docİstanbul Kent ve Medeniyet - Marmara Belediyeler Birliği
download 
Şikayet Transkript
İstanbul Kent ve Medeniyet - Marmara Belediyeler Birliği
İstanbul Kent ve Medeniyet İstanbul / 2009 T.C. Marmara Belediyeler Birliği Yayını: 2009/01 Kitabın Adı İstanbul, Kent ve Medeniyet Editörler Recep Bozlağan Nail Yılmaz Aynur Can İstanbul Yayın Editörü Kent ve Medeniyet Esranur Bayrak 2009, Marmara Belediyeler Birliği, Tüm yayın hakları Marmara Belediyeler Birliği’ne aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir; izinsiz çoğaltılamaz, basılamaz. ISBN : 978-605-89021-0-7 Sertifika No: 15668 Baský Yeri Baskı Tarihi Ýç Tasarım Kapak Tasarýmý Baský & Cilt : Ýstanbul : Ağustos, 2009 : M. Aslıhan Özçelik : M. Aslıhan Özçelik : Metkan Matbaacılık Yýlanlý Ayazma Sokak No: 8 Örme Ýþ Merkezi Kat: 1 (Kale Ýþ Merkezi karþýsý) Davutpaþa, Zeytinburnu- Ýstanbul Marmara Beledİyeler Bİrlİğİ Zindankapı, Değirmen sokak, No: 15 Eminönü 34134, İstanbul Tel: +90 212 513 56 50 (3 hat) Faks: +90 212 52085 58 http://www.marmara.gov.tr * Kapakta kullanılan İstanbul minyatürü Nusret Çolpan’a aittir. SUNUŞ “Bilgiye müracaat esastır” Merhaba, Asırlar boyunca medeniyetlerin kaynaştığı bir mekân olan Marmara Bölgesi, bünyesinde İstanbul, Bursa ve Edirne gibi, tarihe yön vermiş şehirleri barındırmaktadır. Şehircilik ve yerel hizmetler konusunda, bütün dünyaya yüzyıllarca model oluşturmuş olan Türkiye şehirleri, son dönemlerde yapılan devrim niteliğindeki çalışmalar ile, büyük başarılara imza atmaktadır. Her biri binlerce yıllık tarihi ve kültürel geçmişe ve eşsiz doğal güzelliklere sahip olan şehirlerimizin, ayrıntılı bir şekilde etüt edilmesi, biz yerel yöneticilerin en öncelikli sorumluluklarındandır. Bu bilinçle, şehirlerimizi konu edinen kapsamlı bir çalışma başlatmış bulunmaktayız. İlki, İstanbul üzerine olan bu çalışmada, şehrin çeşitli yanları, alanında uzman bilim insanlarınca ele alınmıştır. İstanbul konulu çalışmamız, tematik bir yaklaşımla sürdürülecek ve şehrin sosyal, kültürel, ekonomik, tarihi, idarî ve benzeri yanları, bilimsel seminerlerde işlenerek kitaplaştırılacaktır. Elinizdeki kitap, bu çalışmanın ilk adımını oluşturmaktadır. “Kent ve medeniyet” vurgusu taşıyan bu eser, İstanbul’a bir girizgah niteliğindedir. Bundan sonraki süreçte başta Bursa ve Edirne olmak üzere, bölgemizdeki diğer şehirleri de benzer bir yaklaşımla kitaplaştıracağız. Bu vesileyle eserin, İstanbul üzerine çalışan herkese katkı sağlayacağı inancıyla, hepinizi Birliğimiz adına saygıyla selamlıyor, mutluluklar ve başarılar diliyorum. Recep ALTEPE Birlik Başkanı Bursa Büyükşehir Belediye Başkanı İçindekiler Önsöz / 6 Giriş / 7 Recep Bozlağan, Nail Yılmaz, Aynur Can İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış / 21 Semavi Eyice Osmanlı Yönetim Sisteminde Topkapı Sarayı’nın Rolü / 63 İlber Ortaylı Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Belediye Yönetiminin Gelişimi / 71 Bilal Eryılmaz Kent Yönetimine Stratejik Bir Yaklaşım / 87 Ömer Dinçer Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler / 101 Zeynep Tarım Ertuğ İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm / 123 Aydın Uğur Tarihi Süreçte Göç ve İstanbul / 145 Ahmet İçduygu Medeniyet Bilinci ve İstanbul / 161 Kenan Gürsoy Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği / 175 Sadettin Ökten GİRİŞ ÖNSÖZ Dünyanın kadim kentlerinden biri olan İstanbul, sahibi olduğu tarihi ve kültürel mirasın yanında bulunduğu coğrafyanın konumuna binaen sürekli önemsenmiş ve önemsenmeye devam edilmektedir. İşte bu nedenledir ki dünya şehirleri arasında çoğu bakımdan oldukça özgün bir yerde duran İstanbul, araştırılmayı ve tartışılmayı sonuna kadar hak etmektedir. İstanbul, Kent ve Medeniyet isimli çalışma, Marmara Belediyeler Birliği’nin ev sahipliğinde gerçekleştirilen bir dizi seminer programının edisyonu ile ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla Marmara Belediyeler Birliği’nin kurumsal desteği olmasaydı böyle bir çalışmanın ortaya çıkması da mümkün olamazdı. Bu vesileyle kurumsal desteği, çalışmanın editörlerine sonuna kadar sağlayan Marmara Belediyeler Birliği yöneticilerine teşekkür borçluyuz. Ancak kurumsal desteğin yanında seminer programlarının duyurulmasından, salonların düzenlenmesine; seminer hocalarının ulaşımının sağlanmasından, dinleyici kitlesinin ağırlanmasına; ses kayıtlarının yapılmasından, söz konusu kayıtların çözümlenmesine kadar geçen süreçte bir çok kişinin özel katkısı olmuştur. Katkılarından dolayı başta Talha Arvas, İskender Güneş ve Mustafa Özkul olmak üzere emeği geçen bütün kurum çalışanlarına teşekkür ederiz. Editörler Eminönü, 2009 Recep Bozlağan*, Nail Yılmaz**, Aynur Can** İnsanlığın ilk dönemlerinden itibaren, yerleşime açık olduğu düşünülen ancak şehir olarak ilk defa ne zaman kurulduğu konusunda çeşitli iddiaların ileri sürüldüğü İstanbul’un bugünkü temellerinin M.Ö. 7. yüzyıl’da atıldığı bilinmektedir. M.S. 4. yüzyıl’da Roma İmparatoru Konstantinus tarafından yeniden inşa edilip, başkent yapılmış olan şehir; o günden sonra yaklaşık 16 asır boyunca Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerinde başkentlik sıfatını sürdürmüştür. Uzun dönem, Hıristiyanlığın önemli merkezlerinden biri olarak varlığını sürdüren İstanbul, 1453’te Osmanlılar tarafından fethedilmesiyle birlikte, Müslümanlar için de önemli merkezlerden biri haline gelmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun başkenti olarak, iktisadi, kültürel ve siyasi bakımlardan dünyanın en önemli şehirlerinden olan İstanbul, Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte başkent olma özelliğini yitirmiş olsa da çoğu bakımdan dünyanın sayılı kentlerinden biri olma özelliğini sürekli muhafaza etmiştir. Öte yandan üç büyük imparatorluğa başkentlik yapan İstanbul, bu süreç içerisinde, başta Hıristiyanlar ve Müslümanlar olmak üzere çok farklı inanç ve kültürlerden grupların barış içerisinde yaşadığı, kendine has özgün bir kent haline gelmiştir. Bu özgünlük, günümüzde iletişim ve ulaşım imkanlarının artmasıyla beraber daha da çeşitlenmiştir. Zira İstanbul’da Doğu’dan Batı’ya, Güney’den Kuzey’e her türlü * Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, İstanbul Araştırmaları Bilim Dalı Başkanı. ** Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi, İstanbul Araştırmaları Bilim Dalı Öğretim Üyesi. kültür ve etnik gruptan insana rastlamak mümkündür. Bu nedenledir ki çoğu bakımdan cazibe merkezi haline gelen ve bir dünya metropolü olarak kabul gören İstanbul’un çok yönlü araştırma ve incelemelerin odağında olması gerekmektedir. İşte bu düşünceden hareketle bir dizi seminer programı gerçekleştirilmiştir. Daha ziyade konuya ilgi duyan belediye çalışanları, lisans ve lisanüstü öğrenciler ile akademik çevrelerin dinleyici olarak katıldığı ve “İstanbul Dersleri” adı altında gerçekleştirilen seminerler, çalışmanın özünü teşkil etmektedir. Planlanması, organize edilmesi ve edisyonu yaklaşık iki yıllık bir zaman dilimini kapsayan çalışma, yoğun emek gerektiren bir sürecin ürünü olarak hazırlanmıştır. Çalışma içerisinde yer alan metinlerin sıralanışı konusunda seminerlerin gerçekleştirildiği tarihlerden çok metinlerin birbiri ile olan ilişkisi esas alınmıştır. Böylece konular arasında bir bütünlük oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu çabanın okuyucunun gözünde ve eleştirel düşüncelerinde karşılık kazanacağı ve özgünlükten pay alacağı ümit edilmektedir. Sözü edilen sistematiğe göre metinlerden ilki İstanbul’un şehircilik tarihi ile alakalıdır. Prof. Dr. Semavi Eyice tarafından sunulan seminerde, İstanbul’un geçmişten günümüze kadar olan süreçteki serüveni anlatılmaktadır. Tarih öncesi çağın insanlarının İstanbul’da tam olarak nerelerde yaşadıklarını ispat edebilecek durumda olmadığımızı belirten, bu nedenle de İstanbul’un kuruluş tarihinin tam olarak bilinmediğinin altını çizen Eyice, yeryüzünde bu kadar avantajlı bir yerin baştan itibaren insansız olarak kalmış olabileceğinin sözkonusu olamayacağını ifade etmiştir. İstanbul’un ilk yerleşim yerinin en avantajlı yer olması bakımından Alibey deresi ile Kağıthane deresinin arasındaki üçgen şeklindeki çıkıntı olması gerektiğini iddia eden Eyice, şehrin imar edildiği yerin ise Sarayburnu havalisinde olduğunu belirtmiştir. Fakat şehir, gerçek değerine Konstantinus’un başa geçmesi ve Roma 8 İstanbul, Kent ve Medeniyet dışında ikinci bir merkez olarak İstanbul’un tercih edilmesiyle birlikte kazanmıştır. Yeniden imar edilen şehirde Bizans’ın en iyi eserlerini verdiğini vurgulayan Eyice’ye göre İstanbul, bu dönemde batıdan gelen yabancıların hayranlıklarını çekecek kadar muhteşem bir yer haline dönüşmüştür. Ancak Bizans’ın son yüzyıllarında halkı son derecede azalan şehir, zamanla harap bir hale gelmiştir. İstanbul’un yeniden canlanması, Fatih Sultan Mehmed’in 1453’te İstanbul’u fethinden sonra, Osmanlı Türk medeniyetinin baş şehri ve medeniyet merkezi olmasıyla gerçekleşmiştir. Eyice’ye göre Osmanlı-Türk mimarisinin gelişme safhalarının bütün ayrıntılarını görebileceğimiz İstanbul, Osmanlı-Türk mimarisinin zirveye çıktığı döneme de ev sahipliği yapmıştır. Osmanlı devri Türk sanatında klasik dönem olarak isimlendirilen bu döneme (16. yüzyıl) damgasını vuran Mimar Sinan olmuştur. 17. yüzyıl’da Sinan’ın etkisinde kalan Osmanlı-Türk mimarisi sonraları Batı tesirli bir sanatın etkisine girmiştir. Ancak bu dönemde de Osmanlı-Türk sanatı esas özünü henüz kaybetmemiştir. Asıl değişim 18. yüzyıl’da Barok mimari ile beraber başlamıştır. Balyan Ailesinin mimariye hâkim olması ile Osmanlı-Türk mimarisini etkisi altına alan bu akım, 19. yüzyıl’ın başlarına kadar devam etmiştir. 19. yüzyıl boyunca Neoklasik akımın etkisi altındaki yabancı mimarların elinde şekillenen mimari, 19. yüzyıl sonlarına doğru Türk mimarların yetişmesi ile son bulmuştur. Bu dönemde yetişen Türk mimarların başında Mimar Kemalettin Bey gelmektedir. Kemalettin Bey’in tamamen eski Türk mimarisinden ilham alarak geliştirdiği yeni Türk mimarisi, Cumhuriyet devri mimarisini de etkileyerek sonraki yıllarda da devam ettirilmiştir. Fakat daha sonraları modern mimari diye ortaya çıkan akım, şehrin heteroklit, yani belirli bir sistemi, belirli bir havası olmayan bir karakterine bürünmesine neden olmuştur. Giriş 9 İstanbul Dersleri seminerler dizisinin ikincisi Prof. Dr. İlber Ortaylı’nın “Osmanlı Yönetim Sistemi’nde Topkapı Sarayı’nın Rolü” üzerine olmuştur. Bilindiği gibi Topkapı Sarayı, Osmanlı Devleti’nin yönetim merkezi olma vasfını yaklaşık olarak dörtyüz yıl kadar devam ettirmiştir. Fatih Dönemi’nin sonlarına (1478) tarihlenen yapılar, Saray’ın çekirdeğini oluşturmaktadır. Daha sonraki dönemlerde inşa edilen birimlerle yaklaşık 700 bin metrekare alana yayılan Saray, iç içe geçmiş bölümlerden oluşan bir yapılar kompleksidir. Osmanlı Hanedanı’nın yüzyıllar boyunca resmi ikametgahı olan Saray, aynı zamanda bir yönetim ve eğitim merkezi olma niteliğine de sahiptir. Ortaylı tarafından sunulan seminerde daha ziyade Saray’ın bu yanlarına vurgu yapılmıştır. Divan-ı Hümayun, Padişah ve Şeyhülislam üçlüsünden müteşekkil karar alma süreci, Osmanlı yönetim sisteminin çekirdeğini oluşturmaktadır. Sonraları Bakanlar Kurulu’na dönüşen Divan-ı Hümayun, haftanın belirli günlerinde, Kubbealtı’nda toplanır, alınan kararlar Padişah’ın (ve gerektiğinde Şeyhülislam’ın) onayı ile yürürlüğe girerdi. Saray’daki yönetim, aynı zamanda eğitimi de içeren bir süreci kapsamaktadır. Enderun, asırlar boyunca devlet adamlarının ve birçok kademedeki yöneticinin yetiştirildiği çok özel bir mekân konumundadır. Öyle ki imparatorluğun çeşitli yerlerinden getirilen devşirmeler, burada nitelikli bir eğitimden geçirilerek, devletin değişik kademelerinde görevlendirilmişlerdir. Topkapı Sarayı, yalnızca yönetim becerilerinin kazandırıldığı uygulamalı bir okul değil, aynı zamanda hat, tezhip, müzik ve edebiyat gibi güzel sanatların da öğretildiği bir olgunlaşma mekânı olmuştur. Tüm bu süreç zarfında başarılarına göre sınıflara ayrılan talebeler, yeteneklerine uygun mevki ve görevlere gönderilmişlerdir. Saray, kadınlar için de bir okul niteliğinde olup, ev işlerinin yanı sıra güzel sanatlar ve usulerkân eğitiminin de alındığı bir yer olma özelliğine sahiptir. Böylece saray kadınları bilgi, görgü ve kültür düzeyi fevkalade yüksek bir noktaya taşınmıştır. 19. yüzyıl’ın ortalarına kadar, 10 İstanbul, Kent ve Medeniyet Osmanlı Devleti’nin yönetim merkezi olma vasfını sürdüren Topkapı Sarayı, Hanedan’in Dolmabahçe Sarayı’na taşınması ile birlikte yönetim ve eğitim merkezi olma işlevini kaybetmeye başlamış ve Ortaylı’nın deyimiyle, “bu tarihten sonra, ne yazık ki böyle uzun ömürlü bir sistem kurulamamıştır”. İstanbul şehri, Osmanlı Devleti döneminde daima özel bir yönetim yapısına sahip olmuştur. Fethin hemen sonrasında, devrin en büyük alimlerinden Hızırbey Çelebi’nin kadı olarak tayin edildiği şehir, asırlar boyunca, mutluluk kapısı anlamına gelen “Dersaadet” olarak anılmıştır. “İstanbul Beyfendisi” olarak da anılan kadı, şehirde yerel hizmetlerin yürütülmesinden sorumlu başlıca yetkilidir. Şehrin sahip olduğu özel konum dolayısıyla, Divan-ı Hümayun’un Çarşamba günleri yapılan “ikindi divanı”nda İstanbul’un sorunları ve ihtiyaçları da görüşülmekte olup bu toplantılara gerektiğinde Dersaadet ve Bilad-ı Selase (üç belde: Eyüp, Üsküdar, GalataBeyoğlu) kadıları da katılmıştır. İstanbul’un, Osmanlı klasik dönemindeki yerel yönetim yapısı, kadılık kurumunun yanı sıra mahalle, loncalar ve vakıfları da içermekteydi. Yerel hizmetlerin, daha çok hemşehrilerin ve sivil yapılanmaların inisiyatifinde yürütüldüğü bu sistem, 19. yüzyıl’ın ortalarına kadar varlığını sürdürmüştür. Çeşitli iç ve dış faktörlerin etkisiyle 1855 yılında kurulan Şehremaneti, Batı tarzı bir belediye anlayışının tezahürü olarak kabul edilebilir. Yaklaşık bir yıl kadar faaliyette bulunan Şehremaneti, “başarısız” bulunarak lağvedilmiş ve 1858 yılında Galata-Beyoğlu bölgesinde, özel bir takım sebepler dolayısıyla 6. Daire-i Belediye kurulmuştur. Yaklaşık on yıl devam eden bu uygulama, Cumhuriyet dönemine kadar süren belediyecilik deneyiminin nüvesi olarak kabul edilebilir. “İstanbul’un işleri taşralara benzemez” yaklaşımı ile Osmanlı döneminde ayrı yasal düzenlemelerle yönetilen İstanbul, Cumhuriyet döneminde bu ayrıcalığını kaybetmiş, 1930 yılında yürürlüğe giren 1580 Giriş 11 sayılı Belediye Kanunu, “belediyelerin eşitliği” ilkesini kabul ederek, bütün yerleşim birimlerini aynı hükümlere tabi kılmıştır. Şehir açısından bir tür “geriye gidiş” olarak kabul edilen bu süreç, 1982 Anayasası’nın kabulü ve sonrasında yürürlüğe giren 3030 ve 5216 sayılı kanunlara kadar devam etmiştir. İstanbul’da belediye yönetimi, klasik dönem Osmanlı yerel yönetim sisteminden itibaren yirmi birinci yüzyıl başlarına kadar uzanan bir süreç çerçevesinde, Prof. Dr. Bilal Eryılmaz’ın sunduğu seminerde ele alınmıştır. Eryılmaz’a göre, “büyükşehirlerin sorunları, belediyelerin yetkilerini ve gelir kaynaklarını zayıflatarak çözülemez.” Bu bağlamda, belediyecilikte -kentin birden fazla otoritesi olamaz- anlayışının egemen kılınması gereklidir. 3030 ve 5216 sayılı kanunlar, hem İstanbul’un ve hem de diğer büyükşehirlerin yönetiminde reform sayılabilecek önemli dönüşümün kilometre taşları niteliğindedir.” İstanbul’da belediye yönetimininin ele alındığı ve tartışıldığı seminerin ardından, “Kent Yönetimine Stratejik Bir Yaklaşım” isimli seminer programı ile Prof. Dr. Ömer Dinçer konuk olmuştur. Bilindiği gibi 5216 sayılı kanun ve bu dönemde yapılan diğer yasal düzenlemelerin getirdiği temel yeniliklerden biri de stratejik yönetim yaklaşımı ve bu çerçevede stratejik planların hazırlanmasıdır. Dinçer, seminer programında şehirlerin daha başarılı bir şekilde yönetilmesi için stratejik yönetim düşüncesinden nasıl yararlanılması gerektiği konusunda teorik ve uygulamaya dönük bilgiler vermiştir. Bir şehri, hak ettiği konuma taşımak amacıyla belirli bir yol haritası çizmek ve bu çerçevede gerekli analizleri yapmak, amaç ve hedefleri belirlemek, kaynak temini ve dağılımını sağlamak olarak tanımlanabilecek stratejik yönetimin hayata geçirilmesi, öncelikle vizyon sahibi bir liderliği gerektirmektedir. Vizyon, şehrin gelecekte kazanacağı rolün ve konumun, gerçekçi bir yaklaşımla belirlenmesidir. Vizyonun hayata geçirilmesi ise, hemşehrilerin tümünün girişimci bir ruhla, sürece bir şekilde 12 İstanbul, Kent ve Medeniyet katılmasıyla mümkün olacaktır. Bu bağlamda katılımcı yönetim, yalnızca kurumların kendi iç yapılarını ilgilendiren bir yaklaşım değil, kurumlararası ve bir bütün olarak halkın yönetime aktif bir şekilde katılmasını gerektiren, çok ortaklı bir yaklaşımdır. Yönetişim olarak da adlandırılan katılımcı yönetim yaklaşımının, geleneksel yönetim düşüncesi ile hayata geçirilmesi kolay değildir. Bu nedenle, kurum çalışanlarından halka kadar, yönetim ortaklarına (paydaşlara) bakış açısının değiştirilmesi gereklidir. Vizyonun ana unsurlarından bir olarak misyonun da gerçekçi bir şekilde belirlenmesi şarttır. Şehri, diğerlerinden ayıran ve ona avantajlar sağlayan nitelikler, şehrin geleceğinin tanımlanmasında özel önem taşımaktadır. Günümüzde dünyaya yön veren, küresel şehir veya dünya şehri olarak kabul edilen birçok şehrin bu konuda başarılı çalışmalar yaptığı görülmektedir. Dinçer’e göre, “günlük sorunlara odaklanan, halkı yönetim ortağı olarak görmeyen, geçmişe odaklı geleneksel yönetim anlayışı ile, yaşanabilir bir kente sahip olmak mümkün değildir. Kentin yaşam kalitesini geliştirmek için yönetim zihniyetinin kökten değiştirilmesi zorunludur”. “İstanbul Dersleri” seminerler dizisinin bir diğer konuğu da “Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler” başlıklı sunumu ile Doç. Dr. Zeynep Tarım Ertuğ olmuştur. Ertuğ, konunun bütünselliğine tarihi süreçte İstanbul’da yaşanan gündelik hayata ait kesitler ve izlenimlerle açıklık kazandırmaktadır. Geniş bir alanı kapsayan gündelik hayatı, yine geniş bir zaman dilimine yayılan Osmanlı Medeniyeti’nin ürettiği biçimler üzerinden, bizatihi medeniyetin içinden bakarak, küçük kesitlerle aktarmaya çalışmıştır. Bu kültürel biçimler yönetim merkezinin veya sarayın konumlanması, sokak yapılanması ve sivil konut mimarisi, giyim-kuşam, yemeiçme kültürü, iş kültürü ve meslekler, eğlenme biçimleri, dil ve konuşma biçimleri, toplumsal cinsiyet, yönetim yapısı ve sosyal tabakalaşma boyutlarıyla harita, minyatür, gravürlerle desteklenerek görünür alana taşınmaktadır. Gündelik hayatın Giriş 13 izlerini Osmanlı yazınına ait Sakinameler ve İşretnemeler gibi eserlerden süren Ertuğ, aynı zamanda Şer’iyye Sicilleri’nde ve İstanbul’a gelen seyyahların kaleme aldığı seyahatnamelerde yer alan bilgi ve gözlemlere yer vermiştir. Osmanlı İstanbul’unun 15. yüzyıl’dan 18. yüzyıl’a uzanan zaman sürecinde yaşadığı toplumsal deneyimi, değişim perspektifli zengin bir görsel materyal ve kaynak eşliğinde gözler önüne seren Ertuğ, Osmanlı Medeniyeti’nin bütünselliğini ve özgünlüğüne de vurgu yapmıştır. Medeniyet sorunsalına durduğu noktadan baktığını söyleyen ve kendisini Asyalı bir toplumun üyesi olarak tanımlayan Ertuğ, İstanbul’da durup bu coğrafyaya Yakın Doğu veya Orta Doğu diye isimlendirmenin yanlış olduğunu ileri sürerek sözlerine şöyle devam etmiştir: “Bu bölge çok mühim yani bütün Osmanlı’yı besleyen kaynak burası ve burada ki gündelik hayatı şekillendiren şeydir. Buradan beslenmek uzun süre böyle devam eder ve büyük kafileler halinde gelirler Asya’dan. Göç 13. yüzyıl’da Osmanlı’nın yerleşmesinden sonra bitmez uzun süre devam eder. Bu akış bir taraftan kültür birliğini de ayakta tutar. Bu geniş bölgenin bütünlüğü pek çok açıdan izah edilebilir. En güzel örneklerden birisi, herkes Şair Fuzuli’yi İstanbullu zanneder, hâlbuki Fuzuli İstanbul’u hiç görmemiş bir şairdir, Bağdatlı bir şairdir ama Bağdat’ta yazdıkları İstanbul’da zevkle okunur. Baki İstanbul’da yazmıştır ama Bağdat’ta da keyifle okunmuştur. Molla Cami Herat’ta yazmıştır ama İstanbul’da da okunmuştur. Nakkaş Behzat Tebriz’de, Herat’ta beslenmiştir ama İstanbul’da da akis bulmuştur. Bütün bunlar kültürdeki yekpareliği göstermez mi?” Bütün bunlar üzerinde düşünmeyi öneren Ertuğ, buradan hareketle Osmanlı Medeniyeti’nin ürettiği kültürel hayatı bugüne uzanan çizgide bütünlüğü içinde okumanın ve tarih bilincinin önemine özel olarak dikkat çekmiştir. İstanbul, geçmişten günümüze sürekli olarak bir değişim ve dönüşüm içerisinde olmuştur. Bu durum, ülkenin iç dinamiklerine bağlı olarak şekillenebildiği gibi dış etkenlere bağlı 14 İstanbul, Kent ve Medeniyet olarak da ortaya çıkmaktadır. İstanbul’un son 50 yıllık değişim ve dönüşümünü kendi yaşam çizgisi üzerinden değerlendiren Prof. Dr. Aydın Uğur, söz konusu değişimi ve dönüşümü “Benim İstanbul’um” adı altında dinleyiciye aktarmıştır. Çocukluğunun “İstanbul ne kadar nezihti, ne kadar zengin ve güzeldi, şimdi çok kötü oldu” lafları içerisinde geçtiğini ifade eden Uğur’a göre bu laflar, maddi dayanağı olmayan ve kuşaktan kuşağa aktarılan sözlerden başka bir şey değildir. Zira 1950 öncesi İstanbul’u, yani 1925 ve 50 senesi aralığındaki İstanbul, herhalde kurulduğundan itibaren gördüğü en fukara dönemlerinden birini yaşamıştır. Öyle ki kurulduğu andan itibaren hep başkentlik yapan İstanbul, 1920’lerin ortasından itibaren bu özelliğini kaybederek düşkün bir şehir haline gelmiştir. Öte yandan 1923’ten sonra mübadele sonucunda büyük bir nüfus değişikliğinin yaşandığı İstanbul’da, Rumların, Rusların ve diğer azınlıklardan insanların, tabii ki paranın olmadığı, Osmanlı ya da Bizans dönemine ait tarihi eserlerin hemen hepsinin harabeye döndüğü bir ortam olduğunu ifade etmiştir. Oysa tüketim kenti olmaktan çıkarak 1970’lerin sonundan itibaren bir üretim şehri haline dönüşen günümüz İstanbul’u daha güzel ve daha canlıdır. İstanbul’un son 50 yılını kendi yaşanmışlığı içerisinde dönemlendiren Uğur, sunduğu seminerde komşuluk ilişkilerinden ev yaşamına, giyim-kuşamdan kullanılan eşyalara, zengin-fukara ayrışmasından farklılaşan yaşam algılarına, köylü-kentli ilişkilerinden, kente yeni gelenlerin kendine yer açma mücadelesine, gecekondulaşmadan küresel kente bir çok konuda yaşanan değişim ve dönüşümü özgün biçimde ortaya koymuştur. Uğur’un bahsettiği değişim ve dönüşümün hem aktörü hem de muhatabı durumunda olanlar kuşkusuz o şehirde yaşayan insanların bizzat kendileridir. Yani nüfusun niteliği ve bileşenleri değişim ve dönüşümde ya da kültürel dokunun oluşmasında başlıca etken konumundadırlar. Bu nedenledir ki şehirlerdeki kültürel dokuyu ve çeşitliliği anlamanın yolu Giriş 15 nüfusun niteliği ve bileşenlerine bakmaktan geçmektedir. İstanbul’un nüfusuna bu açıdan bakıldığında oldukça çeşitli ve farklılaşmış bir nüfus yapısıyla karşılaşılmaktadır. Böyle bir durumun ortaya çıkmasında ise İstanbul’un bir cazibe merkezi olarak tarihsel süreç içerisinde, sürekli biçimde farklı kültürlere ve kitlesel göçlere hedef olması etkili olmuştur. Sunduğu seminerde İstanbul’a yönelen göçlerin daha ziyade nerelerden olduğu konusuna açıklık getirmeye çalışan Prof. Dr. Ahmet İçduygu, İstanbul’a dönük göçlerin Türkiye’nin sahip olduğu tarihsel birikim, kültürel aidiyet ve coğrafi konuma paralel bir şekilde düşünülmesi gerektiğinin altını çizmiştir. Bu çerçevede Türkiye’nin dolayısıyla da İstanbul’un muhatap olduğu dış göçlere dikkatleri çekmiştir. Başta İstanbul olmak üzere Türkiye topraklarına ilk göç edenlerin ulus-devlet oluşturma sürecinde daha ziyade Balkanlar, Kafkasya ve diğer Osmanlı coğrafyasından gelen Türk ve Müslüman unsurların olduğunu belirten İçduygu, buna karşılık olarak da Türkiye’den Türk ve Müslüman olmayan unsurların ayrıldığına vurgu yapmıştır. Bu sürecin Cumhuriyet’in ilerleyen yıllarında da benzer çizgiler içerisinde devam ettiğine işaret eden İçduygu, özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında Balkanlar’da kurulan komünist rejimlerin baskıcı tutumu karşısında o ülkelerdeki Türk ve Müslüman unsurların Türkiye’ye yöneldiğini belirtmiştir. 80’lerden sonra komünist rejimlerin yıkılması ile beraber Türk veya Müslüman olmayan göçmenlerin de Türkiye’ye geldiğini ifade eden İçduygu, böylece göçün çeşitlendiğine vurgu yapmıştır. Bu çeşitlilik sonraki yıllarda da artarak devam etmiştir. Öyle ki, bir taraftan Afganistan’ın Rusya tarafından işgal edilmesi ile birlikte 80’lerin başından itibaren Özbek’ler gibi Türk kökenli göçmenler Türk topraklarına gelirken, diğer taraftan da İran’daki rejim değişikliği nedeniyle İranlılar Türk topraklarına göç etmeye başlamışlardır. Ayrıca Saddam’ın baskısı nedeniyle Iraktan kaçanlar ile Afrika’nın birçok ülkesinden ana amaçları 16 İstanbul, Kent ve Medeniyet Batı’ya ulaşmak olanların, Türkiye’yi geçiş yolu olarak kullanmak istemesi, başta İstanbul olmak üzere Türkiye’deki nüfusu çeşitlendirmiş, ülkeyi bir göç ülkesi haline getirmeye başlamıştır. “İstanbul Dersleri” isimli seminerler dizisinin bir diğer konuğu da Prof. Dr. Kenan Gürsoy olmuştur. Gürsoy’un “Medeniyet Bilinci ve İstanbul” başlıklı semineri, felsefenin yaşayan bir insan adına gerçekleştirilmesi kabulü ile felsefi bakış açısı içinde İstanbul’u mekân ve insan bağlamında kendisine mesele edinmektedir. Bu bağlamda bazı kavramlar ortaya konulup, tartışılmıştır. Öncelikle dünyanın hızla gündemine aldığı medeniyet sorunsalı içinden medeniyet bilinci kavramı çıkarılarak, aydınlığa kavuşturulmaktadır. Medeniyet kavramı, medeniyetlerin birbirini fark etmeleri ile mümkün olabilir ayırtısı ile ortaya konulmakta, buradan birey ve şahıs kavramlarına yol alınarak, kimlik kavramı tanımlanmaktadır. Medeniyeti değerler sistematiği açısından yapılandıran Gürsoy, “Bir medeniyet eğer şahsiyetlilik adına fark edilecekse bu şahsiyetlilik mutlaka estetik ayrıca da ama mutlaka etik bir değerler sistematiği açısından düşünülmelidir” kanaatindedir. Medeniyetler çatışması söylemi ile ayırıcı ve çatışmacı bir yaklaşımla geliştirilen görüşlerin medeniyetin temelindeki kucaklayıcı ve evrensel bakış açısının eksikliği içinde olduklarına dikkat çeken Gürsoy, medeniyetlerin çatışma eksenli bir patolojiye düşme tehdidine karşılık temelindeki saf ahlak adına evrensel bir bakış açısının zorunluluğuna vurgu yapmıştır. Bu bağlamda bir İslam Medeniyeti kavramlaştırmasını sorgulayan Gürsoy, Hz. Peygamber’in davet çağrısının, kendisi olmayanları içine alışındaki evrenselliğini ve farklılıkları içine alan toplum yapısını örnek vererek, İslami ilk zamanlardan itibaren Endülüs’e ve Orta Asya’ya ulaşan yapının içinde evrensel duygunun varlığına işaret etmiştir. Bilinç kavramını farkındalık olarak açıklayan Gürsoy şöyle devam etmektedir: “Medeniyet bilinci dediğim zaman, burada tıpkı Giriş 17 şahsiyette olduğu gibi bir inşayı, bir yeniden inşayı, bir farkındalığın üzerine oturtmak durumundasınız. Bir yeniden inşa derken burada onun durağanlığını bir hareket haline getirmek, statikliği dinamik haline getirmek söz konusudur. Ama yeniden bir inşa derken de bunu sizin bir şahsiyetlilik adına yapmanız yani süreç içinde kendinizi inşa ederken onu da inşa etmeniz gerekmektedir”. Ve işte bu sürecin bir şehir bilincini gerekli kıldığı vurgulanmaktadır. Gürsoy, bu bilinç üzerine şehrin manevi anlamda ruhunu taze tutmanın çarelerini arayarak bir yeniden oluşu gündeme getirmiş, maddi ve manevi anlamda bir inşadan bahsetmiştir. İstanbul’u medeniyetin kendisiyle fark edildiği şehir olarak yorumlamış ve fethin ideal anlamına yer vermiştir. Bu haliyle İstanbul, özlenen, hayal edilen, hasret çekilen ve Hz. Peygamber’in ülküsü olan ve bu niyetle imar edilen bir şehir olarak kavranmalıdır. Bu kavrayış biçimi, İstanbul’u kendimize açma faaliyeti olarak yorumlanmaktadır. Gürsoy’un özgün tabiri ile İstanbul, “kendisine medeniyet alanında bir defa daha uyandığımız o şehirdir”. Çünkü fethedilen İstanbul herhangi bir şehir olarak değil, o kendisinden önceki dönemin harikulade şahsiyetli bir görüntüsü olarak algılanmıştır. Kendi içinde şahsiyetliliği olan, felsefeden mimariye, edebiyattan siyasete içinde güzel şeylerin oluşturulduğu bu şehir, farklı inançlara ev sahipliği yaparak, evrensel bir anlam yüklenmiş; medeniyetin kendisi ile fark edildiği bir şehir olarak ele alınmıştır. Gürsoy, İstanbul’u bu biçimde anlayabilmek ve onu bir medeniyet şehri, bir ebedi şehir olarak kavrayabilmek için bu şehri dikkatli dinlemeyi önermiştir. Bu şehrin kültürü dili ve edebiyatı, mimarisi, musikisi ve eğlence biçimleri ile farklılıkları tevhit eden bir anlayışla örülmüştür. Bu ses ne kadar kaybolmuş olursa olsun, onu gerçekten aramaya niyet ve azmedenler için halen bir yerlerden aksetmektedir. “İstanbul Dersleri” seminerler dizisinin son konuğu Prof. Dr. Sadettin Ökten olmuştur. Ökten, “Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği” olarak önerilen seminer 18 İstanbul, Kent ve Medeniyet başlığındaki İstanbul Estetiği ifadesinin yanlışlığını gidererek sözlerine başlamıştır. Ökten’e göre bir şehrin, bir insanın estetiği olmaz ama bir dünya görüşünün, bir medeniyet tasavvurunun estetiği olabilir. Bu anlamda İstanbul estetiği yerine bir İstanbul zevkinden söz edilebileceği düzeltmesini yapmıştır. Bu İstanbul’a özgü beğeni yargısının halen mekânlarda izlenebildiğini söylemekte ve bunu örneklerle açıklamaktadır. İstanbul zevkini açıklayan beğeni yargısının yansıdığı ve halen yaşayan mekânların kalın bir kül tabakasının altında olduğunu ancak bu mekânların halen duygusallık boyutunda üretken olduklarına yer vermektedir. Bu mekânları oluşturan özel ve özgün bir insan tipinin vaktiyle var olduğunu, ancak şimdi onların olmadığı acı gerçeğini, nostaljinin güzel ancak bazı konularda tehlikeli bir şeye dönüşebileceği tehdidine karşı dinleyicileri uyararak, içinde bulunulan zaman ve çağı yaşamanın önemine dikkat çekmiştir. Dil, mekânlar, sanatlar ve eşya üzerinden devam etmekte olan İstanbul zevkinin arka planında, bir dünya görüşünün varlığını teyit etmektedir. Bu dünya görüşü ekonomide, siyasette, eğitimde, sosyal hayatta ve estetik alanında ortak ve özgün bir söylemi hayata geçirmektedir. Bu dünya görüşünü anlayabilmek için İstanbul’u medeniyetler ve ürettikleri simge şehirler üzerinden okuyarak konumlandırmayı önermektedir. Ökten, tarih ve medeniyet perspektifinden simge şehirler hakkında bilgi verdikten sonra İstanbul’u İslam medeniyetinin Osmanlı yorumunun bir kültür olarak ortaya çıktığı şehir olarak yorumlamaktadır. İstanbul’u üreten medeniyetin temel değerlerinin Batı medeniyetinden farklılığına dikkat çekerek, medeniyet tasavvuru kavramına ışık tutmuştur. “Ben, bu hayatı niçin yaşıyorum” sorusu üzerine dikilen dünya görüşü veya medeniyet tasavvuru kavramının sosyal iradeye ve iktidara dönüşümü sürecine yer vermektedir. Bu bağlamda kendi maceramızı doğru olarak anlayabilmek için dünyanın yaşadığı serüveni iyi bilmemiz gerektiği uyarısında bulunmuştur. Giriş 19 Ardından kuramsal estetik konusuna yer vermiş ve İslam medeniyeti ile Batı uygarlığı arasında mukayeseli bir değerlendirme yapmıştır. Ökten’e göre batı uygarlığının sanatçısı hayata, hayatın realitesine isyan etmek mecburiyetindedir, hümanist sanatın sığınacak bir tansısı yoktur. İslam medeniyetinin sanatçısı ise ne kadar şikâyet ve sitem içinde olursa olsun sığınacak bir yere sahiptir. Kısacası, “Batı uygarlığının sanatı isyan, başkaldırı; İslam medeniyetinin sanatı ise bütün gerilimlerin sonunda varılan teslimiyettir”. Değerlendirmesini, “keşke içimizden birileri ciddi anlamda hayatla kavgalı olabilseler ki o bizim sanatımız olacak büyük sanatın ilk aşamaları ortaya çıksın. Keşke birileri büyük şehirlerin çevresinde yer alan varoşların mutsuzluğunu yaşayarak dile getirebilseydi. Keşke varoşların mutsuzluğu ve umarsızlığı ranta dönüştürülmeseydi” sözleri ile sürdürerek, bunlar gerçekleştiği zaman büyük bir sanatçının ortaya çıkabileceğini söylemiştir. Ardından günümüz Türkiye’sinde yaşanan kargaşa ortamının hazırlayıcı koşullarına yer vermiş, mimari ve kültür üzerinden konuya açıklık kazandırmıştır. Kentli olmak, kent estetiği, kent zevkine sahip olmak için bir birikim sürecini zorunlu gören Ökten, bunun sadece bir bilgi meselesi değil aynı zamanda bir görgü meselesi olduğunun altını çizmiştir. Bu bağlamda entelektüel yatırımın önemine dikkat çekerek, artık ideolojilerin bittiği bir çağda, özgün medeniyet anlayışına sahip bir toplum olarak, bunu çağın dili ile ifade ettiğimiz zaman, ciddi anlamda bir kentli olabileceğimizi ve bu oranda ait olduğumuz medeniyeti temsil edebileceğimizi savunmuştur. İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış Semavi Eyice*4 İlk Çağda İstanbul E fendim İstanbul içinde bulunduğumuz dünyanın sayılı merkezlerinden biridir ve bütün tarih boyunca da böyle olmuştur. İlk insanlardan beri birtakım efsaneler var. Şöyle ki yok efendim Megaralı göçmenler Kadıköy’e gelmişler. 1. yüzyıl’da körler diyarının karşısında demiş kâhin onlara onlar da gelmişler, Kadıköy halkına bakmışlar bunlar bu kadar avantajlı bir yer varken buraya yerleşmemişler, bunlar kör olsa gerek demişler. Bunlar efsane, bunlar rivayet, böyle şeylere ehemmiyet vermemek lazım. Yeryüzünde bu kadar avantajlı bir yerin insansız olarak kalmış olmasına ihtimal yoktur. Şimdi düşünün ki İstanbul önemli bir deniz kanalının yani boğaz içinin bir ucunda bulunuyor önünde her bakımdan verimli Marmara Denizi bulunuyor ve boğazdan da her mevsimde akınlar yapan balıklar geçiyor. Bu şekil yanında Haliç denilen bir deniz kolu var. Bu deniz koluna burada iki tane önemli tatlı * Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, Emekli Öğretim Üyesi. 20 İstanbul, Kent ve Medeniyet su akıyor. Yani Boğaziçi’nin zaten devamı o. Bunun iki yakasında o devirde verimli topraklar var, buralarda her şey yetişiyor. Şu halde buraların insansız olabildiğine inanmak pek mümkün değil. Maalesef tarih öncesi çağın insanlarının İstanbul’da nerelerde yaşadıklarını ispat edebilecek durumda değiliz. Elimizde bunlarla ilgili bir şey yok. Belki çok derinlerde, toprağın derinliklerinde bazı kazılı izler belki var, var ama yok bugüne kadar çıkmış değil. Yalnız İstanbul’a yakın bazı yerlerde kalıntılar bulundu. Mesela Kadıköy yakasında bundan 50-55 sene evvel Fikri tepesinde tarih öncesi çağlarla ilgili yerleşimin izleri bulundu. Bu ilk insanlar genellikle tatlı suların kıyısında yerleştiklerine göre orda da Yoğurtçu deresi dediğimiz derenin kıyısında Fikri tepesinin eteğinde bir yerleşim yerinin izleri tespit edildi. Gene tarih öncesi çağa ait diğer bir yerleşim de Pendik alanlarında ortaya çıktı. Fakat onla ilgili belirli fazla bir şey bulunamadı ve zaten o yere de zannedersem işçi sigortaları hastanesi yapıldı ve oradaki tüm kalıntılar yok oldu. Tarih öncesi insanlara ait diğer önemli bir kalıntı da Küçükçekmece arkalarında çıkmıştır. Orada Yaşburgaz mağaralarında ilk insanların yaşadıklarına dair kalıntılar bulundu. Burada araştırmalar yapıldı. Fakat maalesef bizde bir definecilik hastalığı vardır. Her yerde define aranır, define bulacağız diye her yer tahrip edilir. Bu yüzden oraya da zannediyorum kapı yapıldığı halde tahribe başlamışlar. Benim kanaatime göre İstanbul’un en avantajlı yeri bu bakımdan Alibey deresi ile Kâğıthane deresinin arasındaki üçgen şeklinde bir çıkıntı vardır. Buraya Silivri tepesi derler. Burası bir vakitler İstanbul’un elektriğini veren Silahtar Ağa elektrik fabrikasının olduğu yerdir. Herhalde ilk insanlar orada yaşıyorlardı. Çünkü iki taraflı tatlı su, çevresi gayet verimli, üstelik de tarım toprağı, boğazdan geçen bütün balıkların toplandığı girdiği Haliç var. Şu halde, gıda bakımından yaşama imkânları bakımından birçok avantajların sağlandığı bir yer. Bu şehir tabi 22 İstanbul, Kent ve Medeniyet ilk çağda önemli bir site olmuş önemli bir şehir olmuş, buna göre de imar edilmiş. Fakat ilk imar Sarayburnu havalisinde olmuş Orada bir şehir kurulmuş. Bu şehir, bir süre tarihte iz bırakmış. Hatta bir su duvarı ile Haliçten Marmara’ya doğru ayrılmış olduğu biliniyor. İlk çağ şehirlerinin hepsinde olduğu gibi mabetleri var. Bir takım kamu binaları vs. var. Bunlardan bugün hiçbir iz ortada yok. Roma çağına doğru geldiğimizde bu şehrin o zamanki dünya siyasetinde bir takım durumlarla karşılaştığını, bir takım problemleri olduğunu görüyoruz. Fakat burada dikkati çeken bir husus, bu şehrin savunma bakımından kolay savunulur bir ilk çağ şehri olduğu da görülüyor. Yani bazı kuşatmalarda uzun bir süre direnebiliyor. Bu da tabi bazı idarecilerin gözlerinden kaçmıyor. Roma Devri’nde İstanbul Roma çağında, bu şehri bir takım tahriplerden sonra yeniden imar etmek gereği görülüyor. Şehir tekrar canlanıyor ve bu canlanmada bir takım kamu binaları yapılırken bir de su duvarı ile büyütülüyor. Gene Haliç’ten Marmara’ya inen bir sur duvarı var. Bu sur duvarının nerelerden geçtiğini pek tespit edemiyoruz, çünkü bu duvarlardan bir iz yok. Roma’nın tarihini oluşturan iki dönemi vardır; biri Cumhuriyet dönemi, biri de İmparatorluk dönemi. Bu İmparatorluk dönemindeki imparatorlardan Septimius Severus zamanında, şehir yeniden geliştirilerek imar edildiğinde bir duvarın yapıldığı biliniyor. O dönemdeki şehir ilk çağın büyük beldlerinin hemen hemen hepsi gibi ortasında bir anıtın yükseldiği forum denilen bazı meydanlara, bir tiyatroya ve bir oyun sahasına ve büyük hamamlara sahipti. Ana caddeler ise Akdeniz kıyılarındaki şehirlerin çoğunda rastlandığı biçimde iki tarafında mermer sütunların sıralandığı İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 23 direkli caddeler biçiminde idi. İstanbul’un içinde su kaynağı olmadığından her devirde bu ihtiyaç batıdaki Trakya topraklarından sağlanıyordu. Daha sonra Roma’da İktidar mücadelesi oluyor. İki tane lider karşılıklı kalıyorlar. Bunlardan birisi Konstantinus, biri de Licinius. Licinius, Konstantinus’un önünden kaçmaya başlıyor. İstanbul’a geliyor. Bir müddet İstanbul’da kalıyor, o zaman Byzantiyon adında olan bu şehirde bir süre direniyor. Fakat orada da fazla barınamayacağını anlayınca Anadolu’ya geçmeye karar veriyor. Karşıya geçiyor ve Konstantinus da onu orada takip ettiğinden, Üsküdar’ın arkalarındaki düz arazide bir meydan savaşı yapıyorlar. Bu çarpışmada Licinius yeniliyor ve öldürülüyor. Konstantinus böylece Roma İmparatorluğunun tek sahibi olarak kalıyor. Bu mücadele İstanbul için bir dönüm noktası oluyor. Şöyle ki; Konstantinus yeni bir şehir kurmanın, yeni bir başkent kurmanın gerekliliğini görmüş durumda. Birkaç yer düşünülüyor. Bunun için Truva’yı düşünüyorlar, Çanakkale’deki eski antik kent Truva’yı. Bir de Nikomedie var. Burası bugünkü İzmit. Fakat sonunda Byzantiyon üzerinde karar veriliyor Konstantin, yani Konstantinus burayı yeni bir şehir olarak, daha doğrusu Roma dışında, ikinci bir merkez olarak, muazzam İmparatorluğu idare edecek bir yer olmak üzere, ikinci bir merkez olarak burayı tercih ediyor. Çünkü düşünün ki Roma İmparatorluğu’nun bir ucu Büyük Britanya adasında bir ucu da Basra Körfezi’nde. Bu yüzden gerek Karadeniz, gerekse Akdeniz’in bütünü tamamen Roma İmparatorluğu topraklarıyla çevrili. Bu durumda böyle bir devleti tek merkezden idare etmek çok zor. Dolayısıyla burayı yeni bir şehir olarak kurmanın programını gerçekleştiriyor. Bu arada zikredilmesi gereken başka bir husus daha var. O da inançla ilgili. 300 yıl önce Hıristiyanlık gizli bir inanç olarak başlamış durumda ve bunun taraftarları devamlı takibata uğ24 İstanbul, Kent ve Medeniyet ruyorlar. Çünkü Roma İmparatorluğu çok tanrılı inanca sahip, yani politeist. Bu yüzden Hıristiyanlar 300 yıl boyunca devamlı korkunç işkenceler görüyorlar, öldürülüyorlar. Daha sonra hipodromlarda, yarış meydanlarında vahşi hayvanlarla mücadele etmeye mecbur ediliyorlar ve bu şekilde korkunç bir surette öldürülüyorlar. Fakat Konstantinus, Hıristiyanlığın halk arasında, bilhassa esirler arasında, ikinci derecedeki halk arasında ve bir de ordu da gizli olarak yayılmakta olduğunu fark ediyor. Onları da kendi tarafına çekmek üzere 4.yüzyıl başlarında Hıristiyanlığı serbest bir resmi inanç olarak kabul ediyor. Böylelikle Hıristiyanlık artık Roma İmparatorluğu’nda yok edilen, takip edilen bir inanç olmaktan çıkıyor. Şu halde Konstantinus’un kendisi inanmış bir Hıristiyan mıydı? Bunun üzerine çok şeyler yazılmıştır. Ben pek şahsen sanmıyorum. Bugün her ne kadar Hıristiyanlar Konstantinus’u azizlerin arasında en aziz olarak ilan ederler ise de pek bu o kadar gerçek değil. Çünkü kendisi de bir taraftan politeist, o inancını da muhafaza ediyor. Konstantinus daha sonra İstanbul’u yeni baştan imara başlıyor. Haliçten Marmara’ya uzanan yeni bir sur duvarıyla şehri büyütüyor ve bu yeni kurduğu şehrin ortasına bir meydan yaptırıyor. Bu meydanın da ortasına kendi adına bir anıt diktiriyor. Bu anıt Roma’dan getirilen bir mabedin parçalarından oluşuyor. Kırmızı porfir taşından olduğu için kırmızı renkte bir anıt. Bu, bugün çemberli taş dediğimiz anıttır. Üstüne de kendi heykelini diktiriyor. Fakat bu heykel yıldırımların isabeti neticesinde burada fazla kalmıyor. Böylelikle Byzantiyon şehri Büyük Konstantin tarafından veya I. Konstantin tarafından kurulması şerefine Konstantinopolis adını alıyor. Bu şehir yeni surlarıyla gelişmeye başlıyor. Az önce de söylediğim gibi Konstantinus’un inanmış Hıristiyanlığının biraz su götürür tarafı var. Her ne kadar Hıristiyanlar ona çok inanıyorlar ise de bu biraz şüpheli. Fakat onun İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 25 oğulları zamanında Ayasofya’nın ilk yapısının yapımına başlandığı ve tamamlandığı biliniyor. Bu ilk Ayasofya bugünküne benzemiyor. O devirdeki kiliseler uzunlamasına bir yapı. İçleri iki sütun dizisiyle uzunlamasına üç bölüme ayrılmış durumda. Üstlerini de ahşap bir çatı örtüyor, bunun da üstünü kiremitle kaplıyorlar. Tabii bu yapılara da Bazilika tipi yapılar deniyor. Bunlar çok büyük olabiliyor. Nitekim bunların benzerleri bugün Roma’da halen mevcut. Hıristiyan Bazilikaları ilk kiliselerdir. Ancak bunlar yangınlara dayanıklı değil, bir defa çatısına bir ateş düştüğünde yanıyor, çatı çökerken içerideki sütun dizelerini de deviriyor ve böylece bina harabe haline gelebiliyor. Konstantinus şehrini tamamlıyor. Açılış töreni ise 4.yüzyıl’da, 330 yılında yapılıyor ve Konstantinopolis yeni şehrini kurmuş oluyor. Bu şehir bugünküne nazaran daha tarihi bir İstanbul tabii, daha ufak. Aşağı yukarı Haliç’in ortalarından bir yerden, tahminimize göre Fatih Camii’nin olduğu yere çıkıyor, buradan şimdi Vatan Caddesi’nin geçtiği vadiye iniyor, buradan da Çapaya doğru çıkıyor, oradan da Cerrahpaşa Hastanesi civarında bir yerden Marmara’ya kavuşuyor. Aşağı yukarı bütün Konstantinupolis şehri, bundan ibaret. Kara tarafındaki Sur’un, bir izi yok bugün. Bunun güzergâhı için de gerekçe olarak, Cerrahpaşa Hastanesi’nin en uç kısmında bugün Koca Mustafa Paşa’ya uzanan kısmında harap bir Medrese ile bir ufak Mescit yıkıntısı vardır Buna İsa kapısı ya da ese kapısı, Mescidi ve Medresesi derler. Tarihte bildiğimize göre; 16. yüzyıl’daki bir depremde burada mevcut olan eskiden kalmış kemerli bir kapı yıkılmış, buna İsa kapısı derlermiş. Bu tabii çok zayıf bir iddia. Diyorlar ki; “bu Surun Türk devrine kadar kalmış olan kapısı buydu, binaenaleyh Sur buradan geçiyordu.” Fakat bu gerçekten bir kapı mıydı, yoksa kemerli bir yapı kalıntısı mıydı bilinmez. Bu belli değildi. Yalnız bunun 16. yüzyıl’daki bir depremde çöktüğünü bizim Osmanlı kay26 İstanbul, Kent ve Medeniyet nakları haber veriyorlar. Şu halde Konstantinus’un yaptırmış olduğu sur duvarının tam çizgisini de bilemiyoruz. Şehir bunun içinde artık ve Hıristiyanlaşmaya başlamış bir şehir olarak gelişmeye başlıyor. Tabii hipodrom yerinde duruyor, kiliseler yapılmaya başlanıyor ve bu arada şehir tabii bir biçimde zenginleşiyor. Çünkü şehir, önemli ticaret yollarının kavşağında. Yukarıdan deniz yoluyla Karadeniz’den Akdeniz’e, Akdeniz’den Karadeniz’e çıkan deniz yolunun tam üstünde. Bir taraftan da Asya’dan gelen Avrupa’ya geçen Avrupa’dan Asya’ya geçen kara ticaret yolunun da tam deniz yoluyla birleştiği noktada gelişen bir şehir. 5. yüzyıl’da daha doğrusu 395’te 4.yüzyıl sonlarında Roma İmparatoru I. Theodosius bu devleti idare etmenin zorluğunu fark ederek devleti Doğu ve Roma olmak üzere ikiye ayırıyor. Doğuyu bir oğluna veriyor Arcadius’a, Batıyı Honorius’a veriyor. Honorius merkezi Roma olmak üzere Roma İmparatorluğu’nun sahibi oluyor. Fakat yukarıdan gelen kavimlerin hücumları sebebiyle bu yaşamıyor. Batı Roma İmparatorluğu topraklarını birer birer kaybederek 5. yüzyıl’da tarihten siliniyor gidiyor. Buna mukabil Doğu’da olan parça, yaşamaya devam ediyor. Yalnız bu, 395’te ayrıldıktan sonra yaşayan parça artık eski Roma İmparatorluğu’ndan farklı. Bir kere inanç Hıristiyanlaşmış. İkincisi dil, o zamana kadar Roma İmparatorluğu zamanında bütün İmparatorlukta, her yerde Latince hâkim, yalnız Doğu eyaletlerinde ikinci bir dil daha kullanıyorlar hem Grekçe, hem Latince. Bu defa Doğu Roma’da, Grekçe daha hâkim duruma geliyor. Fakat bir süre her iki dil birden kullanılıyor. 6. yüzyıl’a kadar her iki dilin birden kullanıldığını görüyoruz. Hatta İstanbul’da, bugün hala izlerini görmeniz mümkün. Mesela Fatih’teki kız taşının kaidesindeki kitabeye bakacak olursanız, Latince’dir. Sultanahmet meydanında eski hipodromdaki Mısır’dan getirilmiş dikili taşın kaidesinde kitabe bir yüzünde İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 27 Grekçe’dir, bir yüzü de Latince’dir. 6. yüzyıl ortalarına kadar bu çifte dil bir süre daha böyle kullanılıyor. Fakat 6. yüzyıl ortalarından itibaren Grekçe tamamen hâkim dil oluyor. 5. yüzyıl başlarında İmparator II. Theodosius zamanında şehir bir daha yenileniyor. Daha batıya doğru şehir genişletilirken, Marmara’da Haliç’e kadar uzanan yeni bir sur duvarı yapılması gerekli görülüyor. İşte bugün gördüğümüz Surların esası budur. Yani İstanbul’u kara tarafından kuşatan İstanbul’un Fethi’nden sonra da ayakta kalan Sur duvarı budur. Ancak bunun Eğrikapı ile Ayvansaray arasında kalan kısmında birtakım değişiklikler olmuş. Orada bir mahalle de Sur içine alındığından ve zaten arazi de dik bir şekilde Haliç’e indiğinden orada Surlar Yalınkapı olarak daha değişik bir biçimde genişletilmiştir ve eski İstanbul bütün tarihini bu sur içerisinde yaşamıştır. Doğu Roma İmparatorluğu 395’te kurulmuş ve 1453’te Fatih Sultan Mehmet’in ordusu şehre girinceye kadar varlığını sürdürmüştür. Buna, bugün biz tarihçiler ve tarih ilmi, Bizans İmparatorluğu demektedir. Ancak şunu unutmamak lazımdır ki, bu devlet yaşadığı süre boyunca kendisine Bizans İmparatorluğu adını vermemiştir. Kendisini Roma İmparatorluğu’nun devamcısı ve Roma İmparatorluğu olarak görmüştür. Ve nitekim bunların kalıntısı olan kişilere de biz Rum diyoruz. Rum, Roma adının yani Romalı adının Türkçeleştirilmiş şeklidir. Biz dahi bunlara ve bunlardan fethettiğimiz topraklara da Rum toprakları demişiz. Yani Roma toprakları demişiz ve burada yetişen Türklere de biz Rumi demişiz. Mevlana Celalettin Rumi diyoruz. Yani Bizans İmparatorluğu diye bir ad yok. Pekâlâ, bu nereden çıktı? Bu, 19. yüzyıl’ın ikinci yarısında batılı tarihçilerin lafı. Bu devlete ayrı bir isim verelim diyorlar, Doğu Roma İmparatorluğu diyelim diyorlar ama gerçek Roma İmparatorluğu’na pek benzemiyor, idare sistemi ayrı, toprakları eski, Roma İmparatorluğu’ndan daha farklı vs. Neticede buna eski başkentin adını yani Byzantion adını yakış28 İstanbul, Kent ve Medeniyet tırarak Bizans İmparatorluğu diyorlar. Yani bu isim, tamamen 19. yüzyıl’ın ikinci yarısında batılı tarihçilerin yarattıkları bir isimdir. Nitekim bugün eğer Ayasofya’nın yukarı kat galerisine çıkar da bakarsanız; orada Bizans İmparator ve İmparatoriçelerinin bazılarının mozaik portreleri, resimleri vardır, onların yanındaki yazıları okumaya uğraşırsanız şunu görürsünüz; oradaki İmparatorların, İmparatoriçelerin isimleri 11. ve 12. yüzyıllara aittir. Üzerlerinde de Basilios Romaion yazar, yani Romalıların hükümdarı diye yazar. Nitekim son nefesine kadar da Bizans İmparatorluğu dediğimiz devlet kendisini Roma İmparatorluğu olarak kabul etmiştir. Şimdi bu Bizans İmparatorluğu, tabii karakterini değiştirdi artık eski Roma İmparatorluğu gibi değil. Ondan sonra Hıristiyan olmuş, ondan sonra bir Patriklik makamı var, ondan sonra dil Grekçe olmuş, bütün sahip olduğu topraklarda, hâkim olduğu yerlerde, her yerde kiliseler, manastırlar yükselmeye başlamış ve bu devlet gittikçe sınırları küçüle küçüle 1000 yıl yaşamıştır. Bütün Ortaçağ’ın içini kaplar ve bu sahip olduğu topraklarda medeniyetinin izlerini bırakmıştır. Bunu da inkâr etmemek gerek. Bu gün artık Bizans İmparatorluğu dediğimiz bu imparatorluk Kuzey Afrika’da hâkim olmuştur, Suriye’de, Mısır’da hâkim olmuştur. Tabii bütün Anadolu elindedir. Karadeniz kıyılarında, hatta Kırımda toprakları vardır. Bütün Balkanlar’a sahip olmuştur. Fakat peyderpey de bunları kaybetmeye başlamıştır. Çeşitli akınlar, fakat en büyük darbeyi de İslamiyet vurmuştur. 7. yüzyıl’da ortaya çıkan ve 8. yüzyıl’da bayağı güçlenen İslamiyet, Bizans’ın karşısındaki en büyük güç olarak ilerlemeye başlamış, Mısır, Suriye Bizans elinden çıkmış, Arap orduları, İslam orduları birkaç defa Anadolu’ya girmişlerdir. İslam donanması Akdeniz’de hâkim olmuş, kıyı şehirlerini yağma etmişler, bazılarını yakmışlar, hatta İslam donanması Selanik’e kadar gelmiş, Selanik’i yakmışlardır. İstanbul önüne de gelmiş- İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 29 ler fakat İstanbul’u bir türlü alamamışlardır. Bir taraftan da, Balkanlar’dan inen birtakım göçebe kavimler, İstanbul’u tehdit etmektedir. Fakat bunlar da başarı elde edememişlerdir. Çünkü son derece de kuvvetli, o zamanki askeri mimarinin en güçlü tahkimatı olan İstanbul’un surlarını aşamamışlardır. İstanbul önlerine kadar gelmişler fakat şehre hiçbir zaman girememişlerdir. Araplar da defalarca İstanbul önlerine gelmişler, donanmalarıyla kuşatmaya çalışmışlar, karadan da çevirmeye çalışmışlar, fakat gelen gemiler ufak gemilerdir, kürekle hareket eden gemilerdir. İstanbul’un Marmara’nın meşhur lodos fırtınaları bir defa başlayınca Araplar, tabii olarak birtakım limanlara kaçmak, sığınmak zorunda kalmışlardır. Ondan sonra bir de kış bastırınca, İstanbul’un kışı da sert, sıcak iklimlerden gelmiş olan Müslümanlar barınamamışlar, bir anda başarı elde edememişlerdir. Bu göçebe kuzeyden inen kavimler de İstanbul’u alamamışlardır ve böylelikle İstanbul, yani Konstantinupolis şehri her badireyi atlatmıştır. Dolayısıyla İstanbul halkının kafasında yerleşmiş bir fikir vardır ki oda şudur; burası Meryem Ana tarafından korunan kutsal bir şehirdir. Bu inançlarını son güne kadar da yani Fatihin ordusu İstanbul’un içine girinceye kadar da Bizanslılar bu fikirlerinden vazgeçmemişlerdir. Bizans İmparatorluğu diyoruz artık, tabii peyderpey topraklarını kaybediyorlar. Demin belirttiğim gibi Suriye’yi, Mısır’ı kaybetmiş, arkasından Kuzey Afrika’yı kaybetmiş, hatta kısa bir süre İspanya’da küçük bir köprübaşı kurmuş onu da tabii kaybetmiştir. Bu arada İslamiyet Kuzey Afrika’yı tamamen ele geçiriyor oradan İspanya’ya atlıyor, İspanya’da Endülüs Medeniyeti’ni kuruyor. Hatta Müslümanlar, Pirene dağlarını aşıyorlar. Fransa tarafına iniyorlar. Bunu pek kimse bilmez, orada bundan 4050 sene evvel Fransa topraklarında yapılan bir kazıda ilk Müslüman camilerinden birinin temelleri ortaya çıktı. Yani orada da yerleşmişler. Ne kadar kalmışlar belli değil ama ondan sonra 30 İstanbul, Kent ve Medeniyet yavaş yavaş çekilme başlamış. Fakat İmparatorluk dış kuvvetlerle devamlı bir mücadele halinde. Tabii ilk düşmanlarının başında Sasaniler geliyor. Sasaniler de Anadolu’ya zaman zaman giriyorlar ve hatta Kadıköy önlerine kadar da geliyorlar. Fakat 7. yüzyıl’da İslamiyet ortaya çıkıp ta Araplar Suriye üzerinden İran’a yürüdüklerinde Sasanilik, Sasani gücü ortadan kalkıyor. Ondan sonra İslamiyet Orta Asya’ya doğru ilerliyor. Binaenaleyh Bizans Ortaçağ’da iki güçten biri. Bir tarafta 7. yüzyıl’dan itibaren Araplar ve İslamiyet var. Bir tarafta da Bizanslılar var. Bunlar karşılıklı çatışma halindeler. Araplar Girit adasını da alıyorlar, orada hatta bir Arap hâkimiyeti kuruluyor. Aynı şekilde Akdeniz’de Malta adasını da alıyorlar. Malta adasında da Araplar var ve bugün Malta’daki bir müzede bir ufak Mezar taşı var, oradaki bir Müslüman kızın mezar taşı, kazılarda bulunmuş, çıkmış kızcağızın taşı, orada ölmüş. Bu Müslüman kızın mezar taşı Malta adasındaki Müzede muhafaza ediliyor. Hatta Malta o kadar Araplaşmıştır ki, her ne kadar tipleri Avrupalılar gibi ise de tamamen Afrikalıdırlar, Araptırlar. Zaten kullandıkları dil de yarı yarıya Arapça’dır. Sokaklarda dolaşın sokak levhalarında “suk” diye görürsünüz, bizim sokak olarak kullandığımız “suk” kelimesini hala kullanıyorlar Malta’da. Başşehirleri de Medina’dır, Medine yani. Yani tamamen Araplaşmış bir ada, fakat Hıristiyanlık hâkimiyet kurmuş, Malta bugün Hıristiyan’dır. Velhasıl tabii bunlar tarihin içinde ayrı sosyolojik konulardır. Bizans Mimarisi Bizans’a dönersek, Bizans sahip olduğu bu topraklarda izlerini bırakmıştır. Kuzey Afrika’da boydan boya Bizans kaleleri, Hıristiyan kaleleri ve Bizans manastırları kurulmuştur. Bunlardan bazıları bayağı büyük manastırlardır. Mesela Tebessa, Tipasa manastırları bunlardandır. Fakat bunların yaşamları İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 31 ancak 8. yüzyıl’a kadar, İslamiyet buralara yayılıncaya kadar sürmüştür. Aynı durum Suriye’de de geçerlidir. Suriye’de de başlı başına bir Hıristiyan mimarisi kurulmuş, pek çok kilise ve manastır yapılmıştır, ziyaret yerleri yapılmıştır. Fakat bunlar da ancak İslamiyet çıkıncaya kadar buralarda yaşamıştır, bundan sonra da yavaş yavaş bunlar terk edilmiştir. Buraların içinde çok büyük dini tesisler ve ziyaret yerleri vardır. Fakat bugün bunlar kazılarda, araştırmalarda tespit edilmektedir. Bu Suriye’deki Bizans mimarisi İstanbul’dakine pek benzememektedir. Kuzey Afrika’dakine de benzememektedir. Bunların yerel birtakım üslupları, farklılıkları vardır. Suriye’de taş bol olduğu için taş mimari hâkimdir. Anadolu’daki Bizans mimarisinin ise malzemesi daha değişiktir. Yapı tuğla ve taş karışımıdır ve bazı yerlerde yalnız tuğladır. Bizans söylediğim gibi yavaş yavaş topraklarını kaybetmekte ve ufalmaktadır. Tabii Balkanlar’da bu gerileme daha ağır yürümektedir. Fakat yeni birtakım güçler ortaya çıkmaktadır. Buralarda Sırplar, Bulgarlar birtakım idareler kurmaya başlamışlardır. Bunların karşısında Bizans, tabii topraklarının bir kısmını kaybetmektedir. Fakat her şeye rağmen Ortaçağ içinde gücünü korumaktadır. Büyük devlet olarak bazı ufak devletlere taç göndermektedir. Onun sayesinde onlar da krallıklarını çevrelerine kabul ettirmektedirler. Mesela bir ufak örnek vereyim; bugün Macarların, kutsal tacı olarak kabul ettikleri “Stefan Tacı” (İştivan) vardır. Bu taç altın mine işi işlenmiş bir taçtır, tepesinde de bir tane haç vardır. Macarlar bunu bağımsızlıklarının sembolü olarak sayarlar. O kadar ki, eski Macar pullarında, içinizde pula meraklı olan varsa bilir, bu tacın resmi vardı. Bu tac, o kadar kutsaldır ki, 1945 yıllarında Sovyet orduları Budapeşte’ye girerken bazı vatansever Macarlar bu tacı Sovyetler’in eline geçmemesi için kaçırmışladır. Bu taç Amerika’ya gitti. Orada bir bankanın kasasında muhafaza ediliyordu. Ta ki Macaristan, 32 İstanbul, Kent ve Medeniyet Sovyet hâkimiyetine girdikten uzun yıllar sonra bir Kardinal Minzeski olayı oldu. Kardinal Minzeski Macar ayaklanmasının, Sovyetler’e karşı başkaldırmanın bir sembolü oldu. Sovyetler bunu yakalamak istediklerinde kaçıp Amerikan elçiliğine sığındı. Tabii oradan alamadılar onu ve orada kaldı. Arkasından bir pazarlık yapıldı, tacın Macar hükümetine iade edilmesi şartıyla Kardinal Mindeski’nin Amerika’ya gitmesine izin verildi. Bu taç Macaristan’a getirildi ve burada özel bir salona kondu. O Sovyet işgali zamanında Macar halkı bir mukaddes yeri ziyaret eder gibi karanlık bir salonda özel ışıklandırılmış olarak kuyruk halinde gelir bu tacı ziyaret ederdi. Yanında tavaf eder dolaşırlardı. O taç bir nevi Macarlar’ın bağımsızlık simgesiydi. Bu tacı niçin ben burada anlattım? İşte bu tacın üzerinde çeşitli altın mine işi parçalar vardır. Ortasında, baş kısmında bunu vermiş olan Bizans İmparatoru’nun altın mine işi olarak bir portresi vardır. Çünkü Macar Kralı küçük bir kraldır ve Bizans İmparatoru bunu ona büyük bir İmparator olarak vermiştir. Arkasındaki plakada, yazı vardır, eğer okuyacak olursanız orada şunu yazar: “Türklerin kralına” diyor. Çünkü Macarlar Orta Asya’dan Karadeniz’in kuzeyinden Avrupa’ya gelmiş oldukları için, Bizans onları devamlı Türk olarak görmüştür. Bu da tarihte enteresan olaylardan biridir. Pek bizde kimse farkında değil bu işin. Daima, Macarları Türk olarak tarihlerinde kaydederler. Buna karşılık Anadolu’ya güneyden gelen yani Orta Asya’dan, İran’a, İran’dan da Anadolu’ya gelen Selçuklular’ı da İran üzerinden geldikleri için Pers görürler. Onlara da Persler derler. Bu da Bizans tarihinin enteresan ufak detaylarından biridir. Türkleri hep Pers olarak görmüşlerdir. Bizans İmparatorları’ndan biri hastalanmış, çeşitli hekimler başa çıkamamış, çare bulamamış, Bizans tarihi der ki; ondan sonra Persler’den de bir hekim çağrıldı. Orada Persler, Pers devleti İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 33 yok ki ortada. İran Selçukluları var, sonra Anadolu Selçukluları var. Yani Selçuklular’dan bir hekim çağırılmış. Velhasıl, Bizans İmparatorluğu dediğimiz İmparatorluk, eserlerini başkent olan İstanbul’da vermekte. Anadolu’nun da her tarafında yapıları var. Tabii bu yapılar da arazinin şartlarına uyarak her türlü malzeme ile yapılıyor. Kerpiç de kullandılar belki. Fakat kerpiç uzun ömürlü bir malzeme olmadığı için bugün artık Bizans dönemine ait bir kerpiç binaya rastlamıyoruz. Ancak demin söylediğim gibi, taş yalnız taş. Bir de bu taşın arasında karma bir malzeme var. Bu da eski yapılardan sökülmüş taşları bir araya getirerek yapılan inşaatlardır. Bunlara devşirme malzeme deniyor, Bu tür yapılar, bilhassa Batı Anadolu’da İlkçağ Roma, Yunan devrinin yapılarından sökülen taşlarla yapılmıştır. Üzerleri mermer kaplanmış ama o mermerler söküldüğü için arkasından gayet biçimsiz bir duvar tekniği ortaya çıkar. Tabii bazı yerlerde, muntazam kesme taş tuğla ile karışık olarak kullanılmıştır. Bunun dışında bir de yalnız tuğla yapılar vardır. Orta Anadolu’da mesela Kırşehir’de bir kilise kalıntısı vardır. Boş arazide Kırşehir’le Yerköy arasında yalnız tuğladan oluşan bir yapıdır. Bunun yanı sıra Bizans’ın dini mimarisinde ve sivil mimarisinde çok kullandıkları bir şey vardır. Bu da araziyi oyarak bunun içine yerleşim. Efendim bir efsane yarattılar Kapadokya’dakiler, Hıristiyanlarmış kaçmak kurtulmak için gizlenmek için bunlar araziyi oymuşlar. Yok efendim bunlar masal. Bu oyma araziyi oyarak yapılan şeyler, bir kere teknik bakımdan çok rahat. Çünkü bunlar tüf denilen volkanik bir arazi. Gayet kolay işlenebiliyor, oyulabiliyor. Dolayısıyla hava ile temas ettikten sonra da, oyulduktan sonra da sertleşiyor. Binaenaleyh bir defa, binayı inşaat olarak yapmaktansa oyarak arazi içine girmek daha rahat. İki, içi oyulan arazilerin bir avantajı, bunlar yaz ve kış aynı sühuneti, aynı sıcaklığı muhafaza ediyor. Öyle ki bun34 İstanbul, Kent ve Medeniyet larda aynı klima cihazı varmış gibi, kışın sıcak yazın da serin, avantajı bu. Üçüncüsü, bunlardaki tahıl ambarlarında rutubet olmadığı için böceklenme de yok. Binaenaleyh bunlarda ambarlarını böyle arazi içine, oyup da yaptığı takdirde, buğdayını vs. rahatça muhafaza edebiliyor. Ben bunun canlı bir örneğini çok yıl evvel Karaman havalisinde yaptığım bir inceleme gezisinde gördüm. Burada garip bir köy var dediler. Karaman’dan epey içeride, halkı bizimkine pek benzemiyor. Müslümanlıkları da pek yok, bunlar çok eski bir halk, güya görünüşte Müslümanlaşmışlar ama pek böyle tuhaf bir halk dediler, neyse bir gidip görelim dedim, gittim. Ondan sonra köy meydanına geldik. Orada bir yerde üstü kayalık halinde, bir köy kahvesi var. Bunların camileri de yoktu ama yakın tarihte camii yaptılar dediler. Fakat garip bir halleri var, içeri giriyorlar, güya namaz kılıyorlar. Çıktıklarında dışarıda bir taş var ona selam veriyorlar, öyle çıkıyorlar. Bizim İslamiyet’te olmayan şeyler bunlar. Neyse, bizim Anadolu köylüsü, en fakir köylü bile hoş gelmişsin filan der. Elini sıkar, bilmem ne yapar, bir çay ikram eder, karpuz ikram eder. Ondan sonra bunlarda pek öyle misafirperverlik de yok. Ondan sonra baktım, o dimdik kayanın üzerinde kapılar var, taa yukarılara doğru çıkıyor ve üzerlerinde de, birer numara var. Yanlarında da küçük küçük delikler var kayanın yüzeyinde. Dedim nedir bunlar. Bunlar dediler bizim ambarlar. Oraya nasıl çıkıyorsunuz siz dedim. Dediler bu delikler var ya küçük delikler. Ayaklarımızı ellerimizi takıyoruz öyle çıkıyoruz dediler. Siz, dedim oradan düşmez misiniz? Valla Bey dedi, köylünün biri, bazen dedi gençlerden düşen oluyor ama bizim ihtiyarlardan düşen yok hiç dedi. Orada böcek falan olmuyor kurtlanmıyor hiç dedi. Hala bugün Anadolu’da yaşıyor bu alışkanlık. Kapadokya’yı nazarı, fikri gizlenmek için yaptılar, değil. Avantajlı olduğu için yaptılar. Ve bu yalnız Kapadokya’da da değil, pek yaygın olarak Kırşehir havalisinde, Kesik Köprü ciİstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 35 varında da var. Oralarda da var böyle arazi içine oyma yerleşim yerleri, evler. Hatta ölülerini bile böyle yerlere gömmüşler. Araziye oydukları evlerin önünde mezarları var. Daha sonra Trakya’da da var, hatta Bulgaristan’a doğru da var. Binaenaleyh Bizans mimarisi incelenirken yalnız taş, tuğla, kerpiç vs. değil, fakat aynı zamanda bu oyma yapıları da hesaba katmak lazım. Bunların bazıları aynı taş ve tuğla mimarisinde yapılmış, bina mimarisinde oyulmuş. Hatta bu yapılardan Afyonkarahisar civarında bir tane var ki buna Ayazin denilmekte. Fakat bu kilisenin yarısı dağın içine oyulmak suretiyle, yarısı da dağın dış tarafında, sanki mimari yapılmış bir yapı gibi işlemişler. Kubbesinin yarısını yapmışlar, tonozunu yapmışlar. Hatta üzerine sanki kiremit döşeliymiş gibi kiremitleri dahi işleyerek yapmışlar. Binanın dışarıya çıkıntısını aynen mimaride olduğu gibi şekillendirmişler. Evet, Bizans bu mimarilerle, böylece yaşamaya devam ediyor. Fakat toprakları demin söylediğim gibi gittikçe ufalıyor. Tabii bu mimarinin örneklerini Başkent olan İstanbul’da görüyoruz. Bunların bir kısmı toprak altında kalmış ama bir kısmı camii ve mescide dönüştürülmüş olarak günümüze kadar gelmiştir. Anadolu’da da çeşitli yerlerde var, hatta en çıkılması güç dağların teperinde en ıssız adacıkların üzerlerinde kalıntılar var. Bunlar Bizans arkeolojisi bakımından Türkiye’nin bir zenginliğini teşkil ediyor. Şimdi Bizans için olan konuşmayı burada sona erdirip Türk devrine geçelim. Bizans İmparatorluğu’nun başkenti olan batıdan gelen yabancıların hayranlıklarını çekecek kadar muhteşemdi. Ancak Ortaçağ içlerinde İstanbul’u gören bir yabancının yazdığına göre şehrin içi pek İlkçağ şehirleri gibi gösterişli ve temiz değildi. Bizans’ta bazı belediye nizamları kurulmuştu. Mesela her binanın denizi görecek bir şekilde inşaat izinleri verilmesi gerekiyordu. Fakat bunlara ne dereceye kadar uyulduğu da bilinmez. Bazı ileri gelenlerin Geç Roma Devri’den itibaren 36 İstanbul, Kent ve Medeniyet özel saraylar inşaa ettikleri bilinmektedir. Fakat şimdiye kadar bunlardan hiçbirinin izi bulunmamıştır. İmparatorluk sarayı ise hipodrumdan başlıyor ve Marmara kıyılarına kadar uzanıyordu. 11. yüzyıl’a kadar kullanılan ve Büyük Saray denilen bu imparatorluk makamı, adeta şehir içinde şehir gibiydi. Çeşitli binaların arasında muhteşem bir taht salonu, imparatoriçelerin lohusalık salonları, birçok irili ufaklı kilise hatta Selçuklu Türk Mimarisi’nden ilham alınarak yapılmış, matrutas adında sivri külahlı bir köşk vardı. Ayrıca bir de sarayın sınırları içinde Türklerin atlı bir sporu olan çevgan oyununun bir benzeri yapılmış ve bu addan bozma tzevgamesterion adında atlı oyunlar için bir alan da vardı. Bu saray 11. yüzyıl’dan sonra terk edilmeye başlamış, hatta bazı kısımların malzemeleri başka binalarda kullanılmak üzere sökülüp taşınmış ve imparatorluk sarayı bu defa şehrin kuzeybatısında Eğrikapı-Ayvansaray arasındaki sahada surlara bitişik olarak yine çeşitli pavyonlardan oluşan Blakhernai denilen bir topluluk halinde kurulmuştur. Bu saraydan günümüze kadar ayakta kalan tek pavyon vardır ki, bu Tekfur Sarayı olarak bilinir. Bir zemin katından sonra iki esas olan ve önünde büyü bir avlu bulunan taş ve tuğladan yapılmış bu sarayın önünde bulunduğu yerden Haliç’e, şehrin büyük bir kısmına ve sur dışındaki Trakya’ya hâkim bir manzara vardır. Dışında taş tuğladan süslemelerle bezenmiş ve renklendirilmiş olan Tekfur Sarayı Bizans kaynağından İmparator II. Manuel’in 12. yüzyıl’da yaptırdığı “şehre, denize ve araziye hâkim bir yerde” olarak gösterilen saray olmalıdır. Şehrin içinde bazı özel saraylar da olduğunu kaynaklar bilgi vermekte ise de bunların yerleri ve mimarileri hakkında bilgi yoktur. Şehrin içinde başta Ayasofya Kilisesi’nden başka bunun yanında bir tane patriklik merkezi binaları bulunuyordu. Ayrıca şehrin ortasında Ayasofya ile aynı yıllarda yapılmış olan Oniki Havari’ye sunulmuş bulunan Havariler Kilisesi de şehrin en büyük dini İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 37 merkezlerinden biriydi. Bu büyük binanın yanında ilk imparatorlardan birçoğunun mezarları bulunuyordu. Efesos’taki Yuhannes veya Venedik’teki S.Marco, Fransa’daki Saint Front kiliselerinin bir benzeri olan bu yapının üzeri 5 kubbe ile örtülü idi. Şehrin içindeki irili ufaklı kilise ve ibadet yerlerinden başka değişik devirlerde yapılmış ve yüzlerce keşişi barındıran manastırlar da bulunuyordu. Bunlardan en eskisi Yedikule’ye yakın 461 tarihinde kurulan Studios Manastırı idi ki bazilika şeklinde kilisesi fetihten sonra İmrahor İlyas Bey adıyla kullanılmış ve bugün harabe halinde durmaktadır. Orta Bizans döneminde 12. yüzyıl’da Komnenos ailesi tarafından yaptırılan Pantokrator Manastırı’nın birbirine bitişik üç kiliseden meydana gelmiş kilisesi fetihten sonra Zeyrek Camii adıyla yaşatılmış ve bugün hale ayakta durmaktadır. Haliç’e hâkim bir noktada kurulan Pammakaristos Manastırı’nda 150 yıl kadar Osmanlı devrinde patrikhane olarak kullanılmasından sonra 16. yüzyıl’ın sonlarında Fethiye Camii olarak İslam dinine tahsis edilmiştir. Yenibahçe’de Vatan Caddesi kenarında bulunan ilk kısmı 10. yüzyıl’ın ilk yıllarında yapılan Lips Manastırı ise 13. ve 14. yüzyıllarda daha da büyütülmüş. Hatta Palailogos sülalesinden bazı imparator mensupları buraya gömülmüştü. İki kubbeli büyük kilisesi Osmanlı devrinde Fenari İsa Camii olarak kullanılmaya devam etmiştir. Laleli’de imparator I. Romanos’un yaptırdığı Myraelaion Manastırı Kilisesi sonraları Mesih Paşa tarafından camiye çevrilmiştir. Bodrum Camii de denilir. Son Bizans devrinin önemli eserlerinden Andreas Manastır Kilisesi fetihten sonra Kocamustafapaşa Camii olmuştur. Edirnekapısı yakınında olan Khora Manastırı Kilisesi ise fetihten bir süre sonra Atik Ali Paşa tarafından dönüştürülmüştür. Kariye Camii diye bilinir. Duvarlarını süsleyen mozaik ve freskoları bakımından Bizans sanatının en başta gelen eserlerinden bir sayılır. Bunlar dışında daha birçok irili ufaklı kiliseler manastırlar da 38 İstanbul, Kent ve Medeniyet bulunduğu kaynaklardan bilinmekte. Bunlardan bazılarından kilise kısmı zamanımıza kadar gelebilmiştir. Ayrıca Ayasofya yakınında bir düşkünler evinin varlığı da bilinmektedir. Büyük Pantakrator Manastırı’nın 50 yataklı hastanesinin kadrosunu ve nasıl işletilmesi gerektiğini bildiren bir tür vakfiye durumundaki bir belge günümüze kadar da gelmiştir. Bu hastanenin eki olarak şehrin daha uzak bir bölgesinde kurulmuş bir cüzzamhane (leprozori) nin olduğu da yine bilinir. İkinci bir hastanenin varlığı da Lips Manastırı’nın yanındadır. Bu sadece 10 yatağa sahip idi. Şehir depremlerden ve büyük yangınlardan Bizans döneminde de çok zarar görmüştü. 4. Haçlı seferine katılan batılı Latin şovalyeleri 1203-1204 yıllarında burayı işgal etmek için Bizanslılarla çarpıştıklarında yangınlar çıkarılmış ve kuzey rüzgârlarının tesiriyle şehrin birçok mahallesi yanmıştı. Son Bizans döneminde ise Akdeniz bölgesi şehirciliğinin ana unsurlarından biri olan direkli caddeler birçok yerlerde yıkılmış ve ortadan kaldırılmıştı. Bu dönemlerde yol kenarlarına ağaçların dikilmiş olduğu bilinir. Bizans devrinin içlerinde şehirde esnaf ve zanaatkârlar belirli bölgelerde toplu olarak çalışırlardı. Bu loncaların 10. yüzyıllara ait eksik bir listesi günümüze kadar gelmiştir. Bunda ancak 25 kadar esnafın adları verilmiştir. Ayasofya yakınında bir bakırcılar çarşısı olduğu tespit edilmektedir. Türk devrinin uzun çarşı adı verilen yerde de bir Rus çarşısının bulunduğu anlaşılmaktadır. Artık Bizans’ın son dönemlerinde eski meydanlar oldukça biçimleri bozulmuş bir durumda idi. Fetihten 25 yıl kadar önce burayı ziyaret eden batılı bir yabancı şehrin içindeki ekili arazinin iskân edilmiş yerlerden çok daha fazla olduğuna işaret eder. Başka bir yabancı da artık dolmuş olduğunu belirtir. Bizans döneminde, Roma çağında Trakya’dan getirilen suya fazla güvenilmediğinden şehrin toprağının altında inanılmaz İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 39 derecede çok sayıda irili ufaklı sarnıçlar yapılarak bunlarsa su biriktirilmiştir. Bu sarnıçlar su ihtiyacını karşıladıktan başka engebeli şehrin topografyasında düzlükler sağlanmasına da yardımcı oluyorlardı. Hemen hepsinin üzerlerinde kilise, manastır, özel saray vs. gibi yapılar bulunuyordu. Son dönemde bazı binaların bodrumları da duvarları su geçirmez bir harçla sıvanmak suretiyle sarnıca dönüştürülmüş olduğu dikkati çeker. Türkler’in Anadoluya Gelişi Evet, Bizans İmparatorluğu dediğimiz, gerçekte Doğu Roma İmparatorluğu kalıntısı olan devlet söylediğim gibi çeşitli akınlarla erimeye başlıyor. Bazı iç çekişmeler de var, iç savaşlar oluyor. Sonra kilise ile İmparatorluğun mücadelesi de var. Kilise daha hâkim durumda, saray ikinci planda kalıyor, bunların da mücadeleleri oluyor. Fakat Bizans devleti Büyük Roma İmparatorluğu’nun devamcısı olduğu inancından kesinlikle vazgeçmiyor. Son nefesine kadar son gününe kadar hala kendisini büyük bir imparatorluk olarak görüyor. Ve bu şekilde de etrafa kendisini tanıtıyor. Sonunda, 14. ve 15. yüzyıllarda Bizans o hale geliyor ki, bütün toprakları İstanbul surlarından ibaret. Ancak surların dışında 1-2 kale var. Mesela Vize Kalesi, Silivri Kalesi bunlardan, bunlar Bizans’ın elinde. Çevresindeki topraklara da hâkim durumda tabii. İşte o arada köylüler biraz ekip biçiyorlar İstanbul karnını bundan doyuruyor. Ancak Türk akınları başladığında bunlar kaçıyorlar, bu kalelere sığınıyorlar. Böylelikle, Bizans hayatiyetini sürdürmeye uğraşıyor. Fakat sonunda, Fatih Sultan Mehmet, İstanbul’u fethediyor. Türkler önceleri birkaç defa, daha İstanbul’u kuşatmışlardı. İstanbul’u çeşitli sebeplerden alamıyorlar. Türkler ne surette geliyorlar? Bildiğiniz gibi, Türkler Orta Asya’dan geliyor. 40 İstanbul, Kent ve Medeniyet Malazgirt’te Bizans İmparatoru IV. Romanos Diyogenes ile bir savaş oluyor ve burada İmparator Selçuklular’a esir düşüyor. Selçuklu idaresi böylece Anadolu’da başlıyor. Merkez Konya, fakat feodal bir sistem üzerinden Selçuklular devleti idare ediyorlar. Yani, merkezi bir devlet değil, doğrudan doğruya feodal. Mesela bir Selçuklu sultanı yaşlandığında diyor ki; evlatlarım ben yaşlandım. Sizin aranızda toprakları paylaştırayım. Siz de idare edin. Bu iş merkezi bir büyük devlette olmaz, fakat oluyor. Oluyor ne oluyor? Sultanın 11 tane erkek evladı varmış. Birine Kayseri’yi, birine Tokat’ı verince ondan sonra bir kargaşa başlıyor. Kardeşler aralarında birbirleriyle savaşa girişiyorlar. Ve ihtiyar sultan tekrar idareyi ele almaya mecbur oluyor. Bu feodal Selçuklu Devleti, Orta Asya’dan gelen Moğollar’ın idaresindeki bir idare sayesinde eriyor yok oluyor. İlhanlılar denilen bu Moğollar Anadolu’ya hâkim oluyorlar. Onlar da beraberlerinde İslami bir medeniyet getirmişler. Onların da yaptıkları eserler var. Mesela Erzurum’da Yakutiye Medresesi, Kırşehir’deki Caca Bey Medresesi onlardan kalma. Bunlar İlhanlı döneminin eserleridir. Onlar da İslami eser ama Anadolu Selçukluları’nın da sonunu getirmişler. Bir de İlhanlılar hesabına devleti idare eden, bölgeleri idare eden bazı mahalli beyler var. Mesela Eretnoğulları onlardan, Kayseri ve civarında hâkimler. Onlar da ne Selçuklu ne Moğol. İkisinin arasında fakat Moğollar hesabına devleti idare ediyorlar. Osmanlılar, onlar da Orta Asya’dan küçük bir aşiret halinde geliyorlar. Selçuklular ise artık sona gelmişler. Neticede bunlar Söğüt havalisine yerleşiyorlar. Burada yeni bir görüşe göre, yeni bir idare, yeni bir Beylik kuruyorlar. Bu, Beylik kısa bir sürede gelişiyor. Beraberinde de yeni bir sanat, yeni bir medeniyet anlayışı getiriyor. Osmanlılar, merkezi devlet sistemini Türkler arasında ilk defa yerleştirmiş olan insanlar. Burada merkezi devlet o kadar kuvvetli ki, biliyorsunuz böyle paylaşma olmasın İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 41 diye çocuklarını, kardeşlerini dahi öldürüyorlar. Bunu bugün biz ayıplıyoruz, kötü görüyoruz ama bunun başka çaresi yoktu. Selçuklular’ın o acı tecrübesini gördükten sonra yapılacak işlerden biri buydu. Bu 17. yüzyıl başlarına kadar sürüyor. Elbette ki maalesef çok değerli şehzadeler öldürülüyor ama devleti de kimse ikiye parçalamak istemiyor. Devlet tek olarak idare ediliyor. Öyle ki Osmanlı’nın fethettiği topraklarda falan çıkan bir ayaklanma hemen merkeze haber veriliyor, merkez de gerekli emri vererek oradaki ayaklamanın önüne geçiyor. Sancak Beyi bu ayaklanmaların hakkından geliyor. Yani son derece merkezi, son derece enteresan bir devlet idaresi var Osmanlı’da. Bunu da kabul etmek lazım. Öyle aman, Osmanlılar şöyleydi böyleydi diyen Osmanlı’yı kötülemeye çalışan şeylere bakmayın. Osmanlı büyük bir medeniyetti. Osmanlı’nın fethettiği topraklarda rahatça yerleşmesinin sebebi, yeni bir anlayışla, yeni bir düzen getirmesi, Ortaçağın dışında bir devlet idaresini buraya getirmesidir. Bizans köylüsü bundan hoşnut durumda. Çünkü eski devirde çalışıyor çırpınıyor, manastırlara hizmet ediyor veyahut da İmparatorluk arazilerini ekiyor biçiyor, kendisine bir şey kalmıyor. Dolayısıyla bu yeni devlet anlayışından Hıristiyan ahali de memnun durumda. Bizans halkı zaten Selçuklular zamanında da memnundu. Nitekim Kapadokya’daki Bizans manastırlarının bir kısmı Selçuklu devrinde de yaşamaya devam ediyor. Ihlara Vadisi’ndeki kayadan oyma bir kilisenin duvarındaki fresko resimlerde yazı var. Tamarra adındaki bir kadın tarafından Bizans İmparatoru Andronikos ve Selçuklu Sultanı zamanında bu kilise yapıldı ve sunuldu diye. Yani Selçuklu idaresi gayet liberal bir idare. Nitekim Konya ile Sille arasındaki yerde Ak Manastır denilen bir yer var. Bu manastıra Mevlana Celalettin Rumi geliyor iki din, iki inanç arasında papazlarla münazara yapıyor. Bugün Konya müzesinde bir tane Selçuklu lahitleri şeklinde bir lahit vardır, 42 İstanbul, Kent ve Medeniyet üzeri Bizans yazısıyla yazılıdır. Emir Arslanes adında birisi. Yani bir Bizanslı. Selçuklu hizmetine girmiş, emir olmuş, öldüğünde de Ak Manastır’a gömülmüş birisi. Üzerine de Bizans yazısıyla ismi yazılmış. Manastır kapandıktan sonra da müzeye taşını getirmişler. Yani gayet girift bir Bizanslı-Türk kaynaşması var. Osmanlı Devri Türk Mimarisi ve Sanatı Osmanlı bu anlayışı, ilk devirlerinde gayet güzel yürüttüğü için hızla yayılıyor. Beraberinde de yeni bir medeniyet, yeni bir medeni anlayış ve kültür getiriyor. Bunu Balkanlar’da da rahatça yayabiliyor. Bildiğiniz gibi 14, 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupa’nın doğu kısmını tamamen fethediyorlar ve buralar tamamen Türkleşiyor. Anadolu’dan Türkler getirilip buralara yerleştiriliyorlar. Bunlara “Evladı Fatihan” deniliyor. Bunlar oralarda yerleşiyorlar, vakıf eserler yapılıyor, camiler, köprüler, medreseler ve başka binalar inşa ediliyor. Ama biz bunların pek farkında değiliz, önem de vermiyoruz. Bugün Bulgaristan’ı şöyle bir düşünün. Maalesef Bulgaristan’ın bütün şehirlerinde son kalıntısı kalmış olan birkaç cami mevcut, yıktılar çoğunu. Macaristan’da hepsini temizlediler. Ama temizleyen Macarlar değil, Avusturyalılar. Oraları ilk işgal etmiş olanlar Avusturyalı’lardır. Budapeşte’nin kocaman eski bir panorama resmi vardır. Bu resim bizim elimizden çıktıktan az sonraki bir resimdir. Kuşbakışı olarak Budapeşte’yi gösterir. Oralarda görülür, camiler hep yakılmış, yıkık vaziyette. Bugün zaten ortada o camilerin izleri dahi yok. Budapeşte de bir tek cami o da kiliseye dönüştürülmüş vaziyette. Kilisenin duvarları arasında duvar izleri varmış, restorasyonda kiliseyi restore ederken tesadüfen bulmuşlar. O parçayı meydana çıkarmışlar. Mihrabının bir parçasıyla bir penceresinin yarısı ortaya çıkmış durumda. İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 43 Onun, Budapeşte yani Budin valilerinden, Beylerbeylerinden Toygun Paşa’nın yaptırdığı camii olduğu tespit edildi. Türk devrine ait başka hiçbir şey yoktur. Peç şehrinde Kasım Paşa Camii vardır, kiliseye dönüştürülmüştür. Çok büyük ölçüde bir camiidir. Büyük ölçüde kiliseye dönüştürülmüş ve mimarisi oldukça bozulmuştur. Macarlar akıllarınca onu tekrar camii mimarisine uydurmak istediler. Fakat pek becerememişler, yanlış işler yapılmıştır. Peç’te bir camii daha vardır. Minaresiyle duruyor. Yalnız Budapeşte’nin yüreğinde Ertz adındaki kasabada bir minare vardır yalnız, camisini yıkmışlar. Hamza Paşa kalesiymiş orası. Başka yapılardan bir şey kalmış. Taş minare hala ortada duruyor, külahı falan yok, şerefeye kadar kısmı duruyor. Onu köy meydanında muhafaza etmişler. Bir de eğri şehrinde bir minare var onun da camii yok. Yalnız Şıkloş şehrinde bir evin aslında camii olduğunu anlamışlar. Macarlar onu temizlediler, ayıkladılar. İçinden hakikaten Malkoçoğlu Camii çıktı ortaya. Bunu benim gördüğümde restore ediyorlar idi. Bilmiyorum şimdi ne durumda. Macaristan’da fazla bir şey kalmamıştır. Bulgaristan’da çok eser varmış, hatta Mimar Sinan’ın da orada bir tane büyük bir camii var, Bulgarlar onu 1900 yıllarında 1902 yıllarında kilise kılıfım içine sokmuşlardır. Yani Mimar Sinan’ın eserinden bir şey kalmamıştır ortada. Büyük bir camiidir, çok büyük. Sofya’da ikinci bir camii daha vardır. O da Mahmut Paşa Camii. Çok kubbeli ulu camiiler tipinde, o şimdi müze olarak kullanılıyor. Camii mimarisinden belirli bir şey yok ortada. Diğer camilerin hepsini ortadan kaldırmışlardı hiçbiri yok. Yalnız bir tane Banyabaşı Camii denilen Süleyman Efendi Camii, bugün hala daha minaresiyle duruyor bir köşede. Müslüman halk oraya ibadete gidiyor. Filibe de bir tane Ulu Cami var, Murat Hüdavendigar Camii. Şimdi onu restore etmeye uğraşıyorlar. Bir de Şebabettin Paşa Camii var, ben bildim bileli iskele kuruludur restore ediyoruz derler. Ne yapılıyor, 44 İstanbul, Kent ve Medeniyet bilmiyorum. Aşağı yukarı ben orayı 1966 yılında gördüğümden beri hala iskele kurulu olduğunu söylüyorlar. Yunanistan Türk eserlerinin çoğunu temizlemiştir. Selanik’te İnegöllü İshak Paşa’nın çok mükemmel bir cami vardı. Uzun zaman metruk vaziyetteydi. Şimdi bilmiyorum galiba bir işe tahsis ettiler. Ama üzerine kurşun falan yoktu. Cascavlak soymuşlar camiyi. Onun enteresan bir minaresi vardı. O yüzden Alaca Camii denirdi. Kırmızı baklavalı bir süslemesi vardı, o minareyi yıkmışlar tabii. Sonra bir de Hamza Bey ya da Hamza Paşa Camii vardır. O da 1953’te sinemaydı. Sonra restore ediyoruz diye iskele kuruldu. O da öyle, hala iskeleyle durur. Velhasıl Balkanlar’daki eserlerimizi temizlediler, temizlemeye de uğraşıyorlar. Diğer yerlerdekileri pek bilmiyoruz. Müslüman ülkelerdekiler de pek daha iyi, daha bakımlı değil. Mimar Sinan’ın yapısı Şam’da, Kanuni Süleyman ve Sultan Selim Külliyeleri var. Bizim devlet adamlarından da mesela Şam’a gidenler bir defa onları ziyaret etmiyorlar. Ziyaret etseler hiç değilse Suriyeliler de o yapıları biraz bakımlı tutmaya mecbur olurlar. Tabii daha başka yerlerde de var Filistin’de var. Mesela Akka’da, Akka’yı Napolyon’a karşı korumuş olan Cezzar Ahmet Paşa’nın Camii var. Bilmiyorum ne durumda. Kuzey Afrika’dakileri bilmiyoruz bile. Doğru dürüst bir şekilde incelendiği, araştırıldığı da yok. Yalnız sanıyorum Van (Yüzüncü Yıl) Üniversitesi’nden bir genç o taraflarda bir tez için çalışmış ama yayınlanmış bir şeyini de görmedim ya da benim haberim yok. Akdeniz’deki, Kuzey Afrika’daki adacıklardan birinde Osmanlı eserleri varmış, Cebre Adası’nda, ona dair bir makalesiyle karşılaşmıştım. Mesela Trablus’ta Turgut Reis’in türbesi ve camisi var ama doğru dürüst bir şey yayınlanmış değil bu güne kadar. Turgut Reis orada gömülü. Malta adasında şehit olduktan sonra oraya getirilmiş, kendi yaptırdığı caminin haziresine gömülmüş ama pek ilgilenen yok. Velhasıl biz, o koca Osmanlı medeİstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 45 niyetinin yayılmış olduğu coğrafyayı incelemiş ve takip etmiş değiliz. İstanbul, Fatih Sultan II. Mehmed tarafından 1453’te fethedilmesiyle Osmanlı Türk medeniyetinin baş şehri ve medeniyet merkezi oldu. Bizans’ın son yüzyıllarında yukarıda da belirtildiği gibi halkı son derecede azalmış, harap hale gelmiş İstanbul’u yeniden canlandırmak için Fatih’in büyük gayret sarf ettiği açıkça belirlidir. Büyük bir hoş görüyle şehirde yaşamakta olan Bizanslılar’ı Osmanlı tebası olarak korumuş ve bunların başlarına Gennadios Skolaryos adındaki bir rahibi patrik olarak atamış. Aynı zamanda şehrin ikinci büyük kilisesi olan Havvariler Kilisesi’ni patrikhane olarak tahsis etmiştir. Fakat iki yıl kadar sonra bu çok harap ve çok büyük binadan hoşnut olmayan patrik çevrede de Müslüman halk tarafından yerleşmenin başlamasıyla Fatih’ten başka bir bina tahsis etmesini istemiş ve o da Bizans’tan kalan Haliç yamacındaki Pammakaristos Kilise ve Manastırı’nı Gennadios’a vermiştir. Hatta genç Türk sultanı burada Gennadios ile Hıristiyanlık ve Müslümanlık üzerinde bir münazara yapmıştır. İlk ihtiyaçları karşılamak üzere Fatih kendi vakfı olarak birkaç Bizans yapısını İslami görevlere çevirmiştir. Bunların başında medrese olmak üzere Pantakrator Manastırı gelir. Burası kilise medresenin ilk müderrislerinden Zeyrek Mehmed Efendi’nin adını alarak Zeyrek diye tanınmıştır. Yine Haliç’e bakan yamaçta bulunan eski adı son zamanlarda tartışmalı olan ve bir süre imparator I. Aleksios’un annesinin kurduğu Pantepoptes Manastırı olduğu sanılan sonraları ise bu teşhisten vazgeçilen bir dini tesisi cami ve imaret haline getirmiştir. Bunun da cami kısmı Eski İmaret adıyla hala durur. Üçüncü bir Bizans dini yapısı ise (belki Akaleptos manastır kilisesi) Şehzadebaşı’nda olan bu binada kalenderi dervişlere mescit ve tekke olarak tahsis edilmiştir. Şehrin en büyük kilisesi olan Ayasofya ise doğrudan doğruya Fatih II. Mehmed’in vakfı olarak camii haline getirilmiştir. Ancak daha 46 İstanbul, Kent ve Medeniyet sonra kendinden önceki Osmanlı idarecilerinin bir gelenek halinde sürdürdükleri kendi adları yaşatacak büyük külliyeler yapımı akımını devam ettirerek bazı kısımları yıkık halde olan Havariler Kilisesi’ni tamamen ortadan kaldırarak yerine kendi adını yaşatacak olan Fatih Camii’ni ve çevresindeki zengin külliye yapılarını kurdurmuştur. Bunların arasında sağlı sollu birçok medreseden başka bir hastane yani darüşşifa ile bir de tabhane yaptırmış. İkisinin arasında da ebedi istirahatgahı olacak olan türbesi inşa edilmiştir. Ayrıca daha doğuya doğru uzanan ve bugün artık hiç izi kalmayan bir Saraçlar çarşısı ile bunun biraz kuzeyinde Çukurhamam adı verilen çok büyük bir çifte hamam. Böylece yeni bir dinin, yeni bir medeniyetin Bizans’tan feth edilen büyük bir şehrin tam merkezinde kurulmuştur. Şehrin halkının fetih sırasında çok azalmış olduğu bilinir. Haliç’in karşı yakasındaki ve bir Ceneviz kolonisi olan Galata’nın çok kalabalık ve zengin oluşuna karşın Haliç’in bu yakası Bizans devrinde iyice fakirleşmiştir. Bir yabancı seyyah fetihten 25 yıl kadar önce burayı ziyaret ettiğinde surların içinde olan şehirdeki ekili arazinin iskân edilmiş yerlerden çok daha fazla olduğunu belirtir. Fatih şehri canlandırmak için buraya insanların gelmesini sağlamıştır. Böylece Anadolu’nun çeşitli yerlerinden Müslüman Türkler geldiği gibi Hıristiyanlar’ın da gelmesine imkân verilmiştir. Bunlar şehrin içinde çeşitli semtlere yerleştirilmiş ve burada ibadethaneleri olmasına dikkat edilmiştir. Hatta Ermeni cemaatine Samatya ile Koca Mustafapaşa arasında olan ve Bizans’ın büyük manastırlarından olan III. Romanos Arginos’un yaptırdığı Peribleptos Manastır ve Kilisesi tahsis edilmiştir. Gedik Ahmet Paşa Kırım’ı feth ettiğinde Kefe’den getirilen Hıristiyan halk ki bunların bir kısmı Ermeni’dir. Edirnekapısı yakını bir bölgeye iskân edilmiş, ayrıca bunlara 1461 yıllarında feth edilen Karadeniz kıyısındaki Amasra’dan getirilen Hıristiyanlar da katılmıştır. Kendilerine burada Bizans’tan İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 47 kalma bir kilise verilen bu Hıristiyanlar çevrelerinin İslamlaşmasına rağmen günden güne azalarak 17. yüzyıl ortalarına Sultan III. Murad dönemine kadar burada kalmışlardır. Hatta Vatikan tarafından buradaki Hıristiyanlar ve kiliselerinin durumlarını incelemek ve bir rapor vermek için buraya bir rahip göndermiştir. Samatya taraflarına yerleştirilen, ana dilleri Türkçe olan belki asılları da Türk olan Ortodokslar ise burada uzun yıllar yaşamışlar ve öldüklerinde de sur dışındaki Balıklı Manastırı’na gömülmüşlerdir. Bunların Rum harfleriyle manzum olarak yapılmış mezar kitabeleri Balıklı Manastırı’nın avlusunda yere döşenmiş olarak bugün hala görülebilir. Şehrin mahalleleri Türkleştikçe bunlar da hayrat yapmak isteyenler güçlerine ve mevkilerine göre camiler ve mescitler inşa ederek vakfediyorlardı. Bu arada birçok Bizans kilisesi artık çevresinde Hıristiyan kalmadığı için sahipsiz ve harap durumda bulunduğundan “şenlendirme” politikası gereğince bazı hayır sahipleri tarafından restore edilerek bir hayır binasına dönüştürülmüştü. Bu surette Türkleşen İstanbul’da yeni mahalleler teşekkül ediyor ve bunlar içlerinde hayrat binalardan dolayı adlandırılıyordu. Ne yazık ki son yıllarda bu tarihi isimler bu mahallelerin birleştirilmesi yüzünden çoğu ortadan kalkmıştır. Türk İstanbul’un en büyük ihtiyacı devamlı akacak bir su bulunması idi. Bunun da Fatih tarafından ilk aşaması yapılmış ve sonraları su şebekeleri zenginleştirilmiş ve çoğaltılmıştır. Genellikle kaynak surlar dışında batıda Trakya’nın çeşitli yerlerinden toplanmakta olup, şehrin içindeki çeşmelere ve birden bire yapımına ve artmasına girişilen hamamlara ve de cami şadırvanlarına dağıtılıyordu. Böylece İstanbul yüzyıllar boyunca şehrin dışında bentler ve Moğlova Kemeri gibi bazıları gerçekten mimarlık şaheseri olan kemerler ile şehrin halkının su ihtiyacı karşılanmıştı. Sayıları bini geçen sokak çeşmelerinin hepsi vakıftır. Bunların bir kısmı musluklu ve herkesin kullana48 İstanbul, Kent ve Medeniyet bileceği genel çeşme bazıları ise saka çeşmesi idi. Yani birtakım sakalar bunları tulumlara doldurup evlere dağıtırlardı. Şehrin Roma devrinden beri gelen ana caddesi Osmanlı devrinde de aynı özelliğini devam ettirmiştir. Bizans devrinde Mese adı verilen bu cadde Osmanlı devrinde Divanyolu olmuştu. Fakat mahalle aralarındaki sokaklar genelde toprak tabanlı idi veyahut bazıları Arnavut kaldırım döşenmişti. İstanbul’un içinde Fatih tarafından önce Bayezid’da bir saray kompleksi yaptırılmıştı. Ancak bu pek itibar görmemiş, şehrin bu en güzel noktası olan Sarayburnu’nda yani bir Saray-ı Hümayun binaları yapımına girişilmiştir. Saray-ı Atik denilen ilk saray binaları 19. yüzyıl’a kadar kalmıştır. Fakat esas gelişen Sarayburnu’ndaki büyük komplekstir. Etrafı bir Sur-u Sultani ile çevrili olan bu saray binaları topluluğunun içinde bir kısmı çinili köşk gibi kagir bir kısmı ahşap çeşitli köşkler, kasırlar, cariyeler dairesi, valide sultanlar veya ağalar dairesi gibi ve çeşitli hizmetliler için bölümlerden başka bu kalabalık kitleyi beslemek üzere muazzam mutfaklar yapılmış ayrıca padişahın divanının toplandığı bir kubbe altı denilen vezirler toplantı yerinden başka bir de padişahın taht salonu olan arz odası vardır. Hilafetin, Osmanlı Devleti’ne geçmesiyle burada toplanan Kutsal Emanetler de Hırka-i Saadet Dairesi’nde muhafaza ediliyordu. Sarayın bir kulesi ayrıca cazip köşelerde küçük kasırları, küçük şehzadeler için okulu, hamamları ve zengin el yazmaları ile dolu kütüphaneleri de vardı. Sarayın ayrıca deniz kıyısında da birtakım köşkleri vardı ki bunlara yazlık saraylar topluluğu denir. Bugün bunlardan bir şey kalmamıştır. Şehrin içinde ileri gelenlerin özel sarayları ve konakları da bulunuyordu. Ancak 19. yüzyıl’da bunlardan bazıları kagir olarak yapılmıştır. Ancak Osmanlı devrinde ilki 1509 yılında olan ve halkın kıyamet-i suğra (küçük kıyamet) adını verdikleri 42 gün süren deprem İstanbul’un birçok yapılarını harap etmiştir. Birİstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 49 çok binalar yakılmış çok kişi can vermiştir. İstanbul’u 120-140 yılda bir yoklayan depremler aynı zararla devam etmiştir. 1648, 1894 depremleri bunların başlıcalarıdır. 1766 depreminde Fatih’in yaptırdığı cami yarı yarıya çökmüş ve o yılların padişahın olan III. Mustafa tarafından şimdiki haliyle yeni baştan inşa ettirilmiştir. İstanbul halkı bu depremlerden çok korkmuştur. Ve böylece ahşap evlere önem verilmeye başlanmış dolayısıyla bütün İstanbul’un evleri konakları ahşaptan yapılmıştır. Bu da ikinci bir felaketin sebebi olmuştur. Haliç kıyılarında herhangi noktada çıkan bir ateş bu belde de eksik olmayan rüzgârların etkisiyle hızla ilerlemiş ve değişik semtlere de atlayarak bazen şehrin dörtte birini bazen yarısını küle çevirmiştir. Hatta halk arasında bu hususta bir söz söylenmiştir: “İstanbul’un yangınları olmasa bu şehrin evlerinin eşikleri altından olurdu”. Yangın söndürmek için bir itfaiye teşkilatının olmayışı bu afetin zaman zaman ortaya çıkmasını ve çok tahribat yapmasını kolaylaştırmıştır. Ancak 18. yüzyıl’da bir Fransız dönmesi olan gerçek Davut Ağa adındaki kişi İstanbul’da ilk defa yangın tulumbasını tanıtmış ve modern itfaiye teşkilatı kuruluncaya kadar da bu teknik kullanılmıştır. İstanbul’un Osmanlı Türk mimarisinin gelişme safhaları bütün ayrıntıları ile kendini gösterir her dönemin her sanat akımının irili ufaklı örnekleri ile her tarafta karşılaşılır idi. Konaklar ve evler yukarıda belirtildiği gibi deprem ve yangınla yok olduğundan bunlardaki gelişimi ne yazık ki takip etmek mümkün değil. Ancak son dönemlere ait ev mimarisini örneklerine rastlanabiliyor. Şehrin aralarda yükselen bazı konaklarla mütevazı ahşap evlerden oluşan genel manzarası orada yükselen beyaz minareler ile süslenmişti. Bunların hepsinin üzerinde hâkim olan büyük külliyelerdi. Ünlü Alman mimarı Bruno Taut’un güzel bir buluşla söylediği gibi “şehir taçları” bu büyük külliye50 İstanbul, Kent ve Medeniyet ler galata sırtlarından bakıldığında İstanbul siluetinin üst çizgisini taçlandırıyorlardı. Tabi İstanbul bu dış görünümünü son yıllarda yapılan büyük binalar yüzünden hayli kaybetmiştir. İstanbul’un yeniçerilerin hâkim olduğu yüzyıllarda iki büyük kışlası da şehrin içinde bulunuyordu. Biri Şehzadebaşı’nda, diğeri ise Vatan Caddesi’nde idi. Bu iki kışla da Sultan II. Mahmud’un yeniçeriliği kaldırması ile topa tutularak tamamen yok edilmiştir. Denizcilerin kışlası ise geç devirde Cezayirli Hasan Paşa tarafından Kasımpaşa’da yaptırılmış olup hala durmaktadır. Osmanlı sanatı İstanbul’da en büyük eserlerini verirken, büyük şehirlerde de çeşitli mimarların himmetiyle büyük eserlerini devam ettirmiştir. Tabii bu mimarların içinde en önemlisi Mimar Sinan, bütün 16. yüzyıl’a damgasını vurmuş olan kişidir. Mimar Sinan’ın eselerinin listesini veren elimizde belgeler var. Bu belgelerde 400’ü aşkın eserin adı var. Bunlardan birçoğu bugün mevcut değil. Bunların bir kısmını yıkıp kaldırmışız, bir kısmına önem vermemişiz, şu olmuş bu olmuş. Fakat ne olursa olsun ortada kalan büyük eserler var. Şehzade Camii, Süleymaniye Camii ve nihayet Osmanlı Türk mimarisinin şaheseri olan Edirne’deki Selimiye Camii. Selimiye Camii mimarlık bakımından bir şaheser. Yalnız estetik bakımından değil, yalnız şehircilik bakımından değil, yalnız mimarlık bakımından değil, yalnız mühendislik bakımından değil, fakat bir sanat varlığı olarak da büyük bir eser. Fakat bizim tecellimiz, bir garip milletiz biz. Bizden Avrupa’da dünyanın harikalarına dair isim vermemizi istiyorlar, biz vere vere Ayasofya’yı veriyoruz. Bunu bizim Kültür Bakanlığı’mız yapıyor. Ben hayret ettim yani, niçin Selimiye’yi vermiyoruz? Bizden olan ve gerçekten gerek statik bakımından, gerek estetik bakımından, gerek mimarlık bakımından bir harika olan Selimiye’yi niçin biz iftihar edilecek bir eser olarak bir harika olarak, mimarlık şaheseri olarak Avrupa’ya takdim İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 51 etmiyoruz? Ben bunu anlamış değilim. Eğer bu kararı alan Kültür bakanlarının içinde bunu karşısına alıp cevap verebilecek bir kişi varsa çıksın karşıma. Bu acı bir şey. Hoş Ayasofya’yı da kabul etmediler ya. O da ayrı bir mesele. Ama bizim de kendimizi bu kadar aşağılamamıza gerek yok kanaatindeyim. Sinan’dan sonra gelen ve onun üslubunu devam ettiren mimarlar var. Bildiğiniz gibi Osmanlı devri Türk sanatında bir geçiş devri var, başlangıç devri var. Başlangıç dönemi, arkaid dönemi ve arkasından bir klasiğe geçiş dönemi var ki, Fatih ve Sultan II. Beyazıt dönemi ve ondan sonra klasik dönem başlıyor ki, o döneme damgasını vuran Mimar Sinan’dır. 16. ve 17. yüzyıllar, Sinan birdenbire ortaya çıkmış değildir. Onu yaratan Osmanlı mimarisinin o zamana kadarki birikimidir, akımıdır. Ondan sonra, o devlet, o sanata önem vermiş. O eserler yaratılmış ve Sinan’dan sonra da bu devem etmiştir. 17. yüzyıl’da Sinan’ın ekolünün devam ettiğini görüyoruz. Tabii bu, yalnız mimaride kalmıyor, diğer sanatlarda da var. Bir mezar taşının oyması, işlemesi, bir ahşap kapı kanadının işlemesi, bir minyatür sanatın yapılması, bir hat sanatı eserlerinin verilmesi hepsi aynı paralelde yürüyor. O devirde yapılmış bir kitap cildi, bir şaheser. Bunların harika örneklerini müzelerde görmek kabil. Osmanlı çiniciliği, evet çini sanatını biz İran’dan getirmişiz ama biz kendi damgamızı vurmuşuz, kendi zevkimiz buna hâkim olmuş. Yaşadığı 150-200 yıllık dönemde de çeşitli dönemlerde değişmiş bu. Mesela 15. yüzyıl çinilerinde kanarya sarısı bir renk var, sonra bunu yok etmişiz, kaldırmışız. 16. yüzyıl çinisinde bu kanarya sarısını bulamazsınız. İmkânı yok. Ondan sonra, yine 14. yüzyıl’da 15. yüzyıl başlarında damgalı çiniler vardır. Yeşil firuze bir çini üzerine ıstampa ile altın yaldızlı bir süsü vurmuşlar. Mesela bu, Bursa’da Yeşil Cami’de var. Sonra Osmanlı sanatı bunu kaldırmış yok etmiş. Yok böyle bir şey. Buna mukabil İznik çiniciliğinde harika birtakım çiniler yapılmış. Be52 İstanbul, Kent ve Medeniyet yaz, mavi, kırmızı ve mercan kırmızısı. Hafifçe kabarık bunların üzerleri, o kırmızı kısımlar, herhalde teknik öyle icap ettirmiş ve bu 17. yüzyıl başlarına kadar sürmüş. Binaenaleyh, Osmanlı devri Türk sanatını incelerken, takip ederken gelişmesini bütün bunları hesaba katmak lazım. Bunlar öyle havadan yaratılmış değil, şunun bunun tesiriyle olmuş değil. Efendim işte, neymiş İran’dan çini ustaları getirmişler, ama çini ustası işe değil bu, orada zevke, estetiğe damgasını vuran, o zamanki Osmanlı cemiyeti, medeniyeti, onu hesaba katın. Evet, Hıristiyan mimarlar da çalışmış, Bursa Yenişehir’deki Postinpuş Baba veya Seyit Mehmet Dede Zaviyesi’ne bakın, duvar örgüsü tamamen Bizans’tır. Ama bina plan itibariyle, ruh itibariyle, mana itibariyle öz be öz Osmanlı’dır. Ama duvar örgüsü, duvar tekniği tamamen Bizans’tır. Belli ki Bizanslı ustalara şöyle bir bina yapacaksın sen buraya demişler, o da baş üstüne paşam demiş yapmış onu. Duvarında yürek biçiminde bir tane niş vardır o yapının. Aynı yürek biçimindeki nişi, aynı tarihlerde yapılmış olan, henüz daha İstanbul fethedilmemiş, İstanbul’daki Fenari İsa Camii’nin duvarında da görüyoruz, Kariye Camii’nin duvarında da görüyoruz. Boğaz kıyısı arkasındaki Yuşa Tepesi’ndeki kalede de görüyoruz. Belliki Bizanslı ustaları çalıştırmışlar ama eser, Bizanslı değil, Osmanlı eseri. Aslında bunları incelerken bu şekilde tahlil etmek lazım. Maalesef bu da üzerinde yeteri kadar durulmayan bir konu. 17. yüzyıl sonlarına doğru birtakım savaşlar, istilalar, Anadolu’da isyanlar, ayaklanmalar, şunlar bunlar, devlet otoritesinin zayıflaması, padişahların yeteri kadar güçlü olmamaları buna sebep olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu ki ben, ona İmparatorluk demiyorum devleti diyorum. Çünkü İmparatorluk sömürgeciliğe dayanır. Osmanlı Devleti’nde sömürge yoktur. Her yer eşit devlettir. Bunun en güzel örneği de Eyüp Sultan’daki bir mezar taşıdır. Adam, Bosna’da doğmuş, büyümüş, ondan sonra, İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 53 Cezayir’de kadı olmuş, sonra gelmiş İstanbul’da ölmüş. İşte bu devlet demek. Trabzonlu Ömer Aşık-i Selanik’te vakıfların başına geçmiş, Menazirül-Evalim adıyla, Osmanlı tarihi yazmıştır. Düşünün Trabzon neresi, İstanbul neresi. Rumeli’nin ahvalini yazmıştır. O zamanın ölçülerine göre Rumeli tarihinin en güzel şeylerinden birisidir. Osmanlı bir dünya devletidir ve benim ölçüme göre, benim kanaatime göre, devlettir, imparatorluk değildir. Tabii şimdi İmparatorluk diye bir anlayış çıkarttılar, o ayrı bir hikâye. Neyse biz gelelim yine medeniyet tarihine, 17. yüzyıl’da büyük sıkıntılarla devam eden Osmanlı Devleti’nin başında III. Ahmet vardır. Bu bir halka huzur idaresi kurmaya çalışıyor. Bu işte de yardımcısı, Nevşehirli İbrahim Paşa, bu Nevşehirli İbrahim Paşa sakin bir adam, yapıcı bir adam, yaşlıca da pek öyle genç bir kimse değil. Ona Padişah kızını da veriyor, Fatma Sultan’ı, ondan sonra damat da oluyor böylece, onun üzerine Orta Anadolu’dan yetişme bir kişi, Kayseri civarında Muşkara civarındaki bir köyden çıkma, o Muşkara’yı imar ediyor şehir yapıyor. Bugünkü Nevşehir onun kurduğu şehirdir. Nevşehir, yeni şehir demek. Muşkara köyü başlı başına bir şehir oluyor ve orada muhteşem bir külliye yaptırıyor. Cami, medrese, han ve kütüphane, orada hala zengin bir de kütüphane var. Tabii bu kişinin İstanbul’da da imarı var. Ayrıca da Sadabat Sarayı’nı yaptırıyor, Kağıthane deresinin kıyısında. O yapı tamamen Fransız tesirinde su oyunlarıyla filan donanmış bir saray. Çünkü o sırada Avrupa’da bu tür su oyunları olan saraylar moda. Ama bu tesir nereden geliyor? Bu aslında Avrupa’nın bir keşfi değil. Bu esas Asya’dan gelen bir şey. Böyle su oyunları olan saraylar Hindistan’da, Lahor’da var. İçinde çeşmelerin, şadırvanların olduğu, çağlayan şeklinde suların mermerler üzerinde aktığı şeyler. Bu daha sonra Avrupa’ya gidiyor. Avrupa’da bu tip Fountain Globe, Marly 54 İstanbul, Kent ve Medeniyet sarayları yapılıyor Fransa’da, Salzburg’ta Avusturya’da bir saray yapılıyor. Hatta Münih’te, Bavyera’da, Lünfenburg sarayı yapılıyor. Lünfeler kimler? Su perileri, su perilerinin bulunduğu bir saray. Bizde de Avrupa’ya giden bir elçimizin getirdiği bilgilerle, Kağıthane deresi kıyısında bir saray yapımına başlanmıştır. Ona da Sadabat adı veriliyor. Orada da su oyunları var, dört kademe. Katlarda sular akıyor, çeşmelerden, fıskiyelerden sular fışkırıyor vs. Böylece yeni bir medeniyet, yani Batı tesirli bir Türk sanatı doğmaya başlıyor. Fakat Türk sanatı esas özünü henüz kaybetmiş değil. O arada mesela, Ayasofya’nın önünde, Bab-ı Hümayun’un önünde bildiğiniz gibi III. Ahmet Çeşmesi yapılıyor. Bu çeşme en muhteşem Türk Çeşmesi’dir. Osmanlı çeşmesi, fakat üzerindeki bezemenin çokluğu yeni bir sanat estetiğinin varlığını gösteriyor. Yani bir an düşünün Türk sanatında her türlü imkânın verilebileceği bir dönemde yapılan Süleymaniye Camii’nde, Selimiye Camii’nde ne kadar az dekorasyona önem verilmiş. Hâlbuki çeşmenin çatısından, saçağından, temeline kadar süslemeyle bezenmiş durumda. Sultan Ahmet Çeşmesi, yeni bir estetik anlayışının, yeni bir zevk anlayışının Türk sanatına hâkim olduğunu gösteriyor. Tabii bu tesir Batı’dan geliyor. Tam tahlil etmek gerkirse, Sultan Ahmet Çeşmesi’nin bazı yerlerinde Batı sanatlarından alınma bazı motiflerin de varlığı fark ediliyor. Mesela saçağın içindeki birtakım süsler Türk sanatında aslında yok, bu tamamen Batı tarzı bir şey. Avrupa’dan, Batı’dan alınma bir şey. Fakat bu gittikçe artıyor. Sonunda, kan ve ateş içinde bu Lale Devri denilen bu dönemi bazı ayaklanmacılar yok ediyorlar. Ondan sonra yapılan bu kasırların, sarayların bir kısmını yakıyorlar, yıkıyorlar. Hatta akıllarınca devlet idaresi kuruyorlar. Kendilerinden bazılarını şeyhülislam, kimisini de kadı ilan ediyorlar. Ayak takımından bir adam da başlarına geçiyor. Fakat devlet otoritesi yine hâkim oluyor. I. Sultan Mahmut İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 55 devletin başına geçtikten sonra bir ara Padişah olarak, bunları saraya davet ediyor. Ondan sonra sarayda “adamlarınız dışarıda kalsın” diyor. Yalnız elebaşları, içeri giriyor. İçeriye girdikleri zaman perdenin arkasında pehlivan bilmem kim adında birisi gizlenmiş bekliyor. Sırası geldiğinde, padişah biraz konuştuktan sonra bir işaret yapınca o pehlivan çıkıyor, “patrona denilen herif hanginizdir” diyor, gırtlağına yapıştığı gibi adamı orada temizliyor. Şefleri bir defa gittikten sonra ihtilalciler sönüyorlar tabii. Neticede ihtilal bastırılıyor fakat tahribat kalıyor. Sadabat Sarayı’nın camını çerçevesini indirmişler. Ondan sonra, o bir müddet o şekilde kalıyor. Fakat yeni bir mimari anlayış ortaya çıkıyor. Türkiye’ye o zaman Avrupa’da hâkim olan Barok mimari giriyor. Diğer taraftan da Türk sanatkârlar piyasadan çekilmeye başlıyorlar. Yani 18. yüzyıl içinde, bu Güney Anadolu’da, Adana civarında Bali adındaki bir Ermeni köyünden gelme Balyan denilen bir aile mimariye hâkim oluyor. Bütün inşaatlar babadan oğul’a bu Balyan ailesine, bunlara havale edilmeye başlanıyor. Türk mimarlar var ama eskisi kadar sesleri çıkmıyor ve bu Balyan ailesi ise çocuklarını Avrupa’da tahsil ettiriyorlar. Bunlar da Avrupa mimarisini, Avrupa sanatını öğreniyorlar, geliyorlar, Türkiye’de uyguluyorlar. Yavaş yavaş, Avrupa’nın bu Barok mimarisi Türk sanatına, Barok süsleme, Barok tezyinat, arkasından Rokoko dediğimiz 15. Louis döneminin sanat zevki, yavaş yavaş hâkim oluyor. Böylelikle Türk sanatı artık ayrı bir renk ayrı bir karakter alıyor. Şu kadarını söyleyeyim ki bu değişimi bazı büyük binalarda insan yadırgıyor. Mesela III. Mustafa’nın 1766 depreminden sonra yeniden yaptırdığı II. Fatih Camii, bugün gördüğümüz camide Barok elemanlar hâkim durumda, burada biraz göze batıyor bu klasiğin yanında, Nuru Osmanî Camii de tamamen Barok. Çünkü Sultan Mahmut döneminde yapılmış, tamamen Batı tesirli. Fakat Laleli 56 İstanbul, Kent ve Medeniyet Camii III. Mustafa zamanında olmasına rağmen, biraz daha ölçülü. Böylelikle mimari devam ediyor, ufak sanatlara geçiyor, çini sanatı eski zenginlik ve güzelliğini, tekniğini kaybediyor. O eski pürüzsüz, renkleri birbirine karışmamış, çiniler yok artık. 18. yüzyıl’da Tekfur Sarayı içinde de çiniler yapılıyor. Fakat bunlar o eski klasik dönem İznik çinilerinin karakterinde değil. Diğer sanatlara da geçiyor. Mesela tezhip sanatında, sayfaların başlarına yapılan tezhiplerde süslemeler tamamen baroklaşmış olarak çıkıyor ortaya. Yine güzel tabii ama o eskisi değil. Diğer kitap ciltlerinde bile görülebiliyor bu üslup değişikliği. Topkapı Sarayı’nda bile bazı odaların bazı mekânların eski devirde yapılmış nakışlarını beğenmemişler, yeni devre uydurmuşlar, üzerine bir tabak boya çekmişler, yeni nakışlar yapmışlar. Kazıdığınız zaman altından eskisi çıkıyor ve böyle bir değişikliğe uğramış. 18. yüzyıl sonlarına, 19. yüzyıl başlarına doğru Avrupa’da yeni bir akım çıkıyor. Fransız İhtilali’nde başlayan bu akım, eski Roma ve Yunan sanatına dönüş şeklinde gelişiyor. Buna Neoklasik diyorlar. Bu akım, bütün Avrupa’ya yayılıyor. Fransızlar bu Neoklasiğe Napolyon İmparatorluğu’ndan dolayı Ampir üslubu diyorlar. Bu üslup, çeşitli memleketlerde değişik isimler alıyor. İngiltere’de Victorian adını alıyor, Amerika’ya gidiyor. Amerika’da ayrı bir isim alıyor. Avrupa’nın çeşitli memleketlerine geliyor. İtalya’ya iniyor. İtalya’da da Neoklasik adıyla tanınıyor. Hatta bazı ünlü sanatkârlar yetişiyor, saraylar ona göre yapılıyor. Tabii bu aynı yollardan geç de olsa bize de geliyor. Bilhassa III. Selim zamanında, bizde de böyle birtakım eserler yapıldığını görüyoruz. Bunların en tipik örneklerinden bir tanesi hepinizin önünden defalarca geçtiği bir yapı. Şehrin ana caddesinde gördüğümüz II. Mahmut’un türbesi ve onun ortasındaki sebil binası. Tamamen Roma yahut Yunan yuvarlak mabedi gibi yapılmış. Bizim sebil mimarimizden, geleneklerİstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 57 den tamamen farklı. Yani Ampir üslup dediğimiz, Avrupa’nın Neorönesans dediği üslup bize de böylece girmiş oluyor. Biz bunu da bir süre sürdürüyor, bir süre geliştiriyoruz. O sırada Avrupalılaşma sevdasıyla bizde Tanzimat oluyor. Resmi kamu binaları yapıldığında bu üslubu daha geliştirerek kullanıyoruz. Buna Tanzimat üslubu da deniyor bizde. Tanzimat üslubu ile büyük binalar yapıyoruz. Tabii bu arada Avrupalı mimarlar da para kazanmak için Türkiye’ye geliyorlar, onlar da bu üsluplarda binalar yapıyorlar. Mesela bunun bir örneği Taksim’de bulunan, şimdi, İstanbul Teknik Üniversitesi’ne ait olan eski kışla binası. Bu bina Smith adında bir İngiliz’in eseri. Daha sonra İtalya İsviçre’sinden gelen mimar Fossati bazı büyük binalar yapıyor. Bugün izi bile kalmayan Ayasofya’nın önündeki eski Darülfünun binası, yandıktan sonra, yıktılar, kaldırdılar. Bunlar Neoklasik üslupta yapılmış binalardır. Avrupa’dan daha başka mimarlar da geliyor. İtalya’dan, Fransa’dan geliyorlar. Mesela Dolmabahçe Sarayı’nın iç dekorasyonunu yapan, Paris Operası’nın iç dekorasyonunun ustası olan Seşan’dır. Üniversite merkez binasını yapan yine Fransız mimar Burjuva’dır. Onun önünde bugün fakülte binası olarak kullanılan Fuat Paşa Konağı da onundur. Fakat üniversite olduktan sonra konaklığından bir şey kalmadı, içerisini tamamen değiştirdiler Böylelikle 19. yüzyıl sonlarına doğru Türk mimarlardan birtakım genç mimarlar yetişinceye kadar, yabancı mimarlar tamamen Türk mimarisine hâkim oldular. Yetişen Türk mimarların başında Mimar Kemalettin Bey geliyor. Almanya’da mimarlık tahsili yapan Kemalettin Bey döndükten sonra yeni Türk mimarisini geliştiriyor. Cumhuriyet devri mimarisine de geçen bu yeni Türk mimarisi, tamamen eski Türk mimarisinden ilham alıyor. Mimar Kemalettin Bey’in eserleri arasında şimdi, Laleli’de otel olarak kullanılan Harlikzedegan Apartmanları, bir ara Tayyare Apartmanları da 58 İstanbul, Kent ve Medeniyet denildi, Bostancı Camii, İngiliz Konsolosluğu’nun arkasındaki Kamer Hatun Camii, Bebek Camii, Bakırköy Camii sıralanabilir. Bunlar, Türk Neoklasik üslubunda yapılan camilerdir. Kemalettin Bey’in bu eserleri, tamamen Sinan devri yapılarının karakterlerinde olan yapılardandır. Kemalettin Bey, son derece eski Türk sanatına bağlı bir ustadır. Tabii yabancılar bu arada yine inşaatlarına devam ediyorlar. Nitekim Sirkeci Garı’nı Alman mimar Yasmund yapmıştır. 19. yüzyıl sonlarında. 20.yüzyıl başlarında iki Alman mimar Cuneo ve Ritter Haydarpaşa Garı’nı yapmışlardır. Onlar hala kendi üsluplarını devam ettiriyorlar. Bazıları Türk sanatından bir şeyler katmaya çalışmışlardır. Mesela, Sirkeci Garında Türk sanatından alınma bazı şeyler vardır. Tıp fakültesi olarak yapılan Haydarpaşa’daki bina yine batılı mimarların eseri olmasına rağmen Türk yapı sanatından alınma unsurlar katılmak suretiyle daha karma bir görünüş almıştır. Sonra, saraylar yapılıyor. Onları da Balyanlar inşaa ediyor genellikle. Onlar da karmadır, Türk vardır, yabancı vardır, gotikten bazı şeyler almışlardır. Bu karma mimari padişahlığın sonuna kadar geliyor. Böylelikle de Osmanlı devri Türk sanatı da sona ermiş oluyor. Böyle karma binaların ki bunlara eklektik sanat ürünü deniyor. En belirli örneği Aksaray’daki Valide Camii’dir. Mimarisi ana çizgileriyle İslam Türk sanatına uymakla beraber binanın dış görünüşü ve süsleme elemanları gotik ve Türk karışımı halindedir. Tanzimatla birlikte birtakım yenilik hareketleri yapılırken şehrin kolluk teşkilatı da bir düzene konulmuş ve batı mimarisine uygun birtakım karakol binaları da yer yer inşa edilmiştir. Bunların bazıları büyük olduğu gibi gayet mütevazıleri de vardır. Bunların özellikleri kapılarının iki sütuna oturan üçgen alınlıklı bir girişe sahip olmasıdır. Tabi burada Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında İstanbul’un içinde veya yakınlarındaki mahallelerde genellikle batı mimarisine uygun çeşitli kamu binaları, okullar İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 59 yapıldığı gibi gerek tarihi İstanbul içinin gerek Galata’nın gerek karşı yakada Kadıköy’ün sivil yapılaşması batılı sivil mimari prensiplerine uymak suretiyle gelişmiştir. Şehrin imarı için zaman zaman bazı şeyler yapımına girişilmiş. Bunlardan bir tanesi İstanbul tarafında bir yangından sonra Bayezid’a doğru açılan caddenin genişletilmesidir. Daha sonraları Beşiktaş’tan itibaren Dolmabahçe Sarayı’ndan Tophane’ye doğru bir cadde yapımına başlanılarak birçok eserler yıkılmış veya yerlerinden sökülerek başka yerlere taşınmıştır. Nitekim Nusretiye Camii’nin bugün avlusunda görülen sebili ve muvakkithanesi aslında karşı tarafta Tophane kışlasının kapısının iki tarafında idi. Bu fotoğrafta görülür. Şehrin bünyesindeki en önemli değişiklik 20.yüzyıl başlarındaki birkaç yangından sonra olmuştur. Bayezid’da Fatih Edirnekapısı’na bir cadde, bir başka cadde Bayezid’dan Laleli’ye, üçüncü olarak Taksim’den Harbiye’ye caddeler açılmasına girişilmiş. Bunlar içinde Paris’in Raspail Bulvarı örnek alınmıştır. Caddenin ortasında bir refüj ve bunun iki yanına ağaç dikiliyordu. Trafik sağdan ve soldan işliyordu. Ancak bu caddeler de Menderes istimlâkleri zamanında ortadan kaldırılmıştır. mahveden şeylerden bir budur. Bu tutumdur. Bizim İstanbul’u, tarihi İstanbul’u karakteriyle yaşatmanın çarelerini aramamız gerekirdi. Bunu yapmadık, Avrupa’dan getirilen her şehircilik uzmanından raporlar alarak onların dümen suyunda bu işleri devam ettirmeye çalıştık ve İstanbul’u kaybettik. Şimdi tekrar bulmaya çalışıyoruz. O kaybedilen ne derece bulunabilir onu bilemiyorum. Zaten bu hususta bana danışan da yok. Onun için ne yaptıklarını ya da ne yapacaklarını bilmiyorum. Fakat birtakım çalışmalar var, bir şeyler söyleniyor. Gerçi ortada bir şey yok ama. Şimdi bir de 2010 yılında İstanbul’u dünya kültür başkenti yapacaklarmış onun çareleri araştırılıyor. Fakat şurada az bir süre kalmış, bu sürede bu arada ne yapılabilir, ne yapılması lazımdır onu da bilemiyorum. Herhalde onu da düşünmüşlerdir. Şehir, heteroklit, yani belirli bir sistemi, belirli bir havası olmayan bir şehir karakterine büründü. Eski şehir mi denilecek, yeni şehir mi denilecek, modern bir şehir mi denilecek bilemiyorum. Benim söyleyeceğim bundan ibaret. Hepinize teşekkür ediyorum. Cumhuriyet Dönemi Mimarisi Cumhuriyet devrinin başlarında eski Türk Neoklasiği’nin devamının Ankara üslubu olarak devam ettiğini görüyoruz. Fakat o da fazla yaşamıyor. Bu defa da modern mimariye kayalım diye bir akım başlıyor. Modern mimari örnekleri Ankara’nın başkent oluşuyla birlikte görülüyor. Aynı şey İstanbul’da da mevcut. Büyük binaların yapımına geçiliyor. Şehir karakterini tamamen değiştiriyor. Bir Avrupa şehrine benzeteceğiz diye imar adı altında birtakım yıkımlara girişiliyor. İşte İstanbul’u 60 İstanbul, Kent ve Medeniyet İstanbul’un Şehircilik Tarihine Bilimsel Bir Bakış 61 Osmanlı Yönetim Sisteminde Topkapı Sarayı’nın Rolü İlber Ortaylı*5 Giriş T opkapı Sarayı kompleksi, bünyesinde birçok yapıyı barındıran bir eğitim ve yönetim merkezi niteliğindeydi. Saray, bu özelliğini 19. yüzyıl’ın ikinci yarısına kadar devam ettirmiştir. Bu seminerde, Sarayın ana bölümlerinden Divan-ı Hümayun, Enderun ve Harem’e kısa bir girizgâh yapılmıştır. Divan-ı Hümayun İstanbul’un fethinden sonra 1459-1460 yıllarında evvela Bayezit’deki eski sarayda bir idari başlangıçtan söz edilebilir. Yani İstanbul Üniversitesi Beyazıt Kampusu’nun olduğu yere bir saray yaptırılmış, onun ardından Topkapı Sarayı idare merkezi olarak seçilmiş. Bugünkü Hazine Dairesi’nin bulunduğu yer de Fatih Köşkü’dür. Makam-ı sadaret, sarayın dışındadır. * Prof. Dr., Topkapı Sarayı Müzesi Müdürü. Yaklaşık ilk iki asır boyunca, vezir-i azamın konağı neresi ise orası sadaret makamı olarak kabul edilmiş. Diğer bir ifade ile sadrazamlığa bağlı kalemler ve memurlar orada çalışmış. Sonra 17. asırda, bugünkü Bab-ı Ali denilen yer, yani İstanbul Valiliği’nin bulunduğu yere sadaret konağı yapılmış ve burası zamanla Osmanlı hükümetinin adını, yani Bab-ı Ali adını almıştır. Bununla birlikte, sadrazamın, diğer vezirlerin, kazaskerlerin ve hükümetin diğer yetkililerinin haftanın beş günü toplandıkları yer ise Topkapı Sarayı kompleksi içindeki Divan-ı Hümayun’dur. Divan toplantıları, II. Murat’tan itibaren, yani İstanbul’un alınışından çok önce padişahsız yapılmaya başlamıştır. Padişah kafesli bölümden toplantıları takip etmiştir. Toplantılara son vermek istediğinde de kafese vurmaktaydı. Toplantının sonunda, alınan kararlar ve diğer hususlar sadrazam tarafından padişaha arzedilirdi. Divan-ı Hümayun kalemleri de burada çalışırdı. Sadarete doğrudan bağlı olan görevliler şunlardır: Bugünkü dışişleri bakanına benzer görevleri yürüten “reisülküttap”. Nitekim 19. asırda reisülküttap adı “umuru hariciye nezareti” olarak değiştirilmiştir. Bir diğer görevli ise “sadaret kethüdası” (katib-i kâhyası). Bu da bugünkü içişleri bakanına benzer görevlerle uğraşıyordu ve II. Mahmut döneminde “umur-u dâhiliye nazırı” olarak adlandırılmıştır. Devletin mali işleri sadarete bağlı değildir ve sadrazam, bugünkü maliye bakanının dengi sayabileceğimiz “defterdar” üzerinde doğrudan bir yetkiye sahip değildi. Yani bugünkü maliye bakanıyla başbakan arasındaki ilişkiye benzer bir bağlantı kurulmamalıdır. Çünkü defterdar doğrudan padişaha bağlıdır. Mali işlemlerin selameti bakımından hazinenin kullanımı çok önemlidir. Defterdarın bağımsız ve kendi başına otorite sahibi 64 İstanbul, Kent ve Medeniyet olması fevkalade önemlidir. Ancak, bu durum yanlış anlaşılmamalıdır. Elbette ki onlar da kanunlara tabidirler ve işlemleri kanunlar çerçevesinde yaparlar. Mali defterler üzerinde oynamak hiçbir şekilde mümkün değildir. Yargı erkinin başı olarak kazasker de sadrazamdan bağımsızdır. Vilayetlerde de Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin tayin ettiği kadılar da beylerbeyi ve sancak beyinden bağımsızdır. Mimarbaşı da doğrudan kadıya bağlıdır ve bu nedenle, dışarıdan müdahale neredeyse imkânsızdır. Sadrazamlar bile mimarbaşının onaylamadığı hiçbir binayı yapamazlar. Saray ve sadaret birbirinden ayrı makamlardır. O dönemin Osmanlısı’nda yüksek yargı diyeceğimiz bir kurul olmamakla birlikte, Divan-ı Hümayun temyiz görevi de yapar. Ancak, mutlak anlamda bir temyiz mahkemesi değildir. Divan, bu amaçla Cuma günleri toplanır ve padişah adına adaleti tesis eder. Kadılar hakkındaki şikâyetleri inceletmek üzere, müfettiş kadılar görevlendirilirdi. Cuma günleri Osmanlı’da tatil değildir. Temyiz mahkemeleri Tanzimat döneminde kurulmuştur. Enderun Topkapı Sarayı aynı zamanda bir okuldur. Saray’daki Enderun gibi mekânlar eğitim amaçlıdır. Buraya devşirmeler getirilir ve iyi bir eğitim sürecinden geçirilerek devletin değişik kademeleri için yetiştirilirlerdi. Ortalama 3 yılda bir “devşirme emri” çıkardı. Birkaç bin çocuk köylerden, büyük ailelerden toplanır ve Saray’a getirilirdi. Bazı Balkanlı yazarların iddia ettiği gibi bu iş her yıl yapılmazdı ve yalnızca birkaç bin çocuk toplanırdı. Tüm Hıristiyan tebaanın erkek çocuklarının toplanması gibi bir şey söz konusu değil. Devşirilen çocuklar, istikbal vadeden Osmanlı Yönetim Sisteminde Topkapı Sarayı'nın Rolü 65 ve kişisel nitelikleri iyi olanlardan seçilirdi. Çocukların diline, dinine, milliyetine vb. bakılmazdı. Devşirmelere örnek olarak Sokullu Mehmet Paşa ve Mahmut Paşa verilebilir. Devşirmelere verilen eğitim İslami’dir ve Osmanlı’ya özgüdür. Yeniçeri’ye ayrılan çocuklar, dil ve din öğrenmeleri için Edirne ve Bursa gibi vilayetlerin köylerine gönderilirlerdi. Daha zeki çocuklar ise, 14 -15 yaşlarında Galatasaray’ında, Edirne Sarayı’nda veya Topkapı Sarayı’nda kalırlardı. Örneğin, Topkapı Sarayı’na 14-15 yaşındayken gelen en nitelikli çocuklar, edebiyat, tezhib, dil, din, spor vb. konularda yoğun bir eğitimden geçirilirlerdi. Saray’da hizmet etmeye başlarlar ve hizmet ettikçe de terfi ederlerdi. Büyük küçük odalarda, Seferli ve Kilerli Koğuşu’nda, Hazine Koğuşu’nda ve nihayet Has Oda’da hizmet ederler. Has Oda aynı zamanda “mukaddes emanetler”in korunduğu yer. Buraya terfi edenler, mukaddes emanetlerin korunması ve bakımı ile meşgul olmaktaydı. Has Oda reisinin rütbesi vezarete eşittir. Bu nedenle, çok önemli bir yerdir. Topkapı Sarayı’nda ortalama on yıllık bir eğitim ve hizmet döneminden sonra, “mirliva” (tuğgeneral) veya “vezir” unvanıyla Saray dışında çalışmaya başlarlar. Yani üst düzey yönetici olurlardı. Saray’dan ayrılışları görkemli bir törenle gerçekleşirdi. Hülasa, Saray, bu tür yöneticiler için nihai yetişme yeri idi. Harem Harem de bir tür eğitim mekânıdır. Okuma yazma oranı çok yüksektir ve Harem kadınlarında asla cehalet söz konusu değildir. Dikiş nakış, yemek, müzik, hat, tezhib gibi konuları çok iyi bilirler, usul erkânı bilirler. Hem Enderun’da hem de Harem’de 66 İstanbul, Kent ve Medeniyet hayat katıdır ve çok disiplinlidir. Mesela, karanlık bastıktan sonra Enderun ağalarının koğuştan koğuşa geçmesi mümkün değildir. Akşamları güvenliği sağlamak için zağarcıbaşı, zağarları ve adamları ile etrafı kolaçan ederler. Hava karardıktan sonra, talebeler koğuşa kapanır ve edebiyat, Kur’anı-Kerim tilâveti, hat, tezhip vb. işlerle meşgul olurlar. Yatsı namazından hemen sonra yatılır ve sabah namazından önce kalkılır. Saray’da, öyle anlatıldığı gibi eğlence, zevk-ü sefa yoktur. Müzik öğrenilir ama hiçbir zaman müzikle keyif çatılmaz. Saray’da ağalar arasında içki de yasaktır. Saray yemekleri lezizdir ve özenle hazırlanır. Günlük 50–60 çeşit yemek çıkarılır. Herkes, adab-ı muaşerete riayet etmekle yükümlüdür. Bu konuda çok sıkı kurallar ve uygulamalar vardır. Bunların hilafına hareket edenler cezalandırılır. Hırsızlık büyük suçtur ve cahilane bir şekilde anlatıldığı gibi oğlancılık-lutilik de yoktur. Bu tür davranışların cezası çok ağırdır. İnsanlar birbirlerine “siz” diye hitap eder. Harem’de 5–7 sene eğitim gören genç kızlar, evlendirilerek gönderilir. Kalanlar ise memur olurlar. “Haseki sultan” ve “valide sultan” gibi padişahın birinci dereceden yakınları ise Harem’de kalmaya devam eder. Bir okul olarak Harem ve Enderun’un yerini 19. asırda mektepler almıştır. Sonuç Topkapı Sarayı’nda idari hayatın ve eğitim faaliyetlerinin, 19. asrın ortasında bittiği görülmektedir. Ondan sonra, ne yazık ki böyle uzun ömürlü bir sistem kurulamamıştır. Osmanlı Yönetim Sisteminde Topkapı Sarayı’nın Rolü 67 Soru ve Cevaplar Soru: Topkapı Sarayı’nda eğlence yok ama müzik ve müzik eğitimi var. Topkapı Sarayı’nda müzik eğitimi nasıl örgütlenmiştir? Cevap: Müzik eğitimi Saray içinde veriliyor. Saray bu konuda dışarı ile ilgilenmiyor. Yani, müziği halka yaygınlaştırmak veya bu konuda bir şeyler öğretmek gibi bir amaç güdülmüyor. Daha sonraları da bu yaklaşım terk edilmemiştir. Örneğin, ne Abdülaziz ne de Abdülhamit bu konuda halka bir şeyler öğretmeye veya kabul ettirmeye çalışmamıştır. Abdülaziz alaturka bestelerin yanı sıra çok güzel alafranga besteler de yapmıştır. Aynı şekilde Abdülhamit de batı müziğini severdi ve dinlerdi. Saray yönetimi, bu özelliği ile Cumhuriyet dönemi yöneticilerinden farklıdır. Cumhuriyet döneminde halka batı tarzı müziği sevdirmek için okullar açılmış, değişik müesseseler kurulmuş, birçok organizasyon yapılmış. Mesela Atatürk aslında alafranga müzikten hoşlanan biri değil. Ancak, bunun yararlı ve gerekli olduğuna inanıyor ve konservatuar kurduruyor. Soru: Tekkelerin müzik eğitimindeki yerini anlatabilir misiniz? Cevap: 19. yüzyıl’ın ortalarında İstanbul’un nüfusu 700 bin civarındaydı. Şehirde 300’den fazla tekke ve dergâh vardı. Buralar güzel sanatlar açısından çok faal yerlerdi. Hat, tezhip, müzik, edebiyat, Farsça öğretiliyordu. Buraların müdavimleri çoktu. Herkes bir şeyler öğrenmeye çalışıyor. Hiçbir şey öğrenmeyenler ise, öğrenenleri seyrediyor, edebiyat erkân öğreniyor, bir iş görüyor, hizmet ediyor. Tekkelerin bulunmadığı yerlerde kültürel hayat zayıf kalmış. Bunun en dikkate değer örneği Gi68 İstanbul, Kent ve Medeniyet rit Adası’dır. Orada tekke kurulmamış, daha çok bektaşi babaları ve alevi dedeleri İslamiyet’i yaymışlar. Medreseler çok zayıf kalmış ve bu nedenle, orada halk tipi bir İslam var. Kıbrıs’a da tamamıyla dağdaki Türkmenleri sürmüşler, isyan çıkarmasınlar diye. O dönemin edebiyat dili Farsça’dır. Atalarımız zevk sahibi insanlardı. Farsça’daki güzelliği ve zenginliği gören aklı başında hiç kimse bu dile sırtını dönmez. Atalarımız da böyle yapmış. Firdevsi 10.-11. yüzyıl’da, Ömer Hayyam 11.-12. yüzyıl’da, Sadi 12.-13. yüzyıl’da ve Hafız 14. yüzyıl’da yaşamıştır. Bu kadar büyük şairleri çıkaran bir dil, elbette edebiyat dili olur. Farsça’yı edebiyat dili olarak seçen dedelerimizi ayıplamak doğru olmaz. Soru: Şehzadelerin eğitimine değinebilir misiniz? Cevap: Şehzadelerin eğitimi fevkalade önemliydi. Onlar Enderun’da yetişirdi ve Osmanlı Türkçesi dediğimiz, özel bir Türkçe öğrenirlerdi. Daha sonra, yönetim becerileri gelişsin diye Manisa, Amasya ve Trabzon gibi vilayetlere gönderilirlerdi. Soru: Hükümdarın, kendi kardeşlerini katletmesi hususunu açıklayabilir misiniz? Cevap: Kardeş katli, taht için birbirleriyle kavga eden kardeşlere karşı getirilmiş bir tedbirdir. Osmanlı, bu tür kavgalardan çok çekti. Kardeş katli nizamı âlem içindir caizdir. Sizin kardeşinizi katletmenize benzemez. Yani kardeşinizi katletmeniz cinayettir ve günahtır. Ama padişahın kardeşi sizin kardeşine benzemez. Onların kavgası, halkı birbirine düşürüyor, birbirine kırdırıyor. Kanlı ve acı örneklerle doludur tarih. Soru: Bir fetvanın alınmasında şeyhülislamın konumu hakkında bilgi verebilir misiniz? Osmanlı Yönetim Sisteminde Topkapı Sarayı’nın Rolü 69 Cevap: Osmanlı uleması, verilen kararların onay makamıdır. Eğer verilen karar doğru ise tasvip eder, yanlış ise karşı çıkar ve onaylamaz. Şeyhülislam Zembilli Ali Efendi’nin Yavuz Sultan Selim’in Balkanlar’da zorla Müslümanlaştırma düşüncesine karşı çıktığı söylenir. Yavuz’un da ona uyduğu fakat vakıfların mallarının, zaruret karşısında devletleştirilmesi kararına da karşı çıkmıştır ulema, ama idare onları dinlememiştir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İstanbul’da Belediye Yönetiminin Gelişimi Bilal Eryılmaz*6 Giriş B elediyeciliğin, idari açıdan üç temel unsuru, “vizyon”, “finansman” ve “organizasyon” olarak sıralanabilir. Bu üç unsurun varlığı ve birbirleriyle uyumu, belediyenin bir yönetim mekanizması olarak gelişmesi ve halkın ihtiyaçlarının karşılanması açısından önemlidir. İstanbul’da belediye yönetiminin tarihi gelişimi, bu açıdan üzerinde önemli durulması gereken bir süreçtir. İstanbul tarihi olarak çok önemli bir şehirdir. Bizans ve Osmanlı’ya başkentlik yapmış, Asya ve Avrupa’nın buluşma noktasında olan müstesna bir konuma sahiptir. Tarihi, kültürel ve doğal özellikleri, yerine konulamaz niteliktedir. Bu nedenledir ki, bu şehrin yönetimi, her devirde özel olarak düzenlenmiştir. Bu seminerde, İstanbul’da belediye yönetiminin tarihi gelişimine Osmanlı Devleti’nden Cumhuriyet’e uzanan bir süreç çerçevesinde yaklaşacağız. Bu çerçevede, İstanbul’un * 70 İstanbul, Kent ve Medeniyet Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi Öğretim Üyesi. Osmanlı Devleti ve Cumhuriyet dönemlerindeki yönetim yapısının gelişimine, kısmen de günümüzdeki sorunlarına ve çözüm önerilerine temas edeceğiz. Osmanlı İstanbul’unda Belediye Yönetimi İstanbul’un yönetim yapısının daha iyi anlaşılabilmesi için, Osmanlı Devleti’nin yönetim yapısına kısaca değinmekte yarar var. Osmanlı’da mülkün sahibi ve devletin başı padişahtır. Merkezi yönetim olarak, Divan-ı Hümayun, Bab-ı Ali, Yeniçeri ve Ulema olmak üzere dört temel yapılanma ve bunlara yardımcı olan diğer unsurlar söz konusudur. Taşra yönetimi ise eyalet, sancak, kaza ve köylerden oluşmaktaydı. Bu haliyle, Osmanlı Devleti yeknesak bir devlet değildi: Birçok eyalet vardı ve buralarda statü ve uygulama farklılıkları söz konusuydu. Dolayısıyla, İstanbul da kendine has yönetim yapısı olan, idari süreçlerin ve kurumların özgünleştiği bir şehir idi. İstanbul’da Klasik Dönem Osmanlı Belediye Yönetimi İstanbul, fethedildiği 1453’ten 1826 tarihine kadar kadılık kurumu ile yönetilmiştir. Şehir, dört ayrı kadılık bölgesine ayrılmıştı. Bunlar, Dersaadet ve Bilad-ı selase denilen Eyüp, Galata ve Üsküdar’dır. Dersaadet, bugünkü Suriçi’ni (Fatih İlçesi’ni) kapsayan bir alandı ve “İstanbul Beyefendisi” de denilen İstanbul Kadısı, buradan sorumlu idi. İstanbul Kadısı’nın konumu, diğer üç kadıdan yüksek olmakla birlikte, onların amiri değildi. Nüfusun önemli bir kısmının burada oturması, yönetici ve 72 İstanbul, Kent ve Medeniyet ulema sınıfının burada ikamet etmesi, devlet kurumlarının, esnaf ve tüccar sınıfının burada faaliyet göstermesi, Dersaadet kadılığının önemli üstünlükleriydi. Eyüp Kadılığı, İstanbul’un batısında kalan ve Çatalca ile Silivri’yi de içine alan bölgeyi kapsamaktaydı. Galata Kadılığı, Haliç’ten itibaren Karadeniz kıyılarına kadar olan bölgeyi, Üsküdar Kadılığı ise Şile ve Gebze’ye kadar olan yerleşim birimlerini kapsamaktaydı. İstanbul’un yönetiminden sadece kadılar sorumlu değildi. Örneğin, sadrazamların da İstanbul’un yönetiminde doğrudan yetkisi vardı. İstanbul’da Divan-ı Hümayun haftada dört gün toplanır ve kalan konular da Çarşamba günü toplanan “ikindi divanı” nda görüşülürdü. Bu toplantıya duruma göre İstanbul’da görev yapan dört kadı da katılırdı. Bu toplantılarda, İstanbul’un sorunları ve ihtiyaçları görüşülür ve çeşitli kararlar alınırdı. Sadrazam da uygun gördüğü zamanlarda İstanbul’un sorunlarına çözüm bulmak amacıyla toplantılar yapardı. Özellikle İstanbul’un çarşı pazarı için gerekli ihtiyaç maddelerinin temini, güvenliğin sağlanması ve yangınlardan korunması gibi hususlar, hükümetin hep ilgilendiği temel konulardandı. Mahalle, Osmanlı şehir yönetiminin çekirdeğini oluşturmaktaydı. İstanbul’da mahalleler topografyaya uygun olarak şekillenmiş, kendi kendini yöneten, adeta kapalı idari birimlerdir. Mahallenin başında, Müslüman mahallelerde “imam” bulunurdu. İmam, mahalledeki nüfus hareketlerini kayıt alına alır, doğum, ölüm ve nikâh işlemlerini yapar, mahallenin güvenliğini ve temizliğini koordine ederdi. Güvenlik ve temizlik, ücreti mahalleliler tarafından karşılanan görevlilerce yerine getirilmekteydi. Mahalleye yerleşmek de, sıkı bir denetime tabi tutulmuştu. Eğer bir kişi o mahallede oturmak isterse, mahallede oturan iki kişinin ona kefil olması gerekirdi. Osmanlı şehirlerinde Müslümanlar ile gayrimüslimler ayrı mahallelerde yaşamaktaydı. Müslüman mahallelerdeki imamın sorumluluğunu, İstanbul’da Belediye Yönetiminin Gelişimi 73 gayrimüslim mahallelerinde hahambaşı, kocabaşı veya papaz gibi diğer görevliler/din adamları yapmaktaydı. Osmanlı şehir yönetiminin bir diğer aktörü de lonca teşkilatı idi. Lonca teşkilatının, çarşı ve pazardaki esnaf arasında düzen, disiplin, malların kalite ve standartlarının sağlanması, esnaf arasında yardımlaşma ve dayanışmanın geliştirilmesi, çarşı ve pazarın temizliğinin ve bakımının sağlanması gibi görevleri vardı. Loncalar, kadıların denetim ve gözetimi altında faaliyetlerini sürdürmekteydiler. Ekonominin motoru olan bu birimlerin başında bir kethüda bulunur ve bunların da tepesinde şehir kethüdası yer alırdı. 4. Murat zamanında İstanbul’un tüm varlıklarının bir envanteri çıkarılmış, bu sayım işi üç ay sürmüş, bu bilgiler “Evsaf-ı Kostantiniye” (İstanbul’un Vasıfları) adlı bir kitapta toplanmış, Tarihçi Solak zade (Mehmet Hemdemi Çelebi, 1590-1658) bu kitabı Padişahın huzurunda okumuş, Padişah’ın da onu dinlerken, “ Aman Allahım! Lütfeyle de bu şehir kıyamete kadar böyle refah içinde yaşayıp gitsin” dediği belirtilir. Bu kitapta, İstanbul esnafının sayımı ve dökümü birkaç yüz sayfa olarak yer almış; Loncalar 52 kesime ayrılmıştır. Vakıflar da şehir yönetiminde aktif rol alan aktörlerdi. Camilerin, medreselerin, hanların, hamamların, çarşıların, kütüphanelerin, hastanelerin, çeşme ve suyollarının yapımı, bakımı, halk arasında yardımlaşma ve dayanışmanın sağlanması gibi birçok konuda faaliyet gösteren yüzlerce vakıf vardı. Öyle ki, hali vakti yerinde olmayan bir ailenin ferdi, vakıf bir evde doğar, vakıf bir beşikte büyür, vakıf bir okula gider, vakıf bir bedestende çalışır, ölünce vakıf bir tabuta konur ve yine vakıf bir mezara defnedilirdi. Kısaca, Osmanlı şehirlerinde vakıflar hayatın her alanında vardı. Vakıflar da kadıların yakın gözetim ve denetimi altında faaliyetlerini yürütmekteydi. Kadılar, şehir yönetiminde kendilerine verilen görevleri, muhtesip, şehir subaşısı, tahir subaşısı, mimarbaşı ve naib gibi 74 İstanbul, Kent ve Medeniyet yardımcıları vasıtasıyla yürütürdü. Muhtesip, çarşı ve pazarda disiplin ve düzenin sağlanmasından, narh uygulamasından ve malların kontrolünden sorumlu idi. Bir bakıma, bugünkü güçlendirilmiş belediye zabıtanın fonksiyonlarına sahipti. Subaşı, şehirde güvenliğin sağlanmasından, tahir subaşısı, şehrin temizliğinden, mimarbaşı ise planlama ve imar çalışmalarının yapılmasından sorumluydu. İstanbul’da Modern Belediye Teşkilatının Kurulması Osmanlı şehir yönetimi, bir takım iç ve dış faktörlerin etkisi ile zaman içinde değişmeye başladı. Bu faktörler; “uluslar arası ticaretin gelişmesi ve Osmanlı ekonomisinin özellikle Batı dünyasına daha açık ve duyarlı hale gelmesi”, “liman kentlerinin büyümesi ve ekonomik açıdan canlanmasıyla birlikte, buralarda yeni sosyal ve ekonomik ihtiyaçlara cevap verecek yönetim yapılarının oluşturulması ihtiyacı”, “azınlıkların yönetime katılma ve eşitlik talepleri ve bunların Batılı devletler (özellikle İngiltere ve Fransa) tarafından desteklenmesi”, “Batılı devletlerin ulaştığı gelişmişlik seviyesi dolayısıyla Osmanlı devlet adamlarının duyduğu yönetimde reform ihtiyacı”, “Batılı devletlerin ekonomik üstünlüğü karşısında Osmanlı ekonomisinin içine girdiği gerileme süreci ve loncaların bu süreçten olumsuz etkilenmesi ve bunun şehir ekonomisine olumsuz etkileri”, “Batı şehirlerinin sahip olduğu temizlik ve düzenden etkilenen bazı aydınların, Osmanlı şehirlerinde de belediye teşkilatı kurma arzuları”, “Kırım Savaşı’nın etkileri ve başkent İstanbul’un yetersiz altyapısı”, “17. yüzyıl’ın sonlarından itibaren yapılan savaşlarda alınan yenilgiler dolayısıyla, Osmanlı maliyesinin zayıflaması, gelirleri azalan devletin, vakıfların geİstanbul’da Belediye Yönetiminin Gelişimi 75 lirlerine el koyması”, “gelir kaynaklarından önemli bir kısmını kaybeden vakıfların, şehirlerde temel belediye hizmetlerini ve diğer görevlerini eskisi kadar etkili ve verimli sunamaması” olarak özetlenebilir. Osmanlı devletindeki şehirlerin değişim ve dönüşüm ihtiyacı, başta İstanbul’da kendini hissettirir ve ilk girişim orada ortaya çıkardı. III. Selim ile başlayan yönetimde modernleşme ve yeniden yapılanma hareketi kapsamında, özellikle askeri alanda önemli reformlar yapılmıştır. II. Mahmut döneminde ise yönetim, eğitim, sağlık, ekonomi ve sosyal hayata ilişkin birçok alanda köklü reformlar gerçekleştirilmiştir. Yeniçeri Ocağı’nın 1826 yılında kaldırılması, şehir yönetimini de etkilemiştir. Kadıların yardımcıları olan şubası ve tahir subaşısı bu ocağa mensuplardı. Yardımcılarının büyük çoğunluğunu kaybeden kadıların belediyeye ilişkin yetkileri, 1826 yılında kurulan İhtisap Nezareti’ne devredilmiştir. 1829 yılında İstanbul’da ilk “mahalle muhtarlığı” teşkilatı kurulmuş ve imamların bu konudaki görev ve yetkileri muhtarlara geçmiştir. 1830 yılından itibaren Anadolu şehirlerinde de muhtarlık teşkilatı kurulmaya başlanmıştır. 1826 yılından itibaren kadıların faaliyet alanı, “yargı” ile sınırlandırılmaya başlanmıştır. Gerek kadıların ve gerekse imamların klasik görevlerinden ayrılması, yeni bir düşünceyi ve yapılanmayı yansıtıyordu. Şehir yönetimi, yargıdan ve onun başında bulunan kadıdan ayrı bir alan olarak yeniden yapılanma sürecine girmişti. 1836 yılında kurulan Evkaf Nezareti ile vakıfların mütevelli heyetlerinin bazı yetkileri bu bakanlığa aktarılmıştır. Padişah vakıfların gelirlerinin, devlet bütçesindeki açıkların kapatılması amacıyla kullanılması, bu vakıfların sorumluluğundaki eserlerin tamir ve bakımını zorlaştırmıştır. Bu durum, söz konusu eserlerin zaman içinde bakımsızlıktan terk edilmesine, birçoğunun yıkılarak yok olmasına neden olmuştur. Ayrıca, şehirlerde 76 İstanbul, Kent ve Medeniyet vakıflar tarafından yürütülen hizmetlerde önemli aksamalar olmuş, bazı hizmetler tamamen durdurulmuştur. 1838 yılında İngiltere ile imzalanan Baltalimanı Anlaşması ve sonrasında 1841 yılına kadar birçok Avrupalı devlet ile imzalanan ticaret anlaşmaları sonucunda Osmanlı imalat sanayi büyük darbe almış ve artık çalışamaz hale gelen lonca sistemi etkisini yitirmiştir. Böylece Osmanlı ekonomisi, batılı tüccar için bir açık pazara dönüşmüştür. Gayrimüslimler, mal satmak için Osmanlı topraklarına gelen Avrupalı tüccarların mümessili haline gelmiş ve zamanla büyük paralar kazanmışlardır. Müsadere uygulaması kaldırıldığı için, elde edilen gelirin kaynağı araştırılmamaktaydı. Bu durum, gayrimüslimlerin gündelik hayatına yansımış, geleneksel kent yapıları ve yerleşim sistemi değişmeye başlamış, zengin gayrimüslimler ve Müslümanlar, geleneksel mekânlarından ayrılarak daha gösterişli ve büyük konutlarda yaşamaya, hizmet ettikleri toplumun dışında farklı bir hayat sürmeye başlamışlardı. Özellikle Boğaz bölgesinde yaptırılan lüks yalılar büyük ölçüde Tanzimat ve sonraki dönemde ortaya çıkmıştır. Müsaderenin kaldırılması ve dış ticaretin liberalleşmesi, her kesimden yabancının şehre olan ilgisini de artırmış, hem Avrupa’dan hem de İran ve Mısır gibi ülkelerden birçok yabancının İstanbul’a yerleşmesine neden olmuştur. İstanbul’un fethedildiği dönemde, 40 bin dolayında olan nüfusu, 15. yüzyıl’ın sonlarına doğru yaklaşık 100 bine, 16. yüzyıl’ın sonlarına doğru ise 400 bin dolayına yükselmiştir. Yaklaşık üç yüzyıl bu nüfusu barındıran İstanbul, Osmanlı’da tüm nüfusu kapsayacak şekilde ilk sayımın yapıldığı 1885 yılında 900 bin kişinin yaşadığı büyük bir şehir halini almıştır. O dönemde şehirde yaşamakta olan yabancıların sayısı 130 bine ulaşmıştı. İstanbul, Osmanlı Devleti’nin genel nüfus yapısının bir örneğini/temsilini oluşturmaktaydı.1885 yılı genel nüfus sayımı verilerine göre, gayrimüslimlerin şehrin nüfusu içindeki oranı % 54 dolayındaydı. İstanbul’da Belediye Yönetiminin Gelişimi 77 Şehremaneti’nin Kurulması ve 6. Daire-i Belediye Uygulaması 19. yüzyıl’ın ortalarından itibaren İstanbul’da yabancı nüfusun artmasına paralel olarak, özellikle Beyoğlu-Galata bölgesinde otel, lokanta, eğlence ve alış veriş yerleri hızla açılmaya başlamıştır. Artan ve çeşitlenen nüfusun yol açtığı hizmet talebi ve şehirdeki altyapı eksikliği, şehrin mevcut yönetim sisteminin sorgulanması ve çözüm amaçlı model arayışlarına neden olmuştur. Avrupa’nın değişik ülkelerinden gelenler, kendi ülkelerindeki belediye yapılarını örnek göstermişlerdir. Dönemin Osmanlı yöneticileri, şehirlerde modern anlamda belediyelerin kurulmasını, bir demokrasi meselesi, halkın yönetime katılma meselesi olmaktan daha çok, bir şehrin imarı, güzelleştirilmesi ve altyapısının iyileştirilmesi meselesi olarak görüyordu. İşte Şehremaneti bu amaçla kurulmuştur. Şehremaneti, yani şehrin kendine emanet edildiği bir kurum anlamında ve başında da Şehremini adıyla bir belediye başkanı vardı. 1855’te kurulan Şehremaneti’nin karar organı olan Şehir Meclisi’nin üyeleri atamayla belirlenmiştir. Yani, bugünkü anlamda bir seçim söz konusu değildi. Şehremaneti, yaklaşık bir yıl kadar faaliyette bulunduktan sonra, başarılı olamadığı gerekçesiyle lağvedilmiştir. Bu süreçte, belediyecilik hakkında bilgi sahibi olan bazı bilim adamlarından ve uygulamacılardan oluşan bir “İntizam-ı Şehir Komisyonu” kurulmuş ve bu komisyon hazırladığı raporda, İstanbul’un genelini kapsayan bir belediye teşkilatının kurulmasının zor olacağını belirterek, şehrin en uygun bölgesinde bir pilot uygulamanın başlatılmasını ve daha sonra şehrin geneline yaygınlaştırılmasını tavsiye etmiştir. Komisyon, çalışmalarını 1857 yılına kadar devam ettirmiştir. Komisyonun hazırladığı rapor doğrultusunda, ilk uygulama Beyoğlu-Galata bölgesinde başlatılmıştır. Bu bölge, yabancı 78 İstanbul, Kent ve Medeniyet nüfusun ağırlıklı olarak yaşadığı, özellikle Avrupa ile ilişkileri yoğun olan, kendi ülkelerindeki belediyecilik uygulamalarına aşina olan Avrupalı tüccarların tercih ettiği, ekonomisi, şehrin diğer bölgelerine göre daha gelişmiş olan ve farklı bir hayat tarzının sergilendiği bir bölge görünümündeydi. Zaten, Osmanlı aydınları da belediyeciliği “Avrupai” bir iş olarak görmekteydi. Beyoğlu-Galata bölgesine 6. Daire-i Belediye adı verilmiştir. Bu bölgeye bu ismin verilmesinin, Paris’in örnek alınmasından kaynaklandığını ileri sürenler de vardır. Bunlara göre, ö dönemde Paris’in en zengin bölgesi, Paris Belediyesi’nin 6. dairesinin sınırları içinde kalıyordu. Beyoğlu-Galata bölgesinin, Paris’in 6. Dairesine benzemesini isteyen Mustafa Reşit Paşa gibi aydınların, bu isimlendirmede etkili oldukları belirtilmektedir. Kurulması düşünülen belediye dairelerinin coğrafi konumları ve adları dikkate alındığında, bu bölgeye 6. Daire isminin verilmesi bir tesadüf değildir. 6. Daire, 1857 yılında “6. Daire-i Belediye Nizamatı” ve 1858 yılında “Devair-i Belediyeden 6. Daire İtibar Olunan Beyoğlu ve Galata Dairesi’nin Nizam-ı Umumisi” adı verilen yasal düzenlemelerle kurulmuştur. Yaklaşık 10 yıl devam eden uygulama, kimilerince başarılı bulunurken, kimilerince de başarısız görülmüştür. Ancak, 6. Daire uygulamasıyla elde edilen tecrübeler ışığında hazırlanan “Dersaadet İdare-i Belediye Nizamnamesi” 1868 yılında uygulamaya konulmuş ve İstanbul’da şehremaneti teşkilatı kurularak şehir 14 belediye dairesine bölünmüştür. Ancak, bu dairelerden yalnızca Adalar, Yeniköy, Tarabya ve Beykoz’un kuruluşunun tamamlanabildiğine işaret edilmektedir. Bu nizamnameye göre, seçmen veya belediye meclisine üye olabilmek için belirli bir değerde gayrimenkule sahip olmak, emlak vergisi ödemek şart koşulmuştur. Kuşkusuz, bu uygulama, Osmanlı Devleti’nin kendi iç yönetim geleneklerinden İstanbul’da Belediye Yönetiminin Gelişimi 79 kaynaklanan bir durum değildi, Avrupa aristokrasisinin yerel yönetimlere yansıyan bir yüzü olarak Osmanlı Devleti’ne de yansımıştı. Nizamnamenin getirdiği yeniliklerden birisi de Cemiyet-i Umumiye-i Belediye’nin (belediye meclisinin) kurulmasıdır. Ayrıca, dairelerde seçimler yapılacağı, daire meclislerinin ve Cemiyet-i Umumiye-i Belediye’nin bu seçimlere göre oluşturulacağı da hükme bağlanmıştır. Meşrutiyet Dönemlerinde İstanbul’un Yönetim Yapısı 1876 Anayasası’nın 112. Maddesi, belediye yönetimine ilişkindir. Belediye meclislerinin seçimle oluşturulacağı hükmü, bu maddede yer almıştır. Ancak, çeşitli sebeplerin etkisiyle, bu seçimler yapılamamıştır. Bunlardan belki de en dikkate değer olanı, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı dolayısıyla özellikle Balkanlar’dan gelen yüz binlerce göçmenin iaşe ve ibate (barınma) ihtiyacının karşılanmasıdır. Göçmenlerin kış aylarında İstanbul’a gelmesi, onların Anadolu’ya naklini engellemiş ve bu insanlar İstanbul’da birkaç ay ikamet etmek zorunda kalmıştır. Şehre akın eden yüz binlerce insanın yiyecek, giyim-kuşam ve kalacak yer ihtiyacının karşılanması, zamanın belediyesinin ve yöneticilerinin en önemli uğraşısı haline gelmiştir. Bu da belediye meclisi için gerekli seçimlerin yapılmasını uzun bir süre engellemiştir. Ancak, bu dönemde, belediye meclisleri atamayla da olsa oluşturulmuştur. Meclislerin bu şekilde olsa bile oluşturulması, halkın yönetime katılımı açısından önemlidir. Çünkü yönetime katılım önce yerelde başlar ve küçük yapılı birimlerde daha etkili bir şekilde gelişir ve elde edilen tecrübeler merkezi yönetime daha kolay aktarılabilir. Bu edinilen deneyim, Meclis-i Mebusan’ın oluşumunu da etkilemiştir. 80 İstanbul, Kent ve Medeniyet Meclis-i mebusan’ın üyelerine bakıldığında, taşra yönetiminde veya yerel yönetimlerde görev almış, tartışma usul ve adabını bilen insanlardan oluştuğu görülmektedir. Dolayısıyla, Osmanlı Meclis-i Mebusan deneyimi, bir yerel yönetim deneyiminin üzerine bina edilmiştir ve o kültürden büyük ölçüde yararlanmıştır. Meclis-i mebusan üyeleri, yasama çalışmalarında yerel yönetimlere öncelik vermişlerdir. Nitekim 1876 Anayasası’na göre oluşturulan Meclis-i Mebusan’ın ilk çıkardığı kanun, Dersaadet Belediye Kanunu ile Vilayet Belediye Kanunu’dur. II. Meşrutiyet’e kadar, İstanbul’da belediye seçimleri yapılamamasına karşın, II. Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra belediye seçimlerinin yapılmasının temel sebebi, belediye meclisi üyelerinin Meclis-i Mebusan seçimlerinde seçim komisyonunu oluşturmalarıdır. Dolayısıyla, seçim komisyonunun oluşturulabilmesi için, önce belediye meclis üyeliği seçimleri yapılmış daha sonra, Meclis-i Mebusan seçimlerine geçilmiştir. II. Meşrutiyet’e kadar, İstanbul’un yönetim yapısı ülkedeki diğer şehirlerden farklı idi. Belediye teşkilatı bulunan diğer şehirlerin her biri aynı zamanda birer vilayet statüsünde ve onun merkezi iken, İstanbul’da vilayet teşkilatı kurulmamıştı. İstanbul ise, 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi ile getirilen sisteme 1908 tarihinden itibaren dâhil edilmiştir. Bu tarihten önce, İstanbul’da vali ve belediye başkanı ayrımı olmadığı için belediye başkanı aynı zamanda valilik görevini de yapıyordu. II. Meşrutiyet döneminde yapılan bir diğer değişiklik de İstanbul’daki belediye dairelerinin 1912 yılında kaldırılması ve bunların yerine 9 tane belediye şubesinin kurulmasıdır. Bu düzenlemenin temel gerekçesi ise 20 belediye dairesinin İstanbul için fazla olduğu, özerk dairelerin kendi aralarında ve Şehremaneti ile olan ilişkilerinde sürtüşme ve gerilimler yaşandığı, ayrıca mevcut yapının bürokrasiyi ve kırtasiyeciliği artırdığı şeklindedir. Bu nedenlerle, daha özerk bir yapısı ve karar orİstanbul’da Belediye Yönetiminin Gelişimi 81 ganı olan daire sistemi kaldırılmış ve yerine, Şehremaneti’nin birimleri olan şubeler kurulmuştur. Şubelerin başına ise birer şube müdürü atanmıştır. Bu düzenleme, İttihat ve Terakki Partisi’nin merkeziyetçi yönetim zihniyetinin, Şehremaneti’ne bir yansıması olarak değerlendirilebilir. Cumhuriyet Dönemi İstanbul’unda Belediye Yönetimi Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra, Osmanlı Devleti’nin birçok kurumu küçük bazı değişikliklerle varlıklarını sürdürmüştür. Tanzimat dönemiyle başlanan Batı tarzı (modern) yerel yönetim tecrübesi, ülkenin genel siyasi yapısına da önemli katkılar sağlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti, bu kazamınlar üzerine inşa edilmiştir. II. Meşrutiyet döneminde yeniden düzenlenen belediye sistemi de 1580 sayılı Belediye Kanunu’nun 1930 yılında yürürlüğe girmesine kadar devam etmiştir. Osmanlı döneminde, bugünkü Cumhuriyet sınırları içinde toplam 590 belediye varken, 1930 seçimlerinde toplam belediye sayısı 500’dür. Türk belediyeciliği için büyük önem taşıyan 1580 sayılı kanun, 2 yıllık bir süreçte hazırlanmıştır. Ancak, bu kanun, bazı açılardan İstanbul için bir geriye gidiş olarak nitelenebilir. Çünkü bu kanun, büyük yerleşim birimleri ile küçükler arasında genel olarak bir ayrıma gitmemiş, büyüklü küçüklü bütün belediyeleri aynı hükümlere tabi tutmuştur. Bu ise, kanun hazırlanırken benimsenen “belediyelerin eşitliği” ilkesine dayandırılmıştır. Başkentleri ayrı bir statüde yönetme geleneği (İstanbul ve Cumhuriyet’in başkenti olunca Ankara), 1580 sayılı Belediye Kanunu ile terk edilmiştir. Bu anlayış, 1982 Anayasası’na kadar geçerliliğini korumuştur. 82 İstanbul, Kent ve Medeniyet 1580 sayılı Belediye Kanunu, belediyelere genel bakışı açısından ise, günün şartlarına göre oldukça ilerici bir yasal düzenlemedir. Belediyeler, gerçek birer komün olarak görülmüş ve organlarına çok önemli yetkiler verilmiştir. Ancak, o yıllar Türkiye Cumhuriyeti’nin bütün kurumlarıyla yeniden şekillendiği bir dönem olduğu için, yeni bakanlıkların ve merkezi yönetim birimlerinin kurulması süreci de devam etmektedir. Bu süreçte, 1580 sayılı kanunla belediyelere verilen bir çok görev, sonradan oluşturulan merkezi yönetim birimlerine geçmiş ve belediyeler zaman içinde güçsüzleşmeye başlamıştır. 1580’in getirdiği en önemli yeniliklerden biri de ilk defa bu kanundan sonra kadın-erkek bütün seçmenlerin katıldığı yerel seçimlerin yapılması ve belediyelerin karar organlarının bu seçimlerin sonucuna göre oluşmasıdır. Ancak, belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından değil de belediye meclisi içinden vali veya merkezi hükümet tarafından atanması ve görevden alınması gibi yerel yönetim düşüncesine aykırı uygulamalar da yine bu dönemde olmuştur. 1963 yılında yapılan bir yasal değişiklikle, belediye başkanlarının doğrudan halk tarafından seçilmesi hükme bağlanmıştır. Ancak, seçimle gelmiş belediye başkanlarının birçoğu, 12 Eylül 1980 Askeri Müdahalesi’nden sonra görevden alınmış ve yerlerine çoğunluğu silahlı kuvvetler mensubu olan bürokratlar atanmıştır. Türkiye’de çok partili hayata geçiş, belediyeciliğin gelişimini ne yazık ki olumsuz etkilemiştir. Örneğin, belediye bütçelerinin genel bütçeye oranı 1950 yılında % 10 dolayında iken, 1980’de % 4,5’e gerilemiştir. 1950 ile 1980 arasındaki dönem, Türkiye’de belediyecilik açısından kayıp yıllar olarak nitelenebilir. Kentleşme hızının yıllık % 4-5 oranında olduğu bir dönemde, belediyelerin bütçelerinde büyük bir gerileme söz konusudur. Oysa belediyelerin organizasyon yapısının, bütçe büyüklüğünün ve gelir kaynaklarının kentleşme hızına paralel İstanbul’da Belediye Yönetiminin Gelişimi 83 bir seyir izlemesi beklenirdi. Bugün kentlerimizde görülen gecekondulaşma ve çarpıklık, büyük ölçüde o dönemin ürünüdür, mirasıdır. 1982 Anayasası’nın yerel yönetimleri düzenleyen 127. Maddesi, birçok açıdan eleştirilmektedir. Ancak, özellikle büyük yerleşim merkezleri için kanunla özel yönetim biçimlerinin getirilmesine imkân tanıyan hükmü, İstanbul gibi büyük şehirlerin yönetim sorunlarının aşılması açısından önemli bir düzenlemedir. Bu maddeye dayanılarak çıkarılan 3030 sayılı kanun, İstanbul’un tüm sorunlarının çözümlenmesi açısından yeterli olmamışsa da büyükşehirlerin yönetimine yeni bir yaklaşım ve vizyon getirmiştir denebilir. 2004 yılında yürürlüğe giren 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu, 3030 sayılı kanunun yetersizliklerini gidermeye yönelik önemli bir düzenlemedir. İstanbul’da belediye sınırlarının il sınırlarına kadar genişletilmesi, ildeki bütün belediyelerin büyükşehir belediyesinin sınırları içine alınması, büyükşehir belediyesi ile diğer belediyeler arasında yaşanan sorun alanlarının giderilmeye çalışılması, yönetime katılım, örgüt yapısı, insan kaynakları sistemi, hizmet sunum yöntemleri, organların yapı ve işleyişinin daha demokratik hale getirilmesi, hesap verebilirlik, şeffaflık ve diğer bir çok konuda getirilen düzenlemeler şehrin yönetim yapısının geliştirilmesi ve sorunların çözümlenmesi açısından önemlidir. Ayrıca, 5393 sayılı Belediye Kanunu ile getirilen “kentsel dönüşüm” kavramı da İstanbul’un birçok ilçesindeki çarpık yapılaşmanın düzeltilmesi açısından önemli bir adımdır ve fırsattır. Özetlenecek olursa; tarihte İstanbul, günümüzdeki Büyükşehir belediye yönetimine benzer bir yapıda, bütüncül bir yaklaşımla tek elden yönetilmeye ve merkezi yönetimin desteğini arkasına alarak idare edilmeye çalışılmıştır. Osmanlı Klasik dönemde kurulan dört kadılık biçimindeki yapı, 1826 yılında yerini ihtisap Nezaretine bırakmış, 1855 yılında ise Şehremaneti 84 İstanbul, Kent ve Medeniyet adıyla Paris örneğine göre yeniden yapılanan belediye örgütlenmesi, 1930’da 1580 sayılı Belediye Kanunu ile Cumhuriyet idaresinin bütün belediyeler için öngörülen standart statüsü içinde işlevlerini büyük güçlüklerle 1984 yılına kadar sürdürmüştür. 3030 ve 5216 sayılı Büyükşehir yönetimine ilişkin kanunlar, hem İstanbul’un ve hem de diğer büyükşehirlerin yönetiminde reform sayılabilecek önemli dönüşümün kilometre taşları niteliğindedir. Büyükşehirlerin sorunlarını, belediyelerin yetkilerini ve gelir kaynaklarını zayıflatarak çözemeyiz. Yetki ve görevler itibariyle de, yönetimin tekliği ve birliği ilkesi gereği, belediyecilikte “kentin birden fazla otoritesi olamaz” anlayışını egemen kılmak zorundayız. İstanbul’da Belediye Yönetiminin Gelişimi 85 Kent Yönetimine Stratejik Bir Yaklaşım Ömer Dinçer*7 Yeteri kadar ileriye bakmayanların önlerinde hep sorunlar vardır. ___ Konfüçyüs Giriş K ent yönetimine stratejik bakış, dar anlamda iki farklı disiplinin, yani yönetim bilimleri ile kamu yönetiminin; geniş anlamda ise iktisat, kent sosyolojisi, hukuk, tarih ve coğrafya gibi birçok farklı disiplinin bir araya getirilmesini gerektirmektedir. Bugün stratejik yönetim uygulamalarını, bir başka alan için, yani bir kentin yönetimi için uyarlamaya çalışacağız. Bu sunuşu kentlerin yönetimini daha etkili hale getirmek için bir deneme veya düşüncelerimizi sizlerin eleştirilerine açma çabası olarak görmenizi diliyorum. * Prof. Dr., Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı. Kavramsal Çerçeve Düşüncelerimizin daha iyi anlaşılmasını sağlamak için, öncelikle “strateji”, “stratejik yönetim” ve “yerel” kavramlarını tanımlamak yararlı olacaktır. Strateji; bir kente istikamet vermek diğer kentlere göre avantaj sağlamak amacıyla küresel, ulusal ve yerel çevrenin analiz edilerek, fırsat ve tehditlerin tahmin edilmesi; kentin ve belediyenin analiz edilerek, üstünlük ve zayıflıklarının belirlenmesi; ideal bir gelecek tasarımının yapılması (vizyonun oluşturulması); kent için hazırlanan vizyona ulaşmak üzere stratejik amaçlar ve hedeflerin ortaya konulması; kaynakların tüm bu strateji ve amaçlara göre yeniden tahsisi olarak tanımlanabilir. Yerel kavramı ise, sadece fiziki bir alanı değil, fakat aynı zamanda ulusal ve uluslar arası alanda ilişki kurma kapasitesini ifade eder. 80’li yıllardan önce yerel, bir kentin daha çok coğrafi (fiziki) özelliklerine atıf yapılarak, tanımlanmaktaydı. Oysa son yıllarda meydana gelen gelişmeler sebebiyle, kentler coğrafi bir unsur olmaktan çok daha fazla iktisadi, sosyal, kültürel alanlarda ulusal ve uluslararası karmaşık ilişkiler ağının bir parçası olarak içerik kazanmaya başladı. Bir kent ilişki kurma kapasitesi arttıkça, kent olma özelliği taşımaya başlıyor ve başka kentler arasında avantajlı bir konuma sahip olabiliyor. Başka bir ifadeyle coğrafi konum, ilişki kapasitesi düşük bir kente tek başına üstün bir konum sağlamaya yetmiyor. Ulusal veya uluslar arası alanda hangi ilişkileri kuruyor? Hangi ilişkiler ağının bir parçası? Bunu ne yoğunlukla gerçekleştiriyor ve bu ilişkiler içinde nasıl bir role sahip? Bir bakıma, kavramın içeriğinde bir genişleme ve zenginleşme söz konusudur. Bu yaklaşım, şehircilik anlayışını da değiştiren bir etki yapmıştır. Bir kenti, eğer ulusal veya uluslar arası alanda yeniden 88 İstanbul, Kent ve Medeniyet konumlandırmak, karmaşık ve çok yönlü ilişkiler ağının yerel bir parçası haline getirmek istiyorsanız, mevcut kent yönetim modelinizi ve yaklaşımlarınızı da gözden geçirmeniz gereklidir. Bir yandan, ulusal veya uluslar arası ilişkiler kurma kapasitesini oluşturma ve geliştirme zorunluluğu ortaya çıkarken, diğer yandan etkili bir role sahip olmak ve dolayısıyla rekabet avantajı yakalamak gerekiyor. Bu sebeple, belirli alanlarda uzmanlaşan ve farklılaşan bir kent olmak, merkezi idarenin ekonomik ve sosyal desteğinin azaldığı dönemlerde kendi kendilerine ayakta kalabilecek ve küreselleşmenin tek düze, sıradanlaştırıcı ve tüketici etkisine karşı, farklı bir ses tonuna ve kültürel değerlere sahip olan, bunları geliştirerek yaşatan bir sosyo-ekonomik sistem kurma zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Eğer bir kent, kendi özgün kimliğini koruyarak, diğerlerinden farklı kültürel değerler, ekonomik mal ve hizmetler üretemiyorsa, uluslar arası ilişkilerde bir farklılaşma yaratma imkânından da uzaklaşıyor demektir. Stratejik Kent Yönetimi Bu ikisi bir arada değerlendirildiğinde, aslında yeni bir kent kültürünün oluşmaya başladığı söylenebilir. Bu tür kentlerin yönetiminde vizyon sahibi bir liderliğe ihtiyaç duyulmaktadır. Artık sıradan bir belediye başkanı veya normal, günlük, rutin işlerini yapan ve bürokratik sorunları çözen bir vali, kentleri veya illeri yönetme konusunda yetersiz kalmaktadır. Yeni dönemde, bir kentin veya ilin bütün potansiyelini harekete geçirebilecek, ortak vizyon doğrultusunda yönlendirebilecek bir liderlik ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Bu “vizyon sahibi bir liderlik” olarak adlandırılabilir. Kent Yönetimine Stratejik Bir Yaklaşım 89 Bu noktada bir diğer önemli husus da kent yöneticilerinin ve kent halkının özellikle girişimci bir ruha sahip olması gerekliliğidir. Eğer bir kentte yeni bir şey yapmak, farklılık yaratmak konusunda bir çaba yoksa, aslında devletin desteği çok güçlü olsa bile, orada gerçek anlamda bir başarı sağlanamaz. Kent halkı veya oranın önde gelenleri bütünüyle olmasa bile, içlerinden önemli bir kısmı girişimci bir tavır ortaya koyamıyorsa, meydana gelecek yeni fırsatların onlar için fazla bir anlamı olmayacaktır. Kent yönetiminde başarı için “vizyoner liderlik” ile “girişimcilik”in bir araya getirilmesi gereklidir. Bunun için çok ortaklı ve katılımcı bir yönetim tarzının oluşturulması ve işletilmesi gereklidir. Sivil toplum örgütlerinin ve sivil halkın kapasitelerinin artırılması, onların yapabilir kılınması, kamu kurumlarının da şeffaf ve hesap verebilir bir yapıya kavuşturulması bu noktada büyük önem taşımaktadır. Yönetime halkın bireysel veya örgütlü (sivil toplum örgütleri üzerinden) katılımı sağlanamıyorsa, orada halkın kendi haklarını koruması, yanlış faaliyetler yapanlardan hesap sorması ve gerekli denetimi yapması mümkün olamayacaktır. Bunların hepsine bütüncül bir şekilde yaklaşılmalıdır. Stratejik kent yönetimi açısından üzerinde durulması gereken bir diğer husus da hizmetlerin halka en yakın yönetim birimleri tarafından, halka en yakın yerlerde ve en uygun yöntemler kullanılarak sunulmasıdır. Batı dillerinde “subsidiarite”, Türkçe’de ise “yerindenlik” olarak adlandırılan bu ilke, bir yandan hem yerele kendi potansiyelini değerlendirme fırsatı verirken, diğer yandan merkezi idareye kendi asli işlerini yapabileceği bir gücü ve potansiyeli kazandırma imkânına sahiptir. Günümüz Türkiye’sindeki aşırı merkezileşme sebebiyle, merkezi idare kendisinin yapması gereken temel fonksiyonları yürüt90 İstanbul, Kent ve Medeniyet mekte zorlanmakta, yerel yönetimlerin denetlenmesi fonksiyonu zafiyete uğratmakta, onların potansiyelinden daha etkili bir şekilde yararlanmak da mümkün olamamaktadır. Yönetimin temel fonksiyonları, gerçekte beş olmakla birlikte, anlatım kolaylığı sağlamak için üç temel grupta toplanabilir: Bunlar planlama, yürütme ve denetlemedir. Bu ayrım içinde devletin başlıca görevleri, temel politikaları üretmek, ulusal anlamda stratejiler geliştirmek, standartlar koymak, kendi asli görevleri olan yargı, savunma, diplomasi, iç güvenlik ve genel mali yönetim gibi görevleri yürütmek ve yerel yönetimlerle diğer oluşumlar üzerinde uygun denetim mekanizmaları kurmak ve işletmektir. Yerel yönetimler ise, belirli bir bölgeyi içeren mahalli ve müşterek hizmetleri, dışsallık ve ölçek ekonomileri ilkeleri çerçevesinde yürütmekle görevli olmalıdır. Kendi yetki alanlarında mal ve hizmet üreten sivil toplum örgütleri ve özel sektör kuruluşları üzerinde de yine yerel yönetimler denetim yetkisine sahip olmalıdır. Başka bir ifadeyle, merkezi idarenin yetkisi dışında kalan bütün alanlarda kural olarak yerinden yönetim kuruluşları fonksiyon icra edebilmelidir. Böylece, onların sahip olduğu potansiyel ülkenin geleceğine katkı yapacak şekilde değerlendirilebilecektir. Yönetim katmanları da kendi içinde üç kısımdan oluşmaktadır: Üst kademe, orta kademe, alt kademe. Ülke yönetimi açısından bakıldığında, merkezi idare üst kademeyi oluştururken, il özel idareleri ve belediyeler orta kademeyi, köyler ve mahalleler ise alt kademeyi oluşturmaktadır. Kurumların kendi içi yapılarına bakıldığında da durum böyledir. Örneğin bir belediyede başkan ve yardımcıları üst kademe yönetimini oluştururken, müdürler orta kademe, diğer çalışanlar da alt kademeyi oluşturmaktadır. Kent Yönetimine Stratejik Bir Yaklaşım 91 İster ülke yönetimi açısından yaklaşılsın, isterse de kurumlar açısından yaklaşılsın, her bir kademenin fonksiyonları farklıdır. Üst kademe yönetimi, yönettiği birime bir bütün olarak bakmak ve geleceğini planlamak zorundadır. Yani “stratejik yönetim” yapmakla yükümlüdür. Orta kademe yönetimi “operasyonel yönetim”, alt kademe yönetimi ve çalışanları ise “program yönetimi” tarzında çalışmalıdır. Belediye başkanları, üst kademe yöneticisi, olarak, belediye yönetimine stratejik yaklaşmakla yükümlüdür. Diğer bir ifade ile şehrin geleceğine dair bir tasarımda bulunarak, kararlarını uzun vadeli bir bakış açısı ile vermelidir. Eğer, bunu yapmıyorsa, günlük rutin işleri ne kadar iyi bir şekilde yaparsa yapsın, belediyecilikte gerçek başarıyı yakalaması mümkün olamayacaktır. Bu nedenle, bir kuruma zarar verme potansiyeli, işçiler veya diğer çalışanlardan çok tepe yöneticilerindedir. Çünkü onların görevi günlük sorunlarla uğraşmak değil, kurumunu geleceğe hazırlamaktır. Geleceğe bakmak veya geleceği tasarlamak, stratejik yönetim yaklaşımını uygulamakla mümkündür. Diğer bir ifade ile, küresel, ulusal ve yerel düzeydeki dış çevre faktörleri analiz edilmeli, belediyecilikte yaşanan gelişmeler ve eğilimler belirlenmeli ve yorumlanmalı, dış çevredeki fırsatlar ve tehditler etüt edilmeli, belediyenin iç çevre faktörleri (örgüt yapısı, insan kaynakları, mali yapısı, fiziksel ve teknik donanımı, kaynak, kapasite ve kabiliyetleri) analiz edilmeli, paydaşların görüş ve beklentileri ölçülmeli, kurumun geleceğine dair net bir tasarım ortaya konulmalı (vizyon, misyon, ilkeler, değerler ve politikalar oluşturulmalı), stratejik amaç ve hedefler belirlenmeli, bunlara uygun faaliyetler ve projeler geliştirilmeli, gerekli kaynak tahsisi yapılmalıdır. 92 İstanbul, Kent ve Medeniyet Stratejik Yönetim Geleneksel Yönetim Kültürü ile Başarılamaz Stratejik yönetim düşüncesinin hayata geçirilebilmesi için her şeyden önce zihniyet değişimine ve yeni bir yönetim perspektifine ve felsefesine ihtiyaç var. Bunun için öncelikle halka bakış açısının değiştirilmesi gereklidir. Halk, belediye tarafından sunulan hizmetlerden yararlanan, pasif, belediyeye karşı yükümlülükleri olan bir yığın olarak görülmemelidir. Halk, her şeyden önce, yetkinin asıl sahibidir ve bu özelliği ile yönetimin temel ortağıdır. Belediye, halkın belirli sayıda kişiye emanet ettiği, halk için halk adına yönetilmesi gereken bir kurumdur. O halde belediyenin tasarrufu altında olan kaynaklar da yine halkın temsilcileri tarafından halk adına ve halk için değerlendirilmelidir. Halka bakış açısının demokratik ilkeler temelinde değiştirilerek geliştirilmesinden sonra, kente dair paylaşılmış bir vizyonun ortaya konulması gereklidir. Başka bir ifade ile, şehrin gelecekte nasıl bir yer olacağı şimdiden tasavvur edilmelidir. Bu tasavvur ve ortaya çıkan tasvir, halkın aktif katılımı ile aşağıdan yukarıya doğru işleyen bir süreç içinde şekillenmelidir. Kent halkının paylaşmadığı ve içselleştirmediği bir vizyonun gerçekleşme ihtimali zayıftır. Bunun için bir önderliğe veya rehberliğe ihtiyaç varsa, bu görev belediye başkanınca (veya vali) yerine getirilmelidir. Ancak, bu durum, belediye başkanlarının kendi hayallerini şehir halkına kabul ettirmeye çalıştıkları, yukarıdan aşağıya doğru işleyen bir süreç haline getirilmemelidir. Aksi takdirde, başarılı bir vizyon ifadesi geliştirilemez. Vizyon, şehrin gelecekte alacağı konumu ifade eden, uzun vadeli bir amaçtır. Vizyonun tanımlanmasından sonra misyon Kent Yönetimine Stratejik Bir Yaklaşım 93 ve stratejik amaçların da belirlenmesi gereklidir. Bundan sonraki adım ise, vizyon kapsamında ortaya konan amaç ve hedeflere ulaşmak için gerekli olan kurumsal yapının oluşturulması veya mevcut yapıda gerekli değişikliklerin yapılmasıdır. Kurumsal yeniden yapılanma, geleneksel yönetim kültürü içersinde başarılamaz. Çünkü geleneksel yönetim kültürü örgütlere, kente ve topluma kapalı sistem anlayışı ile yaklaşır. Kapalı sistem yaklaşımında örgütler mekanik yapılar olarak görülür ve dış dünyadaki değişme ve gelişmelerden etkilenmedikleri veya çok az etkilendikleri varsayımına dayanır. Aynı şekilde, çalışanlar da adeta birer makine gibi görülürler, onların sosyal ve psikolojik özellikleri, ihtiyaç ve beklentileri dikkate alınmaz veya görmezden gelinir. Çalışanların motivasyonu ödüller ile değil, cezalarla sağlanmaya çalışılır. Bir belediyenin kapalı bir sistem olarak yönetilmeye çalışılması, yukarıdan aşağıya doğru tek yönlü işleyen, halkın istek ve ihtiyaçlarının dikkate alınmadığı, değişime ve gelişime direnen bir yapının devam ettirilmesidir. Oysa modern yönetin anlayışı “açık sistem” yaklaşımına dayanır. Açık sistemlerde çok yönlü ve karşılıklı bir etkileşim söz konusudur. Belediye yöneticileri, dış çevre faktörlerini dikkate almak zorundadır. Örneğin merkezi hükümet, diğer kamu kurumları, sivil toplum örgütleri, meslek kuruluşları, özel sektör kuruluşları, şehir halkı, ulusal ve uluslararası gelişmeler, mevzuat hükümleri, bilimsel ve teknolojik gelişmeler dış çevre faktörlerinden bazılarıdır. Açık sistemlerin temel özelliklerinden biri yönetimde şeffaflığın sağlanmış olmasıdır. Diğer bir ifade ile hangi hizmetler yürütülecek, nasıl yürütülecek, süreç nasıl olacak, kimler nasıl etkilenecek bu ve benzeri konularda ilgili aktörler ve kent halkının bilgi sahibi olması ve sürece, kendilerini ilgilendirdiği kadarıyla katılmaları sağlanmalıdır. Bu açıdan, 5393 sayılı Be94 İstanbul, Kent ve Medeniyet lediye Kanunu, Bilgi Edinme Kanunu, Kamu Etik Kurulu’nun oluşturulması, kent konseylerinin kurulması, stratejik plan hazırlama zorunluluğunun getirilmesi, faaliyet raporlarının içeriğinin değiştirilmesi ve benzeri düzenlemeler, belediyelerde şeffaflığın ve katılımcılığın artırılmasını sağlayacak önemli yasal düzenlemelerdir. Ancak, belediyelerde stratejik plan hazırlama sürecinin henüz soyut nitelikten kurtulamadığı da belirtilmelidir. Benzer bir durum faaliyet raporları için de geçerlidir. Burada şu temel ilkenin hatırlatılmasında fayda var. Amaçların net ve ölçülebilir olmadığı ortamlarda, sonuçların da net ve ölçülebilir olması mümkün değildir. Bu tür durumlarda denetim ve hesap sormak da kolay olmayacaktır. Amaçların net olmasının temel şartlarından biri, halkın neyi ne kadar istediğinin, talep, beklenti ve ihtiyaçlarının net bir şekilde tespit edilmesidir. Bunun da ötesinde, halkın karar alma ve uygulama sürecine, yukarıda belirtilen ölçülerde katılımının sağlanması gereklidir. Bunun için gerekli olan mekanizmalar geliştirilmelidir. Örneğin, belediye meclisi ve kent konseyleri daha katılımcı bir şekilde çalıştırılmalıdır. Ayrıca, modern teknolojik imkânlar (e-belediye uygulamaları) da etkin bir şekilde geliştirilmeli ve kullanılmalıdır. Belediyelerde stratejik yönetim düşüncesinin hayata geçirilmesinin bir diğer adımı ise, belediyedeki tüm yönetici ve çalışanların, sürecin aktif birer aktörü haline getirilmesidir. Stratejik plandaki amaç ve hedeflerin, onlar tarafından katılımcı bir süreç zarfında belirlenmesi gereklidir. Bunun için ihtiyaç duyulan örgüt içi mekanizmalar geliştirilmeli ve etkin bir şekilde uygulanmalıdır. Örgüt ve çalışanlar amaç yönelimli olmalıdır. Çünkü, daha önce de ifade edildiği gibi, eğer amaçlar net değilse, sonuçlar da net değildir ve böylesi bir ortamKent Yönetimine Stratejik Bir Yaklaşım 95 da performans denetimi yapılamaz. Ne örgüt ne de çalışanlar, kendilerinin neye göre başarılı olarak değerlendirileceğini bilemez. Bu tür ortamlarda, çalışan ve üreten ile çalışmayan ve üretmeyeni birbirinden kesin olarak ayırmak da mümkün olamayacaktır. Halk da neye göre ve nasıl hesap soracağını, değerlendirme yapacağını bilemez. Aynı şekilde, belediye yöneticileri de astlarını hangi kriterlere göre değerlendireceklerini bilemez. Mesela, belediye yöneticileri, astlarına kendi başarı kriterlerini (performans ölçütlerini) kendilerinin belirlemesi konusunda bir fırsat verebilir. Ancak, onların belirlediği kriterler elbette üst yönetimin onayı ile yürürlüğe girecektir. Yönetici ve çalışanların amaç ve hedef belirleme konusunda bilinçlendirilmesi gereklidir. Ayrıca, amaç ve hedeflerin gerçekçi bir şekilde belirlenmesi için sağlıklı işleyen mekanizmaların da oluşturulması gereklidir. Belediyelerin özellikle performansa dayalı bir çaba içine girmeleri ve denetimi bunun üzerinden yapmamaları büyük yararlar sağlayacaktır. Kişilerin ideolojileriyle, inançlarıyla, kılık ve kıyafetleriyle uğraşmak yerine, performanslarıyla ilgilenmek ve onların potansiyelinden etkin bir şekilde yararlanmaya çalışmak gereklidir. Geleneksel yönetim yaklaşımının bir başka sorunu da “teşhis yönelimli” değil “sorun yönelimli” olmasıdır. Birçok yönetici, sorunu ayrıntılı bir şekilde teşhis edip buna yönelik çözümler üretmeye çok yatkın görünmüyorlar. Hemen hazır çözümlere yönelmek genel olarak tercih edilmektedir. Yöneticilerin çoğu, ya geçmiş tecrübelerinden yararlanmaya çalışmakta ya da başka kurum veya ülkelerin uygulamalarını taklit etmeye çalışmaktadır. Geçmiş tecrübeler, eğer şartlar hiç değişmemişse çözüm olarak işe yarar. Ancak, şartların sürekli değiştiği ve çevrenin geliştiği ortamlarda bunlar her zaman işe 96 İstanbul, Kent ve Medeniyet yaramayabilir. Hazır çözümler de yine kurumların bünyesine genel olarak uymayabilir. O halde, geçmişe çok takılıp kalmamak lazım. Elbette ki geçmişten çıkarılacak çok dersler vardır ve çıkarılmalıdır. Ancak, “biz çok köklü bir kurumuz” ve “biz şu tür başarılara imza attık” gibi övünmeler yerine, “biz bu ülkeye veya bu şehre ne katıyoruz” veya “diğer belediyelere ya da kurumlara göre ne kadar başarılıyız” türü sorulara cevap aramak daha anlamlı olacaktır. Geleneksel yönetim kültürünün bir diğer olumsuz tarafı da “ödül yönelimli” değil “ceza yönelimli” olmasıdır. Hedeflerin belli olmadığı, hedeflere ulaşıldığının nasıl ölçüleceğinin de belli olmadığı ortamlarda, çalışanların ödüllendirilmesi mümkün değildir. Ödüllendirmenin olmadığı bir yerde, kimse inisiyatif almak, risk üstlenmek istemez. Bu cesaretinin karşılığında nasıl bir tavırla karşılaşacağından veya nasıl bir sonuç elde edeceğinden emin olmayacaktır. Bu durumda, en mantıklı davranış, risk almaksızın rutin işleri yürütmek ve sorun çıkmaması için azami gayret göstermek şeklinde görünecektir. Oysa bu tür yerlerde değişim ve gelişimin sağlık bir şekilde gerçekleşmesi mümkün olmayacaktır. Kent Vizyonu Kentsel vizyon konusu biraz daha açacak olursak, vizyonun üç temel bileşeninden söz edebiliriz. Bunlar “inançlar-değerler, hayaller-beklentiler ve geleceğe dair gerçekçi bir projeksiyon”. Vizyonun oluşturulmasının temel amacı, kentsel yaşam kalitesinin geliştirilmesi olmalıdır. Bu ise, insan merkezli bir hizmet anlayışının benimsenmesini gerektirir. Bunun için gerekli sosyo-ekonomik ve fiziki standartların ortaya konması, beşeri Kent Yönetimine Stratejik Bir Yaklaşım 97 ve sosyal süreçlerin oluşturulması gerekir. Bu konuda Avrupa Kentsel Şartı, kentsel yaşanabilirlik kriterleri, uluslararası standartlar veya Türkiye’deki iyi uygulamalar örnek olabilir. Kişi başına düşen yeşil alan, ortalama günlük yolculuk süresi, gürültü ve hava kirliliği ölçüleri, ortalama su tüketimi, sosyal, kültürel ve sportif mekânların yeterliliği, eğitim ve sağlık imkânlarının yeterliliği bilinen kriterlerden bazılarıdır. Belediye yöneticilerinin “biz nerdeyiz? Uluslararası standartlar nerde ve bunlar arasındaki açıklığı kapatmak için nasıl bir strateji izlemeliyiz?” sorularının cevaplarını gerçekçi bir şekilde aramaları gerekir. Örneğin, o kentteki yoksulluğun azaltılması, dışlanmışlığın önlenmesi ve çevrenin yaşanabilir hale getirilmesi temel amaç olarak belirlenmişse, başka ülkelerin bu konularda geldiği noktalarla o kentteki mevcut durum arasındaki farklar tespit edilmeli ve bu farklar gerçekçi bir zaman dilimi içinde kapatılmaya çalışılmalıdır. Vizyona uygun olarak belirlenmiş amaç ve hedeflerin gerçekleştirilmesi için kentin sahip olduğu potansiyelin harekete geçirilmesi, beşeri ve sosyal süreçlerin buna göre tanzim edilmesi gereklidir. Bu nedenle, konuyla ilgili aktörlerin bir araya geldiği ve konuyu enine boyuna müzakere ettiği bir mekanizmanın kurulması lazımdır. Diğer bir ifadeyle, herkesi kucaklayan bir tavırla şehre bakılması gerekir. Ama bunun bir kültürel olgunluk gerektirdiği de kabullenilmelidir. Eğer, katılım artmışsa, denetim artar ve beraberinde eleştiriler çoğalır. Şeffaflık ve eleştirilere, hatta bazı kurnazlıklara ve güven sorunun yaşandığı olaylara tahammül gerekir. Bunlar oluyor diye katılımın önünü kesmemek ve ilke bazında kabullenilmiş uygulamalardan operasyonel sorunlar sebebiyle vazgeçmemek gerekir. 98 İstanbul, Kent ve Medeniyet Kent Misyonu Kent misyonu kavramına da değinmekte yarar var. Bir kentin ulusal veya uluslararası alanda hangi görev ve rolleri üstleneceğinin açık bir şekilde tanımlanması gerekir. Mesela Fatih İlçesi, üzerinde bulunduğu tarihi yarımadanın eşsiz güzelliklerini ve zenginliklerini öne çıkararak kendine müstesna bir misyon yükleyebilir. Yine, Zeytinburnu İlçesi, “geleneksel tıp merkezi” olma misyonu ile kendine çok özgün bir konum kazandırmaya başlamıştır. Bunun için tıbbi bitkiler bahçesi oluşturulmuş, sempozyumlar yapılıyor, geleneksel tıp bayramı kutlanıyor, halka mesir macunu dağıtılıyor, kitaplar, broşürler hazırlanıyor, tıbbi bitkilerin satıldığı dükkânlar açılıyor, geleneksel tıpla ilgili araştırma laboratuarı kuruluyor ve bununla ilgili daha birçok faaliyet yapılıyor. Görüldüğü gibi bu tür bir çaba Zeytinburnu’nun ulusal ve uluslararası alanda ilişki kurma kapasitesini geliştiriyor ve geleneksel tıp alanında diğer kentler arasında öne çıkmasını sağlıyor. Karaman da Türkçeyle ilgili olarak kendisine bir misyon belirlemiş. Aynı zamanda bir bisküvi kenti olmayı da kendine misyon edinmiş. Kentsel misyon konusunda en ilginç örneklerinden birisi ABD’nin Orlando kentidir. Kentin bulunduğu yer bataklıktır ve tabiatı görülmeye değer bir yer değildir, hiç bir tarihi değeri yoktur. Bu şehir “çoluk çocuğuyla beraber bir ailenin beraber eğlenebileceği bir merkez” olmayı kendisine misyon edinmiş. Şehirde eğlence merkezleri, stüdyolar, hayvanat bahçeleri, parklar, oteller, kamp alanları, su parkları ve benzeri birçok turistik tesis var. Orlando, 2002 yılında yaklaşık 22 milyon insan tarafından ziyaret edilmiştir. Fransa’nın Montpellier şehri de sağlık alanında “Avrupa Tıp Merkezi” olmak için uğraşıyor. Şehir nüfusunun yaklaşık yarısı sağlık sektöründe çalışır Kent Yönetimine Stratejik Bir Yaklaşım 99 ve şehirdeki bütün altyapı ve hizmetler sağlık sektörüne göre düzenlenmiştir. Örnekleri çoğaltmak mümkündür. Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler Sonuç Sonuç olarak, kentlerin daha etkili ve verimli bir şekilde yönetilebilmesi için stratejik bir yaklaşıma ihtiyaç vardır. Geleneksel yönetim anlayışı ile, yani günlük sorunları çözerek, halkı kararlara uyması gereken bir öğe olarak görerek, şehrin geleceğini sadece belediye başkanının vizyonuna ve sorumluluğuna bırakarak, yaşanabilir bir kente sahip olmak mümkün değildir. Kentin yaşam kalitesini geliştirmek için devlet ve halkın yeniden konumlandırılması ve yönetim zihniyetinin kökten değiştirilmesi zorunludur. Zeynep Tarım Ertuğ*8 Giriş G ündelik hayat çok geniş bir konuyu kapsar. Bugün Osmanlı dönemi İstanbul’unun bazı ayrıntılarından bahsedeceğim. Gündelik hayattaki kıyafetler, sokakların biçimi, yeme ve içme alışkanlıkları gibi. Uzun bir zamana yayılmış olan Osmanlı dönemi İstanbul’undan, Fatih döneminden başlayıp, genel bir panorama çizdikten sonra küçük küçük kesitlerle konuşmak istiyorum. İstanbul’un eski harita-resimlerinden birkaç tanesi var elimizde. Bunlarla şehre dair bir takım ayrıntıları konuşabiliriz. Belki daha sonra sizin merak ettiğiniz kısımlar varsa o kısımlarda derinleşebiliriz. * 100 İstanbul, Kent ve Medeniyet Doç. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. Onaltıncı yüzyılda İstanbul, Matrakçı Nasuh’un ‘Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irakeyn’ (Yayınlayan Hüseyin Gazi Yurdaydın, TTK Ankara 1976), isimli eserinden alınmıştır. Osmanlı İstanbul’unun Biçimlenmesi ve Gündelik Hayat İstanbul’un en eski haritalarından bir tanesi, 1530’lu yıllarda yapılmış. Matrakçı Nasuh’un Beyân-ı Menâzil kitabından. Bu harita-resimde görüldüğü gibi Topkapı Sarayı, Beyazıt külliyesi oradaki Eski Saray vs. hepsi şekillenmiş. Bildiğiniz gibi 15. yüzyıl’da Fatih Sultan Mehmet Bizanslılar’dan harap bir şehir alır ve bu harap şehri nasıl yeniden düzenlerim ve nasıl yeniden şekillendiririm diye düşünür. Bu arada Bizans’tan kalma evler, sokaklar, anayollar kullanılır. Fatih Sultan Mehmet savaştan sonra aldığı bu harap şehri düzenlemek için Anadolu’dan pek çok insan getirtip İstanbul’a yerleştirir. İstanbullular’ın bir kıs- 102 İstanbul, Kent ve Medeniyet mı vergiden muaf tutulur ve şehri terk edenler yeniden davet edilir. Yani şehrin yeniden şekillenmesi Anadolu’dan gelen Türkler ve yerli Bizanslı Rumlarla birlikte gerçekleştirilir. Fatih Sultan Mehmet İstanbul’un bu yeniden oluşum ve yeniden şehirleşme sürecinde Edirne’de yaşadı, devamlı gidip gelerek takip eder. Fatih’in çok geniş bir şehir tecrübesi var. Öyle bir şehir tecrübesi ki Fatih Sultan Mehmet Edirne’de ki Eski Saray’da doğmuştur. Ondan sonra babasının Yeni Sarayı inşasını görür. Edirne Fatih Sultan Mehmed’in yaşadığı dönemde gül bahçeleri ile meşhur çok güzel bir şehirdir, ondan sonra bir Manisa tecrübesi vardır. Bütün bunlar çok mühim. Saray demek bir şehrin en iyi planlanmış evi demektir aslında. Bu anlamda saray önemlidir. Yani bütün şehrin hem mimarisini hem de yaşam biçimini etkilediği için önemlidir. Fatih Sultan Mehmed bütün bu tecrübelerin üzerine İstanbul’a girer. Bizans sarayında oturabilirdi ama oturmayarak tekrar Edirne’ye döner ve bu esnada Bayazid meydanına Eski Saray’ın yapılmasını ister, şehrin tam orta yerine Bayezid Meydanı’na Eski Saray yapılır. Kaynaklarda Eski Saray olarak kaydedilmiş olan Saray’ın yapımı 3-4 sene sonra biter. Fatih Sultan Mehmed bu sarayda uzun süre oturmaz neden sonra şehrin tam uç kısmına Sarayburnu mevkiine bir saray daha yapılmasını ister. Bu saray yapılırken Bizanslılar’dan kalan saray kalıntılarına dokunmazlar. Bunlar şehrin genel panoraması içerisinde yavaş yavaş emilir. Fatih döneminde kiliselerin büyük çoğunluğu da hemen camiye dönüştürülmez, sadece evler, terk edilmiş evler Anadolu’dan gelenlere verilir. Ve yeni bir yaşam biçimi oluşturulur İstanbul’da. Osmanlı İstanbul’undaki Bu yaşam biçimi ve gündelik hayata bakılacak olursa Orta Asya kökenli bir kültür, Avrupa’ya doğru akan Orta Asya kökenli bir kültürel yapı görülür. Bu kültür Maveraünnehir’den beslenir, büyük ölçüde Mavera- Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 103 ünnehir bölgesi bugünkü Afganistan ve Pakistan’ın bir kısmı, Hindistan’ın kuzeyi Oğuzlar’ın akarken en çok durdukları yerlerden beslenir. Onun için bütün gündelik hayatta ve şehircilik anlayışında tüm birikimler Maveraünnehir bölgesinde oluşturulur. Bu yekpare kültür Horasan’dan başlar daha doğrusu Maveraünnehir’in Asya tarafından başlar, Filibe’ye, Selanik’e kadar hepsini içine alan bir geniş bir yelpaze olarak açılır. Buna Türk kültürü diyebilirsiniz, Oğuz kültürü diyebilirisiniz ancak bu küçük etnik bir kültür değildir. Bunun içerisinde bütün bu bölgede bu topraklarda yaşamış, bu topraklardaki o macerayı yaşamış insanların yaşam biçimi vardır. Ve Balkanlar’a kadar devam eder. İşte İstanbul, bütün bu kültürel donanımın birikme noktasıdır. Değişim Açısından Şehir İstanbul’da Onbeşinci yüzyıl’daki yaşam biçiminden ve bu yaşam biçiminin Onsekizinci yüzyıl’da nasıl farklılaştığından bahsedeceğim. Ondokuzuncu yüzyıl ise zaten artık tamamen bütün pencerelerin batıdan gelen rüzgârlara açıldığı zaman dilimi. Osmanlı kültürel yapısını bu zaman boyutunda izleyeceğiz. Mekânın içinde yer alan eşyaların nasıl hızla şekil değiştirdikleri ve değiştirme kabiliyetleri olduklarını göreceğiz. Onbeşinci yüzyıl’da genel olarak zaten Selçuklu’nun tecrübe etmiş olduğu bir yaşam biçimi vardı. Bu yaşam biçimi gündelik hayata nasıl yansımıştı? Kadın olarak bakalım, kadınların bu gündelik hayattaki yeri, kılığı kıyafeti ile ilgili örneklere dikkat edelim. Bunlarla ilgili kılık kıyafet ve yaşam biçimleri ile ilgili ya da sofra adabı ile ilgili ayrıntıları yakalayabileceğimiz örneklerle ilerleyebiliriz. Saray ve Sivil Konut Mimarisi Onaltıncı Yüzyıl’da Topkapı Sarayı’nın ikinci avlusu, Lokman’ın Hünername isimli eserinden (TSK, H. 1523) alınmıştır. 104 İstanbul, Kent ve Medeniyet Onbeşinci yüzyıl sivil konut mimarisine ait elimizde veriler yok, ancak mimariyi en azından bir saray mimarisini örneklendirebiliriz. Ev mimarisini ve bu yaşam anlayışını gösterecek, o dönemden kalma hiçbir ev yok maalesef. Dini yapılar var, bir de saray yapıları var. En eski yapı Topkapı Sarayı, maalesef Beyazıt’taki Eski Saray’a dair bugün hiçbir iz yok. Bu mimariye ulaşabilseydik eğer bu macerayı daha bütün bir halde görmemiz mümkün olurdu. Ama biz sadece bu eski resimlerdeki şehir tasvirlerinden yola çıkarak mimarinin nasıl olduğunu söyleyebiliyoruz. Gündelik hayatı nereden takip ederiz. Gündelik hayatı sohbetle ilgili şeylerin yazıldığı eserlerden Sakinameler ve İşretnameler gibi eserlerden okuyabiliyoruz. Bunlar sohbet, sofra Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 105 adabı anlatan eserlerdir. O devrin anlayışını tespit edebilmek için bütün bu kaynakların hepsini taramak gerekir. Ve tabii ki herkesin saraya ait olduğunu zannettiği bir divan edebiyatı, yani Osmanlı eski edebiyatı temel kaynaklar arasındadır. Ve herkesin zannettiği gibi o sadece sarayda okunup sarayda dinlenen bir edebiyat da değildi. Meslekler Divan edebiyatı gündelik hayata dair pek çok malzeme verir. Devre ait meslekler tespit edebiliyoruz, mesela bugün kaybolmuş olan efşancılık mesleği var 15. yüzyıl’da efşancılık bugün olmayan ondokuzuncu yüzyıl’da bile artık kalmamış olan bir meslek. Efşancının varlığı, onbeşinci yüzyıl’da kitap sanatına, kağıt süsleme sanatına, hat ve katı’ sanatının önemine ya da bu işin toplum içindeki yerine işaret ediyor. Micmeregerdan diye bir adam var hiç bilmediğimiz bir meslek, meclislerde koku dolaştırıyorlar, gelen konuklara koku sunuyorlar. Mesela meşatta diye bir meslek var bugün artık isim değiştirmiş olan kadınların süslenmesini ve saç tuvaletlerini şekillendirmesine yardım eden bir meslek. Zannediyorum ki Türkiye veya İstanbul kültürel birikimlerini tanımaya en erken onbeşinci yüzyıl’da bile başlamış olsa tuhaf bir şekilde ilkleri konuşur durumuna düşmezdi. İlk defa şu yapıldı, bu yapıldı vb. Bütün bunların ne kadar ilk defa olmadıklarını görebilmek için bu uzun yol üzerindeki bu resme bakmak gerekiyor. Mesela çok büyük bir simkeşhane var, sadece gümüş işleyenler çalışıyorlar. Bugün olmayan sikkeciler, destarcılar var, çok büyük bir esnaf grubu sikkeciler. Çizmeciler var, mesela muytablar var sadece keçeden malzeme üreten sınıf yani. Keçe eşya çok kullanılıyor. Keçeden başlık, keçeden aba, keçeden kaftan vs. kullanılıyor. Kürkçüler var, evet bugün 106 İstanbul, Kent ve Medeniyet de kürkçüler var ama kürk bugünkü gibi lüks bir kıyafet değil. Osmanlı döneminde ve bütün ortaçağ Avrupa’sında kürk bir ihtiyaç, yani insanların ısınabilmesi için kürk giymek zorunluluğu var. Onun için lüks bir eşya değil kürk ve öyle bir şey ki bu bile o günkü anlayışın bir tezahürü. Türkler kürkü dışarı gelecek bir şekilde giymezler, kürk içe gelir üstü kumaşla kaplanır. Bugünün İstanbul’una göre tercih farklı. Kürk iç tarafa geldiği için daha çok ısınma amacı ile kullanılıyor. Hâlbuki şimdi daha çok göstermek amacı ile kullanılıyor. Farklı bir anlayış ile farklı bir kullanım. Bir aile reisinin imkânları el verdiği ölçüde karısının ve çocuklarının karşılamak zorunda olduğun ihtiyaçları vardır. Bu ihtiyaçlardan birisi de işte bu kürklerden biridir. Yani karısına bir kürk alabilmeli ve o kadın üşümeden hayatını idame ettirebilmelidir. Ayrıca karısının hamam parasını karşılayabilmeli. Hamam temizlik yanında süslenmek, biraz da eğlenmek ihtiyacını karşılayan bir birimdir. Yani toplumsallaşma yollarından biri. Hamamdan konu açılmışken, bu arada hamamlar çok fazla yaygın, külliyeler var şehirlerin yoğunlaşma noktaları, bu külliyelerin her birinin ucunda bir de hamamlar var. Hamamlar şehirleri şekillendiren unsurlardan bir tanesi burası ayrıca toplanma, eğlenme yerleridir. Sadece temizlik için kullanılan yerler değil. Mesela camileri de sosyal aktivitelerin olduğu büyük konferans salonları, kültür merkezleri olarak düşünebiliriz. Camiler beş vakit zaman kılınarak kilitlenip çıkılan yerler değildir. Camiler yirmi dört saat açıktır, çünkü orada şehrin uleması ders veriyor, onu takip eden bir grup var. Medreseler dışında ders veren hocaların bir köşesi var camide. İlim, edebiyat, şiir müsabaka ve münazaraları yapılıyor, şehirde bir şey ilan edileceği zaman da camiler kullanılıyor. Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 107 azından onbeş ve onalıncı yüzyıllardaki kayıtlar böyle söylüyor. Sebzenin yıkanmadan kullanılmaması, iyi cins et kullanılması, yemeklerin pişirilmesi ile ilgili öyle bir sahne çıkıyor ki sonuçta insanların çarşıda da temiz bir yemek yiyebilmeleri sağlanmış görünüyor. Kanunnameler kullanılan suya kadar söz konusu ediyor. Mesela kullanılan suyun ayrı bir kap içerisinde olması ve bu kabın bulaşık yıkarken kullanılmaması tavsiye ediliyor. Ondan sonra kullanılan sebzeler, meyveler en çok hangileri satılıyor. Hangileri alınıyor. İstanbul’a Anadolu’dan ve civar yerlerden birçok ürün geliyor. İstanbul bu anlamda bir dağıtım merkezi haline geliyor hem Balkanlar’a hem kendi içine. Onyedinci yüzyılda yemiş ve çiçek taşıyan bir görevli, ‘The Sultan Procession’ isimli eserin (Ed. Karin Adahl, İstanbul 2006, s. 209) içinde bulunan Ralamb’ın çizimlerinden alınmıştır. Yeme İçme Kültürü Yiyecek ve içecekte hazır yemek üreten bir esnaf kesimi var, aşçılar, büryancılar, paçacılar. Bu hazır yemek üreten esnafın nasıl iş yaptığını izleyebilmek için resmi daha güzel görebilmek için bazı ayrıntılara ihtiyacımız var. Gündelik hayatı takip edebilmek için gerçekten bir yaşam biçimini takip edebilmek için kanunnameler en güzel verileri sunan örneklerdir. Çünkü bunlar herhangi bir şey için yazılmamış ki bakan sübjektif baksın. İşte mesela çıkan bu emirnamelerde aşçılara, başçılara, büryancılara vb. hazır yemek yapan ve halka yemek sunan kişilere bir takım öğütler veriliyor. Bir bezin üç defa yıkanmadan kullanılmaması, etin bakır kapta dövülmemesi, muhakkak bunun demir veya tahta ile dövülmesi gibi küçük ayrıntılarla ilgili bilgiler var. Özellikle sağlığa uygunluk konusunda titiz oldukları söylenebilir, yani temizlik Osmanlı toplumunda önemliydi. En 108 İstanbul, Kent ve Medeniyet Sokaklar ve Evler İstanbul’un evlerini ve sokaklarını en çok etkileyen iki unsur var Yangınlar ve depremler. Ahşap evlerin olmasından dolayı şehir şöyle yandı, böyle yandı gibi şikâyetler hep vardı. Bu durumun iki önemli sebebi var. Birincisi kolay yapılıyordu ve civardaki malzeme bunun için elverişliydi. Çok fazla ahşap var, ormanlık alan var. Bu evleri çok kolaylıkla yapabiliyorlardı. İkincisi İstanbul çok ciddi büyük depremler yaşamış bir şehir. Mesela Sultan Beyazıt zamanında çok büyük bir deprem oluyor 1509 yılında, küçük kıyamet diyorlar ki taş yapıların bile yarısı yıkılıyor, bundan sonra hiçbir kuvvet İstanbul halkına taş binalar yaptırmaz. 1766 yılındaki diğer büyük depremde camilerin bir kısmı bile yıkılıyor. Yangınlar bölgesel hasar verirken depremler bütün şehri etkiliyor. Fatih Sultan Mehmed zamanında yapılan Fatih Camii de depremden hasar gören bir yapı olarak III. Mustafa zamanında yeniden inşa ediliyor. Şu anda Fatih Camii’nin avlusunda birkaç alınlık vardır onun dışında Camii’nin tamamı III. Mustafa zamanında yapılmıştır. Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 109 Onaltıcı yüzyıl’da İstanbul’da sokak eğlencesi, Metin And’ın ‘İstanbul in the 16th Century’, isimli eserinden (s. 260, İstanbul 1994) alınmıştır. Eğlence Kültürü Gündelik hayatın izlerini en çok da eğlenme ve düğün şenliklerinden tespit edebiliriz. Belki biraz eğlenmeden bahsetmek lazım, eğlenmek insanın boş zamanını değerlendirdiği bir vakittir. Sarayda yapılan eğlenceler dışında iki üç senede bir bütün şehirde yapılan eğlenceler var. Bu şenlikleri padişahlar sarayın kapıları içerisinde yapmıyor. Bu şenlikler Sultanahmet Meydanı, Kâğıthane gibi büyük yerlerde yapılıyor ve muhakkak bütün İstanbul halkının katılımı ile. Hatta nerdeyse insanlar bu şenliklerde evlerinde yemek pişirmiyorlar. Hazır yemek üreten bütün esnaf kiralanıyor saray tarafından, aslında devlet tarafından dersek daha uygun olur. Bütün halk katılıyor ve halkın katıldığı büyük eğlenceler, şenlikler ayrıca birer konferans 110 İstanbul, Kent ve Medeniyet çünkü bir taraftan halk eğlenirken diğer taraftan bütün bilim adamları buluşlarını ya da bilimsel bir takım görüşlerini bu düğünlerde kurulan meclislerde tartışıyorlar. Bunların dışında esnaf bütün bir sene uğraşarak yaptığı eserleri bu düğünlerde sergiliyor, bir çeşit fuar, ticari bir fuar, şairler ve bestekârlar yaptıkları eserleri önce padişaha daha sonra halka sunabiliyorlar. Böylece bir tür sanat etkinliği yapılmış oluyor. Bir taraftan da sahne sanatçıları var, cambazlar, soytarılar, meddahlar, halkın önünde çeşitli sahne sanatları icra ediyorlar. Bunlarla ilgili Türk tiyatro tarihini yazmış Metin And, eserinde çok güzel bir cümle kullanıyor ve diyor ki: “Türk tiyatrocuları Osmanlı dönemindeki sahne sanatlarını bilmedikleri için devrin kaynaklarını iyi kullanamıyorlar”. Nitekim de öyle zaten, bir takım uyarlama oyunları defalarca sahnelemenin anlamı yoktur. Biraz gerilere baksalar birçok malzemeler bulabilirler. Ve meddahlar var, meddahlar gündelik hayatın içinde hem sarayda hem şehirde etkinler. Meddah ve kıssahanlar kahvehanelere gidiyorlar Hamzanâme’lerden İskendernâme’lerden, Battal Gazi’den alınma hikâyeler anlatıyorlar. Ama bir kısmı da kendi hikâyelerini kuruyorlar, bu hikâyeleri anlatırken canlandırarak anlatıyorlar, hem de mukallit gibi taklitler yapıyor. Ebusuud Efendi zamanında şikâyetler oluyor, halk bunları öylesine ağzı açık öyle izliyormuş ki yatsı namazını unutmuşlar. Meddahlar çok başarılı sahne sanatçıları, bunlar sarayda da aynı şekilde devam ediyor. Osmanlı padişahlarından III. Murat zamanında mesela Eğlence Meddah diye bir adam var, bu adam çok meşhur bir adam, çok güzel hikâye anlatıyor. Ve her gece oturup padişaha bir hikâye anlatıyor. Gün geliyor hikâyeleri bitiyor. Bitince padişah da yeni hikâyeci bulunsun ve eğlence meddahın da işine son verilsin diyor. Yeni tayin edilen hikâyeci bir kısım hikâyeleri tertip ediyor bir kısmını da halk içinde derliyor. Bunları yazdıktan sonra müzehhibe veriyor. Ancak eğlenOsmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 111 ce meddah müzehhibi takip ediyor ve bu hikâyeleri kendisine vermesi için onu ikna ediyor ve padişaha hikâyeleri yine Eğlence Meddah okuyor. Osmanlı padişahının merkezde olduğu eğlence meclislerinde genellikle padişah müzik dinlerken tasvir edilmiştir. Rakkaslar daha çok halka mahsus meclislerde olur. Dansçıların kıyafetleri belden itibaren kat kat etekleri olan elbiselerdir. Bugüne hiç benzemez. Bunlara rakkaslar da deniyor, kadın olanlarına çengi, erkek olanlara da köçek denilir. Seyircileri kibarlar. Asilzade ve aristokrat kelimesi yok Osmanlı’da bunlara kübera veya kibar takımı diyoruz. Bu kibar sınıfının maddi durumları yerinde, bir ince saz takımı var. Bu meclislerde ney ve içecek bulunur. Şarap veya şerbet içiyorlar, içmezler diye bir şey de söyleyemiyoruz. İnsanın olduğu her yerde şerbet de içilir şarap da. Gündelik hayat ve yaşam biçimi ile ilgili aslında en güzel kaynaklardan bir tanesi Gelibolulu Ali’nin Mevaidü’n-nefâis isimli eseridir. Bu eser Orhan Şaik Gökyay tarafından Ziyafet Sofraları diye sadeleştirilerek yayınlandı. Bu eserde bir insanın bir mecliste oturduğu zaman nasıl davranması gerektiğini, bir yemeğin nasıl yenmesi gerektiği uzun uzun anlatılır. Buradan hareketle devrin tam bir yaşama biçimini görebiliriz aslında. İnsanlar artık kahve içmeye başlamışlardır hâlbuki yazara göre kahve kara çorak bir sudur, hiçbir işe yaramaz şerbet ve şarabın daha iyi olduğunu yazar. Mesela Osmanlı insan tipinden bahseder. Kibar takımından bir paşadan bahseder. Nedimleri, hizmetkârları var, onlara sofra kurduruyor yemek yemeyi ve içmeyi seven bir adam. Bu adam yer içer eğlenir, imsak vaktine bir saat kala gider abdest alır gelir seccadesini serdirir, ondan sonra o kadar çok tövbe istiğfar eder ki seccade gözyaşından ıslanır. Bu aslında tipik bir Osmanlı aydınının yaşam biçimini yansıtır. Aslında öyle ya da böyle, bu durum hakikaten inançla, 112 İstanbul, Kent ve Medeniyet hayata bakış ile ilgili bir şey. Örneğin IV. Murat’ın içkiyi bütün halka yasak ettiği halde kendisinin içmesi dikkat çekici. Kötü olduğuna inandığı bir işlevi topluma mal etmemek konusunda titizlik gösteriyor. Bu mühim bir şey, Osmanlı’nın bu şekilde farklı bir bakış açısı var. Biz şu an kötüyü toplumla paylaşıyoruz ve topluma yayıyoruz. Mesela Osmanlı padişah meclislerinde padişahlardan birisini eğlenirken görmeniz mümkün değildir. Onun meclisinde kadın bir dansçıyı göremeyiz. Yani hep ağırbaşlı bir çizgisi vardır. Devrin nakkaşı da bunu biliyor ve toplumun ahlak anlayışını iyi yönde etkileyecek bir tasvir çıkarıyor. Yazar da bunun farkında, o da kötü bir tablo çıkarmıyor. Yani bir şey topluma mal olacaksa herkes son derece dikkatli davranıyor. Mesela Sultan II. Selim, Sarhoş Selim, dedikleri adam şarap içerken değil ok atarken tasvir edilmiştir. Osmanlı padişahları topluma her konuda örnek olmaları gerektiğinin farkındaydılar ve buna çok dikkat ediyorlardı. Bunun çok dayatmacı olduğu düşünülebilir, ancak toplumsal yapıya baktığımız zaman bunun toplumda nasıl bir denge oluşturduğunun hakkını verebilirsiniz. Kadınlar meclisinde de eğlence meclislerinin veya eğlenme anlayışının tek etkinliği müzik değil. Temel etkinliklerinden birisi daha önce bahsetmiş olduğumuz meddahlar ve hikâyeler anlatılması, diğer etkinlik de şiir okunması, şiir ve müzik Osmanlı medeniyetini ve toplumunu yönlendiren iki önemli etkinliktir. Osmanlı’da aydın olmanın ölçüleri var. Osmanlı toplumunda aydın olmanın ölçüsü, musiki ve şiir bilmektir. İster devlet adamı olsun, ister padişah olsun bu geçerlidir. Devlet adamlarının pek çoğu Enderun’dan yetişiyorlar ve musiki ile şiirden anladıklarını görüyoruz. Şöyle ki birisi şarkı söylediği zaman iyi bir dinleyici varsa iyi bir musiki çıkıyor ortaya. Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 113 Ondokuzuncu yüzyıl’da İstanbul’da çarşı, Julia Pardoe’nun ‘Beauties of The Bosphorus’ isimli eserinden Bartlett tarafından çizilmiş olan gravür. Giyim Kuşam Kültürü Kadınların kıyafetlerinden bahsedelim birazda. Kadınların başlıklarında iç mekânlarda kullanılan minik sikkeler var, külahlar ya da başlıklar daha sonraki tarihlerde hotoza dönüşecektir. Hotozda saçların örgülü biçiminin üzerine çiçekler eklenerek yapılan bir nevi taç görüntüsü vardır. Dış mekânda ise bu sikke veya hotozların üzerine düz bir örtü atılarak kullanıyorlar. Onbeşinci yüzyıl’da ve onaltıncı yüzyıl’da kadın başlıkları çeşitli renklerde özellikle beyaz olarak başörtüsü görüyoruz, yüzlerini kapatmıyorlar. Bununla ilgili bir gözlemimi anlatmak istiyorum. Çok enteresan yerli nakkaşların yaptıkları pek çok resimde kadınların yüzleri açıktır. Ancak yabancıların yapmış 114 İstanbul, Kent ve Medeniyet oldukları resimlerde ise Osmanlı kadınının yüzleri kapalı olup, siyah bir peçe vardır. Bu çok ilginç bir yaklaşım, herhalde yabancının görmek istediği bir Osmanlı var, bu böyle bir yaklaşımın sonucu olabilir. Görmek istediği örneği kullanıyor. Veya az olan dikkatini çekiyor Mesela onbeşinci yüzyıl resimlerinde siyah örtü ve siyah peçe yok. Yalnız kadınlar değil, erkekler de rengârenk kıyafetler kullanıyor. Erkek kıyafetlerinde, II. Mahmut’a kadar bütün erkekler her renkte kıyafet kullanıyorlar. Batılılaşma akımından sonradır, erkek kıyafetlerinde grilerin, kurşunilerin kullanılması. Kullanılan kap kacaklar ise çok geniş bir konu. Kısaca bütün bu meclislerde yayvan çini kaplar kullanılıyordu, ancak şimdi bizim müzelerimizde bile olmayan o muhteşem İznik çinisi kapları bütün onaltıncı yüzyıl resimlerinde görebiliriz. Bugün Türkiye’de özel koleksiyonların haricinde pek fazla örnek yok daha doğrusu o kadar çok üretilmiş olan bu kaplardan daha çok örnek olmalıydı. Gündelik hayatta çok kullanılıyordu ve çok kıymetli değildi. İnce dar boyunlu sürahiler, kupalar, tatlı ve yemek tabakları, kavanoz formundaki kaplar gibi pek çok örnek minyatürlerden ve arşiv belgelerinden tespit edilebilir. Kullanılan malzemeye, kılık kıyafete bakıldığı zaman Maveraünnehir’den Filibe’ye kadar benzer biçimsel özellikleri görmek mümkün. Bir yelpazenin renkleri gibi... İran bölgesinde maviyi, Filibe bölgesinde ise pembeyi görebilirsiniz. Birbirine sıkı sıkıya bağlı kültürler birikiminin oluşturduğu bir yekpare bir medeniyet, fakat bunun için önce Asya medeniyetini bilhassa batı ve güney-batı Asya’daki kültür ve medeniyeti anlamak lazım. Yakın Doğu veya Orta Doğu kelimelerini kullanmıyorum. Asyalı bir toplumunun üyesi olarak Batı Asya diye tanımlayabiliriz. Bu doğrudan durduğumuz nokta ile ilgili bir ifade. Londra’dan bakılınca Yakındoğu demek mümkün ancak İstanbul’da durup da Yakındoğu veya Ortadoğu demek doğru Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 115 görünmüyor. Bu bölge mühim yani bütün Osmanlı’yı besleyen kaynak burası ve burada ki birikim Osmanlı topraklarının batısına akarak gündelik hayatı şekillendiren şeydir. Buradan beslenmek uzun süre devam eder. Göç onüçüncü yüzyıl’da Osmanlı’nın yerleşmesinden sonra bitmez uzun süre devam eder. Bu akış bir taraftan kültür birliğini de ayakta tutar. Bu geniş bölgenin bütünlüğü pek çok açıdan izah edilebilir. En güzel örneklerden birisi herkes Şair Fuzuli’yi İstanbullu zanneder, hâlbuki Fuzuli İstanbul’u hiç görmemiş bir şairdir, Bağdatlı bir şairdir, ama Bağdat’ta yazdıkları İstanbul’da zevkle okunur. Baki İstanbul’da yazmıştır, ama Bağdat’ta da keyifle okunmuştur. Molla Cami Herat’ta yazmıştır İstanbul’da da okunmuştur. Nakkaş Behzat Herat’dan Tebriz’den beslenmiştir ama İstanbul’da da akis bulmuştur. Bütün bunlar kültürdeki yekpareliği göstermez mi? Tekrar İstanbul’a dönecek olursak onaltıncı yüzyıl bütün kuralların oturduğu bir yüzyıldı, onyedi ve onsekizinci yüzyıllar ise daha çok idari mekanizmanın gevşekliği nedeniyle ondokuzuncu yüzyıl’a kadar uzanan bir dönemdir. Bu geniş dönemde Osmanlı halkının ürettiği sanat eserlerine bakarsak bunlar hiçte göz ardı edilmeyecek nitelikte ürünlerdir. Özellikle musiki ve hat sanatında ortaya koydukları fevkalade eserler, kendi alanının en iyileridir. Bu dönemin gündelik hayatında aile hayatının ve toplum hayatının oturmuş olduğunun izleri görülür. Dışarıdaki karmaşaya rağmen evlerin içerisinde oturmuş bir sistem vardır. Ondokuzuncu yüzyıl ise başka bir dönemdir. Başka bir döneme geçmeden önce birkaç izlenim üzerinde konuşalım. İstanbullu yazarların gözlemleri ve seyyahların gözlemleri var, bir kısmı içeriye girmeden sadece dışarıdan bakarak anlatırlar. Bunlardan bir tanesi mesela Lady Montague 18. yüzyıl’ın sonunda bir elçi eşi olarak İstanbul’a gelir. İzlenimlerinden küçük bir kesit özetle şöyledir: ‘İstanbul’da en çok ilgimi çeken şeylerden bir tanesi insanların bir şehirde nasıl bu kadar çok dil konuşabil116 İstanbul, Kent ve Medeniyet dikleridir. Hiç ummadığınız iki çocuğun bile iki dili konuşabildiğini görebilirsiniz ama ben bunlardan hiçbirini öğrenemeyeceğim. Arnavutça, Arapça, Farsça, Beyoğlu tarafından İtalyanca, Fransızca o kadar çok dil konuşuluyor ki çünkü her ırktan, her dilden, her dinden insanın dolaşabildiğini görüyorsunuz’. Şehrin İdari Yapısı ve Sosyal Tabakalaşma Şehrin idari yapısına bakıldığında kadıların idaresinde mahalleler olduğu görülür. Müslümanların, Rumların veya Yahudilerin ağırlıklı olarak yaşadıkları mahalleler var. Halk birbirine karışmadan semtler oluşturabiliyor. Farklı dine mensup insanların farklı semtte yoğunlaşmış olmasını devlet teşvik ediyor. Bu durum kimliklerin korunması açısından önemli. Gayr-i Müslimler dinleri bir yana dillerinden de bir şey kaybetmemişlerdir bu sayede. Şehrin beledi hizmetlerinin tamamını vakıflar karşılıyordu. Bu vakıfların kurulmasını sistem teşvik ediyordu. Padişahtan devlet adamlarına kadar herkes yapıları vakıf olarak yapıyor. Gelirlerini temin ediyor ve şehirdeki bütün beledi işler bu vakıflar tarafından yürütülüyordu. Şehrin idaresi ise mahallelerdeki mahkemeler tarafından yürütülüyor. Şehrin içinde yani sur içinde yedi tane mahkeme var. Şehrin dışında ki yer ise Bilad-ı Selase olarak tanımlanıyor. Üsküdar, Galata ve Eyüp’ten oluşuyor. Bu üç beldenin ayrı mahkemeleri var onlar tarafından idare ediliyor. Mahkeme bugün olduğu gibi sadece yargılayan ve ceza veren bir yer değil. Mahkeme aynı zamanda noter vazifesi de görüyor. Yani insanlar evlenirken, boşanırken, komşusundan şikâyet ederken, bir ev alıp satarken ya da malını mülkünü kocasına veya karısına bağışlarken bu mahkemelere geliyorlar ve kadılara durumu bildiriyorlar. Dolayısıyla Osmanlı’nın sosyal tabakalaşmasını, hayatını ve belki Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 117 de bunun daha alt bir birimi olarak gündelik hayatını en iyi şekilde bu mahkeme kayıtlarından takip edebiliyoruz. Bu mahkeme kayıtları Şer’iyye Sicilleri isimli defterlere kaydedilmiştir. Bunlar bir şehirde olabilecek her şeyden bahsederler. Mesela onaltıncı yüzyıl’da Balat mahkemesinde Yasemin isimli bir kadın mahkemeye gidiyor, adamın birisini şikâyet ediyor “Yolda gidiyordum hatta kocamda yanımdayken bana laf attı” diyor. Ondan sonra kocası geliyor şahitlik yapıyor. Resmi görebiliyorsunuz orada yani sokağı bir aile ilişkisini, sokaktaki birinin bakış açısını, söyleyebileceği en kaba şeyi, her şeyi ile bir resim geliyor gözümüzün önüne. Bunları okumak ve incelemek çok uzun zaman aldığı için, tabii bir de artık alışkın ve aşina olmadığımız bir yazı ile yazıldığı için olayları tek tek incelemek yerine genellemelere istinaden uydurma yolunu tercih ediyoruz. Onun içindir ki belki konuyu dağıtacak ama kültür tarihi ile ilgili özellikle gündelik hayat ile ilgili Osmanlı’nın toplumsal yaşamı ile ilgili bilinen şeylerin büyük çoğunluğunun abartılı ve kısmen yanlış olduğunu düşünüyorum. Ondokuzuncu yüzyıl’ın ikinci yarısına dair bilgiler daha çok kanaatlere dayanır. Herkesin Osmanlı döneminde doğan ve bütün bunları hikâye eden bir dedesi vardır ve onlar ondokuzuncu yüzyılın ikinci yarısında ki Osmanlıyı aktarırlar. Hatıralarla taşınan o dönemden bizim bildiğimiz Osmanlı aslında ondokuzuncu yüzyıl’ın ikinci yarısındaki Osmanlı’dır. Hâlbuki Osmanlı çok uzun bir dönemi kapsıyor. Onbeşinci yüzyıl ile onyedinci yüzyıl arasında ciddi farklılaşmanın olduğu bir dönemdir. Biz yirmi ve yirmibirinci yüzyıl’dan baktığımız zaman sanki o dönemleri durağan, sürekli tekrarların olduğu bir dönemmiş gibi görüyoruz. Hâlbuki böyle değil, tekrar etmediğini görebilmek için içerden bakmak gerekiyor. Mesela onyedinci yüzyılda kullanılan ev eşyalarının hep aynı olduğunu varsaymak gibi. Böyle bakılıyor, yani bunu yapan araştırmacılar var. Onsekizinci yüzyıl’da böyle ise onbeşinci yüzyıl’da da böyledir diyerek, bütün Osmanlı tarihi için 118 İstanbul, Kent ve Medeniyet böyle olurdu, şöyle olurdu diye hikâye ediliyor. Mesela ondokuzuncu yüzyıl’a istinaden fikir yürütenler boza içmenin keyifli bir akşam eğlencesi olduğunu hasretle hatırlamak isteyebilirler, fakat Gelibolulu onaltıncı asırda boza içmenin hiç de makbul olmadığını yazar. Şehrin Mekânsal Yapılanması ve Yangınlar İstanbul’un büyük yangınları var. Tabii gündelik hayatı şekillendiren bu yangınlardan bahsetmeden geçmemek gerekiyor. Bir yangın çıktığı zaman hele yaz ayı ise ahşap evlerden fırlayan kızgın bir çivi parçası diğer bir evi çok hızlı bir şekilde tutuşturuyor. Şehrin her tarafı nerdeyse bu yangınlardan etkilenmiştir. Bugün İstanbul’un kültür mirası bunun için daha da önemli. O kadar çok yangına rağmen yine de kütüphaneler dolusu kitabımız var çok şükür, gerçi taş binaların içinde olduğu için kaldılar. 1757, 1856 gibi büyük yangınlardan sonra şehrin sur içinde olan kısmının üçte biri yandıktan sonra şehrin boş kısımları yeniden imar edilirken taş binalar yapılması için emirler çıkarıldı. Tamamen taş olmasa da yarı kargir binalar yapılmaya başlandı. Yönetim bu konuda çok ısrarlı idi. Halk ise her şeye rağmen ahşap yapmak istiyordu. Mustafa Reşit Paşa ve onun gibi Tanzimat döneminin aydınları ve onlardan sonrakiler Avrupa ziyaretlerinde gördükleri şehirlerden etkileniyor nasıl düzenli olduklarından vs. bahsediyorlardı. Yangının temizlediği kısımlar şehrin yenilenmesi gerektiğini söyleyen aydınlar için çok güzel bir fırsat ortaya çıkıyor. Ve bu yerler imar için açılmış yerler anlamına geliyordu. Şehrin manzarası içinde mezarlıklar bütün yabancıların dikkatini çeken yerler. Onun için çok bol miktarda mezarlık tasvirleri vardır. İnsanların mezarlıkları hiç yadırgamadıklarını Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 119 hatta buralara girip buralar da oturduklarını hatta kadınların bile burada oturup sohbet ettiklerini bir şeyler yiyip içtiklerini anlatıyorlar. Ulaşım şehir içinde atlarla, atlı arabalarla ve Boğaziçi’nde kayıklarla yapılıyor. Bu kayıklar o kadar çok ki, ateş kayıkları, buz kayıkları, meyve kayıkları, vs. çeşit çeşit kayıklar var. Her gün yüzlerce kayık Boğaz’ın iki yakasında gidip geliyor. Kıra veya tenezzühe çıkmak insanların hayatını güzelleştiren şeyler. Kıra gitmek için sabah erkenden çıkılıyor, akşam dönülüyor. Şehir halkının en sevdiği eğlence kıra gitmek. Hatta öyle yerler var ki mesela Göksu kırlık yeri olarak seçilmiş, insanlar oraya gidiyor eğleniyorlar. Orası bir dinlenme yeri olarak görülüyor. İnsanlar mahallelerinden komşuları ile birlikte geliyorlar. Bir de yazlığa göçmek var. Yaz ayları Boğaziçi’ne, adalara veya havası güzel şehir dışında daha sakin yerlere taşınıp birkaç ayı farklı bir yerde geçiriyorlar. munda insanlarının mütevazı olduklarını, yeme içme meselesini abartmadıklarını yazıyor. Ondokuzuncu yüzyılda II. Mahmut Döneminde henüz Prusyalı bir subay iken İstanbul’a gelen Genaral Moltke’nin gözlemleri de önemli. II. Mahmut ona şehrin planını çıkarma görevini veriyor. Örneğin diyor ki; Türkler oturup çubuk içmeyi çok severler, yüksek bir tepede şahane manzaralı bir yerde bir Türk çubuğunu eline alıp, tefekküre daldı mı dünyada ondan daha mutlu hiç kimse yoktur diyor. Tefekkür etmeyi sever, sakin, kendi içinde yaşar. Ondokuzuncu yüzyıl İstanbul’u II. Mahmut’un radikal devrimleri neticesinde ilk keskin değişimleri gösterecektir. Farklılaşma ve değişimin her şeyin birbirine benzeme eğilimlerinin başladığı asır olacaktır. Bu bütün insanların din ve milliyet farkı gözetmeksizin birbirine daha doğrusu Avrupalıya benzeme eğilimi sonradan evrenselleşme olgusunu ortaya çıkaracaktır. Yabancıların İzlenimleri Busbecq onaltıncı yüzyıl Osmanlı toplumunda insanların az konuştuklarını sakin ve ağırbaşlı olduklarını buna karşılık Avrupalıların ne kadar gürültücü olduğunu ve hatta on tane Fransız’ın bir araya gelse yüz tane Türk’ün çıkardığı sesten daha fazla ses çıkardıklarını söylüyor. Yine O’nun gözlemlediği bir bayram merasimi var. İlk önce binlerce askerin namaz kıldığını ve daha sonra sessizce dağılıp birbirlerine sarılmalarını, o andaki renk cümbüşünün ne kadar etkileyici olduğunu anlatıyor. Ve o kadar büyük bir kalabalığın oldukça sessiz bir biçimde bayramlaştıklarını anlatırken etkileyici bir resim çiziyor. Onsekizinci yüzyıl İstanbul’a dair gözlemlerini yazan Lady Montague gibi sevecen ve hayranlıkla bakmıyor. Ayrıca Osmanlı toplu- 120 İstanbul, Kent ve Medeniyet Ondokuzuncu yüzyıl’da İstanbul’da çarşı görüntüsü, Robert Walsh’ın ‘Costantinople and the Scenery of the Seven Churches ao Asia Minor’ isimli eserinden T. Allom’un gravürü. Osmanlı İstanbul’unda Gündelik Hayata Dair İzlenimler 121 İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm Aydın Uğur*9 Benim İstanbulum B enim İstanbul’um üzerine konuşmak. Benim İstanbul’um derken son 50 yıldan bahsedeceğim. Şimdi 57 yaşındayım; ilk 6-7 yılı bulanık ama ondan sonrasına tanık oldum. O tanıklığı sosyal bilimin süzgecinden geçirmeye çalışarak, ama esasen kendi yaşamışlığım içerisinde ‘bu şehirde hepimize topluca ne oldu’ diye düşünmeye çalışacağım. İstanbul’la ilgili olarak ilk hatırladığım şey: “Benim zamanımda İstanbul çok zarif bir yerdi” sözleridir. “Beyoğlu’na mutlaka şık giyinilip çıkılırdı; ortalıkta hiç hırpani gezmezdi. Neler geldi bu kentin başına, ne şık yerdi ya Rabbi” laflarının içine doğdum ben. Bakış açımı biçimlendiren ortamı bilesiniz diye belirteyim: Ailem orta-üst gelir dilimindeydi. Annem lise öğretmeniydi. Babam önce devlette, sonra özel sektörde çalıştı; nihayetinde de siyasal yaşamda yer aldı. * Prof. Dr., İstanbul Bilgi Üniversitesi Rektörü. Şimdi başka bir yerde oturuyorum ama Teşvikiye’de büyüdüm. Söyleyeceklerimde biraz Orhan Pamuk’un İstanbul’u ile örtüşen şeyler var. Çünkü Orhan Pamuk’la tam akranlığım ve tam mahalledaşlığım var. Yani onun anlattığı İstanbul’la benim yaşadığım İstanbul aynı. Aklınızda olsun diye söyledim. Mesela “Kara Kitap”ta anlattığı Alaaddin Dükkânı diye bir yer vardır. O Alaaddin Dükkânı’ndan ben de topaç aldım. “İstanbul ne kadar nezihti, ne kadar zengin ve güzeldi şimdi çok kötü oldu” lafı her kuşağın hep söylediği bir laf olduğunu yavaş yavaş anladım. Çünkü benden önceki kuşağın İstanbul ile ilgili olarak söylediği bu lafların maddi dayanağının olmadığını sonraları, okudukça, inceledikçe daha iyi anladım. Benden hemen önceki İstanbul yani 1950 öncesi İstanbul’u 1925 ve 50 senesi aralığında herhalde kurulduğundan bu yana gördüğü en fukara dönemlerinden birini yaşamıştı. 1925-1950 yılları arası İstanbul’u düşkün bir İstanbul. Çünkü artık payitaht değil. Bir düşünün İstanbul kurulduğu andan itibaren başkentmiş. Önce Doğu Roma’nın, sonra Osmanlı’nın. Bu ne demek? Hükümranlığınız altında hangi topraklar varsa -Balkanlar, Arabistan, Mısır,vb- bunların bütün gelirini siz emiyorsunuz, sömürüyorsunuz demek. Ama 1920’lerin ortasından itibaren İstanbul payitaht olmaktan çıkıyor. Az olan parayı da Ankara çekiyor. Yeni bir başkent kuruluyor. Dolayısıyla İstanbul üstüne çok yatırım yapılan bir yer değil, artık. İstanbul’da üretim de yok. Çünkü payitaht alışkanlığı var. Başkent dediğin tüketir ve İstanbul hep tüketim kenti olmuştur. Az önce söylediğim gibi Balkanlar’ın, Arabistan’ın, Mısır’ın nesi varsa hepsini yemiş. İstanbul, 1923’ten sonra mübadele sonucunda büyük bir nüfus değişikliğine uğramış. İstanbul’da 1927 nüfus sayımına göre 690 857 kişi yaşıyor. Bunun 448 000’i Müslim, 243 066’sı gayrimüslim gözüküyor. Ama 1928’den sonra bir sürü değişim 124 İstanbul, Kent ve Medeniyet olmuş. Örneğin 1955’teki 6-7 Eylül olayları var. O zaman da bir nüfus kopması olmuş. Yunan tebaası olan İstanbul Rumları veya Türk tebaası olan bir sürü Rum Yunanistan’a göçmüş. Korkan, bize de sıra gelir diye düşünen başka azınlıklardan da giden olmuş. Rusya’nın çökmesiyle Beyoğlu’nu renklendiren Rus aristokratları, Balkan aristokratları onlar da yavaş yavaş Avrupa’ya çekip gitmişler. 1925 ile 1950 arası İstanbul’unda para yok, renk yok, hal yok; şimdiki İstanbul ile zerre kadar alakası yok. Ben hatırlıyorum tarihi eserlerin hepsi ister Osmanlı, ister Bizans, hepsi dökülürdü. Hepsi çok haraptı. Bir iki tanesi düzgünceydi; içinde hayat vardı. Hayal meyal hatırladığım ilk İstanbul’umda Fatih var, Fatih’te oturuyoruz o sırada. Dolayısıyla Fatih Camii’ni biraz biliyorum. Ama etrafındaki şimdi düzeltilmiş, temizlenmiş olan ne kadar eski eser varsa hepsi viraneydi, ayyaş yuvasıydı. Dolayısıyla İstanbul eskiden çok mamur olduğu, şık filan olduğu türünden lakırdıların aslı astarı yok. Yani olgusal olarak doğru değil. Bugünün İstanbul’u daha güzel, daha canlı. Bana sorarsanız bunun asıl nedeni İstanbul’un başkent olmaktan çıkıp, tüketim kenti olmaktan çıkıp 1970’lerin sonundan itibaren bir üretim şehri haline gelmiş olmasıdır. Şu anda Türkiye’de en fazla vergiyi İstanbul verir; gayrisafi milli hâsılanın en büyük oranını İstanbul üretir; göreceli de olsa istihdamın en yüksek olduğu yer burasıdır. Aklınıza gelebilecek bütün kültürel aktiviteler, eğitim, bilim, sağlık hizmetleri burada yoğunlaşmıştır. Ama bunun ötesinde asıl sanayi ve hizmet burada yoğunlaşmıştır. Yani İstanbul son 50 senedir müthiş bir kabuk değişikliği yapıp, tüketici kent olmaktan çıkıp, aynı zamanda üreten bir kent haline gelmiştir. Bu bir şehir için müthiş bir dönüşümdür. Düşünün, 2000 yıllık bir alışkanlık değişiyor. İstanbul'un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 125 İstanbul’un Sakinleri Peki, benim gene o hayal meyal ilk zamanlar hatırladığım İstanbul nasıl bir insan kompozisyonuna sahipti? Elbette gayrimüslim azınlıklar var tabii. Bir küçük örnek verecek olursam... Benim gittiğim okul Teşvikiye’deydi. Sınıfımın yarısı gayrimüslimdi. İçinde Musevisi, Ermenisi vardı. Levanten tabir edileni vardı. Levanten nedir tam bilir misiniz? Hep geçer de ne olduğu pek bilinmez. Levanten Latin kökenli Katolik olan Avrupalılara verilen isim. Yani her Avrupalıya Levanten denmiyor. Katolik olması şart. Onun içine bütün İtalyan türleri giriyor. Cenevizlisi, Venediklisi, Fransızı da giriyor. Levanten lafı benim çocukluğumda önemliydi. Şimdi artık esamisi okunmuyor. Levanten lafının içinde “levant” lafı var; yani güneşin doğduğu yer; daha Batı’daki Avrupalı’nın bizim illeriçin kullandığı laf. Fransızlar bizim olduğumuz bölgeye “Levant-Lövan” diyor. Hani şimdi Amerikalıların “Yakın Doğu” falan lafları var ya, o zaman da lövan deniliyor bu bölge için. Neyse, diyeceğim İstanbul’da bu azınlıklar var. Ama dönemin İstanbul’unun asıl özelliği henüz kapitalist bir kent olmaması. Yani insanlar henüz gelirlerine göre farklı mahallere ayrılmış değiller. İçinizde mevcut Teşvikiye’yi bilenler vardır. Teşvikiye’yi hepimiz zengin mahallesi diye biliriz değil mi? Teşvikiye, Nişantaşı zengin mahalleleridir. Hatta sembol isimlerdir. Bizim ev orada, Şakayık Sokak’taydı. Şakayık Sokağın ortasında solda bir tane kagir bina vardı. 1940’larda yapılmış, üç katlı. Onun yanında üstü teneke kaplı, daha doğrusu kurşun kaplı iki katlı bir marangoz ailesinin oturduğu ev vardı. Onun yanında gene iki katlı emekli bir karı kocanın oturduğu yer alıyordu. Hemen devamında çok katlı, geniş, büyük 1945’lerden kalma bir savaş 126 İstanbul, Kent ve Medeniyet zengininin apartmanı vardı. O zaman biliyorsunuz kat mülkiyeti yoktu. Binaların tek bir sahibi olurdu. Apartman kat mülkiyeti çok önemli bir değişiklik olarak, yanılmıyorsam, 1957’de çıktı. Ondan daireler tek tek sahipli değildi. 1957 ile birlikte başka bir yaşayış biçimi, bir arada yaşayış biçimi geliyor; o ayrı bir şey, ona girmek istemiyorum. Oturduğumuz apartman 1959’de yapılmıştı. Betebe denilen, mozaik benzeri, bir çeşit dış cephe kaplaması olan o zaman için pek modern denilen bir bina. Yanımızda bir kabzımalın evi vardı, sağımızda da dökülmekte olan bir mektep. Osmanlı’dan kalma, iki katlı taş bir mektep. Aynı sokak üzerinde orta halli, fukara, zengin bir aradaydı. Şimdi Boğaziçi’nin orasında, burasında 1-2 istisna dışında böyle bir yer bulmak artık çok zor. Çünkü geçen 50 yıl içinde kapitalizm hükmünü icra etti: Fukaralar belli semtte, orta halliler başka semtte, üst gelir grubu başka semtte toplaştılar. Şimdi gidiniz Bostancı’dan Kızıltoprak’a kadar Bağdat Caddesi’nin altında bir tane orta gelir altı hane bulamazsınız. Daha önce millet düzenine göre kurulmuş olan Osmanlı yerleşim kalıbı kırıldı. Kapitalizm şehre damgasını vurdu. Önceleri kentte ayrışma yok muydu? Vardı tabii, ama gelire göre değil, dinsel cemaatler bazında vardı. Yahudiler Balat’ta, Kuledibi’nde, Rumlar Fener’de, Beyoğlu’nda, Tatavla’da (Kurtuluş), Boğaz köylerinde Ermeniler Samatya’da gene Haliç kenarları gibi bölgelerde herkesin yeri belliydi. Bizim Teşvikiye ise sonradan görmelerin yeriydi. “Eskiden görmeler” Laleli’de, Fatih’te filan otururdu. Sonradan görmeden kastım ise Laleli, Fatih kökenli olup da Avrupaî hayat tarzına özenenler. Hani Peyami Sefa’nın anlattığı gibi. Şişli filan öyle. İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 127 Benim çocukluğumda elit semti diye bir şey yoktu. Bütün semtlerin kendi içinde paşası, aşçısı, sütçüsü bir arada otururdu. Nişantaşı’nda fırınların yanı sıra ekmek arabası da vardı. Bir atlı ekmek arabası vardı. Beyaz önlüklü bir de sahibi. Ambülâns biçiminde, üstü çinkoyla kaplı arabayla ekmek dağıtır, satardı. İstanbul’un ortasından, 1955-60 dan bahsediyorum. Peki, evlerde iç düzen nasıldı? Kapitalizme doğru geçiliyordu; ama ben kapitalizmin ne olduğunu daha sonra anladım, yurtdışına gittiğim zaman anladım. Aile çevrem, okul çevrem dolayısıyla bizden daha hali vakti yerinde olanların evlerini görme imkânım oldu. Nişantaşı’nda Türkiye’nin o zamanki en zenginlerinin bir tanesinin evini örnek vereyim: Müreffeh bir evdi. 250-300 metrekareydi. O amanlar gözüme bayağı büyük gelmişti, ama yurtdışına gidip de dolaşırken, İtalya’da mesela bir zenginin yazlık malikânesinin 49 odası olduğunu öğrendiğiniz zaman ve bunun sadece yazlık yeri olduğunu gördüğünüz zaman aradaki birikim farkını anlıyorsunuz. Yani Türk’ün 1950 sonlarındaki en zengininin evi 300 metrekare iken Avrupa’daki birikimin üzerine oturan burjuvazi veya aristokrasi artığı en az onun 30 misli bir varlığa sahipti. Kısacası o dönem Türkiye’de burjuvazi henüz palazlanmış değildi. Burjuvazi filizlenmesi zaten önce azınlıklar arasında olmuştu. 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra onlar da ayrılınca, genel bir düşüş yaşanmış; Müslümanların arayı kapatması için 1960 sonralarını beklemek gerekmişti... Varabildiği yerde en fazla 300 metrekarelik apartman daireleriydi. Küçük bir ayrıntı: Evin bir tanesinde çelik mutfak evyesi vardı. Hiç görülmemiş bir şeydi. Herhalde zenginliğin en üst noktasıydı bu. Şimdi herkes alıyor. O zamanlar o zenginliğin en üst noktasıydı. 128 İstanbul, Kent ve Medeniyet Dönüşen ve Değişen Kent İstanbul’da Yaşam Peki, binaların içinde oturanlar nasıl otururdu, giyim kuşam nasıl olurdu? Binaların içinde oturanlar Anadolu’dan geldikleri gibiydi işte. Çoğu Anadolu kökenliydi. Gerçi ortalıkta biraz saray artığı vardı ama bunlar da düşüş halinde, ellerindeki birikimi yavaş yavaş eritmekle meşguldüler. Evlerde ceviz sandalyeler, şimdi antika diye satılan aslan ayaklı masalar vardı. Herkesin evinde ondan vardı. Ahali artık sandalyede oturur hale gelmişti. Yaş kümeleri arasında kılık-kıyafet, giyim-kuşam farklılaşması henüz başlamamıştı. Şimdi bakarsanız her yaş grubunun kendine ait bir tüketim sepeti var. Yani gidiyorsunuz 0-12 yaş dilimi için renkler, şunlar bunlar var. Muhtemelen 12-21 arasındakilerin de hemen kokusunu aldığı başka dükkânlar var. Başka renkler var. Bir de belli yaş sonrasının ve belli iş gruplarının giydiği, kuşandığı kılıklar var. Oysa hayat hep böyle olmamış. Gidin Topkapı Sarayı’na bakın şehzade elbiselerine küçük şehzade elbisesi padişahın kendi elbisesinin küçüğü. Dışarıdaki-yurtdışındaki tablolara bakın: İspanya kralının veliahdı olan çocuk tıpkı babasının aynısı gibi giyinmiş. Biz de öyleydik, babamızın küçüğü gibiydik. Kılık kıyafet şimdi öyle değil. Benim oğlum benden farklı renkler, farklı gömlekler, farklı pabuçlar giyiyor. O zamanda meraklısı için Beyoğlu’nda bir tane mağaza vardı. Küçük boy çocuklara babası gibi giyinme imkânı tanırdı. Herkes yamalı bir şeyler giyerdi. Evlerin hepsinde tahta yumurta vardı, çorap yamamak için. Çünkü çorap kolay bulunmazdı. Tahta yumurtayı hatırlayanız var mı bilmem? Çorabın içine kayarsınız, delikleri örersiniz. O vardı. Elbiseler, paltolar ters yüz edilirdi. Terziler bu işlerle uğraşırdı. İçeride kalmış ku- İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 129 maşın iyi tarafı dışa çıkarılırdı. Ayıptır söylemesi çocukların apış araları çabuk giderdi, yama olurdu. Tekstil gelişmiş değildi ki! Kimsede de öyle para filan yoktu. En zenginde bile. Peki Teşvikiye’nin arkasında ne vardı? O bildiğimiz Teşvikiye’nin teneke mahallesi vardı. Şu anda rezidansların yükseldiği Fulya denilen bölgeyi düşünün. Onun karşısındaki sırt yani Vali Konağı Caddesi’nin altı teneke mahallesiydi. Adı oydu: “Teneke Mahallesi”. Gerçekten çok kırık dökük gecekondulardan oluşuyordu. İnşaat artıklarından yapılarak oluşturulmuş bir şeydi. O teneke mahallesinin son kalıntısını görmek isterseniz Ihlamur Pazarı’ndan girip Teşvikiye’ye çıkmak üzere Deryadil yokuşuna vurduğunuzda, orada belediyenin açık pazarı, “Ihlamur Pazarı” var ya, o açık pazarın arkasına bakın. Son kalan 30-40 ev görürsünüz. Onlar İstanbul’un en eski iki tane gecekondu bölgesinden bir tanesidir. 1945’de gelmişler oraya. Başka da gecekondu yoktu İstanbul’da. Sonra yavaş yavaş 1950’lerin ortalarından itibaren böyle gecekondu, geceleyin kondu lafı çıkmaya başladı. Ben şöyle yazılar yazıldığını hatırlıyorum: “Bunlar böyle artık 1-3-5 değil fazla fazla gelmeye başladılar, ey belediye-ey valilik verin bunların eline dönüş ücretlerini, dönsünler de bu iş bitsin”. Mesela 1957’de Metin Toker’in yazdığı bu minvalde bir köşe yazısı var. Bunun mümkün olabileceği düşünülüyordu. Yani tek tek geleni yakalayacaksın, biletini vereceksin, geri yollayacaksın. Hacim henüz öyleydi. Peki, dönüşümün ağırlığını hissettirdiği ilk semt neresiydi; gecekondu olgusunun kesif ve derin biçimde varlığını hissettirdiği ilk yer neresidir, derseniz... Zeytinburnu bölgesidir tabii. 1963’de Hart diye bir Hollandalı şehirci, antropolog bir profesör bu bölgede araştırma gerçekleştiriyor; 3000 kişiye anket yapıyor. Sorulardan bir tanesi de “siz geri dönmeyi düşünür müsünüz?” 3000 anketin 3000’inin de cevabı hayır. Yani kimse geçici gelmemiş. Doğru dürüst bir belediyecinin bu lafı ciddi130 İstanbul, Kent ve Medeniyet ye alması lazım, şaka değil dönmeyecekler. Dolayısıyla oturup yeni gelen ve yeni gelecek olanlar için alt yapı hazırlamakmış o sırada yapılması gereken. Yapılmadı, sonra olay çığ gibi büyüdü. Fakat kendi içinde hepinizin yakından bildiği bir tarihle büyüdü. Önce tenekeler sonra biriket, daha sonra tuğla. Daha da sonra belki bir kısmı biriket ile uzantı derken, bir seçim arifesinde ikinci kat, sonra başka bir seçim arifesinde üçüncü kat. Ondan sonra da yıkılıp apartman. Bildiğimiz öykü. Yani içinde şimdi gezdiğiniz zaman asla ‘bir zamanlar burası gecekondu mahallesiymiş’ diyemeyeceğiniz bir sürü semtimiz var İstanbul’da. O öyle ilerledi. Fakat oralarda yaşayan insanlar nasıl hissediyorlardı, dünyaları nasıldı derseniz, üzerinde iyi çalışma çok var mı tartışılır. Tabii köylüydüler ilk gelenler. O yüzden şehrin her şeyi onlara iyi geliyordu. Geçmiş hayatlarıyla kıyaslıyorlardı: Sabahın köründe kalkıp hayvanları araziye çıkarmak yok, sağlık hizmeti var, çocuğunu okutabiliyor; yani köy koşullarının ağırlığını hatırlayıp şehirdeki koşullar ne kadar kötü olursa olsun köyden daha ehven ve kaldırılabilir olduğu için onlar memnundu. Birinci kuşak şikâyetçi hiç değildi. Onların çocukları yavaş yavaş kendilerini köydeki akrabalarıyla değil de şehrin diğer semtlerindeki akranlarıyla kıyaslamaya başlayınca mutsuzluk başladı. Eteğinde yavaş yavaş Zeytinburnu’su, Taşlıtarla’sı oluşan kentin bir de eskisi var. Suriçi, Pera, Taksim, Teşvikiye filan. Onlar ne yapıyorlardı o sırada? Onlar o sırada endişe ile gelenlere bakıyorlardı; ama emebiliyorlardı gelen nüfusu. Nasıl emebiliyorlardı? Gelen nüfus şehre tırnaklarıyla asılıyordu ve ikinci kuşakla birlikte kendini, kentin içine bir yere atıyordu. Ve ikinci kuşağın ortasına doğru, yani üçüncü kuşağa doğru dil tam İstanbul dili haline geliyordu. Değerler değişiyordu. Bir transformasyon, bir kentliliğe dönüşüm söz konusu olabiliyordu. O yüzden çok fazla sert bir itiş-kakış yoktu. Elbette eski kentliler, İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 131 biraz yukarıdan bakaraktan, biraz da tahammül ederekten yavaş yavaş biraradalığın mekanizmasını işletiyorlardı. Ama ne zamanki şehre yeni gelenler emilmez hale geldi, o zaman yavaş yavaş gerilim dili başladı; düşmanlık dili başladı; ötekililik temsilleri başladı ve şehir içinde kültürel fay hatları olan bir yapı haline geldi. Daha önce böyle bir şey yoktu. Altta olan, üstte olan yoktu demiyorum. Tabii ki altta olan, üstte olan vardı; ama bunlar arasındaki ilişki keskin fay hattı özelliğinde değildi. Nasıl bir dönüşüm olduğunu ben kendimce şarkılar üzerinden, arabesk üzerinden anlatmaya çalışayım. Zeki Müren, Orhan Gencebay ve İbrahim Tatlıses... Üç tane müzik idolünü, gözönüne aldığınız zaman üçü üzerinden hakikaten dönüşümü okumak mümkün. Yani üç tane star üzerinden şehrin dönüşümünü anlamak mümkün. Zeki Müren, sonra Orhan Gencebay, sonra İbrahim Tatlıses. Bu kişileri gözünüzün önüne getirin; konuşmalarını, hayat karşısındaki tepkilerini, şehirdekilerle kurdukları ilişki tarzını. Zeki Müren: Nazik, kırgın “İstanbul Beyefendisi”; ama hüzün içinde, çünkü bir çöküşe şahit oluyor kendine göre. Orhan Gencebay ise henüz şehrin nimet merkezlerine nüfuz edememişlerin temsilcisi. Evet, şehirli ama bize yer vermekte direnen bu şehir batsın, “Batsın bu dünya”. Gelgelelim fırsat kapıları az da olsa açık olduğu için efendiliği bozmak gereksiz. Delikanlılık değerlerine bağlı. Emiliyor hala şehir tarafından. Sonra “Allah Allah Allah bu nasıl sevmek” diyerekten devreye öteki giriyor: İbrahim Tatlıses. Yani kentle ve iktidarla üç ayrı duruş, dil ve ilişki var. İktidardan kastım burda siyasal iktidar değil, kültürel iktidar, sosyal iktidar, her türlü güç İbrahim, tabii tek başına bağırmıyor. Bütün bir şehir yavaş yavaş yeni bir şarkıya geçmekte. 1984’te hatırlarsınız, ilk övünerek takdim edilen Galeria’mız açıldı. Ataköy’de yurtdışından turistlerin dahi gelip seyredeceği, içerideki mal ve mülkü ile kıvanç 132 İstanbul, Kent ve Medeniyet duyduğumuz Galeria’mız açıldı. Ama Galeria başka bir şey söylemekteydi herkese: Ey ahali! Artık sizin cebiniz para gördü, şimdi bolluk var, mal var. Tabii başlangıçta o büyük tüketim mabetleri nasıl kullanıldı, ayrı mesele. Yani onun üzerinde uzun uzun çalışılması lazım. Çünkü orada insanlar başka tür bir hayatın hülyalarını da görüyorlardı. Yani mesela “camide cennet hayali görmek” gibi o tüketim mabedinde de başka yaşam tarzlarını herhalde kendilerinden daha üst durumda olanların yaşam tarzlarını hayal eden insanlar geziniyordu. Bu insanlar birbiriyle de böyle fazla sürtüşmeden, dokunmadan yan yana geziyorlardı. Dikkat ederseniz bu durum hala da var, o yeni büyük alış veriş merkezlerinde. Bence alış-veriş merkezleriyle birlikte bir ilk ses verilmiş oldu. Evrensel ürün derken şehircilerin dilinde yavaş yavaş kullanılmaya başlanacak olan global kent denilen şey çıkmaya başladı o sıralarda. Küreselleşme ve İstanbul Küresel kent laflarının ortaya çıkışı da 1980’lerin sonu 1990’ların başı. Çünkü o sırada küreselleşme denilecek şeyin ilk kuramları atılıyordu ve söylenen şeylerin bir tanesi de aslında bu küreselleşmeyle birlikte eskiden bir organik bütün olan ülkeler yavaş yavaş bütünlükten ayrışıyorlar; yani İstanbul asıl işini eskiden Türkiye ile görürken yavaş yavaş şimdi Türkiye’den kopuyor, ayrılıyor. Tıpkı Tokyo’nun ayrıldığı gibi, tıpkı Londra’nın ayrıldığı gibi. Bu kentler kendi aralarında bir ağ kurmaya başlıyorlar. Bu global kentler ve onun eteklerinde kalanlarla bu ayrılmış kısımda yer alanların artık hiçbir ilişkisi yok. Eskiden kentin içine itişme didişme vardı; yani grev vardı, sürtüşme vardı, şimdi ilişki yok. Çünkü kentin global ağla ilişki içinde yaşayanlarının oturanların sendikayla alakası yok, İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 133 evleri de zaten sitelerde, dolayısıyla otopark içinde tepişme yok. Ayrışıyor artık hayatlar. Eskiden demin söylediğim gibi bizim kapının önünden ekmekle arabacı geçerdi. Babam 1963 yılında ben o anlattığım evde otururken İstanbul Belediye Başkanı’ydı. Düşünün şimdi belediye başkanının çocuğu teneke mahallesinden nalburcununkiyle birlikte misket, saklambaç oynuyordu. O sırada yoktu böyle bir kopuş. Şimdi böyle bir şey tasavvur edemezsiniz. Herhangi bir memleket büyüğümüzün çocuğunun etrafında 3 koruma, 2 Mercedes var. Yani apayrı bir kopma yaşanıyor artık. İllaki bu küresel olduğundan değil, küresel oldu da böyle oldu anlamında söylemedim, ama o şehrin ayrışması, kültürlerin farklılaşması ve ayrışmanın, yalıtılmanın geneliyle ilgili bir şey. Mekânsal, değersel, sosyal yalıtım... Acımıyorsun bile ötekine, çünkü acıma zemini yok. Apayrısınız. Sen geliyorsun arabanla, binanın altına giriyorsun, asansörle dairene çıkıyorsun, iniyorsun, biniyorsun, gidiyorsun. Lokantanın önüne arabanı veriyorsun, görmüyorsun ötekini, öteki de seni görmüyor. Küreselleşme insan türünü de etkiledi. Her yerde alışkanlıkları için benzer şeyler bulan insanlar türedi. Yani Hilton her yerde aynı otel, menüsü aynı. Midesi bozulmuyor ülke değiştiren şirket temsilcisinin. Bir ülkeye gidip de mumbar yemek zorunda kalmıyor, öteki tarafa da gidip bambaşka bir beslenme tarzına muhatap olmuyor. Standart bir şey yiyor, standart bir yatakta yatıyor, standart bir dil konuşuyor, “havalimanı İngilizcesi” diye ve standart ama yüksek standart bir hayat yaşanıyor. Bir tür yüksek bir kölelik ama çok yüksek bir kölelik içindeler. Global kent denilen hikaye İstanbul için ne ölçüde doğru? Bir ölçüde doğru herhalde. Yepyeni mahaller ortaya çıktı. Maslak’ıyla, Levent’e doğru giden yerleriyle hakikaten nasıl kazanç edindiklerini bilemediğim o çok büyük İstinye Park, Kanyon gibi yerleriyle filan. Çünkü benim anladığım kadarıyla ora134 İstanbul, Kent ve Medeniyet lara yabancılar gidip alış veriş yapıyor. Harvey Nicholsons’tan kimler alışveriş ediyor diye sorunca, anlaşılıyor ki müşteriler arasında yabancılar ağırlıkta. Küçük de olsa bir emare. Global kent lafının içerdiği hususlar İstanbul’un üzerinde durdu, kaldı. Lakin biliyorsunuz kriz üzerine kriz yaşadık. Öyle çok da fazla ilerleyemedik, zaten dünyada bir şaşkınlık. Gene de teorik desteğe pek ihtiyaç duyurmayacak biçimde biz her gün yaşadıklarım üzerinden biliyoruz ki Amerikalı hapşırdığı zaman biz burada ağır zatürree oluyoruz. Yani eğer globalleşme birbiriyle çok sıkı irtibatlanıp -olumlu ve ya da olumsuzbir kader ortaklığı anlamına geliyorsa biz bunu yaşıyoruz. Yani uzun teoriye gerek yok. Gördük ki Amerika’da bir şey başladı, ucu bizim işsizimize vuruyor, işsizimizi yaratıyor. Dolayısıyla küreselleşmenin ne olduğunu artık hepimiz bilir noktadayız. Global kentten sonra yeni bir laf çıktı. Bana sorarsanız son 5-10 yılın lafı,. O laf da metropol. “İstanbul bir büyük dünya metropolüdür” lafı. Daha önce “cihan şehri” lafı filan vardı. Global kent: Bununla kastedilmek istenen aslında şehirdeki yeni bir boyut. Şehir şu anda belediyeciler bakımından şanslı bir noktasında. Önceki belediyeciler bütün enerjilerini toprak altına gömmek zorundaydılar. Kimsenin görmediği şeyleri: kanalizasyon, su, ızgara, boru. Alt yapıyı yapmak zorundaydılar. Nankör bir iş bu. Onlar iyi-kötü, bitti. Şimdiki belediye için daha çok toprak üstü problemler kaldı. Onlar da gözüken şeyler ve belediyecilik daha keyifli o anlamda. Gözüken şeyler, ama bu gelişme yaşam kalitesinin artmasına da işaret eder oldu. Benim çocukluğumda hiç görmediğim kadar ağaçlı, çiçekli bir İstanbul, temiz bir İstanbul’da yaşıyoruz. Biraz da bu son görüntü düzelmesinin etkisiyle dünya metropolü denmeye başladı. Bu arada kültürel aktiviteler çeşitlendi ve çoğaldı. Sınırlı da olsa bir kesimin burjuvalaşma sonucu beğenileri inceldi, kültürel merak alanları genişledi, entelektüel standartları yükseldi. İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 135 Bunun yanı sıra yeni bir gençlik tipinin ortaya çıktı. İletişim olanakları sayesinde dünyadaki popüler kültür dinamikleriyle halli hamur oldu. Rockıydı, cazıydı, filmiydi derken İstanbul, hakikaten dünyanın cazip kültür merkezlerinden biri haline dönüştü.. Dolayısıyla o bir zamanın, benim çocukluğumun başındaki harap İstanbul şimdi 50 yıl sonra müthiş bir tüketim ve üretim merkezi olarak, hakkı olanı geri almış olarak bir dünya metropolü olarak macerasına devam ediyor. İsterseniz burada keselim, sorularla devam edelim. Soru ve Cevaplar Soru: İstanbul’daki gettolaşma konusunda neler düşünüyorsunuz? Cevap: Gettolaşma konusunda bir çözülme var. Mesela bir zamanlar hemşehrilik üzerinden ayakta kalan o kente gelmişlerin hemşehrilik ilişkisi de bir döneme kıyasla bundan 5-10 sene öncesine kıyasla artık çok fazla işe yaramıyor, çözülüyor yavaş yavaş. Dolayısıyla örneğin Kula’lıların aynı mahalleye, bilmem Çemişgezeklilerin aynı mahalleye toplanıyor olması gibi bir model yavaş yavaş gerimizde kaldı Aman dikkat; “getto” bitti anlamında söylemiyorum.. Yani varoş gecekondudan faklı bir şey. Yani “getto” lafı artık galiba son 3-5 yılla birlikte realiteyi temsil etmekten çıktı. Ama yavaş yavaş çözülüyor yani önümüzde getto değil başka bir şey var. Paris’in varoşları var. Hani o arada bir tepeleri atıp, arabaları yakıp, bağrışan gençlerin olduğu bir yer var. Biz onu hep sanacağız ki Kürtlükten bağırıyorlar veya Alevilikten bağırıyorlar. Vatanı bölmek isteyen hainlerden bahsedilecek. Oysa şehirde kendisine yer bulamayan gençlik her yerde patlıyor. Bizimkiler de patlayacak. Sanılacak ki arkasında teşekküllü örgütler var. Yok. Birden bir 136 İstanbul, Kent ve Medeniyet gece, Allah korusun, böyle 70 tane araba yanacak, o zaman vatan haini aranacak. Oysa hainlik değil söz konusu olan dışlanmışlık, umursanmazlık. Soru: Eski İstanbul’da taşıma, ulaşım, trafik nasıldı, İstanbul hareketli miydi? Cevap: Taşıma demişken küfe nasılmış biliyor musunuz hakiki küfe? Bizim bildiğimiz küfe. Siz pazara gittiğinizde haftalık nevaleyi koyacağınız naylon torba yok. 5 kilo patates, 4 kilo soğan onları nasıl alacaksınız? Adam koyuyor tartıya, sonra onları, elinize alacaksınız, fileye koyacaksınız filan. Böylesi haftalık pazar alışverişlerini eda eden orta sınıf mensupları “gel oğlum” derler. Bir delikanlıyı çağırırlardı. Onun sırtında küfesi. Nevaleyi öyle taşıtıyorlar. O hamalların benzerler meyhanelerin kapılarında da duruyor. Fakat onların küfesi bildiğimiz küfe gibi değil. Bir tarafı açık; şöyle içine oturuyorsun, ayaklarını da sarkıtıyorsun ve içinde anladığım kadarıyla kumaş var, en azından Lübnan’da filan kadife kaplı. Yani oradan ayırt ediyorsun. Herhalde muhtemelen alkol almakta bir çizgiyi geçen arkadaşını küfeye koyuyorlar. “Oğlum git Cihangir 32 numaraya teslim et” diyorlar. Küfe hikâyesi o. Ben İstanbul’da sarhoş küfesine yetişemedim. Ama çok sarhoşun taksiye konulup şoföre adres verilip yollandığını biliyorum. Yandan çarklı vapurumuza gelince, yandan çarklı arabalı vapur gördüm. Ama yolcu vapuru görmedim. Demek ki benden, herhalde idrakımdan 3-5 sene öncesine kadar vardı. Çocukluğumda benim hayatım içinde çok önemli olan tramvay tabii çok önemliydi. Bütün her yere tramvayla gidilirdi. Yine Teşvikiye, Nişantaşı’ndan örnek: Şahsi özel arabası olan sayısı olağanüstü azdı. Yani o Şakayık Caddesi’ni bilenleriniz gözünüz önüne getirsinler; en altından en üstüne kadar ya 4 ya 5 özel araba görürdünüz. Zaten gene dikkatli bakarsanız orada İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 137 bazı apartmanların altında hala garaj vardır. Çünkü kat mülkiyeti değil, apartman mülkiyeti vardı. Oralarda apartmanın sahibinin garajı. Nişantaşı’nın kavşağında dört yol buluşuyor. Dört yolun buluştuğu noktada yarı bele kadar yükselen bir silindir. Silindirin içinde bir tane polis, bir tane mekanik hareketler yapan bir polis. O polise bayramlarda araba yaklaşır, pencere açılır, “Bayramınız kutlu olsun” denilir, şeker, lokum verilirdi. O da “Allah razı olsun Sait bey, sevgiler saygılar, eve de.” der, bayramlaşılırdı. Ben bunu gördüm, buna şahit oldum. Yani adam bilinirdi, o da sizi bilirdi böyle bir durum. Böyle polisler façalıydı. Yani onlar bayağı bir adamdılar. Hakikaten efendi kimselerdi. Boğaz köprüleri yok. Arabalı vapur var. Arabalı vapur iki yaka arası çalışırken hafta sonları özellikle Üsküdar’da müthiş bir akşam kalabalığı oluşurdu. Çünkü arabalı vapur sayısı yetmezdi, siz akşam 8’de gelirdiniz oraya iki bin arabayla yan yana dururdunuz, yavaş yavaş saat on buçuğa doğru size gelirdi sıra geçerdiniz. O arada salepçiler, kokoreççiler ve lahmacuncular dolaşırdı. Ama lahmacuncular mallarını kollarına taktıkları kapalı eliptik kutularda gezdirirlerdi. Ben hayatımda ilk lahmacuncu dükkânını 1963’de gördüm. İstanbul’da “kebap” diye bir şey yani Adana kebap, Urfa kebap yoktu. “Beyti kebap” diye Balkan usulü kebap vardı. Yani şiş köfte tabir edilen tür vardı. Bir de şimdi çok azalan muhallebiciler vardı. Muhallebicilerin hepsinde pilav üstü tavuk olurdu, çorba olurdu. Ama hiç Doğu mutfağı yoktu, kesin yoktu. Yani 1963’den sonradır Doğu mutfağının gelişi. İtalyan pizzacısı girişi ise 1970’den sonradır. Hiç öyle bir şey yoktu. İstanbul’un çok iyi bilinen, çok lezzetli yemek veren bir takım lokantaları vardı. Ama pahalıydı. Hala 1-2 tanesi var. Pandilli bir tanesidir. Beyoğlu’nda hala iki tanesinin artığı duruyor. Hiç yabancı mutfağı diye bir şey yoktu. 138 İstanbul, Kent ve Medeniyet O zaman otel dediğinizin sayısı 3 taneydi. Hilton, biraz Divan ve Pera Palas. Başka yıldızlı otele yaklaşan yoktu, Yıl 1968. Dünya Ticaret Odaları, toplantısını İstanbul’da yapmaya karar verdi. Her ülkedeki bütün ticaret odası başkanlarının geleceği bir toplantı demek, eşleriyle birlikte dünyanın en zengin 1500 kişisi İstanbul’a geliyor. Bütün İstanbul’un kalbur üstüleri mobilize oldular. Ben nereden biliyorum? Ben o sırada dolanıyorum ortalıklarda. Fakat rehber yok, sistem yok, bir plan yok. Ben o sırada yabancı dil ile eğitim yapan bir okuldayım. Dil bilen işte genç adamları “yavrum git buna merhaba de” denilecek adam aradılar. Biz de o vesileyle girdik o işin içine. Halkla ilişkilerin duayeni diye anılan Betül Mardin’de ilk defa o organizasyonda o işe başladı. Yani hiç bir hizmet, doğru düzgün bir şey yoktu. Zenginler misafirlerin bazılarına evlerini filan açtılar, bölüştüler, yemekler verdiler. Yani hepsini bir araya getirip ağırlayacak yer yok. Galiba bir sefer de devlet Dolmabahçe Sarayı’nı açtı; orada bir yemek verildiğini hatırlıyorum. Bir de esas yer olarak Atatürk Kültür Merkezi kullanılıyordu. Onun lobisinde insanlar ayakta duruyordu. Yani İstanbul sanıldığı gibi oldum olası her bir şeyi olan, uçaklar iniyor, helikopterler geziyor filan değildi. Yani rehberlik yapsın diye okuldan çocuk alınıyordu. Soru: Çocukluğunuzun İstanbul’undaki yemekli lokantalar var mıydı, varsa nasıldı? Cevap: Sanıyorum Türkiye dünyanın en zengin mutfağına ve müziğine sahip ülkelerden bir tanesi. İstanbul’da bunların merkezi. Gelgelelim, Müslümanlar arasında ailece ev dışında bir lokantada yemek kültürü yoktu. Meyhaneye akşamcı, karısından korkmayan kazak erkekler giderdi. Ailece eşini alarak yemeğe gitme gibi bir uygulama azınlıkların yaptığı bir şeydi. Özellikle Museviler cumartesi akşamları İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 139 eşleriyle birlikte her hafta sonu çıkmaya gayret ederlerdi. İşin tuhafı azınlık bunu bir tür onur meselesi gibi algılardı. Bir aralık bize ev işlerine yardım etmek üzere, yani hizmetçi olarak Ermeni asıllı bir kadıncağız gelmişti. Her hafta sonu eşiyle çocuklarıyla birlikte yemeğe çıkıyorlardı. Bu Müslümanlarda pek olmayan bir alışkanlıktı. Kaçgöçün verdiği bir şey. Bizim iki cins bir arada eğlenmeyi öğrenmemiz son 30 yılın meselesi. Soru: Eskiden sıcak komşuluk ilişkilerinin olduğu anlatılır, sizin çocukluğunuzda İstanbul’daki komşuluk ilişkileri nasıldı, toplumsal katmanlar arasında nasıl bir ilişki vardı, şu anda nasıl? Cevap: Benim tanıdığım İstanbul’da o nokta hiç olmamıştır. Buna karşılık aile tarafım Bursalıdır. Orada bu söylediğinize daha yakın sıcak komşuluk ilişkisi var. Ama benim tanıdığım İstanbul’da bu söylediğiniz yakınlık çoktan bitmişti. Yani 1950’lerde bile artık bitmişti. Yani şehir insanları birbirinden koparmaya başlamıştı. Şimdi ters bir laf edeyim. Kentte çok kabaca 3 sınıf varsa ticaret ehli ve zengin olanlar, gecekonduda oturan ve şehri yeni asılmış olanlar, bir de ortada eski orta sınıf vardı. Yani memur, okumuş, geliri ortada olan. Bu ortada olanlar kanun, nizam, kurala uyuyordu. Tabii en yukarıda olanlar kanun kuralı sollamanın yolları üzerine uzmanlaşmışlardı. En alttakilerin ise zaten şehre geçirdikleri tırnakların altı hazine toprağı; ya da sahibince yakından kollanmayan özel mülk. Yani üst grupla alt grup çok fazla kanun, kural iplemezdi. O yüzden mesela orta halli apartmanların kapıcıları gidip civarlarda, örneğin Bebek’in sırtlarında tapusu olmayan yeri alıp çıkma kapılar, çıkma pencereler götürüp 4 katlı bir gecekondunun sahibi olarak emekli olduğu zaman onun iş vereni durumunda olan memur toplumsal olarak düşmekle meşguldü. Gecekondular o anlamda müthiş bir başarı öyküsüdür. Yani 140 İstanbul, Kent ve Medeniyet sosyal anlamda müthiş bir şey. Şehre entegre olmanın müthiş bir yoludur. Aslında bütün siyasi partilerde bu yolu açık tuttular. Yani söyleyemediler gelin hazine topraklarını yağmalayın ama göz yumdular. Onun için insanlarda gelip hazine topraklarını aldılar. Hatta o kadar ki Özbir Mahallesi’ni bileniz vardır belki Tarabya’nın sırtında. Özbir namlı bir mafya babası. O çekmiş tabancayı demiş ki “Bu hazine toprağı benim” tamam. Ne kadar mesela 500 dönüm. Gelen benden alır. Giden almış Buna bir şey olmazmış; hakikaten de bir şey olmamış. Hukuken ne olduğu belli değil. Mahallenin adı Özbir Mahallesi ve 5 katlı evi olan insanlar var. Bir kendine, sonra da çocuklarına kat çıkıyor. Zavallı helak oluyor. Ama biterken o üç çocuğun her birine bir daire yapmış oluyor. Böyle çok var. Orada da her biri 150 milyardan 4 ile çarparsak 600 milyarlık bir servet oluşuyor. Yani bir tane zavallı işçinin hayatının heba edilmesi sonucunda. Bu arada memur çocuğu ise böyle bir şey yapamamış. İş Bankası’na veya Ziraat Bankası’na koyduğu paralar da zamanla erimiş orada. Muhtemel o gecekondunun çocuğunun 10 sene sonra gelir bakımından durumu daha yüksek olacak. Lakin memur, çocuğunu okuttuğu için onun çocuğu belki tutturabilir ötekiyle kafa kafa gelme şansını. Bilmiyorum, derdimi anlatabildim mi? Soru: İstanbul’a ait eski resimlere baktığımızda yapılaşmanın az olduğunu, çoğu yerin boş olduğunu, sayfiye yer olduğunu görüyoruz. Eski ile bugünü yerleşim bakımından daha ziyade demografik bakımdan karşılaştırabilir misiz, dünden bugüne ne değişti? İstanbul sizin için ne anlam taşıyor, toplumsal katmanlar açısından gelecekte neler olacak, ortak bir kültür olaşacak mı? Cevap: Anadolu Yakası’nda Boğaz boyu iskeleleri civarındaki küçük nüfuslu yerleşimleri, Üsküdar, Bağlarbaşı dolaylarıyla İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 141 Kadıköy çarşısının civarının, Yeldeğirmeni’nin ve Moda’nın dışındaki tüm kalan yerler yazlıktı. Zaten oralarda oturulmaya başlanması 1860 demir yolundan sonra. İşte o ikisi yani Moda ve Kadıköy dışındaki her yer tamamıyla yazlıktı denize girilirdi. Çok zarif 19. yüzyıl sonu konaklar, köşkler vardı ama sayılarını da abartmamak lazım. İki şeyi hiç abartmamak lazım. Bir tanesi “yandı bitti ormanlarımız, ağaçlarımız” diye bir laf var. İkincisi “güzelim medeniyetler yok oldu” diye bir laf var. Şöyle 1900 başlarındaki fotoğraflara bakın Boğaziçi’nde ağaç çok az. Yok, Boğaziçi sırtları çalılık, ağaç yok. Gene 1900 başlarındaki Adalar’a bakın hepsi çıplak; bölge bölge ağaç var. Biri o. İkincisi o köşkleri, canım medeniyeti yok ettiler, lafı. Canım medeniyet 1860 sonrası kuruldu. Daha öncede bir şey yok bom boş, bostan. Yani pek öyle sandığımız gibi değil. Bağdat Caddesi’ni eksen alan bölge ise bana sorarsanız şimdi İstanbul’un Amerikalı kısmı oldu. Beyoğlu, Şişli, Leventler, Maslaklar Avrupa’sı ise. Suriçi’de Osmanlı’sı biraz. Ben İstanbul ile semtlerine baktığım zaman bir sürü tül arasından görüyorum. Yani orası ilk bir hanım kızla buluştuğum yer, ilk falancayı gördüğüm yer veya falanca olmuş olan yer diye görüyorum. Bir dükkân görmüyorum ben. Benim tüllerim var ve o tüllerimin arasından, üst üste binmiş anıların izleri arasından şehri algılıyorum. Bu nedenle de şu anda yaşananın ötesinde yaşanmış olanı da içeriyor benim algım. Şu anda yaşananı belki de deforme ediyor. İstanbul’da 80’lerin sonunda yaşayan bir yabancı gazeteci vardı. İstanbul öyküleri yazıyordu. İstanbul ile ilgili hafiye hikâyesi casusluk karışımı bir şey. Bir yabancıydı ama Türkiye’yi çok seven bir yabancıydı. Onun anlattığı İstanbul ile benim gördüğüm İstanbul çok farklıydı. O gökdelenler, içinden sürat motorları geçen, helikopterlerin dolaştığı, gri metalik bir İstanbul’dan bahsediyordu. Benim tülleri kaldırıp baktığınız za142 İstanbul, Kent ve Medeniyet man da öyle. Yani şu anda Boğaz’dan sürat motorları bir öyle gidiyor bir böyle gidiyor, helikopterler dolaşıyor, gökdelenler, gri metalik renkler. İnsanlara baktığınız zaman buradaki insanlar ile özellikle bazı semtlerde Avrupa’nın herhangi bir semtindeki insanlar arasında hiç bir fark yok. Yani hakikaten lafı edilen küresel metropol ve metalik bir suratı var. Oysa benim için öyle değil uzaktan uzağa hala ud sesi geliyor ben baktıkça. Yani iyi oluyor, kötü oluyor demiyorum; benim durumum, bu. O yüzden yani hani değişme posmodernizm bir şey kurdu mu etti mi diyorsunuz ya kurdu hayatın kendisini zaten öyle yaptı. Ama mutfaklar nasıl birleştiyse işte nazarlarda öyle karışıyor ve böyle gidecek. İstanbul’un veya Türkiye’nin hem en büyük fırsatı, hem en büyük sorunu varoşlar. Hem nüfus tarzı olarak. O şehrin zengin mahallesinden bir şey çıkmaz artık. Bunu söylerken inanarak söylüyorum. Yani yenilik, inovasyon, bela, şiddet hepsi varoştan çıkacak. Teşvikiye, Nişantaşı’ndan çıksa çıksa ancak güzel bir ud ya da alaturka piyano sesi çıkar o kadar. Hayat oralardan çıkacak. İstanbul’un Son 50 Yılı: Değişim ve Dönüşüm 143 Tarihi Süreçte Göç ve İstanbul Ahmet İçduygu*01 Genel Olarak Göç Karşısında Türkiye’nin Durumu B ugün Anadolu dediğimiz topraklarda yaşayan nüfusun, 20. yüzyıl’ın başında kurulan ulus-devlet ile birlikte türdeş olma, birbirine benzeme çabası sonucunda türdeş bir hale geldiğini, birbirine benzediğini söylemek mümkündür. Bu çaba, bir anlamda Osmanlı’nın o çok kültürlü, çok dinli, çok uluslu yapısının da kaybolmasına, ortadan kalkmasına neden olmuştur. 19. yüzyıl ile birlikte Osmanlı topraklarında farklı ulus kümeleri ve etnik yapılar kendi devletlerini kurarken, Müslüman Türkler de kendi uluslarını oluşturmak ya da kendi ulus-devletlerini kurmak için hareketlenmişlerdir. Özellikle Balkan Savaşı’nın etkisiyle Balkanlar’da ve diğer komşu bölgelerde farklı ulus-devletlerin kurulmuş olması, Anadolu’nun üzerindeki Türk ve Müslüman olmayan unsurların ayrılmasına ve yeni * Prof. Dr., Koç Üniversitesi Öğretim Üyesi kurulan bu ulus-devletlere yönelmesine neden olmuştur. Tersine Balkanlar’daki Türk ve Müslüman unsurlar da Anadolu’ya yönelmiştir. Zorlanarak ya da isteyerek Balkanlar’dan ve Kafkasya’dan Türk ve/veya Müslüman unsurlar, bulundukları topraklardan ayrılmışlar, İstanbul’a ya da Anadolu’nun çeşitli şehirlerine gelmeye başlamışlardır. Bu nedenle 20.yüzyıl’ın başında Türkiye’yi ve Osmanlı’nın başkenti olması nedeniyle İstanbul’u etkileyen en önemli şeyin, Balkanlar’daki ve diğer komşu bölgelerdeki Türk ve Müslüman unsurların Türkiye’ye, buna karşılık ise gayri-Müslim unsurların Anadolu’dan ayrılarak Balkanlar’a ya da komşu diğer bölgelere göç etmeleri olmuştur denilebilir. Bu süreç, Cumhuriyet’in ilerleyen yıllarında da benzer çizgiler içinde devam etmiştir. Özellikle 2. Dünya Savaşı sonrasında Balkanlar’da kurulan komünist rejimlerin baskıcı tutumu, o ülkelerdeki Türk ve Müslüman unsurlar Türkiye’ye yönelmiştir. Şüphesiz bunların yakın dönemde en dikkat çekeni, 1989 yılında Bulgaristan’daki komünist rejimin baskıları sonucunda Türkiye’ye gelen 300 bin kadar Türk’ün göç serüvenidir. Ancak bundan önce de, Balkanlar’dan ciddi bir nüfus hareketinin Türkiye’ye yöneldiğini bilmekteyiz. Bu dönemde dikkat çeken bir diğer nüfus hareketliliği de Ermeni tehciri ile birlikte yaşanmıştır. Bu zaman dilimi içerisinde 1,5 milyon insan bu topraklardan gitmiştir. Öte yandan nüfus mübadelesi sonucunda Türkiye’de yaşayan yaklaşık 1-1.5 milyon Rum Türkiye’den ayrılmış, buna karşılık Balkanlar’dan da ciddi bir Türk ve Müslüman nüfus Anadolu’ya gelmiştir. Osmanlı’nın son döneminden günümüze yaklaşık 2-2,5 milyon kadar insanın bu göç sürecine katılıp Türkiye’ye geldiği tahmin edilmektedir. Bu tür göç hareketleri, temelde siyasal bir projenin, yani bir ulus-devlet yaratma çabasının ürünü olsa da, biraz da tarihsel olarak kendiliğinden gelişen bir toplumsal ve siyasal 146 İstanbul, Kent ve Medeniyet sürecin sonucunda gerçekleşmiştir. Balkanlar’la olan ilişkiler sonucundaki nüfus hareketleri, bu şekilde ilerlerken, içerideki nüfus hareketliliği ya da kırdan kopan insanların kentlere akışı ise 50’lere kadar oldukça düşük seviyelerde olmuştur. Ancak tarımın 50’lerden sonra Türkiye’de hızlı bir modernleşme sürecine girmesi, köydeki toplumsal yapının çözülmesine neden olurken bir yandan da oradaki iş gücünün şehirlere akmasını sağlamıştır. Bu bakımdan içerdeki nüfus hareketleri ya da göç, 50’lerden itibaren hızlanarak devam etmiş, şehirler müthiş bir göç baskısına maruz kalmıştır. 60’lara geldiğimizde aslında kırdan kente gelen ve kentteki ekonomik faaliyetler tarafından emilemeyen nüfusun, bir siyasi proje olarak kalkınma planlarının yapılmasıyla birlikte yurtdışına işçi gönderme hareketi şeklinde başka bir göçe neden olduğu söylenilebilir. Zira 1961’de Almanya ile yapılan bir anlaşma çerçevesinde bir siyasi proje olarak gündeme gelen bu gelişme, birkaç şeye birden hizmet ediyor. Bunlar ilki bir yandan kırdan gelen nüfusu ememeyen Türkiye kentlerinde hızla artan işsizliğe çare olacağı diğeri ise daha liberal bir ekonominin geliştirilebilmesi çerçevesinde özellikle dövize olan ihtiyacın giderilmesidir. Günümüzde önemli bir döviz girdisi sağlayan turizm ve yabancıların direk yatırımlarının o günler için pek işlerliği olmadığı dikkate alınırsa, Türkiye’ye yabancı paranın akışını sağlayacak en önemli ekonomik aktivitenin Avrupa’ya gönderilen işçilerden gelecek olan dövizler olduğu düşünülüyordu. 60’larla birlikte başlayan bu göçler geçici bir işçi göçü olarak düşünülmesine rağmen daha sonra aile birleşimiyle devam eden göçlerle büyümüş, bugün Almanya’da yaklaşık 2,5 milyon Türkiye kökenli nüfus birikmiştir. Türkiye kökenli nüfusun bütün Avrupa’daki toplamı ise 3,5-4 milyon civarındadır. Böylece bu tür göç hareketleri içeriden dışarıya ciddi bir Tarihi Süreçte Göç ve İstanbul 147 nüfus kaymasına neden olmuştur. Türkiye’de iç göçün önemli kırılma noktaları olarak 1950 Demokrat Parti iktidarıyla başlayan ekonomideki değişikler ve siyasi değişiklikler olduğu söylenilebilir. Öyle ki Türkiye’nin içine girdiği liberal ekonomi politikaları, iç göç hareketlerini 50’den sonra arttırmış, 70’lerden sonra az da olsa düşse de 85’lerde -yeni bir liberal ekonomik akımın gelişimi ile birlikteyeniden canlandırmıştır. Buna eklenen başka bir süreç daha vardı ki o da Türkiye’de 1980’lerle görülen Kürt sorudur. Bu sorunun ortaya çıkardığı sonuç, hem kendiliğinden göç, hem de zorunlu göçün bir arada yaşanmasına neden olmasıdır. Böylece Türkiye’nin büyük kentleri başta İstanbul olmak üzere ciddi ölçüde etkilemiştir. Türkiye’ye Yönelen Göçmenler Çeşitleniyor Bu süreç yaşanırken aslında toplumsal olarak çok konuşmadığımız çok tartışmadığımız, zaman zaman sadece gazetelerde haber olduğunda gözümüze çarpan ama derinlemesine baktığımızda Türkiye’yi 80’lerden sonra çok önemli derecede etkileyen göç hareketlerden birisi de modern Türkiye tarihinde bir ilk diyebileceğimiz, Türk veya Müslüman olmayan göçmenlerin Türkiye’ye yönelmiş olmasıdır. İstanbul bundan en fazla etkilenen coğrafyalardan birisi. Şimdi bu nasıl başlıyor, bunun biraz öyküsüne girmek istiyorum. Aslında 70’lerin sonunda Polonya’daki komünist rejimin biraz daha çözülmeye başladığı dönemde ilk kez Polonyalıların gelmesi ile başlıyor. Polonya’dan bavul ticareti yapan kişilerin Türkiye’ye, İstanbul’a, Kapalı Çarşı’ya geldiklerini biliyoruz. Süreç, 70’lerin ortasında tamamen küçük grupların ayda bir gelen otobüs148 İstanbul, Kent ve Medeniyet lerle işte orada ürettikleri, o günlerde Türkiye de bulunmayan küçük elektronik malzemeleri satıp buradan bildiğiniz klasik ürünleri, deridir, diğer giyim malzemeleridir, orda olmayan burada olan eşyaları alıp gitmeleri ile başlıyor. Şüphesiz bu göç kalıcı olmuyor ama başlangıcı böyle. Ulus-devlet yaratma süreci içerisinde Türkiye’ye yönelen nüfusun Türk ve Müslüman unsurlar üzerinden geçtiğini ve bunların bir anlamda yabancı dediğimiz kavramın içine oturmadığını görüyoruz. Ama göç olgusunun 80’lerin başları ve 70’lerin sonuyla birlikte böyle yeni bir sürecin içine girdiği ortada. Ondan sonra Afganistan’ın Rusya tarafından işgal edilmesi ile birlikte 80’lerin başından itibaren oradan, tabi ki Özbek’ler gibi daha Türk kökenli insanların, askeri rejimin izin vermesiyle birlikte yaklaşık 2-3 bin ailenin, Türkiye’ye geldiğini biliyoruz. Bu göç farklı coğrafyaların Türkiye’ye göçe kaynaklık ettiğini göstermesi bakımından önemli. Yine İran’da rejimin değişmesiyle birlikte 79’larda İranlıların biraz da Türkiye’de olan serbest vize rejiminden faydalanarak Türkiye’yi bir geçiş ülkesi olarak kullandıklarına şahit oluyoruz. Böylece İranlıların Türkiye’ye özellikle İstanbul’a geldiklerine tanık oluyoruz. Bu konuda çeşitli rakamlar var ama resmi rakamlar bir milyon kadar İranlının Türkiye’ye geldiğini söylüyor. Bu aslında meclisin bir komisyonunda söyleniyor ama ben rakamın bu kadar yüksek olduğunu düşünmüyorum. 80’lerin ortasında daha yoğun olan bu göç sonraki zamanlarda azalmış ama ama bitmemiştir. Söylediğim gibi bu aslında kalıcı bir göç değil. Fakat yine de İran kökenli insanların İstanbul’a yerleşmesi, bir topluluk oluşturması, bir cemaat oluşturması bakımından küçük de olsa bir eğilimin olduğunu göstermesi bakımından önemli. Bu göç hareketi halen devam etmekte. Bu göçün iki nedeni var. Bunlardan birincisi kolay vize rejimiyle alakalı. İkincisi ise uluslararası hukuk çerçevesinde sığınmacı olarak gelinmesi. Mülteci Tarihi Süreçte Göç ve İstanbul 149 statüsü ile gelenlerin hepsini düşündüğümüzde rakamlar çok da büyük rakamlara ulaşmıyor. Ama Türkiye adeta diğer bazı ülkelerdeki göçmenler için çekici bir mekan haline geliyor. Çekici bir mekan haline gelmesinin bir nedeni Türkiye’nin coğrafi konumu. Türkiye, geçiş ülkesi olarak kullanılıyor. 80’lerle birlikte Sri Lanka’daki karışıklıklar nedeniyle Asya’nın güneyinden, daha sonra Afrika’nın birçok ülkesinden Afrikalılar yavaş yavaş Türkiye’ye gelmeye başlıyorlar. Ama bu gelen grupların ana hedefi aslında Avrupa’ya gitmek. Hatta bazıları Amerika’ya Kanada’ya gitmek, Avustralya’ya gitmek isteyenlerden oluşuyor. Hem İstanbul’un geçiş alanını oluşturmasından hem de çoğu ülke elçiliklerinin Türkiye’de bulunması dolayısıyla daha kolay vize alabileceklerini düşünen göçmenler, İstanbul’a geliyor. Ama sözünü ettiğim göç serüveninin genelde İstanbul’da bittiğini biliyoruz. Türkiye’yi etkileyen bir başka göç türü de 80’lerin sonuna geldiğimizde ortaya çıkıyor. Türkiye bu kez Irak’taki değişikliklerle birlikte Iraklıların yöneldiği bir göç alanı haline geliyor. Bu göçle gelenlerin de yine önemli bir kısmının İstanbul’u geçiş yeri olarak gördüklerine tanık oluyoruz. Amaç, İstanbul’dan geçip Avrupa’ya gitmek. İstanbul’u çok etkilenmese de 198991 Saddam rejimi döneminde, 1. Körfez Savaşı’nın öncesinde, Kürtlere karşı kullanılan kimyasal silahlar dolayısıyla 50 bin kişinin güneyden geldiğini biliyoruz. Daha sonra belki hatırlarsanız 1. Körfez Savaşı’nda yaklaşık yarım milyon kadar Kürt, Kuzey Irak’tan birkaç gece içerisinde Türkiye’ye girdiler. Kürtler sınıra kadar gelmişlerdi. Önce “sınır açılsın mı açılmasın mı” diye tartışma yaşanmıştı, ama sonra Şubat ayı içinde iki gecede yüz binlerce Kürt Türkiye’ye geldi. Onlar Güneydoğu’da misafir edildiler. Daha sonra önemli bir kısmı gitti. Ancak 40 bin kadarının o sürecin içerisinde kalkıp başka ülkelere gittiklerini biliyoruz. Bu süreçte Saddam rejiminin uyguladığı baskı 150 İstanbul, Kent ve Medeniyet sadece Kürtler üzerine değildi. Türkmenler üzerinde de etkili olan bu baskılardan dolayı 80’lerin sonu 90’ların başından itibaren Türkiye’nin sınırı geçerek gelen kaçak göçmen dediğimiz göçmenlerin baskısına maruz kaldığını biliyoruz. Bütün bu gelişmeler olurken aslında küreselleşmenin de etkisiyle yalnızca bu adını söylediğim ülkeler değil, Afrika’nın birçok ülkesinden ana amaçları Batı’ya ulaşmak olan, Türkiye’yi geçiş alanı olarak kullanan göçmenlerin de geldiğini biliyoruz. Göçmenlerin ve göçlerin süreç içerisinde çeşitlendiğini biliyoruz. Mesela 80’lerin sonu ve 90’ların başı ile birlikte Komünist rejimlerin çökmesiyle o ülkelerde ekonomik olarak zorlanan insanların Türkiye’ye geldiklerine şahit olduk. Türkiye’nin bu ülkelere karşı uyguladığı liberal vize rejimleri çerçevesinde önce bavul ticareti yapmak için geldiklerini, orada satabilecekleri malları buraya getirme, daha sonra burada para edenleri götürme şeklinde başlayan, küçük çapta ama ekonomik olarak önemli diyebileceğimiz bir göç sürecinin yaşandığına şahit olduk. Bu göç bir zamanlar Avrupa’ya işçi gönderirken onların gönderdiği dövizleri önemli gören Türkiye’de olduğu gibi ekonomik olarak zorda olan Rusya, Ukrayna daha sonra Romanya, Bulgaristan gibi eski komünist rejimlerin olduğu ülkeler ve oralardan gelen insanlar için oldukça önemli idi. Bu aynı zamanda Türkiye açısından da hem ekonomik hem de toplumsal bakımlardan önemli sonuçlar doğurdu. Bu göç bildiğiniz gibi gelen kişilerin hepsi olmasa bile bir kısmının fuhuş sektöründe çalışması dolayısıyla toplumsal olarak çok tartışılmaya başlanıldı. Önce Karadeniz bölgesine daha sonra büyük kentlere yönelen bu göç, belki basının, biraz da toplumsal tepkilerin sonucunda sadece fuhuş sektörüyle algılanmaya çalışıldı. Fakat bu göçle gelen insanların bir kısmının da çeşitli sektörlere entegre olduklarını biliyoruz. Öyle ki gelen insanlar ucuz emek sundukları için 90’larda örneğin tekstil sektöründe ciddi olarak Tarihi Süreçte Göç ve İstanbul 151 iş bulduklarını; inşaat sektörü içinde, hatta tarımda örneğin Ardahan’da hatta Bursa’da, Marmara bölgesinde bile zaman zaman geçici işçi olarak çalıştıklarını gördük. Kısacası aslında Rusya’dan, Ukrayna’dan ya da Bulgaristan’dan, Romanya’dan Türkiye’ye yönelen göçün sadece fuhuş sektöründe ya da eğlence sektöründe çalıştığını düşünmeyelim. Şimdi bu göçün büyüklüğü konusunda birkaç rakam vermek istiyorum. Şüphesiz ki üzerinde konuştuğumuz göç, kayıt dışı bir göç. Ancak sonucu indirekt olarak bazı göstergelerle tahmin etmek mümkün. Eğer son on yıldır çeşitli resmi belgelerdeki, gazetelerdeki sayılara bakarsanız Türkiye’de bir milyon kadar yabancı işçi çalışıyor. Bu rakam pratik olarak çok abartılı bir rakam oldu. Bu rakamı ilk kez ifade eden resmi makam Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı idi. Yaşar Okuyan Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanı iken bu rakamı söylemiş. Bazen Türkiye’de resmi rakamlar bir bakanın söylemesiyle birlikte gerçekliğin resmi gibi gösteriliyor ama yanlış. Biraz sonra vereceğim rakamlarla fotoğrafı az daha netleştirmek istiyorum. Türkiye’de emniyet güçleri tarafından yakalanan göçmenlerle ilgili istatistikler var. Şimdi bu istatistiklere baktığımızda 90’ların ortalarından bugüne 2000’lerin sonuna kadar yaklaşık 700 bin kadar kişinin Türkiye’de yakalandığını biliyoruz. 700 bin kadar kişinin arasında kimler var. Daha önce söylediğim gibi Türkiye’yi geçiş ülkesi olarak kullanıp Batıya gitmek isteyen insanlar var. Yani genelde kaynak ülkeler olarak tahminen Batıya geçmek istediklerini düşünüyoruz. Iraklılar, İranlılar, Afganistanlılar, birçok Afrikalı, Asyalı ve bir de yine bu yakalananlar arasında aslında Türkiye’ye geçerli bir vizeyle girmiş ama Türkiye’de bulunma şartlarını ya Türkiye’de yasa dışı çalışarak ya da vizenin verdiği resmi sürecin dışına çıkarak yasadışı durumuna düşmüş olan göçmenler var. Bu rakamların seyrine bakarsak 95’lerde Türkiye’de yılda yaklaşık 15-20 bin kişi ya152 İstanbul, Kent ve Medeniyet kalanırken 99-2000 yıllarında yaklaşık 100 bin kişi yakalanıyor. Şüphesiz yakalanan kaçak göçmen sayısı aslında bize çok indirekt olarak sadece yakalananları veriyor. Bir kısmının özellikle gelip geçtiğini düşürsek kuzeyden gelenler bizim “mekik göçü” dediğimiz başka bir sektör belki sözünü etmediğimiz hepimizin bildiği ev hizmetlerinde çalıştığı özellikle Moldavya’dan gelen kadınların çalıştıkları orta sınıf, üst sınıf olması. İşte yaşlıların ve çocuk bakımında kullanılan kadınların daha ziyade Moldavya’dan geldikleri biliniyor. Bunlar da yakalanan kişilerin arasındalar. 2000’lerin başından itibaren 100 bine çıkan rakamın yavaş yavaş düştüğünü görmekteyiz. Geçen yıl yaklaşık 64-65 bin kadar kişinin Türkiye’de kaçak göçmen olarak yakalandığını bilmekteyiz. Bu söylediğim gibi indirekt göstergelerden biri. Aslında Türkiye’nin aldığı yıllık göç rakamına ulaşmak için bunu 2 veya 3 ile çarpmamız lazım. Şüphesiz ki dinamik bir nüfustan bahsediyoruz, mesela İran’dan geliyor, biraz burada kalıyor, bazen de gidebiliyorsa Batıya gidiyor. Aynı şey kuzeyden, Rusya’dan Ukrayna’dan gelen insanlar için de geçerli. Türkiye’de göçmenlerin oluşturduğu nüfusa bakacak olursak bunun bir milyon gibi bir rakama ulaştığını söylemek mümkün değil. Eğer yabacı stoku bir milyon oluşmuş olsaydı, bu rakamın İstanbul’da yaşayacağını düşündüğümüzde sokakta yaşayanların 30 kişiden birinin yabancı olduğunu görmemiz gerekirdi. Bu rakamın stok olarak da çok fazla olduğunu düşünüyorum. Bu rakam çok küçük bir rakam değil. Geleneksel göçmen alan Avustralya, Kanada gibi ülkelere bakarsak o ülkelerdeki yıllık göçmen hacminin son 15 yıl içerisinde 150-200 bin arasında değiştiğini görüyoruz. Avustralya ve Kanada dediğimizde aklınıza ne geliyor? Göçmen ülkeleri geliyor elbette. Bu kadar kaçak göçmen de olsa 50-100 binden hatta kayda geçmiş 50-100 binden bahsediyoruz bunu iki ile çarparsak yıllık belki en azından 200-250 bin göçmenin gelip çıktığını görürüz. Tarihi Süreçte Göç ve İstanbul 153 Bu rakama bakarak aslında Türkiye’nin ciddi olarak göçmen almaya başladığını söyleyebiliriz. Göçmenler henüz kalıcı bir nüfusa neden olmuyorlar ama o aşamaya gelindiğini de ortada. Türkiye Göç Ülkesi Oluyor Cumhuriyet’in başından bu yana hatta Osmanlı’nın son döneminden bu yana daha önce sözüne ettiğim ulus-devleti yaratma sürecinde Türk ve Müslüman unsurlar Türkiye’ye geliyordu. Ancak artık son zamanlarda ilk kez farklı kültürlerden farklı dinlerden kişilerin ülke topraklarına gelmeye başladığı görülüyor. Bu gelenlerin yasa dışı statüde olduğunu göz önüne aldığımızda ülke olarak Türkiye’nin, kent mekânı olarak da İstanbul’un bu göçmenlere karşı iyi bir yönetişim uygulaması, onlarla alakalı bir düzen sağlaması çokta kolay değildir. Bir ülke göç almaya başladığında iki konu konuşulur: Bunlardan birincisi gelen kişilerin rakamıdır, ikincisi ise gelen kişilerin kim olduğu sorusudur. İkinci soru siyasi olarak genellikle hiçbir ülkede çok açıkça konuşulmaz. Ama göçün yansımalarına baktığımızda en önemli konular siyasal olanlarıdır. Göç alan ülkelerin önemle üzerinde durdukları, gizli ya da açıktan konulardan birisi budur. Öyle ki geleneksel göç alan ülkeler kendi toplumsal ve tarihsel öyküleri, arka planları çerçevesinde belirli grupları tercih ederler, diğer grupları tercih etmezler. Örneğin Avustralya böyledir. Bildiğiniz gibi Avustralya, İngiltere’nin suçluları göndermesiyle oluşan bir ülke ama İngiliz kültürüyle oluşan bir ülke. Bu anlamda Anglosakson kültürü dediğimiz kültürün yaşatılmaya çalışıldığı bir ülke. Avustralya 1788 ilk kez bir koloni olarak kuruluyor. 20. yüzyıl’ın ortasına kadar Avustralya’da Avustralyalıların “Beyaz Avustralyalı” dediği bir politikası var. Bu aslında 1850’lerde İngiltere’nin altın bulma154 İstanbul, Kent ve Medeniyet sı ile alakalı. Altın bulunduğu zaman Çinliler Avustralya’ya hücum ediyorlar. İngiliz kökeninden gelmiş yönetim Çinililerin gelmesini istemiyor. Onları işçi olarak kullanılıyor ama bir süre sonra Çinlileri dışarıda tutmak için “Beyaz Avustralyalı” politikasını geliştiriyorlar. Şüphesiz ekonomi siyasal düşüncelerden daha objektif bir alan. 1900’lerin başından itibaren Avustralya’da yeniden nüfusa ihtiyaç duyuluyor. Yani gelişen ekonominin iş gücüne ihtiyacı var. Bunun için yavaş yavaş İtalyanlar, Yunanlılar ya da Avrupa’nın daha güneyinden insanlar gitmeye başlıyorlar. “Beyaz Avustralya” politikası, yani Avustralya’ya mümkün olduğunca Anglosakson kültüründen insanları getirme politikası 40’lara kadar 50’lere kadar egemen. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Avustralya, bu sefer ciddi olarak iş gücüne ihtiyaç duyuyor. Türklerin Avustralya’ya gitmesi de böyle başlar. 1960’larda Avustralya Türkiye’den işçi almaya, hatta göçmen almaya başladığında Avustralya parlamentosunda açıkça Meksika’dan mı, Türkiye’den mi göçmen alınması gerektiği tartışılıyor. Çünkü o dönemde dünyada iki ülke göçmen gönderiyor. Bu ülkelerden birisi Meksika, Amerika’ya gönderiyor. Diğeri ise Türkiye, Almanya’ya gönderiyor. Avustralya parlamentosunda açıkça kim daha Avrupalı tartışması var. Tartışmanın sonucunda bir biçimde Türklerin daha Avrupalı olduğu kabul ediliyor. O dönemde Avustralya yardımlı göç dediğimiz göç var. Yani göçmenlerin taşınma ücretini onlar sağlıyorlar. Bu yardımlı göç sağlanma politikası, yani hükümetin resmi göçmen politikası yalnızca Avrupalı göçmenleri getirmek üzerinde kuruluyor. İşte Türkler gidiyorlar daha sonra Lübnanlılar gidiyorlar. Böylece Avustralya çok daha farklı kültürlü bir toplum olmaya başlıyor. Şimdi daha homojen daha türdeş bir toplum ama ekonomisi göçmene ihtiyaç duyduğu için farklı ırklardan farklı dinlerden göçmenler sürekli gelemeye başlıyorlar. 80 sonrası küreselleşme de buna katkıda Tarihi Süreçte Göç ve İstanbul 155 buluyor. Böylece Avustralya’nın göçmen politikalarının değiştiğini görüyoruz. Avustralya göçmen politikalarında, resmi olarak 1800’lerin sonundan 1900’ların ortasına kadar asimilasyon kavramı kullanılıyor. Göçmen bakanlığının içinde “asimilasyon bölümü” var. Ancak II. Dünya Savaşı sonrasında farklı kültürlerden daha fazla göçmen geldiği için birden o bölümün adı “entegrasyon bölümü” oluyor. Avustralya’nın göçmen coğrafyası, göçmen profili değiştiği için Türkler, Lübnanlar Çinliler tekrar gitmeye başladığı için 1980 den sonra o “entegrasyon birimin” adı “çok kültürlülük birimi” oluyor. Avustralya öyküsünü şunun için anlattım. Aslında bir ülkenin ya da bir toplumun başarısı, oluşan toplumsal değişime hızlıca cevap vermesiyle doğru orantılı. 1800 sonları 1900’lerin başı, öyle bir politika geliştirmeniz gerektiriyor ki, öyle düşünmenizi gerektiriyor ki onun adına asimilasyon diyorsunuz. Göçmen alıyorsunuz, bir politikanız var. Ancak II. Dünya Savaşı’yla birlikte o etnik çeşitlik birden artıyor. Siyasi değişim bir gecede oluyor, gerçekten öyle. O asimilasyon biriminin adını entegrasyon birimi olarak değiştiriyorsunuz. Çünkü gelen insanların o kadar kolay asimile olamadıklarını anlıyorsunuz. Daha sonra 80’lere geldiğinizde yine bir göçmen ülkesisiniz, her yıl size 150-200 bin kadar göçmen geliyor. Tabi ki şunu da unutmayalım, konuşmanın sonunda geleceğim o konuya ama göçün bir süre sonra aslında kalıcılığa neden olduğunu, göçmen olarak gelen o kişilerin sizin vatandaşınız olacağını görmeniz gerekir. Geleneksel göçmen alan ülkeler zaten son 100-200 yıl böyle bir sürecin içerisinden geçiriyorlar. Dolayısıyla Avustralya’da 80’lerden sonra adına bu çok kültürlülük denilen bir göç politikası uygulanıyor. Bu politika, gelen göçmenlerin kendi kültürlerini koruyabilecekleri konusuna önem veriyor. Müslümanlarsa Hıristiyan olan toplumda kendi camilerini yapabilecekler mi? Kendi okullarını açabile156 İstanbul, Kent ve Medeniyet cekler mi? Bütün bunları öncelliyorlar. Hatta devletin bu ve benzeri konularda nasıl yardımcı olabileceğini araştırıyorlar. Örneğin Avustralya’ya yeni gitmiş bir Türk göçmensiniz, İngilizce konuşamıyorsunuz. Diyelim hastaneye, polise gittiniz ya da devlet dairesi ile bir işiniz var. Bu sorununuzu çözebilmeniz için özel telefon hatları var. Siz bu telefon hatlarıyla bağlanıp kendi dilinizden o devlet dairesiyle işinizi yapabiliyorsunuz ve bunu kamu finansa ediyor. Burada anlatmak istediğim şey, göç alan ülkelerin kendi göç politikalarını nasıl değiştirebildikleri ve ne tür yollar bulabilecekleri hususu. Bu çerçevede Türkiye ve özellikle İstanbul örneğine geri gelecek olursak, genel olarak Türkiye göçmen alan bir ülke değil. Gelenler de ulus-devlet oluşturma sürecinde Müslüman ve Türk unsurlar. Göçmenler buna uygun bir göç rejimi içinde gelmişler. Ancak böyle de olsa 80’lerden sonra gelişen göç dalgalarına hazırlıksız yakalanmış durumda. Bu biraz da böyle bir beklenti içerisinde olmamakla alakalı. Ya da böyle bir göçü isteyerek kabul etmiş olmaması ile alakası var. Öyle ki Türkiye, çevresinde olan siyasi karışıklıklar ya da rejim değişiklikleri ile birlikte birden kendisini bu yeni oluşan göç rejiminin içerisinde bulmuş durumda. Aslında bu coğrafyanın etrafında son 20 yılda yaşananlar Türkiye’ye bunu dikte ettiren bir süreci başlatmış durumda. Bu nedenle acilen hem gelen göç, hem de giden göç ile alakalı çeşitli yasal mevzuata ihtiyaç var. Bu konuda yapılanlar yetersiz. Bundan bir ay önce göçle ilgili her türlü bakanın temsilcisiyle birlikte, Ankara’da bir toplantı yapma fırsatı buldum. Her bakanlıktan konuyla ilgili temel bürokratların geldiği bir toplantıydı. Bu toplantıda ortaya çıktı ki Türkiye bu kadar göçe bulaşmışken Türkiye’nin herhangi bir göç politikası yok. Yani merkezi hükümetin, Ankara’nın göç ile ilgili politikaları yazılı, sistemli değil. Ankara’nın bir açık siyasal duruşunun olduğunu görmüyoruz. Yasal düzenlemesinin olduğunu görmüTarihi Süreçte Göç ve İstanbul 157 yoruz. En ciddi sıkıntılardan birisi de bu. Şüphesiz ki göç konularının yerel düzlemde de gündeme geldiğini görmekteyiz. Yine Ankara’daki toplantının belki ortaya çıkardığı konulardan bir tanesi de bu noktada idi. Yani merkezi hükümetin göçle ilgili düzenlemeler yapmasının, yasal düzenlemeler yapmasının ya da idari düzenlemeler yapmasının yerel yönetimlerin katılımını sağlamadan eksik kalacağı konusu. Gerçekten de sorunun çözüme kavuşturulmasında yerel yönetimlerin katkısının sağlanması önemli gözüküyor. Son yıllarda İngilizcesi “governance” Türkçesi’ne “yönetişim” dediğimiz bir kavram var. Bu kavram toplumsal sorunları nasıl idare edebiliriz sorusunun cevabı. Yani sorunlar ancak iyi bir yönetişimin sağlanması ile çözülebilir. Yönetişim kavramının mantığı bu. Yani göç gibi derin toplumsal meselelerde her türlü ilgili aktörün, üretilecek çözüm planına katkıda bulunmasını sağlamak. Uluslararası göçte devlet ya da merkezi hükümet en önemli aktörlerden birisi. Ama onun dışında mümkün olduğunca sivil toplum kuruluşlarının ve yerel yönetimlerin katkısı çok önemli. Yönetişim mantığı çerçevesinde düşündüğümüz zaman, yerel yönetimlerin merkezi hükümetle sivil toplum kuruluşları arasında önemli bir aracı konumunda olması son derece gerekli. Yine göçün uluslararası boyutunun olması, başka aktörleri de ilgilendirdiği için kaçınılmaz olarak mesela Avrupa Birliği ile ortak hareket etmeyi gerektiren bir durum. Türkiye, Avrupa ile Avrupa Birliği ile iş birliği yapmak durumunda. Oradaki çeşitli devlet aktörleriyle ve sivil toplum kuruluşları ile işbirliği yapmak zorunda. Onun dışında uluslararası örgütler ile belki göç üzerinde çalışan Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği, Uluslararası Göç Örgütü gibi kuruluşlarla çalışmak zorunda. Çünkü üzerinde konuştuğumuz konu, bir aktörün kolayca çözeceği bir konu değil. Dolayısıyla sihirli yönetişim sözcüğü etrafında konu ile ilgili aktörlerin sık sık biraya 158 İstanbul, Kent ve Medeniyet gelip çözüm üretmelerinin göçün yönetimi için önemli olduğunu düşünüyorum. Bitirirken Son olarak birkaç noktayı vurgulamak istiyorum. Bunlardan birincisi sıklıkla hem iç hem de dış göçü sorun olarak algılıyoruz. Şüphesiz göçün sorun yaratan boyutları var ama göçün kendisini bir sorun olarak algılamak yanlış bir davranış. Belki bunu söylemeye bile gerek yok. Çünkü insanlık tarihini, toplumsal tarihimizi ya da kendi bireysel tarihimizi göçe gönderme yapmadan konuşabilmemiz çok zor. Onun için göçü sorun olarak algılamak doğru değil. Bence göçü, hayatımızın normal bir parçası olarak görmek gerekiyor. Bunu bir zenginlik olarak görmek gerekiyor. Göçle beraber ortaya çıkan alanlarda çok farklı unsurların sadece din, dil, ırk anlamında değil toplumun bazen önemli bir kesiminin sevmediği belki dışladığı grupların da yaşadığı bir çeşitliğin yaşandığı alanların önemli olduğunu düşünüyorum. Çok klasik bir şey olacak ama göçün nenden olduğu bu çeşitliliği bir zenginlik olarak düşünelim. Bitirmeden önce “göç müzesi” kavramı üzerinde biraz durmak istiyorum. Dünyanın bir çok yerine gittiğiniz de göç müzesiyle karşılaşıyorsunuz. Bunların en önemlilerden birisi New York’tadır. Ellis Adası küçük bir ada. New York’un kenarında. Amerika’yı nasıl düşlüyorsak ya da Amerika hangi sembollerle algılanıyorsa orada o var. Aslında bir adada birkaç baraka, barakada insanlara nasıl davranıldığı, işte üzerlerine tebeşirlerle nasıl çarpılar konulduğu, hastanelere nasıl yatırıldığı vs. Bu tür yerler göçün insanlık tarihi içinde bizim toplumsal ve kişisel tarihimiz içindeki önemini hatırlatmak, biraz onu kayda geçir- Tarihi Süreçte Göç ve İstanbul 159 mek, yaşatmak onun önemini kavratmak açısından önemli. Türkiye toplumu için göçün çok önemli olduğunu söylemeye gerek yok. Bu nedenle İstanbul’da böyle bir şeye, İstanbul’da bir göç müzesinin kullanılmasına ihtiyaç var. Bunun çok önemli olduğunu düşünüyorum. Bunun çeşitli yansımaları olabilir. Mesela Almanya’ya işçiler gittiğinde, Almanya irtibat bürolarında Alman doktorların insanların dişlerini açıp iş gücünü seçerkenki durum canlandırılabilir. Hatta bunun trajik bir fotoğrafı da var. Bu bina hala orda. İş ve İşçi Bulma Kurumu Tophane’de. Burası aslında bir müze olabilir. Bu kadar göçe bulaşmış bir toplumun bence hem bilimsel olarak, hem de bu tür mekânlar kurarak göç konusuyla çok daha fazla uğraşması gerekir diye düşünüyorum. Medeniyet Bilinci ve İstanbul Kenan Gürsoy*1 Giriş E fendim, hepinizi saygıyla selamlıyorum. Bir felsefeci olarak felsefenin, yaşayan bir insan üzerinden, yaşayan bir insan adına, yaşayan bir insan olarak gerçekleştirilmesi gerektiğini düşünenlerdenim. Böyle bir konu da benim için konferans ya da ders konusundan çok müsaade ederseniz bir sohbet konusu olsun. Medeniyet Bilinci Kavramı Bir zamandan beri aslında kültür olması gereken kavramın yavaş yavaş medeniyet bilinci halinde işlenmesinin gerekli olduğunu fark edenlerdenim. Daha önceleri kültür diyorduk, kültürümüz diyorduk, kültürlenme diyorduk. Kültürden, kültürü bırakmadan, kültüre yabancılaşmadan bahsediyorduk. Ama şimdi yavaş yavaş bu kültür sözünün “medeniyet”e inkılâp et* 160 İstanbul, Kent ve Medeniyet Prof Dr., Galatasaray Üniversitesi Öğretim Üyesi. mesini tercih ediyorum. Belki milliyet kavramının, millet kavramının son zamanlarda almış olduğu farklı manalar mesela bir nasyon fikriyle birlikte düşünülüyor olması ve çok sınırlandırıcı bir veçhesinin olması, bunun daha çok siyasal bir anlama geliyor olması ve bir de bizim “biz” olarak kendimizi tanımlamak için bir gayret içinde olmamız, neden bunu medeniyet kavramı üzerinden yapmayalım sorusunu beraberinde getirdi. Belki medeniyet kavramı diğer bakımlardan da gündeme geldi. Mesela birileri medeniyet çatışmasından, bir diğerleri de medeniyet ittifakından bahsetti. Sonra biz fark ettik ki batı düşüncesiyle karşılaşmış, olmamız medeniyetle değil fakat batı medeniyetiyle karşılaşmış olmaktı. Bizim belki ayrı bir medeniyetimiz de olabilirdi ya da medeniyet dediğimiz o geniş kavram aslında medeniyetlerin ancak bir arada birbirlerini fark etmeleriyle mümkündü. Bir birliktelik oluşturacaksak biz olarak daha geniş bir bize intikal etmeliydik. Bunu “birey” kavramını düşündüğümde ve “şahıs” kavramına doğru bir hamle yaptığım zaman daha iyi anlıyorum ve daha rahat anlatabileceğim. Birey Kavramı ile Şahıs Kavramı Arasındaki Farklılıklar Birey yaşamı ve kendisini bir varlık ve bir kimlik olarak algılayan insandır. Ama şahıs dediğimiz zaman yavaş yavaş öteki insanlarla birlikteliği vurgulayan şahıs zamirlerinin oluşmakta olduğu bir alana geçersiniz. Siz bir “bensiniz” ama muhatabınız olan bir “sen” ya da “senler”, beraberce olduğunuz bir “biz” söz konusudur. Dışarıdan müşahede etmekte olduğunuz ya da sizi dışarıdan müşahede etmekte olan ‘onlar’ vardır. Ya da birinden bahsettiğiniz zaman “o” dersiniz. O zaman bireyler farklı konumlar içinde birbirlerine veriliyorlar ve farklı birliktelikler 162 İstanbul, Kent ve Medeniyet içerisinde beraber olabiliyorlar. Bunların içerisinde en önemlisi kendini kendisi olarak içten kavrayan ve “ben” olan o varlıktır. Biz kendimiz isek ancak, bizim için bir de ‘sen’ olan varlık söz konusu olacaktır. O da kendisi için böyle “ben” ise ancak onun için bir “sen” söz konusu olabiliyor. Ve bizler de böyle kendimiz olabiliyor isek şimdi bir’ biz’ hâline gelebiliyoruz. Bu şekilde başka bizlerle de muhatap olabiliyoruz. Onlara gidiyoruz, onları ağırlıyoruz, onlarla ittifak kuruyoruz, onlarla güzel bir dünyayı tasavvur ediyoruz, onlarla birlikte projeler yapabiliyoruz. İşte buradaki kavram şahıs kavramıdır. Şahıs ya da kişi kavramını medeniyetle paralel olarak görmek istiyorum. Özellikle şahsı, şahsiyeti, ahlak adına etik adına fark ettiğim zaman daha iyi anlıyorum. Çünkü şahıs artık tek başına o birey değildir. Şahıs evet ötekilerle birliktedir ve ötekilerle birlikte bir anlam dünyasını paylaşır. Bu anlam dünyası sadece sözel olarak ifade edilmez, varoluşsal olarak yaşanır. Ve bu anlam dünyası aynı zamanda değerler dünyasıdır. Bu değerler elbette sadece ekonomik değerler değildir, aynı zamanda etik ve estetik değerleri içermektedir. Fakat etik değerler üzerinde durmak istiyorum. Şahıs kendini ötekilerle birlikte ötekilere doğru, değerler adına yakalar. Ahlaki şahıs kendisi için bir değer alanının bulunduğunu fark eden o şahıstır ve olanı değil olması gerekeni de bu değerler adına yaşar ve yaşatmaya çalışır. Yani o sadece burada şimdi kendisine böylesine verilmiş olanı algılayan ona tanık olan bir varlık değildir. Fakat aynı zamanda olması gerekeni de özleyen, ona yaklaştığı zaman mesut olan, uzaklaştığı zamanda pişman olan bir varlıktır. O halde onu bir anlam dünyasının içinde olduğu kadar bir değer dünyası içinde düşünmeliyiz. Anlamları değerler, değerleri anlamlar dünyası içinde yakalıyoruz. Biz, işte bu değerlerle bütünleşen ve şahısların orada var oldukları bir bizdir. Bir onlar ve ötekiler alanı değildir, fakat bir biz alanıdır. Orada biz beraber olmanın beraberce var olmanın heyecanını yaşarız. Medeniyet Bilinci ve İstanbul 163 Eğer kültür adına ayrıca bir de şahsiyetlilik anlamında bir medeniyet alanından bahsedersek, işte bu değerler alanını bu medeniyet alanına da aksettiriyoruz demektir. Şüphesiz ki bir medeniyeti sadece etik değerler itibariyle düşünmek mümkün değildir. O aynı zamanda bir tarihe sahip olmaktır. Aynı zamanda estetik değerleri olmaktır. Aynı zamanda bir ahlaki geleneği olmaktır. O halde ben, şahsı ahlaki şahsiyetlilik açısından ve medeniyeti de medeni şahsiyetlilik açısından ele almak istiyorum. Şimdi ısrarla sosyologlar ve kamu yönetimiyle meşgul olanlar kimlikten bahsediyor olabilirler. Kimlik ve Medeniyet Kimlik kelimesini Fransızca veya İngilizce söyleyecek olursak identite’deriz. İdentite aynı zamanda özdeşlik demektir. Batıda kavram itibariyle kimlik ile özdeşliği karıştırmak gibi bir zayıflık olduğundan, böyle bakıldığında bir problemle karşılaşıyoruz. Fakat eğer medeniyet alanını ele alıyorsak, orada bir şahsiyetten (bir kişilikten) bahsetmek ve zihninizdeki kavramı da biraz sarsmak istiyorum. Şahsiyet ve medeni şahsiyetlilik olarak alırsak onun içinde kendini inşa etme sürecini de pekâlâ görebiliriz. Yani nasıl şahıs kendini, etik anlamda değerleri itibariyle bir inşa, ahlak adına bir olgunluk sürecinde buluyorsa, ötekilerle birlikte var olduğunu fark ediyor ve buna biz diyorsa, daha büyük bizlere özeniyor demektir. Medeniyet adına da ortaya çıktığımızda, o da bir şahsiyetlilik alanıdır. Temelde etik değerleri düşünecek olursak tıpkı o insan gibi o medeniyet olur. Yani bir olgunlaşma sürecini yaşadığını düşünür. Bu, bir ahlakî olgunlaşmadır. Bu realitede hiçbir şey ifade etmiyor mu? Aslında ediyor. Hiç bir şey ifade etmiyor diyebileceğiniz o şey adına siz ideolojiler belirliyorsunuz. Bir inanç sistematiği açısından 164 İstanbul, Kent ve Medeniyet konuya bakıyorsunuz. Belli bir musiki sizin musikiniz oluveriyor. Bir diğer musiki de bir başkası için oluyor. Batı müziği diyorsunuz, Türk musikisi diyorsunuz. Kelimelerde bile bu inanç sistematiğinin, bu değerler alanının bir yansıması var. Hatta bugün elime geçen bir sergi davetiyesi benim bu noktada dikkatimi çekti. Bir sanat etkinliğini duyurmak üzere hazırlanmış bir davetiyede, Beyoğlu’na ait ana cadde üç farklı dil veya deyişle kuşatılıyor. Grande Rue de Pera deniyor ki Pera’nın büyük yolu demektir. Cadde-i Kebir deniyor ki Osmanlı döneminde kullanılan ismidir. İstiklal Caddesi ise Cumhuriyet’ten sonraki ismi olup bununla tamamlanıyor. Beyoğlu’ndan edebi esintiler. Bakın buradaki üç kavram birer değer sistematiği kavramıdır. Aynı cadde Tünel’den Taksim’e giden bir caddenin üç farklı adı vardır. Osmanlı da Cadde-i Kebir, Cumhuriyette İstiklal Caddesi, bir batılı veya orada yaşayan bir Levanten için Grande Rue. Buradaki farklılığı oluşturan, bu farklılığı tek bir cadde üzerine müşterek bir alanda oluşturan nedir? Bu bir değerler sistematiğidir. Bu yasaklanmalı mı? Asla. Çünkü bu söyleyiş zenginliği, aynı zamanda o alanla bütünleşmem için, o alanla ilgili farklılıklar adına benim için bir fırsattır. Ama bilelim ki burada bizler ve büyük bizi oluşturacak bu bizlerin de farkına varmalıyız. Bu bizler değer bilinci çerçevesinde “biz” olmuştur. Koca bir İstiklal Savaşı macerasını geçirmişizdir. Ve Cumhuriyetimizin ilk temel tecrübesi bu savaştır. Oradaki bağımsızlık tecrübesi elbette ki bu kategorizasyonda başat rolü oynayacaktır: İstiklal kavramı. Cadde-i Kebir ise Osmanlı İmparatorluğu’nun o son döneminde tek bir caddeye verilen isimdir. Başka bir yere de bu isim verilmemişti. Grande Rue ise Fransızca konuşmayı alışkanlık haline getirmiş levanten dostlarımız için önemli bir kavramdır. Buna bir tespit olarak bakıyorum ama yine de bir şahsiyetlilikten bahsediyorum, zira içinde bir değerler sistematiği var. Bir medeniyet eğer şahsiyetlilik adına fark edilecekse Medeniyet Bilinci ve İstanbul 165 bu şahsiyetlilik mutlaka estetik ayrıca da mutlaka etik bir değerler sistematiği açısından düşünülmelidir ve kimlik ifadesi bizi tatmin etmemektedir. Bunun için “şahsiyet” gibi ya da ona yakın bir kavrama bir terime ihtiyaç duyuyoruz. Çünkü orada bir inşa süreci var. Bu üçlü ifadeden de anlaşılacağı gibi o inşada kendisini algılamak kadar kendisini orada kılan diğerlerini de algılamak söz konusudur. Çünkü benim medeni şahsiyetlilik adına orada oluşum, bir çoğulluluğu da birlemekle alakalıdır. Bu bileşimin içinde bizler var. Bizler olmasaydı birlikten bahsedemeyecektik. Ve bir çoğulluğun birlenişi, yavaş yavaş bizi yeni fark edebileceğimiz o medeniyet bilinicine doğru aktarıyor. Medeniyet, sadece kendi içine kapalılık olarak ele alınmış olsaydı, yanlış bir değerlendirme olurdu. Sadece tek bir kimlik olarak durağan ve kendisiyle özdeş olan bir yapı şeklinde fark edilseydi, çok büyük bir yanlışlık olurdu. Bunu medeniyetler çatışması kavramlaştırmasını ortaya koyan o ünlü kişi açısından düşündüğümüzde, eğer ayırıcı ve birbirine düşman kılıcı bir yapıda fark ediyorsak bunun mutlaka gözden geçirilmesi lâzımdır. Medeniyet kavramında mutlaka bir biz toparlayıcılığı olmak zorundadır. O halde tek başımıza, tek bir kavim olarak siz, bir biz olamıyorsunuz demektir. Medeniyette dışlamaktan çok bir öteki için mesaj vardır. Tıpkı ahlaki değerlerde olduğu gibi, şahsın ahlak ya da etik adına ortaya çıkışında kendisini isterken aynı zamanda ötekileri de birlikte istemesi şeklinde bir tavır alış, herhangi bir şeyi kendisi için talep ederken bunu aynı zamanda ötekiler içinde talep etmesi şeklinde bir durum, ötekinde kendisini, kendisinde de ötekini görmek gibi bir yaklaşım söz konusudur. Bir iletişimin, bir birlikte varoluşun bu ahlak adına ortaya çıktığı gibi geniş manadaki medeniyet kavramında da daima kucaklayıcı bir biz olma hamlesi vardır. Bu, eğer hastalıklı olarak yaşanıyorsa doğaldır ki kendi adına bir tahakküme, bir zorbalığa götürecektir. Bunun örneklerini de görüyoruz. Çok yakın örnekle166 İstanbul, Kent ve Medeniyet rini de izliyoruz. Son beş yıldaki tarihte de dünya tarihinde de Ortadoğu’ya ilişkin o yerde de görüyoruz. Eğer bir medeniyet adına ötekine medeniyet götürüyoruz diye, siz bir zorbalık ortaya koyuyorsanız burada patolojik bir durum var demektir. Ve medeniyetler böyle bir patolojiye düşebilme ihtimaline sahiptirler. Ama temelindeki saf ahlak adına onun bir evrensel bakış açısı olmalıdır. Bu bizim bir evrensel kucaklayıcılık içinde hadiseye bakabileceğimiz anlamındadır. Yani onun bir evren telakkisi, bir evrensel görüşü ve bir evrensel projesi vardır. Ve ötekiler için de anlamlı olabileceğini düşündüğü dertlere deva reçeteleri vardır. Ya da ötekiler için de sunabileceği bir takım görüşler ya da ötekilere de uzattığı elleri vardır. Öteki için bir evrensel mesajı toplu halde kucaklayıcı tarafı vardır. Ben bir İslam medeniyeti kavramı var mı diye sorduğumda mesela Hz. Peygamberin böyle bir medeniyet kavramına yakın olarak kendi imanı doğrultusunda nasıl çağrıda bulunduğunu hatırlatmıştım. O’nun Sasanilere, Habeşlere, Bizans’a mektuplar göndermek suretiyle kucaklayıcı bir pozisyon ortaya koyduğunu gündeme getirelim. Kendisi olmayanları da içine alan bir görüşü var. Kendisi olmayanları da içine alan bir mesajı var. Kendisini ötekiler adına veya “onların hayrı içinde” konumlandırıyor. Bu son derece önemlidir. Ve nitekim Medine Akidinde de fark edeceğiniz gibi, farklılıkları içine alan bir toplum yapısını ortaya koyduğunu düşünüyorum. İşte böyle bakıldığında ondaki bu kendisi olarak etik değerleri takip eden olgunlaşmanın bizleri medeniyet fikrine sevk ettiğini fark ediyoruz. İslami ilk zamanlardan itibaren Endülüs’e ve Orta Asya’ya giden o yapının içerisinde nasıl bir evrensel duygunun bulunduğunu yeniden gözden geçirebiliriz. Bilinç Kavramı, Medeniyet Bilinci ve İstanbul 167 Şehir Bilinci ve İstanbul Şimdi konuşmanın başlığını tanımlayan ikinci kavrama, yani bilinç kavramına geçmek istiyorum. Bilinci, bir farkındalık olarak düşünüyorum. Farkındalık hali, kendisine mesafe alabildiğim, o şeyin farkındalığıdır. Fakat aynı zamanda bağlanabildiğim ve bir değer sistematiği içinde kendisiyle bütünleşebildiğim o alanın farkındalığı adına da ifade edilmiştir. Kendisini dıştan fark ettiğim, kucaklayabildiğim fakat bir o kadar da bağlanıp değerlerini gerçekleştirmeye çalıştığım bir farkındalık. Bu farkındalık bir tanıklılığı beraberinde getiriyor, yani siz fark edebilmelisiniz ki orada bir bütünlük var. Burada söz konusu olan medeniyet bilinci ise fark edebilmeliydiniz ki burada bir medeniyet fikri var, bir medeniyet alanı var; insan anlayışı, insan telakkisi itibariyle siz buna bir tanıksınız. Fakat bu tanıklık yetmiyor, aynı zamanda bağlısınız. Onu idrak eden, algılayan fakat onu üretmeye, yeniden üretmeye aday olarak onun bağlısısınız. Burada bağlılık kavramıyla bağımlılık kavramını birbirinden ayırıyorum. Bağımlılık bir tür kör veya körü körüne bağlanış gibidir. Kendisini sorgulamayan bir bağlanış gibidir, eğer ısrar ederseniz bir özdeşlik halidir. Kendisini ayırt edemez. Ama bağlılıkta, bir değer bilinciyle onu yeniden üretmeye aday olmaklık vardır. O zaman medeniyet bilinci dediğim zaman, burada tıpkı şahsiyette olduğu gibi bir inşayı, bir yeniden inşayı, bir farkındalığın üzerine oturtmak durumundasınız. Bir yeniden inşa derken burada onun durağanlığını bir hareket haline getirmek, statikliği dinamik haline getirmek söz konusudur. Ama yeniden bir inşa derken de bunu sizin bir şahsiyetlilik adına yapmanız yani süreç içinde kendinizi inşa ederken onu da inşa etmeniz gerekmektedir. 168 İstanbul, Kent ve Medeniyet Peki, bu nasıl olacak? Bunun olacağı o yer, ister istemez bir şehir bilincini gerekli kılıyor. Neden? Çünkü şehir farklılıkların bulunduğu o yerdir. Çünkü şehir maddi ve manevi anlamda inşa sürecinin gerçekleştiği o zemindir. Mimarisi itibariyle bir inşa süreci var ve bu anıtlarda görülüyor, hatta kendisini, yenilenerek ya da tazelenerek büyük eserler vermeye aday bir mimarlık tarihi olarak ortaya koyuyor. O özgün ve ruhu taze tutan camileri ne kadar çok seviyoruz. Sinan’ın, Sedefkâr Mehmet Ağa’nın ve diğer mimarların üsluplarını, onları taklit etmeksizin, inşa süreci içinde izliyor ve öze ait olmaklığı dinamik bir imtidat olarak da değerlendiriyoruz. Yani bu mimarinin devamlılığını yeniden ve yeniden üretmek istiyoruz. Bu bilinç üzerine aynı şekilde şehrin manevi anlamda ruhunu taze tutmanın çarelerini arayarak bir yeniden oluşu gündeme getiriyoruz. Maddi ve manevi anlamda bir inşadan bahsediyoruz. Şehirde farklılıklar var, şehirde farklılıkların da bilinci var. İstanbul açısından düşünürsek bütün bunlar bizi çok daha evrensel, tarih içinde çok daha sıkı duran, her türlü hercümerce rağmen ayakta kalan bir başka şehre getiriyor ki bizim kendisi ile tarihimizi fark ettiğimizde o “şehir” önce özlenen şehirdir. İstanbul kendisine hasret duyulmuş o şehirdir. Onu fethedecek kumandanın övülmüş olduğu şehirdir. Peygamberin ülküsü olan bir şehirdir İstanbul. Sahabenin surların önünde şehit düştükleri şehirdir. İstanbul fethedilen şehirdir. Daha sonra İstanbul, imar edilen bir şehirdir. İstanbul bir projedir. Biz İstanbul’u hayal şehir olarak arzu ettik. Peygamberin buyruğunu yerine getirmek için onu fethetmek yoluna çıktık. Ve İstanbul’da bir fetih gerçekleştirdik, bu fethi, değerler dünyamız içinde bir istila hareketi olarak anlamadık. Fetih bir açma idi; kendimizi İstanbul’a, İstanbul’u kendimize açma faaliyeti olmalıydı. Bizler böyle bir hayalin gerçekleştiricileriydik. Bunun gerçekte böyle olup olmadığı üzerinde tarihçilerimiz elbette bir araştırma yapsınlar. Ama Medeniyet Bilinci ve İstanbul 169 hiç değilse ideal anlamda bu şehrin bizim tarafımızdan arzu edilmiş olmaklığı dolayısıyla böyle bir anlamı vardı ve bu şehir kendisine medeniyet alanında bir defa daha uyandığımız o şehirdi. Çünkü fethedilen İstanbul herhangi bir şehir değildi. O kendisinden önceki dönemin harikulade şahsiyetli bir görüntüsüydü. Kendi içinde bir şahsiyetliliği vardı. Felsefeden mimariye, edebiyattan siyasete içinde güzel şeylerin oluşturulduğu yerdi. Farklı inançların buluştuğu bir platformdu. O zaman İstanbul bir medeniyetin kendisiyle fark edildiği o yerdi. Yani evrensel anlam taşıyan, evrensellik adına anlamı olan bir medeniyetin kendisiyle fark edildiği şehirdi. Farklılıklar orada vardı ve şimdi bu farklılıklar birbirlerinden alarak ve vererek ve kendilerini yeniden inşa ederek bütünleşmekteydiler. Bir Fatih söz konusuydu. Bunu çok iyi algılamak ve farklılığın üzerinde nasıl bir medeniyet bilinciyle hareket ettiğimizi düşünmek durumundayız. İlk gençlik yıllarımda felsefe adına ama tasavvuf alanından bir metin seçerek Ak Şemsettin üzerine çalışmıştım. Ak Şemsettin’in bir hareketi beni çok etkiliyor. Bu çoğulluğun içinde nasıl bir tevhit oluşturacaktır, nasıl birlik oluşturacaktır ve kendisi bunu nasıl istemiştir bunu görmek açısından önemlidir. İstanbul’un fethinden hemen sonra Ak Şemsettin ortadan kayboluyor. Herkes, bu arada Mehmet Fatih de endişeye düşüyor. Arıyorlar ve küçük bir kilisede ibadet halinde buluyorlar. Bu kilise daha sonra mescit haline getirilmiştir ve Hırkayı Şerif Cami’nin çok yakınında bulunan Akşemsettin Mescidi’dir. Kendisinin, bu kilisenin bahçesinde ona hiç dokunmaksızın, oradaki insanları hiç rencide etmeksizin ibadet etmesi, işte benim İstanbul adına idrak etmeye çalıştığım o ruhun bir sembol hareketi gibidir. Yani koca Ayasofya’da değil de o mütevazı yerde ve en kalender bir biçimde. Hiç kimseyi rahatsız etmeden, hiç kimseyi rencide etmeden, içeriye girmeksizin, bahçede ibadet halinde oluşu. Bu eylemi kendi mefhumları ve roman170 İstanbul, Kent ve Medeniyet tizmi içinde düşünelim. Akşemseddin adeta bir manevi emaneti kendi üzerine alıyor gibidir. Ama burada tahrip ve tahkir asla yoktur. Bu emanet fikri orada ki birlik ruhunu yeniden fark ettiriyor. Bunu, Eyüp Sultan kabrinin keşfedilmesinden çok daha sonra yapılan caminin ve türbenin bulundukları yer itibariyle tekrar hatırlayalım. Biliyorsunuz şimdi üzerinde bulunduğumuz Haliç bu ciheti ve karşı ciheti bakımından Eyüp Sultan’a doğru giden bir coğrafyadır, bir haliç coğrafyasıdır. Haliç coğrafyasında Bulgar kilisesi, Ortodoks kilisesi ve Sinagog bulunmaktadır. Bütün bu farklı dini cemaatlerin üzerinde bulunduğu yerleri şöyle geriye doğru değerlendirirsek, bunların Eyüp Sultan tarafından kucaklanan bir coğrafya içinde yer aldıklarını fark edersiniz. Hazret, adeta bütünü kucaklamış gibidir. Bunu böyle okuyabilir miyiz acaba? Burada farklılıkları birleştiren himaye eden bir taraf olduğunu düşünemez miyiz acaba? Mehmet Fatih’in değerlendirilişi ile alakalı bir hatıram var. Benim o güne kadar dikkatimi çekmemiş bir şeydi. Avrupa Topluluğu bünyesinde Brüksel de yapılan yabancı ve Türk gazetecilerin ve bilim adamlarının bulunduğu bir toplantıda, çok değerli bir arkadaşımız İstanbul’un fethiyle alakalı şu sözleri söyledi. ‘Ama biz de İstanbul’u onların elinden alarak istila ettik’. Bu değerlendirmeden dolayı üzülmüştük. Fakat bambaşka bir ses o toplantıda bulunan Kanada da yaşayan Fransız tabiiyetinde fakat Yunanlı yani Rum kökenli bir Profesör olan Dimitri Kitsikis ‘den geldi ve o bize şunu hatırlattı. Dedi ki yanlış bir ifade. Yanlış bir ifade neden? Aslında Mehmet Fatih’e muhasarayı kaldırması için kumandanları öneride bulundular. İki kişi var ki bunlar kuşatmanın devam etmesini istedi. Bunlardan ilki Akşemsettin idi ama diğeri de Zağonos Paşa. Zağanos Paşa bir Rum dönmesiydi. Ve istiyordu ki Bizans kurtulsun. Bu kurtulsun sözünden neyi anlamalıyız? Yine büyük bir romantizmin içinde konuşuyorum, kusura bakmayın ama Dimitri KitsiMedeniyet Bilinci ve İstanbul 171 kis de bunu böyle anlıyordu. Medeniyet açısından kurtulsun, çünkü batmak durumundaydı. Böyle bir değerlendirmenin ne kadar geçerli, ne kadar tarihi bulgulara, tarihi realiteye uygun olup olmadığı tartışma konusudur ama bir değerlendirmedir. O kuşatma dolayısıyla ötekimiz olanın, yeniden değerlendirilmesidir. Ama orada bir evrensel ruhun yakalanışı söz konusu değil midir? Mehmet Fatih’in böyle bir şey gerçekleştirmiş olduğunu düşünemez miyiz? Tarihe baktığımızda böyle bir ruhun bulunduğunu fark edemez miyiz? Ben böyle olmuş olmasını diliyorum. İstanbul’un fethinin böyle bir mahiyetinin olduğunu düşünüyorum. Yani farklılıkları kendisine yabancılaştırmaksızın bütünleştiren, o bütünlüğün içinde belki hâkim rol oynayan fakat ötekileri de kendisine emanet gören bir mahiyet. Böyle bir ruhtan bahsedemez miyiz? Bahsederiz ya da bahsedemeyiz ama bir medeniyet kavramına sahip olacaksak, bu medeniyet kavramının üzerinden okunması gerekli olan o yer, bu kadar farklılığı ahenk içinde tutmuş olduğuna inandığımız İstanbul olmalıdır. Ortada tarihin içinden salınıp gelen muhteşem bir güzel var ve biz onun yüzüne pek çok anlamda kara çalmışız. Bu güzel, kendi içinde harikulade sentezler yaparak yürümüştür. Bu sentezlerin her bir parçası bizim adımıza bir medeniyet bilinci konusu olmalıdır. Bu sentezlerin her bir parçası, bizim adımıza kendi medeniyet bilincimizle tekrar algılanmaktadır. Burada ne yaptığımızı, tarih içinde hangi sentezleri ya da hangi yeni projeleri gerçekleştirmiş olduğumuzu, bu medeniyet bilinci açısından yeniden fark etmek durumundayız. Tarihi dekorun, tarihi şahsiyetliliğin bize aktardığı o insan telakkisini, bu insan telakkisinin tarihi dekora aksedişini fark etmek durumundayız. Tarihi yeniden okumaya, romantik bir biçimde yeniden ele almaya ihtiyacımız var. Benim şimdi söylediklerimden çok daha farklı kurgunuz da olabilir. 172 İstanbul, Kent ve Medeniyet İstanbul’u Dinlemek Sonuç olarak, bu şehre şahsiyetlilik adına bir anlam vermeliyiz. Bu şehrin şahsiyetlilik adına var olan anlamını yakalayan insanlar olmalıyız. İstanbullulaşmak bilincini hayata yansıtmak durumundayız. Bir musikimizin olduğunu, bir dilimizin olduğunu, İstanbul da bir Türkçemizin olduğunu yeniden hatırlamak durumundayız. Bir musikimizin olduğunu diyorum, “ondan anlamayan hiç bir şeyden anlamaz bizden” diyordu Yahya Kemal. Bu şehri aynı zamanda klasik musikimizde dinleyebilmeliyiz. Görmek, nefes almak değil sadece, bu şehri dinleyebilmeliyiz. Dinlemek Mesnevinin ilk mısraında olduğu gibi bizi bize davet eden o emirdir. Tıpkı Kuran’ı Kerim’in “oku” emriyle başladığı gibi ama “dinle” bir de içten kavrayışa davettir. Bu şehri dinleyebilmeliyiz. Yani sesini duyabilmeliyiz, bu ses ne kadar kaybolmuş olursa olsun bir yerden mutlaka aksedebilecektir. Ya da en azından taşlara sinmiştir. Onu hiç değilse o taşlar üzerinden fark edelim. Var olan henüz kaybetmediğimiz o insanların Türkçesinde, klasik Türk musikisi üzerinden yakalayalım. İdrak edeceğiz ki o bir medeniyet şehridir ve bir ebedi şehirdir. Fark edeceğiz ki burada pek çok farklılık tevhid olunmuştur yani birlenmiştir. Bir örnek olarak Karagöz oyunu ve perde gazelleri verilebilir. Hatırlayacaksınız Karagöz’de farklı farklı tipler vardır. Doğu Anadolulu, Güneydoğulu, Trabzonlu, Rizeli, Makedonyalı, Arnavut vb. farklı ağızla konuşan pek çok figür kendilerini ifade eder. Karagöz oyununda bunların taklidini tek bir kişi yapmaktadır ve bunlar çok başarılı taklitlerdir. Ama dikkat edelim bu taklitlerin her biri, bir İstanbul ağzının Güneydoğu’yu, Doğu’yu, Karadeniz’i, Rumeli’yi, Balkanlar’ı, Güney’i ve Batı’yı taklitleridir. Yani bir taraftan hepsi farklı bir yörenin ağzını konuşurken, bu yörelerin çoğul halde ağzını konuşmanın gerçekleştiricisi yine de İstanbul Türkçesi’dir. Bu bir Medeniyet Bilinci ve İstanbul 173 muvaffakiyettir. Çünkü İstanbul Türkçesi aynı zamanda bütün bunları konuşabilme yeteneğine sahip olduğumuz o temel alt yapının ağzıdır ve İstanbul Türkçesi’nden, başta Orta Anadolu olmak üzere bütün bu ağızların yansıması söz konusudur. Tıpkı o insanların çok farklı yörelerden gelerek İstanbul’da klâsik bir Türk musikisini beraberce yaratmış oldukları gibi. Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği Sadettin Ökten*21 Giriş A slını söylemek gerekirse bu başlık bana bu dersi düzenleyenler tarafından empoze edildi. Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul estetiği olmaz. Yani kısaca, İstanbul estetiği olmaz. Duruma uygun bir fıkra hatırlıyorum. Sofunun birisi ölmüş. Zahit bir adammış. Yani züht sahibi bir insanmış. Hesap vermeye gidiyor. Elinde küçük bir zembil, içinde de tek bir günah var. Titreyerek gidiyor. Oradan bir baba erenler, bir Bektaşi babası geliyormuş. Önünde bir çekçek arabası, içi de günah dolu. Sofu sıkıla sıkıla geliyor. Baba erenler sormuş, “Nedir o?” Sıkıla sıkıla demiş, “Bir tane günahım var.” Baba erenler demiş, “Boş ver, at benim arabaya da rahat et.” Şimdi bu misal, hayatta bana bir sürü şey empoze ettiler. Ne var yani, bir tane de başlık etmişler. Atın benim arabaya, rahat edin. * 174 İstanbul, Kent ve Medeniyet Prof. Dr. Mimar Sinan Üniversitesi, Emekli Öğretim Üyesi. İstanbul Zevki ve İstanbullu Yani İstanbul estetiği olmaz, İstanbul zevki olur. Eğer estetiği felsefi manada bir terim olarak alırsak, İstanbul estetiği olmaz, bir şehrin estetiği olmaz, bir insanın estetiği olmaz ama bir dünya görüşünün, bir medeniyet tasavvurunun estetiği olabilir. Estetik yani güzel ve güzellik sahasına yansımış, o sahayı düzenleyen hükümler ve fikirler olabilir. Böyle bir söylem hoşumuza gidiyor ve İstanbul estetiği diyoruz. Bu, biraz fiyakalı bir cümle oluyor. Ne estetik bir manzara diyoruz. Tabii bunlar hep yanlış kullanımlar ama galat-ı meşhur tabir ettiklerinden. “Galat-ı meşhur lügat-ı fasihten evladır” demişler. Bunlara da artık ben fazla ses çıkarmıyorum. Zaten ses çıkarsam da kimse fazla dikkate almıyor. Böyle bir dünyada yaşamaktayız. Evet, bir medeniyet tasavvurunun estetiği olabilir. O tasavvurun madde planında hayata geçtiği şehrin de güzelliği olur. Ama isterseniz önce İstanbul zevki üzerinde biraz duralım. İstanbul’un zevki veya İstanbul’un verdiği estetik haz… İstanbul enteresan bir kent. Zannederim, dünyada İstanbul ile yarışacak bir başka kent daha yok, bu söylediğim hamasi bir şey değil, sezgisel bir düşünce. Birçok kenti gördüm. Birçok kent hakkında bir şeyler okudum. Birçok kenti görenleri gördüm ve onlarla konuştum. Hamasi filan değil, öyle hissediyorum ki İstanbul gibi bir başka kent yok. Tabii bunu biraz daha bilimsel araştırmalara dayandırmak lazım. Bilimsel araştırmalar, belki de bir araştırmalar dizisi yapmak lazım. Şimdi ben burada bu konuşmayı yapmak yerine sizlerle yukarıda terasa çıkıp, güneşin batışını seyretmeyi yeğlerdim. Orada ufak tefek yer içerdik, biraz sohbet ederdik, biraz mizah yapardık. Sonra yatsıya doğru da herkes evine giderdi. Önemli olan, bu mekânı ve zamanı birlikte yaşamaktır. Ama işte burada konuşmak durumundayız. 176 İstanbul, Kent ve Medeniyet Çocukluk ve ilk gençlik yıllarımın yazları ve erken sonbaharları Kanlıca’da geçti. Kanlıca ile Çubuklu arasında bulunan kadim bir yalıda geçti. 40’ların sonu, 50’ler ve 60’ların başı. O zamanlar boğazda fısıltılı seslerle çalışan buharlı vapurların olduğu zamanlardı. Dır dır dır diye çalışan motor yoktu. Vapurlar, pıs pıs pıs diye çalışıyorlardı. Bizim yalıdan karşı sırtlara baktığınız zaman silueti büyük fıstık çamları belirlerdi. Emirgân, Boyacıköy, Baltalimanı kıyılarında eski ahşap yalılar bir dizi halinde uzanırlardı. Şimdi ise silueti gökdelenler belirliyor. Sahillerde de yer aldıkları mekâna mütecavizane davranan betonarme sahil apartmanları var. Hangisi daha iyi, gökdelende para var, fıstık çamında da fıstık var. Eski İstanbul’un özgün zamanlarında izlenimler böyle bir mekân zevki, mekân hazzı ile başlıyordu. Bir çeşme, bir çınar ağacı, bir köy meydanı, hatta Frenk İstanbul’un şu anda yok olan Tarlabaşı semtindeki bir eski apartmanın loş nemli girişi mekânlara yansıyan bir duyguydu, bir renkti, bir çizdiydi. Koca Mustafa Paşa’da kadim İstanbul zevkini görürken, Beyoğlu’nun bir arka sokağında bir Frenk rengi almış bir Osmanlı tadını, çizgisini izlerdiniz. Mekânlarda bu zevki alabilirdiniz. Ama bunun arkasında bir dünya görüşü var. Bunu ilerleyen kısımda anlatacağız. Mekânlarda belli bir rengi, belli bir zevki görmek mümkün çünkü bu mekânlar hala yaşıyorlar, hala devam ediyorlar. Bugün İstanbul’un mekânları kalın bir kül tabakası altında. Bu kül tabakası lavların külü gibi sıcak, eliniz yanar, çok kolay kaldıramazsınız. Ama hala 2008’in 30 Ekiminde, bugün İstanbul’da bir yerlere gitsek, bir yerlerde kaybolsak, hiç ummadığımız yerlerde bize ait bir mekân zevki, bir mekân duygusallığı görüyoruz. Peki, bu mekânlarda yaşayan insanlar ne oldular. Onlar artık yok, onlar öldüler, hatta bir kısmı ölmeden öldüler. Bir kısmı ölünce öldüler. Velhasıl artık yoklar. Hâlbuki o mekânları yaratan, inşa eden ve kullanan bir insan tipi vardı. Belki biraz mizahi hikâyelerde belki de eski Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği 177 hatıratta kaldılar. Nostalji, güzel bir şeydir, fakat bu konularda tehlikelidir. İnsanı çok rahatlatır ama realiteden bir kaçış olduğundan tehlikelidir. Zamanı ve çağı yaşamak lazım. O insanlar artık yoklar. Yani o insanları artık görmemiz mümkün değil. Nasıl davranıyorlardı, nasıl konuşuyorlardı? Günlük hayatta neye önem veriyorlardı? Neyi ön plana alıyorlardı? İşte söz konusu bu mekânları üreten ve ortaya çıkaran da onların zevki ve estetik algılarıdır. Onların eşyaları var. İnsanlar ölünce bu eşyalar haraç mezat satılıyor ve yeni kuşaklar bu eşyaları nasıl kullanacaklarını bilmiyorlar. Sanatlar da öyle. Her lafın sonuna hep aynı eki ekleyen çok ünlü bir yatırımcı, bir işadamı varmış. Bir dostumuz, sanat zevki ve hassasiyetiyle pek önde olan bir arkadaşımız gümüşten, sedeften kesme yapıyor ve onu nadide ağaçlara hâkkediyordu. Bu sanatkâr yaptığı çalışmayı o önemli zata götürüyor. O kimse “yahu” diyor, “Bu çok küçük olmuş, biraz daha büyük yapsaydın da merdiven başına assaydım.” Ama para onda, imkân onda. Dünyanın her yerinde bu böyle olmuş. Önce saray daha sonraki devirlerde de kapitalist sınıf sanatları desteklemeye başlamış. Ama kapitalist sınıf Batı’da da Türkiye’deki gibi miymiş? Başlangıçta öyleymiş ama sonra süratli bir şekilde kendini rafine etmiş. Önceki devirlerde saray güçlüymüş, asiller varmış sonra burjuva veya kentsoylular ortaya çıkmış. Ve bunlar zamanla rafine olmuşlar. Biz de şimdi o rafine olma sürecini bekliyoruz. İstanbul zevkini mekânlarda hâlâ görmek mümkündür. Ama o insanlar artık yoklar. Fakat doktorasını Amerika’da yapmış ve uzun yıllar orada kalmış genç bir arkadaş ki ciddi bir kültür adamıdır, diyor ki: “Osmanlıca konuşmak bir sanattır, bu sanatı tekrar diriltmemiz lazım.” Neden diye soruyorum. “Çünkü özgün bir musikidir, Osmanlıca şiir okumayı da tekrar diriltmemiz lazım. Çünkü hikmet ve coşkudur.” diyor. Evet, insanlar artık yoklar. O insanların davranışlarını görmüyoruz. 178 İstanbul, Kent ve Medeniyet Ama eşyalar ve sanatlar bir şekilde var. Bana sorarsanız, Osmanlı üzerinde durmak gerekiyor. Osmanlı, beğenelim ya da beğenmeyelim, kabul edelim ya da etmeyelim, çok ciddi etkileri olan bir yapılanma oluşturmuş. Belli bir tarihi süreci var. O süreçte elinde siyasal erk var. İktidarı var, iradesi var ve bunların yansımaları bugün hâlâ devam ediyor. Dilleri de ciddi bir dil olarak dünya literatüründe yer ediniyor. Kesinlikle Türkiye’den görüldüğü gibi değil. Çünkü Osmanlıca eserler yazılmış ve bu dil bir iletişim dili, bir duygusallığın dili olmuştur. Kesinlikle arkaik bir dil değil. İstanbul zevki dediğimiz hadise bu dil ile beraber mekânlar, sanatlar ve eşya üzerinden devam etmektedir. Bu İstanbul zevkinin arkasında bir dünya görüşü var. O dünya görüşünün ekonomide, siyasette, eğitimde, sosyal hayatta söyledikleri var, bir de estetik sahasında söyledikleri var. Medeniyet, Simge Şehirler ve İstanbul İşte o dünya görüşünü algılayabilirsek, onun izdüşümünü yakalayabiliriz. Tabii dünya görüşü dediğimiz zaman belli bir sistemi kastediyoruz, onun boyutlarına daha sonra yer vereceğiz. Niye İstanbul’un üzerinde bu kadar duruyoruz. Bildiğiniz gibi her uygarlığın simge şehirleri vardır. Antik Yunan Mezopotamya’nın, Babil’in ve Mısır’ın yani kadim dünyanın bilgeliğini ve bilgisini toplamış, eski tabirle tedvin etmiş, yani bilimsel birikim ve felsefi düşünce haline getirmiş bir uygarlıktır. Bu uygarlığın simge şehri Atina’dır. Roma İmparatorluğu Akdeniz, Kuzey Avrupa ve İngiltere’ye kadar uzanan coğrafyada hukukuyla, ekonomisiyle ve askeri düzeniyle hâkim olmuştur. Bu uygarlığın simge şehri, Roma’dır. Sanayi devrimi başlamış batı dünyasında bu kez simge şehir, Londra’dır. Sanayi devriminin sosyal sahaya yansıması, gerilimler, gürültüler, Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği 179 ihtilaller, simge şehir Paris olmuştur. Ve yenidünyanın simge şehri New York’tur. İslam uygarlığının, simge şehri önce Bağdat, sonra İstanbul’dur. Ortaçağ İslam medeniyetine baktığınız zaman bilimiyle, felsefesiyle, daha arkadan gelen sanatlarıyla, bütün mistik hayatıyla, hukuksal düzenlemeleriyle, ticaretiyle bu medeniyetin simge şehri Bağdat’tır. Yeni ve yakın çağların, ben ona yakın zamanların diyeyim isterseniz, simge şehri de İstanbul. Yani İslam medeniyetinin Osmanlı yorumunun bir kültür olarak ortaya çıktığı, eski tabirle tecelli ve temerküz ettiği şehir, İstanbul. Bu medeniyetin temel değerleri, batı medeniyetinin temel değerlerinden farklıdır. Dolayısı ile bu değerlerin ürettiği insan tipi de farklıdır. Bu farkı herhalde sizler de bugün rahatlıkla görüyorsunuz. Her ne kadar modern dünyada bu farklar azaldı, modern dünya bir köy oldu deniyorsa da kimlik ve kişilik problemleri o kadar da kolay izale olmuyor, kaybolmuyor. Bu farkı görüyorsunuz. Medeniyet Tasavvuru Kavramı Dünya görüşü, medeniyet tasavvuru, yani “Ben bu hayatı niçin yaşıyorum?” sorusu önem kazanıyor. Hayatta benim için önemli şeyler var mıdır? Bu önemli şeyler nelerdir? Zihnimde midir, gönlümde midir yoksa hemen elimin altında mı olmalıdır? Zamanı niçin yaşıyorum? Zaman benim için ne anlama gelir? Tarzında soruları sorulmuyorsa, o zaman insan hayatı içgüdülerin emrinde olan bir hayattır. Bu da bir dünya görüşüdür. İçgüdülerim vardır, bunlar benim en reel varlıklarımdır. Dolayısı ile ben bu içgüdülerim emrinde yaşarım ve onlar bittiği zaman da ben biter yok olurum, şeklinde bir görüş. Bunun dışında, hayatta öne çıkan farklı dünya görüşleri, farklı ideolojiler de vardır. Bizimki de farklı bir dünya görüşüdür. Bu dünya 180 İstanbul, Kent ve Medeniyet görüşünün bir değerler sistemi vardır. Bizim değerler sistemimiz hem zihinlerde hem de gönüllerdedir. Bir değerler sistemini size mesela okulda yahut ailede verirler veya hiçbiri vermez toplum bunu size verir. Yahut Türkiye’de olduğu gibi çatışmacı bir değerler sistemi ortaya çıkar. Çocukluğumda bir tarafta merhum Hasan Ali Bey ,”Eskiyi unut, yeni yolu tut” derken diğer yandan ‘kökü mazide olan atiyim’ diye bir şey duyduğumda şaşırır ve zihnim karışırdı. Ne olacağım ben kardeşim, şaşırmış vaziyetteyim yani, hâlâ da şaşkınlığım sürüyor. Bu çatışmacı bir dünya görüşüdür. Bir dünya görüşü kitleye mal olduğu zaman maşeri bir bütünlük kazanır. Biz ona sosyal mutabakat diyoruz. Sonra bu dünya görüşü, bir sosyal iradeye dönüşür. Toplum, bu dünya görüşünü hayata geçirmeliyim der ve bu bir iktidara dönüşür. Ortaçağ Avrupa’sında monarklar hâkim. Sonra bir yerden boşluk bularak yavaş yavaş tüccarlar gündeme gelmeye başlıyor. Ve monarkların iktidarının erişemediği yerlerde yeni bir hayat kuruyorlar ve bu hayat yavaş yavaş toplumu dönüştürmeye başlıyor. İşte bunlar, kent soyluların temelidirler. Yoksa monarkın aklı erse, gücü yetse bunlara imkân verir mi? Bu mümkün mü? Ama bir boşluk buluyor oradan yürüyor insanlar. Sonunda diyorlar ki, “Bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler.” Eğer kapitalistsen bu işi sonuna kadar böyle yapacaksın. Bu iş böyle olur diyor. Bu bir kabuldür. Mesela Machiavelli’yi bilmezseniz, Adam Smith’i anlamak mümkün değildir. Bunlar birbirinin peşine gelirler. Bu bir anlayış meselesidir. Yoksa St.Augustin’i okuduğunuz zaman bu mümkün değil gibidir, bu ortamdan böyle bir anlayış çıkmaz diyorsunuz ama zamanla çıkıyor. Hayat böyle bir şey ve bu dünya görüşü giderek bir iktidara dönüşüyor. İşte Fransız İhtilali o iktidarın el değiştirmesidir. İngiltere bunu Magna Carta ile daha yumuşak gerçekleştirdi. Almanlar, garipler hiç yapamı- Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği 181 yorlar. Onun için iki tane topuz yediler. İki dünya savaşı, iktidar dönüşümünün çok net ifadelerini yansıtır. Osmanlı da iktidara dönüşmüş, minicik Osmanlı Beyliği, bir uç beyliğidir. Çağın rüzgârını iyi yakalamak lazım. Osmanlı’ya bu nasip olmuştur. Maşeri irade iktidara döndüğü zaman, bir medeniyet tasavvuru hayatın her sahasında söz sahibidir. Bu da bütünlük içerisinde bir söz sahipliğidir. Siyasette ne söylüyorsa ekonomide de aynı perspektiften bir şeyler söyler. Bu sanatlara da yansır ama bunun ortaya çıkması için filozofların sözü yetmez. Toplumun iş yapabilir bir kesiminin bunu içselleştirip benimsemesi, belli bir iradeyi ve iktidarı ortaya koyması lazımdır. Osmanlı dediğimiz topluluk bunu yapmıştır. Batı uygarlığının Rönesans’la başlayan büyük macerasının karşısına, bana sorarsanız hâlâ var olan bir ahlak, madde, eğitim ve estetik anlayışı ile çıkıyor ve devam ediyor. İstanbul ve diğer şehirler ama özellikle İstanbul bu anlayışın ortaya çıktığı şehirlerdendir. Bunun sanatlara yansıması söz konusu. Başta musikiye, şiire, mimariye, plastik sanatlara yansıyor. O açıdan, bütün bunlarda bir farklı zevk, bir farklı biçim, bir farklı algılayış ortaya çıkıyor. Şimdi biraz da kuramsal estetikten bahsedelim. Kuramsal Estetik Üzerine Mukayeseli Bir Değerlendirme Estetik, ne güzeldir, niçin güzeldir, güzellik niçin vardır gibi sorulara cevap arayan bir felsefi disiplindir. Yani ne, niçin, nasıl güzeldir? Güzel nedir? Gibi soruların cevabını arıyor. Modern estetiğin 4 unsuru vardır. Bunun bir tanesi, estetik öznedir. O da insandır. Tabii bu soruların cevabını da aradığı zaman, burada bilim ve akıl var ama çok önde değil, çünkü bu duygusal bir şey. Estetiğe bir anlamda, duyguların 182 İstanbul, Kent ve Medeniyet bilgisi adını veriyorlar. Estetik özne, bütün medeniyetlerde, bütün medeniyet anlayışlarında aynıdır. Ama iş estetik nesneye gelince fark ediyor. Modern estetik yani rasyonalitenin ortaya koyduğu estetik hümanist hayat anlayışı ile örülüdür. Yani, insan bu âlemde en üst varlıktır ve akıl bütün problemleri çözebilir. Bu bir kabuldür. Hümanite işte budur. Mevlana hümanist idi derseniz, insanları kendinize güldürürsünüz. Hümanite insan sevgisi filan değildir. Bu bir kabuldür. Batı uygarlığında Rönesans’la başlayan ciddi bir kabuldür. Ortaçağ Hıristiyanlığında ciddi bir kırılma ile ortaya çıkan, ciddi bir kabuldür. İlk başlarda papazlara karşı çıkan sanatkârlar ve kentsoylular daha sonra açık bir meydan okumayla dediler ki insan tanrıya karşı en azından eşittir, güçlüdür, akıllıdır. Bu açıdan bakarsanız estetik nesne olarak sadece insanın ürettiği olguları ele alabilirsiniz. Modern estetik açısından baktığınız zaman, insanın yapmadığı bir olguya siz bir estetik değer izafe edemezsiniz. Bu bir kabuldür. Ama bir başka açıdan baktığınız zaman, henüz yazılmayan ama icra edilen İslam estetiği açısından baktığınız zaman eğer bu olgu sizin üzerinizde bir haz, bir estetik duygu uyandırıyorsa, Tanrıdan da gelse, doğadan da gelse, insandan da gelse bu bir estetik nesnedir. Medeniyet anlayışının farkı burada yani estetik nesnede ortaya çıkıyor. Sonbahar akşamları İstanbul ufkuna baktığınız zaman bir başka duygulanma, bir hüzün hissediyorsunuz. O da bir estetik hazdır. Dolayısı ile estetik nesnede rasyonel batı uygarlığı farklı bir alan, İslam uygarlığı farklı bir alan tanımlıyor. Estetik nesneye gelince, insan estetik nesneye bakıyor. Düşünce ve duygulanmalar devam ediyor. Adeta zihin veya gönül mevcudu tarıyor. Komik mi, trajik mi, güzel mi, hüzünlü mü? Yoksa tecessüs uyandıran hafif heyecanlandırıcı mı? Ve buradan bir değer seçip alıyorsunuz ve diyorsunuz ki, “trajikomik, hüzünlü, rüya gibi” vb. birkaç değerle o olguyu ifade ediyorsunuz. Bir Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği 183 Van Gogh resmine baktığınız zaman, iri ayçiçeklerine baktığınız zaman, çiçekler çok güzel ama bu çiçekler böyle ifade edilmemelidir, neden? Çünkü bu bana bir melankoliyi anlatıyor. Hatta melankoli de hafif kalır. Bir ruhi açmazı, bir girdabı hatırlatıyor. Ben o girdaptan korkuyorum. O girdaba düşmekten endişe ediyorum, eski tabirle havf ediyorum. Bu o resme çok fazla bakmıyorsunuz. İşte bu da estetik bir değerlendirmedir. Yani her baktığımız sanat objesinde bir mutluluk duymamız gerekmez. Vincent Van Gogh’un öyle resimleri vardır ki, sigara kutusunun arkasına yapmış. Düşkünler evine gitmiş ve orada umutsuz ihtiyarların yüzünü çizmiş. Hüzün, ümitsizlik, keder, hüzün hafif kalıyor. Bir iki çizgi ile hayatın karşısındaki büyük açmazı ifade ediyor. Evet, bunların hepsi birer değer. Ancak size şunu söylemeliyim ki batı ve İslam uygarlığı arasındaki estetik değerlendirme arasındaki en büyük fark şudur: Batı uygarlığının sanatçısı, hayata, hayatın realitesine isyan etmek mecburiyetindedir. Çünkü hümanist sanatın sığınacak bir tanrısı yoktur. İslam uygarlığında ise ne kadar şikâyet ve sitem sahibi olursa olsun, sanatçının sığınabileceği bir mecra hala vardır. Kısacası batı uygarlığının sanatı isyan, başkaldırı İslam medeniyetinin sanatı ise bütün gerilimlerin sonunda varılan teslimiyettir. Ama keşke içimizden birileri ciddi anlamda hayatla kavgalı olabilseler ki o bizim sanatımız olacak büyük sanatın ilk aşamaları ortaya çıksın. Keşke birileri büyük şehirlerin çevresinde yer alan varoşların mutsuzluğunu yaşayarak dile getirebilseydi. Keşke varoşların mutsuzluğu ve umarsızlığı ranta dönüştürülmeseydi. İşte o zaman belki ciddi büyük bir sanatçı çıkardı diye düşünüyorum. Ben bunu söyleyince, başka bir arkadaş, “Belki o zaman bize ait bir caz ortaya çıkabilirdi” dedi. İşte orada tartışma kesildi. Bizim sanatkârımız, İslam medeniyetinin sanatkârı gerilimden sonra varılan teslimiyetin sanatkârıdır. 184 İstanbul, Kent ve Medeniyet Neylersin ölüm herkesin başında Uyudun uyanmadın olacak Kim bilir nerede nasıl kaç yaşında Bir namazlık saltanatın olacak Taht misali o musalla taşında İşte bizim sanatkârımız bu. Her ne kadar kendini batılıyım diye tanıtsa, Fransa’da okudum dese de Diyarbakırlı Cahit Sıtkı’nın yazdığı şiir budur. Dante gibi ortasındayız ömrün/ Delikanlılık çağımızdaki cevher/ Yalvarmak yakarmak nafile bugün/ Gözünün yaşına bakmadan gider, diyor. Burada az çok bir sitem var. Ben bu şiiri okurken Şeyhülislam Yahya’yı hatırlarım. Diyor ki, “Neler çeker bu gönül, söylesem şikâyet olur.” Bunlar teslimiyetin sanatkârlarıdır. Bizden bir Beethoven çıkmaz, çünkü o umutsuzluğu halen yaşamadık, o umarsızlığı halen yaşamadık. Hala annelerimiz babalarımız, çocuklarımız, eşlerimiz ile biz çok mutlu bir ortaçağ hayatı yaşıyoruz. Toplumumuzda sadakat var, merhamet var. Kime bakarsanız bakın. En batıcıyım diyene bakın, bu değerleri en fazla reddediyorum diyene bakın o da merhamet ve sadakat sahibi, bu toplumun özü bu. Temel olarak estetik bir değerlendirme ile bizim sanatımızın güzel olması için, bize güzel görünmesi için teslimiyetin ve belki en fazla sitemin, batı sanatının ise “pure” ve çok cüretkâr bir isyanın sanatı olması lazımdır. Aksi halde olmaz. Olmuyor. Çünkü onun hakikaten büyük bir gerilimi var. Geçen gün bir edebiyatçı arkadaş makale yazmış, Kafka’yla Ahmet Haşim’i ve Dostoyevski’yi değerlendiriyor. Tabii genç bir arkadaş. “Ahmet Haşim Galatasaray Lisesi’ne geldi, Arap olduğu için onu yadsıdılar, ittiler” diyor. “O da onun üzerine hüzün şiirleri yazdı” diyor. Kafka da Çek Yahudi’si idi diyor. Alman toplumu da Yahudi olduğu için onu dışladı. İçimden, kardeşim Kafka’ya bu kadar haksızlık etme dedim Batı insanının yalnızlıTarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği 185 ğını sırf Kafka söylemiyor ki, umutsuzluğunu, çaresizliğini, bütün büyük insanları söylüyorlar. Başta kim söylüyor, ressam Edvard Munch söylüyor. Çığlık adlı tablosuna bakın, “köprü”, “die Brücke”, 1893, yalnız yapayalnız. Niye? Çünkü sanayi devriminin ve ondan önceki bireyselleşmenin sonucunu yaşıyor ve anlatıyor. Roma uygarlığı zevkler ve renkler tartışılmaz diyor. Size mazisini söylesem daha entelektüel bir şey olacaktı. Çünkü Roma batıda dünyadaki tek hâkim devlet. Doğuda Hint var, Çin var. Onları zaten batılılar şu ana kadar hiç ciddiye almadılar. Onlar da niye kaale alınmıyoruz diye bir endişe göstermezler. Niye? Çünkü Roma bütün insanları tek bir eğitim altında toplamış. Kendi medeniyet tasavvurunu ortaya koymuş, herkes de ona, eski tabirle, intiba etmiş, uymuş. Kant diyor ki: ‘Hayır, estetik yargılar çok rahat tartışılabilir. Bu bir eğitim meselesidir”. Medeniyet tasavvuru toplumda yayıldığı zaman, onun getirdiği zaman idraki, onun getirdiği renk, çizgi, algılama, işte o eğitimdir. “İşte o eğitimdir ki, toplumu o biçimlendirir”, diyor. Dolayısı ile bir toplum için güzel olan, bir başka toplum için güzel olmayabilir. Kant: “Çünkü bunların medeniyet tasavvurları farklıdır” diyor. İki farklı anlayış var. Onun güzel anlayışı ile benimki farklı. Batı musikisi evrenseldir diyorlar. Ne demek “evrensel”. Evet, işte, evrensel Avrupa musikisidir. Yani estetik değerlerin arka planında, medeniyet tasavvurunuz vardır ve farklı medeniyet tasavvurlarına göre zevkler ve renkler pekâlâ tartışılır. Bizim maceramıza gelince ne güzel, niçin güzel, güzellik nedir? gibi bu tanımları biz kendimize göre yapmak mecburiyetindeyiz. Biz dediğimiz zaman henüz üzerinde bir sosyal mutabakat olmayan bir değerler sisteminden bahsediyorum. Eğer yurtdışında belli bir eğitim almış, belli bir sosyal çevrede bulunmuş iseniz. Bu “Biz”i, bizim dışımızdan, tercihleri ile insan tipi ile zevkleriyle, yaşama biçimiyle çok daha net ifade edebiliyorsunuz. Ama Türkiye’nin içindeyseniz bu “Biz”i tarif etmek bir 186 İstanbul, Kent ve Medeniyet nebze zorlaşıyor. Çünkü şu anda Türkiye’nin içinde bir başka kaos hakim. Ama diyelim ki entelektüel bir boyutta Amerika’dasınız veya İngiltere’desiniz, Almanya’dasınız, hatta Avusturya’dasınız Türkiye’ye bakıyorsunuz. Hayatın akışında bir inkıta yok. Yukarıda söylüyorduk 29 Ekim 1923 ya da 30 Ekim 2008 sosyal yapı sürekli olarak akıyor. Ama biz belli zamanlarda hayatımızda bir inkıta, bir duraklama, bir değişme olduğunu varsayıyoruz. Hayat böyle kesitli bir şey değil, devamlı akıyor. Hayatta süreklilik var. Değişim tabii oluyor, tedrici küçük değişiklikler oluyor hayatta. Ama yargılar çok kolay değişmiyor ki biz bugün bu temel yargılarla beraber varız. Bunlar Türkiye için muhataralı konular. ‘Hezar gıpta o devri kadim efendisine’ diyor. ‘Ne kendi kimseye benzer, ne kimse kendisine’. Bu efendi bizim insan tipimizdir. Hanımefendi veya beyefendi olabilir. Özgün bir insan tipimiz vardı ve hala var, şöyle veya böyle var ve bu insan tipini oluşturan alt öğeler mevcut. Bu hala devam ediyor. İşte İstanbul estetiği dediğimiz olgu, bu özgün insan tipinin ortaya koyduğu olgudur. Zaman itibarı ile 15. yüzyıl’dan başlar ve bu güne kadar gelir. Tarihi perspektifi budur. Bu zaman içerisinde yaşadığı bütün dramlar, komediler, tragedyalar bu insan hayatında vardır, olmuştur ve olacaktır. Bir Rumeli macerası vardır. Rumeli macerası bir Orta Avrupa medeniyet seferidir. Gidilmiş ve gelinmiş, geriye Rumeli türküleri kalmıştır. Bir Estergon Kalesi türküsü var. Medeniyette musiki çok önemli bir göstergedir. O türküye baktığınız zaman, oradan bir başka dünya ortaya çıkıyor. Şiirleri var. Belki en basiti mimarisi. Bu perspektifte baktığınız zaman bu birikimler bu çağa kadar geliyor. Bu çağda şu İstanbul’a bakıldığında ise bizim teknik tabirle “Bauhaus” dediğimiz, rasyonel mimarlığın olguları, eserleri ile karşı karşıyayız. Apartman ve dikey yapılaşma olgusu karşımızda duruyor. Ben apartmanı çocuk yaşlarımda Nişantaşı’nda gördüm. Çok enteresan. O Frenk bir Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği 187 İstanbul’dur. Sultan Abdülmecit’in kurduğu bir İstanbul’dur. Frenk İstanbullular, Frenk eğilimli İstanbullular oradadır. Bu şehrin varlığında bir renktir. Hiçbir surette nakîsa filan değildir. Sonra apartmanın ne olduğunu batıda gördükten sonra, şu noktada bir şey söyleyeceğim. Apartman Fransızların doğurduğu bir çocuktur. İngiliz apartman sevmez. O, evde oturur. Sanayi devrimi, kırsaldan kente göç, zorlaşan ekonomik şartlar ve Fransa’da apartman doğuyor. Daha geniş anlamda sanayii batının doğurduğu gibi. Şehirlerde saat kuleleri yapıyorlar çünkü sanayi için saat çok önemli. İşçi ücretleri, işçi hareketleri bütün bunlar, batının çocukları, bu çocukları biz doğurmadık. Evlat edinmeye çalışıyoruz, ama çocuk biraz asi. Biz biraz onun dilinden anlamıyoruz. İşte şehirde bugün var olan apartmanları da bu gözle değerlendirmemiz lazım. Yine sağdan soldan belediyelerde bazı entelektüeller, efendim İstanbul taş yığını haline geldi diyorlar. Adını doğru koyalım. Taş değil o. Beton yığını haline geldi. Diyorum ki beton, betonarme, çok muti bir malzeme. Hangi biçimi verirseniz o biçime girmekte bir itirazı olmaz. Ama niye bize karşı bir yığın, yani bizi ezen bir yapıda var oluyor? Çünkü biz ona biçim verecek iktidara sahip değiliz. Batıdaki ilk apartmanları gördüğümüz zaman evet apartman böyle bir şey dersiniz. Bize uyar, uymaz o farklı bir şey ama kendi içinde bir estetiği var. Batıdaki betonarme inşaatı gördüğünüzde, “Betonarme bu kadar güzel olur mu?” diyorsunuz. Evet oluyor. Çünkü Fransızların çocuğudur betonarme, onlar terbiye etmişler, dilinden anlıyorlar. Daha doğrusu doğmadan terbiye ediyorlar. Bu bir zihin ve iktidar meselesidir. Bahsettiğim zihin ve iktidar teknolojiyi o şekilde terbiye ediyor. Taş diyoruz değil mi? Taştan niçin korkuyorsunuz. Dünyadaki büyük katedraller, büyük Domlar taş değil mi? Hadi onu geçeyim, Müslümanca konuşalım. Bütün büyük camiler taş değil mi? Taş kötü mü? Ama siz eğer taşa biçim verecek iktidarda değilseniz? Taş sizi 188 İstanbul, Kent ve Medeniyet ezer geçer, taş gibi midenize oturur. Bütün bunlar bir medeniyet anlayışının iktidara dönüşmesi sürecini yansıtır. Yoldan gelirken, genç bir arkadaş, trafikten yakınıyor. Ben dedim ki eğer insanlar yolları kullanmasını bilseler, trafik problemi % 20 çözülebilir. Belki % 30 çözülür. Niye? Çünkü yol kullanmasını bilmiyoruz. O da bir eğitimdir, o da bir görgüdür. O da bir medeniyet anlayışının iktidara dönüşmesi sürecinde kendine yer edinir. Bütün bunlar üst üste birikince, İstanbul bugün, biraz önce de söylemeye çalıştığım gibi kalın ve sıcak bir kül tabakasının altında kalmış. Belki siz de soracaksınız, ümit yok mu? Ben hayatta hiçbir zaman ümitsiz olmadım. Yaşamak için ümitli olmak lazım. Ve ben şunu söyleyerek isterseniz sözümü sonlandırayım. Serde mühendislik var ya, ben mukayese yaparım. Derim ki mesela 20 sene evvel hangi konuları konuşuyorduk? Ne giyiyorduk? Görgümüz ne kadardı? Nerelere gidebiliyorduk? Paramızı nasıl harcıyorduk? Babam derdi ki: “Para kazanmak kolaydır, sarf etmek zordur”. “Niye baba?” diye sorardım. ‘Oğlum’ derdi, “rızk Allah’tandır, ama sarf ederken görgü lazımdır”. Şimdi bizim görgümüz eksik. Gezmiyoruz, görmüyoruz. Parayı nereye sarf ediyoruz bilmiyorum. Okumuyoruz. Okumak deyince, bilme falan değil, amatör bir merak sahibi olmak lazım. Okumak, gezmek, görmek bütün bunları yaptığınız zaman damla damla bir birikim oluyor. Sonra onlar dost sohbetlerinde, arkadaş muhitlerinde tartışılıyor ve eleniyor. Size bir tortu kalıyor. Şimdi ben size o tortuyu satıyorum. Ama diyorum ki şehirde yaşayan her insan kendisine ciddi zaman ayırmalıdır. Salim zamanda okumak, salim zamanda gezmek lazım ki bir birikim oluşsun. Bu birikim oluştuktan sonra bir tercihler manzumesi ortaya çıkmaya başlar. Kentli olmak, kent estetiği, kent zevkine sahip olmak için böyle bir süreç gerekli görünüyor. Bu sadece bilgi meselesi değil, aynı zamanda bir görgü meselesidir. Bir haz, bir tat meselesidir. Mesela bu bina bu semte veya bu Tarih ve Medeniyet Perspektifinden İstanbul Estetiği 189 perspektife yakışmıyor demeye başlıyorsunuz. Belli yerlerde etkin olmaya başlıyorsunuz. Ben bu sözleri 40 yaş civarında söyler dururdum. 40 yaşında Türkiye’de insanı kimse ciddiye almaz. Sen daha küçüksün derler, çünkü büyükler vardır. Bu da yanlış bir zihniyettir. Tarım toplumunda bilgi, paranın ve gücün egemenliğine ait bir gerçeklikten beslenir. Ama modern toplumda işler değişti. Bilgi edinmenin ve tecrübenin yaşını bireyler kendileri belirliyor. Kendi hayatımdan bir örnekle devam etmek ve sonuçlandırmak istiyorum. Kendinize belli bir yatırım yaparsanız vakit ve birikim olarak toplumda dinlenir hale geliyorsunuz. Bu vakti Türk çocukları kendilerine ayırmıyor ve bu birikimi yapmıyorlar. Yabancı çocukları yapıyor. Giyim kuşamına önem vermiyor ama entelektüel yatırımını yapıyor. Biz hâlâ evimize koltuk alalım, perde alalım, el gün ne der, çizgisindeyiz. Ama genç insanların kendilerine yatırım yaptığını görerek mutlu oluyorum. Bu çağ kentlerin ve kentler üzerinden kültürlerin öne çıktığı bir çağdır. Bu kültürün arkasında sizin özgün medeniyet anlayışınız vardır. Ve artık dünyada ideolojiler bitmiştir. Özgün olan her şey ne varsa, başta varlığınız şahsiyetiniz olmak üzere bunu çağın dili ile ifade ettiğiniz zaman, siz ciddi anlamda bir kentlisiniz. Bir medeniyetin temsilcisisiniz. Onu yaşıyorsunuz ve yaşatıyorsunuz. Sözlerim burada bitiyor. Teşekkür ederim. 190 İstanbul, Kent ve Medeniyet
