kırgız türkçesi metinleri

HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ
EDEBİYAT FAKÜLTESİ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI BÖLÜMÜ
TDE 324
YENİ TÜRK YAZI DİLLERİ
KIRGIZ TÜRKÇESİ METİNLERİ
U
KIRGIZ ALFABESİ
Kırgızlar önce Arap, sonra Lâtin kaynaklı alfabeleri kullanmışlardır. 1940
yılında ise Kiril alfabesine geçmişlerdir. Yakın zamanda yaşanan gelişmeler
sonucunda Kırgızistan’da yeniden Lâtin alfabesine geçiş yolunda çalışmalar
başlatılmışsa da hâlen kullanılan Kırgız alfabesi ile Türk alfabesindeki
karşılıkları şöyledir:
Kırgız Alfabesi
Türk Alfabesi
Hem şekil hem karşıladığı ses bakımından aynı olan harfler
Aa
a
Oo
o
Кк
k
Тт
t
Мм
m
Şekil bakımından aynı olan ancak karşıladığı ses farklı olan harfler
Вв
v
Ее
(ön seste) ye, (iç seste) e
Нн
n
Pp
r
Сс
s
Уу
u
Türk alfabesinde bulunmayan harfler
Бб
b
Гг
g
Дд
d
Ёё
yo
Жж
c
3з
z
Ии
i
Йй
y
Лл
l
Ңң
ŋ
Өө
ö
Пп
p
Фф
f
Xx
h
Цц
ts
Чч
ç
Шш
ş
Щщ
şç
Ыы
ı
Ъъ
Ьь
Ээ
Үү
Юю
Яя
sertleştirme işareti
yumuşatma işareti
e
ü
уu
ya
KIYAMAT
Kıştın kıska künündö toonun küngöy betteri az ubakka cılımta tartıp,
naristenin tınoosunday ulpul memirey tüştü ele, köp uzabay kün ırayı kayra
buzuldu, kapiletten özgördü-möŋgüdön ızgaar urup, ayuday cılgan erte küügüm
kokto-kolottu melt-kalt toltura coylop kelattı, özü menen koşo al tündö tüşüp
közgö körünbögön boz munarık ayazın ala kelattı.
Terebelge kar oor tüşkön. Eki kün murda albuuttangan tabıgattın örttöy
aloolongon boroşosu üygü-tüygü salıp kaptap ötüp, Isık-Köldün kırkaar
böksösün başınan ayagına kürtkü urup üstün sapırılgan tozoŋ menen üylöp
saldı. Boroşo küçöp burganaktap, asman da cok, cer da cok, baştagı düynö
ordu-tübü menen sapırılıp baratkansıp, körgöndün üröyü uçtu. Anan alaamat tıp
basılıp, kün çayttay açıldı. Oşondon beri ak boroon basılganga aylana köşülüp,
oy-çuŋkurdu körtkü tegizdep salgan, şaŋkaygan toolor düynönün tüyşügünö
kaydıger karap, zıŋıldagan cım-cırt ayazga zıŋkıya katıp turat.
Birok çuzun-çattı ördöp, kün ıldıylaganga belin boz çalgan, çoku üstündö
bulut uyulgugan, kök caltaŋ muzun şamal calap turgan Ala-Möŋgü aşuusuna bet
alıp uçup baratkan cük taşıgıç zor vertolyottun kürkürögön dooşu küçügöndön
küçöp, dene-boydu dürkürötüp çıktı. Akırında aylana-tegerekke calgız özü ee
bolup töbödön kürküröp, kaldırgan kanattarınan koştop çıkkan zuŋuptagan
ışkırıgı cülündü közöp, ün menen nurdan başka eçteme cete albagan askazoolordun, cuştuygan çokulardın, calama kök möŋgülördün üstünön ayazduu
abanı caŋırtıp öttü. Saal bolso bayagı cer titiregendegi alaamat baştalçuday
bolup, askazoolor koştop koşo caŋırıp töbödön basıp kelatkan kayra tarkıs
kaardın küçü menen sürü oşonçoluk üröy uçurdu...
(Cengiz Aytmatov, Kıyamat, Frunze, 1988)
MANAS
Aysız tündö col tapkan,
Ayrılgandı aştagan,
Akılmanı adamdın
Abalkı ötkön Bakay han.
Dükönün koyboy cüktönüp
Çatırın koşo büktönüp
Tökör usta Bölökbay
Bakay curdu eerçitip.
Bakaydın cayın surasaŋ,
Çoŋ akılmanı al ele.
Döö Koşoy menen kurbaldaş,
Akbalta menen akıldaş,
Camgırçı menen çoŋ sırdaş
Kırgızdan Manas çıgar dep
Bastaşkanın baş kılıp
Baş kötörgüs kılat dep.
Uşul Manas tuulup
Kek üçün belin buunup.
El aralap çıkkança,
Keteyin dep alıstap.
Orozdu baatır ölgöndö
O düynö cüzün körgöndö.
Arkasında kalgandı,
Ar kayda Kalmak bölgöndö.
Döö Koşoygo karaandaş
Cüröyün dep çamalaş
Kerme toonu bet alıp,
Köçüp Bakay ketti ele.
MAKALDAR
Atalar sözü akыldыn közü.
Atalaшtan altoo bolgonço ðneleшten ðköö bol.
Az bolso da saz bolsun.
Balalы üy bazar, balasыz üy mazar.
Baшыna tartsa ayagыna, ayagыna tartsa baшыna.
Berip bergen bolguça, berbey saraŋ bol.
Bilgen joluŋdu ataŋa berbe.
Biröö keçerge keçüü tappay jürsö, biröö içerge suu tappay jüröt.
Biröönün özü baatыr, biröönün sözü baatыr.
Jaman kiшiden kiyin, itten ilgeri.
Jaman uul atasы ölgöndö köböt.
Jamanga baшçы bolgonço, jakшыga koшçu bol.
Jardы menen jooloш bolgonço bay menen barыmtalaш bol.
Jatыp ölgüçö, atыp öl.
Jeen kelgençe jeti börü kelsin.
Jöö jürgönçö töö mingen jakшы.
Çakыrgandan kalba, özüŋ basыp barba.
Duшmanga ölüm tilegençe özüngö ömür tile.
Ðje kiygendi siŋdi kiyet.
Ðjekeme iшenip ðrsiz kaldыm.
Ðmgek azdan, önmök az.
Ðri süybös katыnga ðndik upa ne payda.
Iylabagan balaga ðmçek jok.
Ишtegen tiшteyt, iшtebegen tiшtebeyt.
Иt tumшuguna suu ketkende süzöt.
Karga balasыn appagыm dep süyöt.
Katыn ðrden çыksa da ðlden çыkpayt.
Keler söz kelin aytat.
Kitep bilim bulagы, bilim ömür çыragы.
Konuш algыça örüш al.
Köçköndön otun artat, ölgöndön katыn artat.
Közüŋ oorso koluŋdu tыy, içiŋ oorso tamagыŋdы tыy.
Oynop aytsa da oyundagыsыn aytat.
Oynoшçul katыn ыylap iшendiret.
Ölör ögüz baltadan taybayt.
Шakыldagan katыndы kыz bergende körürmün.
Terektey boy bergençe, taruuday akыl bersin.
Ubadasыz kiшiden jürüp ketken jel artыk.
MANAS
Orto Aziqda jana Tüшtük Sibirde jaшagan kalktardýn
içinen ðzelki tarýhta kabarý çýgýp kelatkan bayýrký ðlderdin
biri Kýrgýzdar. Köçmön turmuшtun jana baшka ar türdüü
tarýhýy
kýrdaaldardýn
natýyjasýnda
Kýrgýz
ðli
közgö
körünüktüü jazma ðstelikterdi tarýhta kaltýrgandýgý azýrýnça
bizge maalým ðmes. Birok ðldin kýlýmdar bow baшýnan ötkörgön
neçen türdüü kaygýsý menen kubanýçtarý, týnçtýk turmuшu menen
jookerçilik kündörü, unutulup kalgan jok. Bular jönündö ðl
kara söz jana ýr türündö tolgon oozeki adabiqttýk ðstelikter
tüzdü.
Kýrgýz ðlinin oozeki adabiqtý, formasý jagýnan da
mazmunu jagýnan da kölömü jagýnan da taŋ kalarlýk bay,
tügöngüs kenç. Adam balasýnýn mamilerine, anýn tabigatka köz
karaшýna
karata
taamay
aytýlgan
makal-ýlakaptar,
jaratýlýшtý, jan-janýbardý bilüügö baylanýшtuu temsilder,
tabýшmaktar;
koomduk
turmuшka
baylanýшtuu
akýl-nasaat
berüünü közdögön sanattar, ðmgekke, muhabbatka arnalgan lirik
ýrlar; kadimki turmuш menen kýql aralaшkan ukmuшtuu jöö
jomoktor jana da oozeki adabiqtýn biz atabagan tolup jatkan
baшka türlörü, mýna uшulardýn baarý ðldin çýgarmaçýlýk
шýgýnýn natýyjasý bolup sanalat.
Mýna oшol mayda folxklorduk formalar menen katar Kýrgýz
ðli oozeki adabiqttýn iri türlörün da tüzgön. Bular uzak
okuqluu uluu jomoktor, baatýrlýk dastandar. Ðl içinen çýkkan
sözgö çeber, ýrga шýktuu jýrçýlar alardý büt dððrlik ýrga
aylantkan.
Toluk tüzülüшünü jana okuqlarýnýn keŋiri beriliшine
karay Kýrgýz dastandarýn ðki topko uluu dastan jana kiçi
dastan dep bölüügö bolot. Kiçi dastandarýbýz Kedey Kan, Ðr
Tö ш tük, Ðr Tabýldý, Sarýnjý Bököy, Kurmanbek, Ja ŋ ýl
Mýrza, Kojoja ш
jana Oljobay menen Ki ш imjan sýqktuu
dastandar. Uluu dastanga üç bölümdüü Manas jomogu kiret.
Manas dastanýnýn izildööçülördün ðsebi bownça dastan bir
milliondan aшuun sap ýrdan turarýn ðske ala turgan bolsok,
Kýrgýz tilinin baylýgýn, ðldin çýgarmaçýlýk шýgýn baykoogo
bolot.
Manas
dastaný
ðldin
körköm
sözgö
ýnaktýgýn,
ýrga
шýktuulugun dalildegen çýgarma. Sözmör Kýrgýzdar jönököy
süylögöndö
da
jomoktotup,
ýrga
aylandýrýp
ketet,
ýrdý
Kýrgýzdar düynödö sanatýn ðŋ jogorku baskýçý katarýnda
karayt, dep ötkön kýlýmdýn ortosunda akademik V.V. Radlov
jazýp ketken.
Manas dastaný Kýrgýz uruularýnýn ötkön kýlýmlardagý
ðtnografiqlýk
turmuшunun
jana
mitologiqsýnýn
gana
ðntsiklopediqsý ðmes, al Kýrgýz koomunun dalay kýlýmdar bow
baшýnan ötkörgön realdýk tarýhýy okuqlarýn da körköm çýgarma
arkýluu bildirgen baqn bolup ðseptelet.
........
Kýskaça aytkanda, tarýhta ulam arýlagan sayýn, uruular
ortosunda jana ðlder arasýnda kagýlýш-tartýшtar köp bolup,
andan ðldin tarkan azabý ogo beter oor bolgon dep tüшünüü kerek.
(Prof. B.M. Yunusaliyev, Manas, Birinçi Bölük, Frunze, 1958)