrikdir. Hidroidler nesillarin
ndvbelegmasi ile secilryelenir. Onlann heyat tsikhnda meduzoid
merhalesi m0vcuddur (hidromeduza; gekil 19). Bezi hidroidlerin
koloniyalan qeysaq ve ya qiq qeklinde, masameli ve ya qatqat
stnrkturlu ahsngli ve ya iizvi skelet emela getirir. Ohang ornele
getiren hidroidlere mtiasir hidrokorallar aiddir. Hirtroidlsrin
ehengli skeleti kembriden baglayaraq rast gelir.
70
2
$ekil 20. I{ydrozoa sinfinin mtiasir ntimayendeleri
Hydractinia-nn koloniyasrnrn bir hissssi; mtixtelif funksiyalan
yerine yetiren ferdler: qf - qidalanma" gxf - goxalma, mf - iidafie, xlkoloniyalann kdkitndeki xitin lOvhscik; 2- hidranrn uzununa kesiyi: ad
- a$rz deliyi, b - barmaqcrq, ek - ektoderma, ct - cavan tumurcuq.
|-
Sistematikasr. Hidroidlar iki yanmsinfo bdltintir : Hydroide a,
Siphonophoroidea. Hidroidlarin tarkibine gerti olaraq yumsaq
gOvdesinin qtrulugu malum olmayan koloniya hayat terui kegiran
qrup - Stromatoporata yanmsinfi doril edilmigdir.
Stromatoporata yanmsinfi . Stromatoporatlar
(yunarrca stroma
-
tebsqs; poros
-
delilq mesame)
Ohengli polip skeleti (stromatoporatlar) l6vha, gig, silindr
formah olub, qat-qat struktua malikdir. Onlar
$aquli
siituncuqlann degib kegdiyi horizontal dalgah l0vhelerden
lamtnlardan ibaretdir (gekil 21). Skeletin sathinda va da:<ilinde
ulduz formah boqluqlar mtigahide olunur. Bezi tedqiqatgrlann
fikrince, burada zooidler yerlegmiqdir. Bu tdremaler astrorizler
adlamr. Stromatoporatlar kembridan tabagirin sonuna qedsr
yafamr$, silur ve devon ddvrlerinde genig yayrlmrg ve rif
ernelagelmede igtirak etmigdir. Nilmayandssi: Stromatoporota
cinsi (silur-teba$ir).
7t
$ekil 2 | . Str o mat op or a (ordovik-perm) c insinin timsalmda
stromatoporlann qurulugu: a-skelet tdrcmelerinin iimumi gtirltniigti, b.
en kesiyi, c-uzununa kesiyi.
Scyphozoa sinli. Sifoidler
(yunanca scyphos
-
qadeh; zoa - heyvan)
cmb
azP
,t
.hk
P
$akil22. Sifoidlerin heyat tsikh sxemi
S-siirfe, Ymd-yagh meduza, p-polip, hk-hezm kanah, qzp-ahaperleri,
cm'cavan meduza, cmb-cinsiyyet mehsullannoan ibareiboiluq
sifoidlara danizlerda esasen serbest tzan, nadir hallarda
yaplgmlfl heyat tarzi kegiren orqanizmler aiddir. onlar zrnquov
geklinde olub, daxilinde d6rd arakasme ile kameralara aynlan
72
baSrsaq boglufu yerleqir. Meduza]ann gtivdesinde mezoqleyanrn
qakn qatr vardr. Bu, canhnrn g6vdesine sertlik verir. Sifoidlerin
hayatrnda nesillerin nOvbelegmesi milgahids olunur, lakin polip
merhelesi meduzoid merhalesina nisbsten gox qrsadrr (gakil 22).
Sifoidlerin skeleti yoxdur, lakin xitin skeletli nesli kasilmig
kigik bir qrup tistiinlUk tagkil edir. Daqlapmrp qahqlan vendden
baglayaraq rast gelir.
Anthozoa sinfL Mercan polipleri
(yunanca anthos
-
qigelq gill; ma - heyvan)
Mercan poliplari denizlarde tek-tek
ve koloniya
hahnda
ya$ayan en mtltagekkil orqaniznrlardir, Onlar 0z inkigafi dOvrtinda
ancaq polip marhalesi kegir, noeduza merhelesi yoxdur.
Hidroidlerden farqli olaraq, mercanlar mtirakkab quruluglu
ba,Srrsaq bogluguna malikdir. Barmaqcrqlarla ahate olunmug yanq
qekilli agrz udla[a agrlr (gakil 23, l). Ba[usaq boglufu yum$aq
arzkasmslerle kameralara aynhr. Arakasmelerin sayl
barmaqcrqlarln sayma uy$undur. Mercanlarda a$rz.rr ve udlatrn
yanqgekilli olmasr, diger terefden ise yumgaq arakesmalerin
azsloliyi radial simmefiyanr poanr. Mercanlar yutrcrlardu ve
barmaqcrqlan ilo xrrda bahqlan tuta bilir.
b
t
12
$ekil 23. Miiasir mercan poliplarinin qurulugu (Hexacoralla yanmsinfi)
I -polip; 2-koloniyamn 0mumi gOriinilgfi . bl-bazal lOvhecilc, dbp,darhlmrq barmaqcrqlan olan polip, udl-udlaq, ya-yum$aq arakesmeler, pkpolipin kiikil, puz.k-polipin uzununa kesiyi, tg-agz, bp-barmaqcrqlan
agrlmrg polip, s-septa, kd-korallitin divarcrsr, st-siltuncuq, b-barmaqcrq
73
- skeletiuin qurulugu. Mercanlann eksariyyati xarici ahangli
bir qrup ise daxili ehsngli ul ya xitin skelete
malikdir. Bir polipin skeleti karalrit, koloniyanrn skeleti isa
polipnyak adlarur. Qrsa va ya uzun borucuq gaklinde olan
korallitin daxilinde skelet elementlori: gaquli arakosmeler
skelete, kigik
-
septalar, horizontal arakssmeler - alt yerlegir, hem de qovuqcuqlu
toxuma amele getirer qabanq ehengli ldvheciklar vo toiaftin
msrkezinda yerlagen qaquli ox - siituncuq ola biler. polip
korallitin ancaq iist hissasinde, artla digar hisselerden ayrrlan
kasada yerlegir (gekil 23,2). Mercan btiy0dtikce, polip yuxanya
doEru yerini deyiqir,onun kasasrnrn divarlanmn tist hissesi tilur.
Bu proses mercanlarda defalerla takrarlamr.
sistematikasu Anthozoa sinfi
laErrsae boglulundakr yum$aq
arakesmelerin sayrna va quruluguni, xarici ve ya daxili s[eletine,
seplalann quruluguna ve inkigaf deracasine gOra 6 yanmsinfe
bdlitrtir: Tabulata, Choetetida, Heliolttoiiea, Teiacoralla,
Hexacoralla, Octocoralla.
t"lrYi:"Hi'[:iI]rabutatrar
Tabulatlar rnarcanlann en primitiv, nasli kesilmig qrupudt'.
Bunlar borucuq gekilli ahengli korallita malik olan va koioniya
;a*iqnd, yagayan orqanizmlardir (qekil Z4). Septa aparatr
tikanlardan ve qrsa lOvhaciklarden ibaratdir. Koratiiflards dib
yaxqr inkigaf etmigdir. Bir gox polipnyaklarda korallitlor 6z
aralannda qon$u poliplsrin qann boglu[u ile birlegen masame ve
ya
borucuq geklinde degiklerle olaqa yaradrlar. Bezen
korallitlarin formasr polipnyakrn tipindan asrhdrr. polipnyaklann
agaftdak tipleri datra genig yayrlmr$rr: l) massiv,2) zencirvai,
3) ddpnan,4) kolqekilli (srx bitan).
Tabulatlar silur ve devonda iizvi tikililarin formalagmasrnda
iqtirak edan va silxur emele getiron orqaniznlerdir. Kembri-perm
d6wlerinde yagamrglar. Ntimayandalai: Favosires (silur-perm)
,iI'
,
,a
74
(pkil
24, 7), Halysites (gec ordovik-gec silur) (qekil 24, 2)
cinsleridir
m
m
$ffi
1b
1a
d1.
1d
'tl
,{.:'(''-jg'
.t'
J.= *:
-
2c
2b
$akil 24. Tab ul a a Y ar;rmlsnfr.
l-Fovos ites cinsi (silur-perm): a'd-koloniyanrn (polipnyak)
timumi
cinsi (silur): a-koloniyanrn timumi g0rtinugii
goriiniigii;
b-uzununa kesiyi, c€n kesif. d-dib, m-mesa:noler, i-iynecikler'
Z-Halys ite s
Chaetetida ysnmsinfi. Xetetidler
a
b
G
(orta dwon-karbon).
$akil 25. Chaetetida yanmsinfi, Chaetetes cinsi
kesiyi, c-lrzununa
b-en
goriinugti;
iimumi
(polipnyak)
akoloniyanrn
kesiyi
75
Bu yanmsinfa diametri I mm-e qeder goxbucaqh ve ya girde
kigik dlgElii korallitlare malik nesli kosilmig koloniya formalan
aiddir. Xarici g0rtini\tine gOre korallitler uzun kapillyar
boucuqlan xattrladrr. Massiv polipnyaklar ise ldvhe, Si$,
yanmktire formahdu (fekil 25). Septa apamh zaif inkigaf
etni$dir. Dib (al! yaxgr inkigaf etmiqdir. Xetetidler ordovikdan
€osene qeder yaqamr$rr. Karbonda isa onlann sayr xtisusen
goxdur. Ntlmayendesi: Chaetetes (orta devon-karbon) cinsi (lekil
2s).
HelloHtoidea yanmsinli. Heliolitoidealar
Heliolitoidealar koloniya hahnda ya.$ayao oryanizmlar olub,
poliparasr toxumanrn emale getirdiyi arahq skeletle - tseneraimla
bir-biri ile birlagmig girde korallitlenden tegkil olunmugdur.
Massiv polipnyaklar $ig, l6vha, silindr gaklindadir. Korallitlerda
sayr l2ain misline beraber olan iynaciklar ve ya lOvhayeoxgar
septadan ibarat septa aparatr vardu. Dib (al| ya:cgt fu*igaf
etmi$ir. Tsenendm xrrda poliqonal va ya dairevi borucuqlardan
ibaretdir.
Heliolitoidealar orta ordovikde amele gelmig va orta devonda
mehv olmuglar Nilmayendasi: Helioltres cinsi (gec ordovik - orta
devon) (gekil 26).
d
-.
ts
k
b
a
$ekil 26.Heliolitoidea yanmsinfi , Hel iol ites cinsi (gec ordovik-orta
devon). a-en kesiyi, b-uzununa kesiyi. d{ib, k-korallitler, ts-tsenenxim
76
Tetracoralla ve ya Rugosa yanmsinll Ddrdgiiah mercanlar
ve ys ruqozlar
(yunanca tetra
-
ddrd; korallion - marcan)
Ferdi ve ya koloniya yagamlg, eheng skeletli mercanlardr.
Tek-tek ya$ayan korallitlar ayilmig (biiktilmup) konus ve ya
silindr formahdrr. Polipnyaklar massiv (goxbucaqh korallitlsrden
bqkil olunmug) ve ya kolgakillidir (silindrik korallitlerde,n ibarat).
L0vhe qnruluqlu septalar yal($r inki$af etmi$ir. Msrcamn
inkigafimn baglanfrcrnda alh ilkin septamn esasr qoyulur: esas,
eks ve d0rd yan septa (gekil 27). Bir gox ddrdgilah mercanlarda
septalar lalek formasmda yerlagir. Bele hallarda septalann
yerlegmesinda ikiterefli simmetiya mtigahide olunur. Yalh
merhelalarde septalann sayr goxdur, lakin onlann har biri eyni
uzunluqdadr Ofu tatriMe) ve qrsa septalarla nOvbelegirler (t0reme
tertibli). Septalann periferiya uclan korallitin yan tersfine gurnu.
]/s
bs
ys
$eki I 2 T.Dtird giiah mercanlarda septalann yerlagmo ardrcrlh$r sxemi
ys-yan septa; bs-bag (esas) septa; es-elave septa; eks-eks septa
77
Orada milgahide olunan yzuruna qabrr[alar septalar
arasrndakr draya uySundur (yalangr qabu[alar ve ya qdvsler).
Korallitlerin daxilinde de dib (alt) inkiqaf etmigdir, qovuqcuqlu
toxuma vo stituncuq da ola biler. SUtuncuq septalann daxili
uclanrun qahnlagmasr hesabrna amele gelir. Ddrdgiiah
mercanlarda miloyyen miiddetlerde korallitlsrin daxili boglu[unun
qurulugturun mtirekkeblegmasi miigahide olunur.
D0rdgtlah marcanlar ordovikdon erken triasa qsdsr
yagarnrgdrr. Xarakterik ntimayendeleri: Streptelosma (orta
b.dornif-titrn) (qekil 28, l), Caninia (karbon-erkan perm) (pkil
28,2) cinsleri.
fl- li' '
I;,
ia:'
''.a
l'-i ': i
.'
.l
i
f..
r
L.
r! 'r
,l
\" ,}!
,' ''i.ii;r,
.#
1a
i -.,t'
i,"y'
t
1
$ekil 28. Tetracoralla yarrmsinfi .
l -Streptelmma cinsi (orta ordovik-silur), l -a-en kesiyi;
2-C aninia cinsi, an kesiyi (karbon-erkan perm)
Hexrcoralla yanmsinfi. Alttgltah mercanlar
(yunanca hexa
-
altr; korallion - mercan)
Hal-hazrrda da ferdi ve koloniya hahnda ya$ayan vo nesli
kesiftniq orqaniznlerdir. Ohangli skeleti vardr ve ya skeletsizdir.
Scleractinia
Dagtagmrg halda yaxgr inkigaf etmig skeleti
yaxgr
gelir.
Septalar
qahqlan
rast
destesinin niimayendelarinin
g6rtiniir ve uzunlu$una gdre miixtelifdir. Marcamn inkiqafinm
ilkin diivrilnde altr ilkin septamn asasr qoyulur, arakesmalerde ise
bir titgiide yeni septalaf emele golir ve radial simmetiya yaradl.
olan
78
Gec emolo gelan septalar uzunlu$una gOre erken yaftman
(;skil 29).
Septalann sayr 6-run misline berabardir. onlar korallitlerin
septalardan qrsadr
y1n terafine glxaraq asl qabrrpa ve kenar zona emele gstirir (pkil
39, z).Konus ve ya silindr formah korallitler xaricden ehengli
divarcrqla
epiteka ila 0rtiilmiigdrlr. Korallitlerin daxitindo
septalardan balqa dib (a10, qowqcuqlu toxuma, stituncrq ola
biler.
-
*F-,#lp,ffi]#*
a
$ekil 29.Altrqtiah mercanlarda septalann emele gelme va yerlagme
ardrcrlh[r sxemi. I - birinci tertibli septa; II - iki;i tertibli r.ptu; ru
,iigiiqcii tertibli septa,.
...
@,
-
,!
ffi
I
lz
W
3a
2a
tb
gekil 3 0.11etcc oralla yanmsinfi
| -Montlivaultia cinsi (orta tias-tsbagir); 2-parasmilia cnsi(erkon
tebagir-miiasir); 3-stylina cinsi (gec trias-erken teba$r); 4-Leptoria't,''
cinsi (gec tobagir-miiasir)
79
Koloniya heyat tarzi kegiren marcanlann polipnyaklan
mtlxtolif formahdrr. Bezt hallarda polipnyaklarda septa ve
qovuqcuqlu toxumanm davamrndan ibaret olan arahq skelet
emela galir (gakil 30, 3). Bezi massiv polipnyaklarda korallitlerin
divalcrg olmaya biler. Korallitlsr septalann periferiya uclan ile
birlegir ve ya bir nege korallit bidegsrek qeyn-dtizgiin meandr
formah polipnyak omsls getirir (pkil 30,4).
Altrgtiah mercanlar triasdan hal-ha"rrkr va:rta qader yagayrrlar.
Mercanlar mtiasir ve qedim riflerin yaranmasrnda igtirak edir.
Xarakterik nttunayendelei: Montlivaullia (orta tias-tabagir) (gakil
30, 1), Parasmilia (erkan teba$ir-mtiasir) (gekil 30, 2), Stylina
(gec hias-erken tebagir) cinsleridir (pkil 30, 3).
Octocorella yanmsinfi. Sekkizatah nercanlar
$nrnanca octo
-
sekkiz; korallion - mercan)
b
k
d
$akil 3 I
.
yanmsinfi, Tub ipor a cinsi (neogen-mtiasir)
k-korallit, at-arahq toxuma, b.barmaqcrqlar
Oc t o c o r alla
Octocoralla yanmsinfina hal-hazrda yapyan ve nasli
kesilmiq mercanlar aiddir. Polipler agz daliyini ehate edan lelekli
selkiz barmaqcrla malikdir. Ba[rrsaq boglu$unda sekkiz yum$aq
arakesmasi vardu. Polipler bir-biri ile yax$l inki$af efinig
80
poliparasr toxuma ile (tsenosarkla) birlagir, ahengli ve ya buynuz
maddeli daxili skeleti mezoqleyada spikul geklinde yararur.
Spikullar bir-birina qow$araq borucuq geklinda massiv skelet
emele getira birler. $akkizgiiahlann qahqlan nadir hallarda rast
gslir. Qahqlan trias d0vriturden rnalumdur. Mtiasir gekkizgtiah
mercanlar altrgtiahlarla birlikda rif emele gelmede iqtirak edirlor.
Ntimayendesi: Tubipora cinsidir (neogen-mtiasir) (Eekil 3 l).
Dahyrcrlann geoloji inkigafi. Dalayrcrlann ilk qahqlan ttst
proterozoy (vend) stixurlannda taprlmrgdrr. Bu izler sifozoalara
aiddir ve ancaq kembride hidropoliplerin skelet qahqlan amele
gelir. Gec kembride tabulatlann qahqlan rast golir. Orta
ordovikde mercanlann
qaxasi d0rdgiiah marcanlar ve
heliolitoidealar aynlr. Ordovikde hem de ilk xetetidler yanailr.
Paleozoy erasl erzinda tabulatlar, heliolitoidealar, xetetidler,
dtirdgiiah mercanlar, su polipleri, sifozoalar genig yayrlmrgdu.
Orta devonda
olaraq heliolitoidealar tamamile qrnlrr.
Paleozoyun sonunda tabulatlann ve ddrdgiiah meranlann nssli
kesilir. Mezozoy erasmda marcanlar tamamile yenilegir:
pkkizgtiah morcanlar ve ddrdgtiah mercanlarlardan aynlan
altrgiiahlar yaranr, su polipleri ve tebagirin sonunda qrnlan
xetetidler yagarnaqda davam edirdi. Mtiasir daniz va okeanlarda
altrgtlah ve sekkizqtlahlar, hidroidlar, sifozoalar genig temsil
olunmugdur.
iki
ilk
BILATERr.q,.
lldrenau,l silturrniy^lr,r Hoqtqt
QOXH0CEYROLILAR
(latrnca bi- iki; lat€ralis
-
yan, tenef)
Bu qrupa ikitarofli simmetrik quruluqlu gOvdeye malik
canhlar daxildir. Radial simmetriyah ali goxhticeyrelilere nisbeten
onlan datra ltksek inkigaf marhelesinde durur. Ikiterefli
simmetriya onlarda aktiv harakete uy[unlaqma ile alaqedar olaraq
yaranmrgdr. Ikitarefli simmetrik quruluglu heyvanlann btttin
toxuma va orqanlan iig ruqeym yarpaqcrlrndan - ektoderm4
endoderma ve mezodermadan inkigaf taprr.
8l
Siirfelerin inki5af seciyyesinden asilr olaraq ikitersfli
simmetrik quruluglu heyvanlar ilkina[rzhlara ve tdremealrzhlara
aynlrrlar.
PROTOSTOMATA. IT,IdXIGIZLILAR
(yunanca protos - birinci, ilk; stoma - a$w)
Ilkinagzhlarda agz dsliyi stlrfenin apnrun yerinds inki$af
buntuala elaqedar olaraq ilkinalrdrlar adlanular.
Mezoderma ilkin boltuq funksiyasrnr yerine yetirir.
tlkina$zhlarda xarici - ektoderma skeleti vardu. Sinir sisterni
dtytlnlerdm ibaret olub, sinir gOvdeleri ila birlegir.
Itkinagrztrlara qurdlar, bugumayaqhlar, molyusklar,
edir ve
mamrabenzerler ve giyinayaqhlar aiddir.
VERMES
rlp0Srti. QURDLAR
Qurdlar ikitarafli simmetik qunrluglu seqmentlenmamig vo ya
goxlu seqmentlerden ibaret gOvdeye malik orqaniznrlerdir.
Qurdlann akseriyyetinin g0vdesinin bir ucunda agrz deliyi, diger
ucunda ise ifrazat deliyi yerlegir. Daxili orqanlan deri 0rtitkden ve
mlhekkeb ezale sistemindom ibarst olan deri-ezele kiseds yerlagr.
Qurdlann hegrqi etraflan yoxdur. Vemres tip0st0 tig tipe b6lttnitr:
ibtidai qnrdlar (Priapulida), halqah qudlar (Annelides) va
onixoforlar (On i c ho p hor o).
IUUAai qurdlara yastr qwdlar, girda qurlar ve nemertinlar
aiddir. Onlar denizlarde va girin su hOvzelerinde, nadir hallarda
quruda ya$aylrlar. Onlann bir hissesi paraat heyat teni kegirir.
Ibtidai qurdlann akseriyyeti kigik 6l90ludiir, lakin bezi girde
qurdlann ve nernertinlerin uzunlu[u 8 m-e gatr. Ibtidai qurdlann
g6vdesi dai-ezela kisaye btir0nmtsdilr. Onlarda iki terafi aqrq
haznr taktr (yolu), cinsiyyet sistemi, primitiv iuazat oryantan ve
bozilerinde (nemertinlerda) ise qapah qan ddvram sistemi vardrr.
Taneffiis orqanlan yoxdur. Qazrntr hahnda gox nadir hallarda ve
ancaq karbon, tebaEir ve paleogenin bezi hegeratlannda paraztt
82
kimi rast gelir. Girde qurdlar Sibirin
ddrdtincti ddw
gdktinttllsrinda heyvanlann donmug cesedlerinda do taprlmrEdrr.
Halqah qurdlar
en ytiksek qokilds tegekktil
tapmrg
orqanizmlerdir.
Onixoforlar halqah qurdann va buSumayaqhlann timumi
ecdadlarrndan aynlmrg xtisusi gaxedir. Miiasir onixoforlar tropik
ve subtropik megeliklerde yagayrr. Xarici grirtintigtine gtira onlar
iri grlpaq trrtrllara oxgaytr, lakin gdvdosinin 6n ucunda uzun
brgcrqlan vardr. Halqah qurdlarda oldugu kimi onlarda da gOvde
seqmentlanmigdir. Her bir seqment gtivdanin bir ciit gxmbsmr
dagryrr. Bu grxmtrlar etraflar rolunu oynaylr. Daqlagmrg halda gox
nadir hallarda rast gelir. $imali Amerikarun kembri
gdkiinttilerinde ancaq bir taprntr malumdur.
Qurdlar arasrnda ancaq halqah qurdlar daqlaqmrg halda qalan
ehang tarkibli borucuq goklinde qoruyucu drtUk amele getirir.
,
ANNELTDES
ripl. HALQALI
QURDLAR
(latrnca annelus - halqa)
Diger qurdlara nisbeten halqah qurdlar
mtirekkeblagmig
qurulupa malikdir. Onlarda tselom - mezoderma hiiceyrelerinden
ibaret maxsusi divarcrqh kisegekili xiisusi tdreme bedan boqlu[u
emela gelir. Tselom boqluSu ba[rrsaqlar ve gdvdenin divarcrg
arasmda yerlegmigdir. O, terkibi deniz suyunun tarkibine yilffi,
daim hareketde olaru milxtalif toxumalara qida maddeleri ve
oksigen gatdran, hiiceyralerden ifrazat mehsullannl grxaftm
maye ile dolmugdur. Bundan balqa tselostomik maye srxrlmrr ve
buna gdre da sanki skeleti evez etmekla elastiki btinOvre
funksiyasrnr yerine yetirir. Tselom enina arakesmalerle
seqmentlere bdltnflr. Bir gox halqah qurdlarur tipik qan d6wam
sistemi, xiisusi iftazat orqanlan, onlann yiiksek gekilde tegkilini
gOsteren diger xiisusiyyatlari vardr. Halqaft qurdlann bedeni bag,
g6vde ve alxa gdbeye bdltintir. Gdvde gox sayda (bir nege yilz)
seqmentlerden
halqalardan ibaretdir. canlrrun daldli orqanlan
da
-
seqmentlenmeye
meruz qalmrgdrr. Bedenin her . bir
83
seqmentinde cod t0klerlo ba$a gatan ciit yan grxmtrlan
(parapodiyalar) vardrr. Bu grxrntrlar canLmn hareketine xidrnet
edir.
Halqah qurdlar denizlerde, nadir hallarda duzlu ve girin su
h0vzelerinda, bir goxu quruda effrsen rorpaqda yagayrlar.
Denrz gmaitinds yagayan halqah qurdlar miixtalif heyat tarzi
kegirir: bezileri danizin dibinde stlrituntlr, digerleri lil qatlannda
aktiv hereket ederek yatayr, tigiinctiler harekatsiz yapl$mrg heyat
terzi kegirir, d0rdiincil qrup ise su qatlannda serbast tiziir. Halqah
qtrrdlann dlgtileri bir nege mm-den 2,5 m-e qaderdir.
Yaprgmrg heyat terzi kegiren halqah qurdlar e0afinda ahengli
boruciiq emala getirir. Borucuq adeten dtiz silindrih qeyri-dtlzgtin
btktllmt$ ve ya spiral geklinde qrvnlmrg formahdr. Belo
borucuqlar bir gox hallarda heyvanlann qabrqlannda rast galr,
bazen isa xeyli toplanaraq ehengdaglannrn (serpula ehengdagr)
emela gslmesinde igtirak edir. Mesalen, Almaniya erazisindaki
tebagir ya$ll serpulah ehengdaglanrun qahnh[r 50 metrdir.
Borucu[un xarica aqrlan deliyi daglagmrg halda rast gelsn xiisusi
qapaqla baglamr.
$skil 32. Miiasir halqalr qurdlann koloniyasr (Yapon danizi)
84
Yrrtrcr halqah qurdlann xitin genalerden ibarat gene aparatr
vardr. Onlar gox nadir hallarda stixurlarda rast gelir
ve
skolekodonl adlanrr (gekil 33). Daqtasmrg halda daha gox halqah
qurdlann heyat fsaliyyeti izleri: stirthrme izlan, yollan, yuvalan
rast gelir (gekil 34).
1,-\,
ffi [tP
n{iih=,
q1.";;*+r'
fri flI*i
k/
$akil 33.Devon d6vriinlln halqah qurdlannrn gene aparatr
ffi
't'4.. i'..'
--"*
$akil 34.Halqah qurdlann heyat faalilyati izleri
Outrfasldann filogeniyasrnur izlenilmesi iigiln halqah
qurdlann b0y0k ehamiyyeti vardu. Hal-hazrda isbat olunmugdur
kio mollusklar ve bufumayaqLlar 6z mangeyini qedim
annelidlerden g0tilr0r. Halqah qurdlar vendde yaranmt$ ve halhaarkr ddvra qeder yagayrrlar. 1947-ci ilde Canubi Avstraliyad4
Adelaidr geherinden gimalda Ediakafl rayonunda halqah qudlann
gox yax$t qalmg yum$aq hissaleri agkar edilmiqdir. Onlann yagr
85
600 mln. ilden gox deyildir. Bu,
goxhiiceyrelilerin
palenontoloqlara malum olan sn qedim qahqlandrr.
Halqah qurdlann ntlmayandelari: Serpula cinsi (silur-mtiasir)
(pkil 32), Spir orbls cinsi (ordovik-mtiasir).
ARTHROPODA
(yunanca arthron
-
rirl. BUGUMAYAQLTLAR
butum, oynaq; pous, podus - ayaq)
Bupumayaqhlar, ayn-ayn seqmenqtlerden ibaret zirehle
Ortiilmtig ikitarefli simmetrik qurulqlu heyvanlardr. Xarici
skeleti tegkil eden areh itzvi maddelerden ibaret olub, bir 9ox
hallarda mtlxtelif dereceda minerallagmrgdrr. Seqmentlagma hem
dadli orqanlann qtruluqunda, hem de xarici skeletda Oziinii
gOsterir. Seqmentlerin sayr mtixtelif olub 180-e gatrr. Seqmentlsr
gdbelerda bidegmiqdir ve bir gox hallarda onlann tam gekilde ve
mtieyyan derecede qovusmasr mtigahida olunur. Her bir seqment
miixtelif funksiyam yerine yetiran ve uyfun olaraq miixtelif
quruluga malik ctit bu[umlu etraflardan tagkil olunmugdur.
Zirehin her bir elementi bir-biri ile haraketcil birlsgmigdir. Bu,
canlmrn bedeninin yiiksek mtitaharrikliyini mtieyyen edir.
Bufumayaqhlann hezm, sinir, qan ddwam, teneffris,
cinsiyyat, azcla, ifrazat orqanlan vardr. Onlarda hissil'at
orqanlan, o ctimladan, sade ve mtirekksb gdzleri yaxgr inkigaf
efinigdir. Hezm sisteminin qurulugu qidalanma terzindan asrh
olaraq deyiqir. Bu[umayaqhlann bdyiimesi periodik olaraq
onlann grlpaqlagmasr ilo elaqedardrr. Bele ki, badaninin
Olgiilerinin bdytimosi sert xitin zirehin atrlmasr sayasinda
mitunkiindiir. Bezi bu[.umayaqhlar zirehin <ilgtilerini artrrmasr
neticesinde biryuyur.
Mslumatlara gdre bugumayaqhlara 3 mln-a qedar ndv aiddir.
Onlar su ve hava mtihitinin mtixtelif geraitlarinde yagama[a
uypunlagmrgdrr. Mtiasir ddvrde yagayuur qrhncquyruqlular,
'xergsngler, krablar (yengacler), nesli kesilmiq trilobitler
denizlerda ve kontinental su hOvzelarinde meskunlaqmrElar.
Quruda mtixtelif hegeratlar, hdriirngakler
86
vo
genelar
meskunla$mgdr. Paleontoloji materiallar bu['umayaqhlann
halqah qurdlardan ernela geldiyini giiman etneye imkan verir.
Bugumayaqhlar kembriyaqedeki ddwda emele gelmig, haqiqi
qahqlan vendden melumdur. Geoloji cahetden trilobitler daha
ehemiyyetlidir.
Bu[umayaqhlann tesnifatr ve sistemlegdirilmasi canhnrn
gdvdesinin seqmentlegmesinin deyigmesine, etraflanmn ve
taneflts orqanlanrun spesifik quruluguna esaslamr. Arthropoda tipi
ddrd yanmtipe bdltlntir: Trilobitomorpa (trilobitabenzerlar),
Crustaceamorpha (xergangebenzarlar), Chelicerata (heliseratlar),
Tracheata (trareyahlar).
TRILOBITOMORPA YARIM'TiPI.
rnllonlToBoNzaRLoR
(latrnca hi
-
lig; yunanca lobos - hisse)
Nosli kesilmig, uzununa iig hisseye bOl0nmiig zireha malik
heyvanlardrr. Onlarda bir nege seqmentin qovuynasl yolu ile
emele gelmig bag va quynq $beleri, seqmentlenmig gdvde
aynlrr. Trilobitabenzerlerin yuksek inkigaf d0vrti erkan paleoznya
tesadflf edir. Paleozoyun sonunda onlar tamamitle mehv olur.
Trilobitomorpa yanmtipi ti9 sinife boltintir. Onlardan Trilobita
sinfi datra yorgr Oyrenilmi$ir.
Trilobita sinfu Trilobitler
(latrnca
d-
ttgt yunanca lobos - hisse)
Trilobitler paleozoyun denizlerinde yatamr$ uzunsov-oval
gekilli, k0rek ve qann istiqametinda basrq quruluglu
buSurnayaqhlardrr. En kesiyi istiqametinda itg gdbeys b6ltlniir:
trilobitlarin bedeni
ttg hisseye b0l0nm0$d{ir: ox ve iki yan hisse. Canhnrn gdvdasi
ktirek hissedan nazik, lakin gox mOhkem zirehle (kllrsk qalxant)
qonrnur. Zheh bir qedor yan tarefe doEru davam edir, lakin qann
hisse yumgaq drttlkle - membranla Ortttltir.
bag, gdvde ve quyruq. Uzuntura istiqarnetde de
87
Yumgaq bedeninin qurulupu. Son illor rentgen gilalandan
istifada olunmaqla apanlan tadqiqatlar bu[umayaqhlann yumgaq
gdvdesinin qurulugu haqqrnda tosawiirleri geniglsndirmeye
imkan verir. Mtiayyen edilmigdir ki, trilobitlarin hezm sistemi
udlaqdan, armudvari mededen ve ba$rrsaqlardan ibaret olub, ox
hissede, modacik ise bag hissede yerlaqir. Hean prosesinde igtirak
eden oryanlar (qara ciyer) mede etrafinda yerlegmigdir.
Qslsemaleri molum deyildir. Bele giiman edilir ki, qaz mtibadilesi
canlmm yum$aq Ortiiyii ile yerine yetirilmiqdir. Trilobitlerde hetta
bir gox hallarda mthakeb gOzlerin olmasr, onlarda lamisa
orqanlannrn ve digsr reseptorlann izlari sinir sisteminin yaxEr
inki gaf etdiyini g6sterir.
q
ryt
kt
g
hy,
hzy'
:l_'I
'T-.
rr9
0v
x9
4
".."-l_-_
(
b
l
t
d$
2
1
$ekil 35.Trilobitlerin ktirak qalxanlnln ve atraflarmrn quruluqu.
l-kiirek qalxam: qyg-qlabelin yan trlml q.qlabel, g-gdzlar, akg-anca
kenar gmm, tit-iiz tikiqi, hzy-haraketsizyanaq, hy-hereketli yarurq, rraxis, kg-kiirek grnmr, gv-gtivde, s-sefalon; Z-etraf: dg-daxili Sa>€, xgxarici qaxe, b-k6k (btiniiwe)
Skeletinin qurulugu. Trilobitlerin kilrek qalxam iig hissaye
(bq qalxam), gdvde ve piqidiya (quyruq
qalxam). Uzununa istiqamatde de trilobitlarin gOvdesi qrnmlarla
ox hissaye va iki basrq yan hissalero aynlrr (qekil 35, l).
txiliintir: sefalon
88
Sefalon arxa kenan dtiz olan yanmdairevi formaya malikdir'
O, yanmharaketcil bir nega ldvhaciklerin birlaEmesindan amale
gelmigdir. Sefalonun ox hissasi mtiayyan qedar qabanq olub,
qlabel adlarur. Qlabel ktirak grnmlan ila mehdudlagmr$dr,
konusdan armudvari formaya qedsr deyigir va qalxamn <in
kenanna gata biler, bazen isa daha qrsadtr. Qalxanrn qlabelden her
iki terefe olan hisselai yanaq adlamr. Kor formalar istisna
olmaqla yanaqlarda adeten gililar yerlagir. Yanaqlar iiz tikiglari
ils qlabele sdykenen harekatsiz ve hereketcil yanaqlara aynlrr.
Sefalonun arxa kanan oyunca $rnm rzanrr. Gdztinda, adeten
grxrntrlarda milxtelif sayda linzacrqlardan-fasetlerdan ibaret
gdnne sethi yerlagir. Yanaq tikigleri tizii ele kosir ki, gdrme sethi
hareketcil yanaq tizerinde qalu. IJz tikiqlsrinin gdzlarin Ontindeki
hissesi 6n qaxe adlanr. Onlar adeten qlabelin dn hissesinde ktlrek
ve ya qann terafinde birlegir, lakin nadir hallarda birbaga yamSa
kegir. Ox$ar tikiglar qanq terafcla de yerlegir.
Sefalonun qann hissasinde lamise orqail olan bir ctit tekqaxeli
goxbu$umlu qxmtl - anten va dcird ciit atraf yerlegir. Bele gilman
edilir ki, sonuncular qidam tutna$a va xrrdalamapa xidmet
etmi$.ir.
Trilobitlerin bedeni hereketcil birlegmiq
seqmentlardan
ibaretdir. Onlann sayr genig hedde (2-44 arasrnda) deyipir, lakin
eyni ndviin yagh ferdlerlerinde sayr sabit olaraq qalr. Seqmentlar
bir-biri, sefalon ve piqidiya ila mdhkem birlagmeye, lakin y0ksek
nisbi mliteherrikliyini saxlama$a imkan veren mtixtelif toxumalar
da$ryrr. Bir gox trilobitler uzununa istiqametda qrvnla bilirdi. Bu
z*rman sefalon ve piqidiyamn xarici ksnarlan canltrun rum$aq
qarruru sert zirehle Orttirdii. Her bir g6vde seqmentinda bir ctlt
etraflar vardu. Her bir atraf iki gaxeli olub, iig elementden
goxbu[umlu gaxslerden tegkil
takbugumlu ktikden ve
olunmugdur. Aga$r gara heteketi tsmin eden ayaqdrr, iist ga:re 9ox
sayda ltivhaciklarden ibarat olub, tizmeye, qazma$4 qidant
qazrmaSa xidmet etrnigdir. Piqidiya mtixtelif sayh seqmentlorin
amele getirdiyi vatrid,zireh ldvhasidir. Kiirek gmmlan piqidiyaya
qeder davam edarek raxisi vo iki yan arakesmeni aynr. Qalxantn
-
iki
89
6n kenan diiz, anra kenan ise dairevi formahdrr. Bir qayda olaraq,
seqmenflenme ox hissade halqa ve piqidiyarun yan hisselerinde
qabrla geklinde mtigahida olunur. Piqidiyamn qann terefinde
seyr piqidiyamn seqmentlerinin sayma uyEun olan etraflar
yerlegir.
Kttrek qalxamnrn sethi hamar ve ya grxrntrh, 96kek ve val
gakilli, tikanh ola bilar. Bunlar miixtalif sensor (bissiyat)
orqanlanmn yaprgdr[r ve yerleqdiyi yerler ola bilor.
Trilobitler 6z inkigaf d0vrtinde bir nege stirfe merhalesi kegir;
b0yUme prosesinda gtivdanin piqidiyanm
kenanndan
baglayaraq tcdricen aynlmasr neticesinde tam sayda seqmentler
amele galir.
6n
Sistenatikr. G6vde hissadeki seqmentlerin saytna
trilobitler iki yanmsinfe b6ltintir: Miomera ve Polymera.
gOre
Miomera yanmsinfi. Miomerlor (Azbufumlular)
(yunanca meion
-
az; meros - hisse)
Miomerlera g0vdesinde iki ve 0g seqment olan xrrda (20 mmtrilobitler aiddir. Sefalon ve piqidiya ham formasrnq hem
da dlgtilerine g6ra oxgardu. Bir gox hallarda kordur. Kembri ve
ordovik d0vrlerinde yagamrglar. Miomera yanmsinfi iki destaye
aynlr ve onlardan bidni - Agnostida destesini nazarden kegirek.
e qadsr)
'i
ql
l*
I
ie
I
r
ii
t'
^
I
I
I
iq
I
I
$ekil 3 6. Tr ilob ita sinfr. Miomera yanmsinifi . Aqnostidlerin
zirehinin quruluq sxemi. bq-bag qalxam, ql-qlabel, r-raxis, g-gdvde,
q-quyruq qalxanr
90
Agnostida destesi - aqnostidler. Gdvdesi iki seqmentden
ibaret miomerlardir. Piqidiya va sefalonun,. dlgiileri teqriben
eynidir.:Gdzleri ve sifet tikigleri yoxdur. Piqidiyamn an<a kanan
dairevi formah olub, bir ciit iyneciklarden ibaretdir. Aqnostidler
kembri-ordovik ddwlerinde yagamrgdar. Ntimayendesi: Agnostus
cinsi (gec kembri) (gekil 36).
Polym era yenmsinfi, Polim erlor (Qoxbufumlutar)
(yunanca poly - gox; meros - hisse)
Bu yanmsinfa gdvda hissesinde beg ve daha gox seqmentlsri
olan mtixtelif tilg0lti trilobitlar aiddir. Onlarda
sefalonun,
gdvdenin ve piqidiyamn qurulugu mtixtelifdir. Kembriden-penne
destaya b0ltinUr.
qedar yagamrglar. Polymera yanmsinfi
Agalrda iki desteni nezardan kegirek.
Ptychopariido destesi - ptixoparitdlar. Nisbeten kigik dlgtilu
polimerlerdir. Piqidiyaya nisHan sefalon bir qadar bdyUkdtir.
Qlabel mtixtelif formaltdr, bezen yaxgr inkiqaf etmig yan gumlan
vardr. G6zleri kigikdir. Qedim formalarda gdvde iri, piqidiya
kigikdir. Cavan formalann gdvdasindeki seqmentlerin sayr azAr,
lakin piqidiya nisbeten iri dlgultidtlr. kembri-perm ddwlerinde
yagamrgdrr. Niimayandesi: Asaphus cinsi (orta ordovik) (qekil 37,
7
1).
1
2l
$ekil 37. Trilobita sinfi. Polyntera yanmsinifi
l-Asaphus cinsi (orta ordovik); 2-Paradoxides ctnsi (orta kembri)
9l
nisbetan
iri
-
redlixiiidler. Uzun ktirak qalxantna,
sefalona ve kigik piqidiyaya malik polimerlerdir.
Redlichiida destesi
Qlabel mUxtelif forrrahdrr. Gdzleri iridir.
G0vdesindaki
seqmentlerin sayr 25-a qederdir. Piqidiya zeif seqmentlanmigdir.
Alt va orta kembri yagh stixurlarda yayrlmrqdrr. Ntlmaysndasi:
Puadoxides cinsi (orta kembri) (Eakil 37,2).
Trilobitlerin heyat tetzi. Trilobitler esasen denizlerde bentos
heyat terzi kegiren heyvanlardrr. Onlar miihitin dibinde s{irtintir,
Wm$aq g6kilnttileri qazrytuaq qida axtanrdrlar, tizvi maddelerle
yeyirdiler, Ozlarini miihafize etmak Ugtin yuvalar
riagilrr
qaardrlar. Trilobitler yavat tizdUklerina gdro Ozlerini mtldafie
lili
etmek iiqiin qrvnlrrdrlar. Strfeleri plankton heyat tarui
kegirdiklerine g6re trilobitlarin stiretle ve genig yaylmasrru temin
edirdi. Bu canhlar isti, normal' duzlu danizlarin dayadq
zonalannda yagama[a tisttinlilk verirdi.
Daglagmrg halda adetan trilobitlerin grlpaqlagma zam:uu
atdrqlan zirehin hisseleri qalrr ve nadir hallarda Olmtlq heyvanlar
rast gelir.
Trilobitlerin geotoji inkigaf terixi. Trilobitler kembrida
geniq yayrlmrgdr. Ordovik va silur ddwlerinde onlann sayr azalu,
gec paleozoyda sayr datra da azalr va penn ddvrtinde tamamila
qrnlrrlar. MUxtalif trilobit qahqlanrun kembri g6kttnttilerinin an
a$a$ horizontlannda kiitlevi gakilda taprlmasr onlann
kembriyeqaderki dOvrda gox miirekkab inkigaf yolu kegdiyini
g0sterir.
CHELICERATA YARIMTiPi. HUTSERATLAR
(yunanca chele
-
mynag, drnaq, hagalanmrg; keras - buynuz)
Heliseratlar quruda va nadir hallarda danizlerde meskunlagan
goxbu[umlu orqanizmlerdir. Onlann bedani iki qdbsye aynlrr: bag
sine (prosoma) vs qanncrq (opistosoma). Heliseratlar antenlerinin
olmamasr ila seciyyalenir. Bu yanmtipin eksar ntlmayandelerinde
bag sine btitov qalxanla Ortulmti$dtlr va altt ctit atraflar daqryrr. iki
ciit 6n etraflar tutrn4 dOrd ctit arxa etraflar ise harekat
92
funksiyasrm yerine yetirir. Qanncrq on iki seqmentdeu ibaretdir.
Qanncrq bega qader ctit atraf dagryrr, quruda ya$ayan formalarda
iss
ciyar kisaciklarina gevrilir. Mtixtelif siniflerde
seqmentlegmenin xarakteri ve straflann qurulugu xeyli deyiqir.
Quruda ya$ayan formalarda badeninin alt hissesindo sert iirt0k
amele gelir.
chelicerata yanmtipina beg sinif aiddir: merostomahlar
(qrhncquynrqlar ve evripteridler), eqrebsbenzerler, ganeler,
hdrtimgeyabonzerler va solptrqabanzerler (mesalen, bttvelar).
stratiqraliya n0qtezi-nszardan ewipteridlar b6y0k maraq kesb
edir. Bunlar uzunsov badeni olan iri heliseraflardr. prosoma
girdeden teqriben dtizbucaqh ornamentlenmig sethli fonnaya
qedar deyigir. onun iizerinde bir ctit mtirakkob g0z ve bir ctit
sade gdzciik yerlagir. On iki seqmentli opistosoma anoya do[ru
daralrr. Heliseratlar laqunlann $irin ve ya dulu sulannda
meskunlagmrglar; onlann bir coxu aktiv tizmeye uy$unlagmrSfu ve
yrrtrcrlar hesab olunurdu. Onlar genig yayrlmasrna baxmayaraq,
qahqlanmn sayr azdlr. Ordovik-perm dtiwlarinde yagamrglar.
N0mayandesi: Eurypterns cinsi (gec silur-erken devon) (gekil 39,
ag
2).
CRUSTACEAMORPHA YARIMTIPI.
xaRcoNGoBONZORLOR
Xergangebenzerlere (ikinci adr Branchiata) denizlerde, dtrzlu
aiddir.
Onlann bedeni Ug gObaden bu$, d6g ve qann g0belerindan
ibarstdir. Bag gtibede iki ciit gxmfi (anten) ve 09 cttt gena vardr.
gObalerinin qurulugu mUxtelifclir.
Xorgengebarzarlerin xitin va ya ehengli zirehi vardr. onlann 30
mine qeder ndvil vardr. Bir sinife - crusacea sinfina aynln.
Paleozoy erasrndan hal-hazrrkr d6vre qeder ya$ayr.
ve girin su hdvzalarinde moskunlagan bu[umayaqhlar
-
Dft
ve qarrn
93
Crusacea sinfi. Xergangkimiler
(latrnca
-
crustaceus
-
qrnr ve ya qabt[a olan)
1r
L/
Okseriyyati sularda yagayan, gOvdesi baq, d6g ve qanncr[a
aynlan bu[umayaqlrlardrr. Bir gox xergangkimilsrda baq
gibasinin sonuncu seqmenti birlegdiyina gtire ba$ ve ddq
birlegerek vahid baq-dtig qalxam emele getirir. Bu qalxan ba$ ve
ezelalerle 'birlegmig iki taydan ibaret monolit t6rama olub,
canhurn gOvdasini bitrtlytir. Xersengkimilerin etraflan birinci ciit
antenler istisna olmaqla 'vatrid quruluqa malikdir: kdkti iki
bufumdan vc iki goxbuSumlu gaxelerdan ibaretdir.
Xeigengkimilerin ayaqlan herekat, tenefftis ve qida tuuna
funksiyalanm yerins yetirir.
Xergangkimilerin sistematikasr gOvdesinin seqmentlenmesinin xarakterine ve etraflann quruluguna asaslarur.
Crusacea sinfi altr yanmsinfe bOltintlr: Branchiopoda,
Ostracodoidea, Cinipedia Copepodoidea, Cephalocarida
Malacostaca. Birinci tig yanmsinfin geoloji shemiyyati
bdyfikdiir.
Branchiopoda yanmsinfi. Qelsemeayaqlilar
Qelsemeayaqhlar primitiv qurugu ile seciyyelenir. Bu,
Ozflnii canlmm gdvdesinds olan bircins seqmentlerin sayrrun
qeyri-sabitliyinde, eyni cia efraflann olmasrnd4 haznr sisteminin
sada qunrluglu olmasrnda ve s. gdsterir. Bu canhlar denizlerde ve
girin su hdvzelerinda yagayrrlar. Kembri ddvrtinden melumdur.
Branchiopoda yanmsinfinin' terkibine da:<il olan en ehemiyyetli
qruplardan biri yastrayaqh xorgengciklsrdir (fillopodlar).
Yastrayaqh xergengciklarin bedeni iki simmetrik taydan
xitin qabr[rn daxilinde yerlegir. Taylar kilidsiz kiirek
nazik
ibarat
kenan boyunca birleqir. Onlar canlrrun bedenini daim Srttir, lakin
bdy0yerksn taylann xai{ci kenan tizre yeni zolaqlann hesabma
6lgiileri artrr. Boy zolaqlan qabrrfacrq ve gd,keklerden ibaret inca
skulptura ile Orttilmtigdti,r (gekil 38, 1). Canhmn bitttin heyatr
94
orzinde qabrq briyiiyerek 30 mm-e gatrr. Qelsemeayaqhlann
g6vdasi'd0g ve qanncr$a aynlmamrgdrr; btitiln seqmentler yastr
etraflarda yerlegir.
2a
3
F.trI
1b
irrrl\
2b
gekil 38. Crustacea sinfi. Xergengkimilar
I -Fi I lopodlann qabr[rnrn qurulugu (Br anc hi opoda yanmsinfi):
aqabrSrn taymm tlmumi gdriin0gti, b.bezayin secilryssi;
2-Ostakodlann qabrgnrn qurulugu (Ostracodoidea yanmsinfi):
a-sol tayrn xarici gdrttntig0, b-tayrn daxili qurulugu (k-kilid, ei,azele
izi); 3-BrBayaqh xergengciyin timumi g6riiniigil (Cirtipedia yanmsinfi)
ilk taprntrlan devon ddvrtinden malumdur ve
hal-hazrk ddwe qedar yagayrrlar. Kontinenal mangeli
g0ktintUlerin stratiqrafik aynlmasrnda onlann qahqlanmn
Fillopodlann
ehemiyyati b0y[kdiir, bele ki, karbon ddvrtinden baqlayaraq
qunrdakr miixtalif hOvzelerds 96l, gay ve gtilmegelerda
yagayrrlar. Xarakterik nilmayendesi: Phyllopoda cnsi (devonmtlasir) (gakil 38).
Ostracodoidee yenmsinfi. Ostrakodler (Bahqqulaqh
xercengcikler)
Bu yanmsinfe badeni miixtelif formah ikitayh qabrq arasrnda
yerlegen xrda (30 rrm-e qeder) xergengciklar aiddir. Her iki
-
hem sol vo ham de sa! tay kiirek kanan boyunca elastik ba!
95
kilidle birlepir. Kilid, taylarur mdhkem birlegmesina kd,mek edir.
Qabrq kalsium duzlan ile hopmug tizvi maddaden ibaratdir. O,
qeyri-beraber tayh ola biler, lakin bu halda, ktkek kanan istisna
olmaqla, bir tay digerinin butun kanarlanru ehate edir. Tayrn
daxili sethinde grxrntr ve ya guxur gaklinde mtixtelif ezelelarin
birlegme izleri qalrr. Har bir tayn xarici sethi hamar ola biler ve
ya qabrsacrq, iynacik, grxlntl ve ya guxur geklinda skulptur
elementler dagrya bilar (pakil 38,2).
OstrakodlqSn btiytimesi prosesinda bir nege merhele aynlr ve
tedricen hem'qabr$rn Olgiileri, hom de kilidin qurulugu va
orname,ntli bazayi dsyigir. Cinsiyyet ferqi deqiq gOr0ntir.
Ostakodlar $rin, duzlu ve ultraduzlu sularda, bUtttn
kontinental su hdvzelerinda (gObmegslerden yeraltr gaylara qader),
denizlerin mtixtelif darinliklarinde ya.gayrrlar. Onlar asasen bentos
heyat tarzi kegirir, lakin plankton formalar da rast gelir. Uzvi
deEitle qidalamr, paruzit heyat terzi kegirir. Qazrntr hahnda buttin
g0kma silxurlarda, daha gox gillerde, rast gelir. Kernbriden indiki
d0vre qader yagayrrlar.
Paleozoy erasr dsnizlarinde ya$aml$ formalann dlgilleri iri,
qurulugu ise nisboten sadedir. Karbon ddvrttntin sonunda girin su
hdvzelerinde ya$aya bilan formalar rast gelir. Mezozoy ve
kaynozoy eralannda yagayan ostrakodlann dlgtileri xrrda olub,
mtiasir kilide ve mtirakkeb formah ezcle iderine malikdir.
Xarakterik ntimayendasi: Leperditia cinsi (silur-devon).
Cirripedia yanmsinfi. B{ayaqh xergengcikler
Bii[ayaqh xargengcikler denizlarde oturaq hsyat terzi kegiren
canhlardr. Silrfe merhalesinde onlar serbest tizilrlar va ikitayh
qabr[r vardr. Sonrakr ddwlorde bagrmn 0n gtibesi ila yaqadrfr
mtihitin dibindeki predmetlare mOhksm yapr$lr vs orqanianin
xeyli deracade dsyigmesi bag verir - orqanlann bir hissesi heyat
qabiliyyatini itirir ve ya basitlegir, digerleri ise inkigaf edir (dtig
etraflan uzun brficrglara gewilir). ikitayh qabrq bir srra
Itivheciklerdan ibaret konus ve ya diger formak xarici skeletla
96
evez olunur (pkil 38, 3). Bii[ayaqh xargengciklar adaten dayu
sularda meskunl4qrr ve duzlulu$un deyigmesini yaxgr kegirir.
Lakin iri bahqlara ve deniz memelilerina yapryaraq b6yft
dorinliklere ene bilirler. Daglagmrg halda gox nadir haltarda rast
gelirler. Silur dOwtinden hal-hazrkr vanta qedar yaqayrlar.
Xarakt,erik ntimaysnde si: Balanus cinsi (orta paleogen-mtiasir).
Malacostraca yarrmsinfr. AIi xergangler
Ali
xergangler bedeni
rynrurtaran br$,
vo telsonla (sonturcu seqmentle)
qanncrqdan ibaret olan deniz
d$ ve
heyvanlaridr. Bir nege dtig seqmenti bagla birlagerek baqd0q
emala getirir. Bir gox hallarda bag pdbesinden anraya ve agagya
dtig g6besini tlrtan xarici skeletin qrn$lq drttiy0 aynlu. Bag
gdbesindo beg ctt efiaflan, har bir seqmentde ise datra bir cUt
etraflan vardr. Otraflan miixtelif quruluglu olub, mtixtelif
funksiyalan (lamise, qida tutm4 herekat) yerina yetirir. Telson
qanncr[m sonuncu seqmentinin ldvheyebanzer etraflan ile
birlikde quyruq yelpiyi emala getirir. Ali xergengler bir nege
desteye bdltintir. Onlar arasmda paleontoloji cahetden onayaqh
xerganglar xtisusi mamq dogurur. Ali xerganglerin an qsdim
ntimayendeleri kernbir ddvriindcn melumdur.
M
2
1
W
3
$skil 39. Crustaceamorpha yanmtipi, Crustaceo sinfr, Malacostraca
yarrmsinf i (I); C he I ic e r at a y arrmtipi, E wap t enrs c ins i (2); Tr ac he at a
yarrmtipi, insecta sinfi (3)
97
Onayaqh xerganglar eksar hallarda denizlardo mtixtelif hayat
terzi kegiren canhlardr ve bununla elaqedar olaraq onlann bedeni
m0xtelif formahdrr. Uzen formalar (krevetler) yanlardan basrq
r,rzunsov baden quruluguna, tizma iigiin uy$unla$ml$ ve yax$l
inkiqaf etmiq atraflara malikdir. Siirtinen formalar silindrik va ya
gaquli istiqametda basrq formahdrr (xergengler) (pkil 39,|),bazi
formalarda ise qannclq qrsalmrg va bag-ddgiin altrna doffu
eyitni$ir (laab). Stirttnen formalann skeleti daha mdhkem
oldu[una gdre daglaqmrg halda daha yax$l qalrr. Onayaqh
xerqenglerin qahqlan haqqrnda datra daqiq melumatlar perm
silxurlanndan melumdur, lakin trias diivriinde yaqamlg formalann
mtixtelifliyi bu destanin perm dOvr0nden awol yaraffnaslru
g6sterir. Triasda ya$amrg formalar arxaik olub, mtiasir
formalardan keskin ferqlenir, yura ve tabagir ddwtinde emele
gelmi$ formalar ise hal-hazrrda da malumdw (maselsn, krablar),
paleogen va neogen komplekslerinda rast galenler isa mtiasir
formalara yaxrndrr. Bele g0man edilir ki, geoloji kegmigda
onayaqlr xergonglar denizlerin dayazhq zonalannda ya{aru$,
sonralar ise okeanlann derinlik zonalannda va qr.rudakr girin su
h0vzelerinds msskunlaqmr glar.
TRACHEATA YARIMTiPi. TRAXEYALILAR
Traxeyahlara quruda ya$ayan vo haxeyamn kdmeyi ite
tenoffiis eden bu$umayaqhlar aiddir. Bag gdbasinde antenleri,
genalari ve gdzleri vardrr; dOg ve qannclq ya deqiq aynlr, ya da
vahid $6ba emala gatirir. Traneyahlar iki sinfe bdliintir:
Myriapoda (goxayaqhlar) ve Insecta (hegeratlar).
Insecta sinifi. Hegeratlar
(latrnea
-
incektum - hegerat)
Hegeratlara bedeni iig gdbsye - ba$, d6g va qanncr[a aynlan
traxeyah qoxbu$umlular aiddir. Bag gdbesinde bir ciit anteni, tig
ctit genesi ve g6zlari vardr. Drig qdbasinde tig ctit aya[r va bazen
98
iki cUt qanadlan vardrr. Qanncrqda ll-e qeler
seqment ola biler. Hageratlann qanadlan mtirekksb quruluglu
olub, miixtalif qruplarda ferqlenir. Bu, mtihtim sistematik elamat
hesab olunur (gskil 39, 3).
Hageratlann ekseriyyeti quruda yagaylr, azbir hissesi girin su
hdvzaleri ils alaqadardu. onlar miixtelif iqlim zonalannda inkigaf
edirler. Hegeratlann dztinemexsus qidalanma, goxalma ve inkiqaf
xrisusiyyetlari vardrr.
Hegeratlar en geniq yayrlmrg orqanizmlerdir. Onlann I mlndan 9ox ndv0 mslumdur. Mtiasir formalara nisbeten daglaqmrg
qahqlar yaxgr dyrenilmemigdir. Bu, onlann qahqlannrn nadir
hallarda ve az sayda taprlmasr ile elaqedardr. Bunabaxmayaraq,
kontinental menpeli stixurlann yagmrn teyin olunmasrnda
hegeratlann qahqlanrun miihiim ehsmiyyeti vardr. Diger
terefclan, hegeratlar paleoco[rafi geraitin yaxqr indikatorlan hesab
olunr.ular. Devondan mtiasir ddvra qeder yagayrrlar.
ktirak hissede
MOLLUSCA TtPi. MOLYUSKLAR
(latrnca molluscus
-
prmgaQ, yumEaqbadenli)
Molyusklar ve ya yumqaqbedenlilar danizlxde, pirin su
hdvzelerinde ve quruda meskunlaSan, miih0m ahemiyyets malik
ve genig yaylmrg feqeresizlerinden bfuidir. Mtiasir formalara
ilbizlar, ikitayhlar, kalmarlar, osminoqlar, nautiluslar ve bir gox
orqanizmler aiddir. Bu tipe qrnlmrg formalardan ammonitlar,
beiemnitler ve digerlari aiddir.
. Molyusklann ekseriyyeti ehengli qabr[a malikdir.
Molyusklann yum$aq bedeni qabrgrn .da:<ilinde yerlegir. Onun
yum$aq bedeni ikitayh molyusklar istisna olmaqla bag, gdvda ve
qarrn terefinda yerlagen ezelali gxmtrdan - oyaqdon ibaretdir.
canh aya[rn kOmeyi ile harekot edir ve ya digar funksiyaran
yerine yetirir. molyuskun rum$aq bedeni manttya ils drtiilmtgdtir
ve molyuskun daxil oldu[u sinifclan asrh olaraq mtixtelif formah
ahengli qabrq emale getirir. Mantiya g0vdenin ktirek tarefindan
yanlara doEru serbest gokilde sallanr. G0vde ile mantiya
99
arasmdakr bogluq mantiya boSlufu adlanrr ve burada taneffiis
orqanlarr yerlegmi$h. iftazat orqanlanmn deliyi de mantiya
boglupuna agrlrr.
molyusklar qannayaqhlar istisna olmaqla ikiterefli simmetrik
qtrnrluplu olub, qan-damar, haun, sinir, cinsiyyet ve ifrazat
sistemlarine malikdir. Qelseme ve <a$ ciyarlerle> tanefRis edir,
cinsi yolla goxalular.
Badeninin, qabr[rn, mantiya bopluSunun ve digar orqanlann
formasr ve qurulugu mtlxtelif siniflerin ntlmaysndslerinda
mitxtelifdir. Canhlarda ikitarefli simmetriyamn yox olmasr
onlann xarici g6r0ntig{ine gox tesir edir
(meselen,
qannayaqhlarda). Bezert qabrq mantiya ile drtitltir ve :rarici
qabrqdan d&dli qabr[a gewilir, 6l90leri kigilir ve ya tamamile yox
olur. AyaErn fuirksiyasr da olduqca mtixtelifdir. Bozilerinde
stirllnmeye xidmet edir ve genig ayaq altrna malikdir, digerlerinda
ensiz olub, lili qazrnaq Ugtin istifada olunur, tigtlncUlerde - ayaq
tlzma orqaruna gewilir ve nehayet, d0rdtlnc0lar sualu cisimlere
yapr$r ve bu sebebden ayafr Olgtlnlagir.
Molyusklarda qabr[rn formasr 9ox m0xtelifdir: o, ya iki
taylardan, ya da qapaqclq ve ya her iki teref,den agrq konusgekilli
boru formah ola biler. Bela borucuq yastr ve ya konusvari spiral
formada qrvnla biler. Bszi molyusklarda qabrq yumsaq bedeninin
daxilinde yerleqa bilar ve ya tamamila yox olar. Molyusklar
kembri dowtlnun swellarinden melumdur. Onlann arasmda I 15
000 mttasir ve teqriben 45 000 daglagmrg halmda taprlan ndvleri
vardr.
Qabrgmn ve yunsaq bedeninin quruluguna gdre molyusklar
qalrdakr
siniflere b0lttntir: Loricata
Monoplacophora,
Gashopoda, Xenoconchia, Scaphopoda Bivalvia, Cephalopodq
Tentaculita Hyolitha. Geoloji cehetden aga[rda ssciyyelendirilen
3 sinfin mtlhtim stratiqrafi.k ehemilryeti vardu.
100
Gastropoda sinfi. Qarrnayaqh molyusklar
(laturca gaster
-
medecik; pous, podos - ayaq)
Qannayaqh molyusklar ya ya qastopodalar bir-birinden ayn
ya$aym, kigik istisnalar olmaqla, asimmetrik bedani ve spiralqtilla pakilli qabr[a malik heyvanlardr. Qannayaqklar molyusklar
tipinin sn bdy{lk sinfidir. Onlann hal-hazuda ya$ayan 85 000 ve
qaanh hahnda taprlan
iS
000-e qsdar' ndW
vardrr.
Qannayaqhlann nOv mtlxtelifliyi takamtil prosesinds mtixtelif
geraite uy$unlapmasr ile elaqedardr.
b
o
g
a
$ekil40. MUasir ilbizlerin (Helix cinsi) xarici gdrtiniigii
b-bag,a-ayaq,g-gdvds,br'barmaqcrqlar,gz-gdzler
Yumgaq bedeninin qunrlugu. Canhmn yum$aq bedani
tamarnile qabr[rn dadlini tutur ve bir ve ya iki ezele ile ona
yapryr. Canlurrn yum$aq bedeni bag, gOvde va ayaqdan ibaratdir
(Eekil 40). Qabr[rn altrnda canlrrun gdvdesini biirityen mantiya
vardu. Bedeninin 0n hissesinde anus, ifrazat ve cinsiyyat
deliklarinin aqddr[r mantiya bogluSu aynhr. Hem su miihitinde
yagayan formalarda qalsemeler, hem da quruda yagayanlarda
a[giyarler mantiya bogluprrnda yerle$ir. Bezi qannayaqhlarda
mantiyamn On kenan (balndan sagda) uzun borucuq
giri$
sifonu gaklinde uzanmrgdr. Qrxrg sifonu ise qrsa olub, bandeninin
anra hissesinde yerleqmigdir. Bagr ya:rgr inkigaf efinigdir. Onrm
-
t0l
qann hissasinde a[zr, k[irek hissesinde ise bir ve ya iki ctt
barmaqctpr va bir ctit gdzleri yerleqir. Bir c0t barmaqcrq lamiseye
xidmat edir, digerinin kdktinde va ucunda gdzleri yerleqir. Daxili
'orqanlar asrzla baglayan ve udlaqdan, qida borusundan,
madadan, ilma qekilli ba[rsaqlardan ve anus daliyindsn ibaret
heznr sistemi, sinir ddvdesi, ilrak, ifrazat orqanlan ve cinsiyyet
vezileri esasen gOvdada yerlagir. A[rz boglu[unda qr[rrdaqh drttik
ve gox sayda xitin di$ciklarle 0rtiilmiis dil - radula yerlagir. Sinir
sisterni gbvds ve buSumla birleqmig beg ctit dilytinden ibaretdir.
Bag gdbasinde beyin dtiytinleri vardrr. Bezi qannayaqklarda sinir
gdvdesi paralleldir, digarlarinda ise garpazlagrmgdrr. Qan-damar
sistemi agrqdrr. Urak medscikden, bir ve ya iki tlrek
qulaqcrprndan ibaretdir.
Canlrrun bagrndan arxada, qrirrn tarafde yash altr olan azaleli
ayaq yerlagir ve bu hsreket orqanrdrr. Oksar
qannayaqhlarrn kiirek terefinde, ayaprn ama hissasinde xiisusi
buynuz terkibli ve ya ahengli qapaqclq vardr. Tehltika amnda
cank qabrprn iginde gizlanarak onun glxr;ril qapaqclqla ballayrr.
Skeletinin qurulugu. Qarrnayaqhlann akseriyyetinin qazmtr
hahnda saxlandan qabrlr vardrr. O, araqonit ve ya kalsitden
ibaratdir. Qabrq tig qatdan ibaretdir: l) xarici xitin, 2) orta
prizrnatik ve ya qini, 3) daxili - sedefli qat. Qabrq gdbelekgekilli,
yastr spiral ve konusvari spiral (ilbizebanzer) formahdu (qekil
fl'1. Brlzi qannayaqhlarda qabrq yoxdur.
grxmtr
-
-
.4o--
i-:€r$(
l:
G
$ekil l,Qarrnayaqhlann qabrlrnm formast
a-gObelakvari, b-yastt spiral, c-ilbizabanzer
4
llbizebenzer formah qabrqlar daha genig yayrlmrqdrr' Bela
qabrq azalan spiral tizre sanlmrq ahengli boru gaklindadir. O, dar
102
ucunda qapa.h, digar (genig) ucunda isa agrqdr. ilbizebanzar
formah qabrqlarda (gekil 42) tepa adlanan dar uc vardr. iki
qonsu dovrenin toxunma xetti tikig yeri adlanrr. Sonuncu ddwede
mtixtelif formah gelik - aSrz vardrr. Canh bapmr ve ayaSnr bu
dalikden grxanr. A$z xarici kanar ve ya xarici dodaq ve da:rili
kenar va ya dildli dodaqdan ibaretdir.
I
:
.tk
:.. ;
t
':;r,; ii:'-i,.
.
.! ..i-ir,ll
3F
lll
i
.st
.tl
tt
F
dd
I
ek
I
$ekit 42.ilbizabenzar qabr[rn qurulug sxemi
t-tepr, dd{axili dodtq, s-sar$r, xd-xarici dodaq, ss-sonuncu sarpt,
es+nine bezek (skulptura), st-siltun, sk-sifon kanal6 sps-spiral bazek
(skulptura), u-a|rl tk-tikig.
Oger a[-rzrn kanan butOvdttrsa, o, holostom a$rz adlanr.Bezi
primitiv qannayaqhlarda a[rzrn xarici kenannda qabq b6yudUkcs
bitigen dar anal ymq amele gelir. Mezozny va kaynozoyrn bir
gox qaflnayaqhlannda a$tzrr. agaSr hissssinda oyuq vardr ki,
burada sifon kanah mtgahida olunur. Bele alrz sifonostom a$rz
adlanr. D6welerin bir-birinin ilzarinde srx (gox yaxrn) yatdrgl
halda ehangli siituncuq amala gelir. Oger ddvraler bir-birine
toxtmmursa, bu halda gtibak smela galir (gakil 43). O, heqiqi
(tapeye qeder izlenilen) ve ya yalangr (sonuncu diiwede izlenilsn)
ola biler.
103
st
ye
es
4
2
6
xd
I
95
3
d
1
$ekil43.Qahqlarda a$rzm, gDbyin va stituncugun qurulugu
a[zh qabrq, 3-4.holostom aSab yalangr g0bekli qabrq,
5{ holostom a&"h heqiqi gdbekli qabrq, dddurili dodaq, yg-yalangl
g6beke xd-xarici dodaq, eg-heqiqi (asil) gObalqg-gdbek, st-sttuncuq
1
-2.sifonostom
Qannayaqldann ilbizabenzar formah qabrqlan safa ve ve ya
sola qrvnlmrg ola biler (gekil 46). Onlan bir-birindea aprmaq
tgtln qabrlr tepasi yuxar:rya, agz:unt isa milgahidegiya toref tutmaq
lazrmdr. Saat eqrabi istiqametinda qrvnlmrg qabrqlafia asrz
s"Edq sola qrvnlmrg formalarda ise solda olacaqdrr. Eyni bir cins
va ya n6vda bu va diger qabrqlar da rast gele biler.
Qabt[m xarici sethi haurardr, lakin adeten qabr[alar, kil,
qrng, tikan, qabarcrq, oyuq ve. s. miigahida oluntr. Bu skulptur
elementler (pkil 42) tikige ve ya btiyflme xsttine parallel yerlege
biler. Uzununa ve enina qabrr$alar kesigerkan, bezen qabarcrqlar
amale gelir, bezi hallarda isa qabarcrqlar sarbest gekilde inki$af
edir.
Sirtenatikasr. Qannayaqhlarda iri sistematik kateqoriyalann
(yanmsinif, deste) aynlmasr dadli orqanlanmn va bedeninin
diger yum$aq hissalarinin qurulugrma ve inkigaf tarixinin
xilsrxiyyotlerine esaslaur. Qeyd olunan elasretlerine gtire
qannayaqhlar hal-hazrrda ug yanmsinfs bOlttntir: Prosobranchia
104
(Onqelsomelilsr), Opistobranchia (an<aqelsemaliler), Pulmonata
(agciyerliler).
Prosobranchia yarunsinfi. Onqelsomeliler
(yunanca pros
-
6n; branchia - qelsemeler)
Onqelsemalilerde qelsemeleri (bir va ya iki) Ureyin Oniinds
yerlegmigdir. Sinir gdvdesi garpazla;mrgdrr. Anus deliyi 6nda,
bagm tzednde agrlrr. Qabrq gobalekgekilli, yastr spiral ve ya
ilbizebenzar formahdu. Osasan danizlarde, nadir hallarda girin su
hdvzalerinde yagapr ve hareketcil bentos heyat terzi kogirir.
Kembriden hal-haarkr vaxtadek yagayrlar. Niimayendelsri:
Bellerophon cinsi (otdovik-perm) (qekil 44, a, b), Patello cinsi
(tebagir-mtlasir) (pkil 44, c, d), Twritel/a cinsi (tabaqir-mtlasir)
(pkil 44,e).
.y
I
G
.y
t=:
a
d
$ekil,t4. hosobranchia yanmsinfi
a-b - Belleroplnn cinsi (ordovik-perm); v4 - P atello cinsi (tabaqirmiiasir); *hmitella cnsi
Opisthobranchie yennsinfi. Arxaqelsemeliler
(yunanca opisihen- afia, anrada; branohia - qslsemeler)
Amaqelsamelilarde bir qelseme vardu ve iirekdan arxadry
kiirek ve ya yan terefda yerleqir. Bir gox hallarda qalsema yox
.
105
olur va canh bedeninin sethi ile tanefftis edir. Sinir g0vdesi
garpazdrr. Bir gox aniaqelsemelilerde qabrq tamamila yox
olmuqdur. Aya[r althq qeklinde ve perli qanad peklindedir.
Sonuncu halda o, iizmaye xidmat edir (Fteropoda dastasi).
Karbondan hal-hazrrkr ddvra qoder ya;ayu. Niimayandasi:
Spir ate I I a cinsi (neo gen-mtiasi r) (geki I
45
).
a
$aki I
45
.
b
yanmsin fi , Sp i ra t e I la cinsi (neo gen-mtias ir)
Op
a-yuxandan gdrtintlgti, b-aprz terefdan gtiriintigli
is
t ho b r an c hla
Pulmonate yarrmsinfi. A$ciyerHler
(latrnca pulmo, pulmonis - ciyer)
Apciyerlilarde qelsameler yoxdur. Tanofftis funksiyasrm
afciyer boglu[u yerino yeririr. Sinir gdvdesi garpaz deyildir.
Qabrq qapaqcrq gaklinda, yastr spiral ve ya ilbizebenzar
forrrahdrr, bezi apciyerlilerde qabrq yoxdur. Quruda ve qirin su
hdvzelerinde meskunlagmrglar. Karbon ddwtinden hal-hazrrkr
vaxta qodar yagayrrlar. Ntimayendssi: Helix cinsi (oliqosenmtiasir) (gakil aQ.
/,'-:=4f,
+ i ''f\
..P'i.t[.
.':
''':
,$fl
.7
{
$ekil 46.
f,il
P
.. i
ulmonata yanmsinfi , Helix cinsi (oliqosen-miiasir)
106
Qannayaqhlarrn hoyat terzi. Hal-hazrrda qannayaqhlar gox
genig yayrlmrgdrr. Onlar normal duzlu, goranlagmrg ve girin su
hdvzelerinda, limanlarda, gOllerde, bataqhqlarda, gaylarda vs
bulaqlarda yagayular. Qannayaqhlann kiyiik bir qrupu gimal
enliyinden tropiklere qeder qurunun mtixtalif sahelerinde
meskunlaqrlar. Onlar xtisusen denizlerin dibinde genig
yayrlmrglar, dibde yasayr, nadir hallarda plankton heyat terzi
kegirirler. Bezileri meskunlagdr[r mtihitin dibindo ayaSuun
kOmeyi ile silr0ntlr, digorleri yum$aq lilin iginda gizlenir,
tigiinctllar isa ayagr ve ya xtisusi sementleyici maddenin kdmeyi
ile daglara ve ya yosunlara yaprgular. Okser qannayaqhlar
denizlerin sahilboyr ve dayazhq sahalerinde msskunlagrlar, lakin
ayn-ayn ndvler abissal (6000 m-e qeder) derinliklerde ya$aya
bilirler. 200 m-dsn bdytik darinliklerde qannayaqhlar nadir
hallarda ya$ayrr, cins vo n6v tarkibinin yeknesaqliyi ile
saciyyelenirler. Onlann ya;amasl Ogiin en elverigli qrunt gayahq,
qumlu ve lilli qrunt hesab olunur.
Qannayaqhlann arasrnda bitkilerle, giirtintti ile ve her geyle
qidalanan formalar vardu. Bitkilarla qidalanan forrralar deniz
dayazhqlannda meskunlagmrglar va onlann yapdrEr sahe ancaq
bitkilerin yayrldr[r zonalarla serhedlenir. Bunlara misal olaraq,
ancaq deniz yosunlan ile qidalanan Patella cinsini gdstermek
olar. Her geyle qidalananlar arasmda bir gox yrrtrcrlar vardr.
Yrtrcr qarrnayaqhlar qumlu ve lilli qruntlarda meskunlagaraq,
onun dariilinde gizlenen ikitayh molyusklan ovlayrrlar. Bezi
yrrtrcrlar (Natica), xtlzusen dentz ilbizlerini telaf etmekla b0ytlk
zarer verirler. Qannayaqhlann bir hissesi filtratorlardrr.
Qa4nayaqhlarm geoloji inkigaf tarixi. Qannayaqlilar
kembri d6vrtinde yaranmrglar. Onlann en qedim nitnnayendelari
dnqalsamelilere aid idi ve esasen xarici kanannda anus yanSr olan
yastr spiral qabiqh canhlar iisttinltik tagkil edirdi. Karbon
ddvrtinde dnqelsamalilerin holostom agrzh ilbizebenzer qabrgr
iisttinltik tegkil eden yeni qrupu emele gelir. Bu ddvrdo
<inqelsemelilarden anraqelsemalilar ve apciyerliler aynlrr.
Mezozoyda dnqelssmeliler tisttinltik tagkil edirdi ve onlann
r07
arasmda sifonostom a$rzh formalar gelriq inki$af efineye bagladr.
Kaynozoy erasmda qabr$nda sifon kanah olan qarrnayaqlilar
genig yayrlrr. Hal-hazrrda onlar tersqqi ddvr0nti ya4ayrlar.
Qannayaqh molyrsklann qahqlanrun kaynozoyun
paleogen, neogen ve antropogen gOktintillerinin stratiqrafik
aynlmasr tigiin b6ytk ehamiyyeti vardrr. Son d0wlerde
paleontoloqlar onlarm qahqlanndan miiayyen derecede mezozoy
va paleozoy gdktlntitlarinin stratiqrafik aynlmasr Ugttn de istifade
etrneye baglamrglar. Qannayaqhlann qaz:r;,rfi hahnda taprlan
qabrqlanmn ve onlann basdrnlmasr xarakterinin dyrenilmesi bir
gox hallarda qedim geoloji epoxalann cogafiyasrmn (teqribi
olaraq dudulu$unun, hOrrzsnin darinliyinin, qruntun xarakterinin,
axrnlann istiqametinin ve s.) m0h0m masalalorini hell euneye
irnkan verir.
Bivalvia sinfi. Ikitayh molyusklar
(lahnca bi - iki, iki defe; valva - tay)
Ititaytr molyusklar dsnizlards, duzlu va qirin su hdvzelerinde
ya$ayan ikiterefli-simmetrik quruluqlu orqanizrnlerdir. Yumgaq
bedeni ahangli qabrgrn daxilinda yerlagir. Qabrq, canhmn yan
tareflerinde yerlegen iki beraber ve ya qeyri-berabar taylardan
ibaretdir. Okseriyyatinda simmetriya m[stavisi taylar arasmdan
kegir. AyaB paz ve ya balta geklinde oldu!'una 96ro bezen
ikitaylrlan Pelecltpoda (baltaayaqhlar) adlandmrlar. Onlann haltrazlmrda yaqayan 15 000-e va daglaqmrg hahnda taprlan 30 000-e
qedar ndvtl melumdur. Orta kembrida yaranan ikitayhlar mezozoy
ve kaynozoy eralannda teraqqi dOwiinti yagayrrlar.
Yumgaq bedeninin qurulugu. lkitaytrlann yum$aq badeni
perden
iki
ibaret mantiya ila drttilmtlqdtir. Mantiya perleri ktirak
te'refdan taylann da(ili sathina bitigir. Ktirak kenan istisna
olmaqla manityanrn kenarlan taylara yapl$mrr ve ya bir nege
yerdsn yaptsa bilar. Ikitayhlann ekseriyyetinda mantiya taylann
arxa kenannda iki dalik amale getirir (pkil 47). Qruntlarda
gizlsnen ikitayh molyusklarda mantiyanrn ama kanan iki borcuq
gaklinde uzanaraq sifon emele gatirir. Sifon mtixtelif uzunluqda
108
ola biler. O, xilsusi ezelelerin k6mayi ila qabrfrn igine girir ye ya
bttiin
heyatr boyu xaricda qalrr. Mantiyaruu kanar hissesi
daxilden qabrfa yapryrr.
b
a
c
d
$ekil4TJkitayh molyusklarda sifonun amele galme sxemi
Ikitayhlann qabr[r mantiya terefindan ifraz olunur. Ba[tann
k6meyi ile birlegsn iki taydan ibaratdir. Ba[, tayrn kiirek kenan
boyunca xtlsusi sahede - arclaAa yerlegir, taylann agrLnasrna
k6mek edir. Ba! xarici ve"ya da,xili ola biler (Sskil a8).
b
e,
az
ab
$ekil48.Xarici (a) ve daxili (b) baglann sxemi
ez-azaleler, b-baElar
Taylar da,xile yap$ml$ ezelelerin kdmeyi ile ba$anrr.
ititaylrlann ekseriyyetinde iki ezele vardr - 0n ve arxa-ezala.
Beza yap$mrg heyat terzi kegiran ikitayhlarda 0n etale
dlgtinleqerek tepenin altrna girir, anra ezelenin Olg0leri b6yUytir
ve Ono do&u stirlgsrek tayrn ortasrnda yerlegir. Canhnrn g0ldosi
aya[r ve qalsemoleri mantiyamn altmda yerlegir. Ba6r yoxdur,
aya$ gdvdenin qann terefinde yerlagir. Formasr canhmn heyat
terzinden asrhdr. Yumpq g6kiintfilsri qazryaraq iginds gidenen
109
formalarda ayaq paz ve ya balta formahdr, yagadrpr miihitdeki
cisirnlera yapt$an formalarda isa ayaq dlgtinlagmigdir ve ya
tamamile yoxdur. Bezi ikitayhlann aya[rnda ttzvi yaprgqan lif (
bissus saplan) ifraz eden xiisusi vazi vardr. Bu saplann kdmeyile
canlt suda olan herekotli egyalara yapr$u.
lkitayhlann hezm sistemi gox sadedir: aprz boglupq qrsa
borusr, medacik, uzun ba[rrsaq, anus daliyi. Sinir sistemi iig ctit
sinir dtiytinlerinden ibaretdir. DuyEu orqmlan zeif inkigaf
etmigdir. Qan-damar sistemi tam qapah deyildir. Urayi
medecikdan vs iki tirek qulaqcr[rndan ibaretdir (;ekil 4e).
":1
rt
gekil 4g.ikitayhlann daxili qurulugu
| -aptz deliyi, 2-hezm borusu, 3-medecih 4-orta bafrsaq, 5-dilz
ba$rsaq, 6-anus deliyi, 7-qaraciyar, 8-qara ciyer kanah, f-iirek
medeciyi, l0-iirek qulaqcrfr, I l-On aort4 t2-arxaaort4 l3-bdyrelq 14cinsiyyet vezisi, l5-qelseme, l6-ayaq, l7-ballayrcr 6n ezsle, 18baflayrcr arxaezele,l9-mantiya qngr[r, 20- sifon, 2l- mmrtiya kanah
Tenaffiis funksiyasrru ayaqdan her iki terefdo xtisusi mantiya
boglu[unda begenin anra hissesinde yerlegmig qelsemeler yerine
yetirir ($ekil 50). il<itayhlann bir goxunda qelsemelerin ssthinde
tifroyerek su cereyaru emele getiren kiprikcikler vardr. Onlann
kOmeyi ile qida canhmn a$anndaxil olur.
lkitayhlann skelet qurulugu. ikitayhlann qabr[r CaCO3-den
ve digar duzlann qahpr$ndan, az miqdarda ise tizvi maddedan
ibaretdir. Qabrq O9 qatdan ibaretdir: iizvi maddeden taqkil
olunmuE xarici, kalsit ve ya aroqonitin prizmalanndan ibaret
110
prizmatik - orta ve taym sothine parallel yerleqmiq xrrda araqonit
l<ivheciklerindan ibaret sedefli - da:<ili qat.
I)
do
d
:-l
Dr J"'
./6:;
plt
r':'i
,,.1'
,
,i ,
.,
it
.'..
t.1t
.il
J
,
ii ll;
!.t
q
\r*
"t
\i.
lnt ''...
'4i
n
$ekil 5O.ikitayh molyusklarrn sxematik en kasiyi
qqelsemeler, ddigler, do-dig oyuEu, mb-mantiya boglulu, a-ay4,
xt-xitin tebeqe, prt-prizmatik tebeqa, plt-plastik tebeqe, b-ba!
kt
ks
att
6t
lll),
aiel
frilf
qk
':-,1, ---l1
ql
"t
9r
t
'
b
I
$akil 5l.ikitayh molyusklarrn qabrgrnrn qurulup sxemi
a-sa$ tayrn daxili gdriiniigti; b-tayrn kiirek kanarrndan gdrtiniiflr, qk-
qarrn kenan, ak-ama kanarr, aai-ano azala'wi, ka-kilid aparat, mxmantiya xatti, gx-guxur, t-tepe, ms-mantiya sinusu, 6k-0n ksnar, 6ei-6n
ezela izi, ql-qalxan
ikitayhlarda sag ve sol taylar, her bir tayda ise ktirek, qarm,
6n ve arxa kenar aynh (Sekil 51). Taylann ktirek kenanndakr
lll
guflntl tapa adlan'r. ikitayhlann ekseriyyatinds taylar qeynbemberdir, bele ki, tepa d,n kenara yalun yerlegmrgdir, bazi
berabar tayh formalarda ise tepe merkazde yerlegir.
ikitayhlann qabrgmn formasr gox miixtalif olub, onlann
heyat terzinden asrhdr. Ztrak (celd) formalarda her iki tay
eynidir, dairevi, oval va ya gox ua,lnsov ve basrq formahdrr.
Cisimlere yaprgan formalarda qabrq mtixtelif dlgtilu qabanq va
qeyri-sirnmetrik taylardan ibaretdir. Bezan taylardan bfui
konusabenzer, digeri ise qapaq geklinda olub, xarici gdrtlniigtine
g6re ferdi hsyat terzi kegiren mercan poliplerini xatrrladr.
Molyusklann qabrgmn 0lg0sti 2-3 mm-den 1,5 m-e qedardir.
Mtiasir tropik danizlarde ya$ayan tridaknalar neheng ikitayhlardr.
Onlann gakisi 200 kq-a gatrr.
Taylann xarici sethi lramar olub, nazik bdytlnra xetleri ila
Ortlll0r. Canhnrn inkigafi mtiveqqati dayandrqd4 bazen gobud
konsentik halqalar emele gslir. Bdyiime xetlsrinden bagqa
tepedsn aynlan radial qabr[alar ve taylann kenarlanna parallel
konsentrik qabr[alar inkigaf tapr. Qabu[alar hamardrr ve ya
pulcrrqlar, qabarcrqlar, tikanlar ve iynecikler kimi elave skulptur
elefnentlerle mtirakkablegmi$ir. Hal-hazrrda tropik denizlerda
ya$ayan ikitayhlann qabrguun xarici qatr mttxtelif rsnglsrdedir.
Daglagmrg halda taprlan qabrqlarda rang qalmrr.
Qabr&n taylan grxrnfi (diglar) ve gdkaklerden (db oyttsti
ibarat kilidin kdmeyi ile ba$anu. Kilid tayrn kttrek kenan
boyunca qahnlagmrg kilid sahesinde yerlegir. Bir tayda olan dipr
diger taydakr uyEun dig oyuqlanna da:<il olaraq taylann m0hkem
ballanmasrm tamin edir. Kilidin bir nege tipi aynh: bazr,
ikitayhlarda diglar berabgrdir ve
srada yerlagmigdir
bh
(ltenodont tip), digerlsrinde digler radial gekilde tapaden
gaxalenir (preheterodont tip), Ogtinciilerde isa digler dlgfiIarine
gOre mtixtelifdir (heterodont tip), ddrdtturctlerde digleri yoxdur
ve ya zsif inkigaf etmi$ir.
Taylann dadli sethinde miixtelif t6remeler vardr. Bunlara
ezelelerin birlegme yeri - azala izlari aiddfu. Onla teqriban eyni
t12
dlgiida olub, taylann arxa vo 6n kanarlannda yerlagir, bszilerinde
ise ancaq bir iri er:n,leizi vardr.
Tayrn qann kenannda mantiyanrn daxili satha yaprgma izi mantiya xatti kegil Mantiya xatti tamdr vo ya tayrn arxa
hissesinda buktik - mantiya sinusu smale gatirir (gakil 51). Uzun
sifon grxaran formalarda mmtiya sinusu daha dorindir.
Sistematikasl Paleontologiyada ikitayhlann
destelera
aynlmasr qabrfrn ve kilidin quruluquna esaslanr. Bu alamatlerine
gdre Bivalvia sinfi altr desteye bdltiniir.
Tmodonta dastesi suadiqliler, Qabrqlar baraber tayhdrr.
Kilid ktenodont tipti olub kilid satresinde bir srada yerlegmrg
taqriben eyni Olgtflii diqlardan ibaratdir. Ballar dadli ve ya
xaricidir. Ozsle izleri beraberdir. Mantiya xetti bflt6vdtlr vo ya
sinusu dayazdt. Kembridsn hal-hazrrkr ddvra qeder yagayrrlar.
Ntimayenda si: Arc a cinsi (yura-mtiasir) (gskil 52).
-
nl
?r;' .-,'Ip;;,,,r..
./ rrtt.t+'t
i ?t-
a
?:*r.il,,
oit.-- f.:
.t
I
I
ros
'
.,
-' tr ;-t j
.
-:'
_
-:'-
t'
.>-'
$akil S2.?rcodonta destesi, Arca cinsi (yura-miiasir)
daxili ve xarici gdriinligU t-tepe, ar-areya, d-digler, aei-arxa
'
erale izi, dei-iin azeleizi
sa$ tayrn
Anisomyaria dastosi - qeyri-baraber ezalaliler. Qabr[r qeyriberabar tayhdrr. Kitidi yoxdur, lakin bezi formalarda dipleri
vardrr. Ba[lar akser hallarda daxilidir. Ozele izleri qeynzaif inkigaf etmigdir ve ya tarnamile
beraberdir: 6n ozele
yoxdru, arxa azala izi ise iridir. Bazi istisnalarla, mantiya sinusu
mtigatride olunmur. Oturaq heyat terzi kegirir. Bisus saplanmn
kdmeyi ila va ya taylardan biri ile yagaft$ milhitin dibindski
cisimlere yaprgr. Ordovikden hal-hazrkr ddvra qeder yagayrrlar.
in
113
Ntimayendelei: Inoceramus cinsi (yura-tabagir) (gekil 53), Ostrea
cinsi (tebaqir-miiasir) (qekil 54, l), Pecten cinsi (yura-miiasir)
(qekil 54,2).
$ekil
53
lzrs
omy ar ia dsstasi, inoc eramus cinsi (yura-tebagir)
Sol tayrn xaricdan ve yandan gOrtintig0
br
.3
n'i.:-l
.la
b9
ql
i-''i: {{-', C
t-rr','r'' ..\, 1 arl
mx.- /4''-,j .,,': ;-i"'){.r
.{
tb
bks
\ ,' J;.;,1
|''l
'"'hu'-zi.:,
..\
\"
,'
\','\'
...,.
, ;/.',.'i
._.t..tt/
,.
',i;.
2b
2a
rq
$ekil 5 4 Anis omym ia destesi
(tebaqir-miiasir);
2- P ecten cinsi (yura-mtiasir) bks-bisus
l -Osnea cinsi
kesiyi, aei-aryg.ezale izi, mx-mantiya xetti, qas-qabr$aarasr sahe, yyyap$ma yeri, ry-radial qabr[a, bg-birlagms g6ksyi, ql-qulaqcrq
fi4
Desmodonta destasi - ba[digliler. Qabr[r baraber ve ya qeyribarabar taylardan ibaret olub, sifonun giiclti inkigaf etmesi ila
elaqsdar tam ba[lanmrr. Digleri yoxdur ve ya zeif inkigaf
etmigdir. Mantiya xattinde sinusu vardr. Baplar dorilidir. Ozale
izlei teqriben eyni dlgtiltdtiLr.
qazaruq gizlenir ve ya
qayalarda ddslikler emale gatirir. Ordovikden hal-hazukr dOvra
qedar yagayrrlar. Nfimayendesi: Mya cinsi (paleogen-mtiasir)
(eekil 55).
Lili
s
aol
6rl
l:
I
i
ms
mx
aq
b
a
c
$ekil 5 5. Des modonta destesi, Itlya clrrrsi (paleogen-milasir)
sol tayrn daxilden (a), taylann yandan (b) ve canlmur (c) gOriinilgii,
aai-arxa ezele izi, t-tepe, mx-mantiya xatti, ms-mantiya sinusu, aq-ayaq,
6ei-On azele izi, s-sifon
Heterodonta dastesi - miixtalif digliler. Qabrlr beraber ve
nadir hallarda qeyri-boraber tayhdu. Kilid heterodont tipli olub,
1-3 asas (kardinal) ve l-2 yan (lateral) diglerden ibaratdir. Osas
diglar tepenin alt hissosinde kilid kananna perpendikulyar, yan
diglor ise tepeden her iki tarefda kilid kenanna parallel
yerlegmigdir. Bezi hallarda yan digleri yoxdur. Ballar esasen
xaricidir. Ozole izleri berabardir. Mantiya xetti btitdvd0r va ya
sinusu vardrr. Silur d0vrUnden hal-hazrrkr vaxta qader yaqayrrlar.
Ntimayande si: C ordium cinsi (neogen-miiasir) (qekil 56).
115
kd
\-
lil
,tiI
o6t
t
;'ri
IILt
gekil 5 6. H, t rro)'o, todastasi, C ard ium"ioll (r"og.n-miiasir)
sol tayrn daxil (a) ve xarici (b) gtiriiniigii aei-arxa azale izi, kd-kardinal
dig, ld-lateral dig, mx-mantiya xatti, 6ei-6n ezele ai
Schizodonta destesi-gaprqdipliler. Qabr[r berabertayhdrr.
Kilid preheterodont tiplidir. Sol tayda orta digi yanlmrq tig
kardinal, saf tayda isa tapeden aynlan iki uaun dipi vardrr. Sol
tayrn gaprlmrg digi onlann arasrndakr guxura daxil olur. Ba$lar
xaricidir. Ozale izleri beraberdir. Ordoviuden hal-hazrrkt ddvra
qader yaqayrrlar. Ntimayendesi: Trigonia cinsi (trias-tebagir)
(eakil 57).
Rudistae destesi - rudistler. Qabr[r qeyri-berahar tayhdrr.
Taylardan biri konus ve ya spiral-burulmug, digeri qaraqqekillidir.
Kilid paxiodont tiplidir: qapa$abawar taydadigar taydakr gdkeye
da:ril olan l-3 iri diqi vardu. Ba[lar xarici ve ya daxilidk. Ozela
izleri iridir. Bentos heyat teiz kegirir. Gec yura-tebagirde
yaqamrglar. Nttmayendasi: Hippuritella cinsi (gec tebagir) (gekil
58 a, b).
ffi
sSt
L
b
a
$ekil 5 7. Sc hiz odonta dsstssi, Tr igonia cinsi (trias-tebagir)
a-triqoniyalann kilid sxemi, b-sa[ tayrn xarici g6rtiniigti, d'di;ler, slt-sol
tay, spt-sa$ tay
Lt6
d.i
iI,iil;
ab
$akil58. Rudistae destasi, Hippuritella cinsi (gec tabaqir)
a-qabr[rn xarici gdrtiniiq{i, b-qabrfrn qurulug sxemi, d-diglar
ikitayh molyusklann hayat teni. ikitaytr molyusklar
mtixtelif su hOvzelinda denizlerde, duzlu ve $irin su
hdvzelerinda ya$ayan canhlardrr. Onlar plankton ve bentos heyat
tarzi kegiren orqanianlerdir. Bazileri hdvzenin dibinde aya$run
kcimayi ile yavag-yavag hereket edir, digerleri bissus saplan ve ya
sementlema yolu ile cisimlere yaplgr, tlgifurc0ler ise qruntlan
quaraq iginde gizlenir (gekil 59), ddrdtinctiler alaclann
odunca[rru ve ye qayahq stixurlan deqarek yuva dtizeldir,
beqincilar serbest gakilda h<ivzenin dibinde uzmr va her hansr bir
tahltika hiss etdikde taylan grrpmaqla yaxm masafelers tiztirlar.
Ikitayhlann ekseriyyeti suda olan mikroplanktonlarla ve ya tizvi
detritle, bir hissesi qruntla qidalanra bir hissesi ise har ;ey
yevenlerdir.
o
*l
$ekil 59. Ititaytr molyusklann heyat terzi
tt7
.
ikitaytr molyusklarrn inkigaf tarixi ve geoloji ehamiyyati.
Ititaytr molyusklar gec kembide yaranmrglar. On
ijai-
ikitayhlara xrda va nazik qabrqh srradiqlilar aiddir. Bele giiman
edilir ki, kembrinin sonunda-ordovikin ewellerinde bu destaden
diqsizler, ordovik ddwiimde bafidiglilar va gaprqdiglilar, ordovikin
sonu-silunrn awalinde mtixtalifdipliler yaranr. Yuramn
baqlan[rcrnda miixtelifdiqlilerden rudistlar dsstesi aynlrr ve
mezozoy erasrrun sonunda tamamila qrnlrrlar.
Paleozoy gOktintiilarinin stratiqrafiyasr tiqtin ikitayhlann
ehemiyyati gox da b6y0k deyildir. Mezazoy erasrnda genig
yayrlmrg va kaynozoyda tereqqi driwtinti yagayrrlar. Kaynozoyun
bir 9ox cins ve niivleri qrsa mtiddet yagadrqlanna g0ra rshber
qahqlardrr.
lkitayhlann qahqlan ktitlSvi gekilda toplandrqda tikinti
materiah kimi istifade olunan ehengdagr amela getirir.
Cephalopoda sinfi. Bagrayaqh molyusklar
(yunanca kephale
-
bag; pous, podos - ayaq)
Bagrayaqh molyusklar normal duzlu donizlarda aktiv, yrrtrcr
kalmar,
milrakkabbOceyi, sokkizayaqh ilbiz (osminoq), nautilus, nasli
kasilmig ammonitlar va belemnitler aiddir.
Yumgaq bedaninin qurulugu. Baqrayaqhlann bedani qlsa ve
ya uzunsov, ikitarefli simmetrik quruluglu olub, bay aydrn nezera
garpr (9eki1 60). G6vdesi manttya ile tirttilmfigtir. Diger
molyuslar tigtin xarakterik olan ayaq baSrayaqhlarda deyigmigdir:
onun evezine barmaqaqlar ve a$ucq amele galmigdir. O,
heyat terzi kegiran orqanizmlerdir. Bunlara
tlaneye xidmet edir. Yanq gskilli dalikdsn mantiya bogluS'una
daxil olan su, takanla a[rzcrqdan kenara atrlrr va canhmn ama
tarefinin ireliye dopru reaktiv heraketini temin edir. Bagrn 6n
torefrndeki barmaqcrqlar canlrrun hsreketi, Oz0ntimtdafie va qida
tufrra iigtin uySunlagmrpdrr. Barmaqcrqlann emela getirdiyi tacrn
merkozinde dimdik gekilli iki xitin va ya ohong tsrkibli gene
vardr. Mantiya boglufunda yerlegen qolsemalerle tanafflis edir.
ll8
Anus dslifi, ifiazat sistemi va cinsiyyet vszileri mantiya
boglupuna agrlrr. Daha mtikemmel formalarda sinir ve qan-damar
sistemi, hissiyat orqanl4n yax;r inkigaf etmiqdir. Sinir diiytlnlsri
ontr$ahlann beynina ox$ar ylgm emela getirir. Gdzlari
mtikemmal olub, dlgtilsri gox b0yiikdtir. Qan-damar sistemi
gemek olar ki, qapahdr, tiueyi bir nege kameradan ibaretdir.
Skeletinin qurulugu. Bagrayaqh molyusklann dftz, biikiik ve
ya spiral konus formah ahengli skeleti vardrr (qakil 60). Da<ili
hissesi enina arakesmelerla septalarla kameralara
b6lttnmtigdtir. Canhmn yum$aq bedeni ya$aylg kamerasr adlanan
6n kamerada yerlogir. Diger qaz ve ya hava kameralan bog olub,
arakesmelerdoki degiklsrden sifun adlanan yumpq grxmtr kegir.
Hava kameralan birlagarek frarlmokon emela getirir.
-
br
m
b
vr
1
az
sf
q
ak
std
kt
,r('
3
qt
yk
mb
bh
sfd
hk
1
2
$ekil 60. Bagrayaqh molyusklann qurulugu
l-d{iz qabrqh, 2-spiral qabrqh, 3diiz qabr[rn xarici gdrtin0gii ve
elementleri, 4-dilz qabrf,rn 6n hissesinin uzununa kesiyi ve daxili
qurulugunun elementleri, qt-qann aref, hk-hava kameralarr, b-bag, qlqelsemeler, yk-yagayrg kamerasr, m-mede, mb-mantiya boglu[u, ehysinir hiigeyreleri dtiyiinii, qbhqabr[rn baflan$rc hissesi, ak-arakesmelor,
akb-arakesma borucufiu, az-agn, q-qabrq, sf-sifon, bh-birlegdirici halqa,
sfd-sifon daliyi, kt-kiirek toref gv-g6vde, g-genaler, br-barmaqcrqlar
119
Kameralar canlmm ddvri olaraq ireliye doSru herakat emlosi,
qabrfirn divarlannrn bOytitmasi vo amada arakesma emele
gotirmesi hesabma yaranu. inkiqafinrn erkan morhalesinde emale
galen sferik, yanmsferik, qapaqgakilli ve diger formah baglan[rc
kamera pro
to
koru adlamr.
Bagrayaqh molyusklar
gec kembirda emele
gelmiqlar.
Bioshatiqrafiya Ugtln mezozoy erasrnda ya$amlg ammonitlerin va
belemnitlsrin mtihtim shemiyyeti vardr.
Sistemetikisr. Cephalopoda sinfine hal-hazrda yeddi
yanmsinif darildir: Nautiloidea, Orthoceratoideq Endoceratoidea,
Actinoceratoide4 Bactitoidea, Ammonoideq Coleoidea. Birinci
ve sonuncu yanmsiniflerlerin niimayendeleri hal-hazra qedor
yagayrrlar, digerlerinin i sa nesli kesilmigdir.
Neutiloidea yanmsinli. Nautiloidealrr
(yunanca nautes
-
denizgi, qayrqgr)
Nautiloidealann qabr[r dilz, bfikillmtg ve ya spiral-miistavi
gakildsdir. Yagayrg kamerasr sarprrun 113-e baraberdir.
Arakasmaler sade ve ya zeif dalsahdrr, sifonun qtrrulugu ve
m6vqeyi mttxtelifdir. Sar[rlann bir-birine toxunmasr neticesinda
emele golen evolyut va sonrakr sarlrmn ewelki sarlrnr Ortmesi
neticesinde amela gelan involyr;I formah qabrq (qekil 6l) adlarur.
Qabt$un ttmumi formasr sarlrlann xarakterinden asrh olaraq disk
ve ya ktlm formah ola biler. Qabrfrn borusrurun qabanq tarefi
qann, g0kiik tarefi iss kttrak teref adlamr. Xarici k0rek teref
basrq ve ya siwi ola biler. Spiral pekilli qabr$n yan terefinin orta
hissesinde gdkak - gdbak yerlegir. Qabr[rn sethi hamardr ve ya
mtixtelif skulptur elementler dagryrr. Arakesmeler btiklik, zaif
dal[ah ve ya dtizdtir. Qabrlrn divan saxlamlmadrqda arakesmenin
kenan arakasma xafii qeklindadir. Onun formasr Nautiloidealann
teyin edilmssinda ahemiyyetlidir. Her bir arakasrne xetlinde yahar
ve par aynlrr. Nautiloidea yanmsinfinin ntimaysndelarinde
arakesme xatti dtiz ve ya zeif dalpah olub, bazilerinde kifayat
qeder derin btikiilmtigdtlr. Sifon kifayet qedar dardu, lakin genig
-
1,20
de ola biler. Miixelif cinslerde sifon miixtalif m<ivqe tutur merkezda, qabr[rn qann va ya ktirak tereflerinde yerlage bilar.
Sifon dtiz ve qtsadr, lakin bezan datra uzun ola bilar. Nautiloidea
yanmsinfi Plectronoceratida (gec kembri-erken ordovik),
Oncoceratida (ordovik-karbon), Nautilida (devon-mttasir)
destelerine bdltintir. Sonuncu dastaye hal-hazrrda Hind ve Sakit
okeanlann qarb hissesinin isti hdvzalarinde ya$ayan yegane
Nautilus cinsi aiddir. Onlar esasen 100 m-den 600 m-e qsder
derinliklarda yagayrlar. Nautiloidealar kembriden hal-hazrkt
d6vre qader yaqayrlar. Niimayandelari: Cymatoceras oinsi
(tabaqir) (gekil 62, l), Jwavionoutilus (trias) (;ekil 62,2) cinsi.
I
la
lh
Ic
"t
kt
1r
r.l{:rlt
t
I
)t\
i
srlr
lll
l
I
I
I
L
l+:
1r
#e
8sr
.l
trz
l
J
Nautiloidealann qabr[rnrn morfologiyast
l-spiral qabrqlann ndvleri: a-evolyu! b-yanm 6rtan, c'involyu! 2-spiral
qabrfirn yan gdrtiniigtl, 3-spiral qabrf,rn sar[rlannrn en kesiyi, 4qabt[rn
daxili ve xarici qurululunun bezi elementleri, S-arakssme xetlerinin
elementleri, yk-yan taref, qt-qann tara{, srh-sarlrnrn hUndtirl0yt, Pr-Per,
qbhqabrfrn baglansrc hissesi, gb-gObelq ark x+rakesme xetti, qdh-
$ekil
6
qabrlrn 0n hissesi, yh-yeher, bz-bazek, sgh-sarf,rnln gizli hissesi, ktkilrsk teref, sGsifon, az-aprz, se-sar[mln eni
l2l
aIx
st
atx
1a
1b
2
$akil 62. Nautiloidea destatistU, .l-Cymatoceras cinsi (tebagir), 2Juvqvionautilas cinsi. (trias) arx-arakssme xetti, sf-sifon, qbd-qabr[rn
divarr
Ammonoidea yanmsinfi. Amnonoidealar
(ammon
- spiral geklinde egilmig buynuzlu misir allahr)
Ammonoidealann qabrflr esasen yastl spiral, bezen qUllevarispiral geklindedir, lakin miixtelif derecede qtvnlmr$ ve hetta agrq
formalar da rast gelir. Yagayrg kamerasr uzundur, arakesmeler
qm$lqdr, biiktikleri derindir. Sifon uzun olub, ksnar m6vqe tutur.
Yagh formalarda spiral gekilli qabrqlann diametri 1 sm-den 2,5
m-e qederdir. Ammonoidealarla Nautiloidealar arasmda genetik
elaqa olmamasma buxmayua4., onlann qabrqlannrn quruluqunda
bir gox ox$arhqlff vardlr. Nautiloidealarda oldu[u kimi, arnmo-
noideyalarda da, qabrq evolyut ve ya mtixtelif derecede
involyutdur. Qabrqlann iimumi gdrtturtigti, sarlrlann formasr da
mtlxtelifdir (qakil 85). Gtlbeyin eni ve darinliyi, sarprlann
htindtirlUyil geni$ heddo deyigir. Mezozoy
erasrnln
ammonoidealannda skulptur elementlari gox mtixtelifclir: tpk-tek
ve ya gaxelenen enins qabrrlalar, uzununa qabrr[alar, qabarcrqlar,
mtixtelif dlgiilii iynacikler ve s. mtigahide olunur. Hamar sethi
olan qabrqlara da tez-tez rast gelmek mtmkUndtir. Qabrprn a[zr
mtixtelif quruluqlu qapaqcrqla ba$amr.
Qabrq boqluflunu kameralara ayran arakasmaler diizgtin
qm$lq olub, kenarlarda daha gticlfidiir
gox
ammonoidealarda daha xrda btikiiklsr ve kela-ktittirliiklerle
ve bir
122
mtirekkeblegmigdir. Qabrfrn divan olmadrqda arakssmeler
arakesme (per) xetti kimi gtiriintir. Miirekkablik derecasinden asrh
olaraq arakesme xattinin d6rd tipi aynlr: aqoniatit - per ve
yeherin sayr azdr, dairavidir (devon) ($ekil 63, a), qoniatit 'par
ve yeherlai daha goxsayhdu, bir gox hallarda itidir (devon-trias)
(pkil 63, b), seratit - perler di|-dig, yeharlar hamardrr (karbontrias) (gakil 63, c), ammonit - por ve yeherler gox yanlmrgdr
(penn-tebagir) (gekil 63, d).
Ammonitlerin fsrdi inkigafinrn gediqinde perlerin sayt artrr,
arakasma xatlerinin formast mtlrakkableqir (pkil @\ Bu,
ammonoidealarrn tarixi inkigafrnda arakasmalarin deyigmasinde
de eks olunur. Ontogenezde ham qabr$n ttmumi gdr{int$U, hem
da onun skulptunr deyrlir (pkil 65). Ammonoidealarda_sifon gox
dar olub, kanar m6vqe tutur, aksar hallarda qafin tarefde yerlegir
(pkil 66). sifon borulan qrsa ve dtizdilr, datra qadim formalarda
iouy, doEru (retroxoanit) istiqametlenmigdir, lakin tekamulun
gediginda dna istiqametlanir (proxoanit).
,:-.1i"'ir'I
i r'' \ 7-
I
',-i
r.l,
\
ri,
'a'-.
i...,4",
d
I
{
r,ir
;!".'.\
-\.' 't,;^!\
)';11
!F
l7
().1't.-r*'
)
c
I
b
a
$akil 63.Ammonitlerde arakssme xettinin morfoldi tipleri:
a-aqoniatit, b-qoniatig c-seratit, d-ammonit
r23
'),11,ift?-\.,^,,-
'liilf,t[
'
"',- 'vlLili
?df,ffri.
".
?r,,ffiarPr.'-i-fEYD'.,-.'"".r
-,'', rr,riili
iruur,r
r1'J
. . ..-ral.,l
Ij.
'"\, f ftf,t.'-'1,rr-\.-r'V-'ri\r-:
i.,
' t-'
*''
,.r-=r:*
$akil 64. Marathonites invaria$ilis Rirzh. ndviintin arakesma xetlarinin
ontogenetik inkigafi
*3
f,3
iJffiselqrqp
$ekil 65. Arakesmslerin ontogenetik inkiqafi ve sar!ilarm tesviri
Qrvnlrrug Nautiloidealardan farqli oraraq, arnmonoidealarda
eksor hallarda arakasme xetti daha mtirekkebdir, hedden artrq
biiktilmtig, bazen dil-disdir; sifon daha nazikdir, hernige kenar
m6vqe tutur ve sadedir; skulpturasr datra miixtolifclir. Bir gox
xariciqabrqhlardan ferqli olaraq, ammonoidealann inkigafinda
sifomun formasrmn deyigmesi
arakasmalerin
mtirokkeblegmosi esasdrr.
deyil,
t24
sf
q(hE
.}-
erk
,)
$ekil 66. Ammonitin qabrprnrn uzununa kasiyi
q(h)k-qaz kamerasr, ark-arakesma, sf-sifon, sfb-sifon borucu$u" ekembrional kamera (protokonx)
Ammonojdealann sistepatikasr. Daha iri sistematik
bdlgiilerin aynlmasrnda arakesme'ixoilerinin, filogenez ve
ontogenezde illtin merhelelorden baglayaraq onun *arakterinin
deyigmesi, parlerin ilkin yeri ve qruplann tekamUltnde ve
ferdlerin inkigafinda onlann yerdayigmesi b0yttk ehsmiyyet
dagryrr. Arakesme xatlerinin qurulugu daqiq tedqiqatlarda
aragdrnhr vo ammonitlerin destelere va datra kigik bdlgiilero
aynlmasrnda bununla yarulgl, sifonun mdvqeyi, aile, cins ve
ndvlsre ayrrdrqda ise qabr[rn timumi formasr ve skulpturunun
xarakteri nezera akur.
Ammonoidealar yeddi desteye bdliintir ve onlardan har biri
tigtin arakesme xetlerinin tipi ve digsr x0susiyyetlar xarakterikdir.
Goniatitida destesi - qoniatitler. Qabr[r yastr-spiral gekilli,
evolyut ve ya involyut formahdr. Qabr[rn iimumi gOriintigti
aqoniatitlerda oldu['u kimidir. Skulptur elementleri enine ve
uzununa qabrrSalar geklinde ola bilar, lakin qabrgrn sethi daha gox
hamardrr. Arakesma xetti qoniatit tiplidir, lakin datra cavan
formalarda seratit tipli arakesma xetti amelo gelir. Aqoniatitlerden
ferqli olaraq, ontogenezin erken merhelelerinde xarici yan por
amele gelir. Arakasma xatti yan parlerin bdltinmesi ve g6beye
teraf stiriiqmesi yolu ile inkigaf edir. Bir sox cinslerde
tzs'
mtirekkeblegme arakesme xettinin elementlerinin sayrrun
goxalmasr ile deyil, onlann formasmrn dayigmasi, perlerin
uzanmasr, sifrilegmesi yolu ile gefinigdir. Qann peri sadedir.
Sifon qann terefde kenar mdvqe tutur. fta devon epoxttst-penn
d6vrtinde yagamrglar. Ntimayendesi: Pmagastrioceras cinsi
(perm) (Sakil 67,2).
Climeniida destesi klimeniidler. Qabr$r yastr-spiral gekilli,
adeten evolyut fomrahdr. Sethi hamardr va ya yan tsraflerda
enina qabrrfalar mUgahids olurur. arakasme xetti qoniatit tiplidir.
Diger ammonoidealardan ferqli olaraq klimeniidlerda sifon
ventral deyil, dorzal tarafde yerlegir. Aqoniatitlerdan amala
gelmig va gec devonda yilksek inki$af d0vrti kegmigdir.
-
I
t
ii
i,rl
'#a
}W' it
\l
u"
f,"(-arl t1,'l*
\r'r"r'vr-
fl
#i+'"*ffi'r"
$ekil 67. Ammonoldea destetlstti
L-Agoniatitida destesi, Tinanites cinsi (gec devon); 2-Gonlatitida
dsstosi, Paragastrioceras cinsi (perm); 3'Ceratitida dastasi, C eratites
cinsi (trias); -Phyllocerdida dastesi, Phylloceras cinsi (yura), 5Lytoceratida destesi, Lytocerus cinsi (yura); 6-Ammonitida destesi,
Virgatites cinsi (gec yura)
Ceratitida destesi
evolyut
- seratitidler, Qabr$r yastr-spiral gakilli,
ve ya involyut formahdr. Umumi gdrtintgU dar
diskvariden kilreyabenzer formalara qader deyigir. Skulpturu
126
enine ve uzununa istiqarnatli qalm vs nazik qabrr[alardan,
mtixtelif qabarcrqlardan tegkil olunmugdur. Arakesme xatti asasen
seratit tiplidir, lakin ammonit tipli da ola biler. Sifon qann tarefrle
kanar mdvqe tutur. Erkan perm-tias driwiinde yagamrglar.
Ntimayandesi: Ceratites cinsi (trias) (gekil 67,3).
Phylloceratida destcsi filloseratidlor. Qabr[r yastr spiral
gekilli, adetan involyut formahdir. En kesiyi dairavi, sarSrlan
ytiksekdir. Nazik, enine qabrrlalar skulptur elementleri tsgkil edir,
bir gox hallarda bugumlar mtigahide olunur. Arakasme xatti
ammonit tiplidir, yeni gox sayda per ve yaherle hedden artrq
pargalanmrgdrr. Niimayandesi: Phylloceras cinsi (yura.tebagir)
(qekil 67,4).
Lytoceratida destesi - litoseratidlsr. Qabrgr esasen yasti-spiral
qekilli, evolyut forniahdr. Sethi adetan nazik gaxelenmemig
qabrrlalarla drttiltlr, bezen qabarcrqlar ve s. ila mtirekkeblaqa
biler. Arakesme xetti ammonit tipli olub, pargahdrr, lakin per ve
yeharlerin sayr gox deyildir. Niimayendesi: Lytoceras cinsi (yura)
(pekil 67,5),
Amrnonitida destesi ammonitidlar. Qabrfr yastr-spiral
gakilli, evolyut ve involyrt formahdr. Skulptur elementleri gox'
mtixtelifdir. Qabr[alan tek, iki, tig va goxga:<alidir, qabarcrqh vs
qabarctqsrzdr, bezan qabrfirn sathi hamardrr. Arakesme xetti
ammonit tipli olub, per ve yahsrlerle pargalanmrgdrr. Bezilerinde
yeniden sadelegr4ig ve seratit tiplidir. Sifon qann terafinde kenar
mdvqe tutur. Yura-tebEir ddwlarinde yaqamrglar. Ntimayendasi:
Yirgatites cinsi (yura) (gekil 67,6).
,dmmonoidealann heyat tarzi. Ammonoidealann heyat terzi
hal-hazrda ya$ayan Nautilus relikt cinse gdre m0eyyen
edilmipdir. Ammonoidealara normal duzlu sularda yagayaq aktiv
heyat terzi kegiran yrrtrcrlar aiddir. Agrq uzunsov formah qabrfir
olan xariciqabrqhlar ehengli maddelerin gdkmesi ve qaz
kameralanna sifondan kegmekle tenzimlenan suyun daxil olmasr
sayasinde suda horizontal voziyystda qala bilirdiler. Karneralarda
olan maddenin ve qazm miqdannrn deyigmesi orqanizmin
vaziyyetinin balansla$masma deyil, hem da iizma qabiliyyotini
-
t27
deyigmaye k6mek edirdi. Ehtimal olunur ki, uzuns)v formah
canhlar yava$-yavag herekat etmig ve esasen miihitin dibinde
yagamrgdrr. Qrvnlmayanlar arasrnda bagr Ea$ya do$ru <asrlan>
formalar var idi. Kompakt spiral gekilli tarazlagdnlmrg qabr[r
olan, su qatlannda serbest herskat eden ve daha gox mUhitin
dibinde yagarna$a tisttlnltik veren formalar daha heraketcil idi.
Onlarda sifon, canlrrun bedenini tatazhqda saxlama$a deyil,
suyun sethina qalxarkan ve enarken lazrm olan ttana qabiliyyetini
sorlamapa k0mek etmigdir. Spiral qabrqh axrcr formah canhlar
daha ya:qr iiziirdt. Ammonitlar esas.,n nekton-bentos
orqaniznrlsrdir, lakin tipik bentos ve plankton heyat terzi kegiren
orqanianler de vardr.
Ammonoidealann geoloji terixi. Ammonoidealar erken
kembriden melumdur, lakin ordovikde daha genig yayrlmrglar.
Erken paleozoyda yagamg ntimayendelerinde qabrq esasen dilz
idi ve inki$afi sifonun mtirekkeblegmesi ve mtikemmsllegmesi
getnigdir.
?:rfiialr., endoseratoidealar,
aktinoseratoidealar ve spiral geklinde qrvnlmrg qabrEr olan
formalar yaraut. Canhlann inkigafimn bu yolu datra proqressiv
yoldru, bele ki, qabrprn kompakt forurasr heyvamn datra yaxgr
tiznresine imkan verdi, Ammonitlerda inkigaf arakesmalerin
mflrekkeblsgmesi istiqametinde getmigdir. mtlxtalif destalerdeammonitidlerda
aqoniatitid, qoniatitid, seratitid
g0starir.
dziinit
meyllik
Her
bir
daste nisbaten
mthekkeble$meye
zeif bUkltlmtig arakesme xetti olan ve daha mtirekkeb formalardan
tekamtll etnigdir.
yolu ila
Bu
ve
Coleoidea @ndocochlia) yarrmsinli. Koleoidealar
(yunanca koleos - qrn)
Mllasir denizlerde koleoidealardan kalmarlar, osminoqlar,
qdim geoloji epoxalarda isa belemnitler vs diger qruplar genig
yayrhmrgdrr. Qabrq mantiya ile 0rtiilmiig va canhrun yum$aq
bedeninde qapamb qalmrEdrr. Belemnitlerde qabr[rmn tistiturda ve
ondan arxada olave element rostr aynlrr; bir srra qruplarda
-
128
(mtkekkabbcicayinde) qabrq gox dsyigmig ve ya tamamile
iilgtinlogmigdir (kalmarlar, osminoqlar). Aqronavtlar adlanan
qrupda xarici yeni qabrq mantiya terafinden deyil, bannaqcrqlar
tarafinden emele gelir, spiral geklinde qrvnlmi$rr,
arakesmelardan ve diger strukturlardan mahnrmdur. eabrfrnrn
mdvqeyinden ve morfologiyasmdan bagqa koleoidealar
xariciqabrqhlardan yan ttzgecleri ve emici orqanlan ve
qarmaqcrqlan olan iri barrraqcrqlanmn olmasr ve diger elarnetleri
ile ferqlenir. Hal-haarda ya$ayan daxiliqabrqlilarda 2,
xariciqabrqhlarda ise 4 qelseme vardr.
Kolcoidealann sistematikasl Daglagmrg hahnda taprlan
formalar skeletinin xtisusiyystlerina, hal-hazuda yagayanlar isa
yumsaq bedoninin quruluguna gOre sistemleqdirilir. Koleoidealar
bir nege desteiisttlne bOlilniir. onlann arasrnda tamamile qrnlmrg
belemnitler stratiqrafi ya tigtin gox ehemiyyetlidir.
Belemnoider destetstli. Belemnoideslar
Belemnitler xarici gdriintigtine g0ro mtiasir kalmarlan
xatrladrr (pkil 68), lakin onlardan yargr inkigaf etnig qabrlrna
gdra ferqlenir. Onlarda fiaqmokon, proostrakuuu ya$ayr$
kamerasr va bazen zeif inkigaf etmig rosh aynhr. Fraqmokon
xariciqabrqh baqrayaqhlann fraqmokonuna uy[rmdur. O, konus
formah olub, mtktelif btrcaq altrnda geniglenir, dalrili hissesi birbirine yalfln yerlegsn qaz kameralanm aylran arakasmalerre
bdltlnmit$dttr, digerlerinda isa bir-birinden m0eyyen mesafede
yerlegir. Sifon qann tarefrla kenar mOvqe tutur, dar sifon borulan
qrsadu. Xariciqabrqhlann bazi formalannda sonuncu - ya$ay$
kamerasr ya:rqr inkigaf efinig, belemnitlerin ekseriyyetinde isa
dlgihlagmi$ir ve prooshakum gaklinde onun k0rek divannm
rudimenti qalrr. O, yeniden uzana biler.
129
"f
gv
b
bI
I
uzg
o
cf
a
Pfr
b
rst
gv
m
br
b
$akil68. Belemnifin qurulug sxemi
a-xarici g6riintgti, b-uzununa kesiyi, qf-afrzcrq, b-bag, m-mantiya, tiegiizgecler, pok-proostrakum, rst-rostr, sf-sifon, gv-gdvde, fr-fraqmokon,
br-barmaqcrqlar
n
b
c
c
I
it
$#
t
.---.
I
$ekil 69. Belomnoidea destaiistii.
A-rosrrn uzununa yannasg VPac@euthis (orta yura-erken tebagir);
cd-Dwalia (gec yura-erksn tebagir); e-Hibolithes (orta 5rura-erkan
tebagir); f-Belemnitella (gec teba;ir) cinsleri, g-belemnitin berpasr. Alvalveola, l-trrrm, qf-a$zcrq, pproostrakum, r-rostr, br-barrraqctqlar, bybitigma yeri, f-fraqmokon
130
Fraqmokon nadir hallarda .la;la$mr$ formada sa:ilamlr,
proostrakum isa nadir taprntrlara g6ra malumdur. Daha gox
belemnitlerin roshlan qalrr va da,xiliqabrqhlann sistematikasr
buna esaslanrr. Rostr konusvari, silindirgekilli, milgekilli,
neqterebsnzer ve digar formah massiv tdremedir (gekil 69).
Rostnn alveolyar adlanan On hissesindaki konusvari gdkekde
-
alveolada fraqmokon yerlagir. Arxada isa iti ucla - rostnn tepesi
ila qurtaran alveolyarsonrasr hissesi yerlagir. Rost balanslagdrrma, orqanizrnin horizontal veziyyatla tarazlagdrnlmasr
funksiyasrm yerine yetirir, uzerkan nazik divarh fraqmokonu
qoruyur, tlzgecler tlgiln dayaq rolunu oynayrrdr. Uzgecler rostno
sethinda uzununa grnmlar qoyurdu. Mantiyanrn strukturunu eks
etdiran bu grnmlar belemnitlerin sistematikasrnda birinci dereceli
rol oynayrr. Belemnitler teyin edilerkan ham de rostrrn ttmuuri
gOrttntlqti, onun en kosiyinin formasr, daxili stnrkturunun
elameflari nezere alrrur. Rostrnn uzununa yarmalannda bOytime
xattine g0re ontogenezde onun formasrun nece dayigmasi
gtiriintir. Rostnn sathindeki grnmlar sayma,
mOvqeyine,
derinliyins ve uzunlu!'una g6ra deyigir. grnmlar bir gox haliarda
qann tersfda miigahids olunur (pkil 69). Belemnitlerin
ekseriyyetinde yan terefcle adatan getinlikle miigahide olunan
qmmlar vardrr. Qann ve ktirek tareflerin mdvqeyi ilkin olaraq
sifonun fraqmokondakr mdvqeyine gttre m0oyyen editir. Rostra
gdra tereflerin mOvqeyi bilavasita yolla miioyyen edilir: qann
teraf bir gox hallarda datra basrqdr va ya ktirek tarefe nisbeton az
qabanqdr.
Belemnitlerin sistematikasr. Erkan karbondan orta paleogene
qader ya$amrf Belemnoidea destetistti iki dosteya bOlUatir:
Aulacoceratida ve Belemnitida.
Belemnitida dastesi - belemnitidlar. Rost gox sayda qatlardan
iberetdir. onun formasr va dlgtileri mtixroliftlir. Adetan alveolyar
tepe gmmfl inkigaf etmigdir, darinliyi ve eni boyiikdiir.
Ie
Fraqmokon 23u bucaq altrnda geniglenmigdir, arakesmaleri gox
yamndr, ya$ayl$ kamerasr yoxdur, proostrakum uzun gxrntr
geklindedir. Yan tereflerde 2-3 grnm inkigaf ehnigdir. Rostrrn
en
l3l
kesiyi dairavi formadan dairsvi-trapesiya formasmadek dayigir.
Erken yura-tebagirde, nadir hallarda eosende (paleogen)
yayrlmrgdrr. Ntimayendeleri: Pachyteuthis (orta yura-erken
tebaqir); Dwalia (gec yura-erken tsbaqir); Hibolithes (orta yuraerken tebaqir); Belemnitella (gec tebaqir) cinsleri (gskil 69).
Koleoidealann heyat terui. Koleoidealar btitiin iqlim
qurgaqlanrun denizlerinds gox genig yayrlmrgdrr. Belemnitlarin
bedeninin formast onlann yaxgr tlzdtiklarins igaredir. Onlann
kalmadara nisbeten zaif iizmesi gtiman edilir. Onlarda hom de
hidrostatiki funksiyam yerine yetiren uzun sert dayaq skeletinin igi bog fraqmokon ve rostnn olmast canlmm bedsnini qeyrielastiki edirdi ve siiretli manew etmesine imkan vermirdi. Onlann
bir goxunun nekton-bentos heyat terzi kegirmssi gifunan edilir.
Digerleri ise hdvzenin dibinden az daracade asrh idi va su
qatlannda yagayrrdrlar. Diger koleoidealar arasmda mtixtelif
derinliklerde ya;ayan ve adeten ya:iqt ilzen (kalmarlar) tipik
pelagik heyvanlar ohnugdur, lakin bzileri su qatlannda miqrasiya
edersk bagr aga$ veziyyetde <asrltn>. Buna bedeninin arxa
hissasinde, daxilda yerleqen igiboq spiral qabrq (fraqmokon)
k6mek edir. Koleoidealar arasmda htivzanin dibinds ya$ayan vo
bezen lilin igine giren milrekkebbOceyi kimi ve ya da+lar arasmda
ve gatlarda ya$ayan (bir gox osminoqlar) bir 9ox heyvanlar vardtr.
Koleoideelenn inkigaf tarixi. Bele gtiman edilir ki, an qedim
da:riliqabrqlrlar devonun sonu karbonun ewalinde
bakfitoidealadan emela gelmig belemnoidealardu. Canlrrun
yum$aq bedeninin b6ytimesi vo qabrqla drtiilmesi onlann aktiv
heyat tarzi kegirmesine sebsb oldu. Bele hsyat terzi yaqaytg
karnerasrnrn dlgiinlagmasi, qaz kameralanmn r:zunlupunun
azalmasr, mtlxtolif tizgeclerin - ewelce yan, sonra iso simmetriya
m[stsvisindeki tizgeclerin ernelo gelmesi
ile
elaqsdardu.
Iftrbondan baqlayaraq yagayan belemnoidealar yura ve tebagirde
genig yayrlrr ve faktiki olaraq tebadrin sonunda qrnlr. Lakin
paleogen (eosen) gdkilnttilerindan relikt formalar melumdur.
Olgiinlaqmig qabr$r olan daha mtikemmel qruplann
niimayendalari mtiasir denizlerda genig yayrlmrgdrr.
t32
BRYOZOA TiPi. MAMIRABANZJARLAR
(yunanca bryon - mamr; zoa - heyvan)
Mamrabenzerlar esasen danizlarde, nadir hallarda girin su
hOvzalerinde kolonia hahnda yaSayan heyvanlardrr. Onlann
kolouiyasr xarici g0rtintigiine gdre gibyalari ve yosunlan
xailrladr. Hal-hazuda mamrabenzerlerin 3000-den gox miiasir ve
15000-e qeder nesli kesilmig ndvii melumdtrr. Mamlrabanzerler
ordovik dovrttndsn hal-hazrrkr vaxta qeder yagayrrlar.
qD
br
rd
Ift,
,sd
qP
I
t,
,'!
gb
lft
eb
ed
+q
a2
rl
$akil 70. Mamrrabenzarlerde zooidin qurulug sxemi
a-gerilmig barmaqcrqlan olan zooid, bdartrlmrg barmaqctqlan olan
zmid, ad-aous deliyi, eq-ehangli qat, qp-qapaqclrq, ez-ezelaler, eb-ezele
ba$, sd-sinir dtiyilnii, hk-hszm kanah, gb-g6vde boglu$u, ard-aEo
deliyi, br-barmaqclqlar, ed-ektoderma
Yumgaq bedaninin qurulugu. Mtiasir mamrabenzarlerin
koloniyasr gox sayda ferdlerdan - zooidlardan ibaretdir. $irin
sularda yaqayan mamtrabenzerlerda zooidler monomorf, yani
birtipli, denidarda yagayanlarda ise polimorfdur. Sonuncular
avtoz o oidlara y e he terozoo idlara aynlr. Avtozootdler koloniyam
qidalandrran, heterozooidler isa m0hafize, goxalma, yapt$ma va s.
funksiyalan yerine yetiran ferdlerdir. Avtozooidler (gakil 70) gox
kigik olub, Olgtist I mm-den gox deyildir. Gdvdasinin 6n $besi
133
polipid adlanu. Onun dn rcunda afzrrun etrafinda 9ox sayda
barmaqcrq dalryan halqagekilli va ya nalabenzer gxrnfi - lofofor
vardr. Barrraqcrqlar su cereyanr yaradan kirpikciklorle
Orffilmilqdtlr.
Mamrabenzprler mikroskopik orqanizrnlerla,
ibtidailerle ve diatom su yosunlan
esasen
ile
qidalamrlar. $irin su
ya$ayan
mamrrabenzerlerin a$zr xiisusi gtxmtl h0vzelerinde
epistom ile drtitlmU$flr. Bedeninin silindrik kise gakilli arxa
hissasi sistid adlanu. Sistidin divadan bezen ahangla
hopdurulmug kutikuladan emele gelmigdir. Hazm yolu ilme
geklinda olub, udlaqdan, orta vo arxa ba[rrsaqdan ibaratdir. Orta
baprrsaq xtisusi ezele ba[r ilo deliyin divanna yaPryE ve onun
kdmayi ila deliyin daxiline gekilir. Ama ba[rrsaq canltrun
badsninin 0n hissasinde anus daliyi ile xarico agrlrr. Qan d6vranr
va teneffiis sistemi yoxdur. Tenefffls funksiyasuu barmaqcrqlar
yerina yetirir. Sinir sistemi gox sada olub, anus va a$rz dalikleri
arasmda yerlegen sinir dtiy0nlarinden (merkezlerindan) ibaretdir.
Badeninin daxili boglupu maye ila doludur.
Xiisusi funksiyalan yerine yetiren heterozooidlere
a, b).
avikulyarilar, vibrokulyarilsr ve s. aiddir (gekil
Avikulyariler mtixtelif heyvanlan tutmaqla ve ya Oziinden
7l
uzaqlaqdrrmaqla m{lhafiza funksiyasrm yerine yetirir.
Vibrakulyariler uzun, hereketli ba$ardan ibaret ferdlet olub,
koloniyanrn sethini tamizlemakle mtlhafizs funksiyasuu yerine
yetirir.
Gdr{lntigilnii dsyigmig sistidler
(pkil 7l,c). Rugeymin
-
ovisellalar da m6vcuddur
inkigafr bunlarda gedir.
Mamrabarzerlerin akseriyyeti hermafroditler hesab olunur.
Onlar cinsi ve qeyri-cinsi yolla goxalrr.
Skeletinin qurulugu. Mamrabanzerlarin koloniyalan xitin ve
ya ehang terkibli ola bilar. Mamrabenzerlerin ehengli skeleti
daSlalmrl hatda qalrr. Mamrrabonzarlarin koloniyalan formasma
g6re mtixtetifdir. Bezileri yarPaqvari l6vhe gaklindedir ve su
yosunlanru ve ya gibyaleri xattrladr; digarleri qaysaq geklinda
134
sualtr predmetlori 6rttir; bezen torqekili, srxbitan, qaxelenmig,
yarrmkiire, salxrmgskilli kaloniyalar rast gelir.
b6
d
az
ez
c
I
a
b
n
$ekil 71. Heterozooidlerin qurulug sxemi
a- avikulyarihr, b-vibrokulyarilar, c-ovisellalar, b[-ba!,
ezalaler, a-avikulyari larin ayalr, g-gene
ddimdih ez-
Zooidlerin yerlagdiyi daliklar silindrik ve prizma gekilli
borucuq ve ya armudvari geniqlenmiS kOk hissasi ve darfilmrg
boru gekilli vestibillden - dehlizAan ibaratdir. Har bir dsliyin a[zr
vardr ve zooidin badaninin 0n gdbesi buradan xarice gxrr. A$tz
dairsvi, oval, ulduz ve ya goxbucaqh gekilde ola biler. Bazi
mamrabenzerlerde a$rz miiteherrik qapaqcrqla iirtultlr. Bir gox
hallarda deliyin divan mesamelidir. MUasir mamrrabenzerlerin
koloniyalanmn dlgtilari l-2 m-e gatu, qrnlmrg ise 60 sm-dir.
Deliklerin dlgtileri kigik olduluna gdre peffaf gliflerde dyranilir.
Onun daxilinde mttxtelif skelet t6remeleri horizontal
arakesmelar (diafraqmalar),
gaquli
yanmarakosmeler
(hemiseptalar), qovuqcufabenzar xtisusi strukturlar ve s. inkigaf
ede biler.
135
Nesli kasilmig mamrabonzarlerde adi doliklerden bagqa
daxilinde gdrtintigtinti dayigmiq zooidlerin - heterozooidljrin
yerlagdiyi xtisusi boqluqlar vardrr. onlann arasrnda mezoporlar ve
akantoporlar daha genig yayrlmrgdrr. Mezoporlar borucuq gokili
bogluqlardrr. Doliklerdan
kigik
diametrino, bezen
isa
diafraqmalaf,lnln sayrmn goxlu['una ve ya divarcrqlannrn datra
bdyi$ qalrnlr[rna gOra ferqlanir. Akantoparlar da qahn divarh
gox kigik diametre malik borugskilli t0remaludir.
sistematikasr,
sistematik bOlgtilerinin aynlmasr ugtin
marnirabenzarlerin skeletin formasr ve terkibi, alrz deliyinin,
lofofor ve daliyin qurulugu m0htim alametlerdir. gu alamatlere
gdre mamrrabenzerler iki sinife txirontr: phylactolaemata
tirtllltla[zhlar ve Gymnolaemata - grlpaq aprzh,lar.
hi
-
Phylactolaemate sinfi. OrtUlfiagzhlar
(yunanca phylactos
-
qorunmu$; laimos
-
udlaq, hlilqum, bo$az)
Ortutunglzhlara eynitipli zooidlardan ibarat koloniyalan olan
.
girin su mamrabenzerlen (100-e qedar ntiv) aiddii. Epirtorn
.ry iizerinde yerlagir. sistidlarin divarlan xitin va ya haimegik
gakildedir. Qonqu fardlarin sistidleri bir-biri ile qovugur. Gec
tebagirde ya$aru$ bir cins istisna olmaqla daqlaqmrg halda rast
galmir.
Gymnolaemata sinfi. Qrtpa{nFrlilar
- grlpaq; laimos - oat&, trUtqum, bolaz)
(yunanca Silnnos
Qrlpaqa[rzlilara esasan denizlerda ya;ayan milasir ve nasli
kasilmig mamrrabenzerlar aiddir. Koloniyasr mUxtelif fomrah
ferdlerden ibarstdir. Lofofor dairevi formah olub, orta hissesinda
asa yerlego,. Apn epistomdan mehrumdur ve sinifin adr bununla
elaqedardrr. skeleti ehenglidir. Qrlpaqagzhlar bir nege dasteye
bOlitniir.
Trepostomala dastesi trepostomatlar. Koloniyalan massiv,
yanmsferik, gaxslenmig, l6vhe gekillidir. Daliklari dairevi, oval,
-
136
apn olan prizma geklindedit.
Deliklarde gox sayda horizontal ve ya gap arakesmolar goxbucaqh ve ya diger fonnalr
diafraqmatar vardrr. Koloniyalann ox hissesinde inkigaf etmemig
(yetkinliye gatmamrg), kenarlannda isa yetkin zoralar aynlr.
Trepostornatlar ordovikden triasa qsder yagamglar.
Ntlmayandesi: Tabulipora cinsi (devon-pemr) (;ekil 72).
(;
.{:
b
$ekil 72. Treposiomata dastasi, Tabul iporocinsi (devon-perm)
-
Cryptostomida dastasi kriptostomatlar. Koloniyalan daha
gox tor gekilli, nadir hallarda ise ganeli, seyrek bihig va s.
formahdrr. Tor gekilli koloniyalar delikli gubuqlardan ibaret olub,
bir-biri ile detiksiz bu[umlarla birleqmi$ir. Qubuqlann xarici
htlndilr yastrq inkigaf efiri$ir. Delik armudvari
sethinde kil
formah olub, geniglenmig oturagaqdan ve borucuq gekilli
dehlizden ibaratdir. Dahlizin sonunda tlst va alt yarrmarakasmeler
inki$af etmigdir. Xarici divarcr[rndan kapilyarlar kegir. Ordoviktrias d6wlarinda yaqamrqlar. N{lmayendesi: Fenestella cinsi
(devon-perm) (pkil 73).
Cheilostomata destosi - xeylostomatlar. Koloniyalan mtktolif
formah - gaxeli, tor gakilli, diskvari, massiv olub, bir va ya gox
tebeqalidir. Deliklar qrsa oval ve ya parallelipiped formah
-
137
kameralar gaklindedir (pkid 7a). Dsliklsrin grxrgr 0n divarcr$rn
itst hissesinde yerlogir, yanmdairevi ve oyuq formaltdrr. Onlar
qapaqcrqla Ortii[mitqdtir. Deliklsrin bir-biri ile elaqesi mesamelar
vasitdsiledir. Deliyin daxilinda kompensasiya kiseciyi yerlegir.
Kisecik geniglanerkon buraya daxil olan rnaye yum$aq gdvde
terefinden italenerak a$zdan xarica grxanlu. Yura diivn'indon
hal-haznkr vaxta qeder yaqayrrlar. Ntlmayondesi: Dalrona cinsi
(paleogen-miiasir) (gekil 75).
$ekil 73. Cryptostomata destesi, Fenestella cinsi (silur-perm)
s9
bm
yd
$akil 74. Cheilostomata dastesi.
Deliyin qurulug sxemi: yd-yan givarctq, ad-ama divarcrq, qp-qapaqclq,
kk-kompensasiya kisesi, ov-ovisella, iid'6n divarcrq, bm-birle$irici
mesamalar, a-aStz
138
$okil 75. Cheilostomata destesi, Dakaria cinsi (paleogen-mtlasir)
Mamrrabenzerlerur heyat teszi. Mamrabenzerler
yaprgmrg
bentos heyat tarzi kegiren orqanizmlardir. Onlar nonnal duzlu ve
girinlegmig su h6vzelerinde meskunlagmrglar. Denizlerde ya$ayan
mamrabanzerlar duzluluSun delgmesine mercan poliplarine
nisbaten daha yaxgr ddztirler, lakin girinleqmig su hdvzelerinde
onlann sayr xeyli azdtr. Mtlasir dOvrde yasayan mamrrabarzerler
biittin enliklorde ve denizlerdo yagayrlar. Bundan bagqa, onlar
sahil zonalanndan 400-500 m derinliye qeder yayrlmrglar. Lakin
9ox nadir hallarda 5000 m-e qsdar derinliklerde rast gelir (Sakit
okean). Litoral zonalarda biittln aga[r hissssi ile yapqan basrq
yarpapabenzer ve torgekilli
koloniyalar, sitblitoral zonada
koloniyalar ustiinltlk tegkil edir. Sulann datra darin ve sakit
zonalanndq lilli dibde, massiv ve gaxali koloniyalar yayrlmrghr.
Mamrabenzerlenn koloniyalan riflarin emele gelmasinda i$tirak
edir. Da;lagmrg halda daha gox giyinayaqhlada, derisitikanhlada,
foraminiferlarla, ikitayhlarla ve bagrayaqh molyusklarla birlikde
rast gelirlar.
Mamrrahenzerlerin geoloji inkigaf tarixi. Mamrabenzarler
ordovikda yaranmrg ve hal-hazrkr ddwe qeder ya,$ayrlar.
Paleozoyda trepostomatlar
kriptostomatlar datra geni$
-
ve
yayrlmrg, sonuncular karbonda tereqqi ddvrtinU yagarnrglar.
Karbon d0vrtlnda ve permin ewelinde kriptostomatlar riflarin
omale galmesinde igtirak edir. Mezozay
139
erasmda
mamrabonzerlarin xarici gOrtintigii keskin deyigir. Bu zaman
trepostomatlar ve kriptostomatlar qrnlmrq. onrann yerini diger
destaler ve o ctimledan, yura ddl'riinda yararub, tabagir ddvri.inde
ve kaynozoy erasrnda genig yayrlmrg xeylostomatlar tutur.
Xeylostomatlar neogen dovninde Kerg yanmadasr riflerinin
emele galmesinde igtirak edirler. Mtiasir denizlarda gox txiytik
miqdarda mamrrabenzerler ve xtisusen xeylostomatl* yaguoruqOu
davam edirler.
DEUTEROSTOMIA. TORAMAAGIZLILAR
(yunanca deuteros
- ikinci, t6reme; stoma - a$z)
T0remeaprzhlarda rugeymin blastoporlan ba[lamr va yaqh
heyvanlarla a[rz deliyi diger yerda amele gelir, yeni embrionar vo
embrionaldan sonrakr merhelalerda iist-iiste diigmtir. Adatan
skeleti
TriremeaSrzhlaru giyinayaqhlar,
derisitikanhlar, hemixordahlar va xordahlar aiddir.
daxili
vardr.
BRACHTOPODA
(yunanca brachis
ripi. QIfiNAYAQLTLAR
-
giyin; pous, podos - ayaq)
Qiyinayaqhlar iki terafli simmetrik quruluqlu, rum$aq gdvdesi
taydan ibarat qabrqla drtillmriq, aeniaerde telc-tat yi$uyar,,
bentos hsyat terzi kegirak heyvanlardrr. eabr$rn taylan forma ve
OlgUstine gOre mtixtolif olub, gdvdesinin qann (ventral) ve ktirek
(dorzal) teroflerinde yerleqir. Simmetriya mtistavisi taylann
ortasrndaa kegir. Hal-hazrrda 70 cinse aid 200-a qedar ndW
melumdur. Qrnlmrg ndvlarin sayr l0 000-den goxdur.
YumEaq bedeninin qumluqu. Yum$aq gdvdesi taylar
arasurdakr bogluqda yerlegir. O, nazik perde ile iki qeyri-beraber
hissaye bOliintir. Kigik hacmli arxa hissesi visseral boSluq, dn
b0y[k tisse mantiya boSlufu adlarur.
Visseral boqluqda canlmrn da"xili orqanlanrun aksariyyeti *
hazm yolu, qaraciyori, cinsiyyet vazileri ve hatta ezaleleri yerleqir
(gskil 76). Hazm yolu canhmn gtivdesinin rin hissesinde yerlegan
iki
140
y^tr$abenzer a$tz daliyindan baqlamr, qisa dar udlaqdan, genig
mededen va bir gox giyinayaqhlarda qlsa kor ba[rsaqdan
ibaretdir. Primitiv formalarda bagrsaq uzun olub, ifiazat deliyi ile
mantiya boglufuna agrhr. Visseral bogluq adaten qan adlanan
xtisusi maye ilo doludur. Urayin funksiyasrru ddytinan qovuqcuq,
qaz mtibadilesi funksiyasrru ise ddw eden maye (qan) yerine
yetirir.
flr
,:tr44
t
$ekil76. Brachiopoda tipi. Qabrgn ve yum$aq gdvdenin uzufluna
kesiyi. m-mantiya, l-lofofor, ay-zyaq, dq-dtiytinen qowqcuq, mdmadacik, az-a$rz, sd-sinir dtiytlntl, io-nefridiya (ifrazat orqanr)
Cinsiyyet maddelerini amele getiran vazilar gdvdesinin her iki
tarefinda yerlsgir. Qiyinayaqhlann ekseriyyeti ayn-ayn cinsiyyatli
heyvanlardr, lakin hermafroditler de mdvcuddur. Iki qrfabenzar
boyrek ifraz funksiyasrm yerine yetirir. Qiyinayaqhlann sinir
sistemi qida borusu etrafindakr sinir halqasrndan ve sinir
gdvdesinden ibaretdir.
Canlrnrn gdvdesinin anta hissasinde ayaqclq yerlagir. Onun
kdmsyi ile canh yaqadrlr mtihitin dibindeki predmetlers yapr$r.
Ayaqcrq mtixtelif uzunlupa malik qrSrrdaqh-ezeleli ba[drr.
Bezilerinde ayaqcrgrn uzunlulu qabrqrn uzunlugundan 4-6 defe
btiy$kdtir. O, qabrqda olan xtisusi degikden xarice grxrr. Bezi yagh
giyinayaqlrltda ay aqcrq dlglinleqmiqdir.
Qiyinayaqhlann qabrqlan dz ucu ile taylann da:rili sathine
birlegen azalalarin kdmeyi ile agllr vs baplanu. ozelalarin
t4t
birlegdiyi yer qabrqlarda aydrn gdriiniir ve azala izi adlarul Qabrpr
agan ezelehr bir ucu ile ktirek tayrrun kilid gxrntrsrna, diger ucu
ile qann tayna birleqir. Qabrfr baflayan ezsleler qann vo ktirek
taylara birlegir (gskil 77).
Mantiya bogluSu iki perden ibaret iki tebeqeli qrngrqla
dOqenmigdir. Mantiya boglufiunun da:rilinde el adlanan iki
lofofor yerlegir. Lofofonm kenarlan boyunca
uzunsov ba!
mzik barmaq.crqlar yerlagir va dibinden agrza agrlan novcuq kegir.
Barmaqcrqlann hereketi bir terafden su cereyEmr yarahnaqla qida
hisssciklerini a$rru, dagryu, diger terefclen, hezrn olunmamrg
qidaru ve cinsiyyet maddelerini xarice glxaru. Bir gox
giyinayaqhlarda eller skelet dayaga
al va braxial aparata
malikdir.
-
-
dlo
Lt
ilg
2
((
d+
I
I
i
ht
I
l;!!
\i,i
tr
\i
r,l
ii
li
\,v-.///
12
1-a9rq taylar,
,J*
Gr
$ekil 77. Qiyinayaqhlarm ezele sistemi
24apalr taylar, qtaann tayr, d9-di9, qg-kilid grxrntrsr, dggdig guxuru, kt-k{irek tayr
Skclet qurnlugu. Qiyinayaqhlann qabr[r ehengli vs xitinfosfat terkibli ola biler. Xitin-fosfat qabrq 92% kalsium fosfatdan
ve karbon qazr, kalsium sulfat tur$usu ve maqnezium oksidi
qangrsmdan ibarat tlzvi xitin maddaden; ahengli qabrq ise 96
99% kdsitrn karbonatdan ve az miqdarda digar duzlann
qangrgndan ibaretdir.
MUasfu giyinayaqlilarda qabrq nazik xitin qatla
daglagmrg
gelmeyen
periosfakumla
halda rast
Ortiilmtigdtir. Perioshakumun
-
r42
altrnda
iki ehengli qat - xmici (ilkin) ve daxili (trireme)
vardrr. Xarici tebeqe kalsitin satho
tebeqe
perpendikulyar
istiqametlenmig prizmatik kristallanndan tagkil olunmugdur. O,
mantiyanrn kenan terefinden emale galir. Daxili qat xarici qata
kigik bucaq alhnda yerlegmig nazik kalsit ldvhelerinden
(fibrlerden) ibaratdir. Daxili qatr bUttin mantiya sethi emele
getirir. Onun artmasr yaglanan canlrrun qabr[rmn qahnlagmasrna
sabab olur.
Ohengli qabrq tam (biitriv), mesameli ve yalangi'moi'ameli ola
bilar. Birinci halda her iki ehsngli qat btitOv,' ikinci halda ise
kesiligda konusvari kanallar geklinde gdriiniigs malik masamalar
kegir. Yalangr mesameli qabrqlann dalrili qatrnda xrrda deneli
kalsitden tegkil olunmuq iyneyebsnzer oxlar vardr. Onlar qatrn
d#dli sethine kigik bucaq altrnda yerlegmigdir va xrda qabarcrq
geklinde grxr. Aqrnarken onlann yerindo gdkoklik (yalangi
masamelsr) emele dalir.
Qiyinayaqhlann qabrfr iki taydan ibaratdir: qarm (ventral) ve
H)rak (dorzal) taylar. Tayrn inkiqafimn baglandrg yer tepa
adlamr. O, bir gox hallard4 xtisusan qann tayrnd4 kilebenzer
formahdr. Tepenin yerleqdiyi kanar afi4 ve ya kilid, ona eks
olan ise 6n kenar adlamr. 0n va arxa kanarlar yan kenarlarla
birlegir (;ekil 78).
I
F--
r$
t
I
=
I
I
J
l<-
(le
t
I
a.bc
gekil 78. Spiriferidlerin
ilr
r1k
l<-(14
'--H
qabrprnrn qurulugu
a-kiirsk tayr tsrsfden gririinilgti, b-qann tayr terefden g0rUnUqti,
c-yandan gdriiniigii, dr-areya, yk-yan kenar, qu-qabr[rn uzunlu[r1
dlt-deltirium, qk-kilid kenmr, t-tepe,6k- 6n kenar, qqt-qabrgn qahnhgr,
qe-qabr[rn eni
143
Qann tay kiirek taya nisbeten b0yiikd0r, tepa daha aydrn
nezero ga{pr (pkil 78). Bir gox giyinayaqhlarda qann taymm
sinus yerlsgir (gakil 78, b), ktirek
ortasrnda uzunsov gtikeklik
tayrnda ise ona qalxma - yabr uyfundur (Sekil 78, a).
Bir 9ox hallarda qann, bazen kiirek tayrn kilid kenan boyrnca
yasfl va ya bir qeder batrq saha areya mfiqahide olunur. O,
esasen tigbucaq formahdu, lakin dartrlmrq dtizbucaqli formah ola
bilar. Qann taytmn tepesinin altrnda, areyarun ortasrnda aya$n
grxdrfr tlgbucaqh dslik - deltirium yerlegir. O, agrq ve ya xilsusi,
deltidial ldvhscikle baglanmrq ola bilar. Bezi giyinayaqhlarda
aya$rn grxdrgr deqik (foramen) dairevi va ya oval formahdr.
Kfirak tayrnda deltiriuma tigbucaqh delik uy[undur.
-
-
cbcdc
$akil 79. Qiyinayaqhlarrn qabrsrnrn formasr
a-ikitarafli qabanq, b-yastr-qabanq, cqabanq-yastl d-gdklik-qabanq,
e-qabanqndktik
Qiyinayaqlilann qabrg mtlxtalif formahdrr (Sekil 79).
Ikitereni qabanq, 96k0k-qabanq, qabanq-yastr, gdkUk-qabanq,
qabanq-@kUk formah qabrqlar rast gelir (birinci s6z kitrek
tayrmn, ikinci - qann taytnm eyrisini gdsterir). Bezi formalarda
qabrq tek-tok yapyan marcanlarda oldu$u kimi qedeh formah
olub, kilrek tayr qapaqcrq geklindedir (gekil 80).
Qiyinayaqhlann dlgiileri esasan 5-8 sm arasmda deyigir, lakin
xeyli kigik (0,1 sm-den) ve bOyiik (40 sm-a qadar) dlgtllit
orqanizmlsr ds rast gslir.
144
l(t
$ekil 80. Qiyinayaqllann qedeh formafu q{urntayr
kt-kflrak tayr
Qabr$n sethi hamardr ve ya digar skulptur elernentler
dagryrr. Skulptur elementlar konsentrik ve ya radialdt.
Konsentrik skulptur elementlero bdyiime xatleri ve ya igmeleri
aiddir. Bdytlme igareleri bir-birinin tlzerinds kiremit paklinds
yatan ldvhecikler geklinde ola bilar. Konsentik skulptura bazan
enine qrngrqlarla - 6z aralannda ntivbelegan yastrqlarla ve
novcuqlarla ifade olunur. Radial skulptur iss daha mtlxtelifilir.
Bunlar grngrqlar, qabr[alar, zolaqcrqlardrr (gox nazik
qabrsacrqlar). Qeyd oltrnan skulptur elernentlerdan bama
giyinayaqhlar-rn qabrqlannda grxrntrlar
-
iynacikler, tikanlar ve
grxntrlar inki$af ede biler. Bu sktrlpur elemenfleri adi g6zle
gdrmsk mfimkiindor. Oger qabrsrn sethine zarrebinle baxmaqla
orada ince gtrixleri, xtda mamecikleri, gtxrntrlan, pulouqlan ve s.
g6nmk olar. Bir qabrqda makro- ve mikroskulptur elementlerin
mtlrakkeb birlsgmasini g6mrak
Qiyinayaqlilann
sisternatikasrnda skulptunrn mtlhtirn ehemi3.ysti vardr.
Qabr$n dodli tarefirxle mtixtelif formah tdremaleri - qabr[rn
elementlsrini gOrmek olar. Qabrgn dadli qwulug
elementlari milhiim sistematik elametdir.
olar.
dnili
145
lis-
d.j
,1O L-
Lr5
biz
5k
qf
4 tlt
a
d.:
glffiI*i
c
o*
tl12
%ffi;
%*r,,-*{
d
$ekil 81. Qiyinayaqhlarda lofoforun ve el aparatrmn birleqme izleri
ar-areya, biz-braxial izler, brf-braxioforlar, qg-kilid gtxmttst, dpdil
guxuru, abiz-azalea'rn birlsgme izlari, i-ilms, os-orta septa, sk-spiral
konuslar
Okser giyinayaqhlarda taylar kiltdin kdmeyi ile birlegir. On
primitiv formalarda kilid yoxdur ve taylar ezelelerin k6meyi ile
birlegir. Kilid qann tayrnda deltiriumda yetlagen qrsa
sanca[abanzar grxrntrlardan - iki di$den ve ktirek tayrnda dig
oyuqlanndan ibaretdir. Diglar dig oyuqlanna girerek taylann
m6hkem birlegmesini, ancaq 6z oxu etrafinda agilrb-ba$ailnasmr
temin edir. Buna g0re ds, taylann yana doSu yerdsyigmesi qeyrimiimktindtir. Bfu gox giyinayaqhlarda taylann agrlma buca$
kigikdir, lakin bezi hallarda 900-ye gatr. Bezi giyinayaqhlarda
diglsre xiisusi dig ldvhecikleri dayaq olur (gskil 83, 3b). Dig
spondtlium emale
lOvheciklsri birleperok qaprqqskilli lsvhe
oyuqlan arasmda (simmetriya
gatirir. Ktlrek tayrnda
mttstevisinde) kilid ve ya lwrdinal gamttst yerlegir. Taylan agan
ezelelar bu grxrntrya birlegir. Kilid gxrntrsr m{txtalif fonnaldrr.
Bezi halarda simmetriya m0st,evisinds tayrn dibinden uzununa
lOvhe - septa qalxrr.
Ciyinayaqhlann daxili qtrrulugunun mUhtim elementlarinden
bifi kumk tayrmn daxili sethine birlaqen ve eli dik sanlama
firnlsiyasgu yerina yetiren skelet ttiremeleridir. Bu ttiremalsr
-
db
146
miixtslif forna ve quruluga malikdir. Bezi giyinayaqhlarda bu, adi
gxmtr braxioforlar ve ya qarmaqgekilli gurntrlardr,
digerlerinde ise datra mtirekkeb qurulullu, ahengli ilma ve ya
spiral konus geklindedir (gekil 81).
eryrnayaqlilann sistematikasl Qiyinayaqhlann fui
sistematik kateqoriyalanrun aynlmasr iigiin onlann dodli
orqanlanmn qunrlug xiisusiyyetleri, ayalrn emale gelme yohl
kilidin m0vctrdlufu va ya olmamasr, qabr[rn terkibi (xitin-fosfat
ve ya ehsngli) en mtihthn elamstler hesab olunur. Bu alamatlere
g6ra giyinayaqhlar iki sinfe bdl{lntir: kilidsizlor (Inarticulata) ve
kilidlilar (Aniculata). Daha kigik sistematik kateqoriyalann dastelorin, ailelarin vs s. aynlnusrrun asaslru sl dayl&nrn fip[,
aya$m grxdrfi daliyin xamkt€ri, qabrprn forma ve qurulugq
ma}ro-ve mikroskulptur tegkil edir.
Inarticulata sinfi. Kilidsiz giyinayaqhlar
(latmca in
-
inkar; artioulus
-
birlegme, elaqelenrne )
Kilidsizlar sinfiae xitin-fosfat, nadir hallarda ehangli qabrg
olan primitiv giyinayaqhlar aiddir. Kilidsizdir, taylm bir-biri ile
miirekkab ezale sistemi ila birlegir. Ol dayaqlan yoxdur. Uzun
bagrrsa[r anal delikle qurtanr. Qruntda gizlenan formalarda ayab
gox bOyiikdtir, subsfrata yapryan formalarda ise fealiyyetden
qalrr. Ayaq, taylar arasrndakr (qann taymdakr) xtisusi yanqdan
kegir. Kembriden indiki ddvra qeder yayrlmrglar.
Inarticulata sinfi altr desteye bdltlntir. Iki dastenin seciyyesi
ap$da verilir.
Lingulida dastesi * linqulidler. Xitin-fosfat nadir hallarda har
iki tayda yalangr areyah ehengli qabr$ vardr. AyaEr taylar
arasmdarq daha gox novcuq tlzre kegir. Taylarrn sethi hamar olub,
konsentik b0yiime xetlari ve zaif radial xatlar mUgahide olunur.
Taylann drudti sethinde ezelelerin birlegdiyi yerler d"ha aydrn
gdriintir. Kembriden indiki ddwe qeder
Ntimayendesi: Lingula cinsi (sihn-milasir)
147
(pkil
yayrlmrplar.
82 a).
Craniida destesi - kraniidler. Qabr[r qeyri-berabar tayrardan
ibarat olub, ahengli, masamalidir. Sethi radial qabr[alarla va
bOyilme xatlsri ile drtttle biler. eann tayr ila yapigrr, aya[r
yoxdur. Da,rili sethinde azelelerin bidegme yerlari ve genig kenar
sahe mtiqahide olunur. Ordovikden indiki d6wa qader
yayrlmrglar. Niimayandosi: Crania einsi (tebagir-mtiasir) (-$"kil
82 b, c).
T
t
oi
nbG
gekil E2. inaniculaa sinfi
a-Lingula cinsi (silur-mtiasir); b, c-Crania cinsi (tebagir-miiasir), eiezela
izleri,l-limb
Articulata sinfu KiIidH giyinayaqlilar
(latmca articulus
-
birlegme, elaqalenme )
Qab{r etrengli btitdv, mesamali vo ya yalangr mesamalidir.
Qann tayr kiirek tayrna nisboten bdyiildtir. Taylar kilidin kOmeyi
ile birlegir. Ktlrek ve qann taylann da:rili qurulugu mtirekkab ola
biler (dig ldvhecikleri, septlar). Olleri bir gox giyinayaqhlarda
mtlxtelif forma ve quruluglu skelet ttlremaleri ile dik qaln. Heam
yolu kordur. Aya[rn grxdrsr delik qann tayrnda yerlogir. Bazi
kilidli ya$h formah giyinayaqhlada ayaq iilgthrlaynigir.
Kembridsn hal-hazrrkr driwe qeder yagayrrlar.
148
8
Articulata sinfi
desteye b0liinUr. Aqaprda onlardan
bazilerinin seciyyasi verilir.
Productida destesi - produktidler. Qabr[r q6ktik ve ya
mtistevi-qabanq, bz,en iridir (40 sm-e qedar). Skulpturu
mtixtelifdir: konsentrik (qrn glar) va radial (btikiikler, qabrrpalar,
zolaqlar). Bir va ya hsr iki tayrn sethinde vo kilid kenan boyunca
mttxtetif igibog iyneler saciyyevidir. Bazen her iki tayda (ve ya
qann tayrnda) areya vardr. Ol daya$r yoxdur. Ollerin birlegma
wtel/- brurial izLalr gektindedir. Kilid grxrnttsr yaxfl inkiqaf
ehnigdir, bir gox hallarda mtirekkeb qurulugludur. Ozels izleri
aydrn gdrflnilr. silur-perm dovrlerindo yaSamrgdr. Ntmayendesi
Gigantoproductus cinsi (erken karbon) (gekil 83, 1).
I
3a
+jt[s
2t
?b
6n,
ffi
2c
3&
$ekil 83. Articulata sinfi
l-Gigantoproductus cinsi (erken karbon); 2-Camarotoechia cinsi (silurdJvon); 3-Choristites cinsi (erken karbonun sonu-erkon perm), dqdigler, dldig ldvhecikleri
Rhynchonetlida destosi - rinxonellidlar. Qabr[r murekktb,
bezen masameli, ikitersfli qabanq ve ya yastrqabanqdrr, kilid
kgnan qrsa ve bfikiikdiir. Tepa dimdilcvari formahdrr. Bu ve ya
diger dsreceda inkigaf etnig sinusu va tepeciyi vardr. Radial
skulpturu qrng, qabrrga ve zolaq geklindedir' Deltirium bir qadar
r49
deltidial lOvheciklerle drttilmrgdtir, foramen vardrr. ol dayasr
qamraqclq formahdrr. ordovikden hal-hazrrkr dOwe q"a",
{gryrr. Ntimaysndesi camarotoechia cinsi (silur-devon) (gekir
83,2).
spiriferida destasi spiriferidler. eabrfr bttov ve ya
mesamelidir, ikiterefli qabanq olub, qann tay, aana qabanqdir.
Bir gox hallarda enine istiqametda aartrtmrgarr. eann tayrnda
olan areyamn hfindiirloyfl mttxtsrif, k[rak tayrnrn *]uu algaqdr.
linus vs tapecik adaten yorgr inkigaf ennigdir. {abrgrn sathi
qabrr[ah ve ya qrnErqdrr. Digleri, dii oyuq-lanl bir
halldarda dig ldvheteri, nadir hallarda-septalan .,rurdrr. 6t aayagl
spiral-konus formahdrr. ordovikden erkan tebagirin sonuna qelJr
yagamrgdr. Ntimayendeleri:
,spirifea (orta ordovik-yura)
choristites cinslari (erken karboirun sonu erken perm) (pkil g3,
-
**
lurr,
3).
gakil 84.
eLi.utu* sinfr, Terebratio
l-kilrek tayr terefden gdriinilgit 2-yan gdrliniigt, f-foramen
"^i
destasi terebratulidler. eabrg ikitarefli
qabanq, qrsa kilid kenarh, adaten mesamelidir. Arelasr yoxdur.
Deltirium deltidial lOvheciklerra drt0lmtigdtir. Foramen dairevi
formahdrr. Qabr[rn sethi hamar, qabrrlali ve ya zolaqhdrr. Bir
gox hallarda sinusu va tapeciyi vardr. Digleri, aiq oyoqi*, kilid
gxmtsr vardrr (bezen yoxdur). ol dayag mflxtalif- deracede
Terebratulida
150
mtirek&eble$mi$, ilme geklindadir. Erksn devondan hal-hazrrkl
dOvre qedsr yapyrr. Niimayendasi Terebratula cinsi (neogen)
(eskil 8a).
Qryineyaqhlrnn heyat terzi. Qiyinayaqhlar normal duzlu
denizlsrds yagaylr, bezilari
suyun xeyli deracede
girinlegmssine dOze bilh (Lingula). Onlar, esasen yapr$mrg bentos
orqanizmlsrdir. Inkigafmrn stlrfs merhelesinde sarbest tiziirler.
Berk qayahq qruntlar ve ya mtlhitin lilti dibi giyinayaqlilann
yagamasr tigih daha alveriglidir. Onlar burada hareketsiz hayat
terzi kegirirler, yeni serbsst uzarur, qabrlr va daha gox aya$ ile
sualtr gisimlare yaprgrrlar (gekil 85, a) ve hatta bir qeder heraket
edirler. Kilidsiz giyinayaqhlann bezileri qumlu qruntlan deqerak
isa
onun iginda gizlenirlar {Lingula) (pkil 85, b). Qilnayaqhlann
da$la+mr$ qabrqlan datra gox ahangdagr sitxurlannda, xiisusen
paleozoyun riflerinde, az-az hallmda mergelli, qumdagrh ve gilli
sttxurlarda rast galir.
M0asir giyinayaqhlar ham soyuq, hem de isti denizlarin
miixtelif darinliklerinde (0 mdan 5650 mdak) msskunlaqrrlar,
lakin en gox kontinental ve epikontinental denizlerin dayazhq
hisselerine (0 m-den 200 m-s qeder) uygunlagm6lar. Bela giiman
edilir ki, paleozoy vs $Lezozoyun aksar giyinayaqhlan deniz
dayazhqlannda yagamr$ ve kaynozoy erasmda b6y0k
derinliklerde yagamaga uygunlagmrqlar.
Qryinayaqhlann geoloji tarixt. Bele gtiman edilir ki,
giyinayaqhlar kembriyaqedarki dOwds yaranmrglar, lakin bu
barede mttfessel meltrmatlar yoxdur. Kernb'ri ddvr{lntln ewelinde
giyinayaqhlann, xtisusen kilidsizlerin, onlarla cinsleri ya$aylrdl.
Kilidsiz giyinayaqhlar erkan paleozoyda ftembri, ordovik, silur)
ytiksalig d6wtin$ yaqayrr. Datra sonrakr ddwlerde onlann sayr
keskin azalr ve ayn-ayn cinsleri hal-hazuda da yaqayrlar
(Lingulida destesi).
Erkan kembrida kilidliler yamff ve paleozoy erasr erzinde
xeyli derecada takamill edir. Onlann arasmda qrsa mtiddetde
ya$ayan ayn-ayn desteler, aileler, cinsler vardu. Bu fakt onlan
paleozoy gdkitntiilerinin stratiqrafik bdliinmesi Ogtln mtihtlm qrup
151
hesab etmoya imkan verir. Kilidli giyinayaqhlann bezi {ruplan
erke& digerleri ise gec paleozoy iigtin seciyyavidir. Sonunculara
produl:tidler, rinxonellidler va spiriferidlar aiddir. Meznzoy
erasrun baqlanf,rcmda kilidli giyinayaqhlann akseriyyati qrnlu.
Mezozoy ve kaynozoyda hal-hazrrkr dOvre qader ya$ayan
rinxonellidler ve terebratulidtar inkiqaf edir.
t
heyatterzi
$ekil 85.
yapr$an Liohhyris cinsi (mllasir),
l-qrsa ryag ile mgrcan
2-Qrunhm iginde gizlenen Lingula oinsi (mliasir), oxlarla su corsyalunrn
istiqameti gOstarilmigdir
Mezozoy eraslrun denizlerinde bentos orqaniznler arasrnda
ECHINODERMATA TfPi. DORISITTIGNLILAR
(yunanca echinos
-
krrpi; derm4 dermatos - deri)
Derisitikanhlara denizlerda adeten hereketcil bentos va oturaq
aiddir.
qOhge,
kiira,
ulduz,
mtixtelif
formahdr:
bedeni
Darisitikanhlarm
heyat tcrzr kegiran, tak-tak ya$ayafl hqnanlar
kise, kamqakilli ve s. Qeyd efinek lazrmdr
r52
ki,
onlar, akser
hallrda begqiiah radial simmetriyanrn olar-nast ile saciyyeleoirlar.
Ohengli lOvheci$erden teqkil olunmuq daxili skelsti vardu.
Xarice agrlan goxsayh ayaqcrqlardan ibaret ambulakal sisteinin
olmasr ile ssciyyelenirlar. Darisitikanhlar kembriyeqederden halhazrrkl va:rta qeder yagayrrlar. Darisitikanhlann miiasir fonnalan
- deniz kirpileri, dentz uldudan, deniz zanbaqlan va s. normal
duzlu denizlerin biititn tlarinliklerinde yatayldar.
qurulugu.
Darisitikenhlann
(xarici
qatdan
ibaret
epitel,
Derisitikarrlrlann kisegekilli bedeni rtg
birle$irici toxuma, dadli epitel) divarcrqdan teslol olunmrydur
(gekil 86). Onun daxilinde skelet elementle4 gandamar, sinir
sistemleri, ambulakral sistemin radial hissaleri, ezele yerlegir.
Canhnrn badaniuin dadli bogluSu torkibine g6re doniz suyuna
yruun, lakin ziilal qangrSr olan maye ile doludur. Canhnrn daldli
orqanlan - hezm ve cinsiyyet sistemleri, qan-damar, sinir sistemi
ve ambulakral sisteminin ox hisssleri burada yerlsgii. Sinir
sistemi aSrzetrafi halqalardan va radial baElardaq qan-darnar
sisterni ise iki halqaqekilli kamldan, radial ve ba&rsaqlara
sanruru$ damarlardan ibaretdir. Hezn yolu a$z boglu$undan
baglayrr, bonrcuq ve ya kisegakilli baEusaqdan kegmekle ifrazat
deliyi ile qurtanr. Ancaq derisitikanhlar iiglln maye ila dolu sudamar ye ya ambulabal sistem s*iyyevidir (lattua ambulacrum
- yerirm, herakat etma iiqiin yer). O, bir gox hallada madreporit
adlanan xflsusi lOvhecikle qapanmt$ gOvdedeki delikle baqlanr,
kanal oradan aSrzefrafi halqafu damara qeder uzarur, sonuncudan
ise radial darnarlar a)rylh. Onlann tlzerinde xarice gxan, a$tz
deliyine qidam gatdrma,.heraket, lamise, teoeffiis funlcsiyalannt
yerina yetirm qoxsayh grxrnhlar - ambulabal oyaqlar yerlegir.
DuyEu orqanlan zaif inkigaf €tni$dir, mtisteqil ifrazat orqanlan
yoxdur. Tenefffls firnksiyasrnr adaten ba$rsa[m bir hissesi,
ayaqcrqlan, bedsninin divarlan, trlzet ise deri qelsemelar yerine
yetirir. Derisitikantlar cinsi yolla goxalular. Tek-tek ya$aydar.
yumgq [o{36inin
Skeletinin qumlugu. Dardli skeleti deri alunda
yerlegan
ehengli ldvheciklerden tegkil olurunugdur. Xaricden l0vheciklarin
gxrntrlanna doEnr bazet moteharrik gakilde mtixtalif formah ve
153
6l9tilo iyneciklsr ve xiisusi magagekilli orqanlar birlegir.
Ambulakral sistemin radial kanallan ile slaqadar olan skelet
elementleri (l6vhaciklar) ambulalcal saha amela getirir, onlann
arasrnda isa ambulalralarast sahalar yerlogmigdir (gskil90, 1).
7
13
a-}
(]
I
12
gEt
6'
a
c
tL-
$ekil86. Derisitikanhlann daxili qurulugu (daniz urduzunun kasiyi
timsahnda)
l-divarcrq, 2-skelet elementleri, 3-sinir sistemi, 4qan-damar sistemi, 5a t, 6-mede ve ba[rsaqlar, 7 -ifrazat deliyi, g-madreporit, 9halqaqakilli kanal, l0-radial kanal, I l-ambulakral ayaqrar, lz-cinsiyyot
vezi, l3-gdvde boglu[u
Derisitikantilann sistematikrsr. Derisitikanhrar 4 yanmtips
bdliintlr: Homalozoa (Carpozoa), Cinozoa,
Asterozoa,
Echinozoa.
HOMALO zfr A (CARPOZOA) YARTMTIpI
IIOMALOT.OA
(yunanca homalos - yastl, dilz; zoa - heyvan)
Homalozoa yanmtipine basrq gdvdesi olan, radial simmetriya
izlarinden mehrum qeyri-simmetrik qururuglu derisitikanhiar
aiddir. skeleti kasacrqdan, saplaqdan ve braxiollardan ibaretdir.
Ehtimal ki, saplaq denizin dibinde gdkiintulerin igsrisine daxil
olaraq canluu bir yerde saxlayrrdr; brorollar boyunca qida
154
toplama funksiyasrru yerine yetiren barmaqcrqlardan ibaret
ambulakral kaflal kegirdi (Eekil 87, 1). Orta kembri-karbon
dtiwlerinde yagamrglar.
erd
.br
aP
h(r)
,-. ill
t.
,
ia
3p
.l:
"{):,.
'i,.-:,
1
t,
3
$ekil 8T.Carpozoa (l) ve Homalozoa (Crinozoa) yanmtipleri
l-Carpoidea stnfr, Dendrocystoides cinsi (gec ordovik),
2-Cystoidea sinfi, Echinosphaerites einsi (ortra ve gec ordovik),
3-Crinoidea sinfr, Cyatlacrinites cinsi (silur-perm), id-ifrazat deliyi, apanal piramidacq, br-braxiol, azd-alrz daliyi, sPsaPlEQ,
k(tlkasacrq (teka)
CRINOZOA YARIIITTiPi. Ig.iXO
(yunanca krinon
-
7.O A
zarrbaq; zoa - heyvan)
Bu yanmtipe adeten oturaq heyat torzi kegiren, bezan suda
serbest hereket eden milasir ve qrnlmrg derisitikanhlr aiddir.
Osasen paleozoyda yagamg bu heyvanlar yeddi sinife b6lttntlr.
Bu siniflar iigiln daxili orqaolann yerlagdiyi arrrud ve ya
ktlregekilli kasacrq (teka), saplaq (xtsusen qrnlmrg formalarda) ve
qsrz deliyi etrafindakr gxrnfilar braxiollar xarakterikdir.
Kembriden hal-hazrrkr vaxta qedar yagayrrlar. Crinozoa yarrmtipi
7 sinfe bOtlniir, lakin aga[rda seciyyelanen iig sinif geoloji
cahetden daha ehemiyyetlidir: Cystoidea, Blastoidee Crinoidea.
155
Cystoidea sinfi. Sistoidealar (Doniz qovuqcuqlan)
(yunanca kystis - qovuqcuq)
Skelet qurulugu. Sistoidealar bir-biri ile mdhkem birleqmig
nazik lovheciklarin emele getirdiyi ktiraqakilli
kasacrqdan
ibaretdir. Yuxan tarafcle merkezda a[rz boglufu, ekssentrik olaraq
anus deliyi yerlegir. Agrz boqlu[u ve anus daliyi arasrnda
masamaler - madreporit va cinsiyyet daliyi yerlegir.
Sistoidealarda gox tobsqeli ldvhacikleri dalib kegan mesama
ve kanallaon olmasr onlarrn xarakterik xtisusiyyetledndendir.
Mesamelor romb ve ikili (diplomasame) fornahdrr. Rombqekilli
qon$u lOvheciyin tizerine qoyulmug rombun
masamalsr
konturu iizra yerlaqir; bir gox hallarda masameler lbvheciyin
daxili qatrndan kegen kanalla birlbgir. Diplomesameler dairavi
daliklarle ve ya oval grikokle, ya da qabarcrqda baga gatan ciit
masamelerdir. Bu kanal sistemlarinin rolu deqiq mtlayyen
edilmemigdir. SaplaSr qrsadr, markezi hissesindo genig kanalh
olub, a$a$ qurtaraca[rna dogru nazikdir. Ntimayendasi:
Echinosphaerites cinsi (orta ve gec ordovik) (gekil 87,2).
Heyet fcrzi. Sistoidealar denizin dibinda bentos hayat tcrzi
kegiren, qidasrm qida novcufiu boyunca suyun yaratdr[r cereyanla
birlikde alan heyvanl ardrr.
iki
Geoloji inkigaf tarixi. Deniz
qovuqcuqlarumn ilk
niimayendeleri orta kembriden malumdur. Ordovikde tereqqi,
silur va devonda tanazziil dcivriinti yagayr, devonun sonunda
tamamile qrnlr.
Blastoidea sinfi. Daniz qOngeleri
(yunanca blastos
-
qelem, qdnga)
Oturaq heyat terzi kegiren orqanizmler olub, skeleti dairavi ve
ya q0ngeyebanzar kasacrqdan, saplaqdan ve bnaxiollardan
ibaretdir (qekil S8). Kasactq aydrn nezere gaqpan beqgtiah
simmetriyaya malikdir. O, tig srrada n0vbalagen ldvhaciklerden ve
beg hezm novcu$undan emela gelmigdir.
156
Deniz qdngalarinin aprz boglu[u tist torefinin markezinde
yerlagir ve ona hazm novcuqlanndan ibaret beg ambulakr birlagir.
Her bir hezm novculu iki suada yerleqmig ldvhecikden ibaretdir.
Braxiollar ldvheciklerde olan kigik grxrntrlara birlepir.
Bra:riollann topladrfir qida hazm novcufiundan kegmekle afrz
boglugrna daxil olur.
br
't
t(
$ekil 88. Blastoidea sinfi (silur-perm), Orophocrinus cinsi (erkan
karbon). kk-kOk, sp-saplaq, k-kasacq, br.bra:tiollar
Hezrn novcuqlannrn altrnda qm$lq kanallar (hidrospirlar)
yerleqir. Her bir hezm novcu[unun altmda iki bela kana] vardrr.
SU hezrn novcu$u ve kasacr$rn serhadinda yerlsgen gox sayda
xrrda deliklerden * mesamelerden kegerek hidrospire da,xil olur va
a$rzrn ya:rmh$ndnkr spirakul adlanan beg dalikden xarice gxu.
Hidrospirlerin hazm novcuqlannrn altrndakr mOvqeyi ve onlann
qurulugu blastoidealarda arnbulakral sistemin olmasr haqqrnda
fikir sdylemeye esas verir. Hezm sistemi anus daliyi ile qurtaru
ve spirakullardan biri ile birlikde daha iri deliye birlegir.
Blastoidealar norrnal duzlu dantz geraitinde ya$ayan,
sapla[rmn kdmeyi ile m0hitin dibine yapr$an orqanimlerdir.
Saplafirnrn bugumlu olmasr ile alaqedar olaraq onlar, mtixtetif
terofe eyila bilirler.
onlar ancaq paleozoy erasnda - silur-perm ddwlerinda
yagamrglar. Karbonda ya$aml$ bazi formalann milhtim stratiqraf*
157
,
ehemiyyeti vardrr. Xarakterik ntimayendesi: Oroplwcrinus cinsi
(erken karbon) (qekil 88),
Crinoidca sinfL Krinoidealar (Deniz zrnbaqln)
(yunanca krinon - zanbaq)
Deniz zarbaqlan krinozoa yanmtipinin en b6yilk sinifidir.
Oolann badeni dardli orqanlanmn yerle$iyi tekadan, qida
novcufu dagryan ve qidanr toplamafia xidmat eden beg qoldan,
denizin dibindeki predmetlera yaprgmala kdmek eden saplaqdan
tegkil olunmu$ur. Bezi (xtisusan kaynozoyda yagayan)
formalarda saplaq yoxdur ve o, brfcrqlarla evez olunur. Deniz
zanbaqlan esas€n hereketsiz, bazan hereketli bentos ve nadir
hallarda plankton heyat terzi kegirirler. Ordovikden hal-hazrrkr
vaxta qeder melumdur.
Deniz zanbeqlannrn skelet qurulugu. Kasacrfr k{lre ve ya
qapaqclq gekilli olub, yuranya dolnr geniglenir, bezen disk
pkillidir. O, tlg ldvhecik tacrndan ibaratdir. Sonuncu ldvhecikler
begbucaqh formah olub, her bfu tacda say 5-e gatrr. Aga[rdakr
tacrn l0vhecikleri infrabazal, orta bazal ve yuxandakr radial
l0vhecikler adlamr. Agagt tac hlzen olmur, bazal tacdakl
-
lOvhociklerin
sayr azalr. Kasacrq bezen tlst
hisseden
lGvheciklerden ibaret qapaqcrqla 0rtlihil$dtir. AUz boglugu
qapaqcrprn markszinde yerlagir. Onun yamnda madrepora
l0vheciyi (madreporit) ve ekssentrik anus deliyi yerlegir. Radial
ldvheciklare gox sayda bufumlardan tegkil olunmuE sade va ya
gaxalerunig qollar birlegir. Bu[umlar qollan herekete gstiren
baSlann kOmeyi ila birlegir.
Qollardakr qida medecikleri radial ambulakral kanahn xrrda
gxrntrlan - barmaqcrqlar-ayaqcrqlarla ahata olunur. Su cereyam
btr medeciklsr boyunca qidam aSu bogluSuna daqtyu. Kasacrq
qapaqcrqlar ve qollarla birlikde tac emele getirir (qakil 87, 3).
Deniz zanbaqlann mllxtelif en kesikli bufumlardan ibaret
sapla& dairevi, begbucaqh, ulduzabenzsr ve s. sra kimi tesvir
olunur. Saplafrn igi bogdur, daxili kanalmm diametri ve en kesiyi
158
miixtolifclir. Bufumlann birleqma sethi grrrmlarla
ve
qabr[acrqlarla 6ff01erek bezak smale gatirir. Saplaq kdkebenzer
grxrntrlann, ldvheciklarin ve ya lOvber gekilli tdramelarin kOmeyi
ile denizin dibindeki cisimlere yapr$r. Bezi deniz zanbaqlanmn
saplalrmn ucunda qazdan ibaret kameralara aynlan kilregekilli
uzmeys uySynlaqmrg qabarcrq vardr.
Xarakterik niimaysndesi: Cyathocrinires cinsi (silur-perm)
(pkil 87,3).
Daniz zanbaqlannur heyat terzi. Fanerozoy erzinde Deniz
zanbaqlanmn heyat terzi deyigmigdir. Paleo zoyda onlar danizlerin
dayazhqlannda bentos, nadir hallarda plankton heyat terzi
kegirir. Mezozoy va kaynozoyda deniz zanbaqlan tadricen darin
zonalarda yagama$a uyfiruilaqrlar. Eyni zamanda yaqadt[r
mtihitin dibine yaxm yerlarda qollannm kOmeyi ilo iizan formalar
emele gelir. Deniz zarrbaqlan adatan qrup hahnda yagayrrlar.
Onlann formasr ya$ayr; terzindan asrhdrr. Deniz zanbaqlan aga$
temperaturlu sularda yagamafa daha ya,xgr uy[unlagmrglar.
Demz zanbaqlan planktonlarla ve tizvi detritls qidalamrlar.
Qidq qollarda olan novcuqlar tizre afrz boglu$una do<il olur.
Buna gOre de qidamn miqdan qolun uzunlu[undan ve gorelenme
darecesinden asrhdr.
heqiqi
Daniz zanbaqlannm inkipaf tarixi. Onlann
taprntrlan erken ordovikden malumdur. Onlar silur, devon, karbon
va permde genig yayrlmrqdrr. Mezozoy va kalmozoyun Deniz
zanbaqlanrun sayuun gox olmasma ba:imayaraq, helalik zeif
dyrenilmigdir.
ilk
ASTEROZOA YARrMripi. ASTEROZOA (DONIZ
ULDUZLART)
(yunanca ast€r
-
ulduz, g6y cismi; zoa - heyvan)
lJl$tzat anzsr ve ya begbucaqh basrlmrg bedeni olan hereketli
derisitikanhlardr. Bedeni merkezi diskden ve mtioyyen dereceds
nezete garpan qollardan - qtialardan ibarotdir. Canhmn daldli
orqanlanmn oldugu esas bogluq merkezi diskin htidudlannda
159
yerlegir. Beden boglupu qollara qeder davam edir va burada ham
de radial komplekslerin daxili orqanlan yerlegir. Deniz
ulduzlannrn skeleti bir-biri ile mlitaherrik ve ya mdhkem
birlegrdq spikullar sistemindan te$kil olunmugur. Agzr
Haniain alt terefrnin markezinde, anus deliyi ve madreporit ise
llst terefinde yerlegir. A[rz deliyinden gtlalar bolnrnca ambulolaal
ayaqaqlar cergesi ile ehata olunmug ambulabal kanatlar kqrr
(pkil 89). Merkezi
diskin ve gtialann qumluguna gOra
aynh. Onlann arasmda dentz ulduzlan ve
ofinrlar shemilyetlidir. Bu siniflerin xarakterik nflnrayendeleri:
Protopalaeaster cinsi (ordovik), Agarustercinsi (erken karbon)
asterozoalar iig sinfe
(gakil 89,1,2).
2
1
$ekil E9. Asterozoa yanmtipi
deniz ridlzv-Protopalreaster cilsi (ordovik); Z-ofnn-Aganas ter cinsi
(erken karbon)
Asterozoalrrnn inkigef tarixi. Asterozoalann qahqlan nadir
hallada rast galir. Bunlar daBtmg skelet elemenflari,iz)er ve tam
fomralardr. Sonurrcular esasen gilli sUxurlarda rast gelir. Deniz
ulduzlan ve ofirnlann an qedim qahqtan att ordovikdan
(tremadok mertebesi) melumdur. Hal-hazrrda normal dudu
deniderin mtixtelif dsrinliklerinde va mtlxtalif iqlim zoualannda
yagayrlar.
160
ECHrNozoA YARTMTiPi. nxinozoa
(yunanca echinos - kirpi; zoa - heyvan)
Bu yanmtipe
ssasen herekatli, dairevi, ktiragakilli ve ya
diskvari bedeni olan orqanizrrlor aiddir. Bezi qruplardE tekanrtll
prosesi ilo alaqadar olaraq ilkin beggtlah simmetriya ikitsrefli
simmetriya ile eyez olunmu$ur. Bu yanmtipe yeddi sinif
daxildir, lakin onlann arasrnda Echinoidea sinfi geologi cehetden
daha ehemiyyetlidir. Ordovikdan hal-hazrkr vaxta
qedar
yagayrlar.
Echinoidee shfi. Deniz kirpileri
(yunanca echinos - krpi)
Deniz kirpilari radial ve ya ikiterefli sitnmetrik qunrlugtu
bodoni olan orqanizmlerdir.
tb
ffi
le
2
3a
3b
$skil 90. Echinozoa yanmtipi. Echinoidea sinfi. Perischoechinoidea
( 1,2) va Euechinoidea (3) yanmsinifl eri
l-cidaris cinsi - <<yenilr diiz dpniz kirpisi (trias-miiasir): a-alt gOr[nttgil,
b.tist g6rtintisll;Z-Lepidestes cinsi - (qdim) dilz deniz kirpisi (devonkarbon), iist g6rtln0gii;3-Conulu cinsi - eyri deniz kirpisi (gec tebagir),
a-alt giirUntlgil, b.yan gdrllntigU, ans-ifrazat (anal) saha, anbs-ambulakral
sahe, tq-tepe qalxam, m-madreporig aas.ambulaloalarasr sahe, as-a$z
sahesi
Beden qurulugu. Dairevi ve ya basrq bodeni ayn-ayn
drfuLniistr. ziretrae iu
lOvheciklerden ibaret but6v sert zirehle
l6t
delik vardri: 'A[iii'Ve"anus deliyi.'Deniz kipilerinin agrz deliyi
onun alt terefinda yerloqir. Zfuehin sethi epitelle tirttilmtipdtir ve
onun 'tlzerinde sayi ve dlgtilari geniS hedde deyigen,iynecikler
gxir; Be&iirinin"da:rili'boqlugu, rtraye ila doludur,va lbttun daxili
orqanlar burada'ycrlegir. Teneffi,is funksiyasrnr ambulakral sistem,
xarici epitel toxumalar ve ya a$rz deliyi etrafmdakr xiisusi
griintrtar: 'yerine yeririr.- Qo-xalma orqanlan beg cinsiyyat
rrizisindan ibaret dlub,'kanah anus dsliyi atrafinda agrlrr.
Sketet quruhigu. Zireh kttre ,rr" ya ona yaxrn formah,
konusvari, diskvari formalardadrr. Beggiiak (gokil 90) va ya
ikiterefti simmdtrikdir. Z:lreh tac; tepa quu, anus va astz siheleri
smele getiren m0xtelif lOvheciklerden ibaretdir. Tac sistemi
anrbulalaal ayaqlann gr:masr iIgtin ctt mesamelorle delib kegmil
sade ve ya rniirekkab ldvheciklerdan ibaretdir. Hvhecikler
meridional srrada toplanaraq beg ambulakral ve ambutaktalarasr
sahe emale getirir. Ambulalaal sahslerde l0vheciklar 2-dan-20dek gaquli cerge, ambulakralarasr sahelordo l-den-l4-dak corge
emale gstira biler. L0vhsciklerin akseriyyetindo, xtizusen iri
ambulakralarasr ldvhaciklarde iyneciklarin birlegdiyi qabarcrqlar
vardrr. Iyneciklsrin formli ve dlgtllsri 9ox mtixtelifdir. Onlar
mikroskopik dlgtilerden zirehin diarnetrinden beg defe bOytik
dlgiiltiye qeder dsyrp bilor. Onlar mtihafizoys, lamiseyo, hereketa
xidmet edir. Formasrm deyigmiq iynsler ise qida tutur ve ya
zirehin sethini temizleyir.
Arrhlakral va ya ambrrlalcralarasr sahalar anus deliyi
younh$rnda qeyri-ctit lOvheciklerle be$a gafir. Sonuncular tepa
qrnr sisternine daxildir. Ambulakdara birlegen ldvhacikler 96z
l0vhocikleri adlanrr. Ambulakralarasr sahelare bitigen l0vhecikler
genital lOvhacik adlamr. Anus ve aSrz saheleri konsentrik
yerlegmig ldvhsciklerle 0rttllmit$tlr, Bezen agz sahesinin
etafinda gene aparatr yerlegmi$ir. O, ba$ vs ezelelerle birlegmig
mtlrekkeb skelet elementlarinden, o ctlmleden, baltasekilli
diglerdsn ibaretdir. Diqlar qa$ov rolunu oynayr.
Denlz kirpihrinin ristematilesr. Deniz kirpilari asrbulakral
ve anrbulakralprasr sahalerin qunrluguna g6ra ferqlenan iki qrupa
162
aynhr. Bir qrupa aid olan formalarda ambulakrlar 2den 20-dek,
ambulakrarasr ise l-dan l4-a qsder lovhecik corgesinden
ibaratdir. Bunlar <qedim> daniz kirpileridir. Diger qrupda isa
cergelerin
sayl sabitdir: hem
ambulakrlarda,
, hem ds
ambulal<ralarasmda ikiye baraberdir. Bunlar iss <yeni> kirpilardir.
Simmetriyasrna giire b0t0n daruz kirpileri dtiz (betgttah
simmetrik) ve eyri (iki terafli simmetrik bSdenli) kirpilere
boliintir. Deniz kirpilari zirehin, tepe qrnrmn xiisusiyyetlerine,
diger xarakterik elametlerina gdre qedirr (O-P) va yeni (T-e)
kirpilore Mltintlr. Trias ddwttndo yaranmr$ yeni kirpiler ise 0z
nOvbesinde driz G-Q) ve ayri (J-Q) kirpilere bdlttntrler.
XaraktErik nitmayendsleri: Ctdaris cinsi - (yeniD dilz deniz
kirpisi (tias-mtiasir), Lepidesles cinsi - <qedimi dtiz deniz kirpisi
(devon-karbon), Comtlus cinsi - eyri deniz kirpisi (gec tebagir)
(gekil 90,1,2,3),
Deniz kirpilerinin heyat tarzi. Darisitikanhlar duzlulufiun
deyigmesine qargr gox hessas canhlardrr. Hsm yiiksak, hem de
aga$: duzluluq geraitinde yagamapa uygunla$ml9 formalar da
vardu.Bu sebebden $imal ve $erq denizlerinde onlarm cins ve n6v
tarkibi mtixtoliftlir, lakin Qara denizde ancill xuda relikt formalar
rast gelir. Baltik dsnizinda ancaq bir nOv melurn oldugu halda,
Xazer denizinde derisitikanhlar ilmumiyyetle yoxdur.
Darisitikanhlar litoraldan abissala qedar miixtelif
darinliklerde, hovzalerin dibinda meskunlagmrplar. Bununla bele,
bazi deniz zanbaqlan pelagial zonalarda yagama[a
uylunlaqmrglar. Bentos hsyat terzi kegiren derisitikanhlar
hdvzsnin dibinde hareket edir, bezen yum$aq qruntlan qaar, ve
ya sapla$rnrn kdmeyi ila yaprqaraq stikunetli hayat terzi kegirirler
(eakil9l).
Deniz kirpileri yosunlarl4 stingerlerla, marcanlarl4
mamrabenzarlerle ve s. qidalanrlar.
t63
t
B
A
t{
r
k
t
$ekil 91. Derisitikanhlann heyat tarzi.
a-yapgm4 bentos; b-plankton; c-h - hereketli bentos; i, k-gizlenen
bentos
Deniz kirpilerinin igkigaf tarixi. Paleozol,un <qedim> deniz
kirpilari ordovik d6vr0nden malumdur. Onlar silur-perm yagh
siixurlarda da rast gelir. Mezozoyda - triasda <yeni> dtiz kirpilsr,
yurada eyri kirpiler yaranlr. Onlann tereqqisi yura ve tebaqir
d6vrlerine tesadtif edir. Tobaqir stixr.ulanmn yagliln tayin
edilmesinde ehemiyyati bdytikdiir. Paleosenda n6v tarkibinin
azalmasrna baxmayaraq, onlar b0tiin kaynozoy erasr erzinde
rahber fauna kimi ehemiyyetini saxlamaqdadrr.
/
r**rcHoRDArA Tlpt. TTEMiXoRDALTLAR
(yunanca hemi
-
yanm; chorde - sim, tel)
Hemixordahlar danizlarde tek-tek ve koloniya hahnda
ya$ayan orqanizrnlerdir. Her bir fardin dlgtisti millimekin
hissesindan 2,5 m-a qeder deyigir. Hemixordahlann ekseriyyeti
xarici skeleta malikdir. Onlar hem cinsi, ham de qeyri cinsi yolla,
bezen ise nesillarin ndvbalegmesi yolu ila goxalrrlar.
Hemixordahlar hsyat tarzine (bentosdan planktona qsder),
qidalanma terzina (yrrtrcrlardan filtratorlara qedar), meskunlagma
164
derinliyine (danizin sahilyam zonasrndan 4,5 km-a qadar) ve
g0ra gox mtixtelifrlir.
Hemichordata
tipi tig sinife ayrrlrr:
s.
Enteropneusta,
Pterobranchia, Graptolithina. Birinci sinfe hal-hazrrda yagayan
ba$rsaqteneffiisltiler, ikinciya qanadqelssmaliler, tigiturctiya ise
qrnlmrg qraptolitler aiddir. Birincilerden farqli olaraq
qraptolitlarin geologiyada gox miihtim ehemiyyeti vardrr.
Enteropneusta sinifi. Bafrnsaqteneffiisltler
Ba$rsaqteneffiisltiler tek-tek yagaym, badeni tig hisssden:
xortumcuqdan, yaxacrqdan va uzun g0vdedan ibaretdir (gakil 92).
Notoxorda (udla$in grxrntrsr) ile tochiz olunmug hezrr sistemi
yaxgr inkigaf etmi$ir. Notoxorda bezen qrprrdaqh ldvhaciklarin
kdmeyi ila dik qalrr. Hezm yolu ile tanefftis orqanlanqelssmaler
de elaqedardrr. Udla[rn kiirek hissasinda o, nalabenzer yanq
goklindedir. Qan damarlan bu yanqlann divarlanm dolib kegir ve
qelsame daliklerinden kegmakle daxil olan su ile yuyulur. Qan
damar, sinir ve azele sistemleri miixtelif deracede inkigaf
etrnigdir. BaSrsaqtanaffiisltiler akser hallarda cinsi yolla goxalu.
$ekil 92. Bagrsaqteneffilsltllerin timumi gdrtiniigii
Mercan rifleri arasrnda yagayu, bezen 4,5 km-a qedor
derinliklerde rast gelirler. Lills qidalanr ve ya yntrcrlardt.
Balrsaqtenefftisliiler qazrnil hahnda malum deyildir.
165
Pterobranchia sinfi. Qanrdqelsemeliler
Qanadqelsemeliler koloniya vs psevdokoloniya emele getiren,
badeni bagrcaqteneffiisltilerde oldu[u kimi, lakin xeyli derecede
deygmig
hissedan ibaratdir. Yaxasrnda barmaqcrqlarla
6rt0lmti$ herekstli grxrntrlar yerlegir. Da:<ili qurulu.qunda bir qeder
sadeleqms migatride olunur. Bu onlann oturaq heyat terzi ile
elaqsdardr. O ctimleden, qalssma yanqlan dlgtinlegmig, sinir
sistemi sadalegmigdir. Qanadqolsamsliler cinsi va qeyri-cinsi
yolla goxalrrlar. Xrrda dlgflltl bu canhlar koloniya emelo getirir ve
timumi xarici skelet yaradrr. Burada har bir ferdin (zooid) delikda
6z yeri vardr. Lakin bezi hallarda onlar psevdokoloniya emele
getirir ki, zooidler her bir delikde qrup peklinde yerlsge biler.
tig
j
I
I
I
I
I
I
I
I
t
b
$ekil 93. Fterobranchia sinfi.
a-Rhabdopleura-nm miiasir koloniyasrnrn qurulug sxemi; Fzooidin
qruulug sxemi. lf-lofofor, st-stolon, az-aSzl, m-medecik
Skeletinin qurulugu. Qanadqelsemeliler skeletini tizvi ztilal
maddelerdan amele getirir. Skelet bclzi hallarda dodli
arakssmelerle ayn-ayn hisselara aynlan (stoloteklar) dOsenmil
borucuqlardan ve onlardan gaquli aynlan va tizarinde zooidlarin
yerlegdiyi borucuqlar dan (t e kal ar) tsgkil olunmugdur. Horizontal
166
borucuqlann daxilinde sert qabrqla (stolon) drt[lmtig kanal kegir
(Sekil 93). Bonrcuq biititn,zooidleri.birlegdirir va stoloteklerde
yeni ferdlerin ba$lan$rcrnr qoyan tuulrrcuqlar amale galir. Inkigaf
prosesiride zooid boruculurn divanm hell emrekle:d'zllne delik
amele getfuir.
dehnekle tnmurcuqlama prosesidir.
Stolotekanrn' divarlan ayn-ayn elerrrcutlerden - halqali zooj&sri
emela getiren yarrninaqAardan ibaratdir. y;rn divarda
yanmlulqalann birlagiyi mnada sferik aqzaq gskilli'tikig ?mele
gelir, 'Tekalann divadan dolu halqalard.an ibaretdir.
Qanadqelsemslilgr bentos hayat terzi kegiren, 650 m-a qeder
Bu,
darinlikda ' yagayan; .qidalanma tarurre g6rs: filnator
orqarizinlardii Da;lagrrup qahqlan ordovikden malurudtr.
Graptolithina sinfi. Qraptolitler
$runanca graptos
-
cizilmip, gekilmig; lithos. dag)
Qrrptolitler danizlerde koloniya hahnda
yagailu$,
qanadglsemalilerda oldugu kimi xarici skeletini 0zvi ziilallardan
yaratdr$ heyvanlardrr. Qraptolitlerin yumgaq bedaninin qunrlugu
haqqm{a malumat yoxdur, lqkig qeyd efrnek hzrmdr.ki, her bir
fardin 0lgitsii lir nege miflimerden gox deyildir. Koloniyanrn
skeleti ',rabdosoma) ayn-ayn budaqlardan ibarat olub, miixtelif
fomrala;. emelo getire bilen Koloniyalar .sada, budaqlL
spiralgetilli, torgekilli vc s. ola pilar., Budaqlar birlagmi$
oy,llqladan (tekalardan) emelp gelmi$fur. I fotgniyaom
lududlalnda.oyuqlarhambfu c.ins,hemdar,riixtalifcinstiolabiler.
OP{l1 igerisinds ayn-ayrl'-ferdlar
zioidlar yerlegir. Bela
qhtiqal.olqnu .ki, m{lxtalif cinsli tekalerd.a _mtixtolif toy_at
;
fimtsiylaqry,yerineyetiranferdleqmmkunlasmrtfu;'
,,9pfotitlqr crngi ve qpJri-cinsi yolla Eoxalnrslr. Birinci
-halta
trpe,.hisseqinds kigik .grymtrlarla 7 pro;pifulla techiz
olunmur konus gekili nazik divarh skelet emale getiran stirfeler
yaranrngdr. Prospikulanrn diyarlan spiral ,ve bezan uzunsov
saplarla barkidilmigdir. Ilkin zooi{ yarandrqda divarcrfrn daxili
(tuultf) tebqasi emele gelir. Ilkin zooidin deliyi <<bAdngc
t67
delib (sifula) adlamr. sonra sikula iki istiqametde emele gelir.
Birinci hatdq <quynrEum> sonu hallolma yoru ila delinir ve xarice
gxan yumtaq toxuma skelet emale getiren madde ifraz etneklo
sikulamn, sonra ise'btittin koloniyamn yaprsmasma xidmet eden
disk ve ya kokgekilli grxrntrlar emale getirir. Bir 9ox hauarda"
<quynr[uru davamr kimi koloniyanrn qurulugunda m0htim rol
oynayan igi bog borucuq (nerna) emele gelir. Ikinci haldq
sikulamn divalrnda hellolma yolu ile dalik smele gerir ve
inkigaf tapan zooid buradan xarice grxrr. Bu zooid
teka emela getirir vs koloniyanrn baglan[rcru qoyur.
Qraptolitlerin si$temetiknsr. Qraptolitlerin hemixordarrlara
aid edilmesi onlann qrnlmrg formalanrun ve hal-haarda yqayan
qanadqelsemelilerin xarici skelet quruluqunun oxgarhlr ils
slaqedardr. Qraptolitlede qanadqelsemelilerin qohumluq alaqesi
hela 1905-ci ilde rus zooloqu A.A.gepotyev terefindm mtrayysn
edilmig ve 1948-ci itde polp paleontoloqu R.Kozlovski
terefinden asaslandrnlmrgdr. Hal-hazrrda qraptolitle iki
yanmsinfe aynlrr: Stereostolonata ve Graptoloidea.
Stereostolonata yenmsinfi. Stereostolonatlar
(yunanca stereos
-
mekan; latrnca stolo
-
grxrntr, zo$)
Stereostolonatlar kolgakilli, torgekilli robsodmrlar amelo
getiren formalardr. Bezilerinde budaqlar kortikal toxunalardan
ibaret bu[umlarla birleqir (gekil 94). Bezi stereostolcnatlarda
koloniya qat-qat olub, deruz dibindeki predmetleri Ort(lr.
Koloniyanrn terkibina iig tip oyuq da,xildir: avtoteklar, bitkler va
stolotekler. Avtoteklar iri zooid borucuqlan olub, a{rz hirsesi bir
qadfi Benillsnt ve ehtimal ki, burada yaxgr inkigaf etnrrig:ofoforu
olaq..,di$i.rf+dler yerlagmisdir. Biteklar kigik olgUlii brrucuqlu
oyuq olub, avtoteklerin yaunh[rnda yerlegir ve ehtimal k burada
erkek fardler yerlegmiqdir. StoloteHar budalrn tareforinden
birinds yerlegen ve Olgtilerina g0ra biteklere yaxn olan
oyrqlardrr. Stoloteklerde koloniyzuun btlttin zooidhrini
birlegdiren stolon kegir ve zooidlerin tumurcuqlama yotu ile
168
inkigafr bunlarla alaqelandirilir. Tumurcuqlama neticesinde tig
miixtelif oyuq emels getirsn iig mtixtalif zooid yaranmrgdu.
Belelikle, stoloteklar tumurcuqlama yolu ite btflin digar oyuqlan
amole getirir vs koloniyanr yaradu. Avtotek v? hiteklerde ise cinsi
yolla goxalan ferdler yerlegir. Stereostolonatlar esasen bentos
orqanizmlerdir, lakin onlann arasmda psevdoplanftto{"f,ormalar da
vrdr. Rabdosom ve tekalann qurulug xUsusiyyetleri4e g6re onlar
yeddi desteye bdltlnur. Orta kernbri-erken karbonda yagamgdrr.
Nthnayandesi: Dictyonema cinsi (tlst kembrii-alt karbon) (gekil
e4).
rt
,
br
sL3
$ekil 94. Stereostolonata yarrmsinfi
1 -koloniyanrn xarici gdrtlntig0, 2-budaf,rn qurulu*r,3-koloniyanrn
baglanlrc hissesinin qurulug sxemr, at-avtotekler, bt-biteklar, ststolotekler, sk$aglan$rc oyuq-sikula, az-mikulanrn a[zr
Graptoloidea yennsinfu Qraptoloidealar
(yunanca graptos
-
cizilmig, gekilmiU lithos - daq)
Qraptoloidealar ve ya heqiqi qraptolitler nasli kasilmig,
denizlerde koloniya hahnda ya;ayan ve eksariyysti isa plankton
hayat tarui kegiren orqanizrulerdir. O.qlnn koloniyalan
rabdosomlqn bir va ya bir nege dtlz veya btlkttlmitg budaqlardan
ibaretdir. Dslikler bircins olub, btrdaq boyuncb bir ve ya iki cerga
geklinde yerlagmigdir. Qraptoloidealai ehtimal ki, koloniyanrn
169
sadelegryesi neticesinda stereostolonatlardan emale gelmipdir:
budaqlann sayl azalp-rg, buSumlar yox olniug, biteklsr ve
$tolonun sert qabrg Olgtinlegmiqdii. Plankton hayat terzi kegiren
qraptolitlorde iizme qovuqcuqlanndan, nemarun iizerinde delikli
toxuma ile Orflilmiig perdsn va nemadan ibarst tJzgx vardr (gakil
96,1).
l
Qraptoloideallnn sistematika. Sikulanur ve tekalann
qarqrhqh yerlagmesi xiisusiyystina gdre qraptoloidealar iki
dasteye b6ltintir: Axonolipa vs
Axonophora.
-.
Axonolipa dastesi, Oxsuz qraptoloidealardrr. RaMosomlan
bircins budaqlardan ibaret olub, sayr l-dan 64-dek deyigir, bazen
isa daha goxdtr. Tekalar re sikula agzr ila bir tarefe gewilmiqdir.
Nema hemiga xaricdedir. Ordovik d6vr0nde yagamrydrr.
Ntimayendelei: Tetragraptzs (erkin ordovik); (gekil 95, l) ve
Didymograptus (erken ye orta ordovik) (qakil 95,1,2) cinsleri.
n
{23
$ekil 95. Graptoloidea yarrnsinfi. Axonolipa destasi
l-Tetragraptw cinsi (erken orrdovik); 2-Didymograptus cinsi (erken ve
orta ordovik); 3,oxsuz qraptoloidealarda koloniyanrn inkigaf'sxemi. n-
dostesi
,,lxonophora
oxlu qraptoloidealar. . Oxlu
iiraptoloidealann bir va ya bir ne4e budaqdan ibarpt raMosomu
vardr. Budqqlar dtiz, btlktilmiig va ya spiral formahdrr. Sikula ve
tekalar agr
ilo'mfixtalif tereflere istiqametlenmi$ir. Nema
''ksitikul toxumanrn elaue qatlan attrnda
,moeyyan geder
gizlenmigdir ve daya'q,iSxu omelo getirmekle daxili veziyyetdedir.
170
Tekalar nemarun her
yerlage biler.
iki
tarafinda ve ya ancaq
fta ordovik
bir terefinde
erken devon epoxalannda
yagarnglar. Nitmayendelari: Petalograptus (erkan ordovik) (pkil
96, l) ve Monograptus cinsleri (gakil 96,2).
Pr
-n
I
7
3
$ekil96. Graptoloidea yarumsinfi. Axonophora destesi
-
biroxlu
qraptoloidealar
|-Petalograpar cinsi (erke,n silur), 2-Monograptus cinsi (silur); 3biroxlu tekcergeli qraprtoloidealarda koloniyanrn inkigaf sxemi, pr-per,
n-nema, sk-sikulq t-tenka (indeksdeki reqam tekalann emele gelme
ardrcrlhsrnr gdsterir)
Qraptoloidealrrnn heyat terui. Qraptolitler araslnda bentos
heyat tarzi kegiran formalarla yanafl (stereostolonatlar), esasen
plankton heyat tarzi stiran formalar da mOvcud idi (gakil 97),
Psevdoplankton heyat tarui kryiran, yani $zcn predmeflere,
yosunlara yapl$an formalann olmasr istisna deyildir. Bu
oryanizmlerin hansr derinliklerde meskunlagmasr aydrn deyildir.
Plankton fonnalar tropik va m0layim jzon&sl denizlarinda
yaqamrglar. Qraptolit zooidlarinin abietiniir aydrn olmamasna
baxmayaraq, ehtimal ki, qanadqalsem5libr kimi, onlann da
171
barmaqcrqlarla ehate olunmuq lofoforu vardrr. eidalanma tarzina
gdre qrapiolitler filtratorlardrr.
b
c
:.'-<--'_"'
$skil 97. a b-plankton, c, d-bentos, e-qraptolitlerin plankton ve bentos
koloniyalannrn qahqlan
Qraptoloidealann geoloji inkiqaf tarixi ve ehemiyyeti.
Plankton heyat terzi kegiren qraptolitlar ve butiln qraptolitiarin
stirfele'ri acnlarla uzaq masafelere yerdayigdiyine g0re, onlann
siiretls 6z arealuu geniglendirmsye imkan vermigdir. mekan ve
zan:an daxilinda stlratla takamtilti qraptolitleri qiymetli rehbar
qahqlar qrupuna aid etmeya imkan uirir.
stolonatlar orta
kembriden, sonuncular ise alt karbondan melumdur. Haqiqi
qraptolitlerin qahqlarr orta ordrvik-alt devon stixurlannda rast
gslir.
ttt
t72
III
HISSA
ONIJRGALILARIN PALEOZ(X)LOGiYASI
Onur[ahlann paleozoologiyasr paleontologiyamn bOlmesi
olub, tizvi alemin takamiiliintin timumi qanunauy[.unluqlanmn
anlaqrlmasrnda gox mtihiim ehemiyyeti vardr. onur[ah heyvanlar
heyvanat aleminin ali
yUksek seviyyede inkiqaf etmig
nilmayendeleridir. Buna gtire da, hal-hazrrda yagayan ve nesli
kasilmig onurSahlan Oyranerken onlann bioloji m0rekkebliyini
nezere almaq lazrmdr.
OnurSahlara gox sayda nesli kesilmiq nOvlar ve 50 000-e
qeder hal-hazrda ya$ayan canhlar aiddir. Onlarda hereket
orqanlan, beyni ve hissiyat orqanlan daha miikemmeldir. Bedeni
epidermisden ibarat deri ve heqiqi deri ile drtutmuydiir.
Epidermisin hesabma stiriinenlerin pulcuqlan, quglann lelekreri,
mamelilerin t[ik0, drnaqlan, buynuzlarmrn buynuz drttiyri emelo
gelir. Bahqlann pulcuqlan, miixtelif deri stimiiklegmeleri ve
stimtiklari esil deridon amele gelir.
onursahlann qurulug xttsusiyyeti mtirekkeb qurulugru dadli
skeletinin - dayafrmn olmasrdrr. skelet qrfrrdaq vo ve ya sibnilk
toxumalanndan ibaretdir. Qrlrrdaqh toxuma nadir hallar nezere
alrnmazsa, qaznfi hahnda qalmrr. Silm0k hticeyrelsrinden ve
hticeyrearasr maddsden ibarot siimtik toxumasr qalrr. Erken
inki$af merhelelerinde sttmtik toxumasr qr[rrdaq toxumasrna
gewile bilar. Siimtik toxumasr berk ve mesameli ola biler.
Qaantr hahnda taprlan stimiiklerin Oyrenilmesi skeletin aynayn elementlerinin ehamiyyetini aydrnlaqdrrmaEa imkan verir.
Diglerin ve atraflann qurulugu diqqeti daha gox celb edir, bele ki,
ilk ntivbade etraf mtlhitin reaksiyasr onlarda dziinti gOsterir.
Bflttin onurlahlann skelet qurulugu eynidir: baq skeleti
(kelle), ox skeleti, bel skeleti ve etraflann skeleti (gekil 9S).
skeletde uzun ve qlsa siimiiklar vardrr. onlar bir-biri ile
mtiteherrik va hareketsiz birlege biler.
173
I
2
3
4
$ekil98. Onurfiahlann skelet qurulugu sxemi
l-bahq; 2-sudaquruda yasayanlar; 3-sllrttnenlar; 4-memeliler. aet-an<a
etraflar, 6et{n etraflar, gs-giyin s{lmltyit, ost-onur[a siltunu, gns4anaq
stimiiy0, k-kelle
/
\rt
w cHoRDATA
TiPI. XoRDALILAR
(yunanca ctrorde
-
sim, tel)
Xordahlara ikitarefli simmefrik quruluqlu tOreme aguh, dardli
ox skeleti - xordas olan heyvanlar aiddir. Borucuq geklinde olan
sinir sistemi xorda tlzsrinda, hazr.n yolu ve tlreyi isa dtmda
yerlegir. Udlafrnda qelseme yanqlan vardr. Quruda yagayan
forrnalarda yanqlar embrional inki$af merhelelerinds yox olur,
t74
suda ya$ayanlarda ise btitiin hayatr boyu qalrr. Xordahlar tipi u9
yanmtipo ayrrltr: drtykltiler, kellesizler, onurlahlar.
OrttiklUlsr (Tunicata)'yanmtipinin nilmayendalerinds ancaq
siirfa merhalasinde xordahlara xas olan alarnatler - sinir dtiyiinleri
ve xordasr (quyruq gdbesinde) mtigatride olunur. Oturaq hayat
terzine kegdikde bu elametlar Olgtinlegir, Qazrntr hatrnda
$otlandiyanrn siltr g0kUntillerinde taprlmrg bir iz malumdur.
Kallasizler (Acranla) yanmtipins dsnizlarda qumtar arasrnda
yagayan ve qaanu hahnda melum olmayan neqtercelar (gekil 99)
aiddir.
Vertebrata yanmtipi Tunicata ve Acrania yanmtiplerinden
faqere stitununun ve kellesinin inkipafi ile ferqlenir. Kembrinin
sonundan indiki ddvrs qader.
2
ilYl
1
gekil99. Primitiv xodah helruanlar
l-negtsrcenin (amfioksus) qurulu; sxemi; 2-Pikaia (orta kembri),
By6rces gistlerinde taprlmrg ilk xordahlar (Gould, 1989), and-ifrazat
dsliyi, qy-qslseme yanqlan es-ezple seqmentleri, ab-sinir bonrsu
(sistem i), az-a$rz, x-xorda
,I
YERTEBRATA YARIMTTPi. OXUNGALILAR
,/
(latrnca vertebrae
-
feqere)
Bu yanmtipe xorda geklinde ox skeleti olan orqaniznler
aiddir. Btittin onurfahlarda xonda. ruseym,,marhelesinde,
bezilarinda ise yagh halda da qalrr. Xordarun xarici gahnda
t75
sonrakl inki$af marhelesinde eheugls$en ve siirniik toxumas ile
evez olunar metamer qrSrrdaqh tOrsme - faqere emele gelir.
Onur$alilann sinir sistemi xorda Uzerinde yerlegen borucuqdan
ibaratdir. Bag gtibesinde gox mtirekkab qtrnrluglu olub kella
sttmiiy0 ile qorunan beyin vardr. Kelle ve onurgadan bagqa
skelete genelar, 6n ve arxa ehaflar, bez.t. siniflarde tak iizgecler
daxildir.
Koatinental mangeli stixurlann yagmm teyin olunmasrnda
onur$ahlann ehamiyyeti bOyttkdtir. Onlann miqrasiyasrmn
dyranilmesi qedim geoloji ddwlardc materiklerin veziyyetinin
berpa edilmesi tigtin malumat alde etmeye imkan verir.
Br[r1Lu'
F
d
lt
K
ti!
N
o
rrl
T
P
o
,
(
(
o
C
tr
o
D
0
,
f
o
n
It
s
o
e
$ekil 100. Onur[ahlarur geoxronoloji yayrlmasr sxemi
176
Onurgahlar suda, qtrnrda va havaAa yagayular (pkil 100).
Vertebrata yanmtipi Agnatha (gsnssizler, tist kembri-miiasir) ve
Gnathostomi (genea$u;hlar, tlst silur-mtiasir) infratiplerine
bdlUnUr.
.tr-l(yunanca
..^GNATHAlxrnarirt.qaxesizr.oR
inkar, inkar effia;
a, an
-
gnathos
gane)
Qenasizlare ordovikden baqlayaraq melum olan an primitiv
bahsabenzer onur$ahlar aiddir. On qedim qanasizlar karbonun
baqlan[rcrna qeder yaqamrglar, mtiasir formalanna ise minoqlar ve
miksinlar aiddfu.
Qsnesizlerde gana ve ctlt ttzgeclar yoxdw (bezen d6g
tlzgecleri vardrr), dodli skeleti qrgrdaqhdu, qmlmrg formalarda
xarici stlmtlk skelet inki$af etni$ir. B{itun genesizler sorucu tipli
agza malikdir.
.c.,---*t++'raj;{ffi14
":::r-- --"
.-..T
2
3
4
5
gekil 101. Agnatha infratipi. eenesider
l-5 - Monorhina sinfi -tokburundelikliler: f-ilanbahg, 2-Birlenia(gec
silur),3-Hemycyclaspis (erken devon), zl-5 - Diplorhina sinficiitburundediulilor: 4-Thelodus (silur), S-psammolepis (gec devon)
177
'". Nesli kssilmiq genesizler fondd ve OtgtUerini gtire gox
mitxtelifdh. Bir nege santimetra gatan kigik Ulgiilti mileoxEar
bah[abanzar formalardan bir metre gatan aEu gekili formalara
qederdir (gakil 101). Onlar girin ve duzlu su hd,vzelerinde yagayan
canhlardu. Qazrntr hahnda xarici zirehinin stimiiklti ldvheciklari
tam ve fraqmentlar va ya ayn-ayn dari digler geklinds rast galir
Qenesizler burun deliklerinin saylna ve veziyyetine gdre iki
sinfe bdltinih: Monorhina ve Diplorhina.
Monorhina sinfi. Tekbunrndelik[Ier
(yunanca monos
- bir; rhis, rhinos . burun)
Tekbunmdeliklilere hal-hazrrda ya$ayan yum4ra$zhlar ve
paleozoy erasrnm zirehlileri - sefalaspidlar ta qalxansrzlar aiddir.
Onlrda iybilme tlgiin tek burun deliyu ve 15-e qedsr qelseme
yanqlan vardrr.
Mtiasir yumrua[rdrlar (minoq, gekil 101, 1) ilanabanzer
hamar, pulcuqsuz selikli deriden ibaret badeni vardr. A[rz deliyi
amici orqan geklindedir. Yutrcr-parazit heyat terzi kegirir. Nasli
kesilmig forrnalarda eanluun ba;rnr ve bedenini 6rten xuda
lOvhecilderden ibaret xarici stimtik skeletinin qahqlan q41r.
Sefalaspidlerds skelet bag siirntlk qalxanrndan ve bedenindeki
xrda pulcuqlardan ibaret idi. Onlar hdvzanin dibindo ya$ayan
orqaniznrlerdir. Yastr bagr, dliz qanu, bir-birine yoon yerlegmig
ve yu(aflya do$u gewilmig g6zlei, onlsrn arasmda isa tek
smgek g6zti, onun dntlnde tek btuun deliyr, bag qalxanrnm yan
kanartan boyu elektrik orqaru GIoAann orqaalanna ox$ar) vardr.
Bezi sefalaspidlarde d6g ilzgecleri vardu.
Tekbunmdelikliler gec siltrdan hal-hazukr va:rta qoder
melumdur. Devon ddvriinda y-0ksek hki$af etmiglar.
N{imayendeleri: qalxansrulardan Birkenia pinsj, (gec sihn) (gekil
l0l, ?), sefal4spidlerden Hemicyclaspis cinsi (erksn devon) (;akil
101,3).
178
Diplorhina sinfi. Ciitbtirtindelikliler
(yunanca diploos - iki defe; rhis, rhinos - bunrn)
Ctitbiirtindeliklilera paleozoyun genasizlerine aid olan
telodontlar va mtixtelifqalxanhlar aiddir. Onlarda aprzn yuxan
kenannda ctit burun dslikleri vardrr. G6zleri ve her terefda bir
qelseme yaflF bagrmn yan hissesinda yerlegir. Bagrmn ve
g6vdssinin xarici skeleti dari diglerden ibaret miixtelif sayda
ldvheciklarden tegkil olunmuqdur.
Miixtalifqalxanhlann g6vdesinin 6,n hissasi miixtolif slgiilti
stim{ik ldvheciklarden tagkil olunmug mihekkeb zhehle qorunur.
Bezi fomalarda qelseme daliklerini iirten l6vhacikler atagrya
toref eyilsrek axar sularda dayaq orqail rolunu oynayrrdr.
Erken ordovik-gec devon epoxalannda yaqanuglar.
Ntimayandaleri:
mfixtalifqalxanhlar
4,5).
telodontlar Thelodus cinsi (silur),
- Psammolepis cinsi (gec devon) (pkil 101,
GNATHOSTOMI iNrn q,ripl. CaXeAGIzr,U,An
(yunanca gnasthos
-
geno; stoma - a$rz)
ve
ganesizlerden ferqli olaraq 0n
qelseme qdvslerinden emele gelrniq alt va tist geneleri olan btitfin
quruda ya$ayan onur[ahlar aiddir. Qanealrzhlrda qalsemeler
ektoderma men$elidir, xorda butun heyatr boyu qalrr ve ya
faqarelerle evez olunur. Daxili skeleti q{rdaqh ve ya
stlmtikltidiir.
Su miihitine olan miturasibstine gdra genea$rdilar iki qrupa
b6ltinilr: bittiln heyatrm va ya erken inkiqaf merhelalerini su
Qansa[rzhlara balqlar
mtihitinds kegiren bahqlar ve sudaquruda ya5ayanlar;
qelsameleri olmayan va quruda yagama$a uyfiunlagmrg va 6z
inkigafinda su mtihiti ila elaqesi oLnayan orqtrniznler
stkiinenler, quglar va memolilar. Qenea[rdrlann genesizlarin
qargrsrndakr iistiinltiyti heyatda qalma tiqtln miibarizede
t79
gsnelerinin, gtclti azelalerinin olmasr, yemini aktiv gakilde elde
ehek qabiliyyetine malik otnasrdr.
Qenaa$zhlar infratipina bir nea sinfe bdltinan iki sinifiistti
aiddir: Pisces ve Tetrqoda.
Pisces
siniftistii. Balqlar
(latrnca pisces - bahqlar)
Bahqlar siniff,istiine btttlln heyatr boyu qelsemeleri qalan strda
yasaym onurgahlar aiddir. Bahqlann eitraflan ciit d6g ve qann
ttzgeclcrinder ve lif tek ltzgeclerdsn - quyruq, k0rok vs anal
tlzgsclerden ibaretdir. Bahqlann yaxgr inkigaf etrmiq ezeleleri
vardr. Daxili skeleti qrgrdaqh ve ya sllmilkl0diir. Badeni
m[xtalif quruluglu - plakoid, kosmoid, qanoid vs s{tmttkltl
pulcuqlarla Ortlllm0sdilr. Gec silurda yarafirul, devonda
deniderde vs girin su h0vzelerinde yayrlmrglar.
Balrqlar siniftistii d0rd sinife bOltintir:
Acanthodii,
Placodcrmi, Confuichtlryes, Osteichthye s.
Acanthodii sidi. ^A,kantodlar
(yunanca acantha
-
tikan; acanthodes
- tikanh)
Akantodlara qahqlan girin su, laqun ve deniz g6Hlnttilarinden
melum olan qedim bahqlar aiddir. Bu bahqlarda hem qr[rndaqtr
va hsm de sttuntlkltl bahdann elamatleri vardr. Qrfrdaqh kelle
qunrluEl qalsemaleri 6rten silmtildti ldvheciklerin olmamasr,
ilzgeclerin qarqrsrnda tikanh ar(garun otnasr onlan E&rdaqh
bahqlarla yaxmlagdran elamatlerdir. Akantodlann bedeni
stimtiklii bahqlann qanoid quruluglu pulcuqlanna banzer
pulcuqlada 6rttilmti$ti, bagrnda ise qrni quruluglu lOvhecikler
vardr.
Akantodlann bazi qedim cinslerinde d$g va qann tizgecleri
arasurda iki srra elave arahq ilzgecler vardr. Akaotodlann erkan
formalan kigik mileoxgar beden quruluglu idi. Heyatr erzinde
180
dayigikliklera meruz galmrq, bedeni uzanmls ve ttzgeclarinin sayr
azalmrgdt.
ffi{-/
1
2
3
$akil 102. Acanthodii sinfr, akantodlar (1) ve Placodermi sinfi (2,3). 1C I imatius (erken devon); 2- P lourdosteas (gec devon); 3 -Bothriolepis
(gec devon).
va tikanh a:rgalan
qadat yagamrglar.
perme
gec
silurdan
taprlu. Akantodlar
erkan
Nilmayendesi: Cllnuttus cinsi (erken devon) (Sakil 102, l).
DaglagmrE halda akantodlann pulcuqlan
Flacodermi sinfi. Zirphli bahqlar
(yunanca plax, plakos
-
yastr, l6vhe; derma, dermatos
-
deri, g0n)
Zirehli baltqlar ancaq devon d6vrllnde yagamglar. Zireh
geklinde olan xarici skeleti deri rrengali ayn-ayn silmUkltl
lOvheciklerden tegkil olunmu$ur. Sethinda qabarcrqlar ve
yastrqcrqlar mtlgahide olunur. Ztrch badaninin yumsaq hisselerini
qoru)rur. Qr$rdaqh kellenin, tlzgaclerin, sinir ve qan-damar
sisteminin quulugu onlan akulalarla ya,xrnlagdrr. Yastrderililerin
forma ve Olgilleri milxtelif olub, tiztlnlUEt 6 m-e gatrrdr.
Placodermi sffi iki yanmsinfe bdltlntir: Arthrodira ve Antiarchi.
Arttnodira sinfin xaralcterik utlmayandesi- Plourdoslens cinsi (gec
181
devon); Antiarchi sinfinin xarakterik ntimayande si-Bothrtolepis
cinsi (gec devon).
Condrichthyes sinlfi. erfrrdaqtr bahqlar
- qrgrdaq; ichthys - bahq)
(yunanca chondros
Qgrdaqh bahqlann xarici ve da,xili skeletinde sthtiklegme
{9Td*. Badeni plakoid mengsli pulcuqlarla drtulmtgdtir 1$itit
103, 1), bezi formalarda kttrek tizgaclerinde tikanh a:rgalar ioligur
etnigdir. QrSrrdaqh bahqlara akulalar, skatrar, ximerler aiddir.
Hal-hazrrda yagayan qr[udaqh bahqlann 600-e qedar n6vii
malumdur.
rffi ffi
#Mgg
I
I
gekil
I
2
@
5
l 03 .Chondrichtyes sinfi . er grrdaqhEbahqlar
-akulakimilerin plakoid pulcuqlan, 2-akulanrn genelsri, 3-akulanrn
digi, 4-bradiodontun diqi, S-skatrn diginin xarici sethi,
6-Helicoprionun (erken perm) dig spirah (Kenoll, 1992)
Qazrntr hahnda qrgrdaqh bahqlann digLeri, tikanh a:cgalar1,
kellesinin ve feqerelerinin shenglegmig hisssleri qalr. yrrtrci
heyat terzi kegiren akulalarda diqlar konus formahdr, itidir,
kesicidir va ganelarde sra ile yerlegir (gekil lO3, 2,3), skatlarda
ise digler k0tdur, xrdalayrcrdrr (qekil 103, 5). paleozoyda ya;amr$
butov baqh bahqlan gec devondan triasa qader qaantr harrnda
melum'olan kiit ve azici dig ldhaciklerine g6re bradiodontlar
(<qedim skatlau) qrupuna aid edirlgr (pkil 103,4).
182
vaxta
Qr[rrdaqh batqlar orta devgnda yaxanml; va hal-h4zrrkr
perm)
qedoi iaqay-rrtar. Niimayan{olai: Helicopr:ibn cinsi (erkan
(gekil 103,6).
Osteilfqtlyes sinifl Siimliklli behqlar
(yunaiica ijsteon
'
-
stirntik; ichthys - baltq)
:,1
Erkan devonda yaranmrg siimtiklti' bahqlar
mtiasir
dsrscede
mtixtalif
tigtin
Onlar
edir,
ixtiofaunamn 96o/o-nt tegkil
sflmfikleqmil yt-4gtil va mdhkam danili skelet seciyyevidir.
Badeni tosmoiA, qanoid ve ya' stlmtik mengeli pulcuqlarla
ortiilmtbdiir. Qeisema aparatr diger bahqlara nisbatan
miikemmaldir- Onlarda qelsame yanqlannr 6rten stimtiklti
qelsema qapaqtan vardr. Bahqlann tizryc qovuqcu[u vardr'
StfrnUi<tti balqlar tig yanmsinfe b6liintir: Dipnoi (Dipterus
'
cirisi, gec devcin), Crossopterygii (Latimeria cinsi, mtlasii),
Actinopterygii Osteolepis cinsi, orta devon; Leptolepis cinsi, gec
yura) (qekil 104).
w
3
t
,'
$ekil 104. Osteichthyes sinfi. Sttmuklit bahqlar
l-Dipnoi yarrmsinfi (orta devon-mttasir), Dlp ternts cinsi.(Sg: devon); 2-
Crosiopterygii yanmsinfr, (devon-mtiasir), Latilnela cinsi (mtiasir); 3+ - eitin6pterygii yaflmsinfi (devon-mtira sir): 3-Osteolepis cinsi (orta
devon), 4-Leptolepis cinsi (gec yura)
i
Tetrapoda siniftistt. D6rdayaqhlar
(yunanca t€tra
-
ddrd; pous, podos - ayaq)
Dordayaqhlar ssasan qurud4 nadjr hallarda ise su mtihitinde
yasayan orqanizmlsrdir. Onlar uryiln aE ciyorlerin, daxili skeletin
183
ve dig
sisteminin mitrekkable$mesi, buyntrzlu deri tdreme
gaklinds xarici skeletin olmasr saciyyavidir. EEitme orqail yat($r
inkigaf etnigdir, Ug ve ya ddrd kamerah tireyi vardu, hissiyat
orqanlan, azaleleri, qan-damar, hazrn vs diger sistemleri bahqlara
nisbetan d"ha y0ksek inkiqaf merhelesindadir. Heyat terzi ila
elaqedar olaraq bedoninin formasr mtixtelifdir.
Ddrdayaqhlar ddrd sinifa bdltiniir: Amphibia, Reptilia, Aves,
Mammalia.
Amphibia sinfi. Suda-quruda yagayanlar
(yunanca amphi
- ikili, her iki tarefdan; bion - heyat)
Suda-quruda ya.gayanlil ve ya amfibiyalar devon d0vrtlntln
sonunda amela gelmig primitiv ve en qedim dtirdayaqhlardrr,
Qrenlandiyarun tlst devon yagh stlxurlanndan melum olan qedim
suda-quruda yagayanlar ixtiosteqler bahqlarla haqiqi
amfibiyalar arasrndakr kegid qrupu hesab olunur.
Suda-quruda yagayanlann qurulugunda suda ya$ayan
acdadlanmn alametleri qalmaqdadr, lakin quruda yalayan
onur[ahlara xas olan bir gox xtlsusiyyetlar da mttgahide olturur.
Onur[alilann quruya gurrnasr fuga0zgecli bahqlann uann mtiddat
arzinde oksigen gatrgmayan su h0vzelerinde yagamasuun
neticesidir. Onur[ahlann quruya gxrnasrun mtlhilrn bioloji amili
omda istifade olurmamrg yem ehtiyatrnrn olmasr va meskunlaqma
mUhitinde raqabatin olmamasrdrr. Fardi inkigafrnda suda-quruda
yagayanlar metamorfiozaya menrz qalr, yeni stirfe hahnda
efiaflan olmayan ve qelsemelarle tenefRis edan canhlardan yagh
halda su mtlhitinden kenarda ya$ayan canhlara gewilirler.
Btttiln suda-qurtrda yagayanlar bsdaninin temperaturu ya$adlg
m0hitin temperaturundan asrh olan soyuqqanh heyvanlardrr.
Nemli selikli derisi alave tenefftls orqamdr. Ciyerleri zeif inkiqaf
etni$ir, etaflan beg barmaq tipli olmasrna balrmayaraq, goX
zeiftlir ve g0vdesini saxlaya bilmir. Suda-quruda ya.$ayanlafln
elcseriyyeti suya kiirii tdkmekle goxalr. Egime orqammn-qulafrn
qurulugunda bdyiik deyigiklik bag verir. O, hem suda, hem do
184
quruda ses siqnallanm qsbul etneye uygunlagmrgdrr. Ontr[a
d0rd gdbeden ibaretdir: boyun, g0vds, oma ve quyruq.
Amphibia sinfinin sistematikasr fsqerelerin inkipafindakr vo
amale galme prosesindeki ferqlera asaslanrr. Milasir suda-quruda
yaqayanlar ti9 desteye bOlitntlr: quynrqsuzlar (qurba[alar),
guynrqlular (salamandrlar, tritonlar) ve ayaqsrzlar.
Suda-quruda yasayanlar digar heyvanlara nisbeten uz
yaylmrglar. Osasan cenub enliklrinde yagayrrlar
ve
kontinentlsrin faunasrnda onlann rolu bdytlkd0r. Sehralarda sayr
azdt, Arktika ve Antartidada ise tamaurile yagamrlar.
!',',
:01
.
/:; if..
..
i.';
ii.;,
.J-."r'.1.
:,ii',1
,.a\,.,1
.r_
.
,r.t1
-j,l :i
k,lj..:.r
':',
,l-.-,',d',r':.\.r
' .'i'
la
.+i-':z'-.,
lb
Y
.r*r.-;;!,Ei
{
3
$ekil
:/
:+..r
105. Amphibia sinfi. Suda-quruda yagayanlar (Steqosefatlar)
l-Benthosrchlrs cinsi (a-kellenin tist g6r0ntigti, b-alt g6rilnligfl; erlcen
tias), 2-labirintebanzer digin kesiyi, 3Jchtlryostega cinsi (gec devon),
4-Eryops cinsi (erken perm)
Gec devon epoxasmdan yura ddvrilntln baglanfrcrna qeder
yagamr$ amfibiyalar steqosefallar adlamr. Steqosefallann
sistematikasr gox mtirokkebdir ve mttxtelif ecdadlardan yaranm$
heyvanlan birle$irir. Digleri firgatlzgecli bahqlarda olduSu kimi
differensiallaqmamryrhr, konusgekilli, labirintgekillidir. Bazi
steqosefallann qann sethinde pulcuqlu OrtUk inkigaf etmi$i.
Boyun ve oma gdbesi bir feqereden ibaretdir. Otraflann vaziyyeti
va onunla birlagmig giyin ve bud onlann quruda yavaS hereket
etmesine sebeb ohu.
185
Steqosefallar miixtelif geraitds ya-gar4aga uy[unlaqan, birbirinden onur[a sUtununun quruluquna vs bir gra digsr elametlare
gqTe ferqlenan 'orqaniaiilardir. Meselen, orta yoruyu qader
ya$amrg labirintodontlarda feqereler. yuxAn- qdvsla
birlegmsmigdir. Bu qrupa suda-quruda yagayanlarin en qedim
niimayendaleri-ixtiosteqler aiddir. Gec devqnun ixtiosteqlerinde
m6vcud olan beqbarmaqh atraflar onlan ilk qqruda ya$ayan
heyvanlar hesab etmaye imkan verii, lalfrn badeninin bezi
elametlarine gdra firgatizgacli bahqlara yaxndrr. Erken triasda
yayrlmrg yastr bagh, zeif etraflan olan eryops va bentozuxuslar
quruda yava; herekat edirdilar. Trias ddwiinda uzunlupu 4 m-a
gatan yrficr mastodonzawlar yagamrglar. Steqosefallann
niimayendalei: Ichtltyostega cinsi (gec devon) (qekil 105, 3),
Benthosuchns cinsi (erkan trias)'(gekil 105, 1), Eryops cinsi
(erken perm) (pkil 105,'4), Mastodonsaurus cinsi (gec trias)
(sekil 106, 1).
'
t:'
'':
.t
:it
i:,1
t!
I
I.
tF*
..'2
ifa
3h
$ekil 106. Steqosefallar
l-Maslodowourus cinsi (gec trias); Z-Diplocautys cinsi (erken perm);
3-Kotlassia cinsi (gec perm): a-tist gdrtiniigU, b-alt gdrttnttgti
Karbonda yagamg steqosefallann diger qrupunda pelm
dOvrtinde faqere yuxan qdvsle birlegir. Bu formalann bir goxu
Olgiinlagmiq etrafh ilanabdwer uzun boden quruluguna malik idi.
Ntimayandelari: Diplocautus cinsi (erkan perm) (qakil 106,2).
186
Ust karbon ve perm gOk0nttilerinden melum olan
batraxozavrlar takamtll ndqteyi-nezerden celbedicidir. Bela ki,
onlarda amfibiyalm iigtin seciyyevi olan alametlar (diqle'rin,
kallesinin qurulugu) vardr, lakin ox skeleti, atraflan, xarici 0rttiyu
stirtinanlorde oldufu kimi qtrruluqa malikdir. Ehtimal olunur ki,
karbon ddvrilnde batraxozawlara yo(m olan ecdadlanndan
stlrtinenler emele gelmigler. Niimayandelai.: Kotlassia cinsi (gec
perm) (qekil 106,3).
Steqosefallar devonun sonundan yuranm avvelina qedar
bataqlagmrg megelerde, bataqhqlarda ve laqunlarda yagamrglar.
Onlann qmlmastrun bir sebabi de quruda siir0nenlerin yayrlmast
olmu$ur.
Reptilia sinlil Sf,rfinenler
- stirtlnmak; reptilia' stirtinen)
(latrnca repere
Stirttnenler qtrruda ya$ayan esil onu[ahlardrr. Miixtelif
maslonlagma garaiti onlann formalaqmasrna 6z tasirini
gdstermi$ir. Stir0nenlerin bezileri qunrdq digerleri havada
yagama[a uypunlagmrg, bezilari isa yeniden su mlihitino
qayrtmgdrr,
Mtiasir dtiwda yagayan siirllnenler be$ desteye bdlilntir:
trsba[alar, xortumlular, kertenkelalar, ilanlar, timsa]rlar.
Stiriturenler su mtihiti ile elaqasi olmayan soyuqqanh heyvanlardr.
Yumurta qoymaqla goxalu. Siirilnenlarin yumurtasr sert mesameli
qabrqla qorunur, ru$eym parda ile ehata olunmu$ur. Cavan
heyvanlar yaghlardan ancaq kiqik dlgtlerina gdra ferqlenir.
Stiriinenlerin badani buynuz 0rt0k1e ort[lmiigdtir. Ciyerlerle
tenefftis edir. Onlann qan dtivram daha mtikemmaldir. Alt gene
yeddi stlmtlkden ibaratdir. Digleri bir kOkden ibaret olub,
formasma gOre mtixtelifdir. Bezen buynuZ dimdikle avez olunur.
Ox skeleti beg gobaye bdliintir: boyun, dOg, bel, oma ve quynrq.
Nasli kesihnig stiriinenler arasrnda steqosefallara ve
batra:rozavrlara yaxro ve memelilardan demek olar ki,
ferqlenmeyan formalar vardr.
187
Gec karbonda emela galmig ilk stlr0nenler perm ddvrflnde
mtixtalifliyi ile forqlenir, mezozoyun ewelinde en mtixtalif
ge'raitlerde yaqama$a uy$unlagrrlar. Meznzoyda siirtinenlar Yer
kiirasinde hakim m6vqe tutur, artrq erarun sonunda onlann b0ytik
bir hissesi qrnlrr.
Quruluq xtlsusiyyetlerins (bedeninin, etraflmuun, diglerinin
quruluquna ve s. gdre), bir-biri ve onur[ahlann qohum siniflari
ile filogenetik mtinasibetlerine, heyat terzine (quru ve deniz) va
ya$adl$ vaxta (qrnhnrg ve hal-hazrrda yagamasr) g6re s{iriinenlar
yeddi yanmsinfa btiltinttr: Cotylosauria" Chelonia, Symptosauria,
Ichthyosauria, Lepidosauria, Archosauria, Synapsida.
Cotylosauria yanmsipfi . Kotilozavrlar
(lahnca cotyl - cotyl - bagr yastr; yunanca sauria - kslez)
Kotilozawlara en primitiv stiriinenler aiddir. Onlann bedan
qurulugunda bir slra amaik alamatler miiqahide olunur. Bu
elamatlar ise onlan steqosefallarla-batraxozawlarla yaunlaqdrnr.
Yrtrcr, bitkiyeyen ve heqeratyeyen formalar melumdur.
;ru"f't' i
14i
t::.--'
r.r.',
't
,-#
.4r
li
fi
;'d:
'**
ro*t*
,r*:'"lii.li ?
3?*
ff:i:.:;s--
$skil 107. Reptilia sinfi. Stirtinanlar
l-Cotylosauria yanmsinfi , Pareiasaurus cinsi (gec pemr); 2-3Synaptosauria yanmsinfi : 2- P les iosarrus cinsi (gec trias-erkan yura),
3-Pliosaurw cinsi (gec yura), 3-4-lchthyosauria yanmsinfi,
ichthyosaurzs cinsi (erken yura)
188
l)
Bitkiyeyen pareyazawlar (gekil 107,
gec permde
yayrlmrqlar. Kiirekgokilli digler bitkileri yemeye uygunlagmrgdr.
Gdvdesinin uzunlupu 3 m-a gatrrdr. Deride siimtiklegme inkigaf
etmi$ir.
Kotilozawlar onur[ahlar arasrnda ilk haqiqi quruda yafayan
heyvanlar hesab olunurlar. Gec karbondan gec triasa qeder
yagamrglar. Ntimayendesi; Pareiasaurus cinsi (gec perm) (gekil
107, 1).
Chelonia yanmsinfl Trsba[alar
Trsbalalar silr(inenler arasmda en konservativ heyvanlardr ve
yarandr[r vaxtdan indiya qeder gox .tz dayigmi$ir. Trsbagalann
bodani alt ve iist qalxanlardan ibaret sttmtlkltt zirehla drt0lmtlgdttr.
Zteh buynuz tarkibli qalxan ve yum$aq deri ile drtttlmUgdtir.
Diglerden mehnrmdur ve ya dimdikle evaz olrmmu$dur. Suda ve
quruda yatayan formalar melumdur. Qazrntr hahnda zirehi qalrr.
Gec triasda amela gelmi$ ve hal-hazrrlc va:<ta qadm yasa)4rlar.
Synaptosauria yanmsinfi. Sinaptozavrlar
(yunanca synapsis
-
birlagme, elaqe; sauria - kaloz)
Sinapozawlar galleyabetzer gdvdesi, kiireya gewilmig iki ciit
etaflan ve qrsa quynrgu olan stlritnanlardir (gakil 107, 2).
Bsdeninin uzunlu[u 15 m-s gatrdr. Ehtimal ki, primitiv
sinaptozawlar-notozawlar quruda hareket ede bilirdi. Mezozoy
erasmda kigik bagh, uzun boyunlu pleziozawlar ve iri bagh, qrsa
bounlu pliozawlar geni$ yayrlmrgdr. Denizlerda ya$ayan
usbafalan xatuladan plakodontlar molyusklarla qidalaurdr (gekil
107,3).
Sinaptozawlar gec karbonda yamnml$ ve tobagirin sonunda
qrnlmrglr. Ntimayendeleri: Plesiosaurus cinsi (erken yura),
Placodus cinsi (orta trias) (qekil 107 ,2,3\.
189
Ichthyoseuria yanmsinfi. ixtiozavrlar
$runanca
-
ichthys
-
bahq; sauria - kelez)
iitiozawlar su mtihitinde ya$ayan siiriinenlerdir.
Ichthyosauria yanmsinfinin tipik formalan xarici gdriintigtina
gdre bahqlara ve delfurlere ox$ayan ixtiozavrlardr. O.larm
manqeyi kifayat qedar aydrn deyildir, lakin gubhasiz, onlann
ecdadlan quruda yagayan stlrilnenler olmuqlar. ixtiozavrlarrn
eksariyyati bahqlarla qidalanan yrrtrcr heyvanlar olmuqlar.
Bahlabenzer g6vdesi, uzunsov bagr, kiirak pklinda ciit etraflan,
tek k0rek va quynrq tizgecleri vardr. Bala dolnpqla goxalrdr.
Ixtiozavrlar orta triasda emele gelmiq ve tsbagirin sonunda
qrnlmrplar. Nilmayendesi: Ichthyosqurus cinsi (erken yura) (gekil
107,4).
Lepidosauria yannsinfu Pulcuqtu kelezler
(yunanca lepis, lepidos
-
pulcuq; sauria - kelez)
Pulcuqlu kslazlere ilanlar, kartenkolelsr, Yeni Znlandiya
kertenkeleyebanzeri (hatteriyalar) ve primitiv reptiliyalann bir
nege qrnlmrg qruplan aiddfu. Pulcuqlu kelezler kotilozawlarla
rxozawlar arasmda kegid qrupudur. Destelere bdltinmesi
kellesinin quruluguna esaslamr.
Gec permda va erken triasda pulcuqlu kelezler '- eozuxiyalar
yayrlmrg, trias dOvrtinde onlardan dimdikba$hlar ve ksrtarkelaler
gec tebagir
aynlmr$u. Qazrntr geklinde taprlan gox
kertenkelelerindan mozozawlan g6starmek olar. Tebagirin
sonunda kartankelelerden ilanlar aynlr. Hal-hazrda kartenkeleler
va ilanlar en ytiksak inkigaf merhelesindadir.
Pulctrqlu kelezler gec karbonda amela galmig ve indiye qedar
iri
yagayrrlar.
r90
Alrchosauria yanmslnfi . Amozavrler
lyui,ranca archaios - qedim, ilk; sauria - kalez)
. '',,t i,
Arxozawlar mezozoy erasrntn
en
geniq yaylltu$
stirtinenleridir. Bir gox isdqiqatgrlann fikrince, arxozawlann esas
qruptan dinozawlar, qanadh keloder ve timsahlar on qedim
tekodontlardan emsls gelmigler.
arxozawlardan
Arxozawlamn boynu vo quyru[u uzundur. On atraflara nisbeton
arxa atraflan xeyli uzundur. Pterozavrlar etraflanrun quruluguna
gtire ferqlenirlar. 0n atraflan qanadlara gewilmig, anca atraflan
ise xeyli tilgflnlsgmifdit. Bi, gox forrnalar dsri zirehe malik idi.
Arxozawlar yumufrq- qoymaqla gbxalan heyvanlardrr' Erkan
triasdan mtiasir d6vri q'eder yagayrlar.
-
olan
2
1..',
$l
I I 0& Archosauria
yanms infi . Arxozavrtar (d inozavrlar)
l-Ty'annosauns (gec tebagir), Z-Avimimus (gec tabaqir),
3 Jgudnodon (erkentebagir), 4-Triceratops (gec tebagir)
$eki
triasda. yaranmq ve tebagirin sonunda qrnlmrplar.
Nilmayandolai: Tarbosaur,W cinsi (gec teba+if), Diplodocus cingi
(gec yura) (+akil 109).
i r,
,,
Kplezganaqhlara , nisbeten qugganaqh dinozavrlar
tekodontlardan ,bir qo,,.Cql gec yaranmrglar. Bitkilerle qidalanan
heyvinlardr. Onlarrnl bir goxwrun,+.itrgh, buyrluz, iynecih drnaq
geklinde qoruyucu tdrampsi vmdt. Qugganaqh dinozawlar ddrd
qrupa bdltin0r: drdekburunlular ve ya qugayaqhlar (erken tebagir),
Afia
191
steqozavrlar (yura-erken tebagir), zirehltler (erksn ve gec tabagir)
-qugganaqli
yura
v?
buynrrzlular (gec tebagir).
ddvriinde
dinozawlann sayr az idi, tebagirde y0ksek deraceda
etnigler.
i"ki$f
G
att,
guynuzlutar
o
o
(Trkereroprl
Al,Fyr4fiLr
{lgulndoh)
TcIopodLr
Zr.hllLt
(T.rDos.{tsr}
(Syrmolrutu3l
Qldal
(
E
=
Alaa{llt
kd.zf.r
o
G
!t
zauropodl.r
(Olplodocu!)
gotrvthr
l&cglosrurur!
CXrt
om$
dnozavthr
Xclcz
\
?lmrehhr
--'
TGkodontLr
$ekil 109. Arxozawlann ve qdim quglann tekamiil sxemi
Fterozawlar (ugao kelezler) strlinanlarin havada yegama[a
uy[uolagrng yegare qrupndur (pkil I l0). Onlar xiisusi qunrlug
elamdleri qazanmrglar. Onlrda qanadlar emale gelmi$ir, On
fraflann sllmtlklari uzundur, istiqanh heryanlardr. yurada
ya$ryil$ pterozawlarda digler vardrr, tebagir dthrr{lnde ise geneleri
digsiz dimdik formasr alrr. Yuramn digli rmrforinxleri trzun
quryIga, begbannaqh arxa etraflara ve uzun dar perdsli qanadlara
malikdir. Fterozawlann bedeni t0klarla Oft0fmUSdU
Erkan yura-gec abagirda yagauuglar.
t92
2
I
$ekil I I 0. Archosauria yarrmsinfi; Amozawlar (Pterozavrlar)
l-Rhamphorlrynclrus (gec yura); Z-Pteronodon (g@ taba$ir)
Timsahlar arxozavrlann hal-hazrrkr vaxta qeder ya$ayan
yegane qrupudur. Miiasir sthtinenlarin en y0ksek derecada inkiqaf
etniq ntimayendelaridir. Beym en ytlksek
darecede inki$af
etnigdir, ttreyi d6rdkamerahdr. Timsatrlar yrrhcrlardr. Bedeni
buynuzvari qalxancrqlarla OrtUlmttgdiir. G0vdesi basrqdrr,
quyrugu uzundur, anra etraflan On atraflanna nisbeten uzundur.
Yura ve tebagir d0wlerinde denizlsrde meskunlagmrqlar. Hal-
haarda Asiya ve Amerikamn tropik vilayetlsrinin girin
su
hdvzslerinde yagayular.
Avcs sinfi. Quilar
(latrnca avis
-
qug)
Quglar hal-hazrrda quruda ya$ayan onur[ahlann en gox saylr
ntimayendaleridir. Onlann 8 000-e qedar ndvti melumdur.
Quqlan strtlnenlerden ferqlendiren esas elamet onlann
ugmaSa uySunlaqmasrdrr. QWlann
ataflan qanadlara
gevrilmig, bedeni ise laleklerle Ort0lmti$dtir. Skeleti yting0! ve
mdhkemdir, esasan iqi boqdw. Quglarda 8-den Z4-a qeder
feqerelerden ibaret mtirekkeb oma siimiiyu vardr. Arxa etaflan
6n
193
dinozawlann arxa otraflanna ox$ayr. euglar istiqanh
heyvanlardr, tirayi dOrdkamerahdrr. yurnurta qoymaqla
goxalrrlar. Beyni siir0nenlere nisbetan bdytikdiir, Bu, onlann daha
bdyiik aktivliyinden, nesil artrrma qay[rsrndan ve ugmaga
uy[unlagmasrndan irsli gelir.
Quqlar gec yurada dinozawlar
ve pterozawlann
iimumi
ecdadlan olan tekodontlardan emele gelmigler.
Quglar tig ynmsinfe bdltiniir: gec yurtuun qadim
kelezquyruqlu (Saurornithes), tebagirin digli quglan
(Odontornithes) ve gec tebagirden indiki d6wa qeder ya$ayan,
yeni, yelpikquyryqlular (Neornithe s).
I
1,2
-
2
3
gekil I 11. Aves sinfi. euglar
Archaeopteryx ([-Kr); 3 - Diatyma (Kz)
Gec yuramn kelazquynrqlu quglan arxeopterikslar (Sekil
l l l) quruluguna gdre sflr0nenlsr ve miiasir quglar arasrnda [egid
rndvqeyi tutur. Ameopteriksler kigik tilgulii {utlar idi. onlann 6n
etraflan qanadlar Seklinde olub, caynaqh Ug barma$, feqerslarden
tegkil olunmgg uzun quyruEu vardr. Bedani laleklmle ve
pulcuqlarla drtiilmtigdti. Hal-hazrrda arxeopterikslarin qahqlan
Almaniyarun tist yura gdkilntiilerindsn (litoqraf gistleri)
mslumdux,
-
194
Tebagir dtivriintin quglanmn genesinin 6n hissesi buynuz
menqeli dimdikle 6rtiilm0$1i. Onlar su hdvzelerinin yaxrnh&nda
ya;ayr (ixtiornisler) vo bahqlarla qidalamrdrlar ve ya ugma
qabiliyyetini itirarek suda yaqama[a
uyfiunlagrrdrlar
(hesperornisler).
Yeni, yelpikquynrqlu quglara strauslar kimi qagan, pinqvinlsr
kimi tizen ve adi ugan quglar aiddir. Ugan quglar qazrntr hahnda
gec tebagir epoxasrndan melumdur. Onlar 40 dssteye bdlltnitr.
Quqlann qahqlan qaantr hahnda nadir hallarda qalr, bele ki,
k6vrek igibog strmilkler yer sethinds tezlikle da[rlrr. Oular
bataqhq ve daniz gOktlntiilarinde rast galir. Qazurtr hahnda
quglann yumtrtasrmn qabrfr malumdur.
Qu$lar gec yura epoxasrndan indiki va:rta qeder yagayrrlar.
Ntlmayendesi: Archaeopteryx cinsi (gec ywa) (gekil 111).
Mammalia (Theria) sinfL Momeliler
(latrnca mamma
-
memecik; yuanca therion - yrrtrcr)
Momaliler onurlahlann an ytikssk inki$af merhalesina gafrmg
canlrlandrr, Hal-hazrda onlann 4 000-o qeder nOvti vardr. Sudaquruda yagayanlara ve stirtinenlere nisbiten onlann orqanlan daha
gox ferqlenir. Diri batalama, balasmr stidla beslemasi ve qayfrsrna
qalmasr onlann milxtelif geraitde goxalmasrna imkan verir.
Morkezi sinir sistemi en ytlksak deracede inkiqaf efinigdir. Digar
onurgahlara nisbeten beyni mUkemmeldir. Istiqanh heryanlardu.
Uroyi ddrdkameratrdu. Bedsni tiikle Orttihnugdtlr. Maddeler
mtibadilesi intensivdir.
Qazrntr halmda taprlan memelilsr dyranilerken digleria
kellenin ve efraflann qurulugrura daha gox diqqet yetirilir. Kellesi
tamamile stimiiklegmi$ir. Alt genaden ba$qa btttln kelle
stimUklari hereketsiz birleqmi$ir. Teneffils ve hszrn yollannr
afran tOreme sert damar vardr. Egitma ve lamise orqanlan en
yUksek dersceda inkigaf etmigdir. Ox skeleti ile kelle iki ba$a
birlagir. Otraflan gdvdesinin bilavasite altrnda yerlegir.
195
em
"dn
kp
yd
2
yd
dma
ls
-/
dma
\
4t
gekil I f Z. f"flo*"lia sinfi. Mametilar
alt geneler (2-yrtrcrlann, 3-gemiricilarin, 4-devenin),
dndentin, kpkdpek digleri, ks-kasici digler, sm-semen! yd_yanaq
l-az digi; 2-4 -
digleri, dma-diastema, em-emal
Qidalanma terzine uyEun olaraq diglorinin qurulusu
deyigmipdir. Kesici diglere, ktipak diglerina vo yanaq digtrri*
aynlmrgd,. Kesici diglar qidanr turmafa va diglemeye, kOprk
digleri qidam pargalama[4 ymaq digleri ise ezmeye *iarrt
"ait
(qekil 112).
Mez-ozoy erasmda memelilerin sayl az, dlgiileri kigik idi.
Quruluquna gdra stir{tnenlere oxgayrrdrlar. Kaynozoy erasinda an
ytlksek inkigaf merhslesina gatrr, mUxtelif garaitds yaqamapa
-havada
uyfunlaq,lar: quruda denizde, yerin altrnda ya$ayil,
ugurlar.
Memsliler altr yanmsinfe bdltinur. primitiv memelilarin tig
yanmsinfi asaik memeliler qrupunda (Theria) birlegir: alloterler
(gec yrna-erken eosen), trikonodontlar (gec trias-erken tebagir),
pantoterler (orta yura-erkon tebaqir). eazrntr hahnda onlanu
esasen digleri ve gensleri qalr. Bunlardan ba$qa prototheria (ilkin
yrrtrcrlar), Metatheria (kiseliler), Eutheria
yanmsinifleri aynlrr.
196
(ali
meme'liler;
Prototheria yanmsinfi. ilkin yrhcrlar
(yunanca protos - ilkin; therion - yrrtrcr)
ilkin yrrtrcrlar yanmsinline hal-hazrda Avstraliyada yagayan
va quruluquna g0re siirtlnsnlera aid bir gox alametleri dziinda
saxlayan primitiv heyvanlar
- drdekburunlar va yexidnalar aiddir.
Onlafln diglsri yoxdur, lakin cavan Ordekbunrnlarda mezozoyun
qedim memelilerinin diglerine oxsar olan vo sonradan yox olan
koklti digleri vardu. Yumurta qoymaqla goxahr, balalannr sUdle
beslayirler. Bedanlarinin temperaturu sabit deyildir. Ehtirnal ki,
ilkin yrhcrlar amaik memelilerden erken aynlmrglar, la\in qazf,att
hahnda pleystosenden malurndur. Triasdan indiye qeder
yagayrrlar.
Metatheria yanmsinfl Kiselilor
(yunanca meta
-
soffa, arasmdq therion - yrrtrcr)
Miiasir kisaliler Avstraliyada ve az miqdarda $imali ve
Cenubi Amerikada yayrlmrq ve miixtelif garaitde yagamaga
uygunlagmrglar. Kisaliler arasmda plasentah memelilerle
konvergent olan, lakin onlardan plasentamn olmamasr, inki$afdan
qalmrg bala dogmasr ile ferqlenen bir gox formalar vardr.
Nisbeten primitiv heyvanlardr. Bedanlerinin temperaturu qati
suretde sabit deyildir, lakin ilkin yrrtrcrlara nisbstsn ytiksekdir
Tebagirden indiki ddvre qedsr yagayrlar.
Eutheria (Placentelia) yanmsinll. Ali memeliler
(yunanca €u
- yilgl,
esil; therion
-
yrrtrcr)
AIi
mameliler ve ya plasentahlar paleogen ddvrtnden
baglayaraq heyvanat alemindo hakim mdvqe turan en miirekkeb
quruluglu heyvanlardr. Yangr inkigaf efinig plasentaya malikdir.
Tarn irkiqaf etmig bala dolur. Beyni an yilksek inkbaf
marhelesine gatmrydrr.
197
Eu$eria yanmsinfi bir nega desteye bdltlnilr. Onlcdan
bezilarifrin ssciyyesi aqafrda verilir.
Insectlvora destesi - hogeratyeyenlar. Bu desteye tist tabaqir
gokttn(ilerinden melum olan an primitiv ve qedim plasentahlar
aiddir.iBunlar kigik 6l90lii, primitiv quruluqlu dig sistemi olan
heyvarllrdrr. Avshaliya ve Canubi Amerikadan bagqa btt0n
diger brazilarde yayrlmrglar. Ehtimal ki, btittin diger destalar
onlardriur va onlara yaxm olan formalardan emale galmigler.
Mtlasi+ hsgeratyeyenlere kirpi, kOstabelq yersigam aiddir. Gec
tabagirlten indiki dOvre qeder yagayrrlar.
C$nivora destesi - yrrtrcrlar. Hegeratyeyenlare yaxrn qrupdan
aynlmpglar. 0z ovunu canh tutmaga uygunlaqmrglar. Yrrtrcrlann
bdyiikr akseriyyeti caynaqh ddrd va ya begbar:naqh etrallanmn
olmasi ile farqlenirler. Onlann qagan, tullanan, flzan, dtrma$an
formalan vardrr. Qedim yrhcrlar paleogenden miosene qadar,
yeni
iss paleogenden hal-hazrrkr vaxta qeder yagayrlar.
yrrtrcrlann uzun kellesi, kigik beyni, kesici azr diglari, yeni
ise iri kellesi, yaxgr inkigaf etmig hissiyat orqanlan, bir
qeder bagqa ctr dttztilmtig yrtrcr diglsri, daha yargr inkigaf etrni$
vardu. Yeni yrrtrcrlar iki qrupa aynlr: ifleri, tillk0leri,
deleleri, ayrlan, yenoflan, samurlan vo su samurlannr
birle$iren itebanzerlere; palangleri, girleri, pigiklari,
dzilndo birlegdiren pigiyabenzerlero.
qazmh hahnda lr;z-tez rast gelirlsr. Karst
taprlmrg ayrlar, girler, kaftarlar malumdur.
Ol iq{sen-pleysto senda uzun digllsri, genb agrlmrg ganeleri olan
peler:igler yaqamrglar. Hal-hazrrda yrrtrcrlar Afrikada ve Canubigerqi Asiyada genig yayrlmrglar. Avstraliyada vehgi itin dinqo
adlanan bir ndvii yagayr. Paleogendan indiki d0vre qeler
yaqaprlar. Nttonayendesi: Qerbi Avropa Asiya ve Afrikada
tapilmrg Machairodus ve Smilodon (pleystosen) cinslari (pliosen)
(gakil 113, l).
Cetacea destesi kitaberzerler. Bu dssta su mtlhitine
qdyrfrmg qedim memalilerdan amale gelmi$ir. 1,5 saata qeder su
altrnda qala bilirler. Onlann xarici gdrtintiq[ bahqlarla konvergent
198
ox$adlr. Cetacea destesi tig qrupa aynlrr: qsdim kitler, digli va
diqsiz kitler.
1a
1b
3
2
-
$ekil I 13. Carnivora destesi - yffilcilar (1), Cetaoea destasi
kitebonzerler (2,3). Machairodus (pliosen), 2-qedim digli kitin kellesi,
3-milasir digsiz kit
Qedim kitler bazi qedim kondilartrlara oxqayrlar. Qabanq azr
digleri vardr. Orta paleogenden (eosen) erken neogene (miosen)
qader ya;amrglar.
Digli kitabenzerlere delfinler, kagalotlar, narvallar aiddir.
Onlarda diglar eyni formah olub, sayr 2-den 240-a, uzunlupu 1,2
m-den 20 m-e qederdir. Denizlerde, nadir hallarda gay ve gdllerde
ya;ayrlar. Bahqlar, molyusklar, xergengebenzerlsr va qurdlarla
qidalanular. Eosendan indiki dovre qeder yaqayrrlar.
aiddir. Bezilerinin dlgtlleri (masalen, goy balinalar) 30 m-dsn
goxdur (pkil 113,2,3). Digsiz kitebenzerler paleogenden (eosen)
indiki ddwe qeder yagaytrlar.
Rodentia destssi gemiricilar. Bu desto mezozoyun
Insectivora -hegsratyeyenler destesinden aynlmrqdrr. MUasir
gemiricilere sincablar, qunduzlar, dovganlar, sigovullar va b.
aiddh. Onlar her bir geraitda yagama[a uySunlarsmrglar. Onlann
dziinemoxsus dig sistemi vardu. Kesici diglori kiiksfizdilr, lakin
t99
-
butttn h{yatr boyu qahr. Kesici va azr digler arasrnda diqsiz gene
diastem{ vardr (qekil 112,3,4). Adaten bitkilarle qidalarurlar.
drrnaqh memeliler. Agrq sahalerde
UngJtlata destesi
yagama$a uySunlagmrq drrnaqh msmalilar, tabaqir dOwiintin
-
primitivl hegeratyeyenlar destesinden aynlmrglar. Bitkilarle
qidalandn heyvanlardr. Drrnaqh memelilerin diq sisteminin bir
nege tibi vardr. Bunodont (qabanq) quruluglu tipde digin
geynsydr sethi dairevi gxrntrlarla tirtiilmiigdtlr. Bezi drnaqh
mamalilerde (marallar, Oktizler, develer) bunodont diqlerden
selenodont (diq yuvalD diqler emela gelmigdir. Atlarda ve
kergedafrlarda ayn-ayn grxrntrlar daraqlarla birlagerek lofodont
diglar ednele getirir.
barmaqlarla toxtrnur.
Drrgaqhlarda ayaqlar
Barmaqlarurda buynuz tdramedfrnaq emale gelmi$ir. Daha uzun
yan baimaqlar todricen dlgiinlegir, tek ve ciltdrmaqh etraflar
emols I getr. Tekdrrnaqtrlara hal-hazrrda ya$ayan atlar,
sra nesli kesilmig qruplar
kerged{nlar, tapider ve
xalikoteriiler ve b.) aiddir. Tekamtil netioesinde
siiretle qagma ve bitkilarla qidalanma verdiglerine
a9lq
yere
bir
memeliler arasrnda atlar datra yaxgr Oyrenihnigler.
crnsl
indiki dOvre qeder yagayrrlar. Nttmayendesi: Hipparion
miosen - orta pleystosen) (qokil I14, 1).
(eosen-milasir) agrgekili, qrsaayaqh, asasen
ya;ayan heyvanlardr. Alilnda
buynuz
ibarat bir va ya iki buynuzu vardu. Digleri lofodont
kOpek ve kesici diglsti bir gox hallarda yox olur. Milasir
sayr azdn. Tekbuynuzlular Hindistanda ve Yava
ctttbuynuzlular ise Afrikada yagayrrlar. Naheng
buynufsuz kergedamn - indrikoteriyanrn (orta oliqosen) uzunlu$u
7 m-q gatrdr, uzun ataflan ve uzun boynu var idi. Neogen
d6vrtiilUn kergadanlan tiqtin gdvdanin biiytimasi va massiv
emflafrn inki$afi xarakterMir. D0rdiincit dOvrda bedeni yunla
Ortulrftts kergedanlar geni$ yayrLnrgdr. Hal-hazrda onlarm
200
qahqlan daimi donugluq erazilarinden melumdur. Ntimayendelsi
iidricotheriarz (pleystosen) (gekil ll4, 2,3).
:
'L*.
ffi*
6-e w,
5
w
ffi
7
$akil I14. Drqaqhlar
l-Hipparion (gec miosenorta pleystosen),
tekdrmaqblar:
l-4 (oliqoacn+rkan
miosen)o 3'Coelodonra (pleystosen)'
Llndricotheriarz
4-lofodont azr digi, 5-7 - c0tdrnaqliat S-Megaloceras, nshang inaral
(pleystosen), 6-selenodont di;, 7-bunodont di9
Tekdrnaqhlara nisbaten ciltdrmaqhlar daha geniq yayrlmrglar.
Onlara donuzabenzarler, d6yenekayaqhlar (devaler, lamalar),
gOvgeyanlar (ztlrafelar, marallar, 6l:tlzlar, antiloplar) aiddir.
Cttdmaqhlarda ttgtlnctl va ddrdttncti barmaqlar eyni derecede
inki$af etmigdir. Bitkiyeyen, nadir hallarda her Sey yeyen
heyvanlardr. Diastema inkigaf etnigdir, kesici diglar bir gox
hallarda OtgltnlegmiSdrr, azr digler selenodont va ya bunodont
tiplidir. Eosenden indiki vaxta qeder yagayrlar. Ntknayendesi:
Megaloceras cinsi (pleystosen) (gekil ll4, 5).
20t
Prbboscidea dastasi - xortumlular. Bu desteye hal-hazrda
Afriltfda ve Ceniibi-gerqi Asiyada yasayan fitlei aiadir. Onlar
tigtln fegbarmaqh etraflar, xortum ve iri diglar saciyyevidir. Iri
diglar infidafra orqail olub, bUttin heyatr boyu btiy[ytir. Bunlardan
bagqa,gonesinin hsr iki hissesindo bir azr digi vardr ki, da[rldrqca
yenisi ila evez olunur. Diqlerinin sathinda ndvbalaqen tapeciklar
va ndvcuqlqr vardrr ki, bunlar qidam xrrdalamaq tigtin gox
ehemiyystlidir.
Xfrtumlulann nesli kesilmig ntimayendelerina gec eosende
yaqarilg, quruluguna gdre daha sonra ya$ayan formalardan
ferqle[an meriteriler aiddir.
2
3
lb
5
$ekil I15. Proboscidea dastasi. Xortumlular
I -Moeritherium crnsi (gec eosen-erken oliqosen); Z-Mastodon
cinsi (miosen); 3 -Dewetheriurn (pliosen); 4-mamontun azr
diqlari; 5 -Mammuthns cinsi (pleystosen)
ilitt", neogen d6wiin0n sonunda mastodontlardan
emele
gec eosends emela gelmiq va indiki ddvre qeder
202
oliqosen), Mastodon cinsi (miosen), Deinotherium cinsi (pliosen),
Mammuthus cinsi (pleystosen) (pkil 115, 1-3,5).
Primates destesi primatlar. Primatlar paleosen epoxasmda
hageratyeyenlerden amela gelmiqlar. Yanmmeymunlar
pai*s"odrn, meymunlar ise oliqosenden malumdur. Hal-hazrrda
Afrikada ve cenubi Asiyada ya$ayan meymunlara insanabenzer
meymunlann d0rd niiv0 aiddir: oranqutanq, qorilla, Pimpanze ve
gib6on. Insanabenzer meymunlann ytiksek saviyyada inkisaf
beym, uzun ellsri ve q$a ayaqlan vardr. Insanabenzer
meymunlann gox sayda qaftqlan Afrika, Hindistan ve Qinds
pliosen ve pleystosen gOkUntUlerind"r, maltrmdur. Insanlann
gca"dt** CenLUi Afrikada iist pliosen gokuntillsrinden melum
avstralopitekler; onlarla qohumluq elaqesi olan
pleystosenin ewellerinde ya$anll$
plezianhopustar
parantopuslar datra yaxrndu. Onlar insanabenzer meymunlarla
qdim insanlar arasmda kegid mdvqeyinde dururlar.
-
it-il
olan
vo
1
2
3
-
$ekil 116. Primatcs destesi. Primatlar
insanlar: l-Pit€ksntrop; 2-sinantrop;
4-kromanyon insant (Homo
(Homo
primigenius);
insam
3-neandertal
sapiens)
l-4
qazlrn,u hahnda taprlan
203
in fomu insanabenzar meymunlar bir-birinden bir gox
alamotlbrina giire ferqlanirler. Mtiasir insanlarla yaxrnhq
deraceslne g6re insan ailasini en qsdim, qedim ve yeni insanlara
ayrnrlai
n
EID
il-
x E,
ilTal
f-
trrprntltnn
1-as
seti5osi
il
)1C
E IN
zl Z
,l
,l .aa
4
.,1L
ol
3-
*l ta tr
F.l
.0,14
fr
a
loi ;rO o,4
l*l EIE
l- .rFIE
ftN
lz 7z
F{Ei
gE:
[' EB
a)
ig
o,8
4
Ot,o
a
2,O
V;
42,
42,5
z
H
z
5,2
z
o
o
2
tsl
frl ,a
z e
$akil I lT.Insanrn omsle dalmesi va inkigafi sxemi
-
pitekantroplarm qahqlan Yava
On qedim insanlann
adasua$a sinantroplar Qinde, heydelberq insantmn qahqlan
aqkar edilmigdir (gekil 116, ll7). Onlar artrq oddan
etmayi ve aletler hazrrlamafr bacanrdrlar
insanlann acdadlan olan qadim insanlar
M
(gekil 116, 117) orta pleystosende yagamrglar
goxsayh qahqlan Asiyada, Awopada va Afrikada agkar
204
edilmigdir. onlann skeletleri ile birlikde dap alotler, mamontlann,
kergadanlann, ma[ara ayrlanrun stimiikleri taprlmrgdrr.
Yeni insanlar buzlagmadan sonra amelo golmigler. Miiasir
insanlann (Homo sapiens) ocdadlan lromanyon insamdr (pkil
116, 117). Onlann qahqlan Yer ktiresinin bir gox rayonlannda
taprlmr$rr. Kromanonlar mtiasir insanlardan bir o qeder da
ferqlanmirler. onlar abstrak tofekktira malik . idib..
Kromanonlann yaqadrqlan ma[aralarda miixtelif heyvanlann ve
insanlann badii tesvirlsri qalmrgdu. Butiin yeni insanlar bir
acdaddan amalo gelmi gler.
20s
IV HISSO
PALEOBOTANIKA
Paldobotanika paleontologiyamn b6lmesi olub, qsdim geoloji
e,poxalahn bitki alemini 6yranir. Paleobotanikamn qargrsrnda
mehv lolmug bitkilerin morfologiyasrrun, anatomiyasrmn,
sistematikaslmn ve paleoekologiyasrmn tedqiqi, onlann tekamillii
ve
mesalelarinin halli, miixtelif epoxal'ann bitki
dyrenilmesi, zaman kegdikca n6belepmesi, qedim
paleoflora vilayetlerinin
eyaletlerinin
paylanmasrmn dyrenilmesi kimi meseleler
durur.
BUidvltlkde paleontologiya ve o ciimleden, paleobotanika
bioloji ] elm olmasrna baxmayaraq, geologiya ve xtisussn
ve
stratiqmfiya ile gox ba[hdrr. Genig yayrlmrg ve mtihiim
ehsmifyeti olan kontinental mengeli g0kiint0lerin yagrrun teyin
olunmasrnda paleobotaniki melumatlar gox ehemiyyetlidir.
Siixurllnn litoloji terkibi ile yanagr, qedim bitkilerin morfoloji
xttsusilr;zetlerinin ve anatomiyasrnrn dyranilmesi miixtelif geoloji
epoxal[nn iqlim xtlsusiyyatlarinin miiayyenlegdirilmesine,
onlanrl Yer sethinde paylanrnasrmn aydrnla$drnlmasrna kdmek
edir.
l
Seft qah[rrun olmasrna gOra siixurlann tarkibinde mttxtelif
morfofogiyaya malik spor ve tozcuq qahqlan kesiliglsrin
mtiqayrisesinde gox ahemiyyetlidir. Axar sularla, ktlleklerle 9ox
geni$ arazilere yayrlan hem kontinental, hem de laqun
sOktinflllerinde rast gelen spor ve tozcuqlar miixtelif mengeli
gOk0rlttllarin stratiqrafik mtlqayisasinde m0veffeqiyyetle istifade
olunuf.
Paleobotaniki materialm Ozllnemaxsuslu[u ondan ibaretdir ki,
tadqi{atgr bitkilerin ayn-ayn hisselari - yaryaqlan, g0vdesinin ve
budaqlannrn qmntrlan, toxumlan, sporlan, tozcuqlan, qozalan ile
tsmafda olur. Ancaq az miqdatda xrda bitkilar (gibyeler,
qatrrguynrlu) tam gokilde qala biler. $irin su hdvzelerinda ve
danizfsrde yosunlann ekser hissesi qazrntr hahna kege biler. Bitki
206
qahqlanmn da[rmq gakilde yaylmasr onlafln berpa edilmasinde
gox bdyiik getinlikler yaradrr. Bununla elaqedar olaraq, bitkilerin
ayn-ayrr hissalerinin morfoloji xilsusiyyatlerine ssaslanan
tasnifatlar verilir. Bitkinin eyni bir ndviine aid olan ayn-ayn
hisseleri bir gox hallarda daglaEmrg qah[rn aid oldu[u bitki
orqarunrn adrnr eks etdirir. Meselan, bozi adlar xylon (oduncaq),
pollen (tozcuq), spores (spor) sonluqlan ile bitir.
Saxlanmasr xtisusiyyotlerins g6ra qalrqlann bir nege tipi
aynlrr, lakin Ug tip daha tez-tez rast gelir. Birinci tipe hiiceyrelerin
strulctunrnu dyrsnmeys imkan veren toxumalann az deyigilmig
daha mdhkam hisselerinin qahqlan (kutikula, kOmtirlegmiq
oduncaq, spor ve tozcuqlar) aiddir. Ikinci tipo bitkilerin bu vs ya
diger hisselerinin yarpaqlanmn, kdk-yarpaq, goxalma
orqanlanmn vo s. stixurlardakr izlari aiddir. Bir gox hallarda her
iki tip birge rast galir. Ugtincti tipe bitkilerin minerallagmrg
hisselari aiddir. Onlann toxumalan silisium oksidi, kalsit, siderit
va s. minerallarla evez olunu. Bir gox yosunlarda (qrmrzr, yagrl
vo s.) kdk-yarpa[rn minerallaqmasr onlann heyaf fealiyyeti
prosesinda baq verir.
Bitkileri heyvanlardan ferqlsndiren mtihiim alamet birincilerin
gtineg enerjisi ve xlorofilin kOmeyi va fotosintez yolu ile tizvi
birlegmeler emele getirmesidir. Sonrakr tekamtil prosesinde
xlorofilden mehnrm olan ve bu sebabden fotosintez qabiliyyati
olmayan bitkiler (meselan, gObalaklar) emele gelmigdir. Onlar
artrq qidalanmaq tigiin torpaqda olan ttzvi maddslerdan istifade
edirler. Bitkilerin diger olameti onlann hetta bir gox onur[asrzlar
kimi sarbest heraket eda bilmemesidir.' Ugtincti elamet
h0ceyralerinin tarkibinin heyvanlann h0ceiirelerinin terkibindan
faqlanmesidir.
Primitiv birhttceyreli bitkilari (meselen, bakteriyalan)
dyranarkan, qarglya onlann bitkilere ve ya heyvanlara aid
edilmasi kimi getin bir mesele grxrr. Son dtivrlarda tizvi alemin
bitkilare va heyvanlara bdltinmesi maselesine yeniden bamlmasl
kimi gagrnglar da seslenir.
207'
hanrda bitkilsr
iki qrupa
bOltiniir: ibtidai bitkiler, ali
qahqlan asasen aga[rdakr tisullarla tiyrenilir:
rafik flsul. Bitki qahqlannrn b0tiin elamatlerine
I
csasa[ onlann qahqlanru ve izlerini, yarpaqlann forma ve
Olgtllerini, damarlanma saciyyesini ve s. dyrmir.
2.Paleoksiloloji fisul. Qazrntr halmda rast galan odnnca{rn
anatoqtiyasrnr Oyrenir. Oduncaprn mikroskopik qurulugunun
m0hllrn elametlerins aid edilen neqledici toxuma elementlsrinin
forsral ve qrrrulugunun ve s. 0yrenilmesi tigiln miioyyen
kesikler edilir ve ya glifler hazrlanrr.
fisul. Kutikula ve epidermisi
.
Kutikula ve ya qabrqtistti quruda biten bitkilerin
xaricden 0r!an muma ve ya piyabenzer gox
maddedir. Kutikulamn da.xili sethinde nazik qabr[rn
-
hiiceyra izleri qalu. Kutikula ve e,pidenna
yarpafularda ve saplaqlarda 6rt0k peklinde rast gelir. Ktrtikula
yolla qaffafla.gdrnlrr va hiiceyralarin formasr, atrzofrn
va s. 0yrenilir.
[sul. Bitki
toxtumlanm
ve
meyvelerini
Bitkiteri stixurun terkibindan grxannaq tigtin sonuncu
suda isladrlrr vs ahnmrg mehlul degiklerinin diameti 0,25 mm
olan stlzg;ocden kegirilir. Q6ktlnt0 qurudulur ve bitki qahqlan
altmda tedqiq olunur.
ilsul qazurtr hahnda heg bir iz qoymayan bitki va ya kol
haqqrnda fikir sOylemeye imkan verir,
(spor-tozcuq) llrulu. Qaztntr hahnda spor ve
tozclrqlann xarici tebeqasi - ekzini qalr. O, mtlxtelif mengali
gOkrhe siixurlarda rast galir. Spor ve tozcuqlan grxamraq tiglin
stlx*u xrdalayrr, kimyevi yolla hazn gskile salr, sonra ise
mineralogiyada da iqledilen a[r mayelerin kdmeyi ile tizvi
qalrdlan qeyri-tlai qahqlardan ayrnrlar. Spor ve toznrqlar 6z
arathnnaa ekzinin forma ve Olgiilerina, skulpturunun xarakterine
gOrd frrqlenirler. Son zarnanlar bu ilsuldan datra genig istifade
olu{ur.
208
Lakin bitki qahqlanru daha yaxgr Oyrenmak iigtin bu tisullann
kompleks gekitde istifada olunmast vacibdir.
istioai nirrir,en
iUtiaai bitkilere bakteriyalar, yosunlar, gdbelaklsr ve
gibyaler aiddir.
Bakteriyalar arxey erasrndan baglayaraq yerde geden mtixtelif
biokimyevi proseslerde igtirak edirler. Gribelekler qazmtr hahnda
nadir hallarda rast gelirlar. $ibyaler gdbelek va yosrurlann
simbiozu olub, qazrntr hahnda nadir hallarda rast gelirler.
Diger ibtidai bitkilerden ferqli olaraq yosunlar avtotof
orqanizmlerdir, yani onlann hticeyrelerinde xlorofil oldufuna
gdre, sarbest gekilde qeyri-&zvi maddolarden 0:zvi madde almapa
qadirdir. Bundan,.balqq onlann hticeyrelerinde rengleyici
maddoler - piqmeqltler vardr ki, bunlar da yosunlafln miixtelif
ranglerde olmasrna sebeb olur.
Yosunlann bti$k bir hissasi su mthitinda, ctlzi bir hissesi ise
nam torpaqlarda ve ya qunrda yagayular. Yoswrlar toxumalara
aynlmamrg bir ve ya bir gox tek-tek huceyrslerden ibaretdir.
Yosunlar vegetativ bdltinme ve qeyri-cinsi yolla (sporlann
kdmeyi ile) goxalular. Bezilerinda cinsi yolla goxalma, bazen ise
cinsi va qeyri-cinsi nesillerin ndvbelegmesi miigahide olunur.
Statiqrafrk cahetden yosunlann, xiisuson gdy-ya$rl, diatom,
yaqrl vs qtuilzl yosunlann ahemiyysti
qrztlr
MYCHOTA ALAMi. PROKORiOTLAR
Prokoriotlar birhtlceyreli ve ya sap gekilli koloniya emele
gatiren mikroskopik orqanizmlerdir. Enerjini
hemosintez
(bakteriyalar) ve fotosintez (yosunlar) yolu ile alde edirler.
209
BACITERIOBIONT A YARIMALOMi. BAKTERfYALAR
Batteriyalar birh0ceyrali orqanizrnlar olub, enerjini
hemosintez yolu ile alrlar. Da;lagmrg halda adetan hticeyralarin
(daha $ox dayigmig) qabt$ qalr. Adaton onlann geoloji rolu bir
qeder Czatarmrgar, hkin bakteriyalann bir gox n0vleri stixur ve
gatiren orqanizmlerdir
ftliz
en qedim taprnhlarrnm ya$l 3 mlrd. ilden
ANOBIONTA YARTMALAMI. GoY-YASIL
YOSUNLAR
G0[-yalrl yosunlar enerjini fotosintez yolu ile alao, bezen
sapgekilli koloniya emele gotiren birhiiceyreli orqanizmlerdir.
B0tttnne yolu ils goxalrrlar. H0ceyrelerin selikli qabr[r kalsium
karbonptrn gOkmesine kdmek edir. Omele gstirdiyi koloniya
tikililati dairevi, qabr[abenzer ye ya layh quruluga matikdir.
Qazmti hahnda taprlan koloniyalan stomatolitler (gekil 118, l)
ve ontolitlar adlamr. Onkolitler konsenrik quruluqu vo dairevi
format ile ferqlenir. Hem onkolitlariru hem da stomatolitlerin
kembrlyeqedarki stixurlann stratiqrafik cehatden
qiymeflendirilmesinde ehemiyyati bdytlkdtir. Akritandann
minera[agmarmg qabrqlan
gr[i sttxtrlarda
genig yayrlmr$rr.
G0y-ydgd yosunlar qedim geoloji dOwlerde daniderda
meskuplaynrglar, hal-haztrdaise torpaq ve qar OrtUyiitrU de nezare
almmqqla har yerde yagayrlar. Qadim riflerin emele gslmesinde
rolu bQytftdtir.
Arxeyden indiki ddwe qeder yagayrrlar. On qedim taprntrlan
ya$ 3,F mlrd. olan tebeqelerden melumdw. Gec proterozoy-erken
paleozby tigtln rahber fauna kimi ehemiyysti b0ytlkdtir.
210
ffi #^
@.. if;&
I
I
I
@
@
$
z
4
5
!,
3
ii
v
ffi
N*
6
ffiffi;
:
,'
10
v
9
i{ 11
"{e--Nr}#
Yu
$ekil I tg. lbtidai bitkiler. l-stromatolitler; 2-diatorcya; 3kokkolitoforidler; 4-silisli efi me yo sunlar; 5-pirofi t yosrnlm;
6-xarofitler; 7 -Rfunia; E-lepidodendron; 9-lepidodendronun qabr[r; lG.
sigillarianrn qabr$; ll-Annularia cfttsi; ll-Asterocalarndes cinsi.
PLANTAE ALOMi. BiTIdTOR.EUKARIOTLAR
RIrODOBlOrml YARTMALOId. QIRMTZT YOSUhTLAR
Kifayet qodar mtirekkeb qmuluglu bitkiler olub, isti denizlarde
su altrndakr cisimlar:a yapr$araq yagayrlar. K0k-yarpaq milxtalif
forrnah olub, sethinda kalsium karbonat ve maqnezium toplamaq
qabiliyyetine malikdir. Bezan quruluquna gdre kdk-yaqpaq ali
bitkilerln tojiumalanr{r xatrrladr. errmrzr yosunlann rti.rEal*il
qalrqlan qe"t,nttt halrrda datra yu<gr qalrr.
211
Keqrbridon indiki ddwe qader yagayrlar. Tabagir ddwtinden
ba;layuluq sitxur, paleogen Odwunda ir" rif emelegelmade igtirak
edir.
pmypoBlorvr^L yARIMALonfr. Haetei yosuNLAR
Fotfsintez eden birhficeyreli vs goxhticeyrali orqanizrnler
olub, hUceyrelerinda yosunlarrn rsngini teyrn eden mtixtelif
piqmedtler saxlayrr. Yosunrm gOvdesi toxumalara aynlmamr$u
ve k61t-gdvde adlarur. Diatom, qrzrh, san-yagrl, iirofit, yagrl
yosunl4nn geoldi ehemiyyeti datra b0yitkdtir, bele ki, onlann
qahqlan qazrntr hahnda daha yaxgr qalr.
BACTLLARIoPI{YTA TIPT. DIAToMEA YosI,NLARI
ni;t"ya* ibarat mesamsli ,rr,rr-, zirehla 0rt[Imflg pekfin
qab{a malik xrda birhticeyreli formalardrr. Okssriyyeti
planktdna aiddir. Zirehinin tipine g6re radial-simmetriklilsra ve
ikitorefli simmetriklilere aynlrrlar (gakil 118, 2). M0layim va
soyuq
lgurfqlann denizlsrindq paleogenin ortalanndan ise girin
su h$vzelarinde meskunlagmrglar. Taylan k0tlevi pkilda
toplanfraq diatomit emsls getirmigir, mtiasir denizlarin dibinda
ise diatom lillari amale getirir.
Yqra ddwtinden hal-hazrkr vaxta qader ya$ayrrlar. Rehber
qalqlar
'l hesab olunur.
i
(xRtzoFirlaR)
I "or.oprryrAliri..qrzn.I
yosurrr,AR
mikroskopik, bezan koloniya emale getiren
. Planklonlara aiddir. $irin su hOvzelgrinda, nadir
danizlarde meskunlaqrr. Denizlerde yagayan yos,nlann ve silisli egme yosunlann en milhtlm geoloji
vardr. (gakil 118, 3, 4). Kokkolitoforidler yazr
emele galmesinda igtirak edirlar.
indiki d6we qader yagayrlar
212
xArrrHopl{yrA rlpi. sARr-yA$rL yosuNLAR
Bir gox hallarda silislagmrg qabt[r olan birhticeyrali ve
koloniya emela getiran yosunlrdrr. $irin su hdvzelerinda, bezen
gimal daniderinda yagayrrlar. Sapropelitlerin ve yanar gistlerin
qurulugunda igtirak edirlar.
Karbondandan indiki ddvre qader yagayrrlar.
PYRROPITYTA TIPI. PIROTIT YOSTJNLARI
Osasan denizlarde, bezan girin su hOvzelerinde yagayan ve
fitoplanktonun mithtlm komponentlarinden biri olan birhttceyreli
orqanizmlardir (pkil 118, 5).
Yura d0vr0ndan indiki vaxta qedar yagayrrlar. Tebaqir
ddvr{inden baglayaraq daha geniq yayrlmrglar.
CHLOROPITYTA TIPI. YASIL YOSUNLAR
(xLoRoFtruaR)
Hem birhiiceyreli, hsm da goxh0ceyreli formalan vardrr.
Qoxh0ceyrali fomralar On b0y0k 0lgillere malik ola bilar. Normal
dudu sularda meskunlagular. Birhiiceyreli (lakin gox ntiveli
deyil), k6k-yarpag ali bitkilere bsnzayen sifoneyalann mtlh{lm
geoloj i ahemiyyeti
vardr. K6k-yarpa[m sethi ehenglagmigdir.
Kembridan indiki ddwe qeder yaqayular, lakin ordovih silur
ve trias dOwlerinda genig yayrlmrgdr. Mezozoyda stixur emele
gatirirlar.
CHAROPITYTA TTPi. XAROFITLOR
Qattrquynr[una beazs goxhticeyrali yosunlar olub, agag
hissesi zuya batrtuqdrr. Qedim geoloji ddwlarde denizlarin dayu
hisselerinde meskunlagmrglar, hal-hazrda girin ve $or su
hdvzalarinde yagayrrlar. Qazrntr halmda bir nege hUceyraden
213
ibaret dairevi ve ya oval formah digi cinsiyyat orqanlan daha
ya)qr
indiki d<ivre qedar yaqayrrlar. Devon ddwiinda
xarakterik ntimayandelari: Trochiliscus va Sycidium
cinstefi (pkil 118, 6).
,q,Li
girKil,aR
4i bitkiler esasen quruda yagayrrlar. Ehtimal ki, onlar
primitiv daniz yosunlanndan amala gelmigler. Ali bitkilsr k6k,
gdvdo ve yarpaqlara aynlrr. Gdvde bitkilori qidalandrran
orqarrlan, kdk va yarpaqlan birleqdirir.
Yarpaqlar fotosintez ve qaz mtibaditasi orqamdu ve qidah
(besleyici) maddeleri dziinde saklayrr. KOk gdvdanin kdkebanzar
gaxelenmesi nsticasinde inkigaf edir, bitkinin dik qalmas, suyu
udm4 ve gatdrma firnksiyalanru yerine yetirir.
Ali bitkilerin hticeyraleri drtilk, asas, naqlefina, yaradtct
toxtuhalara aynlrr. Bitkilerin naqletme toxumalanmn ehamiyyati
b0yiikd{ir, bele ki, su ve iJzvi maddeler kanallar boyunca
gatd{nlr.
Ali bitkilerin naqletme sistemi oduncaqdan ve alt
qabrydan (floema) ibaretdir. Orttit< toxumalan bitkileri temperatur
deyi gmelerinden qoruyur.
bitkiler iigtin nasillerin n<ivbelegmesi- cinsi
dUtttn
(henlotofit) ve qeyri-cinsi (sporofit) yolla goxalma seciyyevidir.
Ali bitkiler bir nega tipe b<iltintirlar.
ali
RFyNtopHyrA ripi.
rsllortrloR eiMortTleR)
irqantara qeyri-deqiq bOlituren qedim quru ve ya yanmsu
bitkileridir. KOk sistemi inkigaf etmemigdir, adatsn onun
funldsiyasrur torpapa yaprgmala ve r0tubeti gakmaye xidmat eden
rizoidlerle
- tilkctiklarla rcc-hiz olunmuq saplaq (kdk) yerine
yetitir. Saplaqdan grlpaq vo ya rugeym hahnda olan yarpaqh
cavan budaqlar gaxelenir.
21.4
Silur-orta devonda yagamrgdrr. Rehber orqanizm kimi
ehsmiyyeti bdyiikdiir. Tipik ntlmayendasi: Rhynia cinsi (gakil
I 18, 7).
LYCOPODIOPHYTA TiPI. PLATJNABONZORLAR
Plaunabenzerlere qedim miixtolifsporlu afiacabetrzer bitkiler
va miiasir otlar aiddir. Osil kdkleri yoxdur. Ktik rolunu rizoidler
oynayr. Sapla[rn sethi yarpaqlarla filliodlarla drttilmtisdtir.
Sporangiyalar yarpa$rn iist hissesinde vs ya onun taplannda
yerlegir, bazan spordagryan qozalafiatoplanmr$r.
Erken devondan indiki dOvre qsder ya$ayr. Tipik cinsleri:
Lepidodendron (karbon-erken perm), Sigillaria (orta karbonerken perm) (gekil 118, 8-10).
-
EeuisETopnyrA rlpi. BUGUMSAPLAQLTLAR
(QAT TRQT TYRUGUNABONZORLOR)
t Otlar ve a$acabetux bitkilerdir. K6kii adeten horizontaldr,
( saplaSr bu[umlara ve bu[umaralanna bdliinilr. Saplafrn qabr[r
) hamar ve ya nahamardr. Yarpaqlar ve cavan budaqlar
<.
'
'
bugumlarda yerlegir. Sapla[rn 1re:r,yumqaqdrr, i9i bogdur.
Bu$umsaplaqhlara aqa[rdakr desteler aiddir:
Pazyarpaqltlar tnce nahamar sapla[a ve pazgekilli yarpaqlara
malikdir. Gec karbondan erken perme qeder yagamrglar.
Asterokalamit qedim gdvdeli afacdr. Gec devondan erken
karbona qeder yagamrqdr.
Kalamitlar hamar
nahamar gdvdeli oduncaqh
formalardrr. Xarakterik cinslari: Annularia va Asterocalamites
cinsleri (gekil ll8, 11, l2). Orta karbondan erkan perne qeder
yagamrglar.
Bufumsaplaqhlar redusiya olunmuq yarpaqlara ve nahamar
bu[umaralauna malik ot bitkileridir. Erkek permden indiki dOvro
qeder melumdur.
ve ya
215
I
I
i rolvrooioprvra
ripl. er.nriivtit,oR
I
Hdiqi
k6klere, zeif inkigaf etmig gdvdeye ve bitkinin esas
hissesifii tegkil eden mtirekkab quruluqlu yarpaqlara malik ot va
ya
bitkidir. Tozcuqlarla goxalrr. Nesillerin
nezere garpr. Sporlar bitkinin mtixtalif hisselarinda
lann kanarlannda ve alt sethindo, spordaqryan cavan
yerlegir
Bu tip iki sinfa bdltintir
Priwitiv q{ilar primitiv yarpaqlara ve gaxelenmig g6vdaye
malikdlir. Heqiqi yarpaq ldvhecikleri gec devondan baglayaraq
emale I gelmigdir. Qoxalma orqanlan sporofiller yum$aq
119,
Orta devondan erken pemrc qadar yagamrglar.
qiilar mtirakkeb ge(ilde pargalanmrg yarpaqlara
Qrjrlann tasnifatr yarpaqlann quruluguna esaslamr (Sekil
). Qazrntr hahnda Coniopteris (yura-erkan tsbagir) vo
(gec trias-yura) cinsleri genig yayrlmrgdrr.
indiki ddwo qeder yaganrlar.
pfxopniTA Tlpi. CrLpAeroxuMLULAR
Bu tipe farqlenen yarpaq, gdvdo ve kdklare malik afac,
kol ve sarmagrqlar aiddir. Toxumlarla goxalrrlar
Qrtpaltoxumtutar gec devondan indiki d6we qeder melumdur.
Ontarrh en primitiv ntlmayandesi arxeoptersdir. Onlar
xas olan odunca[a va goxalma orqanlanna
bezen
bir nega desteya bdltintir.
(toxumlu qrjrlar) qrjrkimilere oxgar
malikdir. Toxumlar cavan budaqlann uclannda
Bezen onlann yarpaqlanm qrjrkimilarin yarpaqlanndan
gox gatindir. Callipteris (perm) ve Neuropteris
grlpaqtoxumlulann xarakterik cinsleridir. Gec
yuraya qedar yagamrpdr. Tareqqi dtivrii karbon-penne
edir
)
216
.-',
,
;.' Z/j"
'ff:i.;
r
,'1{l
\
4,{rt#,
-);r
Ii5:ti],
rc
..#ii,..,.
i :,.:,:.3,,t .,.
=--.- .'?;,. 1
#,$:
I
1
i
,1
,&
e;r ffi
,$i
,L{}- (ffi.
Sekil I lg.Qrjrkimilar (I), grlpaqtoxrmtular (2-6), Ort0l0toxumlular (7t). 1 -Qrj*imilerin yarpaglan; 2-saqoviklar; 3-Cordaites; 4-Zamitss; 5Giokgo; Glcbachra; hrtiilttoxtrmlularm yarpaqlan; 8quruda yaSayan
bezi bitkil*in tozcuqlan.
Bennettitlar algaq a$acabenzer bitkilerdir. @zalan
Ort0ltitoxumlulann gigeklsrini :ranrladu. Onlarm tesnifatt
yarpaqlannrn x0susiyyetlerine asaslamr. Ifurbondan teba$ire
qedar yaqm$du. Tereqqi d0vrtt gec trias-etten teba$ir
epoxalanna tesadtf edir.
Saqoviilar qrsa gOvdeli agarab;roar bitkilerdir. Triasdan
indiye qoder yasayrrlar
(pkil
119,2,4).
Korfuitlar ilotlndi gaxelenen hffnar ve nisbotgn irtce gOvdeys
mati/< alaclar ofuU, htirdtrtryti 30 rn-e qedrdir (9oki17tS, iy.
217
Yarp{qlan ellips vo ya lanset (negter) formah olub, parallel
darnailagmaya malikdir. Qozalan bircinsiyyetlidir, yumgaqdrr.
Karbon-trias stixurlanndan malumdur.
Qlnkqolar yelpikgekilli yaxpaqlam malik agaclr olub,
(pkil 119, 5). Gec permden indiki ddwa qedar
yaga/4rlar. Tarsqqi ddvrti gec trias-erkan tebagir epoxalanna
yarpahlanru tdkiir
tasad{if edir.
iyeyarpaqlilar grlpaqtoxumlularm en
goxsayh
ntlm{yendaleri hesab olunur. Bunlar esasen agasla4 bezen
kollufilardr. Yarpaqlan btttdv, iyneysbenzar, bezen enlidir.
Qoza[art bircinsiyyetlidir. Perm ddvrttuirdan baglayaraq bitkilerin
tistlidltik ta9kil eden qrupudur (gskil ll9, 6).lynryutprqhlar gec
karbqnda yaranmrgdrr. Triasdan indiki ddvra qedar gam, serv ve
arau$ariya (Cenubi Amerika ve Avstraliyada yagamrg hemigeyaqrl
a[ac) a[aclan, gec tabagirden ise a[ gam a$acr, sekvoyya a[aclan
meldmdur.
MAGNoLlOpnvra rrpl. ctgarul BiTKtLoR
l6nr8ltrroxrJMLUtAR)
Qigekliler hal-hazrda en genig yayrlnug bitkilerdir - agaclar,
kollp, otlar, sarmagrqlar, su bitkilari ve s. Hal-haztda onlann
300 000den gox ndvti melumdur. On iri bitkilerin hiindtrlflW
150 pm-e qederdir (evkalipt). Onlar alp gemenliklerindan sehralara,
gin4 su hdvzelerine ve dsnizlara qeder her yerde yaqayrrlar.
Qigekli bitkilarin yarpaqlan, gdvdesi ve k6k sistemi gox
mtbttelifdir. Ytiksak inki$af etnig neqledici toxumaya
esil
bonfcuqlara, goxalma orqanlanna gigeye malikdir. Onlann
meyvsleri ve toxumlan da gox miixtalifdir. Qazrntr hahnda datra
goxlyaryaqlannrn izleri, meyvaleri, tozcuqlan rast gelir (gekil 119,
7,8).
pigekli bitkilar iki sinfa bdliintir - ikilapeliler ve birlepeliler.
fkilapalilarin 200 000-den gox n0vii vardr. Bu sinfe btttin
aEab ve kollar, hemginin aksar bitkiler aiddir. ikilepalilerin esas
-
fe(lendirici xtisusiyyeti ikilepali rufeymin olmasr,
218
-
gOvdeda
damarlann konsentrik yerlegmasi, kambiyamn (a[acrn odunca$1
ve qabr[r arasrnda yerlagen ve tez pargalanan aktiv bitki
httceyreleri qat, inkigafi ve s.dir. Ortillttoxumlular mezozoydan
(tebaqirden) inki$af etnaye baglamrqlar. Erken tabagirde gov6e,
sdyiid, pahd; gec tebagirde qoz, fistrq, afcaqayrn; paleogende
tozapau, qrz.lapac, qarafac amele galmiqdir.
Birlapalilar erken tebagirde yaranmlg, artrq gec tebagirde bitki
Orttiyilnda tist0nltlk tegkil edir. Palmg drasena va b. istisna
olmaqla, ot bitkisidir. Yarpaqlan besit, toxumlan birlepelidir.
Yarpaqlan qdvsvari ve yaparallel damarlanmaya malikdir.
Bitkilerin geoloji ehemiyyeti. Balrteriyalann va yosunlann
ekseriyyeti stixur ve hetta rifemelegetiran orqanizmlerdir. AIi
bitkiler ise kdmtlr ve torf emelegelmade, torpaq Orttiyilniin
formalagmasr prosesinda
mtlhtlm
rol oynayr. Bitkiler
atmosferdon karbon qaz;rnrt alrr ve oksigen bwaxr. Stratiqrafiyada
bitkilerin rolu kiytikdtir
2t9
V HiSSA
zvl arerfrx ixffi gnr MoRrrot,er,eni
oxunGlstzlARrN ixri$,lrr.
f,niprozoy EoNU (ARxEy, pRorERozoy)
tt
V.i
ktiresinda rrxey yagh stixurlarda qaznfit haftnda
paleonfoloji qahqlara gox nadir hallarda tesaduf edilir. Lakin
buna ba:rmayaraq ' elektron mikroskop, kimyevi va izotop
analizlori vasitasila pdkontolerin daxilinde Utzvi qahqlann
izlerins rast galmak miimktindtir. Bu gOktinttilarin terkibinde
yosun4lar, bakteriyalar ve kdbalaklerin qahqlan rast galir.
Melu4dur ki, heyvanlar bitkiler olmadan inkigaf eds bilmazdi.
gtisterir ki, heyvanat alami bitki aleminden sonra
Bu"
smels
defe
erasr 6z inkigaf
merhelesinde tig hissaya
alt, orta ve yuxruil proterozoy. Gtiman edilir ki,
eftNrnln awelinde yosunlann heyat torzinden asrlr
dsnizlarde oksigen gox oldufundan, artrq goxhticeyrali
amela golmesina imkan yaratmrgdrr. Burada ilk
ve gox sonra ise sade baprrsaqboqluqlulara
tasadtf edilir. Bunlarda hticeyrelerin diferensiyasl nezere garpr:
endoderma ve el:toderma qatlan bedende emala gelmaya
bagla$r. Bu qatlar da oz ndvbssinde goxhticeyreli toxumalaon
inkigdfina sebeb olur. Qeyd etmak lazrmdrr ki, proterozoyun
sonurlda yeni vendda skeletleri olmayan onur[asrz heyvanlann
btititn tiplarina rast gelirik. Bu zaman meduzalann,
merc4nlann, qurdlann, sade derisitikanhlann qahqlanna tesadtif
edilir; Bezen ele formalar tapiltr ki, onlann heg biri indiki
a16w4e y&$ayan orqanizmlera ox$amr. Demak olar ki,
paleqzoyaqederki dovrda - proterozoyun arunnda onur[asrzlar
gox rhtirekkeb inkigaf yolu kegmigler.
220
FAFTEROZOY EONU
Fanerozoyda skeletleri olan orqanizmler emele gelmaye
baglayrr. Bu zaman kalsium duzlanndan, silisium ve fosfat
duzlanndan va hemginin buynuz maddesina ox$ar
maddolerden tegkil olunmug nOvlere tasadtif edilir. Bundan
elava, xarici mtihitin tasirindon bir gox orqaniamlerde mtixtelif
formada tekamtil prosesi bag verir ki, bu da orqanizmlarin
fizioloji va daxili quruluglanmn deyiqmesine sebeb olur. Bu
proqressiv dayigkenlik atmosferde karbon qa run goxalmasr ile
izah edile biler. Ferz olunw ki, kembriden ewelki ddwlerde
denizlerds xlorun va karbon qazuun miqdan gox oldufundan
suyun duzlulu[u sabit qalmrrdr. Ona gdre de, bela qoraitde
orqanizml6lds skelet elementlari amala gela bilmazdi.
Atnoferde olan qazlar tadricen deyi$ikca denizlerdeki suyun
kimyevi terkibinin deyigmesins, xlor-karbon-fosfat duzlanrun
yarannusrna tesir gtistarir. Diger terefdan ise atmosferda ozon
tebaqasi amela geldiyinden ultrabanOvgayi gtialann
radiyasiyasuu azaldr. Belke de bu sebeblerden fanerozoyda
yatayan heyvanlarda skelet inkiqaf edir.
Fanerozoy eonu iig eraya aynlrr: paleozoy, mezozoy va
kaynazoy eralan.
PALEOZOY ERASI
Kembri ddvrtnde heyvanlann yapmasl tigiin
yal($l
gerait olduguna gdra mtixtelif qruplara tesadilf edilir. Bunlann
da:rili ve xarici skeletleri buynuz - fosfat maddssinden tsqkil
olunmu$ur. Fauna gox qedim aoraik feqaresiz forrralardan
ibaret olub, 60olo-e qedarini trilobitler, ikinci yeri giyinayaqhlar
ve iigtincii yeri ise ameosiatlar tutur. Kembrinin ewelinde az
seqmentlera malik olan rilobitlera tasadiif edilir. Amma
d0vriln axrmda ise onlann miqdan artrr ve ndvler forma
cehatce gox mtixtelifle$ir. Lakin bununla berabar trilobitler
sade fomraya malik ohnaqla danizin dibinds zeif siiriinen,
221
heyat tarzi
Xarakter
gOstarmek
qrupu gox
Linq
etmekle digleri fosfor-kalsium dudanndan ve buynuz
emala galmigdir. Bunlann arasrnda Obolusu va
gdstarmek olar. D0vr0n axrnnda asl qrfilh
ldar yaramr ve sonrakr ddvrlerda daha gox inkigaf
edir.
Atxeosiatlar hamin ddvrtin baqlanprcrnda amale gelmekle
tereq{isi nazari celb edfu, lakin ddvriin sonunda tamamile
hamrpr qrnlrr. Onlar danizlerin qayahq yerlerinde ya;ayr ve
stixui amelegelmede igtirak edirlar. BaSqa orqaniznlerden sade
sting$rlari (denizin isti zonalannda rast gelir), qurdlan,
qannfiyaqhlan ve
ikitayhlan gtistsrmak olar. Qedim
ba;rayaqhlar gox kigik olub, zeif inkigaf edirler. Kembrinin
axrnhda denizlarde darisitikanhlar tipine aid deniz qovuqcuqlan
inkiqfi etnaye
baqlayrr.
Ordovik ddvrfinde heyat
yene de denizlerde hdkm
stiriit. Ancaq kembriye nisboten feqerasiz orqanizmler nd,v
mtlxtelifliyi ile ferqlenirlar. Hatta bezi qruplar tereqqi edande
digetleri yenica emele gslmeye baglayrrlar. Trilobitlar bu
dOwde morfoloji cehetden tekamtila u$ayr, yeni skeletlerinda
kireolegma ptosesi xiisusi yer tutur. Digar tarefden, onlar Ozlarini
qalxanlan yrfirlaraq yumu$aq qann hissesini mtihafize
edir (meselen: Asaphus cinsi). Qiyinayaqhlardan qrfilhlar
efineye baqlayrr. Bu zafiErn qrfilsrzlar helo da
davam edirler.
denizlsrde darisitikanhlann mtixtalif qruplan - dtiz
dernz zanbaqlan emele gelir. Bu diivrds an gox deruz
inkigaf edir, ilk defe mercan polipleri
miixtolif dastelera aynlrrlar
222
emele
Bu d6wde qraptolitler <iziinamaxsus yer tutur. Bunlardan
bagqa molyusklar - qannayaqhlar, ikitayhlar ve x8suson
bagrayaqhlar gox inkigaf edirlar. ilk ,defa burada yrrtrct
bagrayaqhlar meydana gxr. Hemin dtiwde denizlerin miixtelif
zonalannda forarrriniferler, stingerlor, qurdlar va b. yaqayrr'lar.
Umurniyyatla, ordovik ddvrii ilgitn qraptolitlsr va trilobitler
sratiqrafik ehemiyyat daqryrr.
Silur d0vrtnde da feqeresizler tekamttl edirler. Ohengli
skeletli heynanlara artrq gox tez-tez rast galmek mifunHlrdtlr.
Denizlerds trilobitler o qedar de genig sahelarde yayrlmrrl6l,
miixtalif cinslerle zenginlegirler. Ddwiln sonunda demek
olar ki, onlar tenezziile u$ayrr ve get-gede az.alt.
lakin
Bufumayaqhlardan eqrebkimiler ytxgl inkigaf edirler.
Quruda ilk defe aqrebler yaylma$a baglayrrlar.
Qiyinayaqhlardan qrfrllrtara aid olan cinsler danizlerda
hOkmranhq edirler. Xarakter ntimayendelerindan spiriferler ve
produktidler datra gox inkigaf edirler.
Silur dtiwtiniin axrnnda qraptolitlar grnlr. Tabulatalar ve
ddrdqiiah marcanlar deniz dayazhqlanrun genig sahelerda
yayrlaraq oturaq heyat terui kegirirler.
Trilobitler, giyinayaqhlar, mercanlar ve bagrayaqhlar sihn
ddvrii Ugttn xaratcterik fatma sayrlu.
Ilevon d6vrtnda deniz zanbaqlan
xiisusi yer
tutur.
Trilobitler ve qraptolitlsr keskin suretde azala, bunlann
malik olan
evazinda qoniatit tipli arakasms
D0rdgtiah
edir.
marcanlar,
te*il
bagrayaqhlar
marmrabenzerler ve tabulatlara aid olan nOvler daha gox
tekamfll etnakle rifler emela getiritler. Bu d6vrda foraminiferler
de ya$r inki$af edir, ilk defe ahengli skelet quruluglu
stingsrler emele gslirler. Ilk hdrtlmcoklar inkiqaf edir.
Kerbon dOvrli giyinayaqhlarla xarakteriza olma$na
baxmayaraq miqdarca devon ddwitndakinden azdrr. Burada
esasen iri dlgtllu spiriferlere, produktidlere tasadtif edilir. Hetta
bazi prodtrktidlerin Olgtileri 40 sm-e gatrr. Danizlerde
rifemslegetiren ddrdguah mercanlar, tabulatalar ehemiyyeti rol
xsttine
ilstiinltk
223
I
I
oyn{yular. Denizlarde bagrayaqLlardan qoniatitlar yena
da
dzletrinemexsus yer tuflrlar.
flsreket eden derisitikanhlar oturaq heyat kegiren
fonnalan yavag-yava$ srxrgdrnrlar. Qedim deniz kirpiari hela
de i ya$ayrr. Foranimiferlerdan grizle gdr{inen fuztrlinalar,
Sva$erinAar rifler amele getirirler.
pu[umayaqhlar quru sahalerde mtixtelif zonalarda rast golir.
Bunlardan hOriimgekkimileri, sqrebkimileri va b. gtistermek
olari
Perm ddvrflnda ddrdquah marcanlar ve tabulata qrupuna
aid olan cinsler tamamile qrnlrrlar. Trilobitlar mehv olur.
Qiyrpayaqhlar olduqca azalr ve hetta bezi desteleri ddvrtin
axrlna qeder ya$aya bilmirler. Qoniatit arakasme (sutur)
xattfi baqrayaqhlar seratit sutur xetli bagrayaqhlarla evez olunur.
Den[zlerde foranimiferlsrden fuzulinler nezere ga{pr, ilnma
d0viiin anrma yrxm gvagerinler Usttinliik tapkil edir.
MEZOT,OY ERASI
Trias ddvrtnda faqeresizlarin bir
9ox qruplan tamamila
qruplar
mehM olur, amma bezi
ise tanezzllle u$ayarag
miqdarca azalr vs ikinci deraceli rol oynayrrlar. Bu ddwde
tilobitler, qraptolitlar ve diirdguah marcanlar artrq qmlrlar,
onlapp
evezinde altrguah mercanlar emele gelir.
Baglayaqhl?rdan qoniatitlar seratitlerle evez olunurlar.
Qiyihayaqhlarian yalmz spriferlsr, rinxonellalar ve terebratular
ya$qmaga davam edir. Qannayaqhlar ve ikitayhlar genig
yayr[maqla hdkmranhq edirler.
Derisitikanhlardan deriz kirpilsri ve deniz zanbaqlan rast
gslil.
Y*o d0vrilntin dziinsmexsus faunasr vardr.
Qanpayaqhlar, ikitayhlar ve bagrayaqhlar datra gox tekam{tl
edirfer. Bu d0vrda burada osl ammonitler ve belemnitlar
meydana gelir, denizlerin btitiin zonalannda yayrlmaqla
stattrqrafiyada bdyiik rol oynayrrlar. D6vrtln baglanprcrnda
224
giyinayaqhlardan spriferlsr qrrlrr, yaLruz terebratulidler ve
rinxonellidler yagamaqda davam edirlar. Daniz kirpileri yenidan
inkiqaf euneye baglayrr vs eyri kirpilsr emels gelir.
Altrguah mercanlar,foranimiferler,ahengli skeletine malik
stingarler rifemalegelmede mtlhitm rol oynayrlar. Yura dtlvr0
tigiin en xarakterik orqanizmlar ammonitler hesab olunur. Bela
ki, bu orqanizmler yura gdktinttllarinin stratiqrafik bdlglisiinde
esas rol oynayr.
Tebagir dOvrti. Danizlerde foranimiferlar olduqca genig
yayrlrr. Dayaz daniz sahalarinde mamrrabenzerlar ve altrguah
marcanlar rif emele getirir. Qiyinayaqhlar azafu va gox da
mtihtlm yer tutnrurlar. Yura ve tabagir ddwlerinin serheddinde
bagayali molyusklarda da kaskin dayiEiklikler baq verir,
mtixtelif formalar y{uanr. Ammonitlarle baraber belemnitler de
inki$af etmeye baglayr. Darisitikanhlardan deniz zanbaqlan ve
eyri deniz kirpilerini gdstermok olar. Qdktintiiler igeriside
mikraster va exinokorusa daha gox tesadtif edilir ve rehber
ndvlari emele gslir.
Qigekli bitkilarin amele gelmasi
ila
elaqedar olaraq
bugumayaqhlardan hegaratlar (kepanaklar) emele galir.
Tebagir dtivrii tigtin ammonitler, belemnitler ve eyri
danrz kirpileri ahemiyyetlidir. Foranimiferlar ise gox inkigaf edib
bdytik saheleri tutaraq stixur emelagelmede ahemiyyefli rol
oynayr.
KAYNOZOY ERASI
ferqli olaraq bu eramn su
tasadof edilir. Bu dOvrda
orqanizrnlare
h<ivzelerinde mtixtelif
nummulifler ve orbitidler heddindan artrq inkigaf edarek genig
sahelarda yayrlrrlar. Paleogenin anmnda hamrsr mohv olur.
ikitayhlar ve qaflnayaqhlar girin su hdvzalarinds, laqunlarda
denizlerde inki$af etnsye baglayu. Denizlerdo yaplan
cinslerden ostreyalan, turitellalan, uniolan ve b. g6stermek olar.
Paleogen dbvrii. Mezozoydan
ve
225
./
ftitdyhhrdan mtixtolifdiglilero aid olan ndvler daha
gox
nezere ga{pr.
piyina,y.aqtrlar artrq b6ytik rol oynamrlar. Oyri kirpilerden
bir tnege cinslar yagamapa baglayrr. Altrguah marcanlar yene
igtirak edirler. Quruda kepanekler, ffiakler,
de
bu$umayaqhlara tasadtif edilir
d6vrii. Neogen d6wtinda tizni alem 6z terkibine
yayrlmasrna gdre hal-hazrdakr ddvra gox ox$aFr.
vo
Ovyalki ddwde oldufu kimi yene de qannayaqhlar ve
ikitdyhlar gox inkigaf etmeklo yeni cinslar ve ndvlsr
emdlo getirir. isti denizlarde foranimiferler ve ostrakodlar
genh satraleri ehata edir. Onlarla berabar mercanlar ve
marprabenzerler rif amele gatirirlar.
$tratiqrafryada quruda ya$ayan orqaniznler daha gox
aheuriyyet kasb edir. Bu ddwda denizlerin tutduf,u satreler azalr
va lunun naticesinde demak olar ki, platformalar su hdvzalari
vasitesi ile bir-birindsn ayrrlrlar. Umumiyyetle laylann geoloji
ya$$un teyin edilmesinde yene de ikitayhlar ve qannayaqhlar
rol oy-nayrlar.
p6rdtinc0 ddvr an qrsa ddwdtir (davametma mtiddeti 1,8
ml4 ildir). Bu driwda baq veren an mtihtim hadise $imal
yanmkUresinde an iri buzlagmarun bag vermasidir. ikinci hadisa
asas
ise iinsanrn emale gelmesidir. Buzlagmamn ba$ vermesi ila
elaqedar olaraq geniq arazilarda bitkilar mshv olur. Buzlaqlann
yudnhfilnda gibyeler, xrrda to.4a$acr, qtitb stiy0dil (tundra florasr)
bitir. Bir qader canubda - subarktika gdllerinde otlar ve algaq
bylu kollar yayrlrr. Buzlaqlardan xeyli cenubda ise me$e
massivleri qalmaqda idi.
i
oNURGALTLARTN
lnXlglrr
Xoradhlann inkigaf tarixi taxminen 500 mln ila baraberdir.
I fakt onu gdstarir ki, xordaftlar fanerozoyda emele
gehhiglor. Qeyd etmek lazrmdlr ki, artrq kembri dOvrilnde
xordah heyvanlann qahqlanna tosadiif edilir.
Bu
226
Lakin ordovik diivrflnfln danizlerin sahil zonalannda
ya$ayan bahqlara oxiar genesiz heyvanlar taprlmrgdrr. Silur
dorrttittde, xtisu^ssn onun axmnda qrfirldaqh, zirehli bahqlar
ve akantoidlar yagama[a baglayrr.
Devon d6vrfinde bahqlar gox yax$l inkigaf edirler.
Btrada zirehli bahqlar genig yayrlrr, lakin ddvriin axmnda
tamamite qrnlrrlar. orta devonda stimtiklii baLqlar meydana
galir. Bunlara frgallzgecli, guatlzgacli ve ikiciirtanoffiislti
bahqlar da"xildir. Fugatizgecli bahqlar digerlerina nisbeten
gokunttiler igerisinde daha gox taprllr. ikictirtanefftislu
bahqlara isa quraqtrq sahelerin sulannda (g6llerda) tssadiif
edlir. Frrgatizgeclilerden devonun axmnda suda-quruda
yagayanlar emele gelir. On qedim quru qaraitina uy$trulagan
steqosefatlardan ixtisteqlari gostermak olar. Steqosefallar
karbon ddvrtnde datra gox inkigaf edir, ytrtrcr heyat
stlrmekle golterin ve bataqhqlafln sahil hissasinde yagayrrlar.
Karbonun axrnnda
9lXr.
ilk
defa yrtrcryaoxgar stlriinenler meydana
Perm d6vriindo akantoidlar qmlrr, qr$rdaqh
baLqlann
sayr ise azafu. Sumiiklu paleozoy balrqlanndan firgatizgscfilarin
va ikicflnenafftisltilsrin sayr tamamila azall/.. Qgnr sahelar
geni$ arazileri ehata etdiyine g6ra steqosefallar bu geraite
uy[unlaqular va miqdarca tanezztila ulrayrrlar. Siirtinenlarin
ve yrttctlar destelari emala gelir.
otyeyanler
-
Trias ddvriinde qr[udaqh bahqlann miqdan az'almapa
baglayE. Bu d.6vriin baglan$crnda tizeri stlmtiklti bahqlar
siimiiklii guaiizgeclilar daha
-.yd* grxr, lakin orta hiasda
da gox artmga baglayrr. Triasrn arunnda tekamtil etmiE
qruplardan timsahlan, trsbalalan ve kertakenleleri
gdstsrmek olar. gu d6wda ilk dafe qedim memeli heyvanlara
iu tesadtif editir. Onlar Olgiilarins gdre gox balaca idi.
Yun d0vrtinde ktipek bahqlan iisflinltik taqkil edir'
umumiyyetla, bu dow neheng siiriinenlarla xarakteriza olunur
va bununla alaqedar olaraq bu dinozawlar d6vru de deyilir.
'laztmdtr ki, hemin stiriinanler olduqca neheng
Qeyd etmek
mufiltf
227
ve
uzunlu[u 30m-e, a[rrhqlan isa 30 tona gatrdr. Amma
dlgtileri bir metrden gox deyildi. Onlar hem quruda
ham de denizlerds yagayrrdrlar. Ilk dafe yura dOvriinda
uyruqlu ameopterikslar meydana gelir.
Tebagir dOvrtinde yurada oldulu
kimi yena de
tistiinliik tegkil edirdiler. Bunlann arasrnda yrtrcr
da (brontozaw) tesad[f edilir. ister suda, isterse da
ve havada onlann bir gox cinsleri inkigaf etmigdir.
s0mtiklti bahqlar genig yayrlrr, qrgrdaqh bahqlar isa
$irin sularda goxlu miqdarda mtixtelif ilanlar meydana
Qeyd etmek lazrmdrr ki, tebagir d0vrtintin axmnda
na\ang kertenkalelar (dinozawlar) mahv olurlar. Bele
heyfvanlann qrnlmasrru bir qrup alimler mtixtalif farziyyalerle yeri k0rasinin bdyfik bir ulduzla toqqugmasl yere yanrn olan
ulqzda partlayrgrn olmasr, yer sethinde oksigenin azalmasr,
$furial buzlanrun erimesinden asrh olaraq okean zulanrun
soyumasr ve belelikle iqlimin soyurursl ve s. bu kimi izah
etrleye gahgrrlar. Diger alimlar ise onlann birden-bire deyil,
teddicen qrnlmasr
izah efinakle Darvinin tekamiil
nezpriyyesine tistiinliik verirler, yeni, mamaliler yorqr inkigaf
e@sile elaqedar olaraq onlar tedricen azalmrg
neticede
meh-v olmuglar.
falcogen d6vrfi iigttn memalilerdan yrrtrcrlar, drrnaqhlar
(bitkilarle qidalanan), primatlar saciyyevi saylu. Burada kiseli
heyyanlara da tesadUf edilir. Suda-quruda yagayanlara halh.r+rduk, destelor aiddirler. On qedim atlardan eohipusu
g0starmek olar. Paleogen d0wiinde Avstraliyada kisaliler
xtlslrsi
tutur. intigaf etnig plasentli memeliler
Av$haliyadan baqqa digar kontinentlerde de yayrlrrlar. Eosen
epoxosinda xortumlular emele galir, oliqosende daha gox
nOvfare malik olur. Xarakter cinslerindan meriterimu
g6starmsk olar. Ust ve alt ganelerinde olan kasici digleri bu
heyyanlann indiki fillere tam ox$amadr[rm gdsterir. Denizlerda
balipalara tesadtif edilir. Yarasalar da bu dOvrde taprlrr.
ila
va
yer
228
Paleosen epoxasrnda en zaif inkigaf etmig primatlar
yagamglar. Oliqosenda ise insanabanzar meymunlar emele
galir.
Umumiyyatle, me$e gsraitins uy$unla$r[rna
g6re
paleogen faunasr bitkilerle qidalanrlar. intiq"f etmiq etrallan
ap*laru drmagmaga uygunlagmr$r. Basit qruuluga malik olan
primatlardan hegaratyeyenleri va qollan qanadhlan gOstarmak
olar. Eosen epoxasrnda $imali Amerikad4 Asiyada ve Afrikada
memeliler daha gox yayrlma[a baglayr. Oliqosenda $imali
Amerikada atlar ailesinin, Afrikada insanabenzer meyunlann,
Awopada ise kigik yrtrcr heyvanlann takamtiliinti idenilir.
Kiseliler ailesina mensub olan orqanizrnler Avstraliyadan
va Cenubi Amerikadan baqqa $imali Amerikada va Awopada
da tez-taz rast golir. Lakin plasentah mamelilerin miqdan
nisbeten azafu.
Neogen dOvrltnde stimtiklii bahqlar denizlerde hdkmranhq
edirler. Amfibiyalar ve stiriinenler hal-hazrrda yagayan cinslera
ya:undu. On gox
yrrhcilar, drmaqhlar, xortumlular ve
primatlar tekam0l ederek miixtelif ve yeni n6vler emale
gatirirler. Demak olar ki, xortumlulara her yerde tesadttf edir.
Miosen epoxasrnda Awopad4 Asiyada va Afrikada mastodont
fillari taprlu. Pliosende ise qdim filler ve bu epoxailn
axrnnda indiki d0wda ya$ayan filler meydana grxr.
D6rdiinefi dOvrde yer ktirasinin gimal hissesinde soyuq
iqlim h0kmiiranhq etdiyinden qitalerde buzlagma prosesi
gefineys baglayr. Bele bir garaitda memelilerin tekarrrtlltl,
gtibhesiz ki, soyuq iqlime uy[unlagmaq yolu ile gedir. Ona
gtire de hemin orqanizmlerin derilarindo tizlarini soyuqdan
qorumaq iigiin uzun tilk i,rtityfl, piy qatr ve s. inkigaf eymeye
baglayr. On gox qedim atlara ve xortumlulara tesadlif edilir.
ilk dsfe $imali Awopada va Merkezi Asiyada insanlar
(amantrop) yaqarna[a baglayrr.
Pleystosen ve holosenin serhaddinde ilk insan oddan
istifada etneye baglayr ve vatrgi heyvanlan ehilleEdirir.
229
i
1
I
1.1
isrir,l,Do oLLiNMU$
auarlwar siyenrsr
Eororsrencxac O.B., Oe4opos M.B.
Ocuonu
rraJreorrroJroruu. M., <Hegpa>, I 990.
Eoaulescxflft B.I4. Manrrft arJlac
pyl(oBo.{f,Iqxx
] ncxouaerrarn<. 4-e rls,[., flcnpaaJr. r,r Aon., JI., <He4pa]), 1984.
3.I Bou,mpenro O.E., Muxafinona Vl.A. Kparrufi onpeAeJrrrrenb
] EcrcouaeMrrx 6ecuosBoHoqubD( /IIoa pea.B.H.IllurraancKoro.
12-ewl,.,Aou. H uepepa6., M., <He4pa>, 1984.
4. i Hcropruecrar reoJrorrlf, c ocHoBaMH naJreorrroJlorul
lE.B.BnanrrMr{pcKas, A.X.KarapMzuroB, H.-f, Cnaccrrfi u xp.
I I., oHeapa>, 1985.
5. I Kpaxuft rypc rraJreonrorroruy /T.H.Henaror, E.C.Jlennuufi,
B.A.BaxpeMMeeB rr Ap. M., <Heapa>, 1978
6. i Kpyru6ureJrl 1., Banrtep X. Hcxonaervrrre /nepero4 c
HeMeuKoro r3brKa. M., <Mrp>, 1980.
7. Mefien C.B. Ocxosnr naneo6oraHuKll. M., <Hegpa>>,1987.
8. lMnxafi[osa H.A., Bongapeuxo O.E. flaneornolorur. Izls4-uo
2.1
.
9.
1
10.
Mocxoscroro Ynrnepcurera, 1997 .
Cyrnauoa K-M.. Kparxnfi [alleoHroJronaqecxsfi cJloBapb.
I,Iga-ao Ara,ueuuu Hayx Arep6afilxascrofi CCP, Barcy, 1962.
Q.O.Olizada, C.M.Xolilov, O.Q.Xalilov. Paleontologiya.
Azertedrisneqr, 1952.
ll.lGeologiya terminlorinin izahh
lti[eti. <Nafta-Press>
neyiyyatr,2006.
1
2. LR.e.Xelefova. Paleontolo giy a. Azortedrisnegr, I 962
230
MUNDORiCAT
6n
s6z
cinis
3
5
I HISSO. Paleontologiyanrn predmeti
7
Paleontologiyamn inki gaf tarixi
Daqlagmrg qahqlar ve onlann sa:damhnasr formalan
Uzvi qahqlann stlxur amelagelmade rolu
Orqanizmlerin tesnifafi, sistematikasr va nomenklaturasr ..
Uzvi alemin esas inkigaf qanunauyfunluqlan
Biotik hadissler
Orqanizm ve miihit
Latm adlanmn telefRiz qaydalan
II HISSO. Onur[asizlarin paleozootogiyasi
Protozoa yerimalemi. Ibtidriler ve ya birhilceyreliler ..
Rhizopoda yanmtipi. Kdkayaqhldr ..............
Foraminifera sinfi. Foraminifer[er ........,..... :.
Radiolaria sinfi . Radiolari ler .......... ".,...,..
Metezoa yanmalemi. Qorhtceyreliler
Parazoa. Ibtidei goxhtceyreliler .....
Spongiata tipi. Stlngerler .
Demospongia sinfi. Adi stingerler
Hexactinellida sinfi. Altrgtlah stingerler ...
Calcispongia sinfi. Ohengli stingerlar
Archaeocyathi tipi.Aneosiatlar
Regulares sinfi . Dtizgiln ameosiatlar
lrregulares srinfi . Q€ynd0zg0n ameosiatlar
Eumetezoa. Heqiqi goxhtceyrelilor
Radiata.Radial simmetriyoh ali goxhliceyrelilor .....
Cnidada (Coelenterata) tipi. Dalayrcrlar (Bafrrsaqbogluqlular) ........
.................i
Hy drozna sinfi . Hidroidler
Stromatoporata yanmsinfi . Stromatoporatlar
Scyphozoa sinfi . Sifoidler ...............
23t
9
t6
t9
20
24
26
29
37
39
40
4t
4l
53
55
56
56
s9
60
6t
62
64
66
67
67
68
70
7t
72
Anthoma sinfi. Mercan polipleri
ta$ulata yanmsinfi . Tabulatlar
Chletetida yanmsinfi. Xetetidlor
Heliolitoidea yanmsin{i. Heliolitoidealar
Teftacoralla ve ya rugosa yanmsinfi. D0rdgiiah mercanlar
ve ya ruqozlat ....--........
Hepacoralla yanmsinfi . Altrgtiah marcanlar
Ocfocoralla yarrmsinfi . Sskkizqtiah mercanlar
Bilpteria, Ikiterefli simmetriyah heqiqi goxhticeyreliler
Prdtostomata. Ilkina[rzhlar ...........
Vefines tiptlstti. Qurdlm
Anhe[des tipi. Halqah qurdlar
Tri[obitomorpa yanmtipi. Trilobitabonzerlar
Trilobita sinfi. Trilobitler...........
Mibmera yanmsinfi . Miomerlar (Azbugumlular) ...............
Polymera yanmsinfi. Polimerler (Qoxbu[umlular)
Chplicerata yanmtipi. Heliseratlar
Cnpstaceamorpha yanmtipi. Xargangabenzerler
Cnrstacea sinfi. Xergengkimiler
Branchiopoda yanmsinfi. Qelsemsayaqhlar.......
Oslacodoidea yanmsinfi. Ostrakodlar (Bahqqulagh
xaJcengciklar)
Cinripedia yanmsinfi. Brgayaqh xergengcikler
Mdlacostraca yanmsinfi . Ali xergengler .........
Trlcheata yanmtipi. Traxeyahlar
lndecta sinifi. Haperatlar
Gaptropoda sinfi . Qannayaqh molyusklar ......
Prgsobranchia yanmsinfi . Onqalsemelilar ......
i..........r.....,....
73
74
75
76
77
78
80
81
82
82
83
86
87
87
90
91
92
93
94
94
95
96
97
98
98
99
101
105
105
106
108
ll8
t20
232
Ammonoidea yanmsinfi . Ammonoideadar
Belernnoidea destetistti. Belemnoideyalar
Bryozoa tipi. Mamrrabenzerler
Phylactolaernata sinfi . drttitUagrzhlar ..........
Gymnolaemata sinfi. Qlpaqafitzhlar .............
Deuterostomia. Tdrem eaprzllJrar .
Brachiopoda tipi. Qiyinayaqhlar
lnarticulata sinfi. Kilidsiz giyinayaqhlar ..........
Articulata sinfi . Kilidli giyinayaqhlar ..........
Echinodermata tipi. Derisitikanhlar
Homalozoa (Carpozoa) yanmtipi. Homalozoa
Crinozoa yanmtipi. Krinozoa
Cystoidea sinfi . Sistoideyalar (Deniz qovuqcuqlan) ..........
Blastoidea sinfi. Deniz'qdngaleri ..
Crinoidea sinfi. Krinoideyalar (Deniz zanbaqln)
Asterozoa yanmtipi. Asterozoa (Deniz ulduzlan) ..... i.r..... r
Echinozoa yanmtipi. Exinozoa
Echinoidea sinfi. Daniz kirpilari
Hemichordata tipi. Hemixordahlar
1,22
128
129
133
136
136
140
r40
147
148
r52*
154
155*
156
156
158
159
161
161
lg,165
Pterobranchia sinfi. Qanadqelsemeliler ....,..
Graptolithina sinfr. Qr4tolitler
Stereostolonata yanmsinfi . Stereostolonatlar
Graptoloidea yanmsinfi . Qraptoloidealar
III hisse. Onurfahlann paleozoologiyasr
Chordata tipi. Xordahlar ...........
Vertebrata yanmtipi. Onur[ahlar ........
Agnattra infratipi. Qenesizlm
Monorhina sinfi . Tekburundelikliler
Diplorhina sinfi. C0tbiiriindelikliler
Gnathostomi infratipi. Qenaa[rzhlar
Pisces siniftstii. Bahqlar
Acanthodei sinfi. Akantodlar
Placodermi sinfi . Yastrdarililer ...,........,.
233
166
167
168
169
t73
174
175
t77
178
t79
179
180
180
181
-
I
sinifi. Qr[rdaqh bahqlar .
sinifi. Strmiikl0 bahqlar .....,
sinifrstil. Ddrdayaqhlar ............
sinfi . Sudaquruda yagayanlar
sinfi . Stiriinenler ......
yanmsinfi. Kotilozavrlar
yanmsinfi. Trsbagalar
yanmsinfi . Sinaptozawlar ............
yanmsinfi. iitiozaw
yarrmsinfi. Pulcuqlu kelader
yanmsinfi. Amozawlar
Aves sinfi. Qullar
Mammalia (Theria) sinfi. Memeliler
Prototheria yanmsinfi . Ilkin yntrcrlar
IMetaheria yanmsinfi. Kiselilsr .....
Ehrtheria (Placentalia) yanmsinfi. Ali memaliler ...
IV hisso Paleobotanih ..........
Idtiaai bitkiler .
lvfychota alemi. Prokoriotlar
Bpcteriobionta yanmalemi. Bakteriyalar
Cfianobionta yanmalemi. Gdy-yagrl yosunlar ....
182
183
r83
184
187
188
189
189
190
190
191
193
l9s
197
197
r97
206
209
209
2t0
210
2tt
Bpillariophyta tipi. Diatomea yosunlm
Chlorophyta tipi. Yagrl yosunlar (Xlorofiflsr)
Charophyta tipi. Xarofitlsr
bitkiler
212
212
212
213
213
213
213
2t4
tipi. Psilofitlar (Riniofitler) ..........
tipi. Plamabenzsrlsr
tipi. BuEumsaplaqhlar (Qahrquyruguna-
behzerlar)
214
2ts
215
234
Polypodiophyta tipi. Qrj rkimilar
Pinophita tipi. Qrlpaqtoxumlular
Magnoliophyta tipi. Qigekli bitkilar (Orttiltitoxumlulad ....
V hissa. Uzvi alamin inkigaf merhalelori. Onurfasizlarin inkigafi. Kriptozoy eonu (Arxey, Proterozoy) ......
Fanerozoy eonu .........
Paleozoy erasl .........
Mezozoy erasr.........
Kaynozoy
erasr ........
Onur[alilarin inkigafi
Istifade olunmug adebiyyat siyatusr ........
235
2t6
216
218
220
221
22t
224
225
226
230
f
Qapaimzalznnugdr: 19.10.2010.
Hacmi 14,75
<Bakr
Ka[z formatr
v,
negriyyatr, Bakr
-
200.
370148,
60x84 l/16