docTANZIMAT NEDIR
download 
Şikayet Transkript
TANZIMAT NEDIR
TANZIMAT
Yazan
NEDTR?
: Halil
,NAL
Ne gibi hAdiseleri ifade ettifi vazrh seki]de tayin edilemiyel bir
tabir de Tanzimatttr. Tanzimat bazan, sadece Osmanh imparatorlufu
dahilinde hikim miisliiman kitle ile tAbi hrristiyan kavimler arasrndaki
nriinasebetlerin bir safhasr oiarak diig'Jniilnrektedir. Bazan dai nr.,rnleketimizin garp medeniyeti dairesine girig hAdisesiyle bir tutulmaktadrr. -fanzimat ;iiphesiz bu iki ana istikameti tamamile srnrrlarr iglne almak'ta; ve esasen bu iki harelret airasrnda da pek srkr miinasebetler bulunmaktadrr. Fakat Tanzimat meselesini tarrr manasiyle anlamak icin
(\
i
evv'elA onu mi.icerret muhakenrelerle gazete siitunlarrndan gelen telirk-
l'ilerin elindcn kurtqrmak lizrmdrr. Tnnzimat nedir, demeden 6lctr
onun do[rnus bulundufu cemiyetin tarih iEindeki yr.iri.iyiiqiinti, igtinrai
kadronun geqirdig:i asli de(isiklikleri ve bizzat bu hareketin safhalirrrnr
giistermeliyiz.
Bunun biiyle
bir makale ile defil, ijmiirier istil,sn uzun ve derip
galr;malarla aydrnlanabilece[ini itiraf etmek lAzrmdrr. Fakat yurclu-
"-:
c-l
"..
\;
\..,
\
muzda maalesef hAIi mtrasrr tar-ihimiz hakkrnda esasl eserlere pek rastlamtyoruz. Btr hususta tamamen, yakrn tarihimizi ancak Avrupa siyasi
muvazenesi ve emperyalizmi bakrmrndan giiren garb miiellrflerinin
tetkiklerine bafilryrz. I-lalbuki Avrupanrn <<$.rrl< Mt:selesi>> :ldryla vriicu,
de getirdifi muazzam edebiyat ( l) bilhassa hari<.i siyaset bakrrnrnc]irn
fevkalAde rniihim oldulu halde yakrn tarihimizin hakiki inkisaflannr,
iq warhfrmrzr meydana crkarmakta tabii col.- kifayetsiz ve yanhgrrr.
Maamafih memleketimizde bu meselenin yakrn tarihimiz ve bu
giinkii hayattmrz igin haiz olduklan ehemmiyetin ar:l:qrlmasr sayesinde
yakrnlarda bu yolda mi.iliim bir adrrn atrldrfrnar sahii olduk. Hakikaten
(1) Meseli Berrgesco, 1821 dcn 1897 ye kadar $ark Meselcsi iizerinde friursrzc*
vazrlmts 2142 eser tesnit etnrcktcdir': (Une notice bibliographiclue sur la
euestion
d'Orient.)
ingilizce e-:;erier iein baktnrz: Yovanovitch, An enqiish bibliography on
[re trear car;tern questiott, 1481-i906.
Ve nihayc't V. N. Michof, Sources bibliographiques sttr I'histoirc'cle l.' Turquie et dc la Sulgarie 4 cilt, Sofia, 1g84. Bu
so;r cser alinancr, frrrnsrzca ve irrgilizce 1585 eseri ihtiva efmektedir.
zJc
238
tarih edebiyatrmrz biiyiik, Eok istifadeli bir eser kazandt ( | ). Maarif
Vek6letinin tegebbiisile meydana gelen ve daha ziyade Tanzimattn
garpLlagma bakrmrndan roliinii belirten bu eser sistematik bir tenkide
tibi tutulursa belki stiylenecek bir hayli gey bulunur. (2) Meseli baqhca denilebilir ki bazr mi.ihim meseleler gok sathi tetkik olunmugtur.
Yazt sahiplerinden bazrlarr, sadece Engelhardt'rn gtirtiglerini tekrarlanraktain bagka bir gey yapmamtglar, yahut garp maniiellerini hulAs:r etrniglerdir, vesaire... Biitiin bunlarla beraber bu kocaman cild'in, bize
Tanzimat meselesini aydrnlatacak bazr rgrklar getirdifii muhakkaktrr.
Bilhassa Tanzimatrn Avrupahlagma bakrmrndan roliinii tayin iEin bu
eser mi.ihin, bir mehaz sayrlmairdrr. Fakat '3[iphesiz, eserde yer yer temas edilcli[i iizere Tanzimat, bu garplagma hareketinden ibaret defildir. Bizce Tanzimat, imparatorlulun biiti.in XIX uncu asrr tarihini izah
eden temel hidisedir. Tanzirnat, iktisadi - rctimai temelleri giiriiyerek
yrkrlrnafa yiiz tutan bir imparatorlufun yeni prensiplerle yeniden kurulma teqel-rbiisi-inii giisterir, bu iEtimai temel ne idi, nasrl bozuldu, yeni vaziyet i.,ar'grsrnda imparatorlufun yaptrfr hareketirr mahiyeti nedir?
Asafrda bunu etlistermefe Eahgaca!.tz.
*
\-
Asrrlarca hayatiyet giistermiq
bir impzrratotlufiun, bir go]r hrr-is-
tiyap 1rii,:ilillcrin iddia ettifi gibi, ar-rcak cebir ve giddetle tutun;rbildil;
far;.ziyesi artrk bazr c'ddi esetlerde yer buirr,amaktadrr. (3) Irih'aki
O"mr,',1, lrnparatc',rluiu ileri lrir siyasi ve iktrsaii sisteme dayanryor ve
hayatiyctini bilha.ssa bunl:rdan ahyordu.
Bazt tarihgiiere giire, Osmanh imparatorlufunun kuruluqunu ve
yagarnaslnr temin eden en miihim tarihi esas, Balkan kavimlerine Bizaps devrinclcn s.yasi bir ideal halinde intikal eden tek hakimiyet,
parcalanmaz bir imparatorluk fikri idi (4). Osmanhlardan evvel Bal(1) Tanzii'nat, f, 100 iincii yrlclilniimi.i miinasebetile, istanbul, Maarif matbaasr,
19.i0.
(2) Brj:,le bir tenkid cleneme.si Prof. Orner L0tfi Barkarr tarafindan yaprlrrrr;trr.
Bakrnrz: iktrsaci Faki.rltesi Inccntuasl, cilt II, sayt 2, sarhife 288-329.
(3) Flenri I{auser et Augustin Rcnaudet. Les d6buts de I'Age moderne Paris, 1929
(4) Grcnard, Crandeur et d6cadence de I'Asie, S. 100 -- hatta Iorga Bizatrslt-t
br.r "tek ye pargalanrn.,r itrp"tatcrliuk, tt:lAkkisini, Osmanltlartn benimsedig=ini
idclia etmektedir'. Siayrrr Pr:of. f'uat Kijpri.ili.l Balkan kavimlerinrje bu telAkki hakkrnda bir ;ey siiyJemc:mckie bere,bel Ostrta.nltlarda bu ijniversel imparatorluk telakl(i,.ipip ;alktarr geiclifi fiklinclcdir. Iorga, "XIX uncu astrda Balkan milletlerinin
istiklil liarcketleline kerrsr B::,ljrAlinin dairni,. tamamiyeti mi,ilkiyeden bahsetmesini
lianle^rda niifuz kazanan her devlet (rneselA son olerrak Dugan'rn Srrp
imparatorlu[u), lbu nizamr ltahakkuk ertirme[e Ea|gryordu. Balkan
milletleri, IJizans yeritre kaim olan iiniversel Osmanh hakimiyetini kolayhkia benirnsediler. Filhakika daha kurulugundan itibaren devletin
idaresincle rrki, milli, dini hig bir taassup eseri siiriilmez. i*p.r.torlu[ur: en bi.iviik sadnazalmlarr arasrnda go!u, Balkan reayasrndan kcileiil<-
ten yetigtiriime kimselerdi. TiirkEe .yanrnda bazan rurnca, islAvca, hatta
lirtince resmi dil olarak kullanri,makta idi ( | ). Ortodoks kilisesi genis
dini, hatta ideri irrrtiyazlara malik resmi bir miiessese olarak tanrnmrgtl. \/elhasrl rnuhtelif dinleri, kavimleri sinesinde toplayan inipar:rtor luk, bu muazzzrm yapryr tutacak geniq prensiplerle idare olunmakta idi.
Devlet - i-p.tutorluk fikri her seyin iistiinde idi. $unu da hatrrlarahnr
ki $eyhiilirlArniar ve unrurr,it'etle din adamlan ancak inhitat devrinde
i.ist"iin bir niifuzar sahip ohnusiardrr (2) .
$ Yeni imparatorluk saclece eski bir siya:si telakkiyi ternsil ctririi
iein deftil, Balkan kiiyliilerinin lehine biiviik bir defisiklik husule r4e tirdifi igin de metnnuniyetle kargrlatndr. Osnranhlar Balkan yarrmaclastnl fethettikleri zarnan <<kiiyiiniin ekseriyeti, kendisine ait o!mry:r,r bir
toprafr irsi ve daimi bir kiracr geklinde iqliyen ve ayni zamanda bir
toprak kcilesi (serf) veya sadece kolon seklinde toprafa ba[! bulunan
kitlelerden iba:'etti (3). [{arplerde bu topraklann sahibi bulunan ]loyerlarrn biiyiik krsmt telef oldr, (4). Saliipsi:e kalau bu topraklarr <ier,Iet l<errdine nraletti ve ttrnar sisterninc: csas olan bu nriri ar.a,z.i, llurnc'iclt.
hAkim bir toprak rejimi haline geldi. (5). Yeni vaziyette;e kdyli.i t,r1:radrna sarhip deEildi. Fakat ayni ;ekilde. askeri hizmet mukabili y;rlnri
butelilrkinirr,bireser.isayrrraktacl,*J,-ei,",-,',,,ti.*seselerinin Osmanh miiesseselerine tesiri hakkrnda bazr miilihazalar-, Ti.irk hukuk
I, 219-250.)
(1) C. Truhelka, Bosnada araz-i mcselesinin tarihi csaslan, Tiirk hukuk ve
iktrsad tarihi nlecntuasl, cilt I, S. 52.
(2) llatta Grenard (mezkfir' esel S. 128), din adamlannrn clevlet i+leri i;1z;6,:
rinde niifuzllnun artmastnt baqLca inhitat imilleri arasrnda saymaktadrr.
(3) Omer L0lfi Barkan, Tanzimat, I. 362.
(4) "lllttg Kosva tnttharebe:*indc hemcn biitiin Srrp zacicgirn ve Bosna ve Hrr.vat
zadcgirr:t-rtn biiS'iift l:ir krsmr ,:bediyen orlaCan kalJ<tr., (Dr. O. Von Frangeg,
Rev.
inte. d'Agricultll'.'1', Lr I'ifornto iiilrairc c:r'r Yugoslavie, 1934, Sayr VII.2ll2) Bey:rz.it
1393 de llulgar payitalrtr 'lrnovo'1'u aldrgr zaman isiimiyeti kabulden imtina
eden
ve iktrsad tarihi mecrnuasr cilt
110
boyalr l'rtlt,;trn gccildi. Statrcr', Ilistoire chronoloqiquc de la Bulgarie, Sgfya,
s.
57.)
s.
233.
(5) 6mer Balkan, Tiirlii5,gfle toprak meselcsinin taliiri esaslr.n.
tjlkii
1g3g.
savr
63.
240
de tolrrak ve reaya i'izedevle:e ait vergileri almafa salihiyetli Sipahinin
miikellef bir zftaat
rinde bir hakkr yoktu. o, bu rniri arazrnin idaresire
bagrndan derebey''nin
memuru vaziyetinde idi. Binaenaleyh kiiyli'iniin
igletme biitiinleritaraftan
diler
keyfi tahakkiimi.i kalkmrg bulunuyor,
biitiinleri' giftler)
rrin (yani bir EiftSi ailesini gegindirmele yeter'arazi
kanunlar' kiiyliipargalanmasr,la veya bir elde toplanmastna mini olan
de ortadan kaldrrarak istikbalini emin tutu-
niin rrgatla,;rnasr tehlikesini
y,ordu.Kijvli'lhigbirangariyeyctibidegildi(l).<Yenivaziyetiehrr:s-
iqinde bulutiyanlar biiyiik Iaicleler bulciular. Evvelce dairna kargagahk
siikirn hiikiim
nan ve tahrip edilelr vasi memleketlerde gimdi sulh ve
b:r
unutultnuS
zamandanberi
siiri.iyor, lJalkan yalmadastnda halk uzun
z?'Yg'
nadiren
asayiq;n tadrnr tatdryordu.>> Bu devirlerde <<Hrristiyanlar
yrf bir gekilde isyan ettiler (2). Yeni osmanh nizamr, garp'ta feoclal
merhalesi olararli
anarqiyi kaldrrarak Eahgan srnifla,r lehine bir inkiqaf
tarihi bir
mijmasil
gelen merk,:ziyetqi monarrsiler-n tegekkiilil hidisesine
temeli olan
tekamiildii (3). osmanhhk, orta /.'nanrn ikr karakteristik
ve inilsanayi
tA
sahasrnda
imparatorluli icleali ve topra|< miinasebetleri
temellele
sallam
tutacak
liyet qairnrn hiil(rlii;re kadar kendisini ayakta
oturrnuqtu.
gok eselt'erde
Bu kuvvetli irnparatorluk yaprslnr sarsan amiller bir
fazla uzari
bile
hulasasr
umumi surette giisterilmigtir. Burada bttnlann
g'bi
inhitat meesasen meycut tetk;,kat l'anzimat rneseles:nde oldu!'
kifi defildir' Biz
selesi.i de metodik bir gekilde tahlil iEin kat'iyyen
ederek yeni Ostadil
burada b:lhassa irnparzrtorlufiun esas kanurllartnt
araqttrmarnanh rejimine f-ieqig Lidis'esini doftrrran biiyiik tarihi Eartlart
[a
galrsacagv.
()srn:r'lr imparatorlu[r.r bilhassa qiitqi kitlelere dayandr[tnda:r'
timar sistekudret ve hayatiyeti bilhassa onlara bafh bulundufiundan'
defisikminin ve onunla miinasebattar olarak arazi rejiminin ufradrfr
Filkazanmaktadrr'
likler bciyle [ir araEttrmade bususi bir ehemmiyet
hAs toprakhekika, imparatorlufun parlak devrinde, timar, zeamet ve
kapla'
ktsmtnr
biiyiik
arazinin
beraber
larr bilhassa Rumelicle, vakrflarla
ve
askeri
Devleti
maka icli. Aniadrfrmrza giire bu reirnrin bozulmasr
l*ptmali inhitat iqine a1mrq ve bilhassa XVIII inci asrr sonuna dofru
rltc,rlu[un bir toprak aristo]irasisi elinde parqalanmasrna l-raqlrc. nmil
(1) Omer Barkan, Tiirkiyecle giftgi srnrflartntn hukuki 5tatiisii, tJlkii sayt
(2) Grenald, mezk0r eser, s. 128
(3) Iorga, (I{istoire des Etal.s Balcaniques Jusqu a 1924), sahife 1-22.
53.
241
olmugtur. irste burada, hakilci meseie kendini giistermektedir: Acaba
hakikaten, Balkanlarda biiyle bir toprak aristokrasisi tegekki.il etmig
midir; reaya isyanlariyle' bunun alAkasr nedir? Taassuplarr, kendilerini
acele htiktimlere sevkeden bazr hrristiyan mi.iellifler, umumiyetle tirnarla muahharen te,sekkiil eden nralikAne - gi$tilkleri karrgtrnmakta ve Barlkanlardaki 'l'iirli hakinriyetini daha mengeden itibaren reayanrn esreli
i.izerine kurtrlmug bir Ti.irk afalar Ieodlitesi geklinde tasavvur etmekledirler ( I ). Bu hata, muahharen hasrl olmug bozuk gekilleri alelS,ccle
biitiin devirlere tegmil etmekten doluyor. J'arihin her devrinde oldufiu
gibi, Osmnh lmparatorlu[unda da arazinin ve devlet otoritesinin mahalli beyler tarairndan gaspedilmesi, ancali devletin zifr ve toprak sisterninin bozuluqu zamanlannda baglamt-sttr. Osmanh tarihinde bu hAciise
bilhassa XVIII inci asrtr ikinci yartsrnda afalarrn, beylerin, Ayanlann zuhurile kendini meydana vurmaktadrr. Flkrimizce bunun tesirleri i-pur.torlulun sukutuna kadar devam etmig, ve difier amillerinde inzimamile
parcalanrnalarrn hakiki sebebi olmugtur. Bunu arsaffrda izaha Eahgacafrz.
Bu iddiaya zrd i:ir giiri.iq de Balkanlarda toprak meselelerinin ihtilAllere
sebep olmadrfir ve bunlann daha ziyade baqka amiller ve bilhassa drs hAdiseler tesirilc' husult geldi[idir (2). Maamafih esas itibarile bu fikre
taraftar bulunan Profesiir O*.r L0tfi Barkan dahi, Tiirk t<.rprak rejiminin soysuzlagarak halk kitlelerinin hayatrnda bir mesele olarak kendini
hissettirdi{ini kabrri etmektedir (3). HulAsa bizce, yenile,smig bir Avrupa karglsrnda, Orta Zaman qark mliesseselerine dayanan imparatorlufun zaruri inhilAli hAdisesini, bu imparatorluilun temel tarsrnr teskil
eden bir miiessesenin, timar ve arazi rejiminin bozulugile birleqtirmr:k
en makul yoldur. Bunu tebariiz ettirmek iizere, bu bozuluqun umumi
askeri ve rnali vaziyet iizerindeki mi.ihim tesirlerine temas ettiktep sonra asrl iktrsadi - iqtimai neticelerine gegec e|iz.
EvvelA timar sisteminin umumi karakterlerini Eizmek lizrmdrr (4).
Timar s:steminin esasl <muayyen askeri hizmet mulcabilinde irsi olmal<
(f) J, ANCEL, Manuel Historique de la euestoin d'Orient, 31-32 ve 20,
N. Stancv, llistoire c'lu'enelogiclue de la Bulgarie, Sofia, 1938, S. 61.
(2) Evvelce Ebr.rlila li{;rldindc gcirdiijiimiiz bu fikir 6mer Barkan tarafurclan
da mi,idafaa eciilmektedir. Bakrnrz: Utkti, sayr 61, sahife 53 ve Tanzimat, I. 321.
(3) Omer Barkan, T'anzirnat, I. not 43.
(4) ]3u hususta en miihim tetkikler, Prof. Fuat Kiipri.ili.i Bizans rniiesseselerinin Osnranh miiesseselerine tesjri, Ttirk Hukuk ve iktrsad tarihi mecmuasr,
S. 219-240 Jcan Deny, Tlmar, Encyclop6die de l,islam, ve bilhassa bibliyografisi.
16
243
242
( | ) ' Bu sistem kat'i gekliiizere muayyen ikta'lar> vermekten ibarettir
yakrn $arkta biitiin difer Ttirkle SelEuiciler clevrinde meydana grkmrg;
en miitekAmil
islim Devletlerinde devarn ettikten sonra Osmanhlarda
umumiarazisini
memleketler
haline erigmigtir. Osmanhlar fethedilen
zeamete
ve
t'imar
da
yetle clevlete ntaletmigler ve bunuu biiviik ktsmtnr
bu miri'topraklar husuayrrmr,'lardrr. Ytiksek miilkiyeti devlete ait olan
araziden kendisine tahsi rniilk gibi tasa..rrrf olunamaz. Timar sahibi btr
muayyen vergilerlc
topladrlr
sis cdilmi+ olan krsrm iizerinde reayadan
intikal eder' ]'eniden
geEinir. 'l-imar, babadan olula dofrudan dofruya
.igin, ve sancak beyitimar verilmesi a'cak, harrptc yararhk giisterenler
muhakkak timarr
gelince,
nin arzile olur. Timar sarhibinin vazifelerine
askeri talimlerle
dahilinde oturmasr garttrr. Teghizatrnr liendisi diizer'
sefer vaTsa' sancak beyinin
meqgul olur, ve her an harbe haztr bulunur.
eqkiyaya karqr korur'
bayrafr altlna koEar. sulh zamanlartnd:, reayayl
kavbetmemesine -kendi
onlarrrr herhangi bir qekilde istihsal kabiliyetini
tatbikatrna bakar' igte
nrenfaati icabr- ciikkat eder, arazi kanunlannrn
temel taqr olan> bu ti.rrrar siste.<Osmanl, l-p.rotorlufunun ell kuvvetli
giirmi'iE
mi (2) XVI ncr asrr ortalarrnda devlete 200 bine vakrn ':1t^
anasker
ulafeli
biitiin
miicehhez asker temin ederdi (4). Bu zamanda
kada,rdr (5 )'
ikinci yartstndan itibaren bozulmafta
$ lqte bu sistem, XVI ncr asrrn
Murat Paqaya
baqladr. X\/lt nci astr baqrnda Ayni Alinin Sadrrazam
divan>> da
defteri
sundufu <<Kavanini Ali osman der hrrlasai mezamini
seihtilAline
bu husust.r derriyor ki: <<Licerem zuama ve erbabr timartn
olan zuama
bep iki maddedir: Evvelkisi PadiEah dirli[ine mutasarrrf
oldufudur'
koqundu
ahara
ve erbal:r timar sancafir askerile olmayup
oldiiqturi.ilamel
lkincisi vaki olan seferlerin yoklamalan mahftrz olup
taramadr[rdr, ( | ).> DiEer taraftan timarlaln saray hallrr ve tevabii
Komeghur
sene
sonra
20-30
frndan nasrl gaspedildifini Ayni Aliden
cak
4 | 000
(1) Fuat Kiipriili.i, mezkfir nrakale, S'
222'
(2) ismail llakkr lfzungarprl, Osmanl imparatorluEu teqkilStr, 'Tiirk tarihinin atra hatlar:" eserinin miisveddeleri, seri II, No' 22, S' 31'
(3) Cevdet tarihi, cilt I, S. 90 - D'ohsson, Tableau g6n6ral de I'Empire othoman, cilt VII, S. 375.
(a) KAtip eelebi, Dusturi.ilamel liislihrlhalel, istanbul, Tasviri EfkAr tab'r
s.
131.
(5)
1280,
Ayni AIi, Kavanini Ali osman de:' hiilasai mezamini defteri divan, Tasviri
Efkir tab'r S. 75.
gibey de giiyle ifade etmektedir: <<Nice yiz yi mukaddem fetholunmut
kurra ve mezarii birer tarik ile kimin paEmaklrk ve kinrin arpaftk ve kimin temlik ettiri.ip ve kendulara tanram istilna geldikten sonra her biri
tevabiine nice timarlar ve zeametler ettiriip erbabr seyfin dirliklerin
kat'ettiler ( l)'> Ocakarfalart, saray haikr, Beylerbeyiier, sa'cakbeyleri
tinrarlan kendi akrabalarr veya hizrnetkArlarr iizerine yazdrrarak hasrlalttnt kenclileri altrlardr (2). Bunun neticesinde <<erbarbr tirnar vc r-crmet bilki.illiye yokoldu (3)., Bu nizamsrz|k, imparatorlufun muk;rc{cleratr baklmtndan qok mcg'urn neticeler dofurmuqtur. EvvelA timar6 sipahisinin fevkalAde azalmasrna mukabil ul0feli asker pek ziyztcle
Eofaldr (4). 1567 de adetleri ancak 48,000 iken, 1620 tarihlerincle
100.000 e grktr (5). fabii bununla bera,ber- hazinenin vtikii de arrrr.
1565 te varidal lB30 yi.ik, masraf 1896 yiik idl Heme' bir asrr sonr.a,
f 650 de irat 5329, musraf ise 6872 ytke grktr. Bu fark reaya
ijzr:rinc
giiken yeni vergilerle kapatrhyordu. Buna rafimen varidatrn hemen
| ,/ 3 i kadar bir aErk vardr. )'eniEerilerin bu artrgr, Devleti
mali rniiz;ryaka iEine atan bagltca sebeplerdendir (6). HriL0nret bunlarr' mikt.rinr indirmefe gah{ryorca da bir tiirlti muvaffak olarnryordu. 1652 de
buna tegebbiis eden 'farhoncu Paga bagrnr kaybetti. yenigeriler, art,rk
Devletin birinci gailesi haline geldiler. Bunlar yalnrz merkezde ;e!ii,
taqralarda da tagalliip etmekte, reayayl haraca kesmekteydiler. lB04
te
Devlet, Belgraddaki yeniqerilere karqr Srrplarla igbirlifi yapmak zaruretinde kalmrqtrTimar sisternirrin bozulugundan do[an bu mali miizayaka bagka
bir cepheden timar sisteminin inhitatrnr hrzlandrrdr. Filhakika, hazine
yeni varidat bulmak kaygrsile bir taraftan da mahl0l ka]an timarlarr
zat)tetmefe koyuldu. XVI ncl asrln ikinci yansrndan itibaren <cesinrce
z€arnt)t ve timarlar mnhl0l oldukEa erbabr istihkaka tevcih olunmayup
mukataatr miriye namile hazineden birtevkif sene besene, miiltezimlere
(1) Kocibey risalesi, Ali Kemali Aksi.it tab'r, 1939. S. 3t Abdiilharnidin
krz
kardeii Esma Sultanrn lturneUcie genis mukataalarr vardr ve bu
mukataalarr iltizamla alan Dimitri adtncla bir bezirgAn biiytik servetler toplamrgtr. (Cevdet
tarihi,
cil1 1Y, Sahife 9I-92.)
(2) Cevdet tarihi, cilt I. S. g1.
- Kogibey Risalesi, S. 39.
(3)Kogibet Risalesi S. 31.
(4) 1768 de Rusya ile harb rbaSladrgr zaman orduda ancak 20,000
cebelt vardr.
D'ohsson, mezk0r eser, VII. S. 376.
(5) KAtip Qelebi, mezkfir eser, S.
(6) Mezkrlt. eser, S. 134;
181.
245
244
ilzanr ve bedelirtr irat kaydolunmafa bagladr ( | ).> Avrrca vilAyetlerde
olan haslartn ekbeylerbeyi, sancakbeyi gibi <<iimeraya rrredart taayyiig
,.ri"i vakten bevaktihi ref ve ilga olunarak rnukataatr miriyeye ilhak'>
olundu (2 ). Bu siyaset, selim lll. zamanrnda nizamt cedit tegkil olurslahat donurken claha geni,s bir ijlEiide tatbik edilmefie bagladr. Askeri
<<mukataatt
olan
ziyade
layrsil,: mar,r'af arttr[rgdan geliri on keseden
mah|l,lenin canibi miriden>> zapt ve <<darphaneden ilzarn ile idarer>
seferinde
(
olunmasrna karar verildi. ( | 79 I ) (-J). Keza I 787-1792)
cedide
iradr
cezaen
timarlan
cepheden kagan Anadolu tirnarlulartnln
araziyi
bu
merbut
zaptedildi (1). f)evlet, t{offrudan dofruya hazineye
umumiyetle iltizama vermekteydi. Bu usul bilhassa Kanuni Siileymanu'r
Sadrrazamlannda' Riistem Parsa zamantndanberi yayrlmrq bulunuyorclu'
Bu arazi <<birrz ve fasrk yahudi eminler eline giriip rnukataat ve hasst
(5)., lltihiirnayun kariyelerinin kesrine ve harap olmastna badi oldu
zam usulii yalnrz Devlete has defildi. Muhtelif yollarla mukataa elde
gitmiyerek
et-len kinrseler, bizzat timar ve zeamet sarhipleri de yerlerine
de umuarazi
vakrf
Keza,
bunlan alrr bedellerle iltizama verirlerdi.
nriyetle iltizamla iqletilirdi. <.Mi.iltecimler ise verdiklerini Erkardrktan
birunba.?ka kesbi menafi zrmnrnda acezei raiyyete taharnmi,illerinden
zuliim ve ce.;ri giinag0n etmelerile tagr:r ahalisinden niceleri terki vatan
kaplaya' bu
etrnefie;mecbur>> .ldu (6). Neticede biitiin lmparatorlufu
iltizam usulii, bir miiltezim srnrflnln meydana grkmasrna (7 ) ve reaya'
nrn gicldetle soyulmraslna sebeb oldu'
tB3l de biitiin timarlann devlete maledilmesile bu ink-;af seyri
tamamlandr (S). Tanzimatrn ilAnile vergi toplama salAhiyeti bir devlet memuru olan muhassrllara verildigi halde iltizam usulii bu mukata(1t Mustala Nuri
Pa5a, Netayici.ilvukuat,
ciit I' S'
17?'
(2) Mezkfir eser, cilt II. S' 105'
(3) Cevdet tarihi, cilt VI. S. 59.
(4) Asrm tarihi, cilt I. S. 41.
(5) Koqibcy Risalesi, S.
63.
(6) Cevdet tarihi, cilt I. S.
106'
(?) cevdet tarihinden nakletti$imiz qu frkra dikkate qayandrr. 'Giiruhu miiltebesene ashabr
zinrincft.p Hacr Numan corlu fiav;']isinde vaki bazr mahalleri sene
(cilt II.
etmekte"''
tahsili
serveti'isaman
mukata:rttan deruhte ve iltizarn ederek
s.
143).
(8) Sipahilere tazminat mukabilinde verilen devlet eshamr 60 milyon kuruga
balii oluyoldu (J. Deny, Trrnar, Enc. is')'
)
,
!.
alardan kaldrnlmadr ( I ). Modernlegmek iddiasrnda bulunan bir devlet hayaletile acrkh bir tezad halinde, rea):a srrtrnda geginen mliltezim srnrfr da gittikqe kuvvetlenmekte devam etti. Maamafih 1839 Ciilherne
Hattrnda iltizam usuli.ine karqr qu giddetli, <<alAtr tahribiyeden olup hig
bir vakitte semerei nafiasr giiriilemiyen iltizanrat usulii muzrrrasr> ifadesinin mara ve giimuliinii ,simdi daha iyi anlamrg bul,rnuyoruz.
Timarr;r bozulugu, toprak rejirrrindeki defigikiik sadece, <<iltizarn
usulii rnlrzrrras)nrn)> yerleqip yayrlmaslnr defil, daha baqka ve Eok daha
miihim iktisadi - igtimai neticeler dofiurdu. ,Filhakika devlete air topraklar, malikAne - qiftlik halinde filen muh(t bir afalar ve gorbacrlar
ziimresinin eline geEerelc milyonlarca kiiylii feodal bir rejimde oiclufiu
kadar miiqki.il maddi gartlar igine di.igtii ki imparatorlufun yrkrir,sr rarihinde bizce eu esasi hAdise budur.
bu nralikAne - ciftliklerin ve bu
=Simdi
yeni igtimai -crnrflartn nasrl tegekki.il ettifini aragtrracafrz. Beylerin niri
araziyi biivi.ik Eiftlilcler halinde kendi rnalikAneleri yapmalarr bashc:r
gu yollarla olmugtur:
A) Miri arazinin padigahlar tarafindan temliki
Miri araziyi
miilk olarak ancak padiqah verebilirdi (2). Osmanlr padigahlal, ta
men'seden jtibaren biiyle, tevecci.ihlerini kazanmrg veya biiyiik bir iq
giirmii's kimselere temliknamelerle arazi temlik etmiglerdir. Bu rnalikAneler, sahipleri tarafrndan tam bir mi.ilk geklirrde tasarruf olunurdu (3).
Yani $er'i tniras kaidelerine tAbi olur, satrlabilir, hibe veya vakfolunabilirdi. Maarnafih bunun genig mikyasta tatbik edilr,ediii muhakkaktrr;
zira miri alaziye ait bir takrm vergilerin ilgasrnr mucip olan ternlikler
devlet igin zararh giiriili.iyordu.
B) Mukataalarrn tapu ile satrlmasr
Bu usul, sipahinin timar arazisini tapu ile reayaya kiralamasr geklindedir.
Fakat burada sipahi ortad.rn kalkmtrs verine, bu mukataalarr <.deruhtei iltizam>> rnda tutan miiltezimler veya tnemurlar kaim c,imugtur (4). Mahl0l arazi rniizayede ile
satrhfa gtkanltr, kimin iizerinde kalrrsa eline tapu temessiikii namile l>ir
(1) omer Barkan, Tanzimat, r. s. 351
- sonradan difer sahalarda da tekrar
iltizam usuliine diiniilmi.igti.ir.
(2)Ebussuud'un fetvasr, (Cirner Barkan. Tanzimat. I. 335.)
(3) ismail Hakkr uzungarqrh, osmanh imparatorlulu te$kilatr, s. 3g
- Mustafa Nuri, Netayiciilvukuat, I. S. 144.
(4) Tanzimattan sorua 10 Cemaziyi.ilAhir 1261 (1854) tarihli bir frkrai kanuniye
ile bu nevi arazi iqin tapu senet]erinin ancak Defterhaneden verilmesi kararlaghnlmrgtrr. (6mer Barkan, -fanzimat,
I.
35S)
246
247
tasarruf senedi verilirdi. 1268 ( 185 l) tarihli muahhar bir senet Tanzinrattan soula da kiiylerin toptan satrldrfrnr gi5stermekte ve, 1858 arazi
kanunnarnesinden iince bu husustaki teamiil hakkrnda bir fikir vermektedir ( | ). (Bu c'rijinal senedi makale nihayetine dercediyoruz) Yine
'fanzimattan sonra giinderilen bir tahriratta, .arazii mahl0lenin dahi
deler pahalarile icaren fiiruht olunari,k esmanl hastlasrntn emvali saire
ile beraber giinderilmesi>> emrolunmaktadrr (2). 1274 (1858) tarihli
arazi kanunnamesinde, ahalisi mevcut bir kariyenin Eiftlik ittihazile topraklallrp rniistakillen bir gahsrn uhtesine verilemiyecefiini emreden maddenin, (3) sonradan biiyle, giftliklerin tegekkiili.ine mAni olmak iqin ilAve edilmig bir hiikiim oldufiunu tahmin edebiliriz. Bu ktjyleri miizayede
ile alallar, tabii yine o mahallin zengin, niifuzlu strlrft idi. Huctut gibi
bazr mrntakalarda hrristiyanlar miri arazi satrn alamazlardr (4). M,:sel2r
bu suretle Vidin eyaletinde hemen bi.itiin arazinin mtisli.iman afalarrn
eline geEti[ini giirrnekteyiz (5 ). Tapu ile miri araziyi ellerine gegiren bu
afia ve beylerin k'anunen toprak iizerinde hiq bir gekilde miilkiyet haklarr
yoktu. XIX uncu asrr bagrnda Koca Sekbanbagr lAyihasrnda deniyor ki:
<.Devleti arliyenin {ilasrl mali rnuaccele ile taliplerine verdifi mukataa
hakilcati halde s'er an ve aklen hiE bir kimsenin mali mevrusu olmadrfr
ciimlenin malffmu olup hAlA beratlarda clahi sarihtir. (6)., Afalar claha
ziyade. sipahilik devrindeki reaya gibi daimi kiracr vaziyetinde ,idler.
Devlet rrrufitelf vaziyetlerde toprafr ger: alabilirdi ve arazi yalntz erkek evlAda intikiil edebilirdi i.7 ) . Fakat zamanla bu miri arazi mutasarpflarrnrn tasarruf haklan genigletilerek tarr. bir miilkiyet haline yaklagtr. Filhakika l0 CemaziyiilAhar 1261 tarihli frkrai kanuniye ile veraset hakkrnrp krzlara, daha sonralarr da difer yakrn akrabaya te,smrl edil'
difini giiri.iyoruz (8). Bu suretie Tanzimattrr mutlak miilkii esas tutan
(1) BapvekAiet Arqiv dairesi, Bulgar mesalihi, No. 40-1. 3 Zihicce
1266
tarihli
irade melfuflanudan.
(2) Dolmabahge sarayrnda "Bulgar mesalihine dair iradAtr seniyye suretleri'
3 Zilhicce L266 tarilr ve 265 numaralr irade melfu-flanndan, cevabr Ali, iradenin haBaqvekilet ar:;iv dairesi, Bulgar mesalihi, 40-1. 3 ZII'
zinei evrak numarasr 35.
hicce
.
1266.
(3)
(a)
(5)
(6)
(?)
-
Emrinamei arazi, madde
Mezkfrr iradei seniye melfuflarrndan 1261 T. emirnamei samiye.
ileride neqredecelimiz "Vidin isyanr, adh tetkikte tafsilit vardrr.
Koca Sekbanbaqr, hi.ilAsaiiilkelAm fi reddillavam, TOEM, tab'r, 52.
Bu hususta tafsilAt igin bakrnt , 6 Barkan, Tanzimat, I. S. 3?9-391.
E.
(8) 6mer Balkan, Tanzimat, I. S.
3-5E.
prensipleri dahilinde beyler, hukukan da toprafrn sahibi oldular. Asr.lardanberi topra[r igliyen k6ylii daha fena gartlar altrnda yine basit bir
kiracr olarak kaldr. Hakikatte, bu batapu toprak mutasarrrflap,, rner.^
kezi idarenin zAfr ve kartgrkhfr dolayrsile rea]'a karqisrnda eskiden i.,eii
tam bir miilk sahibi vaziyetinde idiler. Reaya ise devlete verdi[i vergiIerden bagka toprark kirasr olarak da, beye mahsuliinden bir krsr'rnr
verrtekte ve 6rngarya hizmette bulunmal<ta idi ( | ). B" suretle <.rnul;ataatr miriye>> olarak devlete diinen timarlarrn merkezi oioritenin zArcr
neticesinde bir biivijk arazi sahibi beyler srnrfrnrn tegekkiiliirre nasrl yardrnr ettifrni Jriirmii's oluyoruz. Bu vaziyeiin rc:tya is5'anlarrnda nasrl
hinr bir amil oldufunu ve beylerle reaya arasrnda nasrl derin bir '-iiicti..
mai rniinaferete sebebiyet verdifini ilerclc gcirecefiz.
C) Miri toprak[arrn rniilk olarak
satrlmasr
-- Miri topraklarrrr so'
zamatrlarcla, hazinenin stktnttstnr gidermek iizere malikine olarak
sarrlmasr da qiftliklerin teqekktiliine hizrr:et ermig olabilir.. Bu gibi satrslarti
ait kayrtlar vardtr. Hatta Profesijr Omer Barkan'a gcire giftliklerin so!1
zamatrlarda gayanr dikkat ehemmiyetlerini kazanmalrr bu nevi
satrslar
neticesindc .-,lmuq olmahdrr (2). Fakat bize giire qiftlikler daha
ziyacl,:
muaccele ile batapu verilen mukataalarclan tegekl*.i.il elrniqtir.
Bunrrn
evvelclenberi geniq iilqiide tatbik edildifi muhtelif kaynakiarda srk
srk
bahis rnevzuu olmasrndan da anlaqrlmaktadrr.
D ) Miri topraklann gahrslar tarafrndan gasbr
-- eif rliklerin tegekkiiliinde bir yol da m"ri<.zi devlet otoritesinin zayrflamasile
bu miri
arazinin miitegallibe tarafrndan zaptrdrr. Bu sahada derebeylerin, ye'i.
gekilerin, sipahilerin rolii Balkan tarihine ait bir gok eserlerde tcbarijz
ettirilmigtir. Esasen miri arazinin miilk haline getirilmes temayiiliine
darha Kanuni devrinden beri ra.slamak tayv (3).
ve eshabr timar memleketlerinin hanedan ve ocakzadelerindc'' olup dirlikleri hasrlatrndan maacla emlak ve arkar sahibi zikud*
<'Zuarna
(1) IVIezk0r irade melfuflannclan, Vio'jn eyaletinin
(2) Tanzimat, I. S. 414"
mazbatasr.
(3) Ebussuud'un kanun inuk;rclciemesi, c)mer
Barkln, Tanzimat, s. 330,
Not z.
valilere sancaklartnda verilen mukataalal vazifelerile
mukayyet oldufundan ve
bu miiddet ekseriyetle bir s.eneyi gegmedifinden bu yolla
meydana grkan bi.iyiik
arazi sahipleli istisnaidir. I\{e.selii Baidadcla Ahmet Pa;a
muk:itaala' zaptederek
kendi memlfiklerine <iairtmrqtr.
248
249
kimselerdi ( l). Timar sahiplerinin gittikEe azalmastna ve sonrad:n
biisbiitiirr ortadan kalkmasrna ralmen bu mahalli niifuz ve servet sahibi
kimselerin, yeni a.falar ve be;zler kadrosunda miihim yer aldrfr giiphesizdir. Diler taraftan yenigeriler (2), yerlegmie diEer mahalli memuilar da
bu hususta mi.ihim bir role sahip olrnuglardrr. Bu derebey ve Ayanlarrn bi.iyiik iilgi1de arazi servetine, mukataalara istinat ettifini g6riiyoruz. MeselA, nre-shur byandan Cebbarzade Siileyman Bey kardeginin iiliimi,incle
<<cani}1i miriye 500 kese>> vermek gariile <<karrndaglnrn kiffei emval ve
nrukataatrnt> kendi iizerine yapttrmrEtr (3). Arnavutlufun en eski hanedanlagndag Mahmut Paga bu mukataat miinaza.^st ytziinden isyan
etmigti (4). I{endileri ekseriya Eehir, kasaba gibi merkezlerde oturan
bu a[ala1n, beylerin, Ayanlann her biri bir veya daha fazla miktarda
kiiye sahipti (5). Araziye istinat edeu bu stntf, iltizam iqlerinde de baqka bir sen,et ve kuvvet membar bulmakta idi (6).
ret>>
XVIII. inci asnn ikinci yarrsrnda her tarafta meydana Erktrfrnr giirdiiiiimiiz (7) bu Ayan ve derebeyleri devlet arazisile beraber siyasi
niifuz ve kuvveti de ellerine gegirmiqlerdi. l789 tarihine dofru hiikftmete verilcn bir rapora giire (8), <<ijtedenberi Rumelinin muhtan kigizadeleri ahalisinin hiisnii nzalarile umuru memleketi idare>> ederlerdi:
ve kendilerine resmen A},an denilirdi. .sgnradan bu Ayanhk padiqair,
sadrtazam yahut vali tarafrndan tevcih edilmefe baElandr (9). Raporu
veren zata giire <<elbette umuru memleketin idaresi her kazada birer
iyan ohnasrna miitevakkrf>> trr. Hakikaten valiler emilrerini ancak onlaln liifuzu sayesinde, onlar vasttasilc: icra ettirebilirlerdi. Bu suretle
(1) Mustafa Nuri Papa, Netayici'ilvukuat. cirt II. S. 110.
(2) O,n", Rarkan, Tanzintat, I. 4L2, Not 44 - Bu hususta bibliyografya
da
vermektedir.
(3) Cevdet tarihi, cilt ff. S, 772.
(4; Cevdet tarihi, Iir, S, 911*101.
(5) Makale sorluna koydulurnuz tapu senedi,
bir k<iyiin toptan nasrl sattldlllrnt
g6stermekte<iir.
(6) Cevdet talihi, IV. S.
Selinr III. imparatorlufun bu tecezzi etmig haiini giiriiyor, Eare
artyordu. <Anadolu ve Rumeli taraflalrnda saliki mesleki serkeqi ve i.syan olan derebeylerinin mezalim ve tadiyatrndan reayanln him1.1':si,>
zaruretini anlamrgtr. Fakat nasrl yapnrah? 1806 da Nizamr Ceciiclin
Rumeliye tegmili igin Kararnan Valisi Kadr Paga 24.000 nruntaz;rnr askerile Rumeliye gegirildifi zaman biitiin Rumeli ayanr, pasaya kar.;r
koyrnak nraksadile takrm takrm Edimede toplanmala baqlaclrlar (3).
Zira yeni nizam onlartn keyfi tahal<kiim ve istismarlarrnrn so;ru demekti. Difer taraftan biiyiik mukataalar mahlfillerinin iradr cedid hazi'rsi
hesabrna zaptedilmesi onlann bi.itiin servet ve kuvvet membalarrnr tehdit ctnrekte rdi. Padiqah bu ayaklanm.r kargrsrnda ordusunu geri qarlrrmafa tnecbur crldu. Az sonra, 1808 cle lstanbuldaki miirhig karrgrk;klardan sonra Rusguk Ayanrndan Alemdarr Mustafa Paga diktattirlr,ir{iinri
tesis <:dince, ilk igi merkezi hi.ikfimetle iyanlar arasrnda (Senedi ittifak)
mamile bir uzlagma yapmak oldu. lstanbula clavet edilen bag|ca AyanIar nrerkeze itaat gartile kendi vaziyetlerlni teminr.t altrna:,rlan bu senecli imzalatdrlar (4). Bu adeta imparatorlufun feodal teqkilAtnrrn resmi
bir ifadesi idi.
Bu toprak aristokrasisi yalnrz rrriirltiman Ayan ve derebeyleri6ctep
ibaret dc.frildi. Bazr hudut mrntakalarr harig, hrristiyanlar arasrnda d.r
biiyiik arazi sahibi beyler vardr. MeselA Testlyada 658 kiiyden .160 r
qiftlik arrazisi veya qiftlik - kttv halinde olup, bunun da biiyiik bir l:rsrnr
hrristiyan beyler elinde idi (5). Bulgaristanda her tarafra ziyrdc.;ile
giiriilen corabctlar bu kategoriye dahildir. Bu <Biiyi.ik arazi sahibi islavIar yani gorabcrlar redyayt gicidetle soyan, idareciler igin vergi toplayern
(1; D'chsson. nrezkrj.r
287.
(?; Netayicillvukuat, ciil III. S. 84.
(8) Ccvdet tarihi, iV. S. 280.
(g) Osman Nuri, l\tecellei lJmuru Belediye, cilt I. S. 1658
ve nizamlartna dair rni,ihim bir felman sureti vardrr.
resmi bir mahiyet alan Ayanhk ekseriyd irsi idi ( | ). MUstakil asl.-eri
kuvvetleri olan fakat ekseriya o zaman Rumeliyi kasrp kavuran eqkiya
getelerini kullanan bu derebeyleri, yavag yavag <<Tavaifi miilfik tavr.rnr
tutuP yekdiferi iizerine sefer ederek birbirlerinin rnemleketlerini zapt
ve tasarruf eder oldular (2).,
-
Burada Ayanlara
esc'r,
cilt VII. S. 286.
(2) Cevdet tarihi, cilt vtl. S. 142.
(3) Cevdet tarihi, cilt \;Ll'L S. e? ve mi.iteakrb.
(41 cevdet talihi, cilt IX. s. 3-?. Senedi ittifakrn sureti, zeyil: z7g-2g3.
(5) Omer Barkan, Tanzimat, l. S. 412, Not 43.
251
250
ibaretti ( I
'Her
) '>>
nruht.ekirlcrden, Osmanhlar hizmetindeki castrslardan
tarafrndan seqilen
nahiye ve kasabanln resmi bir gorbactsr vardt. Ahali
resve mahalli hiiktmet tarafrndan kendisine bir isa verilmek suretile
vergi,
mahgtiriirler,
hizmeti
rnen tanrna bu gorbacrlar Belediye Reisi
ve sair i"lerde idari ve adli makamlarla halk arastnda mutavas-
k.me
bir nlntaklyr
srt roli.i oynarlardr. Kiiy ve kasabalardan bagka biitiin
(2).
Bu hrristiyen
bulunuyordu
temsil eden <.Memleket Qorbacrlan>> da
vardr'
husumet
beylerle asrl l,rristiyan reaya arastnda ekseriyn derin bir
ehemBu da, Balkan hadiselerinde iEtimai amillerin birinci derecede
noktadrr'
gayan
bir
rlikkate
nriyetini tebariiz ettirmek bakrmrndan
Merkezi l:nparatorluk otoritesinin iyanlar elinde parqalanrgtnr
giisteren bu izahatten sonra gimdi, bu topralc aristokrasisile reaye arasrndaki iEtimai miinasebetlere bakahm:
Bu husustaki miitalealarrmrzr bilhassa Vidin havalisindeki miri
l:iiyler hakl;.rnda elde ettifiimiz vesikalara istrnad ettirmekteJ'iz' Umu'
miyetle Osmanl lmparatorlufunda, garb feodalitesinde giiriilen ve kiiyliini.in qahsr iizerinde de Senyiire bir takrm haklar veren servaj miiessesesi kat'iyyen mevzuu bahsolamaz (3) '
Miri topraklal eline gegiren ktiy afasr <<arazii mezkirreyi siikkAnr
kurraya icar ile vererek mukabelesinde bazr mertebe fahiq gey altoprak
makta>> drr (4). Yani kiiylii yiizlerce senedir atalartnrn igledili
iizerinde kiracr vaziyetinde kalmaktadrr; ve Devlete verdi[i vergiden
baska A[a veya Beye, (Afahkl veya (Gospodarhk) namile mahsuliinden bir krsmrnr da terketmek mecburiyetindedir. Bundan baqka gene
<<arazii merkume icareslne mukabil reaya... senede bir iki mah meccanen esha}rt ;;1aziye hizmet etmekte>> c{ir; yani angarya hizmete tabi
clir (5). KAyliiniin buua kargr topral< iizerinde bu kiracrhk vaziyetinden ayl fili bazr hukuku olup olmadrfrnr tesbit edemiyoruz' Evvelce
miri arazi, sipahi trmarr iken bu toprak reaya arastnda babadan ofula
(1) J .Ancel, Manuel historique de la Questoin d'orient. s.
170.
(2)S. S. Bobgev, (Notes comparies sur les gor,bacis chez les peuples Balkaniques
et e1 particuli;r chez les Bulgares). Revue des r6tudes Balkaniques, IIIe Ann6e,
Burirtla, gorbacrlarrn bilhassa ticaret ile, vergi ve saire
Tome II. 1g3tj. S. 428-445.
iltizamile zenginleEmi; Bulgarlal oldulu kaydedilmektedir.
(ll) Kar.;rl1;trlnrz: tin.u, Jiarkzn, Osrnanh imparatorluiunda giftgi srnrflannil
hukrrl-,i statiist-i, ijlkii, sayr 53, S. 335.
(4) Mezk0r irade nrelfuflarrndan, Vidin eyaletinin mazbatasr.
(5) Mezk0r- irade melfuflartndan, sureti mazbatai meclsii vidin.
hig bir engelsiz intikal ederdi. Halbuki gimdi reayanrn yerine toprafrn
sahibi olarak beyler kaim olmugtur. Tanzimatla bu miri topraklar mutasarnflarlna, garb kanunlarr tesirile tam miilkiyet haklarr tanrnmafa
baglamrg. Fakat b6ylece Rumeli'de genig sahalar kaplayan bu nriri
arazi, ktiyliiniin de[:I, aialann miilkii haline gelmigtir ( I ). Tanzimac
bu arazi meselesini, biiyiil< kiiylii kiitleleri lehine gevirmemekle yeni
()smanh imparatorlufiunun temeli olacak esas inkrldbr yapamamrg olclu.
Geniq malzemeye istinaden tetkikine frrsat ,buldu[umuz t850
Vidin isyant bize, reaya kryamlannda afalann iktisadi istisryrannrn birinci derecede rol oynadrfrnr kat'i bir gekilde giistermektedir (2).
On bin kadar Bulgann birden ayaklanmasile baghyan bu isyan
hareketi, Ittunb,:lda oldukqa telAgr mucib oldu. Asiler ilk h,rmlede kiiy
aIalannr, subaqrlannl tildiirdiiler. l*y.r, mrntakasrna giinderilen fevkalAde miifettig Rrza Paqaya verilen tal-matnamedeki <<kendilerini
giftlik ve arazi sahibi addeden kimselerin ve bazr miiltezim giiruhunun
ta'diyat ve mezalimi vakralarr gu uygunsuzlufun hudusuna sebebiyet
vermig olmasile> (3) frkrasr isyanrn sosyal mahiyet:ni agrk bir sekiide
hillasa etmektedir. l"y.r, yatrgtrrrldrktan sonra reaya, hiikirmete verdifi bir takrirde bilhassa kiiy afalarrnrn istismanndan gikAyet ermektedir (4). Afialara karqr yaprlan bu isyan hiikfimet kuvvetlerile b;rsttrtlmamtgttr. Birden harekete gegen Ayan, aralannda teqkil ettikleri
bagbrozuk kuvvetlerile asileri dafrtmrglar ve hi.ik0metin tasvip edemiyecefii bir siddet giistermiqlerdir. Qarprqmalarda 800 kadar Bulgar
(1) Ayni vesikada gdrdiigilmiiz qu ifade bu hususta dikkate ;ayandrr: .Kiffci
tabaai saltanatr seniye emlik ve arazisine berveqhi scrbestiyet rnalik ve murasarnf olarak kimse kirnsenin bilirbedel ve irza arazisini zapt ve kendi.isil ziraat
edemiyecefi umuru ciahi]iveden bulunmak cihetlerile arazii merkume eshabr giftlik^itrn batapu uhclelerindc olduftr ve reayayr merkume rizaiarile isticara talip bu-
lunduklalr meclisce tebevytn ettif;:...,
(2) Meclisi valAi ahkAmr adiiyenin BabrAliye sunduiu bir rapordan aldrgrnrrz
$u, "Vid,in eyaletinde Lorn ve Sahra ve Belgradcrk nahiyelerirrde bulunup Buigarlarrn men;ei ;ikAyetleri ojan Gosbodarhklar..., frkrasr difer vesikalal
arastnda bu hususu en kat'i bir :rekilde ifade etrnektedir (BagvekAlet Ar;iv dairesi,
Bulgar n-resalihi. No. 42-1, 1i' Ret,iiilevvel 1267.)
(3) 16 $aban 1266 T. ve 17 No. lu irade rnelfuflanndan, Ferikanr kiramdan
bu defa memuriyeti nrahsusa ile Vidin canibine i'zam buyurulacak Riza Pa;a
Llazretlerine talimatr seniye - Hazinei Evrak No. 15. (Doimabahge sarayr).
(4) I Ramazan 1266 tarih ve 60 numarah rradei seniye melfuflarrndarn, bazr
reayalarrn takrirleri, Hazinc'i I'lvrak numalasr 21. (Dolmabahge sarayr).
252
253
bir
telef olmugtur. Hiikfrmet kuvvetleri neden sonra gelerek adeta
vazifebirine girmiq bulunan bu iki srnrfrn mukatelelerine son vermek
gahanenin Vi'
sini giirmiigtiir. R.esmi vesikaya giire <<asakiri nizamiyei
tebeada
elsinei
ciine vusulii reayayl *slkurnr:ye tesliyebahgoldufiu
nri-itevatirdir ( | ).>
Burada olsa olsa, biiyiik arazi sahiplerile iktisaden onlartn mahkomu bulunan reaya arasrnda patlak vermig iEtimai kanh bir 'mi.icadele gtirmekteYiz.
Srrp isyanlan da Eehirlerden deiil, zirai vaziyeti Ee{<ilmez bir
hale gelen kaylii srnrflalndan grkmakta idi. Srrbistanda da <<tam kurtuluq ancak Trirk arazi sahibleri memleketi terkettikleri ve kiiyliiniin
eski toprak sahibile her tiirlii tabiiyeti ortadan kalktr[r zaman tahakl<uk etmig sayrldr (2) r>. Difer taraftan toprak aristokrasisinin tam
manasile hikim bulundu[u Bosnadaki isyanlann da igtimai - iktrsadi
karakterlerini hatrrlatahm (3)'
Bi.itiin bu kal,rtlarclarr sonra Balkan reayasrnrn imparatorluk
Osman;1k nizamrna kargr ayaklanmasr, bilhassa toprak rejiminin kiiyliiy1i, bir afalar srnrfrnrn iktrsadi tahakkiimi.i altrna sokacak Eekilde bo-
zuluEundanilerigelmigtir'diyebiliriz(4)'lqtebusuretle;Balkanlarcia
kitvlii kitlelerini mi.iessir himayesine almakla kurulan Osmanhhk nizamr, bu vazifesini yapamadrfir andan itibaren bu kitleler taraftndan
inkAr edilmefe baglamrgtrr.
XIX. uncu asrr Balkan memleketleri, biivi.ik kaylt kitlelerinin
maddi vaziyetlerindeki bu derin tahavviille beraber, lmparatorluk nizamrnr inkAr eden cihangiimul bir hAdisenin akislerini duyrnakta idi.
Fransrz ihtilali ve Alman filoloji tetkikatile parlayan milliyet hareketleri, muasrr tarihin kudretli bir amili halinde belirmekte idi' Bununla
beraber Balkanlarda bu hareket, daha Franstz ihtililinden evvel kendini hissettirmefe baglamrgtrr. Bilhassa milli kii.ltiir mirastnrn srfrndrlr
rnanastrrlarda X\/lll inci asrrclu vatapperverane gayelerle baqlayarn ta132 numarah iradei seniye melfuflarrndan, lAyiha,
(Dolmabahge).
21.
Hazinei Evrak nurnarasl
(2) Dr. O. Von Frageg, La r6forme agraire en Yougoslavie, Revue international
d'Agigulture, 1934, sayr 7, S. 282.
(3) Yakrnda buna dair bazr orijinal vesikalar ne;redeceiiz.
(4) Valilerin, memurlann, metropolitlerin suiistimalleriru, harici tahrikAtr ve
claha bir gok f,milleri inkAr ctmemekle beraber foizce, reaya isyanlannrn hakiki
(1)
14 Ramazan 1266
sebcbi htrdur.
tarih ve
rih ve dil tetkikatr, Balkan kavimlerine mazilerini ve varlrklarrnr iigreterek onlarda hi.ir ve mes'ut bir istikbal iimidi uyandrrmakta idi.
'Ortodoks Rusyanrn miisliiman imparatorluIuna indirdi!i yrkrcr darbeler de bunlartn bu iimidini gittikqe daha ziyade kuvvetlendirmekte
idi. | 7 62 de vatanperverane hislerle dolu ilk Bulgar tarihini yazar,
Paisii adrnda bir Bulgar kegiqi milletine ;tiyle hitap ediyordu: *.tly
akrlslz millet, Bulgar ismini tagrmaktan neden utang duyuyorsun, neden tiz dilinde okumuyor, diigiin mi.iyorsun? Bulgarlar evvelce satvetli
bir imparatorluk kurmadrlar mr? (l)>.
Bu dil ve tarih tetkikatr, Alman filoloji mektebinin tesiriyle XIX
uncu asrr ortalartna dolru gok kuvvetlendi. Bilhassa Avusturya idaresindelcj Srrb ve Htrvatlarrn ilmi ve edebi faaliyetiyle cenub Islavlarrnda milli benlik ve birlik duygulan biiyi.ik inkigaflar giisterdi. Hrrvatlardan G.y, lB35 te qrkardtfrl galzetede <,milliyetsiz bir miller iskelt:rsiz
bir vi.icud gibidir.> diyor; da,ha 'sonra lB38 de <<kardegler birlegelim,
birlegelim; yaratrcr birlik igin hiq bir qey imkAnsrz defiildir, d:ye huykrrryor. Srrb Prensi Milog 1832 de lstanbuldaki ajanlarrna, hudutlar
iitesindeki Srrblar bizim kardeElerimizdir, diyc yaztyor (2). ,Srrb,
Hrrvat ediblerinin faaliyetile milli bir Yugoslav edebiyatr viicuda geliyor; gene XIX uncu astr ortalanna dopru, yeni edebi Bulgar diiirrip
temelleri atrhyor.
Rumenler arasrnda da gene Alman filolojisi tesirile baglayan tarih ve dil tetkikatr milli uyanrga esas oluyor. Tam XIX uncu asrr or.talartna dofru biiyiik Rumen milliyetgisi Kogolnigeanu, <<benim llurnen
vatanperverlifi meg'alem ateqini Alman milliyetperverlifiinden aln l$trr., diyor (3).,$unu da il.lve edeiim ki bu rnilli edebiyatlar l,ilhassa, osmanh hakimiyetine, aialara, pagalara, Rum ortodoks kilisesine kargr mevcud diigmanhk hislerile beslenmekte idi.
Balkan kavimlerindeki biitiin bu milliyet hareketleri, Almal ve
Italyanlannki gibi istikldl ve ittihat gayelerine miiteveccihti. CemiyerIerin mukadderattna umumi eirzu ve iradenin hAkim olmasr prensibini
biitiin Avrupaya yayan biiyiik Fransrz ihtilAli de bu milliyet hareket,
lerine btiyUk bir hrz vermigtir. Bu fikir, Ballcanlara ijnceleri, Akdeniz
ticaretinde faal bir rol oynayan Yunanhlar vasrtasile girmiq ve Avrupa
(1) L. Leger, La Bulgalie, S.
(2) J. Ancei, mezk0r eser, S.
(3) Ayni eser, S. 132.
55.
6?.
265
254
ile dofrudan doflruya temasa gelen Balkanh mi.inevverler artttkga ni'i'
fuz ve tesir sahasrnr genigletmigtir. Bi.itiin Balkan milletleri, Millet
Meclislerile dofirnuglardrr. lmparatorlufiu tarihe gtimen son milliyetgi
clevlet, Cumhuriyet Tiirkiyesi de bu milletlerin sonuncusudur'
lgte zirai - igtimai temelleri esasen sarstlmtq bulunan Osmanh
Irnparatorlu[u, bir taraftan da muasrn difer lmparatorluklar eibi milliyet fikrinin muazzam hamlelerine dayanmak zorunda ,bulunuyordu.
Fa1<at gene telrar edelim ki Balkanlarda biivi.ik kijvlii kitlelerini tahrikAtEr milleyetperverlerin arkasrnda isyana kaldrran bilhassa toprak
rejimindeki inhitat olmugtur.
Busuretle Imparatorlulun dayandrlr temellerin, toprak rejimi ve
Osman