Dədə Qorqud dastanları - AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

Transkript

Dədə Qorqud dastanları - AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu
БАКЫ – 2005
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Created by Neevia Personal Converter trial version
Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы Мящяммяд Фцзули адына
Ялйазмалар Институту
(УШАГЛАР ЦЧЦН)
БАКЫ – НУРЛАН – 2005
1
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Азярбайъан МЕА Мящяммяд Фцзули адына Ялйазмалар Институту елми шурасынын 17
ийун 2005-ъи ил тарихли 6 №-ли иъласынын гярары иля няшр едилир.
Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш елми мятни
ясасында ушаглар цчцн ишляйяни:
Шамил Ъямшид,
филолоэийа елмляри доктору
Редактору:
Мющсцн Наьысойлу,
филолоэийа елмляри доктору
Ряссамы:
Фяхряддин Мяммядвялийев
Компцтер иърачысы: Щцсниййя Гулийева
Мцяллиф щцгугу тохунулмаздыр.
Икинъи няшри – 2005
Биринъи няшри – «Маариф» няшриййаты –1980
Дядя Горгуд дастанлары (Ушаглар цчцн), Бакы: Нурлан, 2005, 225 с.
«Китаби-Дядя Горгуд» Азярбайъанын Аран-Албанийа яразисиндя VII ясрдя ики динин
говшаьында мювъуд олмуш Оьуз дювлятинин бядии тарихи вя Азярбайъан оьузларынын (тцркляринин)
мисилсиз йазылы дастан абидясидир. Охуъулара тягдим олунан «Дядя Горгуд дастанлары»
юмрцнцн сон 50 илини щямин абидянин Дрезден вя Ватикан ялйазмалары цзяриндя елми тядгигата
щяср етмиш Шамил Ъямшидин (Шамил Ъямшидовун) ушаглар цчцн ишлядийи мятнин тякмилляшдирилмиш
няшридир.
МЦГЯДДИМЯ
1) «Китаби-Дядя Горгуд» Азярбайъан халгынын гядим мядяниййятини, иътимаи щяйат
шяраитини вя онун илк дювлятчилийини, сийаси-инзибати, щярби-ъоьрафи мцщитини шифащи халг
2
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
ядябиййатынын дили иля тясвир едян тарихи дастандыр. Бу дастан бядии мязмуну етибариля
Азярбайъанын орта яср Аран-Албанийа яразисиндя дягиг вя мющкям сярщядляря малик
доьма мямлякятлярини хариъи кафир басгынларындан горуйан вя мямлякят дахилиндя
исламы гябул етмямиш христиан-гыпчаг мяликляриня гаршы гящряманлыг мцбаризяси апаран
Азярбайъан оьузларынын тарихидир. Дастан гящряманларындан Бякилин Доггузтцмян
Эцръцстан аьызында (сярщядиндя) сярщядин кешийини чякяркян гяфил бир горху щисс
едяряк Оьуза-Билягана, Салур Газана (баш сяркярдяйя) эюндярдийи бир сифаришдя
гяряманларын ясас гайя вя идейалары парлаг шякилдя юз яксини тапмышдыр: «Ялбяття вя
ялбяття, Газан бяэ мяня йетишсин. Деэил, эялмяз олса, МЯМЛЯКЯТ позулуб хараб
олур, гызым-эялиним ясир эетди, бялли билэил» (Дрезден мятни, вяр. 224б)
Истанбул Университетинин профессору Осман Фикри Сяртгайа 2-6 ийун 1988-ъи илдя
дцнйа горгудшцнасларын Коллоквиумунун нийя Бакыда кечирилмяси щаггында суала беля
ъаваб вермишди:
«Щалал бир щагг кими! Яввяла, Азярбайъан Горгуд ъоьрафийасынын ябяди
пайтахтыдыр. Икинъиси, доьма абидяни доьма оъагда арашдырмаг лап йериня дцшцр.
Бойларын дили, синтаксиси буэцнкц азярбайъанлыларын данышыьында дипдиридир. Кялмяляринизи
ешитдикъя адам сяксянир, Горгуд Атанын сирли-сораглы аляминя говушур.» («Коммунист»
гяз., 1988.).
Лакин бу щеч дя о демяк дейил ки, «Китаби-Дядя Горгуд»да Тцркийя тцркляринин
«пайы» йохдур. Фолклор йарадыъылыьы вя лцьят фонду бахымындан «Китаби-Дядя Горгуд»
азяри тцркляри иля Османлы тцркляринин мцштяряк абидясидир. Чцнки «Биз бир миллят, ики
дювлятик» (Щейдяр Ялийев).
«Китаби-Дядя Горгуд"ун ъоьрафи мцщити орта яср тарихчиляринин Азярбайъанын шимал
щцдудлары щаггында вердикляри мялуматлара там уйьун эялир. Шяргин бюйцк тарихчиси Ябу
Ъяфяр Тябяри (838-923) мяшщур «Тарих» ясяриндя йазыр: «Щямядан щяддинин
ибтидасындан та Зянъана вя Ябщяря вя ахыры Дярбянди-Хязяря чыхынъа, бунлара Азярбайъан дейилир». ХЫЫЫ яср тарихчиси Йагут Щямяви (1179-1229) дя Азярбайъанын шималгярбдя Трабзонла щямщцдуд олдуьуну эюстярир. «Китаби Дядя-Горгуд»да «Оьуз»
мящз ъоьрафи мяфщум олараг Шимали Азярбайъандан ибарят олан орта яср АранАлбанийа яразиси иля бцтцнлцкля цст-цстя дцшцр. «Галын оьуз» адланан цмуми мямлякят
«Ич оьуз» – «Боз ог», йяни гала-шящяр, мяркязиййят (бу щазырда гядим Мил дцзцндяки
Бейляган вя Гала Тяпяйя мцвафиг эялир) вя «Даш оьуз», йяни чюл-байыр, сярщяд йахасы
инзибати бюлэцсцнцн бирлийиндян ибарятдир. Галын оьузун башында Байандыр хан дурур. О,
бцтцн юлкянин падшащыдыр. Вязири Газлыг гоъа адлы бир кишидир. Ясас гящряманлардан бири
3
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
олан Йейняэин атасыдыр. Ич Оьузун башында ися Салур Газан дурур. О, бцтцн оьузун
щярби сяркярдясидир. Даш оьуза Салур Газанын дайысы Аруз Гоъа башчылыг едир. О, Салур
Газана табедир. Дядя Горгуд бцтцн оьузун мяняви рящбяри, бюйцклярин, кичиклярин
мяслящятчисидир. Дастанда бутюв бир щярби-инзибати щакимиййят системи мювъцд олмагла
гящряманлар арасында йахын гощумлуг ялагяси вардыр. Мясялян, бюйцк сяркярдя олан
Салур Газанын арвады Бойу Узун Бурла хатун Ханлар ханы Байандыр ханын гызыдыр. Даш
оьузун башчысы Аруз Гоъа ися Салур Газанын дайысыдыр. Ясас гящряманлардан
Гараэцня Салур Газанын гардашыдыр. Онун оьлу эянъ гящряман Гарабудаг юз ямиси
гызына, йяни Салур Газанын гызына эцляшдя, йарышда галиб эяляряк онунла евлянмишдир.
Бякдуз Ямян Газлыг Гоъа оьлу Йейняэин дайысыдыр. Дастанда щятта баба-ата-нявя
гощумлуг силсиляси мювъуддур. Байандыр хан Салур Газанын гайынатасы, демяли, онун
оьлу Урузун бабасыдыр. Цмумййятля, «Китаби-Дядя Горгуд»да гощум-гябиля иъмасы
мцщцм мювгейя маликдир. Доггузтцмян Эцръцстан Азярбайъан Оьуз дювлятиня
щямишя вердийи иллик хяраъдан бойун гачырдыьы заман Байандыр хан Оьуз-Эцръцстан
сярщядиндя гаровул чякмяк цчцн ясас гящ- ряманлардан Бякили ора эюндярир.
Бейлягандан, Оьуздан, йяни мямлякятин мяркязиндян тярпянян Бякилин эедиши беля
тясвир олунур: «Бякил разы олду, галхды, йер юпдц. Дядям Горгуд щикмят гылыъын белиня
баьлады, чомаьы омузуна бурахды, йайы гарусуна кечирди. Шащбаз айгырыны чякдирди,
бутун минди, хисмини-гювмини айырды, евини чюздц, Оьуздан кюч еляди. Бярдяйя,
Эянъяйя варыб вятян тутду. Доггузтцмян Эцръцстан аьзына варыб гонду, гаравуллуг
еляди, йад кафир эялся, башын Оьуза ярмяьан эюндярди». Еля щямин бойда даща сонра
бир эцн Байандыр ханын гонаглыьындан аъыг еляйиб кцсян вя щятта Оьузу тярк едиб
Доггузтцмян Эцръцстана эетмяк истяйян Бякили арвады кювряк-кювряк охшайыб дейир:
Алтун тахтым йийяси бяэим йиэид!
Эюз ачыбан эюрдцэцм йиэид!
Кюнцл вериб севдиэим!
………………………
Бяэляр иля йедин-ичдин,
Гювмли гювми иля эяняшдими?
Гяриб башын гавьада галдымы?!
Беляликля, Оьузда гювм- яграбасызлыг, хцсусян ювладсызлыг бюйцк бядбяхтлик
4
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
щесаб олунур.
2) Йухарыда эюрдцйцмцз кими, Бейляган «Дядя Горгуд» гящряманларынын
йашадыглары вя идаря етдикляри мямлякятин мяркязи, пайтахтыдыр. Лакин бу, гящраманларын ясасян гыш игамятэащыдыр. Йайда ися онлар йайлаьа кючцрляр. Щярби-кючяри
малдарлыгла мяшьул олан Оьуз гящраманларынын баш сяркярдяси Салур Газанын йай игамятэащы Эюйчя эюлцнцн шимал сямтиндя йерляшян Алтунтяхт йайлаьы вя бязян дя
Аьъагала Сцрмялисидир.
Абидянин бцтцн няшрляриндя «Алтунтяхт» гейри-мцяййян бир истилащ олараг
ишлянмишдир. Щалбуки XIX яср Азярбайъан шаири Казым аьа Салик «Шыхлы йайлагларынын
мядщи бабында» адлы шериндя Щямзя-чямян, Уляшян, Гарагат, Халхал, Маймаг,
Архашан вя с. йайлагларла йанашы, Короьлу галасы вя Алтунтяхт йайлаьыны да мядщ
етмишдир:
Йцз мин алтуна дяйяр сябзяси Алтунтяхтин,
Салика, ол йери дут, истямя динарц дирям.
3) Кечмиш Аран-Албанийа яразисинин ящатя етдийи Азярбайъан Оьуз мямлякятинин
шимал щцдуду Дярбянд шящярини ичярисиня алыр. Дярбянддя Салур Газанын бюйцк гойун
сцрцляри сахланылыр ки, бунлара дастанын мяшщур гящряманларындан бири олан Гарачуг
чобан ики гардашы иля бирликдя нязарят едир. Оьузун шимал тяряфдян ясас гоншусу
сярщядляри буэцнки инзибати даиряйя мцвафиг эялян Эцръцстан яразисидир. Шимал-гярбдя
ися инди дя хяритялярдя Тцркийя сярщядиндя йерляшян Гара дяря адлы йердя сярщядлянир.
Оьузун ики йердя сярщяд-эюзятчи мянтягяси вардыр: биринъиси Эянъядян сонра Аьстафа
сащясиндян о йана, Эцръцстан сярщядиндядир ки, бурада – Бякил («Бякил» адыбяклямяк, эюзлямяк мянасын- дадырса, «Аьстафа» топоними дя «Аьыз тяпя», йяни
«сярщяд тяпя» сюзцня мцвафиг эялир), Гара дяря аьзында йерляшян икинъи мянтягядя
ися Салур Газанын гардашы Гараэцня дурур. О, «Китабда» айры-айры бойларда бир нечя
йердя «Гара дяря аьзында гадир верян» – дейя тягдим олунур. Оьуз гящряманларынын
бцтцн щярби тоггушма маъяралары бу эюстярдийимиз истигамятдя ъяряйан едир. Бундан
арха тяряфин, йяни ъянуб, шярг вя бу араларын щцдудлары эюстярилмир ки, бу да Оьузун
щямин истигамятдя бцтцн тцрк дцнйасына арха баьламасы кими изащ едиля биляр.
4) «Дядя Горгуд» гящряманлары ики ъябщядя дцшмян гцввясиня гаршы вурушурлар.
Биринъиси хариъи дцшмянляр – бунлар Доггузтцмян Эцръцстан вя Анадолу яразисиндя
щяля Османлы тцркляринин ора эялмясиндян габагкы Трабзон, Дийарбякр, Дцзмцрд вя с.
5
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Анадолу тякурларыдыр. Икинъиси ися мящз юлкя дахилиндя, щяля исламиййяти гябул етмямиш
Албанийа мяликляридир: Гыбчаг мялик, Бугаъыг мялик, Гара Аслан мялик, Гара Тякин
мялик, Суни Сандал мялик вя с. Адларындан эюрцндцйц кими, щямин мяликлярин щамысы
турк етник групуна дахилдир. Бу фикри ясасландыран бир факт да ондан ибарятдир ки, мяшщур
гящряманлардан бири Байбеъан, мцсялман олса да, «мялик» адыны щяля цзяриндя
дашыйыр. Щятта гизи Банычичяйи Бейряйя йох, Парасарын Байбурд щасарынын тякуруна
вермяйи вяд едибмиш. Бу, «Китаб»дакы щади- сялярин исламиййятин лап илк илляриндя баш
вердийини эюстярян дялиллярдян биридир.
Дастанда тясвир едилян ъоьрафи мцщит башдан-баша аран-даь тябии ъоьрафи
шяраитиндян ибарятдир.
«Салгым-салгым дан йелляринин ясмяси», «саггалы узун бозаъ торагайын
сяйримяси» Аран чюллярини якс етдирирся, «тюкмяси бюйук даьларда»кы баьларда «гара
салгымлы цзцм» вя ондан « сыхыб чахыр дцзялдилмяси» Гарабаь даьларына там мцфафг
эялир. Мцсялманларла христианларын бир йердя йашадыьы сащядя йолдашлары тяряфиндян Салур
Газанын кешишя охшадылмасы, Урузун атасындан ачыг еляйиб «Пцлцклц кишинин (кешишин)
ялини юпяъяйи» иля атасына горху эялмяси, «мяря». «я!» мцраъиятляринин тез-тез ишлядилмяси вя с. бцтцнлцкля Гарабаь мцщити вя данышыг тярзини якс етдирир.
5) «Китаби-Дядя Горгуд»да ъидди щярби-инзибати щакимиййят системи мювъуддур.
Юлкя 24 санъаг бяйлийиндян ибарятдир. Лцьятлярдя бир санъагда 40 мин адам олдуьу
эюстярилир. Бир хариъи тящлцкя эюрсяняндя вя йа ясирляри хилас етмяк лазым эялдикдя
Байандыр хан тяъили щярби сяфярбярлик елан едир. Мясялян, Газлыг Гоъа оьлу Йейняэ
«Гара дяниз кянарында, Дцзмцрд галасында» дустаг олан атасыны гуртармаьа
эедяндя Байандыр хан: «24 санъаг бяйи эялсин!»– дейя ямр едир. Орду башчылары фярглянмя чининя, рцтбяйя малик олуб, чийни пагонлу («чийни гушлу») вя «мяхмури
шалварлы»дырлар. Орду саь, сол вя диб-орта сяфляри иля щцъум едир. Баш командан «дибдян
тяпир». Дюйцш алятляри ох, йай, каман, кюндяр, эцрз, гылынъ, галхан, низя вя сапанддан
ибарятдир.
6) Дастанда эянълярин йцксяк вятянпярвярлик рущунда, вятяня сядагят, атаанайа бюйцкляря щюрмят рущунда тярбийя олунмасына хцсуси диггят верилир. Оьланлара,
16 йашына гядяр бир иэидлик, гящряманлыг эюстярмясяляр, ад гоймурлар. Онларын чохусу
дцшмянля ганлы вурушмаларда эюстярдикляри иэидлийя эюря ад газаныр. Бяшяри идейалара
щюрмят, инсанпярвярлик Оьуз гящряманларынын сяъиййяви хцсусиййятляридир. Буэцнки
ермяни дашнакларынын фитнякар яъдадларынын щяля о дюврлярдя Анадолу щцдудларындан
бяри гулдуръасына басгынлары дастанда щяр вахт онларын дармадаьын олмасы иля баша
6
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
чатыр. Лакин дюйцшдя Салур Газан «гачаны говмамыш, аман диляйяни юлдцрмямишдир»
(Дерезден мятни, вяр. 34б). Аълара, йохсуллара йардым едиб, борълуну боръдан
гуртармаг, дилянчиляря, дярвишляря сядягя, нязир вермяк Оьузда бир цмуми адятдир.
Салур Газанын арвады, гящряман гадын Бурла хатун бир мягамда буну беля ифадя
етмишдир: «Гуру-гуру чайлара су салдым, гара донлу дярвишляря нязир вердим, йаныма
югей багдыьымда гоншума ейц багдым. Уманына, усанына аш йедиртим, аъ эюрсям,
дойурдум, йалынчыг эюрсям, донатдым, диляк иля бир оьлу эцъля булдум». (Дрезден
мятни, вяр. 71а)
7) «Дядя Горгуд» бойларында иштирак едян гящряманларын щяр биринин мянсуб
олдуьу ел, оба, тайфа адлары вя баш гящряманларын юзляринин дашыдыглары адлар щазырда
Азярбайъанын, хцсусян кечмиш Аран-Албанийа яразисиндян ибарят олан буэцнкц Шимали
Азярбайъанын топонимляриндя йашамагдадыр. «Варыбан пейьямбярин цзцнц эюрян,
эялибян Оьузда сящабяси олан… быьы ганлы Бякдцз Ямян»ин адына Нахчыванда
«Бюйцк дцз» адлы йер, «Пейьямбяр ялейщиссяламын заманында Байат бойундан гопан» Дядя Горгуд елинин Байат адына Аьъабядидя, Шамахыда, Салйанда, Уъарда,
Дявячи районунда лап йахын онилляря гядяр бир сыра Байат кяндляри мювъуд олмушдур
вя йа щазырда да вардыр. Ъянуби Азярбайъанда вя Ираг торпагларында да йашамыш
Байат ели, Дядя Горгуддан башга, ХVЫ ясрдя Мящяммяд Фцзули кими бюйцк дащиляр
вя ел сяняткарлары йетирмишдир. Байандыр ханын адына Бярдя районунда, Салур Газанын
адына Ъябрайыл, Ордубад вя Губадлы районларында, Дяли Дондарын адына Товуз вя Губадлыда, Тцлякяранын адына Губада онларла йер адлары мювъуддур. Дастанын ян мяшщур
гящряманларындан олан Гарачугун адына Нахчыванда кянд вя Кичик Гарабаь даь
силсилясинин Аьъабядинин Салманбяйли кянди иля щцдудланан Гарачуг даьы вя мящз
«Дядя Горгуд» гящряманларынын ат ойнатдыьы кечмиш ъащ-ъялаллы Мил дцзцндя гядим
оьуз тяпяляри олан Гала тяпя вя Цч тяпя сащяляриндя онларъа топонимляр вардыр. Ич
оьуз, Даш оьуз чякишмяси щаггында Аьъабядидя йерли ъамаат арасында мараглы рявайятляр сюйляйирляр. Щятта «Нярэиз тяпя» дейилян гядим гябиристанлыгда Гарачуг
чобанын 6 щиссядян (баш, бядян, ики гол, ики гылча) ибарят яфсаняви нящянэ «гябрини» дя
эюстярирляр. Дядя Горгуд топонимляри щаггында бах: Ш.Ъямшидов. «Китаби-Дядя
Горгуд»у вярягляйяркян. – Бакы, 1969, с. 95-97 вя йеня: «Китаби-Дядя Горгуд», монографийа. – Анкара, 1990, с.44-50).
Дастанда мющкям аиля гурулушу мювъуддур. Бир кишинин анъаг бир гадыны вар. Аиля
шяряфи, ата-ана шяряфи тохунулмаздыр, Оьузда эянъ гящраманлардан дюрд няфяри симаъа эюзял олдуьу цчцн цзц юртцлц-рубяндли эязир ки, гызлары, гадынлары йолдан
7
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
чыхармасынлар. Гадынлар ися чадрасыз эязирляр, йад кишилярдян анъаг йашманырлар. Лакин
дюйцш мейданында гадынлар ъясарятдя кишилярдян эери галмырлар. Салур Газанын арвады
Бурла Хатун, Бейряйин нишанлысы Банычичяк, Гантуралын эянъ арвады Сары Донлу Селъан
хатун беля гящряман гадынлардандыр. Оьузда ана щаггы танры щаггына бярабяр тутулур.
8) Алманийа Федератив Республикасынын Дрезден китабханасында сахланылан 12
бойдан ибарят «Китаби-Дядя Горгуд» дастан абидясинин ялйазмасы 1565-1585-ъи иллярдя яввял Дярбянди, сонра Бакыны вя даща сонра Тябризи пайтахт едиб, Азярбайъанда
щакимиййят сцрмцш Тцркийя империйасынын Йямян вилайяти башчысы, индики ифадя иля десяк,
эенералы Юздямирзадя Осман пашанын хязиняси васитяси иля Азярбайъандан Тцркийяйя
апарылмыш вя орадан, щансы йолласа, Алманийада Дрезден китабханасына дцшмцшдцр.
Осман пашанын сарайында Дал Мящяммяд Асяфи паша адлы бир сарай мцншиси
олмушдур. О, шаир иди вя «Шцъаятнамя» адлы ясяриндя Бакынын игтисади щяйатына вя
бурада нефт чыхарылмасына аид чох гиймятли мялуматлар вермишдир. «Китаби-Дядя
Горгуд» тарихи дастан абидясинин ялйазмасынын бурада ялдя едилмясиндя вя щарадаса
мцщафизя едилиб, сонра Дрезден китабханасына дцшмясиндя бу шяхшин, щеч шцбщясиз,
мцщцм ролу олмушдур.
Дрезден ялйазмасынын Азярбайъандан апарылма- сына ясас дялил Дрезден
нцсхясиндя щямин Осман пашанын юлцм тарихинин гейд едилмясидир. Абидянин титул вярягиндя йазылмышдыр: «Вяфати-Осман паша, 993». Буну тядгиг етдикдя щягигятян тарихи
шяхсиййят олан Осман пашанын вяфат тарихи иля цст-цстя дцшцр.(Бах.: Ш.Ъямшидов «Китаби-Дядя Горгуд»да бир вяфат тарихи щаггында. – «Азярбайъан ЕА Мярузяляри». – 1965,
сай 5 вя бу барядя йцксяк ряй: «Дружба народов» журналы, М., 1996. – № 11).
9) «Китаби-Дядя Горгуд»да исламиййятин илк илляриндян башлайараг ХВ ясрин сонуна
гядяр Азярбайъанын кечмиш Аран-Албанийа яразисиндя баш вермиш тарихи щадисяляр ейни
бир дюврцн щадисяляри кими бядии шякилдя цмумиляшдириляряк, сюйляйиъинин шащидлийи иля еля
мящарятля нягл олунур ки, бура гошулмуш Тяпяэюз яфсанясинин дя реал бир щадися
олдуьуна инанмайа билмирсян. Дастан дцзцб-гошан вя щям дя щадисялярдя бядии бир
образ кими иштирак едян Дядя Горгуд мцгяддимянин лап илк ъцмлясиндян Мящяммяд
пейьямбярин мцасири кими тягдим олунур: «Рясул ялейщиссялам заманына йахын Байат
бойундан Горгуд Ата дерляр бир яр гопду. Оьузун ол киши тамам билиъиси иди. Ня дерся,
олурду, гайибдян дцрлц хябяр сюйлярди». Сонра бцтцн бойларын сонунда Дядя
Горгудун, йахуд Дядям Горгудун мяълися эялиб гящряманларын шцъаятини якс
етдирян «Оьузнамя» дцзцб-гошдуьу эюстярилир. Ядяби-тарихи мянбялярдя Дядя
Горгудун Мящяммяд пейьямбярин зийарятиня эетмяси вя ислам ордусу иля Гафгаза
8
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
гайыдыб, Даьыстан бцтпярястляриня гаршы дюйцшлярдя шящид олмасы вя юзц кими бир-ики
мцгяддяс шяхсля Дярбяндин гырхлар гябиристанлыьы щявалясиндя (йанында) гайа ичярисиндя ачылмыш маьарада дяфн олунмасы эюстярилмкдядир. 1637-ъи илдя Гафгаза
сяйащятя эялмиш алман сяййащы Адам Олеари Гырхлар гябиристанлыьындан бир гядяр
кянарда олан Дядя Горгудун гябрини – мягбярясини зийарят етмиш вя онун эениш
тясвирини вермишдир. Бундан ялавя, дастан гящряманларындан Бякдцз Ямянин
пейьямбярин цзцнц эюрцб, онун сящабяси (ян йахын адамы, нцмайяндяси) кими Оьуз
мямлякятиня эялмяси, бурада ислам уьрунда гылынъ вурмасы, андичмя мярасиминин
«Гуран»ын илк йазылы вярягляри олан «Мцсщяф» васитяси иля иъра олунмасы щадисяляри мящз
ВЫЫ ясрдя исламын илк гябулу дюврц иля сясляшмякдядир.
10) Дастанын Дрездендя сахланылан йеганя бцтюв ялйазмасы 1052-ъи илдя (щиъри
444) йазылмыш прототип нцсхя ясасында ХВ ясрдя ишлянмиш икинъи тякмил бир нцсхядян юз
ана дилндя тящсил эюрмямиш, амма ярябъя мцкяммял тящсил алмыш бир шяхс тяряфиндян
чох йердя кор-кораня шякилдя кючцрцлмцш сурятдир. Тяхминян XV ясрин сонунда кючцрцлмцш щямин сурятдя катиб ялиндя олан илк нцсхянин сонундакы «тарихи-щиъри 444»
рягямини сиври сонлуг ичярисиндя алт-алта йазмагла сахламышдыр. XV ясря аид мцкяммял
ялйазмасынын орижиналы щяля ки, елм аляминя мялум дейилдир.
11) «Китаби-Дядя Горгуд» елм аляминя XVIII ясрин орталарындан мялумдур. Илк
дяфя Алманийада тядгиг олунмаьа башламышдыр. 1814-ъи илдя Фридрих фон Дитс тяряфиндян
Тяпяэюз бойунун алман дилиня тяръцмяси вя бир эириш мягаляси иля дцнйа иътимаиййятиня
таныдылан «Китаби-Дядя Горгуд» дцнйа тцрколоэийасында эениш вя мараглы тядгигат
обйектиня чеврилмишдир. Щазырда бу мющтяшям абидя дцнйанын бир чох дилляриня –
алман, инэилис, рус, серб, эцръц, фарс, газах, тцркмян, латыш, румин вя с. дилляря тяръцмя
олунмуш, Сцрихдя, Лондонда, Техасда, Москвада, Тбилисидя, Алма-атыда, Тещранда,
Бухарестдя вя с. шящярлярдя чап олунмушдур. Тцркийядя вя Азярбайъанда дюня-дюня
няшр едилмиш, щаггында монографийалар йазылмышдыр. Азярбайъанда «Китаби-Дядя
Горгуд» сон онилликлярдя дяриндян тядгиг олунуб, щаггында монографийалар вя йцзлярля
мягаляляр няшр едилмишдир. Алманийада щяля ХЫХ ясрин илк рцбцндян Фридрих фон Дитсдян
башлайараг, Русийада В.В.Бартолд, А.Н.Кононов, Х.Короьлу, В.М.Жирмунски, Тцркийядя Рифят Эилисли, О.Шаиг, М.Ерэин, Фяхряддин Эырызыоьлу, Азярбайъанда
Я.Дямирчизадя, Щ.Араслы, М.Тящмасиб, Я.Султанлы, Ш.Ъямшидов, Анар, М.Сейидов,
Т.Щаъыйев, К.Няриманоьлу, С.Ялизадя, Ф.Зейналов, Е.Ялибяйзадя, Мяммяд Адилов,
Италийада Е.Росси, Иранда Фярзаня, Ъавад Щейят, Щямид Мяммядзадя, Алманийада
Ящмяд Шимидя, дцнйанын онларла тцркологлары бу юлмяз абидя щаггында
9
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
монографийалар, мягаляляр йазмыш вя йа мятни няшр етдирмишляр. Бакыда халг йазычысы
Анарын ссенариси ясасында ики серийалы «Дядя Горгуд» бядии филми чякилмишдир. Дцнйа
тцрколоэийасында йени бир термин йаранмышдыр: Дядягоргудшцнаслыг.
12) 12 хцсуси оьузнамядян ибарят «Дядя Горгуд» дастанларынын щеч бири юз ады
иля шифащи ядябиййатда зяманямизя гядяр эялиб чатмамышдыр. Тядгигатымыздан айдынлашыр ки, ХВ ясрдян сонра дастанын айры-айры бойлары халгын башына эялян йени-йени тарихи
щадисяляря гошулуб, «Короьлу», «Ашыг Гяриб», «Шащ Исмайыл», «Алпамуш» вя с. кими
дастанлара чеврилмишдир. Еля бу ялагя тязащцрляри нятиъясидир ки, бир сыра
тцркологлар,хцсусян Азярбайъан мцщитини танымайан тядгигатчылар ону анъаг
цмумтцрк епосу кими тягдим етмишляр. Щалбуки «Китаби-Дядя Горгуд» бцтцнлцкля
йалныз Азярбайъан мцщити иля баьлы олуб, онун кечмиш Аран-Албанийа яразисиндя
мювъуд олмуш Оьуз дювлятинин бядиляшдирилмиш тарихидир. Биз буну щяля 1969-ъу илдя
чапдан чыхмыш «Китаби-Дядя Горгуду вярягляйяркян» адлы монографийамызда беля
ифадя етмишик: «Китаби-Дядя Горгуд» тарихчи цчцн халгымызын тарихи, ядябиййатшцнас
цчцн онун епопейасы, етнограф цчцн ися милли яламятляр салнамясидир. (с.4)
Лакин бу щеч дя «Китаби-Дядя Горгуд»ун цмумтцрк мащиййятини инкар етмяк
дейил. Мясяля бундадыр ки, Дядя Горгуд шяхсиййяти иля бу йазылы китабы фяргляндирмяк
лазымдыр. Китаб узун дюврляр ярзиндя елмдян юртцлц галмышдыр. Дастандакы щадисялярин
шифащи вариантлары вя Дядя Горгуд шяхсиййяти щаггындакы рявайятляр, сонракы дюврлярдя
баш верян тарихи кюкляри иля Азярбайъан мцщити иля баьлы олуб шифащи мязмуну иля бцтцн
тцрк халгларынын тарихи шцъаятини юзцндя якс етдирмякдядир.
Шамил Ъямшид
10
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Юмрцнц эянъ няслин тялим-тярбийясиня щяср етмиш унудулмаз юмцр йолдашым,
Бурла хатун гейрятли Мящлуга мцяллимянин язиз хатирясиня ябяди ярмяьандыр.
11
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
ДЯДЯ ГОРГУДУН ЮЙЦДЛЯРИ
Бисмиллащир-рящманир-рящим вя бищи нястяин
Рясул ялейщиссалам заманына йахын Байат бойунда Горгуд Ата дейирдиляр мцдрик
бир киши варды. О киши Оьуз елинин тамам билиъиси иди. Ня дейярдися, о оларды, гаибдян
дцрлц-дцрлц хябяр сюйлярди. Щагг-таала онун кюнлцня илщам верярди. Горгуд Ата
демишди:
— Ахыр заманда ханлыг щакимиййяти йеня Гайы няслиня дюнся, ахыр заман олуб,
гийамят гопан эцня гядяр щакимиййяти щеч ким онларын ялиндян ала билмяйяъякдир.
Бу дедийи Осман няслидир ки, щазырда давам етмякдядир. О буна бянзяр даща бир
нечя сюзляр сюйляди.
Горгуд Ата оьуз гювмцнцн мцшкцлцнц щялл едярди. Щяр ня иш олса, Горгуд Атайа
данышмайынъа ишлямязлярди. О щяр ня буйурса, гябул едярлярди, сюзцнц тутуб тамам
едярлярди. Дядя Горгуд демишдир:
— Аллащ-Аллащ демяйинъя ишляр ютмяз.
Гадир танры вермяйинъя киши варланмаз.
Язялдян йазылмаса, гул башына гяза эялмяз.
Яъял вядясиндя эялмяся, щеч кяс юлмяз.
Юлян адам дирилмяз.
12
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Чихан чан эери эялмяз.
Бир иэидин Гарадаь йумрусунъа малы олса,
Йыьар, топлайар, сахлар,
Гисмятиндян артыьын йейя билмяз.
Улашыбан сулар дашса, дяниз долмаз.
Тякяббцрлук еляйяни танры севмяз,
Юзцнц уъа тутан ловьа адамда аьыл олмаз.
Йад оьулу сахламагла оьул олмаз,
Бюйцйяндя атыб эедяр, эюрдцм демяз.
Кцл тяпяъик олмаз.
Гара ешшяйин башына йцйян вурсан, гатыр олмаз,
Гараваша дон эейирсян, ханым олмаз.
Лопа-лопа гарлар йаьса, йаза галмаз,
Галын отлу йашыл чямян пайыза эалмаз.
Яски памбыг без олмаз,
Гары дцшмян дост олмаз.
Ата гыймайынъа, йол эедилмяз.
Гара поладцз гылынъы чалмайынъа, дцшмян басылмаз.
Киши, малына гыймайынъа, ады чыхмаз.
Гыз анадан эюрмяйинъя юйцд алмаз.
Оьул атадан эюрмяйинъя сцфря ачмаз.
Оьул атанын йетиридир,
Ики эюзцнцн биридир,
Аьыллы оьул олса, оъаьын кюзцдцр,
Аьылсыз оьул олса, оъаьын кцлцдцр.
Оэул даща нейлясин, ата юлцб мал галмаса?
Ата малындан ня файда, башда аьыл олмаса?
Аьылсызларын шяриндян Аллащ сахласын, ханым, сизи!
Дядя Горгуд бир дяхи сюйлямиш:
Бярк йцйцрян кющлян ата намярд адам миня
билмяз,
Яэяр минся, миндийиндян минмямяси йахшыдр.
13
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ити гылынъы намярд чалмамасы йахшыдыр.
Чала билян мярд иэидя охла гылынъдан бир чомаг
йахшыдыр.
Гонаьы эялмяйян гара евляр йыхылса йахшыдыр.
Ана гядрини билмяйян намярд оьул,
Ат йемяйян аъы отлар битмяся йахшыдыр.
Адам ичмяз аъы сулар сызынъа, сызмаса йахшыдыр.
Ата адыны доьрултмайан нанкор оьулун,
Ата белиндян енинъя, енмяся йахшыдыр.
Ана гядрини билмяйян намярд оьул
Ана бятниня дцшцнъя, доьулмаса йахшыдыр.
Ата адыны уъа тутан аьыллы оьул йахшыдыр.
Йалан сюз бу дцнйада олунъа, олмаса йахшыдыр.
Эерчяклярин цч отуз он йашыны долдурса йахшыдыр.
Он отуз, он йашын да долсун!
Щагг сизя йаман эюстярмясин,
Дювлятиниз даим олсун, ханым, щей!
Дядя Горгуд йеня сюйлямиш,
Эюрялим ханым ня сюйлямиш:
Эцндюйян йерин отлагларын кейик биляр.
Эюэяз йерлярин чямянлярини гулан биляр.
Айры-айры йоллар изини дявя биляр.
Йедди дяря гохусуну тцлкц биляр.
Эеъя икян карван кечдийини тораьай биляр.
Оьул кимдян олдуьуну ана биляр.
Иэидин аьыр -йцнэцллцйцнц аты биляр.
Аьыр йцкляр зящмини гатыр биляр.
Ня йердя сызылар варса, чякян биляр.
Гафил башын аьрысыны бейин биляр.
Голча-гопцз эютцрцб елдян-еля озан эязяр.
Адамын ъомярдлийини, намярдлийини озан биляр.
Елиниздя чалыб охуйан озан олсун!..
14
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Азыб эялян гаданынызы танры совсун.
Дядя Горгуд йеня сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Аэыз ачыб юйяр олсам, цстцмцздя Танры эюзял.
Танры досту, дин сярвяри Мящяммяд эюзял.
Мящяммядин саь йанында намаз гылан
Ябубякр Сиддиг эюзял .
Ахыр сепаря башыдыр «Яммя» эюзял .
Щюъъясиля дцз охунса «Йасин» эюзял.
Гылынъ чалды, дин ачды Шащмярдан Яли эюзял.
Ялинин оьуллары , пейьямбяр нявяляри , Кярбяла
дузундя Йезидляр ялиндя шящид олду,
Щясянля Щцсейн ики гардаш иля эюзял,
Йазылыб- дцзцлцб эюйдян енди,
Танры елми «Гуран» эюзял.
О «Гуран»ы йазды- дцздц алимляр
Юйрянинъя кобяди- бичди алимляр сярвяри
Осман Цффан оьлу эюзял.
Алчаг йердя йапылыбдыр Танры еви Мяккя эюзял,
О Мяккяйя саь варса, саламят эялся,
Сидги бцтцн Щаъы эюзял .
Гийамят эцнцндя айна эюзял.
Айна эцнц охунанда хцтбя эюзял.
Гулаг асыб динляйяндя цммят эюзял.
Минарядя язан чякяндя фягищ эюзял.
Дизин басыб отуранда арвад эюзял.
Ювладындан йарыса ата эюзял.
Аь сцдцн дойунъа ямизся ана эюзял.
Йанашыб йола эиряндя гара буьур эюзял.
Севэили гардаш эюзял.
Йан ялдя уъа ев тикился эярдяк эюзял,
Узунъа тяняфи эюзял,
Оьул эюзял.
15
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Щамысына бянзямяди ъцмля алямляри йарадан
Аллащ-Танры эюзял.
О юэдцэцм уъа Танры дост олубан мядяд версин
ханым щей!
Озан дейир:
Юврятляр дюрд дцрлцдцр:
Бириси евин дайаьыдыр.
Бириси солдуран сойдур,
Бириси долдуран тойдур,
Бириси неъя сюйлярсян, байаьыдыр.
Евин дайаьы одур ки, чюлдян-байырдан евя бир гонаг эялся, киши евдя олмаса, о
гонаьы ещтирамла гаршылар, йедиряр–ичиряр, щюрмятля йола салар. Бу, Айишя, Фатимя сойудур. Беляляринин, ханым, истядийи щасил олсун. Оъаьыныза бу кими юврят эялсин.
Эялдин о ки, «солдуран сой» сабащданъа йериндян галхар, ял-цзцнц йумадан
доггуз фятир иля бир бадйа йоьурду дойунъа тыхайыб-басыб йейяр, сонра да ялини бюйрцня
вуруб дейяр: Бу еви хараба галсын! Бура яря эяляндян бяри гарным доймады, цзцм
эцлмяди. Айаьым башмаг, цзцм йашмаг эюрмяди. Ах, ня олайды, бу киши юляйди, башгасына эедяйдим, онда бары умдуьумдан барынайдым!
Белясинин ханым эюзлядийи эюзцндя галсын!
Оъаьыныза бунун кими арвад эялмясин!
Эялдин о ки, «долдуран тойдур», бу да эюрярсян ки, дап-данъа йериндян тярпяниб
дуран кими, ял-цзцнц йумадан, сящярдян обанын о уъундан бу уъуна, бу уъундан о
уъуна чарпышдырды, юйняйядяк эязди, юйнядян сонра евиня эялди. Эюрдц ки, оьру кюпяк
евя эириб, йейиб-йалайыб, шейляри бир-бириня гатыбдыр. Еви тойуг щининя, мал тювлясиня
дюнцбдцр:
Чаьырар гоншулары ки:
— Ай гыз, Зцлейха! Зцбейдя! Уридя! Ъан гыз! Ъан паша! Айна мяляк! Гутлу
мяляк! Мян юлмяйя-итмяйя эетмямишдим ки? Ахыр йатаъаг йерим бу хараба оласы дейилди? Ня оларды мяним евимя дя бахайдыныз, гоншу щаггы – Танры щаггы дейилми? –дейиб
сюйляняр.
Бунун кимиляриндян дя оъаьыныза беля юврят эялмясин, ханым, щей.
Эялдин о ки, неъя сюйлярсян, байаьыдыр. Евиня чюлдян-байырдан бир абырлы киши гонаьы
эялся, яри евдя олуб, деся ки, ай арвад, дур, чюряк эятир. Гонаг да йесин, биз дя йейяк,
бишмиш чюряйи сахламаг олмаз, йемяк эярякдир онда о арвад:
16
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Ахы нейляйим? Бу даьылмыш евдя ун йох, яляк йох! Дявя дяйирмандан
эялмяйиб. Еля бу обайа бир адам эялся, эяряк мяним сцфрямин башына эяля?! – дейиб,
ялини йанына чырпар, йюнцнц о йана, далыны яриня чевиряр. Мин деся ешитмяз, яринин
сюзцнц гулаьына алмаз. О, Нущ пейьямбярин ешшяйинин яслидир. Беляляриндян дяхи
узаг олсаныз, сизи Аллащ сахласын, оъаьыныза бунун кими юврят эялмясин. – Ханым щей!
Дяринлярдя, узагларда
Ел башына эялянляри,
Билиъиляр билянляри
Ел-ел дцшцб, юлкя эязиб,
Дядя Горгуд, йыьыб-дцзцб
Гуруб-гошуб бу дастаны
Сян дя оху ону таны!
БУЬАЪЫН ДАСТАНЫ
Бир эцн Оьуз дювлятинин падшащы Хан Байандыр йериндян дурмушду. Йашыл чямян
17
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
цзяриндя Шами чадырларыны гурдурмушду. Бюйцк кюлэяликляри эюйя уъалмышды. Мин йердя
ипяк халчалар дюшятмишди.
Ханлар ханы хан Байандырын адяти бу иди ки, илдя бир кяря мяълис гуруб, оьуз
гящряманларыны гонаг едярди. Йеня дя беля бир гонаглыг мяълиси дцзялтмишди. Атдан
айьыр, дявядян буьур, гойундан гоч кясдирмишди. Бир йердя аь отаг, бир йердя гызыл
отаг, бир йердя дя гара отаглар бязятмишди. Адамларына:
— Оьлу оланы аь отагда, гызы оланы гызыл отагда яйляшдирин. Кимин ки, оьлу-гызы
йохдур, гара отаьа апарын, алтына гара кечя дюшяйин, габаьына гара гойун ятинин говурмасындан гойун. Йейярся йесин, йемязся дуруб эетсин, – демишдир, — гой
билсинляр ки, оьлу-гызы олмайаны щамы гарьайыб, биз дя гарьайырыг демишдир.
Оьузда Дурса хан адында бир иэид вар иди, оьлу-гызы йох иди.
Бурада Озан сюйлямиш, эюряк ня сюйлямиш:
Кюксц эюзял даьлара эцн дцшяндя,
Тораьайлар ъящ-ъящля ютцшяндя,
Гуршаг тутуб эцляшянэя иэидляр,
Еркян кишняшяндя о бядюй атлар,
Салхым-салхым дан йелляри ясяндя,
Гырх иэиди бирэя йан-йюрясиндя.
Дурса хан да атланыб, Байандыр ханын гонаглыьына эедирди. Дурса ханы гаршыладылар.
Ону эятириб гара отагда яйляшдирдиляр. Алтына гара кечя дюшяйиб, габаьына гара гойун
говурмасындан йемяк гойдулар.
Дурса хан чох пярт олду:
— Байандыр хан мяним ня яскиклийими эюрмцшдцр? Гылынъымданмы, сцфрямдянми
наразы галмышдыр? Мяндян алчаг кишиляри аь отагда, гызыл отагда, мяни ися гара отагда
яйляшдирмяйинин сябяби нядир?
Дедиляр :
Байандыр хандан буйруг белядир ки, щяр кимин оьлу-гызы йохдур, ону щеч кяс
севмир, биз дя севмирик. Белялярини гара отагда яйляшдирин!
Дурса хан буну ешидян кими дик галхды айаьа, йолдашларына цз тутуб деди:
— Иэидлярим, галхын эедяк! Бу гяраиб йа мяндян, йа да арвадымдандыр.
Дуруб чыхдылар.
Дурса хан евиня эялди. Чатан кими арвадыны чаьырды йанына сюйляди, эюряк ня
18
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
сюйляди:
СЮЙЛЯМЯ:
Бяри эял, башымын бахты!
Бяри эял евимин тахты!
Шякяр сюзлцм, ширин хойлум!
Йерийяндя сярв бойлум!
Топуьунда сармашанда гара сачлым!
Гурулу йайа бянзяр чатма гашлым!
Гоша бадам сыьмайан дар аьызлым!
Алма кими ал йанаглым, хош авазлым!
Гадыным эял, чичяйим эял!
Эюзялим эял,эюйчяйим эял!
Эюрцрсянми няляр олду?
Мяня ня тяняляр олду?!
Сящяр-сящяр Байандыр хан
Юз йериндян дурмуш иди.
Аь, гырмызы, гара отаг
Йан-йана гурдурмуш иди.
Оьуллуары аь отаьа, гызлылары гызыл отаьа,оьлу-гызы олмайаны гара отаьа апарын, алтына
гара кечя дюшяйин, габаьына гара гойун ятинин говурмасындан гойун, отуруб йейяр,
йесин, йемяся дуруб эетсин. Оьлу-гызы олмайаны щеч кяс севмяз, биз дя севмирик, –
демишдир.
Мяни беля гаршыладылар, гара отаьа апарыб алтыма гара кечя дюшядиляр, юнцмя гара
гойун говурмасы гойдулар, гящярляниб, дуруб эялдим. Сюйля, арвад бу ювладсызлыг
мяндянмидир, сяндянмидир? Сябяб нядир бизим ушаьымыз олмур?
Бир дя сюйляди:
Сюйля, арвад, даныш бир,
Бу ишя нядир тядбир?
Боьазындан тутумму?
Юлдцрцбян атыммы?
Айаг алтда салыммы?
Гылынъымла чалыммы?
Кясимми о башыны?
19
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Тюкцммц эюз йашыны?
Сюйля, арвад, сябяб ня?
Гязяб ейлярям сяня!
Яри беля дейяндя Дурса ханын арвадына гящяр эялди, гара хумар эюзляри ганйашла долду, сюйляди, эюряк ня сюйляди:
Щей Дурса хан, Дурса хан!
Гязяблянмя, бир дайан!
Ей ъанымын щямдями!
Сяндями, йа мяндями?
Сорушма айаьа дур,
Бир улу мяълис гурдур.
Дявя кяс, гойун гырдыр,
Аъ гарынлары дойдур.
Борълуну боръдан гуртар,
Вер палтарсыза палтар.
Азад еля гуллары,
Севиндир йохсуллары.
Бах, онларын алгышы,
Бизя рящм едяр киши!
Дурса хан арвадынын мяслящятиня гулаг асды. Айаьа дурду, атдан айьыр, дявядян
буьур вя гойундан гоч кясдирди. Ич оьуз вя Даш оьуз ъамаатыны евиня чаьырды. Аъ
эюрся, дойдурду, чыплаг эюрся, яйниня палтар эейдирди. Борълулары боръдан гуртарды.
Тяпя кими ят йыьды, эюл кими сцд саьдырды. Щамы онун сцфрясиндян бол-бол йеди-дойду.
Щамысы ял эютцрцб, эюйя цз тутду, црякдян алгыш едиб, Дурса хана бир ювлад дилядиляр.
Бир аьызы дуалынын – пак црякли адамын алгышы иля Дурса ханын гадыны щамиля олду.
Арадан доггуз ай кечди, Дурса ханын эюзял бир оьлу олду. Ону дайяляря вериб
бюйцтдцляр.
Ат айаьы кцляк, озан дили чевик олур. Йюнлц оланлар, габырьалы бюйцйцр.
Оьуз заманында беля бир адят вар иди ки, оьлан он беш йашына гядяр бир иэидлик
эюстярмяся, она ад гоймаздылар. Йеня о вахткы адятя эюря Оьуз елиндя бир йазда, бир
дя пайызда буьа иля буьуру дюйцшдйрярдиляр, щамы бахыб тамаша едярди.
20
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Дурса ханын оьлу он беш йашына чатмышды. Щямин ил Байандыр ханын бир буьуру бир
дяня дя буьасы вар иди, бунлары Аь мейданда дюйцшдцряъякдир. Бу буьа о гядяр эцълц иди ки, яэяр сярт бир даша буйнуз чалса, ону ун кими совурарды.
Йаз чаьы иди. Буьаны сарай тювлясиндян чыхардылар, цч адам саь, цч адам сол
йанында дямир зянъирля тутараг ону Аь мейдана эятирдиляр. Мейданын лап ортасында
зянъирини ачдылар. Сян демя, Дурса ханын оэлу башга цч ушагла бурада ашыг-ашыг
ойнайырмыш. Адамлар онлара, «гачын» дейиб, буьаны бошладылар. О цч ушаг тез гачыб
эетдиляр. Дурса ханын оьлу ися гачмады, мейданын ортасында дайаныб буьайа тамаша
еляди.
Буьа оьлана сары ъумду эялди, истяди ки, ону буйнузу иля щялак елясин. Оьлан
йумруьуну дцйцмляйиб буьанын алнына чяпиня тутуб еля чалды ки, буьа далы-далы эетди.
Сонра йеня оьлана сары ъумду. Бу дяфя оьлан йумруьуну буьанын алнына дайайыб
басды, беляъя сцрцб ону мейданын башына чыхарды.
Буьа иля оьлан хейли чякишдиляр. Оьлан буьаны ики дал айаглары цзяриндя шюкцйцб
дурмаьа мяъбур етди. Йумруьуну онун алнындан чякмяйяряк беляъя хейли сахлады.
Ня буьа чякилди, ня оьлан!
Оьлан юз-юзцня фикир еляди ки, яэяр бир дама диряк вурарларса, она дайаг олур, мян
нийя инди бу буьанын алнына дайаг олум? Йумруьуну буьанын алнындан чякиб, юзц
кянара сивишди. Буьа айаг цстя дура билмяйиб тяпяси цстя дик эялди йеря учду. Оьлан
тез бычаьына ял атыб буьанын башыны кясди. Мейданда тамашайа топлашмыш адамлар тез
галхышыб эялдиляр, оьланы дювряйя алдылар. Афяринляр сюйлядиляр. Щамы бир аьыздан: – Дядя
Горгуд эялсин, бу оьлана ад гойсун, атасынын йанына апарыб она бяйлик, мцлк, вязифя
алсын, о, иэидлик эюстярмишдир, – дедиляр.
Оьуз заманында адят беля иди ки, иэидлик эюстярян ушаьын адыны Дядя Горгуд
гойарды. Дейирляр, еля щяр шейя ады Дядя Горгуд верярмиш.
Адам эюндярдиляр, Дядя Горгуд эялди, она афяринляр сюйляди, юйдц, сонра юзц иля
бирликдя эютцрцб атасы Дурса ханын йанына апарды.
Дядя Горгуд оьланы юйяряк Дурса хана сюйляди эюряк, ня сюйляди:
Эюзцн айдын, Дурса хан,
Оьлун олду гящряман!
Јер вер, ев вер, отаг вер!
Дявя, гойун, йатаг вер,
Бядюй ат вер, чапсын о,
Йени иэид олсун о!
21
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Эцъдя буьаны басды,
Йыхды башыны кясди. .
Буьаъ гойдум адыны,
Язизля ювладыны.
Дурса хан фярящлянди, эцвянди. Севинъи алямя сыьмады. Оьлуна айрыъа йер верди,
мцлк верди, оьлан, неъя дейярляр, кишиляр сырасына гошулду. Бядюй ат миниб, силащ
гуршанды, ова-эязмяйя чыхды.
Амма оьлан о гядяр мяням-мянямлик еляди ки, атасынын гырх иэидини дя саймады.
Бу ися гырх иэидин оьлана пахыллыг етмясиня сябяб олду. Онлар бир-бириня дедиляр:
— Буна бахын! Бу оьлан ортайа чыхандан бяри, Дурса ханын нязяри биздян
яксилибдир. Эялин буну атасына чуьуллайаг, юлдцрцб арадан эютцряк, бялкя явяллки
щюрмятимиз-иззятимиз йеня олсун. Сюзляшиб дилбир олдулар. Ики йеря бюлцнцб, ийирмиси бу
тяряфя, ийирмиси башга тяряфя кечди.
Бир аз кечмиш яввял ийирмиси гайыдыб Дурса ханын йанына эедиб шикайят етдиляр.
Юзляриндян уйдуруб Буьаъ щаггында дедиляр:
— Эюрцрсянми, Дурса хан! Щеч билирсян няляр олду?
Сянин оьлун ня йарамаз ишляр эордц? Юзцнцн гырх йолдашыны йанына алыб юз
елимизя-обамыза басгын етди. Щарда бир эюзял эюрдц, чякиб эятирди, аь саггаллы
гоъаларын аьзына, аь бирчякли гарыларын сцдцня сюйдц, сачындан тутуб сцрцдц. Яэяр бу
ахан дуру сулардан хябяр кечя, Ала даьдан ютцб аша, ханлар ханы Байандыр хан буну
ешидя биля-биля, щеч билирсян сяня ня диван тутар? Чаьырыб сяня еля сюз дейяр ки,
эязмяйиндян юлмяйин йахшы олар. Ахы, беля оьул сянин няйиня эярякдир? Беля оьул
олмагданса, олмамаьы йахшыдыр.
Юлдцрсяня рядд олуб эетсин!
Буну ешидян кими Дурса хан инанды, щирслянди, эедин, эятирин юлдцряк, беля оьул
мяня лазым дейил, – деди.
О намярдляр дедиляр:
— Биз сянин оьлуну неъя эятиряк? О мяэяр бизим сюзцмцзя бахар? Щеч бизи
адам йериня гойурму?
Еля бу вахт бу гырх намярдин, о бири ийирмиси чапараг эялдиляр.
— А Дурса хан! – дедиляр, – щеч билирсян сянин оьлун Буьаъ няляр етди? Йериндян
дуруб кюксц эюзял уъа даьлара ова чыхды. Сян дура-дура сянин овлагларында ов овлады,
гуш гушлады. Анасыны да йанына алмышды, шяраб ичиб сярхош олду, анасы иля сющбят еляди,
22
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
атасына гясд етди. Сянин оьлун чох йарамазлыглар тюрятди. Гаршы йатан Ала даьдан
хябяр кечя, ел бюйцйц, юлкя башчысы Байандыр хан бунлары биля, гязябляня, сяни
чаьыртдыра, щеч билирсян сяня ня едяр? Яэяр она десяляр ки, Дурса ханын оьлу йарамаз
ишляр эюрцб, Байандыр хан сяни о саат гылынъла ики бюляр. Ахы, беля оьул сянин няйиня
эярякдир? Юлдцрсяня, ъанын гуртарсын.
Дурса хан бунларын да дедийини ешидяндя лап инанды. Щарадан билсин бу намярдляр
онун иэид вя намуслу оьлуна гясдян бющтан атыб, гурьу гурурлар, атаны баладан айырмаг истяйирляр? Деди:
— Бу саат эедин эятирин юлдцряк! Беля оьул мяня лазым дейил.
Намярдляр дедиляр:
— Биз ону неъя эятиряк? Бяйям о щеч бизи сайа салыб сюзцмцзя бахыр? Йахшысы
будур юзцн айаьа дур, бу гырх иэидини язизляйиб йанына ал, оьлуну да юзцнля эютцр ова
чых. Гуш учуруб, ов овладыьын йердя оьлуну гяфилдян охла вуруб юлдцр. Яэяр беля
етмясян, щеч ъцр юлдцря билмязсян!
Сюйлямя:
Салхым-салхым ясяндя дан йелляри,
Йаз бцсаты бязяйяндя чюлляри,
Ъящ-ъящ вуруб сайрышанда тораьай,
Лаляляри якс едяндя ахан чай,
Бядюй атлар кишняшиб, фынхыранда,
Гыз –эялинляр теля бязяк вуранда,
Кюксц эюзял даьлара эцн дцшяндя,
Гуршаг тутуб иэидляр эцляшяндя.
Ала-сабащ Дурса хан йериндян галхды. Оьланъыьыны вя юзцнцн гырх иэидини йанына
алыб ова чыхды.
Ов овладылар, гуш гушладылар. О гырх намярдин бир нечяси оьланын йанына эялиб:
— Атан дейир ки, ъейранлары говсун эятирсин, мяним юнцмдя юлдцрсцн, мян дя
оьлумун ат сяйридишини, гылынъ чалышыны вя ох атышыны эюрцм, севиним, эцвяним, – дедиляр.
Йазыг оьлан ня билсин, бунларын дедийиня инаныб, даща да щявяслянир, ъейранлары,
кейикляри говур эятирир, атасынын гаршысында гылыъла чалыб синирляйирди. Юз-юзцня дцшцнцрдц
ки, гой атам ат сяйришдийимя, ох атышыма, бахыб эцвянсин, гылынъ чалмаьымы эюрцб
севинсин.
О гырх намярдляр дя Дурса хана йанашыб дейирдиляр:
23
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Щя, Дурса хан, эюрцрсянми оьланы? Чюлдян , байырдан ъейраны, кейики говуб
эятириб гясдян сянин юнцндя юлдцрцр ки, бирдян эирявяйя салыб сяни ох атаркян вуруб юлдцрсцн. Айыг ол ки, оьлун сяни юлдцрмямиш, габаьа дцш, сян ону юлдцр!
Оьлан бу дяфя дя ъейранлары говуб, атасынын юнцндян эялиб кечяркян Дурса хан
Горгуд синирли гаты йайыны ялиня алды, цзянэийя галхыб мющкям чякди, узатды, оьланы ики
кцряйинин арасындан вуруб, чохутду. Оьлан йящярин цзяриня йыхылыб учду. Дурса хан
истяди оьлунун няши цзяриня кюврялиб дцшя, о гырх намярд гоймады, атынын ъиловуну
дюндярдиляр, евиня эятирдиляр.
Дурса ханын арвады оьлунун илк овудур-дейя, буьур, дявя боьазлайыб, гара гоч
кясмиш, овдан эялян иэидляри гаршыламаг цчцн эюзял сцфря дцзялтмишди. Атлылары эюрян
кими о севинъяк айаьа галхыб: «Оьуз иэидлярини гаршылайым», – деди. Гырх инъя белли
гызлары да йанына алыб Дурса хана гаршы эялди. Эюзлярини галдырыб Дурса ханын цзцня
бахды, саьына, солуна эюз эяздирди, оьланъыьыны эюрмяди. Ананын баьры йарылды. Цряйи
йериндян ойнады. Гара гыйма эюзляри ган йашла долду. Чаьырыб Дурса хана сюйляди, эюряк ня сюйляди:
Бяри эял, башым бахты!
Бяри эял, евим тахты!
Хан бабамын кюйэцсц!
Ханым анамын севэиси.
Атам-анам вердийи,
Инаныб эюндярдийи,
Эюз ачыбан эюрдцйцм,
Кюнцл вериб севдийим!
Сящяр гырх иэидини,
Сясляйиб щим ейлядин.
Кюксц эюзял даьлара
Дястяни ъям ейлядин.
Оьлуну да эютцрцб,
Чапыб ова йюнялдин.
Онда гоша эедибсян,
Индии тяк нийя эялдин?
Чыхсын мяним эюзлярим,
Дурса, йаман сяйришир!
24
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Кясилсин, оьлум ямян
Сцд дамарым-титряшир!
Сары илан чанъмадан
Бядяним галхыб шишир.
Йалныз оьул эюрцнмцр
Баьрым партлайыр, дцшцр.
Гуру-гуру чайлара
Арх чякдим су чыхартдым.
Аъ гарынлар дойуруб,
Чылпаглары донатдым.
Тяпя кими ят йыьыб,
Ещсан вердим црякля.
Йалныз бир оьул тапдым
Дцнйада мин дилякля.
Индии нийя эюрцнмяз?!
Дурса, о, щардадыр бяс?
Йохса о, Ала даьда
Итирмисян оьлуму?
Йцйряк ахан чайда йа
Батырмысан оьлуму?
Дилим-аьзым гурусунГаплана вердинми йа?
Ъаным од тутуб йанырАслана вердинми йа?
Йохса йаьы дцшмяня
Ясир салдын ушаьы?
Тяк оьулу итирдик
Юмрцн бу ахыр чаьы!
Яэяр дцзц будурса
Доьрусуну де, Дурса!
Еляся хан бабамын
Йанына варарам мян.
Гошун, силащ хязиня
Алыб гайыдарам мян.
25
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Миниб бядюй атымы
Силащымы гапарам.
Эириб ганлы дюйцшя
Буьаъымы тапарам.
Дюнмярям бу йцрцшдян
Дцшцб-дцшмян изинъя.
Дюнмярям гол-буд олуб
Атымдан енмяйинъя.
Йалныз оьул щардадыр?
Йохса дцшцб, дардадыр?
Дурса, сюйля тез мяня
Башым гурбандыр сяня…
Ана аьлайыб ащ-зар етди. Ня гядяр сорушдуса хан ъаваб вермяди.
О гырх намярд йахын эялиб:
— Оьлун саь-саламатдыр. Бу эцн олмаса да, сабащ щарада олса эяляр, горхуб
елямя. Бяй сярхошдур. Она эюря ъаваб вермир, – дедиляр.
Ана дюзмяди, намярдлярин сюзцня инанмады. Цряйиня дамды, билди ки, оьлунун
башында фялакят вар. Евя дюндц гырх инъябелли гыз йолдашларыны чаьырыб йанына алды, бядюй
атынын белиня галхды, оьланын изиня дцшцб, Оьуз иэидляринин овлагларына тяряф чапыб
эетдиляр. Чапа-чапа эедиб йазда, гышда гары-бузу яримяйян Газлыг даьына эялиб чыхдылар.
Ана бир тяпянин цстцня чыхыб бойланды. Бахды ки, бир дярянин ичиня доьру гарьагузьун еняр-шыьар, гонар-галхар. Бядюй атыны мащмызлады, тез о тяряфя чапды.
Еля, оьлан орада йыхылыб галмышды. Гарьа-гузьун ган эюрцб оьланын цстцня шыьыйыб
гонмаг истяйирди. Анъаг оьланын ики ов ити вар иди. Гарьаны-гузьуну говарды, гонмаьа
гоймазды.
Бир дя оьлан юлцмъцл йыхылыб тяк галанда, щарданса бир сяс ешитди вя она еля эялди
ки, кимся йарасыны сыьады, мцлайым сясля деди:
— Горхма, оьлум, бу йарадан сяня юлцм йохдур. Ананын сцдц иля даь чичяйи
буна мялщямдир.
Оьлан наьылларда ешитдийи эеъя дцзлярдя азанлара йол эюстярян, дара дцшянляри
юлцмдян гуртаран яфсаняви Хыдыр нябини хатырлады, эюзцнц йумуб щушуну итирди.
Ана чапа-чапа эязиб, дцз оьлунун цстцня эялиб чыхды. Бахыб ня эюрдц: оьланъыьы
26
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
ал ган ичиндя батыб щушсуз йатыр? Ананын цряйи парча-парча олду, юзцнц цзяриня атыб
чаьырды, сюйляди, эюряк ня сюйляди:
Гара гыйма эюзцнц
Йуху алмыш, ач бала!
Нийя енли сцксцнцн
Олубдур гыйгаъ, бала!
Ъанында варися ъан,
Дин, аман, даныш, бала!
Мяним бу гара башым
Олсун дилиня гурбан!
Оьлан неъя ъаваб веряйди?! Щушсуз дцшцб галмыш- ды. Няфяси беля щисс
олунмурду. Ананы гящяр боьду. Чеврилиб цзцнц Газлыг даьына тутду, она гргымаьа
башлады, онун суйуну, отуну, чямянини тягсирляндирди. Наля чякиб сюйляди, эюряк бир
даща ня сюйляди:
Нийя сянин суларын
Ахыр, а Газлыг даьы?
Гой гурусун дибиндян,
Ахаркян ахмаз олсун!
Нийя сянин отларын
Битир, а Газлыг даьы?
Гой йаныб кцля дюнсцн
Битяркян, битмяз олсун!
Нийя ъцйцр-ъейранын
Гачар, а Газлыг даьы?
Гурусун даша дюнсцн
Гачаркян гачмаз олсун!
Газлыг даьы неъя ъаваб версин ахы?!
Ана йеня оьлунун цзяриня учду, сойуг йанагларындан юпдц, няфясини няфясиня
верди, щычгыра-щычгыра йеня сюйляди:
Бяс ня билим, ай оьул,
Бу рянэин нядян солуб?
27
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Щансы ял гыйыб сяня,
Сяня бу кимдян олуб?
Ач эюзцнц бир анлыг.
Ъанында вар ися ъан.
Мяни аьлар гойма, эял
Анан дилиня гурбан!
Беля дейяндя оьланын гулаьына сяс эялди, башыны галдырды, эюзцнц ачды, анасынын
цзцня бахды, эцъля сюйляди, эюряк ня сюйляди:
Бяри эял, аь сцдцндян
Ямдийим ханым ана!
Аьбирчякли, аь цзлц,
Иззятли ъаным ана!
Газлыг даьа гарьама,
Суйунун эцнащы йох!
Отларына гарьама,
Отунун эцнащы йох!
Асланына гарьама,
Гапланына гарьама.
Мяни бу щала салан
Санма юзэя адамдыр,
Гарьайырсанса, гарьа,
Эцнащкар юз атамдыр.
Анасы юз гулагларына инанмады. Щейрят едиб донуб галды, оьлан деди:
— Ана, аьлама! Мяня бу йарадан юлцм йохдур. Боз атлы Хызыр-Илйас мян щушсуз
дцшяндя йаныма эялди. Цч кяря йарамы сыьады, бу йарадан сяня юлцм йохдур, даь
чичяйи иля ана сцдц сяня мялщямди, – деди.
Буну ешидян кими гырх инъя гыз даьа, чямяня йайылды, тяр-тязя даь чичяйи дяриб
эятирдиляр. Оьланын анасы ямъяйини бир сыхды, сцдц эялмяди, ики сыхды, сцдц эялмяди,
цчцнъцдя дюшцнцн майасына зярб еляди, ганы долду. Сыхды, сцдля ган гарышыг эялди.
Даь чичяйи иля сцдц гарышдырыб оьланын йарасына вурдулар, баьладылар. Сонра ону ата
миндириб юз евиня эятирдиляр. Оьланы щякимляря тапшырыб мцалиъя етмяйя башладылар.
28
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Амма анасы буну Дурса хандан вя онун гырх намярдиндян эизли сахлады. Ат айаьы
кцляк, озан дили чевик олур. Оьланын йарасы гырх эцнцн мцддятиндя саьалыб саппасаь олду. Оьлан йеня ата миниб гылынъ гуршанды. Ов овлады, гуш гушлады. Дурса ханын бундан
хябяри йох, оьлуну юлмцш билирди.
Амма о гырх намярд оьланын саь олдуьуну дуйдулар. «Ня еляйяк?» – дейиб бир
йеря йыьышдылар, данышдылар ки, Дурса хан яэяр оьлунун саь олдуьуну бился, дайанмаз,
оьлу иля бирляшиб бизим щамымызы гырар. Эялин, йахшысы будур ки, Дурса ханы тутаг, яллярини
ардына баьлайаг, бойнуна ип салыб ясир едяк, башга юлкяйя эютцрцб гачаг – дедиляр.
Онлар беля дя етдиляр. Дурса ханы тутуб, яллярини ардында баьладылар, боьазына ип
кечирдиляр, аь ятиндян ган чыхынъа дюйдцляр. Мал – дювлятини дя гарят етдиляр, сцрдцляр.
Юзляри атлы, бу ися пийада, габагларына салыб гова-гова апардылар. Дурса хан дустаг
олду. Оьуз гящряманларындан ися щеч кясин бундан хябяри олмады.
Анъаг Дурса ханын арвады буну дуйду, тез гачараг оьлунун йанына эялди.
Сюйляди, эюряк ня сюйляди:
Эюрцрсянми, оьул, оьул,
Няляр олду хябярдар ол!
Сал гайалар ойнмадан,
Йер титряди, эюй кишняди.
Елдя йаьы-дцшмян йохкян,
Елимизя йаьы эялди.
О гырх намярд Дурса ханы
Ясир алыб апардылар.
Онлар атлы, бу пийада,
Гийамятляр гопардылар.
Йад елляря йюнялдиляр.
Бахан бизя няляр дейяр?
Гырх иэидин йанына сал,
Гырх намярддян интигам ал!
Атан сяня гыйдыса да ,
Сян атана гыйма,оьул!
Йад елляря ясир эедя,
Йад яллярдя гойма, оьул!
29
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Буьаъ анасынын сюзцнц сындырмады, тез айаьа галхды, гара поладцз гылынъыны белиня
баьлады, аь тозлу гаты йайыны ялиня алды, узун зярли ъидасыны голуна салды. Бядюй атыны
тутдуруб белиня сычрады вя гырх иэиди иля бирликдя атасынын далынъа йола дцшдц.
Буьаъ о гырх намярдин эюрцндцйц йеря чатанда, юз йолдашларыны пусгуда гойуб,
атыны чапараг иряли эетди.
О гырх намярд дя бир мянзилдя дцшцб йемяк-ичмякля мяшьул идиляр. Ал шярабын
яласындан ичиб мяст олмушдулар. Бирдян эюрдцляр ки, Буьаъ эялир. Танымадылар, амма
дедиляр:
— Эялин, бу иэиди дя тутуб ял-голуну баьлайыб, икисини дя бир йердя апараьын. Дурса
хан буну ешидяндя деди:
— Щей гырх йолдашым аман! Аман диляйирям. Мяним ял-голуму ачын, голча
гопузуму ялимя верин, о иэидин гаршысына мяни эюндярин, тутум эятирим. Сонра мяни
истясяниз юлдцрцн, истясяниз бурахын,-деди. Дурса ханын ял-голуну ачдылар. Голча
гопузуну ялиня вердиляр. О, иэидин цзяриня эетди, оьлу Буьаъы танымады, гаршысында
дайаныб, сюйляди, эюряк ня сюйляди:
Бойу узун бядюй атлар эедяр ися, мяним эедяр,
Ичляриндя сянин дя бир атын варса,
Савашмадан, вурушмадан алым верим, гайыт эери!
Сцрц-сцрц гойун-гузу эедяр ися, мяним эедяр,
Ичляриндя сянин дя бир гочун варса,
Савашмадан, вурушмадан алым верим, гайыт эери!
Карван-карван гызыл дявя эедяр ися, мяним эедяр,
Ичляриндя сянин дя бир нярин варса,
Савашмадан, вурушмадан алым верим, гайыт эери!
Алтун башлы бан евлярим эедяр ися, мяним эедяр,
Ичляриндя сянин дя бир евин варса,
Савашмадан, вурушмадан алым верим, гайыт эери!
Ала эюзлц шух эялинляр эедяр ися, мяним эедяр,
Ичляриндя сянин дя бир йарын варса,
30
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Савашмадан, вурушмадан алым верим, гайыт эери!
Аь саггаллы пир гоъалар эедяр ися, мяним эедяр,
Ичляриндя сянин дя бир атан варса,
Савашмадан, вурушмадан алым верим, гайыт эери!
Мяним цчцн эялмишсянся, тяк оьлуму юлдцрмцшям,
Бир кимсяням, кимим йохдур гайыт эери,
Савашмадан, вурушмадан алым верим, гайыт эери!
Буьаъ бурада атасына сюйлямиш, эюряк ня сюйлямиш:
Бойу узун бядюй атлар эедяр ися, сянин эедяр,
Ичляриндя мяним дя бир атым вардыр,
Вермярям о гырх намярдя!
Карван- карван гызыл дявя эедяр ися, сянин эедяр,
Ичляриндя мяним дя бир нярим вардыр,
Вермярям о гырх намярдя!
Сцрц-сцрц гойун-гузу эедяр ися, сянин эедяр,
Ичляриндя мяним дя бир гочум вардыр,
Вермярям о гырх намярдя!
Ала эюзлц шух эялинляр эедяр ися сянин эедяр,
Ичляриндя мяним дя бир нишанлым вар.
Вермярям о гырх намярдя.
Алтун башлы бан евлярин эедяр ися, сянин эедяр,
Ичляриндя мяним дя бир отаьым вар.
Вермярям о гырх намярдя!
Аьсаггалы пир гоъалар эедяр ися, сянин эедяр,
Ичляриндя мяним дя бир аьлы чашмыш,
31
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
билийи йетмиш атам вардыр.
Вермярям о гырх намярдя!
Оьлан буну дейиб ял еляди, дясмал саллады. Гырх иэид бядюй атларыны ойнадыб бир
анда онларын цзяриня тюкцлцшдцляр. Буьаъ йолдашлары иля бирликдя ат тяпиб дюйцшя эирди.
Ганлы бир дюйцш олду. О гырх намярдин киминин бойнуну вурдулар, кимисини дя ясир
алдылар.
Буьаъ атасыны мярданяликля хилас етди. Дурса хан оьлунун саь олдуьуну инди билди.
Гырх намярдин щийлясини анлайыб, етдийиня пешман олду. Юьлуну баьрына басыб алнындан
юпдц. Ясирляри, мал-дювляти хилас едиб евляриня эялдиляр.
Буьаъын анасы онлара гаршы эялди. Дурса хан иля оьлу Буьаъы бир йердя эюрцб
севинъиндян эюзц йашарды. Гурбанлар кясди, нязирляр верди. Аъ гарынлар дойуруб, цзцндян-эюзцндян юпдц.
Ханлар ханы, юлкя башчысы хан Байандыр Буьаъа бюйцк щядиййяляр верди, иэидляр
сырасында яйляшдирди. Бюйцк мяълис гурулду. Дядя Горгуд бу дастаны дцздц-гошду
беля деди:
Щаны юйцдцм ярянляр,
Дцнйайа «мяним» дейянляр?
Онлар да бу дцнйайа эялди-кечди.
Карван кими гонду-кючдц.
Йер эизляди, яъял алды,
Фани дцнйа йеня галды.
Эялимли – эедимли дцнйа,
Сон уъу юлцмлц дцнйа!
Гара юлцм эялдикдя танры аман версин!
Саьлыгла сайгычын дювлятин Щагг-Таала артырсын.
О юйдцйцм уъа Танры дост олубан мядяд версин.
Йум верялим ханым,
Йерли гара даьларыныз йыхылмасын!
Кюлэялиъя габа аьаъыныз кясилмясин!
Эур –эур ахан эюзял суларын гурумасын!
Ганадларын уъу гырылмасын!
32
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Чапачапда аь-боз атларын бцдрямясин.
Чарпышында гара поладцз гылынъларыныз кцтялмясин!
Чарпышаркян ала дюндярин усанмасын.
Аьбирчякли анан йери бещишт олсун.
Аьсаггаллы атан йери учмаг олсун!
Евдя йанан чыраьыныз даим йансын!
Щеч кяс намярдя мющтаъ олмасын!
Дцздцйцм бу дастан Буьаъын олсун!
Ады тарихлярдя галсын!
Охуйанлар ибрят алсын! – Ханым щей
33
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
ГАРАЧУГ ЧОБАНЫН ДАСТАНЫ
(Салур Газанын евинин йаьмаланмасы)
Эцнлярин бир эцнц Оьуз елинин башчысы, халгын цмцдэащы, Гарачуьун гапланы,
Гонур атын йийяси, Хан Урузун атасы, Байандыр ханын Эюйэцсц, Галын Оьузун баш сяркярдяси, эцъдян дцшянлярин дайаьы Салур Газан йериндян дурмушду. Дохсан башлы
уъа евлярин гара йер цзяриндя тикдирмишди. Дохсан йердя бюйцк халылар дюшянмишди.
Сяксян йердя гызыл суращиляр, бадяляр дцзцлмцшдцр. Доггуз гараэюзлц, эюзял цзлц,
сачы ардына дцзцлц, кюксц гызыл дцймяли, ялляри биляйиндян хыналы, бармаглары бязякли
эюзял кафир гызлары Галын Оьузун бяйляриня бадя эяздирир, наз иля ичирдирдиляр. Ичиб-ичиб
Салур Газан сярхош олду, габа дизи цзяриня чюкдц, деди:
– Цнцм цнляйян бяэляр, сюзцм динляйян бяэляр, йата-йата йанымыз аьрыды, дурадура белимиз гуруду. Дурун ава эедяйин, гуш вуруб, кейик овлайыб гайыдаьын, йеня йейиб-ичиб хош кечяйин.
Бяйлярдян Гыйан Сялъуг оьлу Дяли Дондар деди:
— Бяли, хан Газан, мяслящятдир, бяйляр щамысы бяйянди, амма Салур Газанын
дайысы Аруз гоъа ики дизинин цстцня чюкцб деди:
— Аьам Газан, сасы динли Эцръцстан аьзында отурурсан, бяс евинин-йурдунун
цстцня кими гойуб эедирсян?
Газан:
— Цч йцз иэидля оьлум Уруз евимин кешийиндя дурсун, – деди вя Гонур атын
чякдиляр, бцтцн бяйляр атланыб ова чыхдылар.
Оьлу Урузу цч йцз иэидля евиня, обасына гаравулчу гойду. Ъасус еля о эцн эедиб
буну Газанын дцшмяни Шукили Мялийя хябяр верди. Сонракы эцн йедди мин йаьы бирдян
атланыб Салур Газанын обасына басгын етди.
Йедди мин гулдурун габаьында цч йцз няфяр неъя дура билярди?! Гырылан гырылды,
галан ясир алынды. Салур Газанын уъа евлярини даьытдылар, гыз-эялинини аьлатдылар. Товлатовла шащбаз атларыны миндиляр, гатар-гатар дявялярини говдулар. Цч илдя бир халга
34
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
пайладыьы хязинясини гарят етдиляр. Гырх инъя белли гызла Газанын эюзял арвады Бойу узун
Бурла хатуну ясир апардылар. Гоъа анасы гара дявя бойнунда асылы эетди… Оьлу Урузу
саь галмыш йолдашлары иля яли-голу баьлы габагларына гатыб, дюйя-дюйя апардылар.
Амма Газанын бу ишлярдян хябяри йох иди.
Шукили Мялик юз адамларына деди:
— Бяйляр, Газанын тювля-тювля шабщаз атларыны минмишик, гызыл хязинясини
йяьмаламышыг, гырх иэидля оьлу Урузу дустаг етмишик, гатар-гатар дявялярини, гырх инъя
белли гызла Газанын арвадыны тутмушуг. Газан бяйдя даща ня щейфимиз галды?
Йаьылардан бири деди:
— Газанын Гапылар Дярбяндиндя он мин гойуну вардыр. О гойунлары да эятирсяк,
Газанда щейфимиз галмазды.
Шукили Мялик деди:
— Алты йцз няфяр эетсин, о гойунлары дя эятирсин!
Эеъя йатаркян Гарачуг Чобан гара гайьылы йуху эюрдц. Сярсям-айаьа дурду.
Габанэцъ вя Дямирэцъ адлы ики гардашыны йанына алды. Гойун аьылынын гапысыны бяркитди.
Цч йердя тяпя кими даш йыьды. Узун голлу сапандыны ялиня алды.
Бирдян Гарачуг Чобанын цзяриня алты йцз йаьы дцшдц, ат чапдылар, ох сяпдиляр.
Гарачуг Чобан онлара гаршы эялди. Дцшмянин дястя башчысы яввялъя чобаны диля
тутду, деди:
Газанын биз ев-ешийин йармышыг,
Ня гядяр дювляти вар, апармышыг.
Илхыларын бир арайа гатмышыг,
Дявялярин карван-карван чатмышыг.
Гоъа анасыны ясир етмишик,
Гырх гызла арвадын йесир етмишик.
Оьлу Урузу гырх йолдаш иля
Тутуб апармышыг бизим елляря.
Узагдан йахындан бяри эял, бяри,
Оьузу тярк еля, олма сярсяри,
Шукили Мялийя тярифлярик биз,
Сяня бяйлик веряр, артар рцтбяниз.
35
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гарачуг Чобан деди:
Итим иля бир йалагда йал ичян йаьы!
Бошласана щярзя-щярзя бу данышмаьы!
Ня юйярсян алтындакы алаъа аты,
Ала башлы кечимъя дя о эялмяз мяня!
Башындакы туьулганы няйя юйярсян,
Башымдакы йун бюркцмъя о эялмяз мяня!
Алтмыш тутам кюндярини няйя юйярсян,
Бу гызылъа дяйняйимъя о эялмяз мяня!
Гылынъыны ня юйярсян, мяря йаьы, де,
Яйри башлы чювканымъа о эялмяз мяня!
Белиндяки дохсан охун няйя юйярсян,
Ала голлу сапандымъа о эялмяз мяня!
Узаьындан, йахынындан эял, иряли эял!
Дюйцш нядир, бир ушаьын ойунунъа о эялмяз
мяня!
Гящрямянлар гящряманы Гарачуг Чобан сапан- дынын ичиня ири дашлар гойду атды.
Бирини атанда икисини-цчцнц йыхды, икисини атанда цчцнц-дюрдцнц йыхды. Йаьыларын ичиня
горху дцшдц. Гарачуг Чобан дцшмянин цч йцз няфярини сапанд дашы иля йеря сярди. Ики
гардашына ох дяйди, щялак олду.
Чобанын дашы гуртарды, гойун демяди, кечи демяди, сапандынын ичиня гойуб атды,
йаьынын дюрдцнц-бешини бирдян йыхды. Ахырда дцшмянлярин эюзц горхду, дцнйа башларына
дар олду.
— Яйя, бу Чобан бизим щамымызы гырар, эялин гачаг! – , дейиб, даща дурмайыб
гачдылар.
Чобан шящид олан гардашларыны дяфн еляди. Дцшмянлярин лешиндян бир бюйцк тяпя
дцзялтди. Чахмаг чахыб од йахды, йапынъысындан гурумсу едиб йарасына басды. Йолун
айрыъында отуруб аьлады, сытгады, деди:
— Салур Газан, Бяй Газан! Юлцмцсян, диримисян? Бу ишлярдян хябярин
йохмудур?
Еля о эеъя елин дайаьы Улаш оьлу Салур Газан гара гайьылы вагия эюрдц. Йухудан
сярсям айаьа галхды. Гардашы Гараэцняни чаьырыб деди:
36
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Билирсянми, гардашым Гараэцня, йухумда ня эюрдцм?
Эюрдцм йумруьумда тутдуьум шащин, гушуму алыр.
Йурдум гара булудлу гар иля йаьмур алтында галыр.
Эюйдян илдырым уъа евим цзяриня чахыр,
Гудуз гурдлар ону дялир, йыхыр.
Гара дявя башымы эямирир, эюзцм йаныр,
Гарьы кими гара сачым узаныр.
Биляйимдян он бармаьым ган ичиндядир.
Еля ки, бу йухуну эюрдцм артыг уйуйа билмядим.
Бундан бяри аьлымы-щушуму бир йеря йыьа билмирям.
Гардашым! Мяним бу йухуму йоз мяня.
Гараэцня деди:
— Гардаш, гара булуд дедийин сянин дювлятиндир.
Гар иля йаьмур дедийин сянин ляшкяриндир.
Сач – гайьыдыр.
Ган – гададыр. Галанын йоза билмирям. Хейир олар!
Газан деди:
— Мяним овуму позма, гардаш! Ляшкярими даьытма, гардаш! Мян бу эцн Гонур
атыма галхарам, цчэцнлцк йолу бир эцндя ашарам, юйня олмадан йурдумун цстцня
эедярям. Яэяр саь-саламат дейился, башыныза чаря един, мян эетдим.
Газан Гонур атыны минди, йола дцшдц. Чапараг, ел-обасына эялди. Эюрдц ки,
йурдунда гузьун долашыр. Газан бяй бурада йурду иля хябярляшди, эюряк неъя
хябярляшди:
Хум гуйладыьым гумуна йурдум!
Дцзляри ъейранлы, мараллы йурдум!
Сяни йаьы ня йердян талады, эюзял йурдум?!
Уъа евим тикилдийи йурду галыбдыр.
Гарыъыг анам олан йердя изи галыбдыр.
Иэидляр ат чапдыьы йердя мейдан галыбдыр.
Газанын гара гыйма эюзляри ган-йашла долду. Ган дамарлары гайнады, гара баьры
37
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
сарсылды, цряйи ойнады. Гонур атыны гамчылады, дцшмянин эетдийи йола дцшдц. Аз эетди,
чох ьетди, Газан эялиб бир суйун гыраьына чыхды. «Мян гой бу су иля хябярляшим», –
деди. Хябярляшди, эюряк неъя хябярляшди:
Чыньым-чыньым гайалардан чыхан су!
Бюйцк-бюйцк аьаъ эямиляри йыхан су!
Щясянля Щцсейнин щясряти су!
Баь иля бостанын зиняти су!
Айишяйля Фатимянин ниэащы су!
Шащбаз атларын ичдийи су!
Гызыл дявялярин эялиб кечдийи су!
Аь гойунларын эялиб чеврясиндя йатдыьы су!
Йурдумун хябярини билирмисян? Де мяня!
Гара башым гурбан олсун, суйум, сяня! – деди.
Су ня хябяр веряъяк! Судан кечди, бу дяфя бир гурда туш олду. «Гой, гурдла да
бир хябярляшим», – деди. Эюряк ханым, неъя хябярляшди:
Гаранлыг ахшам оланда эцнц доьан!
Гарагоч атлары кишнятдирян!
Гызыл дявя эюряндя нярилдядян!
Аьъа гойун эюряндя гуйруг чырпыб гамчылайан!
Архасыны вуруб бярк аьылын ардыны сюкян!
Гармалайыб гочун кюкцнц алыб тутан!
Ганлы гуйруг цзцб чап-чап удан!
Авазы габа кюпякляря гавга салан,
Чахмахлыъа чобанлары эеъя горхудан!
Йурдумун хябярини билирмисян? Де мяня!
Гара башым гурбан олсун,о гурд сяня!
Гурд ня хябяр веряъяк! Гурддан да кечди. Гарачуг Чобанын гара кюпяйи
Газана гаршы эялди. Газан гара кюпякля хябярляшди, эюряк неъя хябярляшди:
Гаранлыг ахшам оланда ваф-ваф щцрян!
38
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Аъы айран тюкцляндя чап-чап ичян!
Эялян оьрулары горхудан!
Горхудуб сяс-кцй иля щцркцдян!
Йурдумун хябярини билирмисян? – Де мяня!
Гара башым саьлыьында йахшылыглар
едярдим, кюпяк, сяня! – деди.
Кюпяк ня хябяр веряъяк! О, Газанын атынын айаьына дцшдц зинэилдяди. Газан бир
гамчы иля ону вурду; кюпяк чякилди, эялдийи йолла эетди. Газан кюпяйи говлайыб Гарачуг
чобанын йанына эялди. Чобаны эюрдцкдя, онунла хябярляшди, эюряк ня хябярляшди:
Гаранлыг ахшам оланда гайьылы Чобан!
Гарла йаьмур йаьанда чахмаглы Чобан!
Цнцм инля, сюзцм динля!
Аьбан евим бурдан кечмиш эюрдцнмц? – Де мяня!
Гара башым гурбан олсун, Чобан, сяня!
Чобан деди:
— Юлмцшмийдин, итмишмийдин, Газан?! Щарада эязирдин? Бизя дейяйдин Газан,
дцнян йох, ютяки эцн евин бурдан кечди. Гарыъыг анан гара дявя бойнунда асылы эетди!
Гырх инъя белли гызла арвадын Бойу узун Бурла хатун, аьлайа-аьлайа бурдан кечди.
Гырх иэидля оьлун Уруз башыачыг, йалынайаг, йаьыларын йанынъа дустаг эетди.
Товла – товла шащбаз атларыны дцшмян минмишди,
Гатар – гатар гызыл дявялярини йедяклямишди,
Гызыл–эцмцшцнц, бол хязиняни йаьы алмыш, апармышдыр!
Чобан беля деъяк, Газан ащ етди, аьлы башындан эетди. Дцнйа – алям эюзцндя
гаранлыг олду. Деди:
— Аьзын гурусун, Чобан! Дилин чцрцсцн, Чобан! Бу ня сюздц сюйлядин, Чобан!
Чобан:
— Ня гышгырырсан мяня аьам Газан?!
Йохса, кюксцндя йохдур иман?
Алты йцз дцшмян цзяримя эялди. Ики гардашым щялак олду. Цч йцз дцшмян
юлдцрдцм, ъянэ етдим. Ня бир кюк гойун, ня артыг тоьлу сянин гапындан йадлара
вермядим. Цч йердян йараландым, йалгыз галдым. Эцнащым бумудур? – деди.
39
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Чобан йеня сюйляди: Яэяр эцъцн чатмырса: Гонур атыны вер мяня!
Алтмыш тутам кюндярини вер мяня!
Ап-алаъа галханыны вер мяня!
Гара поладцз гылынъыны вер мяня!
Садаьындан сяксян охуну вер мяня!
Бярк аьаълы сярт йайыны вер мяня!
Дцшмянин ардынъа мян эедярям,
Евини – аиляни мян гуртарарам! – деди.
Газана гящяр эялди, атыны чапды, Чобан да Газанын ардынъа эетди. Газан дюндц
бахды, деди:
— Оьул, Чобан, щара эедирсян?
Чобан деди:
— Сян евини – аиляни гуртармаьа эедирсян, мян дя гардашларымын ганыны алмаьа
эедирям.
Газан деди:
— Оьул, Чобан, гарным аъдыр. Йемяйя бир шейин вармы?
Чобан деди:
— Эеъядян бир гузу бишириб эютцрмцшям. Эял бу аьаъын дибиндя дцшяк, йейяк.
Атдан ендиляр, Чобан даьаръыьы ачды, йемяйи чыхартды йедиляр. Газан юз-юзцня
дцшцндц: «Яэяр Чобанла эетсям, бцтцн Оьуз ъамааты мяним башыма гахынъ гахарлар. Чобан олмаса иди, Газан аилясини гуртара билмязди», – дейярляр.
Газан галхыб, Чобаны мющкям бир аьаъа сарыды. Атланды, чапыб эедяркян Чобана
деди:
— Яйя, Чобан, гарнын аъмамышкян, эюзцн гаралмамышкян бу аьаъы эюр гопара
билярсянми! Йохса, сяни бурада гурдлар – гушлар басыб йейяр!
Гарачуг Чобан эцъ еляди, бюйцк аьаъы кюклц-кючмяэли гопарды, архасына алды,
Газанын ардына дцшдц.
Газан бахды эюрдц ки, Чобан аьаъы архасына алмыш эялир. Деди:
— Яйя, Чобан,бу аьаъы нейляйирсян?
Чобан:
— Аьам Газан, бу аьаъ о аьаъдыр ки, сян дцшмяни басарсан, гарнын аъыхар,
мян сяня бу аьаъла йемяк биширярям, – деди.
40
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Газана бу сюз хош эялди. Атындан енди. Чобанын яллярини ачды, алнындан юпцб деди:
— Яэяр евими-аилями гуртарсам, сяня бюйцк бяхшиш- ляр веряъяйям. Икиси бирликдя
йола дцшдцляр.
Бу йанда Шукили Мялик адамлары иля йейиб-ичиб кеф едирди. О, адамларына деди:
— Бяйляр, билирмисиниз Газана неъя щейф елямяк эяряк?
Бойу узун Бурла хатуну эятиряк, бизя бадя эяздирмяк лазымдыр. Бойу узун Бурла
хатун буну дуйду, цряйиня, ъанына одлар дцшдц, гырх инъя белли гызын ичиня эирди, юйцд
вер, деди:
— Кимя йанашарларса, Газанын арвады щансыныздыр, гырх йердян щай верярсиниз.
Шукили Мяликдян адам эялди.
— Газан бяйн арвады щансыныздыр?-деди:
Гырх йердян сяс эялди. Щансыдыр, билмядиляр.
Шукили Мялийя хябяр вердиляр:
— Бириня йапышдыг, гырх йердян аваз эялди, билмядик щансыдыр, – дедиляр.
Шукили Мялик деди:
— Яйя, эедин Газанын оьлу Урузу гянярядян асын, ятиндян кясиб гара говурма
биширин, гырх гыза верин, щяр ким йеди, о дейил, щяр ким йемяди, одур. Алын эялин, бадя
эяздирсин!
Бойу узун Бурла хатун буну ешитди, оьлунун йанына эялди. Чаьырыб оьлуна сюйляди,
ханым, эюрялим ня сюйляди:
Оьул, оьул, ай оьул!
Билирмисян няляр олду?
Сюйляшдиляр фысыл-фысыл,
Кафирлярин фелин дуйдум,
Уъа, йарашыглы евимин бязяйи оьул!
Газа бянзяр гызымын, эялинимин чичяйи оьул!
Оьул, оьул ай оьул!
Доггуз ай дар гарнымда
Эютцрдцйцм оьул,
Он ай дейяндя дцнйайа эятирдийим оьул!
Илляр иля йердян-эюйдян дилядийим оьул!
Толама бешикдя бялядийим оьул!
41
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Йаьылар тярс данышдылар:
Газан оьлу Урузу щябсдян чыхарын.
Боьазындан юркянля асын,
Ики кцряйиндян чянэяля санъын.
Аь ятиндян кясин, гара говурма едиб гырх гыза верин, щяр ким йеди, о дейил. Щяр
ким йемяди о, Газанын арвадыдыр, чякин дюшяйимизя эятирялим, сыьраг сцрдцрялим, –
демишляр.
Сянин ятиндян оьул йейимми?
Йохса алчаг дцшмянин дюшяйиня эиримми?
Атан Газанын намусуну сындырыммы, неъя едим оьул? – деди.
Уруз буну ешитъяк гязяблянди:
Аьзын гурусун, ана!
Дилин чцрцсцн, ана!
Ана щаггы – Танры щаггы дейилмясяйди,
Галхыбан йеримдян дурайдым,
Йаханла боьазындан тутайдым,
Габа юнъям алтына салайдым,
Аьзынла бурнундан ган шорладайдым.
Ъан дадлысын, сяня эюстяряйдим.
Бу ня сюздцр, чякил, ана!
Мяним цзяримя эялмяйясян,
Мяним цчцн аьламайасан.
Гой, мяни чянэяля вурсунлар.
Гой, ятимдян чяксинляр,
Гара говурма етсинляр,
Гырх гызын юнцня эятирсинляр.
Онлар бир йейяндя, сян ики йе!
Сяни йаьылар танымасынлар, дуймасынлар.
Та ки, алчаг дцшмянин дюшяйиня эетмяйясян!
42
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Атам Газанын намусуну сындырмайасан!
Оьлан беля деъяк, Бойу узун Бурла хатун бойнуну – гулаьыны алды дидди. Пайыз
алмасы кими ал йанаьыны алды дартды, йыртды. Гарьы кими гара сачыны йолду. «Оьул, оьул», –
дейиб фярйад етди, аьлады.
Уруз деди:
Ана, ня аьларсан!
Гаршымы алыб ня уфларсан?
Щарай чякиб ня сызларсан?!
Баьрымы, цряйими ня даьларсан?
Кечмиш эцнцмц мяня ня андырарсан?
Щей, ана! Яряби атлар олан йердя
Бир гулуну олмазмы олур?
Гызыл дявяляр олан йердя
Бир кюшяйи олмазмы олур?
Аьъа гойунлар олан йердя
Бир гузусу олмазмы олур?
Сян саь ол, ана!
Атам саь олсун!
Бир мяним кими оьлан тапылмазмы олур? – деди.
Беля деъяк анасынын гярары галмады. Йцйцрцб эетди. Гырх инъя белли гызын ичярисиня
эирди. Дцшмянляр Урузу алыб гяняря дибиня эятирдиляр. Уруз деди:
— Яйя, ъяллад, аман! Танрынын бирлийиня йохдур эцман! Гой мяни, бу аьаъа бир
ики сюзцм вар, сюйляйим.
Дедиляр: – Сюйля.
Уруз аьаъа цз тутуб сюйляди, эюряк ня сюйляди:
Аьаъ-аьаъ дерсям сяня ярлянмя, аьаъ,
Мяккя иля Мядинянин гапысы аьаъ!
Мусейи-Кялимин ясасы аьаъ!
Бюйцк-бюйцк суларын кюрпцсц аьаъ!
Гара- гара дянизлярин эямиси аьаъ!
43
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Шащи-мярдан Ялинин Дулдулунун йящяри аьаъ.
Зулфигаринин гынынын гябзяси аьаъ.
Шащ Щясянля Щцсейнин бешийи аьаъ!
Истяр киши, истяр гадын горхусу аьаъ!
Баш йухары бахсам яэяр, башсыз аьаъ!
Диби ашаьа бахсам яэяр, дибсиз аьаъ!
Мяни сяндян асарлар эютцрмя, аьаъ!
Яэяр эютцрсян, иэидлийим сяни тутсун, аьаъ!
Бизим елдя эяряк идин аьаъ.
Гара щинду гулларыма буйурайдым,
Сяни пара-пара доьруйайдылар, аьаъ!
Сонра йеня деди:
Товла-товла баьлананда атыма йазыг!
Гардаш сахлайанда йолдашыма йазыг!
Йумруьумда талбинанда шащин гушума йазыг,
Йетяр иля тутанда авыма йазыг.
Бяйлийя доймадым юзцмя йазыг.
Йиьитлийимдян усанмадым юзцмя йазыг!
Уруз йумру-йумру аьлады, йаныг ъийяръийини даьлады.
Еля бу мящялдя Салур Газанла Гарачуг Чобан чапараг юзлярини йетирдиляр. Салур
Газанын пящляванлыьы бир йана, тякъя Гарачуг Чобанын эюркями дцшмянин баьрыны
йарды. Чобанын цчйашар дана дярисиндян сапандынын ичи, цч кечи тцкцндян голлары иди.
Щяр атанда он ики батман даш атырды. Атдыьы даш йеря дцшмязди. Дцшся иди,тоз кими
совруларды, оъаг кими ойуларды. Цч илядяк дашын дцшдцйц йердя от битмязди. Яэяр кюк
гойун, арыг тоьлу байырда галса иди, сапандынын горхусундан гурд эялиб йемязди. Еля
ки, Гарачуг Чобан гойун бойда дашы гойуб биръя дяфя сапанды чатлатды, дцнйа алям
дцшмянин эюзцня гаранлыг олду.
Газан деди:
— Яйя, Чобан, бялкя дава етмядян, ган тюкмядян ясирляри хилас едиб эери
дюняк?
О, цзцнц дцшмяня тутуб деди:
— Яйя, Шукили Мялик!
Дцнлцйц алтун бан евлярими сойуб эятирмишсян,
44
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Сяня кюлэялик олсун!
Аьыр хязинями, бол дювлятими эятирмишсян,
Сяня хярълик олсун!
Гырх инъя белли гызла Бурла Хатуну эятирмишсян,
Сяня йесир олсун!
Гырх йиэитля оьлум Урузу эятирмишсян,
Гулун олсун,
Товла-товла шащбаз атлары эятирмишсян, сянин олсун!
Гатар-гатар дявяляри эятирмишсян, сянин олсун!
Ня гядяр мал-дювлятимизи эятирмишян, сянин олсун!
Амма анадан язиз дцнйада ня вар ки?! Анамы гайтар,
Арвадымы, оьлуму вя бцтцн ясирляри вер, давасыз гырьынсыз эери дюняк!
Шукили Мялик эцлцб деди:
Яйя, Газан, ня ахмаг данышырсан?!
Евини чапыб эятирмишик, вермярик!
Гырх инъя белли гызла, арвадын Бурла хатуну эятирмишик, вермярик!
Гырх иэидля оьлун Урузу эятирмишик, вермярик!
Гоъа гары ананы эятирмишик, вермярик!
Товла-товла шащбаз атыны эятирмишик, вермярик!
Гатар-гатар дявялярини эятирмишик, вермярик!
Бол хязиняни эятирмишик, вермярик!
Гарыъыг ананы эятирмишик, бизимдир.
Сяня вермярик, Йайхат кешиш оьлуна верярик.
Йайхат кешиш оьлундан оьцл доьар.
Биз ону сяня щяриф (гырымы) гойарыг, – деди. Щцняриниз вар, иряли дурун дава едяк.
Шукили Мялик беля дейяндя Гараъыг Чобанын щирсиндян додаглары титряди, деди:
— Яйя дини йох аьылсыз кафир,
Гаршы йатан гара даьлар
Гарыйыбдыр, оту битмяз,
Ганлы-ганлы ирмаглар,
Гуруйубдур суйу эялмяз.
Шащбаз-шащбаз атлар гарыйыбдыр,
Гулун вермяз.
45
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гызыл-гызыл дявяляр гарыйыбдыр,
Кюшяк вермяз.
Ядя кафир, Газанын анасы
Гарыйыбдыр, оьул вермяз!
Дюлцн алмагдан мурадын варса,
Сян гызыны вер Газана,
Ондан оьул доьсун,
Биз ону сяня щяриф гойарыг.
Газан деди:
— Яйя чобан, сян дайан. Мян дедим дава етмя- йяк, ган тюкмяйяк, йохса он
мин эялсяляр, тяк юзцм онлара аман вермярям!
Газан юзцнц кафир гошунуна вурду. Ат айаьы кцляк, озан дили чевик олар. Йахшы
демишляр:– дост досту дарда гоймаз.
Еля бу дямдя Оьуз гящряманлары юзлярини йетирдиляр. Щамыдан яввял ат белиндя
чапараг эялян Гара дяря аьзында гадир верян, гара буьа дярисиндян пушякинин (чухасынын) йапуьу олан, аъыьы тутанда бир йумругла гара дашы кцл еляйян, быьыны гулаьынын
дибиндя йедди йердян дцйян, пящляванлар пящляваны Салур Газанын гардашы Гараэцня
иди: О, чал гылынъын иэид Газан йетдим! – деди.
Бунун ардынъа Дямир гапы Дярбянддяки дямир гапыны тяпиб алан, алтмыш тутам
узун ъидасынын уъунда дцшмян бюйцрдян гыйан Сялъуг оьлу Дяли Дондар чапар йетди:
Ъал гылынъын аьан Газан йетдим! – деди.
Бунун ардынъа, ханым, эюрялим кимляр эялди. Щямидля Мардин галасыны тяпиб йыхан
Дямир йайлы Гыпчаг Мялийя ган гусдуран, эялибян юз ямиси Салур Газанын гызыны иэидликля алан, Оьузун аь саггаллы гоъаларынын щюрмятини газанан, ал мяхмури шалварлы, аты
бящри готазлы Гараэцня оьлу Гарабудаг юзцнц йетирди: Чал гылынъын аьам Газан
йетдим, – деди.
Бунун ардынъа эюрялим, ханым кимляр йетди:
Буйругсуз Байандыр ханын йаьысын басан, алтмыш мин кафиря ган гусдуран, аэ-боз
атынын йалы цзяриндя гар буз баьлайан Гяфлят Гоъа оьлу Шир Шямсяддин Чапар йетди:
— Чал гылынъын аьам Газан, йетдим, – деди.
Бунун ардынъа эюрялим, ханым, кимляр эялди:
Парасарын Байбурд щасарындан гуш кими учуб нишанлысыны намярд ялиндян алан, 16
ил щясрятини чякян йедди баъынын гардашы, Галын Оьузун севимлиси, Газан бяйин ян ети46
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
барлы адамы Боз айгырлы Бейряк юзцнц йетирди. Чал гылынъын аэам Газан эялдим, – деди:
Бунун ардынъа чал гарагуш эюркямли, гулаьы алтун купяли Галын Оьуз бяйлярини бирбир атдан салан Газлыг Гоъа оьлу Бяй Йейняк юзцнц йетирди:
— Чал гылыъын, аэам Газан, йетдим, – деди. Бунларын ардынъа эюрялим, ханым даща
кимляр эялди.
Алты еркяъ дярисиндян кцрк еляся топугларыны юртмяйян, папаг ется гулагларыны
юртмяйян, голу-буду зорба, узун балдырлары инъя, Газан бяйин дайысы, ат аьызлы Аруз
Гоъа, даща сонра, варыбан Пейьямбярин цзцнц эюрян, эялибян Оьузда онун
сящабяси (щямкары) олан, аъыьы тутанда быьларындан ган чыхан быьы ганлы Бякдцз Ямян,
кафирляри ит ардына бурахыб алчалдан, елдян чыхыб Айгырэюзлц суйунда ат цздцрян, ялли
йедди галанын килидин алыб, Аэ Мялик Чешмя гызына никащ едян, Суни Сандал Мялийя ган
гусдуран, гырх ъуббя бцрцнцб отуз йедди гала бяйинин эюзял гызларыны чалыб бир-бир
гуъан, цзцндян, додаьындан юпян, елин гоъа оьлу Алп Ярян ъапар йетди. Чал гылынъын,
аьам Газан, йетдим, – дедиляр. Саймагла Оьуз бяйляри гуртаран дейил. Алай-алай эялиб
баш сяркярдянин архасында дцзляндиляр. Яввялъя ары (пак) судан дястямаз алыб, алынларын йеря гойуб ики рцкят намаз гылдылар. Ады эюрклц Мящяммядя салават эятирдиляр.
Тяклифсиз кафир цзяриня щцъум едиб гылынъ чалдылар. Эумбур-эумбур наьаралар дюйцлдц,
бурмасы алтун борулар чалынды.
О, эцн ъийярли ярлярин
Ийидлийи цзя чыхды.
Танынмамыш чох иэидин
Бурда ады тязя чыхды.
Эюрцнмямиш саваш олду,
Мейданлар долу баш олду.
Шащбаз атлар йцрцшдцляр,
Сцрят иля налы дцшдц.
Ити гылынълар гырылды,
Ох атылды йайы дцшдц.
Дящшятли бир дюйцш олду.
Кими юлдц, ким гуртулду.
Гардаш гардашдан айрылды,
Йолдаш йолдашдан айрылды,
Бяй нюкяриндян айрылды,
47
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Нюкяр бяйиндян айрылды.
Даш Оьуз бяйляри иля Дяли Дондар саьдан тяпди, танынмыш иэидлярля Гараэцня оьлу
Дяли Будаг солдан тяпди.
Ич Оьуз бяйляри иля Газан ортадан йцрцш еляди, Шукили Мялийи бюйцрдцбян атдан
салды, башын кясди, ал ганыны йеря тюкдц. Саь тяряфдя Гаратякур Мялийя Гийан Сялъуг
оьлу Дяли Дондар гаршы эялиб саэ йаныны гылынълады, йеря салды, сол тяряфдя Буьаъыг
Мялийя Гараэцня оьлу Дяли Будаг гаршы эялиб алты пярли эцрзц иля тяпясиня еля чалды ки,
дцнйа алям эюзцндя гаралды, ат бойнун гуъаглайыб йеря дцшдц. Газан бяйин гардашы
кафирин туьу иля байраьыны гылынълады, йеря салды. Дярялярдя, тяпялярдя кафиря гырьын дцшдц,
лешиня гузьун дарашды. Он ики мин кафир гылынъдан кечди. Беш йцз Оьуз иэиди шящид олду.
Гачаны Газан бяй говмады, аман дейяни юлдцрмяди. Бцтцн Оьуз бяйляри кцлли гянимят яля кечирдиляр.
Газан бяй ордусуну, аилясини, оьлуну, ушаьыны, хязинясини алды, эери дюндц.
Алтунтахтда йеня евини тикди. Гарачуг чобаны ямирахур (йембяйи) тяйин еляди. Йедди
эцн, йедди эеъя йемяк-ичмяк олду. Гырх баш гул, гырх гаравашы оьлу Урузун башына
доландырыб азад етди. Танынмыш гоч иэидляря бюйцк бяхшишляр, йер, гиймятли палтарлар
верди.
Дядям Горгуд гялиб бой бойлады, сой сойлады, бу оьузнамяни (дастаны) дцзцбгошду, бюйля деди:
Щаны дедийим бяй ярянляр,
Дцнйа мяним дейянляр.
Яъял алды, йер эизляди,
Фани дцнйа эеня галды.
Эялимли-эедимли дцнйа,
Сон уъу юлцмлц дцнйа!
Йум веряйим (тамамлайайым), ханым!
Гарлы гара даьларын йыхылмасын!
Кюлэялиъя габа аьаъын кясилмясин!
Дашгын ахан эюрклц (эюзял) суйун гурумасын!
Ганадларын гырылмасын.
Гадир Танры сяни
48
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Намярдя мющтаъ етмясин!
Чапаркян аь-боз атын бцдрямясин.
Чарпышанда гара ноладцз
Гылынъын кцтялмясин!
Дартышаркян ала кюндярин ованмасын.
Аьсаггаллы бабан йери учмаг (ъяннят) олсун.
Аьбирчякли анан йери бещишт олсун!
Ахыр-сону ары имандан айырмасын!
Амин, амин дейянлярин узун эюрсцн!
Аь алнында бешяр кялмя дуа гылдыг,
Гябул олсун.
Аллащ верян умудин цзцлмясин!
Йыьышдырсын, дурушдурсун,
Эцнащларынызы ады эюрклц
Мящяммяд Мустафа узу суйуна баьышласын,
Ханым, щей!
БЕЙРЯЙИН ДАСТАНЫ
Кечмишдя ел арасында беля бир адят вар иди. Ики йахын аилянин ейни вахтда бир оьлу,
диэяринин ися гызы олсайды, еля о вахтдан ящд едиб бир-бириня адахлардылар. Буна эюбяккясди дейярдиляр.
Оьуз гящряманларындан Байбуранын оьлу йох иди. Бир эцн йеня Байандыр хан
бюйцк мяълис гурмушду. Щяр йердя ипяк халчалар дюшятдирмишди. Бцтцн Оьуз бяйляри
Байандыр ханын сющбятиня йыьышмышды. О да бу мяълисдя яйляшмишди. Бахды ки, Байандыр
ханын гаршысында Газан ханын гардашы Гараэцня оьлу Гарабудаг бяй дайаныб, саь
йанында Газан оьлу Уруз, сол йанында Газлыг гоъа оьлу Бяэ Йейняк дурмушдур.
Байбура бяй бунлары эюряндя аьлы башындан эедиб, кюврялиб, щюнкцр-щюнкцр аьламаьа
башлады. Буну эюръяк Галын Оьузун дайаьы Байандыр ханын кюйэцсц Салур Газан
габа дизи цзяриня чюкцб она чяпиня бахараг деди:
— Байбура бяй, ня аьлайыб, бозлайырсан?
Байбура бяй деди:
— Хан Газан, нийя аьлайыб, бозламайым ки, оьулда ортаъым, гардашда гядрим
йохдур. Аллащ-таала мяни гарьайыбдыр. Бяйляр, тахтым-таъым цчцн аьлайырам! Бир эцн йыхылыб юлсям, горхурам ки, йурдумда кимся галмайа!
49
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Газан хан деди:
— Еля мягсядин бумудур?
Байбура бяй деди:
— Бяли, будур, яэяр оьлум олса, Хан Байандырын гаршысында дуруб гуллуг еляся,
мян дя севиниб, эцвяниб фяхр едярдим.
Беля дейинъя Оьуз бяйляри эюйя цз тутуб, ял галдырыб дуа елядиляр. Аллащ-таала сяня
бир оьул версин, –дедиляр. О заман бяйлярин алгышы алгыш, гаргышы гаргыш иди. Дуалары мцстяъяб олурду.
Байбеъан бяй дя йериндян дурду.
— Бяйляр! Мяним дя щаггыма бир дуа еляйин, Аллащ-тяала мяня дя бир гыз версин, –
деди.
Галын Оьуз бяйляри ял галдырдылар, дуа етдиляр – Аллащ-таала сяня дя бир гыз версин –
дедиляр. Байбеъан бяй деди: Аллащ-таала мяня бир гыз верся, сиз таныг олун, мяним
гызым Байбура бяйин оэлуна бешиккярди йавуглу олсун!
Байбура бяй чохлу хейирли ишляр эюрдц, йетимляря, йохсуллара пул пайлады, йемяк
верди, йардым етди. Бундан сонра онун бир оьлу олду. Байбеъан адлы кишинин дя гызы олду. Онлар бу ушаглары эюбяккярди адахладылар. Ушаглар бир-бирини эюрмядян бюйцдцляр.
Оьлан щяля ушагкян Байбура бяй Станбула эедян таъирляря тапшырмышды ки, онун цчцн
йахшы ярмяьанлар алсынлар. Базирэанлар онун цчцн бир дяниз гулуну боз айгир, бир аь
тозлу гаты йай , бир дяня дя алты пярли эцрз вя диэяр ярмяьан алыб эери дюнцрдцляр.
Оьлан артыг бюйцмцшдц – он йашындан 15 йашына эирди, чайа бахса чалымлы,
Чалгарагуш ярдямли бир эюзял иэид олду. О заманда бир оьлан дцшмянля вурушуб баш
кясмяся, ган тюкмяся, ад гоймаздылар.
Бир эцн оьлан атланды, ава чыхды. Ав авларкян атасынын тювляси цзяриня эялди.
Ямирахурбашы ону севинъля гаршылады, дцшцрдц, гонаглады, йейиб-ичиб отурурларды. Бу
йандан дяхи базирганлар эялиб, Гара Дярвянд аьзына гонмушларды. Йарымасынйарчымасын Евник галасынын кафирляри онлары ъасуслады, базирэанлар йатыркян, гафилъя беш
йцз кафир щцъум едиб бцтцн шейлярини йяьмаладылар. Базирэанын бюйцйц тутулду, кичиэи
гачараг Оьуза эялди. Бахды эюрдц, Оьузун уъунда бир уъа чардаг
дикилмишдир, бир
ямирзадя эюзял оьланла саьында, солунда йолдашлары отуруб йейиб-ичирляр. Деди еля
онаъаг гачыб хябяр версям, кюмяк едяр. Бязирэан деди:
— Иэид, бяй иэид,
Сян мяним цнцм цнля, ъюзцм динля. 16 илдир ки, Оьуз ичиндян эетмиш идик, данданышыг иля кафир малын Оьуз бяйляриня эятирирдик. Пасинцк гара Дярвянд аьзында дцш50
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
мцшдцк Евник галасынын беш йцз кафири цзяримизя тюкцлцшдц. Гардашым дустаг олду,
малымызы – ризгимизи йяьмаладылар, эери эюндцляр,
Гара башым эютцрдцм сяня эялдим, гара башын сядягяси иэид, мядяд-мяня деди.
Буну ешидиб оэлан шяраб ичяркян ичмяз олду. Гызыл бадясини йеря чалды, деди:
—Ня дейирям ешидин, эейимимля мяним шащбаз атымы эятирин. Щей, мяни севян
иэидляр атлансынлар! – деди.
Базирэан дяхи юнляриня дцшдц, бялядчилик етди.
Кафирляр дя бир йердя дцшцб таъирлярин пулуну-малыны бюлцшмякдя иди. Еля бу заман
иэидлярин асланы, пящляванларын гапланы Боз оэлан юзцнц йетирди. Бир, ики – демяди,
кафирляри гылынъа долады. Вурду баш галдыран кафирляри юлдцрдц, бюйцк иэидлик эюстярди,
базирэанларын бцтцн малыны, пулуну дцшмяндян азад еляди, гуртарды.
Базирэанлар дедиляр:
― ЙиИэид, сян бизя кишилик етдин, эял инди бяйяндийин малдан ня истяйирсян, сеч
эютур.
Йиэидин эюзц бир дяниз гулуну боз айгыры, бир дя алты пярли эцрз иля аь тузлу йайы
тутду. Эюрдц базирэанлар пис олдулар, деди:
— Мяря базирэанлар, чохму шей истядим?
Базирэанлар дедиляр:
— Хейр, султаным! Чох дейил. Амма, Бяй йиэид, бу цч шейи бизим бир бяйимиз оьлу
вар она ярмяьан апарасыйыг. Оэлан деди: – Мяря бяйиниз оэлу кимдир? Дедиляр: —
Байбура бяйин оьлуна апарырыг. Оьлан мясяляни билиб, атыны чевириб эери дюндц.
Базирэанлар архасынъа бахыб: — Валлащ йахшы йиэид, Бяй мцрцвятли йиэиддир,– дедиляр.
Бу тяряфдя дя Байбура бяй базирэанларын эялдийини ешидиб, йахшы бир мяълис
гурдурду. Оьлан атасынын йанында отурмушду. Базирэанлар ону эюрцб габагъа оэлана
баш яйиб салам вердиляр, ялини юпдцляр.
Байбура бяй пярт олуб аъыгланды, базирэанлара деди:– Мяря ахмаг ушаьы ата
дуруркян оэулун ялини юпярляр?
Дедиляр: — Ханым, бу йиэид сянин оьлундурму?
— Бяли, мяним оьлумдур.
Дедиляр: — Инди инъимя, ханым, габагъа онун ялини юпмяйимизя. Яэяр сянин оьлун
олмасайды, бизим малымыз Эцръцстанда ялимиздян эетмишди, щамымыз да дустаг
олмушдуг.
Байбура бяй деди:
— Мяря мяним оьлум баш кясдими, ган тюкдцмц?!
51
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Бяли, баш кясди, ган тюкдц, – дедиляр.
— Мяря, бу оьлана ад гоймаг вахтыдырмы, – деди.
— Бяли, султаным, артыг вахтыдыр.
Байбура галын оьуз бяйлярини чаьырды, Дядям Горгуд эялди, оьлана ад гойду,
деди:
— Сюзцм динля, Байбура бяй, Аллащ-тааля сяня бир оэул вермишдир, она дайаг
дурсун. Аьыр санъаг эютцряндя мцсялманларын архасы олсун! Гаршы йатан гара гарлы
даьлардан ашанда Аллащ-таала сянин оэлуна ашыт версин.
Ганлы-ганлы сулардан кечяр олса кечит версин.
Галабалыг кафиря эиряндя Аллащ-таала сянин оэлуна фцрсят версин
Сян оэлуну Басам дейиб охшарсан, бунун ады Боз айгырлы Бамсы Бейряк олсун!
Адыны мян вердим, йашыны Аллащ версин, – деди.
Галын Оьуз бяйляри ял эютцрдцляр, дуа гылдылар.
— Бу ад бу йиэидя гутлу олсун! – дедиляр.
Бяйляр щамысы атланыб ава чыхды. Боз айгырын чякдириб Бейряк дя атланды. Наэащ
Оьузун цзяриня бир сцрц кейик эялди. Бамсы Бейряк биринин далынъа дцшцб гова-гова
бир чямянлийя эялди. Эюрдц эюй чямяндя бир гырмызы чадыр гурулмушдур.
«Йа Рябб, бу чадыр кимин ола?» – дейя дцшцндц.
Хябяри йох иди: бу алаъаьы ала эюзлц гызын отаьыдыр. Отаьын цзяриня эетмяйи айыб
билди, лакин ня олур олсун, мян авымы алмалыйам дейиб, кейики отаьын юнцндя синирляди.
Бахды эюрдц бу отаг Байбеъан гызы Банычичяйин, юз эюбяккятмя адахлысынын отаьы имиш!
Банычичяк чадырдан бахырды. Буну эюрцб деди:
— Ай гызлар, бу оьлан бизя иэидлийиними эюстярир?
— Эедин, ондан пай истяйин, эюрцн ня дейир.
Гызлардан бири иряли эялди, пай истяди.
— Ей иэид, бизя дя бу кейикдян пай вер! – деди.
Бейряк:
— Ханым, мян овчу дейилям, щамысы сизин олсун, – деди. Амма сорушмаг айыб
олмасын бу чадыр киминдир? Гыз деди:
— Иэид, бу чадыр Байбеъанын гызы Банычичяйиндир. Буну ешидяндя Бейряйин ганы
гайнады. Ядябля йаваш-йаваш эери дюндц.
Гызлар кейики ичяри эятирдтляр. Банычичяк бахды эюрдц ки, доьрудан да, бу чох эюзял
кейикдир. О, гызлара:
— Ай гызлар, бу иэид ня иэиддир? – деди. Гызлар дедиляр:
52
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Валлащ, ханым, бу иэид цзц нигаблы, йахшы бир иэиддир.
Банычичяк:
— Щей-щей, гызлар! Атам мяня: мян сяни цзц нигаблы Бейряйя вермишям, –
дейярди. Олмайа бу, одур. Чаьырын эялсин, хябяр алаг.
Чаьырдылар, Бейряк эялди. Банычичяк башына юртцк салыб хябяр алды:
— Оьлан, эялишин щарадан?
Бейряк деди:
— Ич Оьуздан.
— Ич Оьузда кимин оьлусан?
— Байбура оьлу Бамсы Бейряк дедикляри мяням!
— Бяс, бурайа нийя эялдин, иэид?
Бейряк ъаваб верди:
— Ешитдим Байбеъанын бир гызы вар, ону эюрмяйя эялдим.
Банычичяк:
О, гыз еля адам дейил ки, сяня эюрцня, – деди, амма мян Банычичяйин
дайясийям. — Эял, инди сянинля ат чапаг, ох атаг, яэяр мяни кечярсянся, ону да
кечярсян. Вя щям сянинля эцляшяк, мяни йыхарсанса, ону да йыхарсан, – деди.
Бейряк деди:
— Йахшы, атланаг!
Щяр икиси атландылар, мейдана чыхдылар, ат чапдылар, Бейряйин аты гызын атыны кечди. Ох
атдылар, Бейряк гызын охуну йарды.
Гыз деди:
— Яйя, иэид индийядяк щеч кяс мяним атымы кечмямиш вя охуму йармамышдыр.
Инди эял сянинля эцляшяк.
О дям Бейряк атдан енди. Гармалашдылар, ики пящляван олуб бир-бириня
сармашдылар. Бейряк эютцряр гызы йеря вурмаг истяр, гыз эютцрцб Бейряйи йеря вурмаг
истярди. Бейряк сарсылыб фикирляшди: «Бу гыз мяни йыхса, бцтцн ел ичиндя башыма гахынъ
олар». Гейрятя эялди. Фырлады гызын дюшбаэыны алды, ямъяйиндян тутду. Гыз сарсылды,
Бейряк бу дяфя гызын инъя белиня эириб ону дцз архасы цстя йеря вурду.
Гыз деди:
— Иэид, Байбеъан гызы Банычичяк мяням, – деди.
Бейряк цч юпдц, бир дишляди. — Дцйцн ганлы олсун хан гызы! – дейиб юз
бармаьындан гызыл цзцйцнц чыхарды, гызын бармаьына кечирди.
Арамызда бу, нишан олсун! – деди.
53
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гыз деди:
— Чун беля олду, иряли дурмаг эяряк, бяй оьлу, – деди!
Бейряк дя: Нола ханым баш цстя! – деди.
Бейряк гыздан айрылыб евляриня эялди. Аьсаггаллы атасы ондан сорушду:
— Оьул, бу эцн Оьузда ня эюрдцн?
Бейряк деди:
— Ня эюряъям, ата, оьлу олан евляндирмиш, гызы олан кючцрмцшдцр.
Атасы деди:
— Оьул, эялсяня сяни дя евляндирим?
Бейряк:
Бяли, аьсаггаллы ата, мяслящят сяниндир, – деди.
Атасы деди:
— Йахшы, Оьузда кимин гызыны сяня алым?
— Ата мяня еля бир гыз ал ки, мян йеримдян дурмамыш, о дурмуш олсун. Мян
атыма минмямиш, о минмиш олсун. Мян дюйцшя эирмямиш, о, мяня баш эятирсин! Бунун
кими гыз алы вер, ата мяня – деди.
Атасы деди:
— Оьул, сян гыз истямязсян, юзцня дюйцш йолдашы, бир пящляван истяйирсян! Оьул,
бялкя сян истядийин Байбеъан гызы Банычичяк ола?
Бейряк деди:
— Бяли, аь саггаллы язиз ата. Мян истядийим одур!
Атасы деди:
— Ай оьул! Банычичяйин бир дяли гардашы вардыр, адына Дяли Гочяр, дейярляр, баъысыны
ким истяся, ону юлдцрцр.
Бейряк деди:
— Онда бяс, нейляйяк?
Байбура бяй деди:
— Оьул, бцтцн Оьуз аьсаггалларыны чаьыраг. Неъя мяслящят эюрцрлярся, еля дя
едярик!
Бцтцн Оьуз аьсаггалларыны чаьырдылар. Бюйцк гонаглыг елядиляр, йедиляр-ичдиляр, сюз
ачыб сющбят салдылар: «Банычичяйи истямяйя ким эедя биляр?» – дедиляр. Мяслящят эюрдцляр ки, Дядя Горгуд эетсин.
Дядя Горгуд деди:
— Достлар, сиз юзцнцз Дяли Гочярин хасиййятиня бялядсиниз, бары, Байандыр ханын
54
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
товласындан ики шащбаз, йцйряк ат эятирин, бири Кечи башлы Кечяр айгыры, бири дя Тоьлу башлы
Дцр айгыры. Яэяр гачма-говма оларса, бирисини минярям, бирисини йедяйимя аларам.
Дядя Горгудун сюзцня тез ямял етдиляр. О, атын бирини минди, бирини дя йедяйиня
алды. «Достлар, сизи Щагга исмарладым!» – дейиб эетди.
Бу йанда да Дяли Гочяр йашыл бир чямяндя йолдашлары иля мяълис гуруб кеф едирди.
Бу щалда Дядя Горгуд эялди, баш ендирди, баьыр басды, щюрмятля салам верди.
Дяли Гочярин аьзы кюпцклянди, Дядя Горгудун цзцня бахды, деди:
— Ялейкяссялам! Ей ямяли азмыш, фели дюнмцш, гадир Аллащ аь алнына гада
йазмыш! Айаглылар бурайа эялся, айаг салар, аьызлылар бу суйумдан ичся, дили йанар. Сяня ня олду? Ямялинми азды? Фелинми дюндц? Яъялнми йетди? Бураларда нейляйирсян?
Дядя Гогуд деди:
Гаршы йатан гара даьыны ашмаьа эялмишям,
Ахнтылы, ъошьун суйуну кечмяйя эялмишям,
Эен ятяйиня, дар голтуьуна гысылмаьа эялмишям,
Танрынын буйруьу иля, пейьямбярин гювмиля
Айдан ары, эцндян дуру баъын Банычичяйи
Бамсы Бейряйя истямяйя эялмишям.
Дядя Горгуд беля деъяк, Дяли Гочяр йолдашларына гышгырды:
— Яйя, ня десям йериня йетирин: Гара айгыры йараьыйла эятирин!
Атыны эятирдиляр, Дяли Гочяр ъялд минди. Дядя Горгуд буну эюрцб тез Тоьлу башлы
Дцр айгыры минди, даща дурмады, гачды. Дяли Гочяр гова-гова ардына дцшдц. Дядя
Горгудун алтындакы Тоьлу башлы Дцр айгыр йорулду. Дядя Горгуд Кечяр айгыра сычрады,
минди. Дяли Гочяр Дядяни гова-гова он мянзил йер ашырды. Архадан йетишди,
аьсаггалын щюрмятини унутду. Гылынъыны сыйырды, щцъум чякиб Дядя Горгуду doьramaq
истяди.
Дядя Горгуд Танрыйа сыьыныб деди:
— Мяни гылынъла чалсан, ялин гурусун!
Дядя Горгуд беля дейян кими, Щагг-тааланын буйруьиля Дяли Гочярин яли
горхусундан йухарда гуруйуб асылы галды. Чцнки Дядя Горгуд мюъцзя сащиби иди.
Дяли Гочяр гышгырды:
— Аман, яламан! Дядя, Танрынын бирлийиня йохдур эцман! Сян мяним ялими
саьалт, ел адятинъя баъымы Бейряйя верярям.
55
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Дяли Гочяр цч кяря аьзындан играр еляди, эцнащына тювбя еляди, эцнащкар
олдуьуну сюйляди. Дядя Горгуд алгыш еляди, Дяли Гочярин яли саппасаь олду.
Дяли Гочяр деди:
— Дядя, бачымы верярям, амма эяряк явязиндя мян ня истясям, верясиниз.
Дядя Горгуд деди:
— Верярик, де эюряк, ня истяйирсян?
Дяли Гочяр деди:
— Мяня мин буьра няр эятирин ки, майа эюрмямиш ола, мин дяхи айгыр эятирин ки,
гысраьа ашмамыш ола. Мин дяня гойуна гошулмамыш гоч эятирин! Мин дяня гуйругсуз
кюпяк, мин дяня дя ири биря эятирин. Яэяр бу дедийим шейляри эятирсяниз, бачымы
верярям. Амма эятирмясяниз, сяни бу дяфя юлдцрмядим, о дяфя юлдцряъяйям.
Дядя Горгуд дюндц, Байбураэилин евляриня эялди.
Бяйбура бяй деди:
— Дядя, оьланмысан, гызмысан?
Дядя:
Оьланам, – деди, гызы алдым.
— Дяли Гочярин ялиндян неъя гуртулдун?
Дядя деди: Аллащын кюмяклийи вя мцгяддяслярин йардымы олду, гызы алдым.
Бейряйя, анасына вя баъыларына муштулугчу эялди. Севиндиляр, шад олдулар.
Байбура деди:
— Дяли ня гядяр мал истяди?
Дядя деди:
— Йарымасын йарамазы! Дяли Гочяр еля мал истяди ки, щеч тапыб топламаг олмаз.
Байбура деди:
— Ня истяди?
Дядя деди:
— Мин айьыр ат истяди ки, илхыйа эирмямиш ола адам минмямиш ола. Мин дяня няр
дявя истяйиб ки, индийядяк майа эюрмямиш ола. Мин дяня гоч истяйибдир ки, гойун цзц
эюрмямиш ола. Мин дяня дя гуйругсуз-гулагсыз кюпяк вя мин дяня гараъа-гараъа ири
биря истяди. Деди ки, бу шейляри эятирярсиниз, баъымы верярям. Эятирмясяниз, эюзцмя
эюрцнмяйясян! Йохса сяни юлдцрярям.
Байбура деди:
— Инди, Дядя, кюпякля биряни сян тап, галаныны мян тапарам! Эетди товла-товла
атларындан мин айгыр сечди, гатар-гатар дявяляриня бахды, мин буьра няр сечди. Гойун56
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
ларындан мин гоч сечди. Дядя Горгуд да мин гуйругсуз-гулагсыз кюпяк эятирди. Дяли
Гочярин йанына эялди.
Дяли Гочяр ешитди, она гаршы эялди:
— Эюряк дедийимин щамысыны эятирдилярми? – деди. Айгырлары бяйянди, дявяляри
бяйянди, гочлары бяйянди. Кюпякляри эюряндя гащ-гащ чякиб эцлду.
— Дядя, бяс щаны мяним бирялярим? – деди.
Дядя Гогуд деди:
— Ай оьул, Гочяр, сянин цчцн мин дяня кюк биря алыб тювляйя салыб эялмишям.
Цзляри йанмыш адамы лап буьанаг кими бцрцйцрляр. О, йаман щейвандыр. Бир йердя диряниб дурур. Эял эедяк, юзцн кюкцнц ал, арыьыны гой галсын.
О, Дяли Гочяри бир биряли гойун йатаьына эятирди, лцт сойундуруб, аьыла салды. Биряляр
Гочярин ъанына дарашдылар, эюрдц баъара билмяйяъяк, гышгырды:
— Ай Дядя, кярям еля! Танры ешгиня, гапыны ач, чыхым!
Дядя Горгуд :
— Оьул, Гочяр, ня гарагышгырыг салырсан? Эютцр дя! Бу юз исмарладыьын шейдир. Ня
олду, кюкцнц сеч, эютцр, арыьы гой галсын! – деди.
— Ай Дядя! Танры бунун кюкцнц дя алсын, арыьыны да! Тез мяни гапыдан бурах,
амандыр!
Дядя гапыны ачды. Дяли Гочяр чыхды. Дядя эюрдц ки, биряляр Дяли Гочярин ъанына еля
дарашмыш ки, эювдяси эюрцнмцр. Цз-эюзц сечилмир. Дяли Гочяр Дядянин айаьына дцшдц.
— Танры ешгиня, мяни бунлардан гуртар! – деди.
Дядя Доргуд:
— Гач, оьул юзцнц суйа вур! – деди.
Дяли Гочяр гачды, юзцнц суйа салды. Биряляр суйа ахды. О, палтарыны эейди, евиня
эетди, баъысынын тойуна тядарцк эюрмяйя башлады.
Гядимдя Оьузда бир иэид евляняндя ох атарды. Оху ня йеря дцшся, орада чадыр
гурарды. Бейряк дя охуну атды, дцшдцйц йердя чадыр гуруб йолдашлары иля мяълис дцзялтди. Адахлысындан бяхшиш олараг бир гырмызы гафтан эялди. Бейряк гафтаны эейди, инъидиляр.
Бейряк деди:
— Нийя инъидиниз?
Йолдашлары деди:
— Нийя инъимяйяк, гырмызы гафтаны сян эейясян, биз аь гафтан.
Бейряк деди:
— Ейби йохдур. Бу эцн мян эейим, сабащ о бириниз эейсин. Гырх эцня тякин нювбя
57
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
иля эейярик, ондан сонра бир йохсула верярик.
Йолдашларынын кюнлц ачылды, дейиб-эцлцб шадлан- дылар.
Йарымасын йарамазы, дцшмянин ъасусу бунлары эюрдц, эедиб Байбурд галасынын
бяйиня хябяр верди, деди: «Ня отурмусан?! Байбеъан Мялик яввял сяня веряъяйи гызы
Бозатлы Бейряйя верди, бу эеъя тойудур». Байбурд щюкмдары ямр еляди, тез йедди йцз
атлы йарагланыб йола дцшдц.
Бейряк ися ня билсин, эцндцз йейиб-ичдикдян сонра ширин йуху ичярисиндя йатырды.
Гулдурлар гаранлыгда гяфлятян ичяри сохулдулар. Кешикчи гылынъыны сийириб ялиня алды:
«Мяним башым Бейряйин башына гурбан олсун!» – деди, мярдликля вурушду. Ону
юлдцрдцляр, отуз доггуз иэидля Бейряйи йатдыьы йердя тутдулар, ял-голуну баьлайыб ясир
апардылар.
Сабащ ачылды, атасы, анасы бахды, эюрдц ки, Бейряйин чадыры олдуьу йердя гурд-гуш,
гарьа-гузьун долашыр. Чадыр параланмыш, кешикчи щялак олмуш. Бейряйин атасы папаьыны
эютцрцб йеря чалды, дартды йахасыны йыртды. «Оьул, оьул», – дейиб щюнкцрдц. Аьбирчякли
анасы былдыр-былдыр аьлады, эюзцнцн йашыны тюкдц, аъы дырнагла аь цзцнц йыртды, ал йанаьыны
дартды, гарьы кими гара сачыны йолду, аьлайыб-сыдгайыб евиня эялди. Байбуранын уъа
евиндя шивян гопду. Гызы, эялини гащ-гащ эцляркян эцлмяз олду. Йедди баъы аь
чыхардыб, гара эейди. «Вай, гардаш! Мурадына, мягсядиня чатмайан йалгыз гардаш!» –
дейиб аьлашдылар.
Бейряйин нишанлысына хябяр чатды, Банычичяк аь гафтаныны чыхарды, гара эейинди.
Пайыз алмасы кими ал йанаьыны дартды, ъырды.
Вай ал дуваьым айасы,
Вай алным башым йийяси!
Вай шащ иэидим.
Вай шащбаз иэидим!
Вай дойунъа цзцня бахмадыьым, ханым иэид!
Щара эетдин, мяни йалгыз гойуб, ъаным иэид!
Эюз ачыбан эюрдцйцм! Кюнцл иля севдийим! Бир йастыьа баш гойдуьум, йолунда
юлдцйцм, гурбан олдуьум, вай Газан бяйин инаьы, вай, Галын Оьузун севимлиси Бейряк! – дейиб, зар-зар аьлады.
Буну ешидиб Гийан Сялъуг оьлу Дондар аь чыхарыб гара эейинди, йар-йолдашлары аьы
чыхарыб гара эейиндиляр.
58
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бцтцн Оьуз ъамааты Бейряк цчцн йас тутду, цмидлярини цздц.
Бундан он алты ил кечди. Бейряйин юлцсцнц-дирисини билмядиляр. Бир эцн гызын гардашы
Дяли Гочяр Байандыр ханын йанына эялди, диз чюкдц:
— Аьыллы ханын юмрц узун олсун! Бейряк дири олсайды, он алты илдян бяри йа хябяри вя
йа юзц эялярди. Бир иэид олса, дириси хябярини эятирся, чохлу гызыл-эцмцш верярдим. Юлцсц
хябярини эятиряня баъымы верярдим, – деди.
Беля деъяк, йарымазын йарамазы, Йаланчы оьлу Йалынъыг: «Мян эедиб, юлцсц-дириси
хябярини эятирярям», – деди вя эетди.
Вахтиля Бейряк буна бир кюйняк баьышламышды, эеймязди, сахларды. Эетди бир нечя
эцн даьда-далдада эизлянди, сонра бир довшан юлдцрцб кюйняйи ганына батырды. Эятириб
Байандыр ханын юнцня атды.
Байндыр хан деди: — Яйя, бу ня кюйнякдир?
— Бейряйи Гара Дярвянддя юлдцрмцшляр, бу да нишаны!
Кюйняйи эюръяк бяйляр щюнкцр-щюнкцр аьлашдылар, зарлыг етдиляр.
Байандыр хан деди:
— Яйя, биз буну танымарыг. Адахлысына апарын, эюрсцн. Йеня о таныйар.
Апардылар кюйняйи Банычичяйя вердиляр. Гыз эюрян кими таныды. «Одур», – деди.
Дартды йахасын ъырды, аъы дырнаг аь узуня чалды. Пайыз алмасы кими ал йанаьын йыртды.
Вай эюз ачыб эюрдцйцм!
Кюнцл вериб севдийим!
Вай ал дуваьым йийяси,
Вай алнымын айасы!
Вай алным башым цмцди Бейряк! – дейиб аьлады.
Атасына, анасына хябяр олду. Ап-алаъа ордусуна шивян эирди. Аь чыхардылар, гара
эейиндиляр. Галын Оьуз бяйляри Бейрякдян цмцд цздцляр.
Йаланчы оьлу Йалынъыг гызы аласы олду. Кичик тойуну еляди, бюйцк тойуна вядя
гойду.
Бейряйин атасы Байбура ися базирэанлары чаьырды, йанына эятиртди, деди: «Яйя,
базирэанлар! Бейряйин юлцсц-дириси хябярини эятирин»
Базирэанлар йола дцшдцляр, эеъя-эцндцз демяйиб эетдиляр. Эцнлярин бир эцнц
Байбурд галасына эялдиляр. О эцн йаьыларын шянлик эцнц иди. Щяр бири йемякдя, ичмякдя
иди. Бейряйя дя гопуз чалдырырдылар. Бейряк уъа чардагдан бахды, базирэанлары эюрдц.
Онларла хябярляшди.
Эюрялим ханым, неъя хябярляшди. Деди:
59
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ялан алчаг щава йердян эялян аргыш!
Бяй атамын, ханым анамын совгаты аргыш!
Айаьы узун шащбаз минян аргыш!
Цнум цнля, созум динля, аргыш!
Галын Оьуз ичиндя Улаш оьлу Салур Газаны
Сорар олсам, саьмы, аргыш?!
Гараэцня оьлу Гарабудаьы
Сорар олсам, саьмы, аргыш?!
Аь саггаллы атамы
Сорар олсам, саьмы, аргыш?!
Аьбирчякли анамы
Сорар олсам, саьмы, аргыш?!
Мяним йедди гыз гардашымы,
Сорар олсам, саьмы, аргыш?!
Эюз ачыбан эордцйцм, кюнцл иля севдийим
Байбеъан гызы Банычичяк,
Евдями аргыш, йохса эордамы, аргыш?!
Эял бунлары деэил мяня,
Гара башым гурбан олсун аргыш сяня!
Базирэанлар дяхи сойляди, эюрялим ня сюйляди:
―Саьмысан, ясянмисян, ъаным Бамсы?!
Гыйан Сялъуг оэлу Дяли Дондары,
Сорар исян, саьдыр, Бамсы!
Гараэцня оьлу Будаьы сорар олсан, саьды, Бамсы!
О бяйляр аь чыхарды, гара эейди сянинчцн, Бамсы!
Аь саггаллы атаны, аь бирчякли ананы,
Сорар олсан, саьдыр, Бамсы!
Аь чыхарыб, гара эейдиляр сянинчцн, Бамсы!
Йедди гыз гардашыны, йедди йол айрыъында
Аьлар эюрдцм Бамсы!
Эцз алмасы кими алйанагларын йыртар эюрдцм, Бамсы!
Эюз ачыбан эюрдцйцн
Кюнцл вериб севдийин
60
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Байбеъан гызы Банычичяк,
Кичик дцйцнцн еляди, улу дцйцнцня вядя гойду,
Йаланчы, оэлу Йалынчыьа варар эюрдцм.
Хан Бейряк, Парасарын Байбурд щасарындан уча
эюрэцл,
Ап-алаъа эярдяйиня эяля эюрэцл!
Эялмяз олсан Байбеъан гызы Банычичяйи алдырдын.
Бялли билэил!
Бейряк галхды, аьлайа-аьлайа йолдашларынын йанына эялди. Габа сарыьыны башындан
эютцрдц, йеря чырпды:
— Щей, мяним гырх йолдашым! Билирсиниз няляр олмуш! Йаланчы оьлу Йалынъыг мяним
юлцм хябярими апармыш, атамын дцнлцйц алтун бан евиня шивян салмышдыр. Эюз ачыбан
эюрдцйцм, кюнцл вериб севдийим Банычичяк Йаланчы оьлу Йалынъыьа яря эедясидир. Беля
деъяк гыргх йиэиди габа сарыгларыны эютцрцб, йеря чалды, щюнкцр-щюнкцр аьлады, зарлыг
гылды.
Кафир бяйинин бир эюзял гызы варды. Щяр эцн Бейряйи эюрмяйя эялярди. О эцн йеня
эялди. Бахды эюрдц Бейряк бикеф отурмушдур.
Гыз деди:
— Нечин бикефсян, иэид! Щямишя эяляндя сяни шян эюрярдим. Эцлярдин, ойнардын,
инди ня олуб?
Бейряк деди:
— Неъя бикеф олмайым? Он алты илдир ки, сянин атанын дустаьыйам. Вятянимя,
атайа, анайа гощум-гардаша щясрятям. Гара эюзлц бир нишанлым вардыр, Йаланчы оьлу
Йалынъыг дейирляр, бир киши йалан сюйлямиш, мяни юлдц демиш, гыз она яря эетмяйя разылыг
вермишдир.
Беля дейяндя, гыз Бейряйи чох истяйирди, деди:
— Яэяр, мян сяни галадан ашаьы, юркянля салландырсам, хилас олуб эедярсян.
Атана–анана, севэилиня, вятяниня саэлыгла йетишсян, сонра эялиб мяни щалаллыьа алырсанмы?
Бейряк анд ичди:
— Гылынъыма доьранайым, йер кими кяртиляйим, торпаг кими соврулайым, саьлыгла
вараъаг олурсам Оьуза, эялиб сяни щалаллыьа алмазсам, – деди.
Гыз дяхи бир юркян эятирди, Бейряйин белиня баьлайыб галадан ашаьыйа салландырды.
61
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бейряк юзцнц йердя эюрцб Аллаща шцкцр еляди, йола дцшдц. Кафирин илхысы олан йеря
эялди. «Бир ат олса, тутуб минярям», – дейя юз-юзцня дцшцндц. Бахды, эюрдц ки, юзцнцн дяниз гуланы олан Боз айгыры бурада отлайыр, Боз айгыр да Бейряйи эюрцб таныды. Ики
айаьынын цстцндя шахяйя галхыб кишняди. Бейряк дя бурада юз атыны юймцш, эюряк ханым, неъя юймцш:
Ачыг-ачыг мейдана бянзяр сянин алынъыьын,
Ики шябчираьа бянзяр сянин эюзъийязин.
Ябришямя бянзяр сянин йалъыьазын.
Ики гоша гардаша бянзяр гулахъыьын.
Иэиди мурадына йетиряр сянин архаъыьын.
Ат демярям сяня, гардаш дейярям, гардашымдан
йахшы!
Башыма иш эялди, йолдаш дейярям, йолдашымдан
йахшы! – деди.
Ат башыны йухары тутду, бир гулаьын галдырды, Бейряйя гаршы эялди, Бейряк онун
кюксцнц гуъаглады, ики эюзцнц юпдц, сычрады минди. Щасарын гапысына эялди. Отуз
доггуз йолдашыны дцшмяня тапшырды. Эюрялим, ханым, неъя тапшырды. Бейряк деди:
Яйя, сасы динли кафир,
Мяним аьзыма сюйдун дуйаммядим,
Гара донуз ятиндян йяхни йедиртдин, дуйаммадим
Танры мяня йол верди эедяр олдум.
Яйя кафир!
Отуз доггуз иэидим яманяти! Эялиб эюрсям бири яскикдир, биринин йериня онунузу
юлдцряъяйям, онун яксик булсам, йериня йцзцн юлдцррям. Отуз доггуз иэидим яманяти, Яйя кафир – дейиб йола дцшдц.
Гырх няфяр йаьы атланды, ардынъа дцшдц. Говдулар, йетя билмядиляр, эери дюндцляр.
Бейряк Оьуза эялди. Бахды эюрдц бир озан эедир. Сорушду:
— Яйя, озан, щара эедирсян?
Озан деди:
— Бяй иэид, тойа эедирям.
62
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бейряк деди:
— Озан, той киминдир?
— Йаланчы оьлу Йалынъыг дейирляр, бир кишининдир – деди.
— Яйя, кими алыр?
— Хан Бейряйин адахлысы Банычичяйи алыр, – деди.
Бейряк деди:
— Яйя, озан, гопузуну мяня вер! Атымы сяня верирям, сахла. Сонра эялярям
бащасыны эятирярям, аларам.
Озан юз-юзцня дцшцндц: «Авазым эюдялмядян, боьазым боьулмадан бир атдыр,
ялимя дцшцбдцр, апарым сахлайым», – деди. Гопузу Бейряйя верди. Бейряк гопузу
алды, атасынын обасына йахын эялди. Бахды эюрдц бир дястя чобан йолун габаьыны кясиб
аьлайыр вя щям дурмадан бир йеря даш йыьырлар. Бейряк деди: — Яйя, чобанлар, бир киши
йолда даш эюрся, кянара атар, бу йола даш няйчун йыьырсыз?
Чобанлар дедиляр:
— Яйя, сян нясини билирсян, бизим щалымыздан хябярин йох.
— Яйя, ня щалыныз вар?
Чобанлар дедиляр:
— Бяйимизин бир оьлу вардыр, он алты илдир ким юлцсц-дириси хябярин кимся билмяз.
Йаланчы оьлу Йалынчыг дейярляр, юлцсц хябярин эятирди, адахлысыны она веряр олдулар. Эялиб
бурадан кечяндя вураъайыг ону ки, она эетмясин, тайына-тушуна эетсин.
Бейряк деди:
— Яйя цзцнцз аь олсун! Аьанызын чюряйи сизя щалал олсун!
Ондан атасынын ордусуна эялди. Мяэяр евляри юнцндя бир бюйцк аэаъ варды,
дибиндя бир йахшы булаг варды. Бейряк бахды, эюрдц ки, кичик баъысы булагдан су апармаьа эялир «гардаш Бейряк!» – дейиб аьлар-бозлар, «Тойун-дцйцнцн гара олду – дейиб,
аьлар. Бейряйя гаты фяраг эялди, дюзмяди, эюзцнцн йашы булдур-булдур ряван олду. Чаьырыбан бурада сюйляр, эюрялим ханым, ня сюйляр.
Бейряк деди:
— Ай гыз, ня аьларсан, ня бозларсан, аьа – дейин?
Йанды баьрым, эюйняди ичим.
Мяэяр сянин аьан йох олубдур?
Цряйиня гайнар йаьлар гойулубдур?
Гара баьрын сарсылыбдыр?
«Аэа!» – дейя ня аьларсан, ня бозларсан?
63
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Йанды баьрым, эюйняди ичим!
Гаршы йатан гара отаьы,
Сорар олсам, йайлаг кимин?
Совуг-совуг суларыны,
Сорар олсам, ичят кимин?
Товла-товла шащбаз атлар,
Сорар олсам, бинят кимин?
Аьа йялда аьъа гойун,
Сорар олсам, шцлян кимин?
Гаралы-эюйлц отаьы,
Сорар олсам, кюлэя кимин?
Аэыз-дилдян, ай гыз, хябяр мяня.
Гара башым гурбан олсун бу эцн сяня!
Гыз деди:
— Чалма Озан, чаьырма озан!
Гаралыъа мян гызын няйиня эяряк, озан?!
Гаршы йатан Гара даэы
Сорар олсан, аьам Бейряйин йайласыдыр.
Аьам Бейряк эедяли йайладыьым йох!
Совуг-совуг суларын сорар олсан,
Аьам Бейряйин ичдийидир.
Аьам Бейряк эедяли ичдийим йох!
Товла-товла атлары сорар олсан,
Аьам Бейряйин миндийидир,
Аэам Бейряк эедяли миндийим йох!
Гатар-гатар дявяляри сорар олсан,
Аьам Бейряйин йцклядийидир,
Аьам Бейряк эедяли йцклядийим йох!
Аьа йялда аьъа гойуну сорар олсан,
Аьам Бейряйин шулянидир,
Аьам Бейряк эедяли, шцляним йох!
Гаралы-эюйлц отаьы сорар олсан,
Аьам Бейряйинкидир,
64
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Аьам Бейряк эедяли кючцрдцйцм йох!
Йеня гыз деди:
— Ай Озан, гаршы йатан Гара даьдан,
Ашыб эялдийиндя, кечдийиндя
Бейряк адлы бир иэидля булушмадын ки?
Яйя, Озан, эюрдцнся, деэил мяня,
Гара башым гурбан олсун, Озан, сяня!
Гыз йеня деди:
— Гаршы йатан гара даьым йыхылыбдыр,
Озан сянин, хябярин йох!
Кюлкялиъя габа аьаъым кясилибдир.
Озан сянин хябярин йох!
Дцнйалыгда бир гардашым алыныбдыр,
Озан, сянин хябярин йох!
Чалма Озан, чаьырма Озан,
Гаралыъа мян гызын няйиня эяряк, Озан!
Елдя-эцндя дцйцн вар, дцйцня вариб чал!
Бейряк бундан кечди бюйцк баъысынын йанына эялди. Бахды эюрдц баъылары гаралыэюйлц отурурлар. Чаьырыб Бейряк сюйляр, эюрялим ханым ня сюйляр.
Деди:
Ала сабащ йериндян дуран гызлар,
Аь отаьы гойубан гара отаьа эирян гызлар,
Аь чыхарыб гара эейян гызлар,
Баьыр кими уйгунанда йогуртдан ня вар?
Эюндяриндя ятмякдян ня вар?
Цч эцндцр йолдан эялдим, дойурун мяни.
Гызлар вардылар, йемяк эятирдиляр Бейряйин гарныны дойурдулар.
Бейряк деди:
— Аьанызын башы-гюзц сядягяси кющня гафтаныныз вар ися, эейяйим, дцйцня
варайым. Дцйцндя яйнимя гафтан верярляр, эеня гафтанынызы гайтарарам. Вардылар Бей65
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
ряйин гафтаны вар иди, буна вердыляр, алды эейди.
Бойу бойуна, голу голуна йакышды. Улу баъысы буну Бейряйя бянзятди. Гара
гыйма эюзляри ган йашла долду, сюйлямиш эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
— Гара гыйма эюзлярин чюнэялмясяйди,
Аьам Бейряк дейярдим, Озан, сяня!
Цзцнц гара сач юртмясяйди.
Аьам Бейряк дейярдим, Озан, сяня!
Гонт-гонт йанагларын солмасайды,
Аьам Бейряк дейярдим Озан, сяня!
Апул-апул йцрцшцндян
Аслан кими дурушундан
Ганрылыбан бахышындан
Аьам Бейряйя бянзядирям Озан, Сяни!
Севиндиряк йарындырма Озан, мяни!
Гыз бир даща сюйлямиш:
— Бир заман чаьырма, Озан,
Аьам Бейряк эедяли
Бизя Озан эялдийи йох.
Яйнимиздян гафтанымыз алдыьы йох.
Башымыздан эеъялийимиз алдыэы йох.
Буйнузу бурма гочаларымыз алдыьы йох.
Бейряк дцшцндц: — Эюрдцнмц гызлар бу гафтанла мяни таныдылар, Галын Оьуз
бяйляри дя таныйарлар, – деди. Эюрцм Оьуздан мяним достум, дцшмяним кимдир, –
деди, гафтаны сойунду, эютцрдц гызларын цстцня атды.
— Ня сиз, ня Бейряк галсын. Бир кющня гафтан вердиниз, мяним башым-бейним
апардыныз, – дейиб, варды, кющня бир дявя чулуну дялиб боьазына кечирди, юзцнц дялилийя
вурду, тойа эялди. Эюрдц тойда бяй ох атыр. Гараэцня оьлу Будаг, Газан бяй оьлу
Уруз, Бяйляр башы Йейняк, Гяфлят Гоъа оьлу Ширшямсяддин, гызын гардашы Дяли Гочяр
иля ох атыр.
Щачан ки, Будаг атса Бейряк:
— Ялин вар олсун! – дейярди.
66
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Щачан ки, Уруз атса: Ялин вар олсун! – дейярди. Ширшямсяддин атса: – Ялин вар
олсун! – дейярди. Бяй атса: – Ялин гурусун, бармагларын гурусун, щей донуз оьлу донуз! – бюйцкляря гурбан ол – дейярди.
Йаланчы оьлу Йаланчыэын ачыьы тутду деди:
— Яйя ахмаг оьлу, ахмаг, сяня дцшярми мяня бунун кими сюз сюйлямяк? Эял
яйя ахмаг, мяним йайымы чяк! Йохса сяни юлдцрярям.
Беля деъяк, Бейряк йайы алды, чякди, гябзясиндян йай ики пара олду, эютцрдц
юнцня туллады.
— Даз йердя тораьай атмаьа йахшы! – деди. Йаланчы оьлу Йалынчыг йайын
гырылмасындан бярк гязяблянди:
— Яйя Бейряйин йайы вардыр эятирин – деди.
Вардылар эятирдиляр. Бейряк йайы эюряндя йолдашларын анды, аьлады, деди:
— Тул-тулада эярдийим,
Тулу авары, духарлыйы говдуьум.
Йаьы йцрцдцн, ялимдя гызыл кишлим.
Айгыр малы айгыр вериб алдыьым,
Тозлу, гаты йайым!
Буьа вериб алдыьым, боьма киришим!
Йаман йердя гойдум, эялдим.
Отуз доггуз йолдашымы
Ики аргышымы, – деди.
Сонра ъаванлара:– Иэидляр, сизин ешгинизя чякирям йайы, атырам оху! – деди.
О вахт эюйэцнцн цзцйцня нишан атарларды. Бейряк бир охла цзцйц вурду, паралады.
Оьуз гящряманлары буну эюръяк эцлцшдцляр. Газан бяй бахыб тамаша едирди. Адам
эюндярди, Бейряйи чаьырды. О эялди, баш ендирди, яллярини дюшцня гойуб, салам верди,
деди:
Ала-сабащ сафа йердя тикиляндя аьбан евли,
Атлас иля йапыланда эен сейванлы,
Товла-товла чякиляндя шащбаз атлы,
Чаьырыбан гый вуранда йол чавушлу,
Йайгандыгда йаь тюкцлян бол немятли,
Галмыш иэид архасы,
Бизя мисэин цмиди,
67
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Байандыр ханын кюйэцсц,
Тулу гушун йаврусун,
Тцркистанын диряйи.
Цммят сойунун асланы,
Гарачуьун гапланы,
Гонур атын йийяси,
Хан Урузун атасы,
Ханым Газан!
Цнцн цнля, сюзцм динля.
Ала сабащ дурмушсан,
Аь ормана эирмишсян.
Аь говаьын будаьындан
Бурьайыбан кечмишсян.
Ъаьбаъаьын яэмишсян.
Юэъцэязин гурмушсан.
Адын эярдяк гоймушсан,
Саьда отуран бяйляр,
Солда отуран сол бяйляр,
Ешикдян маэлар.
Дибдя отуран баш бяйляр.
Гутен олсун дювлятимиз! – деди:
Газан бяй деди:
— Яйя, дяли озан! Истя мяндян ня истяйирсян! Чятирли отагмы, гызыл-эцмцшмц
верим?
Бейряк деди:
— Сиздян щеч ня истямирям, мяни гойасан мятбяхя эедям, гарным аъдыр,
дойдурум.
Газан деди:
— Ъамаат, буэцнкц бяйлийим бунун олсун! Гойун ня едир, етсин.
Бейряк мятбяхя эялди, гарныны дойурдугдан сонра газанлары вурду, тюкдц, чевирди.
Щаглыйа щаглы деди, щагсыза «цзцн гара олсун» – деди. Газан бяйя хябяр вердиляр:
«Дяли озан бцтцн йемякляри тюкдц. Инди дя гызларын йанына эетмяк истяйир».
Газан: «Яйя гойун нейлярся, елясин, щара истярся эетсин!» – деди.
Бейряк гызларын йанына эетди. Зурначылары говду, наьарачылары говду. Кимини дюйдц,
68
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
киминин башын йарды, гызлар отуран отаэа эялди, гапынын габаьыны кясиб отурду. Газан
бяйин арвады бойу узун Бурла хатун буну эюрцб щирслянди деди:
— Яйя азьын оьлу, сяня душярми иъазясиз мян олан отаьа эялясян?
Бейряк деди:
— Ханым, Газан бяйдян мяня буйруг олду. Мяня кимся долаша билмяз!
Бурла хатун деди:
― Гызлар, инди ки Газан бяйдян буйруг олубдур, гойун отурсун. Яйя, дяли озан,
бяс мягсядин нядир?
Бейряк деди:
— Ханым, мягсядим одур ки, яря эедян гыз галха ойнайа, мян гопуз чалам.
Гысыръа, йенэя дейирлярди, бир гадын варды. Она дедиляр: «Ай Гысыръа йенэя, дур сян
ойна! Дяли озан ня таныйаъаг?» Гысыръа йенэя айаьа дурду:
— Яйя, дяли озан, яря эедян гыз мяням, чал, – дейиб, ойнамаьа башлады.
Бейряк сюйляди, эюряк, ханым, ня сюйляди:
Анд ичмишям гысыр гысраьа миндийим йох,
Гязавятя вардыьым йох!
Евинизин ардындан сарванлар сяня бахар,
Онларын былдыр-былдыр гюзляринин йашы ахар?
Сян онларын йанына варэил,
Мурадыны онлар веряр.
Сянин пешян вейил-вейил эязмяк дейилми?
Кеч йериндя отур. Сянинля мяним ишим йох.
Яря эедян гыз галхсын. Мян гопуз чалым, гол салыб ойнасын, – деди.
Гысыръа йенэя:
— Бой, бу завала эялмиш дяли озан лап эюрмцш кими сюйляйир, – дейиб кечди
йериндя отурду. Сонра Боьазъа Фатма адлы бир гадына дедиляр: ― Гыз, галх, сян ойна!
— Вай, бу дяли озан мяня дя онун кими олмазын сюзляр сюйляр, – деди, –
ойнамаг истямяди.
— Гыз дейяси шей йохдур, дур, ойна!
Гызын гафтаныны эейиндирдиляр, дуруб ортайа эирди:
— Чал, яйя, дяли озан, яря эедян гыз мяням, ойнайым.
Дяли озан деди:
Щя, мян сяни йахшы таныйырам.
Анд ичмишям боьаъа гысраьа минмярям.
69
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Минибян гязавят, эетмярям.
Евинизин арды дяряъик дейилмидир?
Итинизин адын Бураъуг дейилмидир?
Сянин адын гырх ойнашлы Боьазъа Фатма дейилмидир?
Сяниинля мяним ойунум йох,
Кеч йериндя отурэилян! Яря эедян гыз дурсун, мян гопуз чалым, гол салыбан
ойнасын.
Фатма:
— Бой, бу дяли бизи щардан таныйыр, – дейиб, йериндя отурду.
Бурла хатун деди:
— Ей Банычичяк, галх ойна! Ялиндян ня эялир?
Бейрякдян сонра башына бу ойуунн эяляъяйини билирдим.
Галхды Банычичяк, гыпгырмызы гафтаныны эейди, эюрцкмясин дейиб, яллярини йенэиня
чякди. Ойуна эирди, деди:
— Яйя, дяли озан, чал ди, яря эедян гыз мяням, ойнайым.
Бейряк деди:
Банычичяк сянсян, бяли!
Мян бу йердян эедяли
Долу дцшмцш, сяпялянмиш.
Аьъа гарлар дизя йетмиш, тяпялянмиш.
Банычичяк сяняк алмыш сойугда суйа вармыш.
Биляйиндян он бармаьын сойуг алмыш,
Гызыл алтун эятирин, хан гызына дырнаг йонун!
Ейиблиъя гыза, яря эетмяк ейиб олур!
Буну ешидян Банычичяк щирслянди, деди:
— Яйя, дяли озан, мян ейиблимийям ки, мяня ейиб гошурсан?
Эцмцш кими аь биляйини чырмады, ялини чыхарды. Бейряйин кечирдийи цзцк эюрцндц.
Бейряк цзцйц эюръяк таныды. Бурда сюйлямиш, эюрялим ханым, ня сюйлямиш:
— Бейряк эедяли уъа-уъа тяпя башына чыхдынмы, гыз?!
Гарылыб дюрд йанына бахдынмы, гыз?!
Гара эюздян аъы йаш тюкдцнмц, гыз?!
Гарьы кими гара сачыны йолдунму, гыз?!
Эцз алмасы кими ал йанаьын йыртдынмы, гыз?!
70
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Инди ки сян яря эедирсян, бармаьындакы
Гызыл цзцк мянимдир, вер мяня, гыз!
Гыз деди:
Бейряк эедяли уъа-уъа тяпя башына чыхдыьым чох.
Гарьы кими гара сачым йолдуьум чох.
Эцз алмасы кими ал йанаьымы йыртдыьым чох.
Эяляндян-эедяндян Бейряк хябярини сордуьум
чох.
Эетди–эялмяз бяй иэидим, хан иэидим.
Бейряк дейиб аьладыьым чох.
Севдийим Бамсы Бейряк сян дейилсян.
Гызыл цзцк сянин дейилдир.
Гызыл цзцкдя чох нишан вар, гызыл цзцйц истяйирсян
нишаныны сюйля!
Бейряк деди:
Ала сабащ, хан гызы, йеримдян дурмадыммы?
Боз айгырын белиня минмядимми?
Сянин евин цзяриня ъейранлары йыьмадыммы?
Сян мяни йанына чаьырмадынмы?
Сянинля мейданда ат чапмадыгмы?
Сянин атыны мяним атым кечмядими?
Ох атанда мян сянин охуну йармадыммы?
Эцляшдя мян сяни йыхмадыммы?
Цч юпцб, бир дишляйиб,
Гызыл цзцйц бармаьына тахмадыммы?
Севишдийин Бамсы Бейряк мян дейилмийям?
Беля деъяк гыз ону таныды, билди ки, Бейрякдир. Ъцбясиля, чухасиля Бейряйин айаьына
дцшдц. Ону гадынлар да таныдылар. Щяряси бир обайа муштулуьа эетди.
Бейряйя дайяляр гафтан эейиндириб, яйнини тязялядиляр.
71
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Банычичяк тез сычрады бир ата минди. Еля ки гайынатасына, гайынанасына йетишди, деди:
Эюзлярин айдын, гайынана!
Эюзлярин айдын, гайыната!
Ираг-ираг гара даьын йыхылмышды, уъалды ахыр!
Ганлы-ганлы суларын совулмушду, чаьлады ахыр!
Габа аьаъларын гурумушду, эюйярди ахыр!
Шащбаз атын гарымышды, гулун верди ахыр!
Гызыл дявялярин гарымышды, кюшяк верди ахыр!
Аьа йялда гойунун гарымышды, гузу верди ахыр!
Он алты иллик щясрятим, оьлунуз Бейряк эялди ахыр!
Гайыната, гайынана муштулуг мяня ня верярсиниз?!
Бейряйин атасы, анасы дедиляр:
Дилин цчцн юляйин, эялинъийим!
Йолунда гурбан олаьын, эялинъийим!
Йаланса бу сюзлярин эерчяк ола, эялинъийим!
Эерчякся хябярин, саь-саламат чыхыб эялся,
Гаршы йатан гара даьлар сяня йайлаг олсун!
Сойуг-сойуг сулар сяня булаг олсун, эялинъийим!
Гулум, нюкярим сяня нюкяр олсун!
Шащбаз атларым сяня бинят олсун!
Гатар-гатар дявялярим сяня йцклят олсун!
Аэа йялда аьъа гойунум сяня шцлян олсун!
Гызылым-эцмцшцм сяня хярълик олсун!
Гара башым гурбан олсун сяня, эялинъийим!
Бу дямдя бяйляр Бейряйи атасынын йанына эятирдиляр. Газан бяй деди:
— Муштулуг, Байбура, оьлун эялди!
Байбуранын аьлмагдан эюзляри кор олмушду. Деди:
— Гой чечяля бармаьыны ганатсын, ганыны дясмалына булашдырыб эюзцмя сцртсцн,
эюзцм ачылса, онда билярям ки, оьлум Бейрякдир. Чцнки аэламагдан эюзляри кор ол72
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
мушдур.
Бейряк чечяля бармаьыны ганатды, дясмалына булайыб атасынын эюзцня сцртдц, о
саат эюзц ачылды.
Атасы-анасы севиндиляр. Бейряйин айаьына дцшдцляр. Атасы:
Дцнлцйц алтун! Уъа евимин диряйи оьул!
Газа бянзяр гызымын, эялинимин чичяйи оьул!
Эюряр эюзцм айдыны оьул, белимин гцввяти оьул!
Бцтцн елин язизи, ъаным оьул! – дейиб чох аьлады, Аллащына шцкцрляр еляди.
Йаланчы оьлу Йалынъыг буну ешитди. Бейряйин горхусундан гачды, юзцнц даьа-дцзя
салды. Бейряк ардынъа дцшдц, гова-гова гамышлыьа эятирди. Адамлара деди:
— Яйя, од эятирин!
Эятирдиляр, гамышлыьа од вурдулар, Йаланчы оьлу Йалынчыг эюрдц ки, йанаъаг,
гамышлыгдан чыхды, Бейряйин айаьына дцшдц. Гылынъынын алтындан кечди. Бейряк дя онун
эцнащыны баьышлады.
Газан бяй деди:
— Эял, мурадына йетиш!
Бейряк деди:
— Йолдашларымы чыхармайынъа, о дцшмян галасыны алмайынъа той елямярям.
Газан бяй иэидляря цз тутуб: Мяни севян атлансын! – деди.
Галын Оьуз бяйляри атландылар Байбурд галасына чапар йетдиляр. Кафырляр дя бунлары
гаршыладылар.
Галын Оьуз бяйляри яввялъя ары судан дястямаз алдылар. Аь алынларыны йеря
гойдулар, ики рцкят намаз гылдылар. Ады эюрклц Мящяммяди йада эятирдиляр.
Эумбур-эумбур наьаралар дюйцлдц. Бир гийамят саваш олду, мейдан долу баш
олду. Шукули Мялийи бюйурдцбян Газан бяй атдан йеря салды. Гара Тякуру Дяли Дондар
гылынълады. Йеря салды. Гара Аслан Мялийи Гарабудаг йеря салды. Дярялярдя кафиря гыргын
эирди. Йедди кафир бяйи гылынъдан кечди. Бейряк, Йеэняэ, Газан бяй, Гарабудаг, Дяли
Дондар Газан оьлу Уруз бяй – бунлар галайа йцрцш етдиляр. Бейряк гырх иэидинин
цзяриня эялди, онлары саь-саламат эюрцб Аллаща шцкцр еляди.
Кафирин килсясини йыхдылар, йериня мясъид тикдиляр. Кешишин юлдцрдцляр, азан
чякдирдиляр. Язиз Танры адына дуалар охутдулар.
Ясирлярин йцксяк чинлисини, даш-гашын сечмясини, гызын эюйчяйини вя доггузлама яла
ъуха ханлар ханы Хан Байандыра бешдя бир пай айырдылар.
73
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Байбура бяйин оьланъыьы Бейряк, Бяйбеъан Мялийин гызыны алды. Йеня уъа евиня
бюйцк отаьына дюндц, той етмяйя башлады. О гырх иэидляинин ися бир нечясиня Хан Газан, бир нечясиня дя Байандыр Хан гыз вердиляр.
Бейряк дя йедди баъысыны йедди иэидя яря верди. Гырх йердя отаг тикди. Гырх гыз талели
талейиня биряр охуну атыб, ардынъа эетди. Гырх эцн, гырх эеъя той-дцйцн елядиляр.
Бейряк иэидляри иля мурад вериб мурад алды.
Дядям Горгуд эялди шадлыг чалды, бой бойлады, сой сойлады, гази ярянляр башына ня
эялдийини сюйляди, бу Оьузнамя Бейряйин олсун, – деди.
Хейир-дуа верирям, ханым:
— Гара даьларын йыхылмасын,
Кюлкялиъя габа аэаъын кясилмясин!
Аьсаггаллы атан йери учмаг (ъяннят) олсун!
Аьбирчякли анан йери бещишт олсун!
Танры сяни оьулла гардашындан айырмасын!
Ахыр вахтда ари имандан айырмасын!
Амин-амин дейянляр вар олсун.
Йыьышдырсын, дурушдурсун эцнащынызы
Эюрклц Мящяммяди–Мустафа цзц суйуна
баьышласын, ханым щей!
БУРЛА ХАТУНУН ДАСТАНЫ
74
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бир эцн Улаш оьлу Салур Газан йериндян дурмушду. Йашыл чямянлярдя отагларыны
тикдирмишди. Мин йердян ипяк халчалар дюшянмиш уъа сейван эюй узуня йцксялмишдир.
Дохсан тцмян эянъ оьуз онун сющбятиня йыьышмышды. Аьзы бюйцк шяраб купляри
орталыьа гойулмушду. Доггуз йердя шяраб мяълиси гурулмушду. Гызыл бадяляр, сцращиляр
суфряйя дцзцлмцшдц.
Доггуз гара эюзлц, бурма сачлы, ялляри биляйиндян хыналы, бармаглары бязякли,
боьазлары биряр гарыш кафир гызлары Галын Оьуз бяйляриня гызыл бадяляр эяздирирдиляр. Щяр
бириндян Улаш оьлу Салур Газан ичмишди. Бяйляря нювбянюв чадыр-отаг баьышларды.
Гатар-гатар дявяляр баьышларды.
Оэлу Уруз, гаршысында йайа сюйкяниб дурурду. Саь йанында гардашы Гараэцня
отурмушду. Сол йанында дайысы Аруз Гоъа яйляшмишди. Газан саьына бахды, гас-гас
эцлдц, солуна бахды, чох севинди, гаршысына бахды, оьланъыьы Урузу эюрду, ялин чалды,
аьлады.
Оэлу Уруза бу иш хош эялмяди. Иряли эялди, диз чюкду, атасыны чаьырыб сюйляди,
эюрялим, ханым, ня сюйляди:
— Цнцм цнля
Сюзцм динля,
Аьам Газан!
Саэа бахдын, гас-гас эцлдцн,
Солуна бахдын, чох севиндин.
Бахдын юня, мяни эюрдцн,
Ушаг кими ня щюнкцрдцн?
Сябяб нядир, сюйля мяня!
Гара башым гурбан сяня!
Демяз олсан, мян дурарам.
Иэидляря гый вурарам,
Цз тутарам хан Абхаза,
Кюнцл вериб кафир гыза,
Гызыл хача ял басарам!
Бойнумдан зянъир асарам.
Пцлцклц кишинин ялин
Юпцб, аллам йад эюзялин.
Цз тутмарам бир дя сяня,
75
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Демясян сябябин мяня!
Гурбан олсун башым сяня!
Урузун сюзцндян Салур Газан алынды, онун цзцня бахды, чаьырыб сюйляди эюрялим,
ханым, ня сюйляди:
Динля, сян ей язиз оьул!
Эял сюйляйим хябярдар ол!
Саьда эюрдцм гардашымы Иэид ямин Гараэцня,
Солда эюрдцм юз дайымы –
Бахдым, фярящ верди мяня:
Щяр бириси ад чыхарыб,
Шющряти вар, гящряманды.
Юня бахдым, сяни эюрдцм
Кюкс ютцрдцм, гялбим йанды:
Кечмишсян он беш йашыны,
Тапмамысан тай-тушуну.
Йай чякмядин, ох атмадын,
Елдя бир ад чыхартмадын.
Йох щяля шющрятин-шанын,
Ады эяряк гящряманын!
Сабащ юлсям сюйля, яэяр,
Бу йеримдя ким яйляшяр?!
Танры ширин ъаным алар,
Таъ-тахтым кимя галар?
Достлар аэлар, эцляр йадым,
Сонуну андым, аьладым.
Буну ешидиб Уруз сюйляди, эюрялим ханым, ня сюйляди:
Доьрудан, атам Газан, дявяъя бюйцмцшсян, кюшякъя аьлын йохдур. Тяпяъя
бюйцмцсян, дарыъа бейнин йохдур! Щцняри оьул атаданмы эюрцб юйряняр, йохса аталар
оьулданмы юйряняр? Сян щачан мяни дюйцшляря апардын, гылынъ чалыб баш кясдин ки,
мян дя сяндян эюрцб юйряняйдим?
76
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Газан ялини ялиня чалыб гащ-гащ эцлдц, сюйляди, ханым, эюрялим ня сюйляди: Яйя, –
деди, а достлар, доьрудан, Уруз йахшы деди, шякяр йеди. Сиз йейин-ичин, сющбятинизи
позмайын, мяълиси даьытмайын. Гойун мян бу оьланы эютцрцб юзцмля ова апарым.
Йедди эцнлцк азугя иля йола чыхым. Ох атдыьым, гылынъ чалыб баш кясдийим йерляри буна
эюстярим. Кафир сярщядляриня – ъызыглара, Аьлаьана, Эюйчя даьа алым апарым, сонра
оьлана эяряк олар.
Газан гонур атыны чякдирди, минди. Сечмя иэидляриндян цч йцзцнц чаьырыб щайлады.
Гырх ала эюзлц иэид йолдашларыны да Уруз юзц иля эютцрдц.
Газан оьлуну алыб, дястясиля гара даьлар цзяриня ова чыхды. Ов овлады, гуш
гушлады, ъейран-марал вуруб йыхды. Сонра эюмэюй чямяндя чадыр гуруб, бир нечя эцн
йейиб-ичиб отурдулар.
Мяэяр Башыачыг Татйан галасындан вя Агысга галасындан кафирин ъасусу варды.
Бунлары эюрцб кафир башчысына – Тякура хябяр апарды: — Ня отурурсан? – деди, – итини
улатмайан, пишийини мювлатмайан алпанлар башчысы Салур Газан оьланъыьы иля сярхош
олуб йатырлар.
Он алты мин гара донлу кафир бирдян атланды, Газанын цзяриня йцрцш етди.
Газанэил бир дя бахдылар ки, гаршы тяряфдян алты бюлцк тоз галхыб даьлары бцрцдц.
Кими деди:
― Бу кейик сцрцсцдцр.
Кими деди:
― Йаьы тозудур.
Газан деди:
Кейик сцрцсц олса, бир, йа ики бюлцк оларды. Бу эялян билин, йаьыдыр!
Бирдян тоз йарылды. Эцн кими ишылдады, дяниз кими дальаланды, мешя кими гаралды. Он
алты мин ит щцрмякли, гара бюрклц азьын динли, гузьун дилли кафир Газанэилин цстцнц алды.
Газан гонур атыны чякдирди, сычрайыб белиня минди. Оьлу Уруз бядюй атынын ъиловуну
чякиб ойнатды, Газанын гаршысына эялди, сорушду:
Бяри эял, ей атам Газан!
Дяниз кими бу гаршыдан
Алов кими ишылдайыб,
Улдуз кими парылдайыб,
Эялян нядир? – сюйля мяня.
Башым гурбан олсун сяня!
77
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Газан деди:
Бяри эял, асланым оьул,
Ешит, дейим хябярдар ол!
Дяниз тяк чалханыб эялян,
Кафирлярин ляшкяридир.
Эцн кими шыллайан
Башындакы ышыьыдыр.
Улдуз тяк парлайыб эялян
Кафирлярин ъидасыдыр.
Азьын динли йаьыдыр бу, оьул – деди.
Уруз деди:
Йаьы нядир?
Газан деди:
Оьул, онун цчцн йаьы дейирляр ки, дюйцш мейданында биз онлара йетсяк, юлдцрярик,
онлар бизя йется, юлдцрярляр. Уркз деди: Ата, ичиндя бяй иэидляри юлдцрцлся, ган сорулармы? Тяляб едярлярми?
Газан деди:
— Оьул, мин кафир юлдцрсян, кимся сяндян ган дявилямяз. Амма бу, азьын динли
кафирдир. Будур инди онлар бизим цстцмцзя эялирляр, сян дя мяня йаман йердя янэял
олдун!
Атасы беля дейяндя Уруз сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
— Атам Газан, ня сюйлярсян, бир бяри эял!
Бу мейданда мян олмарам сяня янэял!
Бядюй атым – сахларыдым бу эцн цчцн,
Эцнц эялди, сяйирдярям сянин цчцн!
Дцз ъидамы сахларыдым бу эцн цчцн!
Эцнц эялди, эен кюксцмдя габа гарын,
Ойнадарам сянин цчцн!
Габа поладцз гылынъымы сахларыдым бу эцн цчцн!
Эцнц эялди, кафир башын кясдирярям сянин цчцн!
Дямир дону сахларыдым бу эцн цчцн,
Эцнц эялди, дюйдцрярям сянин цчцн!
78
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Башымдакы гунт ишыглар сахларыдым сянин цчцн!
Эцнц эялди.
Гара чомаг алтында йоьурдарам сянин цчцн!
Полад папаг сахларыдым бу эцн цчцн,
Эцнц эялди, йоьурдарам сянин цчцн!
Гырх иэидим сахларыдым бу эцн цчцн,
Эцнц эялди, кафир башын кясдирярям сянин цчцн!
Аслан адым сахларыдым бу эцн цчцн,
Эцнц эялди, газанарам сянин цчцн!
Йаха тутуб кафир иля уэрашарам сянин цчцн!
Аэыз-дилдин сян бир хябяр сюйля мяня,
Гара башым гурбан олсун, аьам, сяня.
Газан деди:
― Оьул! Оьул! Ъаным оьул!
Бир гулаг ас, хябярдар ол!
Бу йаьынын цч ох атса, бирин йазмаз охчусу вар!
«Щей» – демямиш баш эятирян ъяллады вар.
Адам ятин йяхни гылан ашпазы вар.
Сян варасы кафир дейил, бунун эедяр-эялмязи вар!
Юзцм йеримдян дурарам,
Гонур аты сяирдярям
Дцшмянляря од вурарам.
Эялян кафир мянимкидир,
Йетириб гылынълайарам.
Чарпышарам дюня-дюня,
Гарпышарам дюня-дюня!
Юзцнц бир далдайа сал,
Гылынъ чалыб баш кясярям,
Дюйцшцмц эюр, ибрят ал!
Уруз сакит олмайыб, бурада сюйлямиш, эюрялим ханым, ня сюйлямиш:
— Ешит мяни, язиз ата,
Еркяк гузу Яряфата
79
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Эятирирляр гурбан цчцн!
Оьул атанын йолунда
Ъанын гойар ад-сан цчцн!
Иъазя вер мян дя эедим
Сянинля мейдана, ата!
Гылынъ вурум дава едим,
Башым гурбан сяня, ата!
Газан бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
— Оьул, оьул, гузум оьул!
Мяним ъаным, эюзцм оьул!
Ахы гылынъ чякмямисян,
Баш кясиб ган тюкмямисян.
Гырх иэидин йанына ал!
Юзцнц тез далдайа сал!
Кюксц эюзял зирвяйя галх,
Мяним савашмаьыма бах!
Щям юйрян, щям бизи дя эцд,
Сюз ешидиб динля юйцд.
Бундан сонра Уруз даща атасынын сюзцнц сындырмады. Гырх йолдашыны да йанына
алыб, даьын далда бир зирвясиня галхыб, орадан дюйцш мейданыны сейр етмяйя башлады.
О заманлар оьул ата сюзцнц ики елямязди. Ики елясяйди, о оьланы гябул етмяздиляр.
Уруз кянарда сцнэцсцнц санъыб эюзляди.
Салур Газан еля ки, эюрдц дцшмян гошуну бюлцк-бюлцк олуб гаршыда сыра баьлады,
атындан енди, ары судан дястямаз алды. Алнын йеря гойду, ики рцкят намаз гылды. Ады
эюрклц Мящяммяди йада эятирди, гара динли кафиря эюз гаралдыб, юз дястясиня: – Щайды,
архамъа эялин! – деди, – гызмыш аслан кими щайгырыб мейдана атылды.
Эумбур-эумбур наьаралар чалынды о эцн,
Гызыл бурма тунъ борулар чалынды о эцн.
Бяй ярянляр дюня-дюня дюйцшдц о эцн.
Гара поладцз гылынълар чалынды о эцн.
Гарьы дилли гайын охлар атылды о эцн!
80
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ити, узун, дцз ъидалар сусалды о эцн!
Намярд йаьы, хаин дцшмян басылды о эцн!
Бу дюйцшя баха-баха Газан оьлу Урузун щявяси эялди, йолдашларына гый вурду:
Ей! Бяри эялин, гырх йолдашым,
Сизя гурбан олсун башым!
Эюрцрсцзмц, аьам Газан –
О йенилмяз гоч пящляван
Гызмыш ширя, няря дюнмцш!
Мяня ибрят олду бу иш!
— Эялин, бу дюйцш мяня ушаг йемяйинъя эялмяз, - деди, атыны ойнадыб, саь
ъинащдан мейдана атылды. Ат тяпди, саьлы-соллу дцшмян сяфини еля даьытды, санки дар
йолда долу дцшдц, йа гара газ сцрцсцня шащин эирди. Дцшмян сяфинин бир уъуну басды,
даьытды. Гачыб эедян йаьылардан бири гяфил дюнцб Урузу нишан алды, оьланы вя бядюй атыны
охладылар. Ат йыхылды, кафирляр оьланын цзяриня шыьыды. Урузун гырх йолдашы атдан енди, ала
галхан баьыны гыса дцйдцляр, гылынъларыны сыйырыб, Урузу горумаьа чалышдылар. Савашдылар.
Ган су йериня, ахды. Дярин дярйа бой вермяз, йалгыз иэид щай вермяз. Дцшмян сел
кими ахыб эялди, оьланын гырх иэидини онун цзяриндя шящид етдиляр. Урузу тутдулар. Гарусундан аь яллярини баьладылар. Гыл юркяни аь бойнуна тахдылар, цзц цстя йеря йыхыб аь
ятиндян ган чыхынъа дюйдцляр. «Ата!» – дейя, аьлатдылар, «ана!» – дейя, бозлатдылар. Яли
баьлы, бойну баьлы цзц цзяриндя сцрцйя-сцрцйя алыб апардылар. Уруз дустаг эетди.
Газанын бу ишлярдян хябяри йох. Еля билди ки, йаьы басылды. Атынын ъиловуну чякиб,
эери дюндц. Эялди оьлуну гойдуьу йердя тапа билмяди.
— Бяс бу оьлан щара эетди? – дейя, йолдашларындан сорушду.
Онлар дедиляр:
— Оьлан ушаьы гуш црякли олур, йягин гачыб анасынын йанына эетмишдир.
Газан щирслянди йолдашларына:
— Ей бяйляр! Еляся Танры мяня бир кор оьул вермишдир! Эедяк ону анасынын
йанындан алаг, гылынъла паралайыб алты бюлцк едяк, алты йолун айрыъында туллайаг эедяк!
Гой бир даща кимся бундан сонра дар йердя йолдаш гойуб гачмасын!
Буну дейиб Салур Газан гонур атыны мащмызлады, йола дцзялди, евиня эялди
Бойу узун Бурла хатун габагъа евдя бюйцк щазырлыг эюрмцшдц. «Атдан айгыр,
дявядян буьра, гойундан гоч гырдырараг, оьланынын илк овудур, Оьуз иэидляриня гой ла81
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
йигли гонаглыг дцзялдим», – демишди.
Эюрдц ки, Газан эялир, йумурланыб йериндян айаьа дурду, самур ъцббясини яйниня
алды, яриня гаршы эялди. Киприклярини галдырыб, Газанын цзцня доьру бахды, саьына-солуна
эюз эяздирди, оьланъыьы Урузу эюрмяди. Ана баьры сарсылды, цряйи йериндян ойнады. Гара
гыйма эюзляри ган йашла долду. Газаны чаьырыб сюйляди, эюрялим, ханым ня сюйляди:
Бяри эял, Салур Газан!
Бяри эял, Салур бяйи!
Эял, елимин дайаьы,
Эял, евимин диряйи!
Эял ей башымын бахты,
Эял ей евимин тахты!
Хан атамын кюйкцсц,
Ъан анамын севэиси!
Эюз ачыбан эюрдцйцм,
Кюнцл вериб, севдийим.
Цч йцз сечмя иэиди
Сясляйиб «щим» ейлядин.
Кюксц эюзял даьлара
Дястяни ъям ейлядин.
Оьлуну да эютцрцб,
Чапыб ова йюнялдин.
Онда гоша эедибсян,
Инди тяк нийя эялдин?
Эцъля гара дцнйада,
Тапдыьым ювлад щаны?
О тяк балам эюрцнмяз,
Щарда гойдун оьланы?
Асылы гайалардан
Йохса учуб, гуш олмуш!
Йа ки, Тала дцзцнцн
Асланына туш олмуш?!
Йохса йаьы кясяряк
Оьлумун саь-солуну,
82
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Тутуб ясир апармыш,
Баьлайыб ял-голуну?
Дил-додаьы гуруйуб,
Эюзцндян йаш ахыбмы?!
Аныб ата-ананы,
Щясрят иля бахыбмы?!
Йалныз оьулдан, Газан,
Сюйля бир хябяр мяня.
Сюлямясян гарьарам
Йана-йана мян сяня!
Газан сусду, ня дейяъяйини билмяди. Биръя дяфя соруша билди:
эялмяйибми?
Бурла хатуну гящяр боьду. Оьлуну анды, бир даща сюйляди:
– Уруз евя
Оьул! Ортаъым оьул!
Башымда таъым оьул!
Гаршы йатан даьымын
Эцл йарашыьы оьул!
Гаралан эюзляримин
Нуру, ишыьы, оьул!
Бурла хатун йеня Газана мцраъиятля деди:
Сам йелляри ясмядян
Газан, гулаьым чынлар.
Сарымсаг йемядян
Газан ъийярим эюйняр,
Сары илан санъмадан
Аь тяним галхыб шишяр.
Йалныз оьул хябярин
Газан, сюйля тез мяня!
Демяз олсан гарьарам.
Дюня-дюня мян сяня!
Анасы бир даща сюйляди:
83
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гаргы ъида ойнаданлар варды, эялди,
Алтун ъида ойнадана, йа Ряб, нолду?
Гара гоч ата минянляр варды, эялди,
Бядюй атлы бир оьлана йа Ряб нолду?
Нюкяр эялди, наиб эялди,
Йалныз бир оэула йа Ряб нолду?
Йалныз оьул хябярин, Газан, деэил мяня,
Демяз олсан йана-йана гарьарам а Газан сяня – деди вя Газандан ъаваб
алмайыб йеня сюйляди:
Гуру-гуру чайлара су салдым,
Гара донлу дярвишляря нязир вердим.
Йаныма ел бахдыьымда, гоншума ев бахдым.
Уманына-усанына аш йеритдим.
Аъ эюрсям дойуртдум,
Йалынчыг эюрсян донатдым.
Диляк иля бир оэул эцъля булдум.
Йалныз оьул хябярин, а Газан,
Деэил мяня.
Демяз олсан йана-эюйняйя гаргарам, Газан, сяня – деди:
Вя йеня сюйляди:
Гаршы йатан гайадан
Учурдунса оьлуну,
Де кцлцнэля даьыдыб,
Учуртдурум мян ону!
Йцйряк ахан суларда
Ахытдынса оьлуну,
Чешмяляри гурудуб,
Кясдирярям мян ону!
Азьын динли кафиря
Тутдурдунса оьлуну,
Зинданлары даьыдыб,
84
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Дарда гоймарам ону!
Еляся хан бабамын
Йанына варарам мян.
Гошун, силащ, хязиня
Алыб гайыдарам мян.
Миниб бядюй атыма,
Силащымы гапарам.
Эириб ганлы дюйцшя,
Мян оьлуму тапарам!
Дюнмярям бу йцрцшдян,
Дцшцб дцшмян изинъя.
Дюнмярям гол-буд олуб,
Атымдан енмяйинъя!
Йеня сюйляди:
Йохса а Газан
Айаьымдан сярмузями алыммы?
Гара дырнаг аь цзцмя чалыммы?
Алма кими йанаьымы, сюкцммц?
Шивян салыб цз-эюзцмц дидиммы?
«Оьул!», «оьул!» – дейиб наля едимми?
Карван иля гызыл дявя, сюйля щансы еля кечди?
Кюшякляри бозлайараг беля эялди, беля кечди!
Тюрямясин алдырмышам, бозлайыммы?
Илхы иля бядюй атлар, сюйля щансы еля кечди?
Гулунъуьу кишняйяряк беля эялди, беля кечди.
Гулунъуьун алдырмышам, кишняйимми?
Сцрц-сцрц аьъа гойун сюйля щансы еля кечди?
Гузулары мяляшяряк беля эялди, беля кечди!
Гузуъуьун алдырмышам мяляйимми?
«Оьул, оьул!» – дейиб, мян дя аьлайыммы?
«Нолду» – дейиб цряйими даьлайыммы?
85
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ана арзуларыны хатырлайыб, йеня сюйляди:
Галхыбан, даьлардан еням дейярдим,
Гарайал атыма миням дейярдим.
Эириб Ич оьуза, йа Даш оьуза,
Бир ала эюз эялин тапыб Уруза,
Гырмызы эярдяйим гурам дейярдим!
Арзуйа, мурада ирям дейярдим.
Инди оьлум щаны? Де, Газан, мяня!
Демясян, йанарам, гарьарам сяня!
Ана беля гящярляниб сюйляйинъя, Салур Газанын аьлы башындан эетди, гара баьры
сарсылды, цряйи йериндян ойнады, эюзляри ган йашла долду, алям башына фырланды. Арвадына
цряк-диряк веряряк:
― Эюзялим! Оьлумун щарада олдуьуну билсям, сяндянми сорушардым? Йягин
овда галыб, аьлама, – деди, мяня йедди эцн мющлят вер. Йердя ися оьлуну йердян чыхарарам, эюйдя ися эюйдян ендирярям. Тапдым, тапдым, тапмарамса, Танры верди,
Танры да алды, нейляйя билярям, мян дя эялиб сянинля шивяня эирярям!
Бурла хатун деди:
― Овда олдуьуну ондан билярсян ки, бу йорьун атындан дцшмяйиб, эери
гайыдасан, кцтялмямиш ъиданла, силащынла ушаьын изиня дцшцб эедясян!
Газан эери дюндц, эялдийи йолу ялиня алыб атыны чапды: – Дохсан тцмян эянъ оьуз,
ардымъа эялсин, оьлан дустагдыр, билин! – деди.
Эедя-эедя йаьы басылан йеря чатды. Оьлунун ала эюзлц гырх иэиди юлдцрцлмцш, бядюй
аты охланмышдыр. Ахтарды мейидляр арасында оьлунун юлцсцня раст эялмяди. Йягин билди
ки, оьлу тутулуб, ясир апарылмышдыр.
Газан аьлады:
Гара даьымын йцксяйи, эюзцмцн ишыьы оьул!
Ганлы суйумун дашгыны, евимин йарашыьы оьул!
Гоъалыг вахтымда тапдыьым йалгыз оьул!
– дейиб, ащ етди, дцшмянин изини алыб, эетди.
Бу тяряфдян йаьылар Гапылы Гара Дярбянддя дцшмцшдцляр. Оьланын яйниня гара
кцрк эейиндириб гапынын дабаны цзяриндя узатмышдылар.
86
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ичяри эирян айаглайыб кечир, чыхан басыб кечирди. Гары дцшмян: Газан оьлу Уруз
ялимизя кечмишкян зцлм иля юлдцряк, – дейя, оьлана олмазын язаб верирдиляр.
Бир дя бахдылар ки, Салур Газан гонур атыны ойнадараг эялир. Йаьылар тез галхыб
гылынъ-галханларыны тахдылар, чювшян эейиндиляр.
Оьлан башыны галдырыб:
Яйя, кафир, ня олуб, нийя беля кцйляндиниз? – дейя сорушду.
Дедиляр:
― Атан эялиб, дейирик ону да тутуб икинизи дя бирдян юлдцряк.
Уруз деди:
― Аман яйя, кафир, аман! Танрынын бирлийиня йохдур эцман. Мяним ялими ачын,
йерийиб атама дейим дава етмясин, мяни гойуб, эетсин.
Оьланын ял голуну ачдылар. Дурду атасына тяряф эялди. Сюйляди, эюряк, ханым, ня
сюйляди:
Бяри эял, бяри эял, ей ъаным ата!
Ей шащым, султаным, ей ханым ата!
Ата, ня билдин ки, дустаг олмушам?
Ялляри, эюзляри баьлы галмышам.
Ала эюз иэидляр бцтцн гырылды,
Бойнума гыл сиъим дцйцн вурулду.
Кафирляр сюзляшди сяндян аз габаг:
«Газаны да атдан дцшцрцб салаг.
Гарысындан аь яллярин баьлайаг.
Оьлуйла бирликдя кясяк башыны.
Ахыдаг эюзцндян ганлы йашыны,
Оъаьын сюндцряк». Дюн эери, ата!
Горхурам гяфилъя дцшмянляр тута.
Гайыт оъаьымыз сюнмясин, гайыт!
Евимиздя шивян гопмасын, гайыт!
Гайыт евимизя, ата, йахшы йол!
Аьбирчяк анама сян цмидэащ ол!
Гара эюзлц баъым гой аьламасын!
Анам гара эейиб, эюй баьламсын!
Оьул цчцн ата юлся ейибдыр,
87
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Анам мяни сорса дцзцнц билдир.
Де ки, дустаг эюрдцм гяриб дийарда,
Ялляри, голлары баьлыдыр, дарда.
Гылынъым бойнуну сюйля ки, кясир,
Йери донуз дамы, дюшяйи щясир.
Топуьуну язир аьыр буховлар.
Алдыьы зярбядян йарасы щовлар.
Аъы соьан иля арпа чюряйи,
Юйнядя, ахшамда будур йемяйи.
Эюзлясин гой бир ай о баха-баха,
Эялмясям эюзлясин ики ай даща.
Цч айда эялмясям, юлмцшям демяк.
Гисмятим олмады гырмызы эярдяк!
Анам эюй эейиниб, гаралар юртсцн,
Айгыр атым кясиб, гой ещсан етсин.
Щалалым цчцн дя о, дястур версин,
Мян эирян эярдяйя юзэяси эирсин.
Анам эюй эейиниб гаралар юртсцн,
О, Галын Оьузда йасымы тутсун.
Мяним ъаным, ата, гурбандыр сяня,
Дюн эери, дюн эери дейирям йеня.
Бир даща сюйлямиш, ханым, эюрялим, ня сюйлямиш:
Гаршы йатан гара даьлар,
Абад олса ел йайлайар.
Ганлы-ганлы ахан сулар,
Арам дашса йахшы олар.
Илхыларда бядюй атлар,
Ясил олса гулун веряр.
Карванында гызыл дявя,
Ясил олса кюшяк веряр.
Аьа йялда аьъа гойун
Ясил олса, шишяк веряр.
88
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бяй ярянляр, няр кишиляр,
Йахшы олса оьлу олар.
Щясрятими чякян анам
Мяндян йахшы оьул доьар.
Сцдцн щалал етсин анам,
Эерийя дюн, язиз атам! Савашыма эял!
Оьлунун сюзляриндян Салур Газан даща да гящярлянди, сюйлямиш, ханым, эюрялим
ня сюйлямиш:
Оьул! Баь-баьчамын чичяйи оьул!
Уъа даьларымын йцксяйи оьул!
Бу эцълц белимин гцввяти оьул!
Эюзцмцн ишыьы, гцдряти оьул!
Атымы чапмышам бу эцн сянинчцн,
Туфантяк гопмушам бу эцн сянинчцн,
Аь донума кир яйлянди сянинчцн.
Мяним башым гурбан олсун сянинчцн.
Сянсян юмрцмцзцн эцллц бащары,
Ананын кясилиб сябри, гярары.
Сян эедяли батыб евимиз йаса,
Сыьармы гейрятя, ара, намуса,
Эубмур – эумбур тавуллар дюйцлмяди,
Аьыр, улу диваным сцрцлмяди.
Гара эейди бцтцн достун, танышын.
Гызым, эялиним тюкдц ганлы эюз йашын.
Аьсаггал атанын бели бцкцлдц.
Сянсиз белим сынар мяним, ай бала.
Атан сяни гойуб дюнярми дала.
Аьъа цзлц анан гаршыма дурса,
Бяс Урузум щаны? – дейяряк сорса,
Дейимми гандалда айаьы баьлы,
Бойнунда гыл сиъим, синяси даьлы.
Кафир, айагйалын сцрцйцр ону.
89
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бяс мяним намусум эютцряр буну?!
Йемяйи соьанла арпа чюряйи,
Щеч буна дюзярми ана цряйи?!
Газан йеня сюйляди:
Гаршы йатан гара даьлар,
Гарыйыбдыр чичяк ачмаз.
Ахынтылы эюрклц сулар
Гуруйубдур, суйу дашмаз.
Карванларда аьъа майа
Гарыйарса, долцн вермяз.
Илхыларда бядюй атлар
Гарыйарса, гулун вермяз.
Яр иэидляр гарыйарса,
Йенидян эярдяйя эирмяз.
Атан гоъа, анан гоъа
Танры бизя сяндян йахшы оьул вермяз.
Оьул, мян юлмямишям ки, сян кафир ялиндя ясир галасан! О уъа эюйлярдяки гара
булуд олуб кафир цзяриня эурлайарам! Аь илдырым олуб шахыйарам, кафирляри гамыш кими од
вуруб йандырарам. Доггузуну бир-бириня сайдырарам. Вурушмадан, дюйцшмядян
дцнйаны бир-бириня чахарам.
Йарадан Аллащдан – мядяд! – деди. Гонур атындан йеря енди, ахыб эедян ары
судан дястямаз алды. Аь алынын йеря гойду, намаз гылды, аьлады, гадир Танрыдан кюмяк
диляди, цзцнц йеря сцртдц. Мящяммядя салават эятирди.
Дявя кими кцкряди, аслан кими титряди, гылынъ чалды. Дюня-дюня бир заман йахшыъа
вурушду, кафири алам – деди, ала билмяди.
Бир саатда йаьы ордусуна цч кяря ат тяпди. Наэащ бирдян эюзцнцн гапаьына гылынъ
тохунду, гара ганы шорлады, эюзцнц юртдц. Ат белиндя дайана билмяйиб ган ичиндя йеря
йыхылды.
Бу, бурада галсын, эюряк Йарадан нейляр. Газан эедяндян сонра Бойу узун
Бурла хатун оьланъыьыны анды, дайана билмяди. Гырх инъя белли гыз йолдашлары иля гара айгыры чякдирди, минди, гара гылынъыны, галханыны гуршанды, «башым таъы Газан эялмяди» 90
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
дейиб, онун изини алыб эетди.
О, эяля-эяля юзцнц онда йетирди ки, Газан йараланыб атдан йеря дцшмцшдцр.
Йахынлашаркян Газан арвадыны танымады, чаьырыб сюйляди:
Гара айгырын ъиловуну мяня вер, иэид.
Эюзцнц дикиб цзцмя бах, иэид.
Алтындакы гара айгырын мяня вер, иэид.
Ялиндяки узун ъиданы мяня вер, иэид
Яйниндяки эюй поладын мяня вер, иэид.
Ъаным гурбан сяня, иэид!
Бурла хатун деди:
— Гаршым алыб иэид мяни ня йандырырсан?
Кечян эцнлярими ня андырырсан?
Галхыб юз йериндян ей дуран Газан!
Гараэюз атына ей минян Газан!
Оьлумдан бир хябяр верярсян Газан!
Йаьы гылынъымы тохунмуш сяня?
Беля биэаня тяк бахырсан мяня?
Бычаг алыб ганадларым ей гыран Газан!
Ат цстцндя, яйлянмяйиб йортдан Газан!
Узянэидя дцряммяйян дизин олмуш.
Хан гызы щалалыны танымайан эюзцн олмуш.
Бцкцлмцшсян сяня ня олмуш?
Чал гылынъын йетдим, Газан! – деди:
Буну дейиб, Бурла хатун дцшмян цзяриня ат салды, гылынъыны сыйырыб аслан кими
щайгырды. Газаны ящатя едян дцшмян сяфлярини вуруб даьытды.
Еля бу мящялдя Оьуз ярянляри – Газанын дюйцш йолдашлары бир-бир эялиб йетди,
эюрялим, ханым, кимляр йетди:
Гара дяря аьзында гадир верян, гара буьа дярисиндян пушякинин йапугу олан,
аъыьы тутанда йумруьу иля гара дашы кцл ейляйян, гара быьыны йедди йердя янсясиндя
дцйян, Газан бяйин гардашы Гараэцня чапараг йетди:
91
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Чал гылынъын, гардаш Газан, йетдим! – деди.
Онун ардынъа эюрялим кимляр эялди:
Парасарын Байбурд щасарындан пырлайыб учан, ап-алаъа эярдяйиня йетишян, Галын
Оьузун язизи, Газан бяйин севимлиси – инаэы Боз айгырлы Бейряк чапар йетди. Чал
гылынъын, Хан Газан, йетдим, – деди.
Онун ардынъа эюрялим, ханым кимляр йетди:
Чяпя бахса чалымлы, чал гарагуш ярдямли, гургурама гуршаглы, гулаьы гызыл сырьалы,
Галын Оьузун бяйлярини бир-бир атдан салан Газлыг Гоъа оьлу бяй Йейняк чапараг
йетди — Чал гылынъын, аэам Газан, йетдим – деди.
Онун ардынъа ийирми дюрд санъаг бяйляри бойун севян, мин иэид башчысы пящляван
Дцйяр, Бякдцз елинин башчысы Аруз Гоъа чапар йетди: — Чал гылынъын, аьам Газан,
йетдим, – деди. Газанын бцтцн иэид бяйляри ятрафына топланды. Сайдыгъа сайа эялмяз
Оьуз гящряманлары юзлярини вахтында йетирдиляр.
Яввялъя ары судан дястямаз алдылар, ики рцкят намаз гылыб ады эюрклц Мящяммяди
йада салдылар, бу тяклиф дцшмян цзяриня щуъум едиб, гылынъ чалдылар. Юзцндян дейян
ъийярли иэидляр о эцн сечилди, цзя чыхды. Бир гийамят саваш олду, мейдан долу баш олду,
гийамятин бир эцнц о эцн гопду, бяй нюкяриндян, нюкяр бяйиндян айрылды.
Оьуз бяйляри иля Дяли Дондар саь тяряфдян щцъум еляди. Сечмя иэидлярля,
Гарабудаг солдан ъумду. Газан юзц ортадан щцъум едиб Тякур иля Шукили Мялийин
цзяриня ъцмцб бюйурдуб атдан йеря салды, аьэъа ганын йер цзяриня тюкдц.
Саэ тяряфдя Гаратукин Мялийя Дяли Дондара гаршы эялиб гылынълады атдан салды.
Сол тяряфдя Гарабудаг Буьаъыг Мялийя гаршы эялди, низяйя санъыб йеря салды,
башын кясди.
Бойу узун Бурла хатун кафирин гара туьуну гылынълайыб йеря салды.
Дцшмян мяьлуб олду, кафир гачды. Дярялярдя кафиря гырьын дцшдц, он беш мин
кафирдян кими гырылды, кимиси ясир алынды. Газан оьлу цзяриня эялди, атдан ениб яллярин ачды.
Ата-оьул гуъаглашыб юпцшдцляр. Цч йцз иэид Оьуздан шящид олду. Газан оьлуну
гуртарды, эери дюндц. Гялябя мцбаряк олду, оьуз бяйляри дцшмянин вариййятини бол-бол
гарят етдиляр.
Газан бяй Аьъагала – Сурмялийя эялиб гырх отаг тикдирди. Йедди эцн йедди эеъя
йемя-ичмя олду. Гырх улу гулла, гырх ъарийяни Газан бяй оьлу Уруз башына доландырыб
азад етди. Сечмя иэидляря гара юлкя верди, эюзял либаслары – ъуббя-чуха вериб
севиндирди.
Дядям Горгуд эялибян гопуз чалыб шадлыг етди, бу Оьузнамяни дцздц-гошду,
92
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
беля деди:
Щаны юйдцйцм ярянляр.
Дцнйайа «мяним дейянляр?!»
Йер эизляди, яъял алды,
Фани дцнйа йеня галды.
Эялимли-эедимли дцнйа,
Ахыры – сон уъу юлцмлц дцнйа!
Хейир-дуа верирям, ханым сизя:
Йерли Гара даьын йыхылмасын!
Кюлэялиъя габа аэаъын кясилмясин.
Эцрращ ахан эюрклц суйун гурумасын!
Ганадларынын уъу гырылмасын!
Гадир сяни намярдя мющтаъ етмясин!
Чапаркян Аэ-боз атын бцдрямясин.
Чарпышанда гара поладцз гылынъын кцтялмясин!
Аллащ верян цмидин цзцлмясин!
Ахыра кими ары имандан
Аллащ сяни айырмасын!
Аь алнында беш кялмя дуа етдик,
Гябул олсун!
Йыьышдырсын, дурушдурсун,
Эцнащынызы ады эюрклц
Мящяммядя баьышласын,
Ханым щей!
93
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
ДЯЛИ ДОМРУЛУН ДАСТАНЫ
Оьуз елиндя Духа Гоъа оьлу Дяли Домрул* дейярлярди, бир гящряман варды. Бир
гуру чайын цзяриндя бир кюрпц салмышды. Кечяндян отуз цч, кечмяйяндян дюйя-дюйя
гырх эцмцш аларды. Буну ня цчцн беля етдийини сорушанда дейярди: онун цчцн ки,
дцнйада мяндян дяли, мяндян эцълц гящряман вардырмы, чыха мянимля дюшляшя, саваша? Гой мяним гящряманлыьымын, иэидлийимин, эцълцлцйцмцн сораьы Рум елиня, Шам
юлкясиня, бцтцн дцнйайа йайылсын.
Тясадцфян бир эцн онун кюрпцсцнцн йанында бир кюч дцшмцшдц. Бу кючдя бир
«Дядя Горгуд»да «дяли» сюзц аьылсыз мянасында дейил, «Короьлу» дастанында
олдуьу кими, иэид, гочаг демякдир.
*
94
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
эюзял оьлан хястяляниб юлдц. Кими оьул, – дейиб, кими гардаш, – дейиб аьлады. Онун
цзяриндя бюйцк аьлашма гопду.
Дяли Домрул аьлашманын сясини ешидиб, чапараг юзцнц ора йетирди, деди:
— Яйя, ня бюйцрцшцрсцнцз? Мяним кюрпцмцн йанында бу галмагал нядир? Нийя
аьлашма гопармышсыныз?
Дедиляр:
Ей гящряман, бизим бир йахшы иэидимиз варды, юлдц. Она эюря аьлайырыг.
Дяли Домрул деди:
— Яйя, иэидинизи ким юлдцрдц?
Дедиляр: — Валлащ, иэид Танрыдан буйуруг олду, ал ганадлы Язраил эюйдян эялди,
онун ъаныны алды.
Дяли Домрул даьларда, чюллярдя йашайан асудя бир гящряман иди, юмрцндя бу
барядя щеч ня ешитмямишди. Она эюря дя щирслянди, сорушду:
— Яйя, о Язраил дедийиниз ня кишидир ки, адамын ъаныны алыр?
Дедиляр:
— Танры ону эюйдян эюндярди. О да иэидимизин ъаныны алды.
Дяли Домрул цзцнц эюйя тутду:
— Йа гадир Аллащ! Бирлийин, варлыьын щаггыйчцн сян о Язраили мяним эюзцмя эюрсят!
Савашым, эцляшим, вурушум, йахшы иэидин ъаныны онун ялиндян гуртарым. Бир даща йахшы
иэидин ъаныны алмайа! –деди.
Буну дейиб дюндц, евиня эялди.
Щагг-таалайа Дяли Домрулун сюзц хош эялмяди: — Бах, бах! Яйя! Бу Дяли азьын
мяни танымыр, мяним улу дярэащымда юзбашыналыг ейляйир? – деди, Язраиля ямр еляди:
— Ей Язраил! Эет о Дяли Домрулун эюзцня эюрцн. Бянизини саралт, ъаныны ал!
Бир эцн Дяли Домрул гырх иэиди иля йейиб-ичиб отураркян, наэащ Язраил эюйдян эялди.
Ону щеч кяс, ня кешикчи, ня гапычы эюрмяди. Дяли Домрулун эюряр эюзц эюрмяз олду,
тутар ялляри тутмаз олду. Дцнйа-алям эюзцня гаранлыг эюрцндц. Чаьырыб сюйляди,
эюрялим, ханым, ня сюйляди:
Яйя, кимсян? Щейбятлисян!
Саггалын аь, дящшятлисян.
Гапычылар эюряммяди,
Кешикчиляр дуйаммяды,
Эюряр эюзцм эюрмяз олду.
95
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Тутар ялим тутмаз олду.
Титиряди ъаным, црпяшди!
Гызыл бадям йеря дцшдц.
Аьзым ичи буз тяк олду,
Сцмцклярим дуз тяк олду.
Ей эюзляри чюнэя гоъа!
Яйя, кимсян, сюйля мяня!
Гадам, балам эялсин сяня!
Беля деъяк Язраилин аъыьы тутду. Деди:
— Яйя, Дяли, ня ахмагсан,
Эюзцмя йахшы бахмазсан!
Мян бу чюнэя эюзляримля,
Эюзяллярдян ъан алмышам.
Аь саггаллы гоъаларын,
Гара саггал иэидлярин,
Цряйини гопармышам.
Саггалымын аьлыьы бу!
Язраилям, таныдынмы?!
— Яйя, Дяли ахмаг! Юйцнцрдцн, дейирдин ки, ал ганадлы Язраил мяним ялимя
дцшяйди, юлдцряйдим, йахшы иэидин ъаныны онун ялиндян гуртарайдым. Инди, яйя, Дяли, эялдим ки, сянин ъаныны алам, верирмисян? Йохса мянимля вурушаъагсан?
— Дяли Домрул буну ешидян кими йериндян сычрады:
Яйя, ал ганадлы Язраил сянмисян?
Язраил:
— Ялбяття, мяням, – деди:
Дяли Домрул:
— Бу йахшы иэидлярин ъаныны сянми алырсан?
— Бяли, мян алырам.
Дяли Домрул гышгырды:
— Яйя, гапычылар гапыны баьлайын! Яйя, Язраил! Мян сяни эен йердя эязирдим, дар
йердя ялимя кечдин, инди мян сяни юлдцррям, йахшы иэидлярин ъаныны гуртарарам! – деди,
– гара поладцзлц гылынъыны сийирди, ялиня алды, Язраиля чалмаг истяди.
96
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Язраил бир эюйярчин олду, баъадан учду эетди.
Гочаг Дяли Домрул ялини-ялиня чалды, гащ-гащ иля эцлдц. Деди:
— Иэидлярим, Язраилин эюзцнц еля горхутдум ки, эен гапыны гойду, дар баъадан
гачды. Амма о, еля билир ки, эюйярчин олуб гачмагла ъаныны мяним ялимдян гуртараъагдыр. Щеч билмир ки, мян ону шащин гушумла алдырмайынъа ял чякян дейилям. Буну деди,
дурду, атына минди, шащин гушуну ялинин цстцня алды, Язраилин далынъа дцшдц. Йолда бирики эюйярчин эюрдц, юлдцрдц, эерийя дюндц.
Евиня эяляркян Язраил онун атынын эюзцня эюрцндц. Ат щцркдц. Дяли Домрулу
эютцрдц йеря вурду. Башы чийниндя бцкцлц галды. Язраил фцрсяти ялдян вермяйиб онун
кюксц цзяриня чыхды.
Дяли Домрул деди:
— Яйя, Язраил, мян сяни беля билмяз идим. Кишисян, дцз йердя цзбяцз эяляйдин!
Онда эюрярдик, ким кимин ъаныны алыр.
Оьурлуг иля ъан алдыьыны дуймаз идим!
Сяня мящял гоймаз идим.
Тюкмяси бюйцк бизим даьларымыз олур.
О даьларымызда баьларымыз олур.
О баьларын гара салхымлы цзцмц олур.
О цзцмц сыхарлар, ал шярабы олур.
О шярабдан ичян сярхош олур.
Шяраб ичдим дуймадым,
Ня сюйлядим билмядим.
Щяйатдан усанмадым,
Иэидликдян доймадым.
Ъанымы алма, Язраил, мядяд! –деди.
Язраил деди:
— Яйя, Дяли ахмаг! Мяня нийя йалварырысан? Танрыйа йалвар! Мяним ялимдя ня
вар ки? Мян дя бир буйругчуйам, сюзцн вар она де.
Дяли Домрул
— Яйя, бяс ъан верян, ъан алан Танрыдыр?
Язраил деди:
— Бяли, одур.
Дяли Домрул Язраиля:
97
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Яйя, бяс сян ня илмякли гада олуб кечмисян боьазыма? Сян арадан чых, Танры
иля мян юзцм данышарам, – деди.
Дяли Домрул бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым ня сюйлямиш:
— Уъалардан уъасан!
Кимся билмяз неъясян,
Уъа Танры!
Нечя ъащилляр сяни эюйдя, арар, йердя истяр,
Сян юзцн мюмцнляр кюнлцндясян,
Даим дуран Ъаббар Танры!
Баги галан Сяттар Танры!
Мяним ъанымы алырсанса, сян юзцн ал!
Язраили алмаьа гойма!
Дяли Домрулун бурада сюзц Аллаща хош эялди. Язраиля ямр еляди ки:
— Яйя, Язраил гой, Дяли Домрул юз ъаны йериня башга бир ъан тапсын, версин. Онун
ъаны юлцмдян азад олсун.
Язраил деди:
― Яйя, Дяли Домрул, Танрынын ямри беля олду ки, Дяли Домрул ъаны йериня ъан
тапсын, онун ъаны юлцмдян азад олсун.
Дяли Домрул деди:
— Мян ъаны неъя тапым? Мяэяр ким ъанындан безибдир? Бир гоъа атам, бир гары
анам вар, эял эедяк, икисиндян бири бялкя ола ки, ъаныны веря, мяним ъаным азад ола.
Дяли Домрул сцрдц атасынын йанына эялди. Атасынын ялин юпцб сюйлямиш, ханым,
эюрялим ня сюйлямиш:
— Аь саггаллы, язиз, ата!
Билирсянми няляр олду?
Пис сюз дедим, щагг Танрыйа хош эялмяди.
Язраиля ямр ейляди учуб эялди, кюксцмц басыб йыхды, хырылдадыб мяним дадлы ъаным
алар олду.— Ата сяндян ъан дилярям, верярмисян?
Йохса: «Оьул, Дяли Домрул» – дейиб, зар-зар аьлармысан?
Атасы деди:
— Оьул, оьул, ай оьул, ъаным парасы оьул!
Доьуланда доггуз дявя кясдим сяня,
инан, оьул!
98
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Уъа евим диряйисян,
Газа бянзяр, гыз-эялинимин чичяйисян.
Гаршы йатан, гара даьым эяряк ися,
Гой апарсын, Язраиля йайлаг олсун!
Товла-товла шащбаз атым эяряк ися,
Минсин эетсин, гой апарсын онун олсун!
Гатар-гатар дявялярим эяряк ися,
Ня йцкляйир гой йцклясин, онун олсун!
Сцрц-сцрц гойунларым эяряк ися,
Гой апарсын гурбанлыьа, онун олсун!
Гызыл-эцмцш, пул эярякся,
верим она хярълик олсун!
Амма оьул, дцнйа ширин, ъан язиздир,
она гыйа билмярям мян.
Сяни мяндян чох истяйян анан вардыр она тяляс,
Ондан истя, олар ки, о ясирэямяз.
Дяли Домрул атасындан цз эюрмяйиб, сцрдц анасынын йанына эялди:
— Язиз ана, билирмисян няляр олду?
Пис сюз дедим, о, Танрыйа хош эялмяди.
Ямр ейляди Язраиля эялиб ъаным алар олду.
Чох йалвардым, явязиндя ъан истяди.
Эетдим, атам ъан вермяди, гыймам деди.
Ана, сяндян ъан дилярям, мяня фяда едярмисян?
Йохса: «Оьул, Домрул!» – дейиб сачларыны
дидярмисян?
Аъы дырнаг аь цзцня чалармысан?!
Гарьы кими гара сачын йолармысан?!
Анасы бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Оьул! Оьул! Ай оьул!
Доггуз ай гарнымда эютцрдуйум, оэул!
Он ай дейяндя дцнйа цзцня эятирдийим оьул!
Товлама бешиклярдя бялядийим оьул!
99
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Долаб-долаб аь сцдцмдян
Ямиздирдийм оэул!
Уъа бцрълц галаларда тутулайдын
Оьул!
Гызыл-эцмцш эцъц иля гуртарардым, сяни о ан!
Амма инди йаман йердя илишмисян, дуймаг олмаз,
Дцнйа ширин, ъан язиздир, ширин ъана гыймаг олмаз!
Анасы да ъаныны вермяди. Беля оланда Язраил эялди ки, Дяли Домрулун ъаныны алсын.
Дяли Домрул деди:
— Яйя, Язраил, дайан!
Язраил деди:
— Яйя, Дяли ахмаг, даща ня истяйирсян? Аь саггаллы атанын йанына эетдин, ъанын
вермяди, аь бирчякли ананын йанына эетдин ъаныны вермяди. Даща ким сяня ъан веряъяк?
Дяли Домрул деди:
— Щясрятим вардыр, Язраил, эедим эюрцшцм.
Язраил деди:
— Дяли, щясрятин кимдир?
Дяли Домрул деди:
— Йад гызы щалалым, арвадым вар. Ондан мяним ики оьлум, яманятим вар, эедим
тапшырым, онларла эюрцшцм, ондан сонра мяним ъанымы аларсан.
Дяли Домрул арвадынын йанына эялди, деди:
— Билирсянми няляр олду, йад гызы, щалалым мяним?
Танры иля сюзя эялдик, чох пис олду щалым мяним.
Язраиля ямр еляди эялиб ъаным алар олду.
Хащиш етдим, явязимдя ъан йеримя ъан диляди.
Эетдим, атам ъан вермяди,
Эетдим, анам ъан вермяди.
Щяр икиси беля деди:
Дцнйа ширин, ъанса язиз,
Ъаны гыйа билмярик биз.
Инди эялдим щалаллашаг,
Эялсин эюрцм оьул-ушаг.
Бу даьларым, йайлагларым,
100
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Сярин-сярин булагларым,
Сяня эюзял йайлаг олсун!
Оьланларым гой саь олсун!
Товла-товла шащбаз атым, дарда сизя бялэя олсун.
Уъа-уъа отагларым галсын сяня кюлэя олсун!
Гатар-гатар дявялярим галсын сяня карван олсун!
Сцрц-сцрц гойунларым галсын сяня гурбан олсун!
Эюзцн кими тутар ися,
Кюнлцн кими севяр ися,
Эет щаггын вар инан,арвад!
Амма ики оьланъыьым йетим гойма, аман, арвад!
Арвады буну ешитъяк, ъаны од тутуб йанды, сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
— Ня сюздц бу дейирсян?!
Ащ няляр сюйляйирсян?
Эюз ачыбан эюрдцйцм,
Кюнцл вериб севдийим.
Гоч иэидим, гоч ярим!
Ихтийарым, сярвярим!
Гаршы йатан даьлары
Сяндян сонра нейлярям?
Йайласам, эорум олсун!
Сойуг-сойуг сулары
Сяндян сонра нейлярям,
Ичярсям, ганым олсун!
Боллуъа вар дювляти
Сяндян сонра нейлярям,
Йесям, зяггутум олсун!
Товла-товла атлары
Сяндян сонра нейлярям,
Минсям, табутум олсун!
Сяндян сонра яэяр мян,
Бир иэиди севярсям,
101
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Онунла беля йатсам,
Зящярли илан олуб
Мяним тяними чалсын,
Танры ъанымы алсын.
Сянин о атан-анан,
Бир ъанда ня вар, ону
Ащ сяня гыймамышлар.
Бу гядяр йашамышлар,
Дйнадан доймамышлар!
Йер таныг олсун, Домрул,
Эюй таныг олсун, Домрул?!
Ня дейирсян, ня, Домрул?!
Мяним бу ширин ъаным
Гурбандыр сяня, Домрул!
Арвады бу сюзляри дейян кими Язраил гадынын ъаныны алмаьа эялди. Иэид адам олан
Дяли Домрул йолдашына гыйа билмяди. Цзцнц эюйя тутуб сюйлямиш, эюрялим, ханым ня
сюйлямиш:
Уъалардан уъасан,
Кимся билмяз неъясян,
Ъащилляр эюрмяз сяни.
Эюйдя, йа йердя арар.
Сян юз кюнлумуздясян .
Ешит, ей улу Танры!
Бюйцк йоллар цстцндя
Имарятляр тикярям,
Чайлара кюрпц салыб,
Узун йоллар чякярям.
Аъ эюрсям, дойурарам,
Севярям йохсуллары.
Чылпаьа палтар вериб
Шад едярям онлары.
Алырсан икимизин ъаныны бирэя ал!
Гойурсан икимизин ъаныны бирэя гой!
102
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Дяли Домрулун сюзц Танрыйа хош эялди. Язраиля ямр елди: – Бу яр-арвад ки, бирбириня бу гядяр сядагятлидир, Дяли Домрулун атасынын, анасынын ъанын ал! Бу ики ъаванын
щяр бириня йенидян йцз гырх ил юмцр вердим, – деди.
Язрайыл дяхи Домрулун атасынын, анасынын ъаныны алды.
Бюйцк мяълис гурулду. Дядям Горгуд эялиб бой-бой бойлады, сой сойлады, бу
дастаны дцздц – гошду, бу бой Дяли Домрулун олсун! Мяндян сонра алп Озанлар сюйлясин. Алны-ачыг ъомярд кишиляр динлясин – деди.
Хейир-дуа веряйим, ханым:
— Йерли Гара даьларын йыхылмасын!
Кюлэялиъя габа аьаъын кясилмясин!
Эур-эур ахан эюрклц суйун гурумасын!
Гадир Танры сяни намярдя мющтаъ елямясин!
Аь алнында беш кялмя дуа гылдыг, гябул олсун!
Йыьышдырсын, дурушдурсун эцнащынызы
Ады эюрклц Мящяммядя баьышласын, ханым щей!
Бу наьылдыр яфсанядир.
Амма дцшцн мяна нядир?
Инсан эюзял щяйат сцрся,
Гыса юмцр узун олар,
Ъан дейиб, ъан ешидярся,
Бир ил дюняр йцз ил олар!
Йахшы достун сядагяти
Юлцмдян дя гцввятлидир!
Сядагятля эцъ бирляшся,
Юлцм цчцн дящшятлидир!
Бу дастаны дцзцб гошдуг
Дяли Домрулун адына.
Ящсян онун юз эцъцня,
Ящсян онун арвадына!
Ики гялбин бирэя сяси,
Бирэя вуруб дюйцнмяси,
Бир ясярдир сядагятдян,
Бу мараглы щекайятдян,
Озанлар гой сюз салсынлар,
103
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Эюрянляр ибрят алсынлар.
Чятинлийя синя эярян,
Ъаванлара йол эюстярян,
Мярд иэидляр динлясинляр.
Вар олсун гой мярдлик, щцняр.
Юмцр сцрцб сяадятля,
Гарысынлар, гоъалсынлар.
Сядагятдян гцввят алыб
Гоъалдыгъа уъалсынлар.
ГАНТУРАЛЫНЫН ДАСТАНЫ
Оьуз заманыныда Ганлы гоъа адлы бир корбуд киши варды. Йетишмиш, шцъаятли бир оьлу
варды адына Гантуралы дейярдиляр.
Бир эцн Ганлы гоъа деди:
— Оьул, атам юлдц, мян галдым, йерин-йурдуну тутдум. Сабащкы эцн мян юлсям,
сян галаъагсан. Бундан йахшысы йохдур ки, эюзцм эюрцр, гулаьым ешидиркян эял сяни
евляндирим.
Оьлан деди:
— Ата, инди ки, сян дейирсян эял сяни евляндирим, мяэяр сян мян дейян гызы тапа
биляъяксянми?
Ганлы гоъа тяяъъцб етди:
— Оьул, сян неъя гыз истяйирсян ки, мян ону тапа билмяйям?
Гантуралы деди:
— Ата, мян еля бир гыз истярям ки, мян йеримдян дурмадан о дурмуш ола. Мян
гарагоч атыма минмядян о минмиш ола. Мян ганлы кафир цзяриня эетмядян о эетмиш
ола, мяня баш эятирмиш ола!
Ганлы гоъа деди:
— Оьул, сян гыз истямязмишсян, бир иэид, бащадыр истярмишсян ки, онун архасында
104
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
йейясян-ичясян, хош кечинясян!
Гантуралы деди:
— Бяли, ъаным ата! Бяс неъя? Йохса варасан, эедиб бир ъиъи-баъы тцркмян гызыны
аласан, наэащан дайана билмяйиб, йыхылам, айаьымын алтында гала, гарны партлайа?
Ганлы гоъа:
— Оьул, онда гызы эюрмяк сяндян, мал-дювлят вериб алмаг мяндян, – деди.
Атасы беля дейяндя, иэидляр иэиди Гантуралы йериндян дурду, гырх йолдашыны йанына
алды. Ич Оьуза эирди гыз тапа билмяди, Даш Оьуза эирди, тапмады, гайытды евляриня эялди.
Атасы сорушду:
— Оьул, гыз тапа билдинми?
Гантуралы деди:
— Йыхылсын Оьуз елляри! Мяня йарар бир гыз тапа билмядим.
Атасы деди:
— Ай оьул, гыз истяйян беля ахтармаз!
Гантуралы:
— Бяс неъя ахтарарлар, ата?! – деди.
Ганлы гоъа:
— Оьул сабащ варыб, эцнорта гайытмаг олмаз. Эцнорта варыб ахшам гайытмазлар!
Сян мала бах, беъид ол, вахтында йыь апар, мян эедим сяня гыз ахтармаьа – деди.
Ганлы гоъа севиниб-эцвяниб, дцнйа эюрмцш аь саггаллы гоъалары йанына алды, эетди.
Ич Оьуза эирди, гыз тапа билмяди, Даш Оьуза эирди, гыз тапа билмяди, эязя-эязя, доланды
Трабзона эялди. Эюрдц ки, Трабзон Тякурунун бир эюзял гызы вар. Саьына, солуна ики
гоша йай чякдирмишди. Атдыьы ох йеря дцшмязди. О гызын кябинлик явязиндя цч эцълц
эцляшян щейваны вар иди. Атасынын шярти бу иди ки, щяр ким онун гызыны алмаг истяся бу цч
щейваны басыб юлдцрмяли иди. Юлдцря билмяся, онун бойнуну вурдурарды. Беляликля, отуз
ики пящляванын башы кясилиб гала бцръцндян асылмышды.
Бу щейванлардан бири гара буьа, бири гоьан аслан, цчцнъц ися гара буьра иди. Бу
отуз ики баш ки, бцръдян асылмышды, бунлар гоьан асланла, гара буьранын цзцнц эюрмямишди, анъаг буьанын буйнузунда щялак олмушдулар.
Ганлы гоъа бу башлары вя щейванлары эюрдц, горхудан бядяниня цшцтмя дцшдц.
Йахшысы будур ки, оьлума доьрусуну дейим. Щцняри варса, эялсин алсын, йохса
елдяки гыза разы олсун, – деди.
Ат айаьы кцляк, озан дили чевик олур. Ганлы гоъа гайыдараг эялиб Оьуза чыхды.
Гантуралыйа хябяр вердиляр. Гырх йолдашы иля атасыны гаршылады, ялини юпдц, сорушду:
105
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Ханым ата, мяня йарар гыз тапдынмы?
Ганлы гоъа:
— Тапдым, оьул! Амма щцнярин вар ися, – деди.
Гантуралы сорушду:
— Гызыл-эцмцшмц истяр? Йохса ат-дявями истяр?
Атасы:
— Йох оьул, щцняр эяряк, щцняр!
Гантуралы:
— Ата, гара йаллы газлыг атымы йящярляйим. Ганлы дцшмян елиня чапым, эедим.
Гылынъ чалым, ган тюкцм, баш кясим? Йа ня едим? Неъя щцняр эюстярмяк лазымдыр?
Ганлы гоъа деди:
— Щай, оьул, щцняр дедийин о дейил. Баш кясиб ган тюкмяк щцняр дейил, оьул!
Щцняр одур ки, о гызын цч дюйцшкян, йыртыъы щейваны вар: гара буьа, гоьан аслан, гара
буьра. Щяр ким о цч щейваны басса, о гызы она верярляр. Басыб юлдцрмяся, онун башыны
кясиб бцръдян асырлар.
Гантуралы:
— Ата, бу сюзц сян мяня эяряк демяйяйдин. Инди ки, дедин, эетмялийям. Ел
ичиндя башыма гахынъ, цзцмя тохунъ олмасын.
— Ханым ана, бяй ата, саламат галын! Мян эедяр олдум! – деди.
Ганлы гоъа: – Эюрдцнцзмц мян юз-юзцмя ня етдим? – деди, – гой оьлана
горхунъ хябярляр верим, бялкя эетмяйя бу йолдан дюня.
Ганлы гоъа сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Оьул, сян вараъаг доламбаъ йолун
Йаман эцдцкъцсц, баханы вардыр.
Атлы батыб чыхмаз онун палчыьы,
Илан дяля билмяз орманы вардыр.
Алынмаз галаси, уъа сарайы,
Эюз вуруб, ъан алан ъананы вардыр.
Щай дейиб, баш кясян залым ъяллады,
Чийниндя йогрулмаз галханы вардыр.
Йаман йеря сяни йюнялтдим, оьул!
Эетмя, бу йолларын чох ганы вардыр.
Бу гоъа атанын, гоъа ананын
106
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Дярдиня дюзмяйя ня ъаны вардыр!?
Гантуралы атасынын ъавабында сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
— Ата, эял сюйлямя беля сюзляри,
Горхутмаг ейб олар ахы, алп яри.
Палчыглы йолуна дюшятдириб гум,
Дцшмян цзяриня едярям щцъум.
Мешясиня шимшяк олуб чахарам,
Уъа гялялярин вуруб йыхарам!
Эюз вуруб, ъан алан шух эюзялини
Эялин эятирярям тутуб ялини.
Бялкя дя дявянин кюксцндя юлсям,
Бялкя эялмяз олсам, бялкя дя эялсям,
Буьа буйнузунда язилсям дя бил,
Аслан пянъясиндя дидилсям дя бил,
Бу йолдан дюнмярям, дюнмярям, ялбят!
Бялкя дя дюнмярям саь вя сяламят!
Йеня эюрцшяняъян бяй ата, ханым ана, саламят галын! – деди.
Эюрдцляр ки, оьлан намус цчцн йенилмяздир.
Щамы:
— Оьул, уьрун ачыг олсун! Саь варыб, саламят эялясян, – дейиб, хейир-дуа
вердиляр.
Гантуралы атасынын, анасынын яллярини юпдц. Гырх иэидини сясляди, йанына алды. Йедди
эцн, йедди эеъя ат чапдылар, Трабзон сярщядиня йетишдиляр. Атдан дцшцб чадыр тикдиляр.
Йейиб-ичиб бурада хейли динъялдиляр. Гантуралы йцйряк атыны ойнадыб чапар, эцрзцнц эюйя
атар, ениб йеря дцшмядян щавада гапыб, йолдашларына дейирди:
— Гырх ешим,
Гырх йолдашым!
Йцйряк олса йарышым,
Эцълц олса эцляшсям,
Цч вящшини юлдцрсям,
Юз эцъцмц билдирсям,
Эюзяллярин солтаны,
107
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Сары донлу Селъаны
Алыб эерийя дюнсям,
Эцвянсям вя севинсям,
Сизя гурбандыр башым,
Ей гырх ешим, йолдашым!
Бунлар бу сющбятдя икян Трабзон тякуруна хябяр вердиляр ки, Оьуздан, Гантуралы
дейилян, бир иэид эялмиш,гызыны истяйир.
Тякурун адамлары йедди аьаълыгдан∗ Гантуралыйа гаршы эялдиляр. Салам вя
ещтирамдан сонра сорушдулар:
— Няйя эялмисиниз, иэид?
Алышмаьа-веришмяйя эялдик! – дедиляр.
Тякурун адамлары гонаглара щюрмят елядиляр. Аь чадыр тикдиляр, ала халы дюшядиляр.
Аьъа гойун кясдиляр. Мяълис гурдулар. Сцфряйя йедди иллик ал шяраб эятирдиляр. Йедиляр-ичдиляр. Сонра йыьышыб Гантуралыны йолдашлары иля бирликдя Тякурун йанына эятирдиляр.
Тякур яввялдян щазырланмыш мейданда тяхт цзяриндя отурмушду, йцз няфяр эюзял
эейинмиш силащлы кешикчи онун гуллуьунда дцзцлмцшдц.
Гантуралы йедди гат мейданы доланды эялди.
Тякурун гызы сары донлу Селъан хатун мейданда онун цчцн хцсуси дцзялдилмиш
кюшкдя яйляшмишди. Ъями йанында олан гызлар ал эейинмишди. Юзц ися сары палтарда иди.
Йухарыдан ашаьыйа- мейдана тамаша едирди.
Гантуралы эялди. Гара шапкалы Тякура салам верди. Тякур ялейк алды. Йеря бюйцк
халы дюшядиляр, Гантуралы яйляшди.
Тякур сорушду:
– Иэид, ня йердян эялмишсян?
Гантуралы айаьа дурду. Тякура сары йаваш-йаваш йериди. Аь алныны ачды, аь
биляклярини сыьады, деди:
Гаршы йатан гара даьыны ашмаьа эялмишям,
Ахынтылы сярин суйуну, кечмяйя эялмишям.
Дар ятяйиня, эен голтуьуна сыьыныб эялмишям.
Танрынын буйуруьу, пейьямбярин гювлц иля
Гызын сары донлу Селъан хатуну алмаьа эялмишям.
∗
Аьаъ– кечмишдя мясафя юлчцсцдцр. Бир аьаъ 7 километря йахындыр
108
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Тякур:
Бу иэид сюздя юткцндцр. Яэяр щцняри дя варса, буйурсун, – деди, – сонра ямр
еляди:
Бу оьланы анаданэялмя сойундурун.
Гантуралыны сойундурдулар. Анъаг гызыл тикмяли кятан безини Гантуралы белиня сарыды.
Ону мейданын ортасына эятирдиляр.
Оьузда ъамал вя камал сащиби олан дюрд иэид цзц нигаблы эязярди. Бири Гантуралы
иди, бири Гара Чякур вя оьлу Гырхгунуг, дюрдцнъцсц Боз айгырлы Бейряк иди.
Гантуралы цзцндян нигабыны эютцрдц. Селъан хатун кюшкдян бахырды. Гантуралынын
эюзял ъамалыны эюрдц, дараглыьы бошалды, пишийи мийоллады, дабаг олмуш дана кими аьзынын суйу ахды.
Йанындакы гызлара деди:
— Каш,Танры атамын кюнлцня рящм салыб, кябин кясдириб мяни о иэидя веряйди!
Бунун кими иэид щейф ола ки, бу вящшиляр ялиндя щялак ола! – деди.
Еля бу заман дямир зянъирля баьланмыш буьаны эятирдиляр. Буьа дизи цзяриня
чюкдц, буйнузу иля бир мярмяр дашы вуруб йоьурду, пендир кими дидди.
Адамлар:
Инди бу саат иэидин цзяриня атылыб йыхар, йеря сяряр, оьланы буйнузуна кечириб
юлдцряр. Йыхылсын Оьуз елляри ки, беля бир иэид бир гыздан ютрц юзцнц юлцмя верир, –
дедиляр.
Буну ешитъяк Гантуралынын гырх иэиди аьлашды.
Гантуралы саьына бахды – гырх иэидини аьлар эюрдц, солуна бахды, еля эюрдц:
— Щей, гырх ешим, гырх йолдашым! Нийя аьларсыныз? Голча гопузуму эютцрцн,
мяни юйцн! – деди.
Бурада гырх иэид Гантуралыны юймцшляр, эюрялим, ханым, неъя юймцшляр:
— Ей Солтаным Гантуралы,
Сящяр-сящяр сян дуралы
Гапынызда гыш вя бащар
Гарабашлар иняк саьарЭюрмямисян? Бузов, дана,
Ойнар, гачар дюрд бир йана.
Буьа-буьа дедикляри.
Щямин бузов дейил мяэяр?
Бундан горхсан ел ня дейяр?
109
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Селъан хатун эендян бахыр,
Щяр бахышы цряк йахыр.
Сары донлу гыз ешгиня
«Щу» де, гцввят эялсин сяня!
Гантуралы сары донлу гыз ешгиня бир «щу», - деди.
— Яйя, буьанызы бошлайын эялсин!
Буьанын зянъирини ачдылар, бошладылар. Буьа алмаз ъида кими шиш буйнузуну габаьа
вериб, Гантуралыйа доьру сцрцб эялди.
Гантуралы ады эюрклц Мящяммядя салават эятирди вя буьанын гаршысында шах
дайаныб, йумруьуну онун алнына еля вурду ки, буьа далы цстя йеря чюкдц. Анъаг
Гантуралы йумруьуну чякмяйяряк, буьаны далы-далы сцрцб мейданын башына чыхарды.
Чох чалышдылар, ня буьа йеняр, ня Гантуралы. Буьа йаваш-йаваш бошалды, аьзы
кюпцклянди. Гантуралы юз-юзцня деди: Аьыллы адамлар бу дцнйаны аьылла йола вермишляр.
Мян буна нийя дайаг олуб дурмушам, йахшысы будур ки, юнцндян кянара сычрайым, ня
щцнярим варса, архадан эюстярим. Ады эюрклц Мящяммядя салават эятирди вя буьанын
юнцндян совулду. Буьа буйнузу цзяриндя дик йеря эялди. Гантуралы тез буьанын
гуйруьундан тутуб, фырлады , цч кяря йеря чырпды. Буьа хурд-хяшил олду. Бычаьыны чыхарды,
басды боьазлады. Дярисини цздц. Ятини мейдана гойуб, дярисини Тякурун юнцня эятирди:
— Тездян гызыны мяня верярясян?
Тякур деди:
— Яйя, верин гызы, эютцрцб шящярдян чыхсын, эетсин.
Тякурун гардашы оьлу варды, деди:
— Вящшилярин башчысы гоьан асландыр, онунла да ойун эюстярсин, гызы ондан сонра
верярик.
Эетдиляр, асланы чыхардылар, мейдана эятирдиляр. Аслан еля дящшятля щайгырды ки,
мейдандакы атларын щамысы ган говшады.
Йолдашлары:
— Буьадан гуртулду, асландан неъя гуртараъаг? – дедиляр, – аьлашдылар.
Гантуралы иэидляри аьлар эюрцб, деди:
— Яйя, иэидлярим, голча гопузуму яля алын, мяни юйцн. Сары донлу гыз ешгиня бир
асландан горхуб дюнцммц?
Йолдашлары бурада сюйлямишляр, эюрялим, ханым ня сюйлямишляр:
— Солтаным Гантуралы,
Дцздя гызмар эцняш алтда дювран сцрян,
110
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Дайлар басыб юн дамарын дялиб соран,
Гара поладцз гылынъдан чякинмяйян,
Аь йелякли юткцн охдан диксинмяйян,
Вящшиляр падшащы гоьан аслан,
Гудуран кюпяк янийиня юзцнц даладармы?
Алп иэиди бир кцчцк дя горхудармы?
Сары донлу гыз ешгиня гейрятя эял!
Гантуралы:
— Яйя, асланынызы бурахын эялсин! – Гара поладцз гылынъым йох ки, гыврашдыьы дям
ики бичяйдим. Сяня сыьындым ъомярдляр. Улу Танры, сяндян мядяд, – деди:
Асланы бурахдылар, сцрдц Гантуралыйа тяряф эялди. Гантуралынын йанында асландан
горунмаг цчцн щеч бир шейи йох иди. Мейдана эиряндя ону Тякурун ямри иля анаданэялмя сойундурмушдулар. Анъаг зярли без кятан долаьыны белиня сарымыш вя бир
кичик бычаьы вар иди. О без кятаныны бычаьына долайыб, сол яли иля асланын пянъясиня доьру
узатды. Аслан бунунла мяшьул икян, эюзляйиб, асланын дцз алындан саь яли иля еля бир
йумруг илишдирди ки, онун бейни алт чянясиня йоьрулду. Сцксцнцндян тутду, ганырыб
белини цздц. Сонра башы бярабяриндя ики яли иля галдырыб йеря еля чырпды ки, хурд-хяшил олду.
Тякурун юнцня эялиб:
— Сабащ гызы мяня вер, апарым! – деди.
Тякур:
Гызы эятирин верин! Бу иэиди эюзцм эюрдц, кюнлцм севди, истяся бизимля галсын,
истямяся эютцрцб юз елляриня эетсин, – деди.
Йеня Тякурун гардашы оьлу мане олду:
Щейванларын ян эцълцсц дявядир. Онунла да ойун эюстярсин, сонра гызы верярик, –
деди.
Чцн кюмяклик Танрыдан олду, бяйин, пашанын Гантуралыйа рягбяти артды.
Тякурун Гантуралыдан хошу эялмишди. Она эюря дя деди: — Дявянин аьзыны йедди
йердян баьлайын, эятирин!
Пахыл адамлар Тякурун гардашы оьлунун ишаряси иля дявянин аьзыны баьламадылар.
Овсарыны сыйырыб бошладылар. Дюйцш башланды.
Гантуралы дявянин голтуьундан эирир, фырланыр, гарнынын алтындан чыхырды. Дявя ону
сцпцрляйиб синяси алтына йыхмаьа чалышырды. Онлар хейли эцляшдиляр.
Ики щейванла эцляшиб йорулмуш, ялдян дцшмцш иэид сярхош кими эиъялляниб айаг
цстя дура билмирди. Онун зяифлядийини эюрцб алты ъяллад сыйырма гылынъ, башы цстцндя щазыр
111
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
дайанды.
Гантуралынын йолдашлары бу щалы эюрцб, аьлашдылар, оьланы ъясарятя эятирмяк цчцн
сюйлямишляр, эюрялим, ханым, ня сюйлямишляр:
Ей солтаным Гантуралы!
Сары донлу гыз ешгиня дуруб эялдин,
Газлыг ата миниб гамчы вуруб эялдин,
Ала эюзлц гырх иэидля йола дцшдцн,
Эен дяряли Ала даьы эеъя ашдын,
Ахынтылы эур чайлары дялиб кечдин.
Трабзон елляриня эялиб дцшдцн,
Сары донлу гыз ешгиня мейдан сцрцб сян эцляшдин,
Буьа эялди, гуйруьундан тутуб ону йеря чахдын.
Аслан эялди, йумруьуну дцйцмляйиб вуруб йыхдын.
Гара буьра эялди, няйчцн эиъялляндин, Гантуралы?!
Ел ичндя, айыб олар, иэид, дцшцн, сян бу щалы.
Гара-гара даь башындан хябяр кечяр,
Ганлы-ганлы эур сулардан бятяр кечяр,
Галын Оьуз елляриня хябяр эяляр,
Гантуралы няляр етмиш, щамы биляр:
Буьа эялмиш гылчаламыш,
Аслан эялмиш йеря чалмыш,
Гара буьа эяляндяся чашмыш беля!
Адын дцшя дилдян-диля,
Ушаг-бюйцк дейя-эцля!
Аь саггалы атан биля,
Хяъалятляр чякиб юля!
Анан тюкя эюз йашыны.
Иэид, галдыр бир башыны,
Алты ъяллад башын цстя щазыр дурур,
«Щящ» демямиш, гафиллиъя бойнун вурур.
Бахмазмысан Селъан хатун фянд эюстярир,
«Бурнундадыр дявялярин ъаны» – дейир.
Сары донлу гыз кюшкдян бахыр, бахыр.
Бахышиля щяр баханы ода йахыр.
112
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Сары донлу гыз ешгиня «щу» де, иэид!
Гантуралы юзцня эялиб, айаьа дурду.
— Яйя, мян бу дявянин бурнундан йапышыб йыхсам, гызын сюзц иля етди – дейярляр.
Сабащ Оьуз елиня хябяр чата: «дявя ялиндя ясир галмышды, гыз гуртарды», – дейярляр,
сюз едиб тяня вурарлар.
— Ей гырх йолдашым! Гопузуму эютцрцн, чалын! Юйцн мяни! Сары донлу гыз ешгиня
бир буьрадан дюнярямми? Башыны кясмясям, ондан ял чякярямми?
Йолдашлары Гантуралыны юйдцляр:
— Гаф гайалар башында юзцня йува салан,
Эюйцн йедди гатында сцзяряк ганад чалан,
Манъанагдан атылмыш даш кими гыъылдайыб,
Эюлцн гара газыны ъайнаьында апаран,
Исти-исти баш салыб ъийярини гопаран,
Гушларын падшащы, солтаны чал гарагуш
Гуйруьу ала саьсаьана сюйля, мяьлубму олмуш?!
Алп иэидляр дюйцшдян дюнярми дава эцнц,
Галх, яля ал юзцнц!
Сары донлу гызы эюр, кюшкцндян неъя бахыр,
Бир бахышла алями ешг одуна йахыр.
Сары донлу гыз ешгиня бир «щу!» де, дедиляр.
Гантуралы ады эюрклц Мящяммядя салават чевирди, гейрятя эялди, юзцнц
ъямляшдириб, дявянин бош бюйрцня еля бир йумруг илишдирди ки, дявя баьырды. Бир дя
вурду, дявя айаг цстя дайана билмяйиб йеря йыхылды. Оьлан тез бычаьыны чыхарыб дявяни
ики йердян боьазлады. Сонра онун кцряйиндян ики гайышлыг эюн чыхарыб Тякурун
айагларына атды:
— Сцвариляр тяркбашына, цзянэи гайышына тикмяк цчцн лазым олар! – деди.
Тякур деди:
— Валлащ бу иэиди эюзцм эюрдц, кюнлцм севди, гызы эятирин!
Гырх йердя отаг тикилди, гырх йердя гызыл ала эярдяк гурулду. Гантуралы иля гызы эятириб
эярдяйя гойдулар. Озан эялди, йелтямя чалды. Оьуз иэидинин юпэяси габарды. Гылынъыны
чыхарды, йеря чалды, кяртди, – деди:
Бу йер кими кяртилим,
113
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Торпаг кими соврулум,
Гылынъымла доьраным,
Юз охума санъылым!
Щеч оьлум доьулмасын,
Доьуларса, щеч он эцня вармасын!Яэяр бяй атамы, ханым анамы
Эюрмямиш, мян бу эярдяйя эирярсям!…
Йериндян дурду, йолдашларыны сясляди. Чадырлары сюкдцляр, дявяляри йцклятдиляр, атлары
кишнятдиляр, эеъя икян миниб йола дцшдцляр. Йедди эцн, йедди эеъя йортдулар, Оьузун
сярщядиня чатдылар.
Гантуралы йолдашларына деди:
— Ей гырх ешим, гырх йолдашым,
Сизя гурбан мяним башым!
Щагг-таала йол верди, вардым,
О цч щейваны юлдцрдцм, гуртардым,
Сары донлу Селъан Хатуну алдым
Чятин ишдя зяфяр чалдым,
Хябяр верин анам билсин,
Гаршымыза атам эялсин!
Йолдашлары дайанмайыб эетдиляр. Гантуралы эюрдц ки, дайандыглары бу йер
чямянлярин, эцллярин ятри иля инсаны валещ едир. Эцл эцлц , бцлбцл бцлбцлц чаьырыр. Гу
гушлары, дурналар, тураълар, кякликляр учушур, ъейранлар, кейикляр гачышыр.
Селъан хатунун бу йер чох хошуна эялди. Дцшдцляр, йедиляр, ичдиляр ишрятя мяшьул
олдулар.
О заман Оьуз иэидляриня ня гяза цз версяйди, йухудан оларды. Гантуралы да нечя
эцнцн язиййятиндян сонра йорулуб ялдян дцшмцшдц. Йухусу эялди, уйуду, йатды.
Оьланын ширин йухуйа эетдийини эюрцб, гыз юз-юзцня деди:
Елимиздя мяня эюз дикянляр чох иди. Наэащ бирдян йыьышыб эялмясинляр!? Йатдыьы
йердя иэидими юлдцрмясинляр! Аьъа цзлц мян эялини тутуб тязядян атам евиня апармасынлар. Ещтийат иэидин йарашыьыдыр. Гыз буну деди, дурду, оьланын атыны йахшыъа йящярляйиб
щазыр тутду. Юзц дя атланды, дава палтарыны эейинди сцнэцсцнц ялиня алды, бир йцксяк
йеря чыхыб ат белиндя дайаныб эюзляди.
114
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Доьрудан да, гыз дцз фикирляшмишди. Онлар эяляндян сонра атасы пешман олду: Цч
щейваны юлдцрдцйц цчцн бир гызъыьазымызы алды, эетди, – дейиб, ялини башына дюйдц. Мющкям эейиниб силащланмыш алты йцз сечмя кафир атланыб, Гантуралыэилин архасынъа чапды.
Эеъя-эцндцз демяйиб йортдулар, наэащдан эялиб чатдылар, онларын цстцнц алдылар.
Кешийиндя щазыр дайанмыш Селъан хатун, чапараг эялян атлылары эюрдц. Юз атыны
ойнадыб Гантуралынын цзяриня эялди, сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
Гафил олма, дур башыны галдыр,иэид!
Йаьы эялир цстцмцзя, инди йаман щалдыр, иэид!
Синян чарпаз даьланмадан,
Гафил башын кясилмядян,
Ат тяркиндян асылмадан,
Гаф гайалар ойнамадан,
Ганлы сулар гайнамадан,
Ойан, оьлан, йаьы эялди!
Бура кими аты чапдын,
Йатмаг цчцн йерми тапдын?!Дейиб,гыз ъыьырды.
Гантуралы диксинди, йериндя эярняшди, эюзцнц ачмадан сорушду:
— Ня сюйлярсян эюрклцм, эюзялим? Ня олмушдур?
Гыз деди:
Иэид, цзяримизя йаьы эялди, ойан, айаьа галх, дава мейданыдыр, щцняр эюстярмяк
эяряк!
Гантуралы дик сычрады, айаьа дурду. Селъан хатуну силащлы – галханлы ат белиндя башы
цзяриндя дайанмыш эюряндя, севинди, юз арзусунун йериня йетдийиня шцкцрляр едиб
«Ямянна, сяддягна, мягсудумуз Щагг-Таала дярэащында щасил олду» – дейиб, ары
судан дястямаз алыб аь алныны йеря гойду. Ики рцкят намаз гылды, йери юпдц. Атынын
белиня сычрайыб, ады эюрклц Мящяммдя салават чевирди, гара донлу кафиря ат салды, гаршы
чапды.
Селъан хатун атыны ойнатды, Гантуралынын гаршысна кечди.
Гантуралы сорушду:
— Эюзялим, сян щара эедирсян?
Гыз деди:
— Бяй иэид! Баш саламт олса, бюркц тапылар! Бу эялян дцшмян чохдур, эцълцдцр.
115
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бирэя вурушмаг эяряк, юлянимиз юлсцн, саь галанымыз гайыдыб йеня бу чадыра эялсин! –
деди.
Селъан хатун гылынъыны сыйырыб дцшмянин бир тяряфини гылынълайыб, эери отурду. Гачаныны
говмады, «аман!» дейянини юлдцрмяди. Сонра еля билди ки, дцшмян тамам басылды,
гайыдыб чадыра эялди. Эюрдц ки, Гантуралы йохдур.
Еля бу заман Гантуралынын атасы-анасы эялдиляр. Эюрдцляр ки, эялин ялиндя ганлы
гылынъ дайанмыш, оьланлары ися эюрцнмцр. Анасы оьлуну гыздан сорушду, эюрялим,
ханым, неъя сорушду:
Ат белиндя дуран эялин!
Гашын йай тяк гуран эялин!
Сюйля эюряк тайын щаны?
Сян эцняшсян, айын щаны?
Щарда галмыш Гантуралы?
Неъя олмуш онун щалы?
Йохса башын кясдирмисян,
Ат тяркиндян асдырмысан?
Щаны оьлум, сюйля мяня?
Гара башым гурбан сяня!
Гыз билди ки, бу гайынанасы иля гайынатасыдыр. Гамчы иля чадыра ишаря едиб: – орайа
дцшцн, – деди. Юзц атыны мащмызлайыб, бир йцксяк йеря чыхды. Бахды ки, бир дярянин
ичиндя тоз эащ йыьылыр, эащ даьыдыр. Атыны гамчылайыб тез юзцнц ора йетирди. Эюрдц ки,
Гантуралынын атыны вя эюзцнцн гапаьыны охламышлар, цзцнц ган бцрцмцш, дурмадан ганыны силир. Дцшмян дюрд тяряфдян цзяриня щцъум чякир. О ися гылынъыны сыйырыб габаьына
кечяни говур, даьыдыр. Селъан хатун буну эюрцб, ъанына одлар дцшдц. Бир бюлцк газа
шащин эирмиш кими дцшмянин ичиня ъумду. Бу уъундан о уъуна ат тяпиб щамысыны
гылынъдан кечирди. Гантуралы бахыб эюрдц ки, кимся бир иэид онун йаьыларыны атынын дюшцня
салыб говур. Селъан хатун олдуьуну билмяди. Чцнки, йарасындан ахан ган эюзлярини
пярдялямишди. О, бу иэидя цз тутутуб бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Газлыг ата минян иэид, ня иэидсян?
Дцшмян сяфин позан иэид, ня иэидсян?
Иъазясиз бир иэидя кюмяк етмяк бизим
елдя ейиб олур,
Мян демядян эялян иэид, ня иэидсян?
116
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Сяни тутуб боьазындан асарам.
Гылынъ иля эюзял башын кясярям.
Ей юлцмц йетмиш, иэид, ня иэидсян?
Яйя, чых эет.
Йохса дуруб тоэан гуш олуб учумму?
Саггалынла боьазындан тутумму?
Гафиллиъя сянин башын кясимми?
Гара башын тяркя асыммы?
Яйя гязасы йетмиш иэид, ня иэидсян?
Гайыт эет.
Селъан хатун ъавабында сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Щей иэидим!
Бяй иэидим!
Карванында гызыл дявя,
Кюшяйини язярми де?!
Илхысында бядюй атлар,
Гулунундан безярми, де?!
Аьа йялда аьъа гойун
Гузусуна гыйармы, де?!
Севэилиси севэилисин
Мейданда тяк гойармы, де?!
Бяй иэидим, бу йаьынын бир уъуну сян, бир уъуну мян басыб даьытмалыйыг,– деди, –
дюйцшя давам етди.
Гантуралы Селъан хатуну таныды. Юзц дя пийада бир тяряфдян ъумуб дцшмяни
гылынъдан кечирди.
Онлар иэидликля дюйцшдцляр. Дцшмян басылды, дава гуртарды. Селъан хатун пийада
галмыш йаралы Гантуралыны атынын тяркиня алыб, эерийя, дцшдцкляри йеря эялмякдя олсун,
Гантуралы юз-юзцня фикирляшди: «Аща, инди Оьуза гайдарыг, орада гызлар Селъан хатунун
башына йыьышар, щяря бир сюз дейиб юзцнц юйяр, сюз-сюзй эятиряр, бу да: «Гантуралыны
юлцмдян мян гуртардым» – дейиб юзцнц юйяр. Ел ичиндя рцсвай оларам. Йахшысы будур
гызы юлдцрцм». Гантуралы атдан йеря сычрады. Гызы сясляйиб деди:
117
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Аща, Селъан хатун, демяк,
Инди бизим еля эетсяк,
Гыз-эялинляр дуруб эяля,
Сющбят едиб, дейиб – эцля,
Щяря дуруб бир сюз дейя,
Бир-бир юз-юзцнц юйя,
Сян дя галхыб юйцнясян,
Дейясян олмасайдым мян,
Гантуралы йатмыш иди,
Мян олмасам батмыш иди,
Юз тяркимдя хилас етдим,
Юлмцш иди мян дирилтдим!
Эюзцм дюндц, кюнлцм эетди.
Юлдцрярям сяни – деди.
— Дцш атдан йеря! Сянинля вурушаъаьам!
Гыз ишин ня йердя олдуьуну эюрцб, Гантуралыны сакит етмяйя чалышды. Сюйляди,
эюрялим, ханым, ня сюйляди:
Бу ня сюздц, бяйим иэид,
Юйцнмярям, юйцнмярям!
Хош эялмяди няйим, иэид?
Юйцнмярям, юйцнмярям!
Юйцнся гой яр юйцнсцн,
Гызда ня щцняр, юйцнсцн?
Юйцнмякля юврят яр олмаз.
Ала йорьан ичиндя долашмадыг.
Дадалы дамаг дадыб сянля сорушмадыг.
Аь дуваьым алтындан щеч сюйляшмядик!
Сянля ширин сющбят едиб, яйляшмядик.
Тез севиб, тез усандын, ня дейим сяня!
Истяклиням, залым оьлу, гыйма мяня!
118
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гантуралы деди:
— Йох, ялбяття, сяни юлдцрмялийям!
Гыз щирслянди:
— Яйя, сарсаг оьлу, сарсаг, мян ашаьы гулпдан йапышырам, сян йухары гулпдан
йапышырсан! Ахмаг оьлу! Охунламы, йа гылынъламы дюйцшмяк истяйирсян? Буйур! – деди,
– атыны чапды, щцндцр бир йеря чыхды. Садагындан дохсан охуну йеря тюкдц. Ики охун
дямирини чыхартды. Бирини эизляди, бирини ялиня алды. Дямирли охла атмаьа гыймады.
Гантуралыйа:
— Иэид, ат охуну! – деди.
Гантуралы деди:
— Гызларын йолу яввялдир. Яввял сян ат!
Гыз бир охла Гантуралыны нишан алды атды. Еля атды ки, башында олан бит айаьына енди,
тцкляри биз-биз дурду. О, ъаваб охуну атмады, иряли эялиб Селъан хатуну гуъаглайыб
баьрына басды. Юпцшдцляр, барышдылар.
Гантуралы бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
— Зяриф донла шюля сачыб, эейин, бязян!
Йерийяндя йер басмайыб, санки цзян!
Гар цстцня ган даммыш тяк ал бянизлим!
Гоша бадам сыьмайан о дар аьызлым.
Гялямчиляр чала билмяз гара гашлым!
Бурмасы гырх тутамлыг гара сачлым!
Аслан ъинслим! Солтан гызы!
Йанаглары ал-гырмызы!
Сяни бурда сынардым мян?!
Яэяр сяня гыйар олсам,
Юз ъаныма гыйардым мян!
Селъан хатун бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Бизим елдя мян йеримдян дуранда,
Щяля бир охум да эетмямиш боша.
О ала даьлара ова чыханда,
119
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Кейики, ъейраны вуруб йыханда,
Гарайал атыма гамчы вуранда,
Дямирсиз бир охла эириб саваша,
Сяня гыйармыдым, севэилим? Щаша!
Ираьындан тутубан йахынындан эялишдиляр.
Эизли йаха тутубан ийляшдиляр.
Дадлы дамаг верибян сорушдулар.
Аь-боз атлар минибян чапышдылар.
Оьланын ата-анасынын йанына эялдиляр. Гантралынын атасы оьлуну эюрцб шцкцрляр
еляди. Анасы ону баьрына басды.
Ганлы Гоъа оьлу иля, эялини иля Оьуза эирди. Эюмэюй эцллц-чичякли чямяндя чадырлар
гурдурду. Атдан айгыр, дявядян буьра, гойундан гоч гырдырды. Бюйцк той еляди. Бцтцн
Оьуз елини тойа чаьырды.
Алтунлуъа эцнлцйц тикиб, Гантуралы эярдяйя эирди, мурадына, арзусуна чатды.
Дядям Горгуд эялиб, гопузуну синясиня басыб шадлыг чалды, бой бойлады, сюй
сюйляди, гящряманларын башына ня эялдийини сюйляди.
Бу дастаны дцздц – гошду, Гантуралы иля Селъан хатунун дастаны олсун, – деди.
Инди щаны дедийим бяй ярянляр,
Дцнйайа «мяним» дейянляр?!
Йер эизляди, яъял алды,
Фани дцнйа кимя галды?!
Эялимли-эедимли дцнйа,
Сон уъу юлцмлц дцнйа!
Дядя Горгуд бир даща алгышлар сюйляди:
— Яъял эялдикдя Танры сяни ары имандан
айырмасын.
Гадир сяни намярдя мющтаъ елямясин.
Аллащ верян цмцдин цзцлмясин.
Аэ алнында беш кялмя дуа гылдыг, гябул олсун.
Амин дейянляр дидар эюрсцн.
Йыьышдырсын, дцрцшдцрсцн эцнащынызы
120
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ады эюрклц Мящяммяд Мустафайа баьышласын,
ханым, щей!
ЙЕЙНЯЙИН ДАСТАНЫ
Бир эцн Гамьан оьлу Хан Байандыр йериндян дурмушду. Эюй чямяндя аьбан
евлярини гурмушду, уъа сейваны эюй цзцня ашынмышды. Ич оьуз, Дыш Оьуз бяйляри
сющбятиня дярилмишди, йемя-ичмя иди.
Газлыг Гоъа дейирдиляр, бир киши вар иди, Байандыр ханын вязири иди. Шярабын тясири
башына вурду, дизляри цзяриня чюкдц, Байандыр хандан хащиш еляди ки, йцрцшя чыхмаг
цчцн она иъазя версин.
Байандыр хан деди:
— Щара истяйирсян, эет!
Газлыг Гоъа дцнйа эюрмцш, иш билян адам иди. Йарарлы кишиляри йанына ъям еляди.
Йараьы-ярзагы иля йола дцшдц. Чох даьлар, дяряляр ашды, эцнлярин бириндя Дцзмцрд
галасына эялиб чыхды. Гара дяниз кянарында иди, о галанын бир Тякуру вар иди. Адына Аршын
оьлу Диряк Тякур дейярдиляр. Онун алтмыш аршын гамяти вар иди. Алтмыш батман*
аьырлыьында эцрз** эяздирярди. Еля гаты, мющкям йайы вар иди ки, юзцндян башга щеч кяс
чякя билмязди.
Газлыг гоъа галайа чатан кими дюйцшя башлады.
Аршын оьлу Диряк галадан чюля чыхды, мейдана эирди: кимдир щяриф, эялсин! – деди.
Газлыг Гоъа ону эюрян кими гарагоч атына минди, йел кими йетди, йелям кими
йапышды, вар эцъц иля онун башына бир гылынъ ендирди, лакин зярря гядяр кясмяди.
*
Б а т м а н – кечмишдя мцхтялиф аьырлыгда (3-8 килограм) чяки ващиди
Э ц р з – кечмишдя силащ нювляриндян бири: топпуз, ямуд
**
121
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Нювбят Аршын оьлу Диряйя чатды. О алтмыш батман эцрз иля Газлыг Гоъайа еля бир
тяпмяъя вурду ки, дцнйа башына фырланды. Аьзындан, бурнундан ган шорлады.
Аршын оьлу Диряк Газлыг Гоъаны гармалайыб тутду, эютцрцб галайа салды. Йолдашлары
буну эюрян кими, гачыб ъанларыны эцъля гуртардылар.
Газлыг Гоъа дцз он алты ил Дцзмцртд галасында дустаг галды. Сонра, Ямян дейирляр
Оьуз пящляванларындан бир киши алты дяфя орайа щцъум етди галаны ала билмяди.
Газлыг Гоъа эедяндя арвады щамиля иди. Сонра бир оьланъыг доьду. Он алты йашына
эирди, иэид бир оьлан олду. Атасыны юлмцш билирди. Чцнки йасаг елямишдиляр, онун дустаг
олдуьуну ушаг билмирди. Эизли сахлайырдылар. Оьланын ады Йейняк иди.
Эцнлярин бириндя Йейняк йолдашлары иля бир йердя йейиб-ичиб яйлянирдиляр. Гараэцня
оьлу Гарбудаг иля сюзляри чяп эялди, эилейляшдиляр. Бир-бириля сюзляшдиляр.
Гарабудаг деди:
— Бурада нийя лаф вуруб отурурсан, эур-эур эурулдайырсан. Беля ки гочагсанса,
эет атаны гуртар, он алты илдир Дцзмцрд галасында дустагдыр.
Йейняк бу хябяри ешидян кими цряйи йериндян ойнады, гара баьры сарсылды. Айаьа
галхды, Байандыр Ханын щцзуруна эялди. Баш ендириб йер юпдц, сюйляди, эюрялим, ханым,
ня сюйляди:
Сящяр-сящяр дурубсан,
Евлярини гурубсан.
Товла-товла гоч атлы,
Сцфряси бол немятли,
Гатар-гатар дявяли,
Бюйцк елли-обалы,
Тцркцстанын диряйи,
Елин аьли, цряйи!
Галмыш иэид архасы,
Сян ей хасларын хасы,
Халгын шири, асланы,
Гарачугун гапланы,
Мискинлярин цмиди,
Иэидлярин иэиди,
Мяня кюмяк вер, эедим,
Атамы хилас едим!
122
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Мян атамы индийя гядяр юлмцш билирдим. Инди билдим ки, о, саьдыр, дцшмян
галасында дустагдыр. Дювлятли башын цчцн мяня гошун вер, атам дустаг олан галайа
эюндяр.
Байандыр Хан буйурду:
— Ийирми дюрд санчаг бяйи эялсин! – деди.
Хябяр вердиляр Оьуз гящряманлары йыьышыб эялдиляр.
Байандыр Хан деди:
— Яввялъя дямир гапы Дярбянддя бяй олан, гарьы ъидасынын уъунда яр бюйцрдян,
дюйцшя эирдикдя «кимсян?» – дейиб, сормайан Гыйан Сялъуг оьлу Дяли Дондяр сянинля
эетсин!
— Айгыр эюзлц суйунда ат цздцрян, ялли йедди галанын килидини алан, Яйлик гоъа
оьлу Дюнябилмяз Дцляквуран сянинля эетсин.
— Гоша бцръдян гыйан оху йеря сарпмайан, Буьрачы оьлу Елалмыш сянинля эетсин.
— Цч кяря йаьы эюрмяся ган аьлайан Доьсун оьлу Рцстям сянинля эетсин.
— Яждащалар аьзындан адам алан Дяливуран сянинля эетсин.
— «Йерин бир уъундан о бири уъуна йетям» - дейян Соьан Сары сянинля эетсин.
Саймагла гуртаран дейил Оьуз гящряманлары. Байандыр Хан ийирми дюрд танынмыш
гящряманы юз дястяляри иля Йейняйя йолдаш верди, эедин, – деди, – Уьурунуз ачыг олсун!
Сабаща вядя гойдулар. Щамы щазыр йараьыны эюрмяк цчцн евляриня даьылышды.
О эеъяси Йейняк йуху эюрдц. Сящяр дуруб йолдашларына данышды, деди:
— Йолдашларым, билмирсиниз, эеъя йухуда няляр эюрдцм? Эюз ачыб тамам башга
бир дцнйа эюрдцм. Алп иэидляри йаныма салдым. Аь саггаллы Дядям Горгуддан юйцд
алдым. Ирялидя йатан гара даьлары ашдым. Габагда эюрцнян Гара дянизя йетдим.
Аьаъдан эями йондум, кюмляйими чыхарыб йелкян гурдум. Ирялидя йатан дянизи дялдим.
Габагда эюрцнян гара даьын бир йанында алны-башы габарыг бир киши эюрдцм. Дуруб
айаьа галхдым. Гарьы дилли сцнэцм иля о кишини санъмаг цчцн дюндцм, эюзцмцн уъу
иля она бахдым. Бир дя эюрям юз дайым Ямян имиш! Йахынлашыб салам вердим. Яввял
танымамышдым: – Оьуз гящряманларындан кимсян? – дедим.
Эюз галдырыб цзцмя бахды:
— Оьул, Йейняк, щара эедирсян? – деди.
Таныдым, дедим:
— Дцзмцрд галасына эедирям, дайы, атамы хилас етмяк цчцн эедирям.
123
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бурада дайым сюйляди, эюрцн ня сюйляди:
Йедди иэид нясилимдя мян тяк иэид олмамышды,
Йедди байырын гурдуна бянзярди иэидлярим,
Йедди баьла гурулурду мяним йайым,
Биляйиндян дцм гызыл иди мяним охум.
Йедди гатла эетдим о галаны ала билмядим, эери дюндцм, бала, сян мяндян
гочагмы чыхаъагсан? Йейняк? Дюн, эери гайыт.
Йейняк йухусунда дайысына сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Галхыб, дайы, сян йериндян дуранда,
Иэидляри сясляйиб гый вуранда,
Ады бялли иэидлярля эетмядин,
Она эюря галаны фятщ етмядин.
Инди, дайы, дюнмярям мян бу йолдан,
Яр ярдян цстцндцр, аьыл аьылдан.
Йолундан дюнмяся киши йахшыдыр.
Аьылла ишляся, иши йахшыдыр.
Йейняк бу йухусуну наьыл едяндя дайысы да о йахында иди. О да эялди. Иэидлярин
дястяси йыьышды, сыраланды, йола дцзялди.
Арадан бир нечя эцн кечмиш Дцзмцрд галасына эялиб чатдылар. Дювря гуруб
дцшдцляр. Гаровулчулар Аршын оьлу Диряк тякура хябяр апардылар. О, ешидян кими силащыны
тахыб галадан чюля чыхды. Мейдана эириб юзцня мцгабил истяди.
Гыйан Сялъуг оьлу Дяли Дондяр иряли кечди. Алтмыш тутам узун ъидасыны голтуьуна
гысыб щярифи гаршыдан чалмаг истяди. Аршын оьлу Диряк гармалайыб сцнэцнц Дяли Дондярин
ялиндян алды. Она алтмыш батман эцрзц иля бир тяпмяъя вурду ки, дцнйа эюзцндя
гаралды. Атыны дюндярди, эери эялди.
Дюнябилмяз Дцляквуран иряли кечди. Алты пярли чомаьы иля ат тяпди, эялиб йухарыдан
ашаьы тякура чалды. Тякур гармалайыб бунун да чомаьыны ялиндян алды. Эцрзля еля вурду ки, бу да эцъля гачыб ъаныны гуртарды.
Бу дяфя Газлыг Гоъа оьлу Йейняк гейрятя эялиб юзц мейдана чыхды. О, йарадан
Аллаща цз тутуб ону юйду, кюмяк истяди, деди:
Уъалардан уъасан,
Кимся билмяз неъясян.
Сян атадан олмадын,
Анадан доьулмадын.
124
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Кимся ризэин йемядин,
Кимсяйя эцъ етмядин,
Щамы йердя ящядсян,
Аллащц сямядсян.
Адямя сян таъ вурдун,
Шейтана лянят гылдын,
Бир сучундан ютяри,
Барэащындан сцрдцн.
Нямруд эюйя ох атды,
Балыьы гаршы тутдун.
Улулугда щяддин йох,
Сянин бойун, гяддин йох,
Вя ъисимля ъяддин йох.
Басдыьын бялиртмяйян,
Вурдуьун улатмайан,
Кясдиэин ганатмайан,
Басдыэын сындырмайан,
Йахдыьын йандырмайан
Гадир Танры,
Эютцрдцйцн эюйя йетирян,
Гарьадыьын гящр едян Улу танры.
Сяня сыьындым, сяндян мядяд, – деди, атыны мащмызлады, иряли атылды, йел кими йетди,
йелям кими йапышды, тякурун чийниня бир гылынъ чалды. Эейимини-кеъимини доьрады. Алты
бармаг дяринлийиндя гылынъ онун бядяниня ишляди. Гара ганы шорлады, гойну-голтуьу
ганла долду. Гара башы бцкцлдц, дцшдц. Гайыдыб юзцнц эцъля галайа салмаг истяди.
Йейняк ат салыб, юзцнц далдан йетирди. Лап гапынын аьзында гара поладцз гылынъы
янсясиндян еля вурду ки, Аршын оьлу Диряйин башы топ кими дийирляниб йеря дцшдц.
Ондан сонра Йейняк дюнцб гошунун ичиня гайытды.
Дцшмянляр Аршын оьлу Диряйин щялак олдуьуну эюрцб, Газлыг Гоъаны щябсдян
чыхартдылар. Ялини-голуну ачыб бошладылар. О, Оьуз гящряманларынын йанына чыхыб эялди:
— Щей, иэид, тякуру ким юлдцрдц? – дейиб, сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
Карванымда аь майаны йцклц гойдум,
Няйи олду? Нярми, майамыдыр, билмядим,
125
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Аьа йялда аьъа гойуну йцклц гойдум,
Гоч олду, гойун олду, билмядим.
Ала эюзлц щалалымы йцклц гойдум,
Оьлан доьду, гызмы доьду, билмядим.
Билмяк истярям, иэидляр, дейин мяня.
Йейняк атасынын гаршысына чыхды. Бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Карванынын дявясини
Йцклц гойдун, няр олду.
Аьа йялда аьъа гойуну
Йцклц гойдун, гоч олду.
Ала эюзлц хатунуну
Йцклц гойдун, аслан олду, – деди:
Йейняк атасы иля гуъаглашыб эюрцшдц. Ондан галан бцтцн иэидляр щамысы эялиб
Газлыг гоъа иля эюрцшдцляр. Бцтцн Оьуз атлылары йенидян дцшмяня щцъума кечиб йцрцш
етдиляр, щасары даьыдыб, галаны алдылар, йяьмаладылар.
Йейняк атасыны хилас етди. Шейпур чалынды, тавуллар вурулду, гящряманлар эерийя –
Оьуза дюндцляр.
Мяълис гурулду, сцфряляр ачылды. Дядям Горгуд мяълися эялди, гопузуну эютцрцб,
сой сюйляди, бой бойлады. Хейир-дуа верирям ханым, бу Оьузнамя Йейняйин олсун, –
деди:
— Йерли гара даьын йыхылмасын!
Кюлэялиъя габа аьаъын кясилмясин.
Аьсаггаллы атан йери уъмаг олсун!
Аьбирчякли анан йери бещишт олсун!
Танры сяни ахыр эцнядяк ары имандан айырмасын.
Аь алнында беш кялмя дуа гылдыг, гябул олсун!
Эцнащымызы улу Танры Мящяммяд Мустафанын
цзц суйуна баьышласын, ханым щей!
БАСАТЫН ДАСТАНЫ
126
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бир эцн Оьуз ели сакит отурдуьу йердя йаьылар юлкяйя басгын етди.
Елин сакит щяйаты,
Онун тойу, бцсаты,
Дава иля позулду.
Алай йола дцзцлдц.
Атылдылар мейдана
Вятянин иэидляри.
Бойанды гызыл гана
Минлярля халг ясэяри!
Бюйцк бир саваш олду,
Гылынъларын сясиндян
Вя ат кишнямясиндян
Даьлар лярзяйя эялди,
Ащлар эюйя йцксялди!
Ахыр дцшмян говулду,
Дава-далаш совулду.
Ел кюч едиб эедяркян,
Бир ушаг дцшдц галды.
Эеъя ширляр, пялянэляр,
Ону дювряйя алды.
Шир вуруб пянъясини
Ону йердян эютцрдц.
Баласына йем цчцн
Йувасына эятирди.
Бала шир эюрян кими
Ушагла пянъяляшди.
Ушаг да бярк дайаныб,
Бала ширля эцляшди.
Бир-бириня цнс едиб,
Онлар ойнаглашдылар.
Дуруб гаршы-гаршыйа
Майаллаг да ашдылар.
Буну эюрян ана шир,
127
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ушаьа салды мещир,
Охшайыб верди ямъяк,
Ушаг бюйцдц шир тяк.
Айлар, илляр ютцшдц.
Йеня бир эцн ел эялиб,
Яввялки йурда дцшдц.
Бир ахшам ел чобаны,
Сясляди ел-обаны:
Эялин, эялин, адамлар!
Йыртыъы вар, вящши вар!
Чобаны Газан ханын йанына эятирдиляр.
Газан сорушду: ня вар? Сюйля, ня олмуш чобан?
Чобан сюйляди ялан:
Сян ей еллярин ханы,
Гарачугун гапланы.
Гонур атын йийяси,
Елбашы, ел атасы.
Гамышдан чыхды бир шир,
Бядяним ясир тир-тир.
Юзцн илхыйа вурду,
Бир дайын ганын сорду.
Эюркяминдян асланды,
Амма бахдым, инсанды.
Чобан эюрдцклярини бир аз да эениш шякилдя данышараг деди: Адам олдуьуну
ондан билдим ки, ики айаглары цзяриндя йцйцрцб, атларын чийниня тулланыб юн дамарларыны
сорурду.
Аруз Гоъа деди:
— Яйя, бялкя бу, кючдцйцмцз вахт мяним дцшцб галан оьлумдур?
Иэидляр тез атларына миндиляр, асланын йатаьы цзяриня эялдиляр. Асланы галдырыб
говдулар, оьланы тутдулар. Аруз ону евиня эятирди, шадлыг етди, бюйцк гонаглыг верди.
Амма оьланы ня гядяр эятирдилярся,дурмады, эерийя аслан йатаьына гачды. Йеня тутуб
эятирдиляр, дайанмады. Ахырда елин аь саггалы Дядя Горгуду чаьырдылар. Дядя Горгуд
эялди, ушаьа юйцд веряряк деди:
128
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Оьлум! Сян инсансан, щейвана гошулма! Эял ъаванларла отур-дур, иэидлярля
достлуг еля, ат мин, ова чых, бюйцк гардашынын ады Гыйандыр, сянин адын Басат олсун!
Адыны мян вердим, йашыны Аллащ версин.
Бундан сонра Басат сакит олду. Обанын ъаванларына гайнайыб-гарышды.
Кечди илляр, фясилляр,
Бюйцдцкъя нясилляр.
Елин дя дярди артды.
Ел бир йандан йаратды,
Бир йандан сюкдц йаьы.
Доьма вятян торпаьы
Ня эюрмяди щяйатда?!
Бюйцмцшдц Басат да.
Мяшщур олмушду елдя,
Халг язбяр едиб дилдя
Адына анд ичярди.
Эцнц даим кечярди
Овда, сяфярдя дцздя.
Инди сющбяти биз дя
Гой ачаг тязя сюздян,
Данышаг Тяпяэюздян.
Башы бялалыдыр ел,
Дярдли, ганадлыдыр ел,
Цстцндян эетмяз гада,
Ня эюрмямиш дцнйада?!
Обалар талан олду.
Дцшмянляр йалан олду,
Тяпяэюзлц бир йаьы
Кясди йолу-йолаьы,
Йарыинсан ювлады,
Адамлары овлады.
Анасы ъин-пярийди,
Ъинлярин дилбярийди.
Бир эцн елдян бир чобан
129
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ону эюрцб наэящан,
Севиб она йар олду,
Сонра эюр няляр олду:
Ел бир эцн йайлаьа кючдц. Арузун бир чобаны варды. Адына Сары чобан дейярлярди,
кючцн юнцнъя бундан яввял кимся кючмязди. Бу щямин чобан иди ки, доггуз ай яввял
пяри гызы иля севишиб-эюрцшмцшдц.
О, Узун Пинар дейилян бир булаьа чатанда, гойунлары отламаьа бурахды. Бирдян
гойун щцркдц. Сян демя, йеня о булаьа пяриляр эялиб гонмуш имиш.
Чобаны эюрян кими ганад-ганада вериб учдулар. Лап далда учан бириси чобаны
сясляйиб деди:
— Чобан, яманятини эютцр, апар!
Чобан тез галхды иряли эетди. Эюрдц ки, бир йыьнаг шей дцшцб, еля тярпяшир ки,
баханда адамын яти црпяшир.
Чобан йаманъа горхду, эери чякилди, йыьнаьы сапанд дашына тутду. Вурдугъа
бюйцдц. Чобан йыьнаьы гойду гачды, гойунун ардына дцшдц.
Бу тяряфдян дя Оьуз елинин щюкмдары Байандыр хан ъамаат иля ова чыхмышды. Бу
булаьын цзяриня эялдиляр. Эюрдцляр ки, бурада гярибя бир шей йатыр, башы-айаьы билинмир.
Ону дювряйя алдылар. Енди бир иэид, буну тяпийи иля вурду. Вурдугъа йыьнаг бюйцдц! Бир
нечя иэид дя атдан ендиляр. Тяпикля вурдулар, вурдугъа бюйцдц. Аруз гоъа да ениб
тяпийиля вурду, мащмызы тохунду, йыьнаг йарылды, ичиндян бир оьлан чыхды. Эювдяси адам,
тяпясиндя бир эюзц вар иди. Аруз алды бу оьланы ятяйиня бцкдц, деди:
— Ханым, буну мяня верин! Оьлум Басатла бир йердя бясляйим.
Байандыр хан: — Сянин олсун, – деди.
Аруз Тяпяэюзц алды, евиня эятирди. Буйурду бир дайя эялди, ону ямизидирмяк истяди,
дюшцнц аьзына верди. Тяпяэюз бир сорду – дайянин оланъа сцдцнц алды, ики сорду – ганыны алды, цч сорду – йазыьын ъаныны алды. Бир нечя дайя эятирдиляр щамысыны щялак етди.
Эюрдцляр олмаз, сцд иля бясляйяк, – дедиляр. Эцндя бир газан сцд йетмязди.
Нящайят, бир тящяр бяслядиляр, бюйцдц, йцйцрян, эязян олду, ушагларла ойнайыб
йаша долду. Кцчядя ойнаркян оьлан ушагларынын киминин бурнуну, киминин гулаьыны
йемяйя башлады. Ахырда халг бунун ялиндян ъана эялди. Аъиз галдылар. Аруза шикайят
едиб, аьладылар.
Аруз Тяпяэюзц дюйдц, сюйдц, йасаг еляди, олмады. Ахырда евиндян говду.
Сян демя, анасы олан Пяри гызы Тяпяэюздян хябяр тутуб, гайьысына галырмыш. Аруз
130
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
гоъа ону говдугдан сонра анасы эялиб Тяпяэюзцн бармаьына бир цзцк кечирди: «Оьул,
сяня ох батмасын, бядянини гылынъ кясмясин!» – деди.
Тяпяэюз Оьуздан чыхды, уъа бир даьа эетди, «Саллахана гайасы» дейилян йери
юзцня мяскян еляди. Йол кясди, адам юлдцрдц, бюйцк щярами олду. Цзяриня бир нечя
адам эюндярдиляр, ох атдылар, батмады, гылынъ вурдулар, кясмяди. Сцнэц иля санъдылар,
кар елямяди. Чобан-чолуг галмады, щамысыны йеди, отураг ъамаатдан да йемяйя башлады.
Халг йыьылыб онун цзяриня щцъум еляди. Тяпяэюз бунлары эюрцб галхды, бир кюклц
аьаъы йериндян гопарыб атды. Пящляванлар башчысы Газаны еля вурду, дцнйа эюзцня дар
олду. Газанын гардашы Ганаэцня Тяпяэюзцн ялиндян эцъля гуртарды. Дюзян оьлу
Рцстям, Ушун Гоъа оьлу кими иэид вя ираг ъандан, ики гардашы Тяпяэюзцн ялиндя ъан
верди. Быьы ганлы Бяэдцзц Тяпяэюз лап ялдян салды. Аь саггаллы Аруз Гоъайа ган
гусдурду, оьлу Гыйанын юдц йарылды, щялак олду.
Ъамаат Тяпяэюзя бата билмяди, кючцб, гачды. Тяпяэюз онларын гаршысыны кясиб
бурахмады, эери, юз йерляриня отуртду. Хцлася, Оьуз ели йедди кяря гачмаг истяди,
Тяпяэюз юнцн алыб йедди кяря онлары йерляриня эятирди. Халг Тяпяэюз ялиндян тамам
зара эялди. Эетдиляр, елин аьсаггалы Дядя Горгуду чаьырдылар, онунла данышдылар: «эялин
кясмят кясяк» – дедиляр, Тяпяэюзцн йанына эюндярдиляр.
О эялди, салам верди, деди:
— Оьул, Тяпяэюз! Халг айаьына мяни миннятчи эюндяриб, сяня кясмят веряк,
дейирляр.
Тяпяэюз деди:
— Эцндя алтмыш адам верин.
Дядя Горгуд:
— Бу щесабла сян адам гоймазсан,– деди. Амма эцндя ики адам, беш йцз
гойун веряк.
Дядя Горгуд беля деъяк Тяпяэюз:
— Йахшы, гой еля олсун! Амма мяня ики адам да верин, йемяйими биширсин! – деди.
Дядя Горгуд дюндц, Оьуза эялди: «Йунлу гоъа иля Йапыглы гоъаны Тяпяэюзя
верин, йемяйини биширсин, – деди. Щям дя эцндя ики адамла беш йцз гойун истяди».
Ъамаат разы олду. Дюрд оьлу олан бирини верди, цчц галды. Цч оьлу олан бирини верди,
икиси галды. Ики оьлу олан бирини верди, бири галды.
Гапыгган дейярдиляр, бир киши вар иди, ики оьлу вар иди. Бирини вермиш, бири галмыш иди.
Йеня нювбят доланыб она эялмишди. Анасы фярйад едиб аьлады.
131
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Бу вахт ешитди ки, Аруз оьлу Басат давайа эетмиш имиш, гайыдыб эялир. Гары юзюзцня дцшцндц: «Эедим Басата дейим, мяня бир ясир версин, оьлуму гуртарым».
Басат юз дятясиля йейиб-ичиб отураркян, эюрдцляр ки, бир арвад эялир. О, ичяри эирди,
Басата салам верди, аьлады:
Тякя буйнузундан сярт йайлы!
Ел, обада ады бялли!
Аруз оьлу хан Басат!
Мяня мядяд!
Басат деди:
— Ня истяйирсян?
Гары деди:
— Дцнйа цзцндя бир йаьы пейда олду. Оьуз елини тярпянмяйя гоймады. Гара
полад гылынълар онун тцкцнц дя кясмядиляр. Пящляванлар башчысы Газана аьыр зярбя
вурду. Аь саггаллы атан Аруза ган гусдурду. Мейдан цзцндя гардашын Гыйанын юдц
партлады, ъан верди. Бцтцн Оьуз иэидляринин кимини йарымъан едиб, кимини щялак еляди.
Дюрд оьлу олан бирини верди, цч оьлу олан бирини верди, ики оьлу олан бирини. Ики оьлум варды,
бирини вердим, бири галды. Доланды нювбят йеня мяня эялди, ону да истяйирляр иэид! Мяня
мядяд!
Гарынын сюзлярини ешидян кими Басатын гара эюзляри йашла долду. Гардашы цчцн
сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Гыраг йердя тикилмиш
Отагларын о залым
Йыхдырды йохса, гардаш!
Йцйряк олан атларын,
Товласындан о залым
Гачыртды йохса, гардаш!
Гызмыш дявялярини,
Гатарындан о залым
Айырды йохса, гардаш!
Шуляниндя гырдыьын
Гойунуну о залым
Гырдырды йохса, гардаш!
Аь саггаллы атамы,
Оьул дейиб о залым
132
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Аьлатды йохса гардаш!
Аьъа цзлц анамы,
Оьул дейиб о залым
Сызлатды йохса, гардаш!
Гаршы йатан гара даьымын йцксяйи гардаш!
Ахынтылы эюзял суйумун дашгыны гардаш!
Эцълц белимин гцввяти, гара эюзляримин ишыьы гардаш!
«Гардашымдан айрылдым» – дейиб, ащ чякди, Тяпяэюздян интигам алмаьа анд ичди.
О, гарыны архайын йола салды. Гары Басатэилин евиня эетди. «Оьлун эялди», – дейиб,
Арузу муштулуглады.
Иэидляр Басаты гаршыламаьа чыхды. Басат атасынын ялини юпдц, эюрцшдцляр. Анасы она
гаршы эялиб оьлуну гуъаглады. Басат анасынын ялини юпдц.
Ъамаат йыьышыб эялди. Басат деди:
— Иэидляр, Тяпяэюз иля вурушмаьа эедирям, ня буйурурсунуз?
Газан бяй бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым ня сюйлямиш:
Бир гара туфан кими гопду Тяпяэюз, Басат!
Эюй цзцндя чевирдим, ала билмядим, Басат!
Бир гара гаплан олду, гапды ели Тяпяэюз,
Даьа, мешяйя эирдим , ала билмядим, Басат!
Бир гызмыш аслан олду, тяпяэюзлц Тяпяэюз,
Гамышлыгда говладым, ала билмядим, Басат!
Ня гядяр гочаг олсан, мянъя олмазсан, Басат!
Аь саггаллы атаны аьлатмаэилян! Басат!
Аь бирчякли ананы сызлатмаэилян! Басат!
Басат деди:
Сян ей еллярин ханы,
Гарачугун гапланы,
Гонур атын йийяси,
Эянъ Урузун атасы,
Мискинлярин цмиди!
Дура билимрям, инди
Эетмялийям, эедяъям!
Вящшини мящв едяъям!
Газан деди:
133
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
– Юзцн билярсян!
Атасы аьлады, деди:
— Оьул, оъаьымы йийясиз гойма! Кярям еля, эетмя!
Басат деди:
— Йох, аь саггаллы ата, эедяъяйям.
Гулаг асмады.
Ох габындан бир дястя ох чыхарды, гуршаьына санъды. Гылынъыны щямайил едиб
гуршанды, йайыны голуна кечирди.
Атасынын, анасынын ялини юпдц, щалаллашды:
— Саламат галын! – деди, – йола дцшдц.
Басат Тяпяэюзцн олдуьу Саллаххана гайасына эялди. Эюрдц Тяпяэюз архасы
эцня йатыр. Чякди белиндян бир ох чыхарды, Тяпяэюзцн баьрына бир ох вурду. Ох
кечмяди, параланды. Бирини дя атды, о да пара-пара олду.
Тяпяэюз гоъалара деди:
— Яйя, бу йерин милчяйи адамы динъялмяйя гоймур ки!
Басат бирини дя атды, о да параланды. Бир парчасы Тяпяэюзцн юнцня дцшдц.Тяпяэюз
сычрады, бахды, Басаты эюрдц, ялини ялиня чалды, гащ-гащ эцлдц, гоъалара:
— Оьуздан йеня бизя, бир кюрпя гузу эялди, – деди, Басаты юнцня гатды, тутду,
боьазындан йапышыб саллайа-саллайа йатаьына апарды, ону чякмясинин кцнъцня туллады.
Гоъалара:
— Яйя, гоъалар! Эцнортам цчцн буну щазырлайын, – дейиб, йеня йатды.
Басат еля бил дярин гуйуйа дцшдц. Йахшы ки, йанында хянъяри вармыш, чякмяни
йарды, ичиндян чыхды.
Деди:
— Яйя, гоъалар, бунун юлцмц нядядир?
Дедиляр:
— Билмирик, амма эюзцндян гейри йердя ят йохдур.
Басат Тяпяэюзцн баш уъуна эялди, эюз гапаьыны галдырды, бахды, эюрдц ки, эюзц
ятдир. Деди:
— Яйя, гоъалар, шиши оъаьа гойун, гызарсын
Шиши оъаьа гойдулар, гызарды.
Басат шиши эютцрдц, Тяпяэюзцн эюзцня еля басды ки, эюзц о саат тюкцлдц. Онун
налясиндян даь-даш лярзяйя эялди.
Басат сычрады гойунларын ичиня, маьарайа дцшдц. Тяпяэюз билди ки, Басат
134
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
маьарададыр. Маьаранын гапысыны кясиб, бир айаьыны гапынын бир йанына, о бирини дя о бир
йанына гойду, деди:
— Яйя, гойун, еркяъ!
Бир-бир эял, кеч!
Гойунлар бир-бир эялиб кечди, щяр биринин башыны сыьады:
Тоьлуъуглар башчысы сыьал гоч, эял кеч! – деди. Бир гоч йериндян галхды, эярняшиб
дартынды. О дям Басат гочу басыб боьазлады, дярисини цздц, гуйруьу иля башыны дяридян
айырмады, ичиня эирди, Тяпяэюзцн юнцня эялди.
Тяпяэюз билди ки, Басат дяринин ичиндядир. Деди:
— Ей сыьал гоч! Мяним ня йердян щялак олаъаьымы билдин. Инди еля чалым сяни
маьара диварына ки, гуйруьун маьараны йаьласын.
Басат гочун башыны Тяпяэюзцн ялиня верди. Тяпяэюз буйнузундан бярк тутду,
галдыръаг буйнуз ялиндя галды. Басат Тяпяэюзцн буду арасындан сычрайыб чыхды. Тяпяэюз эютцрцб буйнузу йеря чалды.
Деди: – Оьлан, гуртулдун?
Басат деди: – Танрым гуртарды.
Тяпяэюз деди: – Яйя, оьлан, ал бу бармаьымдакы цзцйц бармаьына тах, сяня ох
вя гылынъ кар елямясин!
Басат алды, цзцйц бармаьына кечирди.
Тяпяэюз сорушду: – Оьлан, цзцйц алыб тахдынмы?
Басат деди: – Тахдым.
Тяпяэюз гяфил Басатын цзяриня атылды, хянъяр иля чалды.
Басат сычрады, кянарда дурду. Эюрдц ки, цзцк бармаьындан чыхыб Тяпяэюзцн
айаьы алтына дцшцбдцр.
Тяпяэюз деди:
— Яйя, гуртулдун?
Басат деди: – Танрым гуртарды.
Тяпяэюз деди: – Оьлан, о эцнбязи эюрцрсянми?
Эюрцрям.
Тяпяэюз деди:
― Мяним орада хязиням вар. О гоъалар алмамыш, эет мющцрля.
Басат эцнбязин ичиня эирди, эюрдц ки, гызыл эцмцшля долудур, юзцнц унутду.
Тяпяэюз эцнбязин гаршысыны кясди, сорушду:
— Эцнбязя эирдинми?
135
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Басат деди: — Эирдим.
— Инди еля чалым ки, эцнбязля бирликдя парча-парча оласан!
Басат щярляниб эцнбязин о бири тяряфиндян баъадан байыра чыхды.
Тяпяэюз буну билмяди, о, ялини эцнбязя еля илишдирди ки, дивар лай-лай олуб йеря
тюкцлдц. Сорушду:
— Оьлан, гуртулдунму?
Басат деди: Танрым гуртарды.
Тяпэюз деди:
— О маьараны эюрцрсянми?
— Эюрцрям.
— Орада ики гылынъ вар, бири гынлы, бири гынсыз.
Мяним башымы о гынсыз гылынъ кясмялидир. Эет эятир, мяним башымы кяс!
Басат маьара гапысына эетди. Эюрдц бир гынсыз гылынъ дурмадан енир-галхыр.
Басат:
— Мян буна бирдян йапышмайым, – дейиб, гылынъыны чыхарыб иряли тутду. Гылынъы ики
парча бюлцндц.
Эетди бир аьаъ эятирди, гылынъа тутду. Ону да ики пара еляди. Сонра йайыны ялиня алды,
охла о гылынъ асылан зянъири вурду. Гылынъ дцшдц, йеря санъылды. Юз гылынъыны гынына гойду.
О, гылынъын голчаьындан бярк тутуб эялди, деди:
— Яйя, Тяпяэюз! Инди неъясян?
Тяпяэюз щейрятля сорушду:
Яйя, оьлан бяс юлмядин?
Басат: — Танрым гуртарды – деди.
Тяпяэюз:
— Демяк сяня юлцм йох имиш,– деди вя юзцнцн нящайят щялак олаъаьыны щисс
етди.
Бурада сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
Эюзцм, эюзцм, йалныз эюзцм!
Сян йалныз эюзля мян Оьуз елини сындырмышдым,
Ала эюздян айырды бу иэид мяни!
Еля ки мян чякярям эюз йцкцнц,
Щеч иэид эюрмясин бу эцнц!
О, Басата йалварыб деди:
— Инди, гардаш, гыйма мяня!
136
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Басат деди:
— Яйя, сарсаг, аь саггаллы атамы аьлатмышсан.
Гарыъыг аьбирчякли анамы сызлатмышсан,
Гардашым Гыйаны юлдцрмцшсян.
Сян ей вящши Тяпяэюз!
Сяня кар етмямиш сюз,
Инди гылынъ кар едяр,
Анан ащц-зар едяр.
Эюряр бала даьыны!
Сян елин нювраьыны
Неъя позмушсан, биляр.
О, аьлар, халгым эцляр!
Гойараммы мян сяни
Гылынъым дартмайынъа
О ейбяъяр кялляни
Цзцб гопартмайынъа?!
Буну дейиб, Басат йериндян галхыб иряли эялди.
Тяпяэюзц дизи цстя чюкдцрдц. Онун юз гылынъы иля бойнуну вурду, кяллясини дялди,
йай эиришиня тахды, сцрцйя-сцрцйя маьара гапысына эятирди.
Йунлу гоъа иля Йапыглы Гоъаны Оьуза муштулугчу эюндярди. Бцтцн Оьуз елляриня
хябяр чатды.
Аруз гоъанын евиня шад хябяр эялди:
— Муштулуьуму вер, оьлун Тяпяэюзц юлдцрдц,– дейиб эюзайдынлыьы вердиляр.
Бцтцн Оьуз ъамааты йыьышыб Саллахана гайасына эетди. Тяпяэюзцн башыны орайа
эятирдиляр, тяпикляйиб топ кими вуруб, атдылар.
Халг бюйцк байрам шянлийи гурду.
Елин аьсаггалы Дядя Гогуд мяълися эялди. Гопуз чалды, юйцдляр верди, бюйцк
гящряманларын башына няляр эялдийиндян данышыб, алгышлар сюйляди:
Бу дастаны дцзцб гошду. Басата хейир-дуа верди:
— Аллащ сяня дар кечиддя кечид версин!
Ганлы-ганлы сулардан кечид версин!
Ярликля гардашынын ганын алдын,
Галын Оьуз бяйлярин йцкдян гуртарсын.
Гадир Аллащ цзцнц аь елясин Басат!
137
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Сонра динляйян хана хейир-дуа верди:
Юлцм вахты эялдикдя Аллащ сяни,
Ары имандан айырмасын!
Эцнащымызы ады эюрклц
Мящяммяд Мустафайа баьышласын – ханым, щей!
Дядя Горгуд давам етди:
Халг йолунда ъаныны гойан гящряманлар щеч вахт юлмяз!
Иэидлик тякъя зорла битмир, аьыл, тядбир дя лазымдыр!
Басат кими о тядбирли гящрямана мин ешг олсун!
Тяпяэюзц юлдцрдц, халгыны мцсибятдян хилас етди, накам юлян иэидлярин ганыны алды.
Беля иэидлярин цзц аь олсун, уъа даьлара йетяндя йолу ачыг олсун!
Ганлы-ганлы сулардан кечяндя саь-саламат кечсин.
Гой бу дастан Басатын олсун! – деди.
Гой севинсин ел-оба,
Басат, сяня мярщяба!
Гой билсин ки, йаьылар
Елимин гцдряти вар.
Горуйур бу вятяни,
Гоймаз она ял вура
Азьын йаьы дцшмяни.
О ня гядяр бяд олса,
Сябир касамыз долса,
Партладарыг башында,
Торпаьында, дашында.
Бу елин, одлар йашар,
Юлмяз Басатлар йашар!
ИМРАНЫН ДАСТАНЫ
138
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гамьан оьлу хан Байандыр йериндян дурмушду. Аэбан евини гара йер цзяриндя
тикмишди. Ала сейваны эюй цзяриня уъалмышды. Мин йердя ипяк халчалар дюшянмиш, Ич
Оьуз, Даш Оьуз бяйляри бюйцк мяълися топлашмышды.
Доггузтцмян Эцръцстан щяр ил Оьуз дювлятиня гиймятли шейлярдян ибарят хяраъ
верярди. Сющбятин ширин йериндя адам эялди, Эцръцстан щакими Гара Тякурдан бир ат, бир
гылынъ вя бир чомаг эятирдиляр. Бу, о демяк иди ки: «Мян сяня табе олмурам, яэяр
вурушмаг истяйирсян, мян щазыр, ат белиндя гылынъламы, чомагламы буйур мейдана».
Байандыр хан бу ишдян чох пярт олду.
Дядя Горгуд деди:
— Ханым, ня цчцн пярт олурсан?
Деди:
— Неъя пярт олмайым ки, щяр ил гызыл-эцмцш эюндярярдиляр, иэидляря пайлардым,
кюнцлляри хош олурду. Индии буну кимя верим ки, хатири хош ола?
Дядя Горгуд деди:
— Бунун цчцнц дя бир иэидя вер, юз адамларыны да эютцрцб, эетсин сярщяддя
дайансын, Оьуз елиня гаровул олсун.
Байандыр хан:
— Кимя верим? – деди, саьына-солуна бахды, щеч кяс разылыг вермяди. Бякил
адында бир иэид варды, она бахды, деди:
— Сян ня дейирсян?
Бякил разы олду. Галхды, йер юпдц. Дядя Горгуд дурду, юзц гылынъы онун белиня
баьлады, чомаьы омузуна бурахды, йайы голуна кечирди, шащбаз атыны чякдириб ата миндирди, хейир-дуа верди:
— Эет, уьурун хейир олсун! Вятянин кешийиндя дур, мямлякяти гору, щеч бир йаьыны
йурдумуза бурахма! – деди.
Бякил юзцнцн бцтцн гощум-ягрябасыны айырды, евини-чадырыны кючцрдц Бярдяйя,
Эянъяйя вя орадан Эцръцстан аьзына варыб сярщяддя дайанды, дцшдц, юлкянин
кешийини чякмяйя башлады. Яэяр бир гулдур эялиб сярщяди кечмяк истясяйди, тутуб башыны
кясиб Оьуза ярмяьан эюндярярди. Илдя бир кяря ися Байандыр ханын диванына эялярди.
Йеня бир эцн Байандыр хан адам эюндярди Бякили чаьыртдырды: тез йаныма эялсин, –
деди.
Бякил бир дястя иэидля атланды, щядиййяляр, пешкяшляр эютцрцб, Байандыр ханын
эюрцшцня эялди.
139
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Байандыр хан да Бякили лайигинъя гонаг едиб, йахшы ат, йахшы эейим вя гиймятли
хяръликляр верди. Цч эцн тамам йейиб-ичиб яйляндиляр.
— Цч эцн дя Бякили ова, шикара гонаг едяк, –дейя Байандыр хан иэидляря
мцраъият етди. Щамы дурду, ов йараьыны эютцрцб щазырлашмаьа башлады. Кими атыны юйяр,
кими гылынъыны, кими йай чякиб ох атмаьыны юйярди. Амма Салур Газан ня атыны юйдц, ня
юзцнц, анъаг иэидлярин щцняриндян данышды.
Цч йцз алтмыш атлы алп иэид атланыб ова эется, хыналы кейик цзяриня йцрцш олса, Бякил
ня йай гурарды, ня ох атарды, йайыны йеляйиндян чыхарарды, кейикиин, ъейранын бойнуна
атарды, чякиб дайандырарды. Дири тутуб яли иля йохлайарды. Арыг олса бялли олсун дейя,
гулаьыны дялиб бурахарды, кюк олса башыны кясярди. Яэяр башга бириси кейик, ъейран
овласа, гулаьы дялик олса, «Бякил сунъудур», – дейя, она эюндярярди.
Бякилин бу мящарятини щяря бир ъцр гиймятляндирярди.
Газан бяй деди:
— Бу щцняр атындыр, йохса кишининдир?
Дедиляр:
— Ялбяття кишининдир.
Байандыр хан деди:
— Йох, ат ишлямяся, киши юйцня билмяз.
Бу сюз Бякиля хош эялмяди:
— Бизи алплар ичярисиндя гуршаьымызадяк палчыьа батырдын, – деди. Байандыр ханын
бяхшишини онун юнцня тюкдц, кцсдц ханын диванындан чыхды. Ала эюзлц иэидлярини йанына
алыб евиня гайытды.
Оьланъыглары Бякилин гаршысына эялди, онлары охшамады, аь цзлц арвадыны эюрдц,
диндирмяди.
Арвады бурада сюйлямиш, эюрялим ханым ня сюйлямиш:
Ей башымын аьасы,
Ал дуваьым йийясиЭюз ачыбан эюрдцйцм,
Кюнцл вериб севдийим!
Галхыб йериндян дурдун,
Иэидляря гый вурдун!
Атланыб йола дцшдцн,
О Ала даьдан ашдын,
Гонаг эетдин дивана
140
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Улу Байандыр хана.
Сюйля, мяни инандыр,
Ханлар ханы Байандыр
Сяня пис бахды йохса?
Хатириня дяйди? Йа,
Гощум гощумла олду,
Деди, данышды, эцлдц,
Сянся тюкдцн эюз йашын!
Тяк галды гяриб башын?!
Дюндцн башы ашаьы,
Диндирмирсян ушаьы!
Нийя аьзы баьлысан?
Нядян гашгабаглысан?
Бякил ъавабында сюйляди:
Бяли, эюзялим, дурдум,
Иэидляря гый вурдум,
Атланыб йола дцшдцм.
О Ала даьдан ашдым.
Вардым Байандыр хана,
Сюз деди, дойдум ъана!
Гонаглыг яла иди,
Гощум гощумла иди.
Хан мяни тящгир етди,
Аъы сюзля инъитди.
Ялиндян эялиб ъана
Кючцрям Эцръцстана!
Арвад деди:
Иэидим, бяйим Бякил,
Бу ъцр фикирдян чякил.
Шащ Танры кюлэясидир,
141
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ким ки, она асидир
Онун иши дцз олмаз.
Кюнцлдя олса бир пас,
О пасы ачар шяраб,
Юзцня тясялли тап.
Сян эедяли даьларын,
Мешялярин баьларын,
Овланмамыш, ову чох,
Иэидлярля ова чых.
Ов ет кюнлцн ачылсын.
Гялбиня нур сачылсын!
«Язизим, кятян йахшы,
Эеймяйя кятян йахшы,
Эязмяйя гяриб юлкя,
Юлмяйя, вятян йахшы».
Эетмя доьма вятяндян.
Ахы кешикчисян сян!
Бякил эюрдц арвады аьыллы мяслящят верир. Атыны чякдирди, минди, охуну-йайыны тахды,
иэидлярини йанына алды, Ала даьа ова чыхды.
Ов овлайыб эязяркян, бирдян Бякилин юнцндян бир йаралы кейик буьасы кечди. Бякил
онун ардындан ат салыб говду, йетишиб йай киришини бойнуна атды. Аъыгмыш буьа сычрайыб
юзцнц уъа бир гайадан атды. Бякил атын ъиловуну йыьа билмяйиб дашын цстцня йыхылды. Саь
омбасы гайайа тохунуб язилди.
Бякил айаьа дурду, аьлады: — Бюйцк оьлум, гардашым йох, юлсям йурдуму ким
горуйаъаг? – деди, – гящярлянди. О, юзцнц бир тящяр яля алды, йанындакы гармаг иля
атынын тяркини тутуб бурду, айаьыны гафтанынын алтындан ата сарыды, бцтцн эцъцнц топлайыб
атынын белиня галхды.
Бякил чапыб ов далынъа эедяркян йолдашларындан узаглашыб айрылмышды. Одур ки,
онларын да Бякилдян хябяри йох иди. Аты юз йеришиля ону обасынын уъуна эятирди. Еля бурада оьланъыьы Имран бащадыр, атасынын гаршысына чыхды. Эюрдц ки, атасынын бянизи саралмыш,
баш долаьы боьазына кечиб, йящярин гашына дюшянмиш шякилдя атын белиндя эцъля
дайанмышды. Оьлан атасынын щалыны, йолдашларыны сорушараг сюйлямиш, эюряк ня сюйлямиш:
Язизим, ъаным ата,
142
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ханым, султаным ата!
Иэидлярля йыьышдын,
Сян еркян йола дцшдцн.
Ала даьы хошладын,
Ов етдин, гуш гушладын!
Дцшмяня уьрадынмы?
Гаплана уьрадынмы?
Ня тутмусан омбаны,
Йолдашларын бяс щаны?
Бякил оьлуна ъаваб верди:
Оьул, мян сящяр дурдум,
Гара даьлара вардым.
Ала даьы хошладым,
Ов етдим, гуш гушладым.
Бир кейикя туш олдум.
Аты далынъа салдым.
Ат мяни алды гачды,
Сцмцклярим чахнашды.
Цч эцндцр няся олмуш,
Щалым йаман позулмуш,
Индии бир аз бабатдыр,
Щамы саь-саламатдыр.
— Оьул, мяни атын цзяриндян ещмаллыъа ал, апар дюшяйимя гой, – деди.
Аслан янийи йеня асландыр! Имран атасыны ат цзяриндян гыврады эютцрдц, апарды
дюшяйиня гойду, ъцббясини чыхарыб цстцня бцрцдц, отаьынын гапысыны юртдц.
О тяряфдян дя Бякилин йолдашлары эюрдцляр ки, ов позулмуш, щяря даьылышыб евли евиня
эетди.
Бякил беш эцн йатды, евдян чыхмады, омбасы язилдийини щеч кимя демяди. Бир эеъя
дюшяйиндя аъы-аъы инляйиб, уфулдайаркян арвады деди:
— Бяй иэидим! Дястя иля йаьы эялся, гайытмаздын. Будуна ири ох дяйся, яйилмяздин.
Киши, гойнунда йатан щяйат йолдашына сиррини демязми? Дярдин нядир?
Бякили деди:
143
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Эюзялим, атдан йыхылмышам, омбам сыныбдыр.
Сящяр арвад ялини-ялиня вуруб гараваша деди. Гараваш чыхыб гапычыйа сюйляди. Отуз
ики дишдян чыхан бцтцн еля йайылды: «Бякил атдын йыхылмыш, омбасы сынмышдыр!».
Шукили Мялийин ъасусу вар иди, тез апарыб она хябяр верди, ня отурмусан? – деди.
— Бякил атдан йыхылыб, омбасы сыныбдыр. Нечя эцндцр ки, евдян чюля чыхмыр. Сярщяд
башсыздыр.
Тякур адамларына:
— Тез йериниздян дурун, Бякили йатдыьы йердя тутун, аь яллярини гарусундан
баьлайын, гяфиллиъя башыны кясин! Алъа ганыны йер йзяриня тюкцн! Елини-эцнцнц чапын,
гызыны-эялинини йесир едиб эятирин,-деди.
Бунлар эялмякдя олсун, Бякилин дя дя онларын ичиндя адамы вар иди. Тез адам
эюндярди:
— Башыныза чаря гылын, щазырлашын, цстцнцзя йаьы эялир, – деди.
Бякил йаман щала душду. Ашаьы бахды, йухары бахды. Юз-юзцня дцшцндц: «Эюй
ираг, йер гаты», индии мян ня едим?!
Оьланъыьыны йанына чаьырды. Сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Оьул, ей юмрцмцн бащар мцждяси!
Гаранлыг эюзцмцн нуру-дидяси!
Бу эцълц белимин гцввяти оьул!
Евимин, бяхтимин зиняти оьул!
Ачыг дейим, оьул, эюр няляр олду,
Ова эетдийим вахт щалым позулду,
Йаралы бир кейик ачды гол-ганад,
Говаркян бцдряди бу чяр дяймиш ат.
Йыхылдым, сыныбдыр гылчым омбадан,
Бундан хябяр тутуб о гары дцшман.
Гара тякур иля Шукили Мялик.
Дейибляр фцрсятдир, щцъум ейлярик,
Чапарыг Бякилин бцтцн елини,
Ясир апарырыг гызы, эялини.
Йаьы щцъум едир, пис вахтда, эялир,
Оьул, эюрмялийик тезликля тядбир.
Дур газлыг атыны чякиб щазырлаш,
Дцз сцр Ич Оьуза йубанма, бир баш!
144
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Яввял салам сюйля Байандыр хана,
Сонра да чатдыр ки, Салур Газана:
«Ъаным горхудадыр, дурмасын эялсин!
Йаьы басгын едир, гой щамы билсин.
Юзцнц йетирсин тез щялялбят,
Эялмяся позулуб, батар мямлякят.
Йетсин ки, йамандыр де щалым мяним,
Ясир эедяъякдир, гызым-эялиним».
Йениъя он беш йашына эирмиш Имран гейрятя эялди. Атасына сюйлямиш, эюрялим,
ханым, ня сюйлямиш:
Ата, ня дейирсян? Ня сюйляйирсян!
Юз ъаван оьлуну пярт ейляйирсян!
Юпмярям ялини, кимдир ки, Газан!
Эялсин, гой ня гядяр эялирся дцшман!
Мян юзцм эедяъям мейдана бу йол,
Говарам йаьыны, ата, ямин ол!
Яйни бярк донуну вер мяня, ата!
Эен йаха дюйдцрцм сянинчцн бу эцн!
Полад гылынъыны белимя баьла,
Баш кясим, ган тюкцм, сянинчцн бу эцн!
Гарьы сцнэцнц вер ялимя алым,
Эорбуд эювдяляри атындан салым!
Юткцн аь йелякли охуну версян,
Ярдян яря вуруб кечирярям мян.
Бир дя сай ъидалы дцз цч йцз ясэяр,
Дцшмяндян гоймарам гала бир няфяр.
Бякил деди:
— Юлцм аьзын цчцн, оьул! Мяним ъаванлыьымы йадыма салдын, кечмиш эцнлярими
андырмайасан!
— Яйя, эятирин мяним палтарларымы оьлум эейсин. Ал айгырымы эятирин, оьлум минсин.
Ел тярпянмямиш оьлум мейдана варсын, дюйцшя эирсрин.
Оьланы эейиндирдиляр. Бякилин охуну-йайыны голуна кечирди, гылынъыны ялиня алды, узун
145
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
ъидасыны эютцрцб, галханыны, галпаьыны тахды.
Ата-анасынын ялиня юпцб, цч йцз иэидля Имран мейдана ат тяпди.
Кящяр ат ня вахт йаьы гохуну алса, айаьыны йеря дюйярди, тозу эюйя чыхарарды.
Гаршыдан эялян йаьылар дястя баьлайыб, дайандылар, дедиляр:
— Бу ат Бяклииндир, эялин гачаьын!
Тякур деди:
— Яйя, йахшы бахын. Бу эялян Бякилдирся, сиздян габаг мян юзцм гачарам.
Эюзчцляр бахдылар, эюрдцляр ки, ат Бякилиндир, амма цстцндяки Бякил дейил. Бу, гуш
кими гывраг бир оьландыр.
Тякура эялиб хябяр вердиляр:
— Ат, йараг вя дямир эейим Бякилиндир, анъаг атын белиндяки Бякил дейилдир.
Тякур деди:
— Йцз адам сечилсин, тарагга чатладын, оьланы горхудун! Оьлан гушцрякли олур,
мейданы гойуб гачар.
Йцз йаьы сечилиб, оьланын цзяриня эялдиляр. Онлар Имрана сюйлямиш, эюряк ня
сюйлямиш:
Оьлан, оьлан, ай оьлан,
Аты арыг зай оьлан!
Гылынъы эюдяк оьлан!
Сцнэцсц дяйяняк оьлан!
Охлары сейряк оьлан,
А горхаг, юддяк оьлан!
Йолдашлары лцт оьлан,
Ъямиси бир ъцт, оьлан!
Шукили Мялик демиш,
Щюкм едиб, ямр ейлямиш,
Сяни эяряк юлдцряк,
Эцъцмцзц билдиряк!
Йалныз иэид алп олмаз,
Йовшан диби бярк олмаз!
Аь саггаллы атаны,
Аь бирчякли ананы,
Аьладыб сызлатма эял,
Тяслим олуб сцлщя эял!
146
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Имран Тякурун сюзцндян гязябляниб ъавабында сюйлямиш, эюрялим ханым, ня
сюйлямиш:
Бахын, ушаг саныб Бякил оьлуну
Щярзя-щярзя щцряр йаьы, бяйянмяз!
Алтымда ойнайан кящяр атымы,
Яйнимдяки йар-йараьы бяйянмяз.
Гылынъым атлыны атындан салар,
Гарьы дилли ъидам илан тяк чалар.
Йайдан чыхан охум гыжыллар, улар,
Дцз дяйяр, сол иля саьы бяйянмяз!
Садаьында охум кишини дяляр,
Иэидляр дарыхар, вурушмаг диляр.
Горхаглар мейданда кцй-кяляк эяляр,
Мярд иэид щядяни, лаьы бяйянмяз!
Тякур Имрана истещза едяряк деди:
— Оьузун арсызы тцркмянин дялисиня бянзяр! Буна бахын а! Бир гырыг ушаг, эюр ня
юткям данышыр?!
Сонра Тякур адамларына деди:
— Яйя, бир ондан сорушун эюряк Бякилин няйидир?
Онлар сорушдулар:
Миндийин ат – таныйырыг –
Бякилиндир, Бякил щаны?
Гылынъыны таныйырыг,
Бякилиндир, Бякил щаны?
Иэидляри танымышыг,
Бякилиндир, Бякил щаны?
Бурдаса чыхсын ъянэ едяк,
Мейданы она тянэ едяк.
Охлар атаг, гылынъ чалаг,
147
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Башлар кясяк галаг-галаг!
Сян бир ушаг, сюйля кимсян,
Бякилин няйисян де сян?
Дцнян чыхмысан йувадан
Бу эцн дейирсян давадан?!
Бякил оьлу Имран сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
Яйя, йаьы, Бякил будур кефя бахыр бир щяфтядир,
Гонаглары эялмиш чохлу, йейир-ичир ишрятдядир.
Ханлар ханы хан Байандыр, кцрякяни Салур Газан,
Дюзян оьлу Алп Рцстямля, Дюнябилмяз Дюляквуран,
Бозайгырлы Бейряк иля алплар башы Гараэцня,
Бцтцн Оьуз ярянляри бизя гонаг эялмиш йеня.
Мяълисиндя саьлыг дейиб тяриф едиб щяр иэиди,
Ширин йемяк-ичмяк дями сяндян ъасус эялди деди:
Цстцнцзя йаьы эялир, щазырлашын, айыг олун,
Дцшмян гулдур кими эялир, эюзцачыг, сайыг олун.
Бякил мяни юз атына миндиряряк, силащ верди,
Дямир эейим-ъювшянини, полад папаг-кцлащ верди.
Гылынъыны, сцнэцсцнц, ох-каманы, полад йайы…
Гонаглара сирр вермди, салмады о, щай-щарайы.
Деди: – Оьлум, чап атыны елимизя йаьы эялди,
Сцнэц вуруб, гылынъ ойнат, Иэидлийин чаьы эялди!
Ахмаг йаьы! Дцз ъидалы йолдашларым цч йцз няфяр!
Бякил оьлу Имран мяням, таны мяням няр оьлу няр!
Бу мейдан, бу щцняр дями, эял йахына, азьын йаьы!
Эюряк кимдян ким юйряняр бу мейданда
вурушмаьы!
Тякур:
— Дайан, ахмаг ушаг, инди мян сяня эюстярярям! – дейиб, дястясиня ял еляди,
алты пярли эцрзуну ялиня алыб, оьланын цзяриня сцрцб эялди.
Имран галханыны эцрзя гаршы тутду. Йухарыдан ашаьы йаьы оьланын башына эцрзц еля
вурду ки, галханы язиб, дябилгясини йоьурду, галпагларыны сыйырды. Лакин оьланы баса бил148
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
мяди.
Эцрзля дюйцшдцляр, гара полад гылынъла вурушдулар, сярпя-сярпя мейданда хейли
гылынълашдылар. Чийинляри доьранды, гылынълары гырылды, бир-бириня галиб эяля билмядиляр. Гарьы
дилли сцнэцлярля дюйцшмяйя башладылар. Буьа кими буйнузлашдылар, синяляри дялинди,
сцнэцляри сынды, йеня бири о бирини баса билмяди.
Бу дяфя ат цзяриндя ялбяйаха олдулар. Бир-биринин голуна-бойнуна ял атдылар.
Тякур эцълц, тяърцбяли, нечя беля дюйцшляр эюрмцшдц. Имран ися щяля индиъя 15
йашына эирмиш ушаг иди, биринъи дяфя иди ки, беля дюйш эюрцрдц.
Йаьы оьландан эцълц чыхды, ону эютцрцб йеря алды, юзц дя цзяриня атылды. Йердя
эцляшмяйя башладылар. Оьлан эюрдц басылаъаг, кюврялди, бцтцн гцввятини топлады, атаанасыны, тай-тушларыны эюзц габаьына эятириб, Аллащ-таалайа цз тутуб йалварараг
сюйлямиш, ханым, эюрялим ня сюйлямиш:
— Уъалардан уъасан, уъа Танры!
Кимся билмяз неъясян, эюрклц Танры!
Сян Адямя таъ вурдун,
Шейтана лянят гылдын.
Бир сучундан ютяри
Дярэащындан сцрдцн.
Ибращымы тутдурдун,
Хамы эюня чульадын,
Ону ода атдырдын.
Оду бустан гылдын.
Бирлийиня сыьындым.
Язиз Аллащ.
Мядяд Аллащ, Сяндян мядяд!
Ядалятя эцвяндим мян,
Ядалятдян, щягдян мядяд!
Буну дейяндя оьлана еля бил гырх кишинин гцввяти эялди. Няря чякиб бир «щу» деди,
йаьыны эютцрцб, башы бярабяриндя щавайа галдырды, йеря еля чырпды ки, бурнундан ган
дцдцк кими шорлады. Сычрады шащин кими синясиня гонду, боьазыны ялиня алды, гылынъы иля
башыны кясмяк истяркян тякур йалварды:
— Аман оьлан, мяни юлдцрмя! Сяндян аман истяйирям. Бундан сонра мян сяня
гардаш оларам. Мяня гыйма!
Оьуз гящряманларынын адяти иди. Дюйцш мейданында, ким олур-олсун, ян гаты
149
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
дцшмян беля, аман диляся ону юлдцрмяздиляр, аман верярдиляр, баьышлайардылар. Имран
да беля етди. Онун цзяриндян дурду:
— Аман истядин, вердим, эет, сяни юлдцрмцрям, амма бир дя бизим елимизя
йаьылыьа эялсян онда баьышламайаъаьам.
Тякур дурду Имранын ялини юпдц, анд ичди: – Бир дя сизин еля йаьылыьа эялмярям, –
деди, атыны сцрцб эетди.
Имранын иэидляри йаьы гошунундан табе олмайанлары говуб тутдулар, Ясир алдылар,
атларыны, силащларыны, сурсатларыны гарят етдиляр. Эерийя дюндцляр.
Имранын евляриня муштулугчу эялди. Аь саггаллы атасы она гаршы эялди, гуъаглайыб
алнындан юпдц.
Евляриня эялдиляр. Бюйцк мяълис гурулду. Бякил гаршы йатан Гара даьдан оьлуна
йайлаг верди, йцйряк атлар, гызыл дявяляр, аьъа гойунлар баьышлады.
Имран адахлы иди. Анасы гырмызы эярдяк гурдурду, той едиб оьланы эярдяйя салды. Аь
алынлы Байандыр хана бешдябир айырдылар.
Байандыр хана хябяр эетди. Бякили чаьырды, кюнлцнц алды. Оьлу Имранын алнындан
юпдц. Газан оьлу Урузун саь йанында она йер эюстярди. Гиймятли эейимляр, ъцббя,
чуха вя башга щядиййяляр баьышлады.
Дядя Горгуд мяълисдя гопузуну синясиня басыб отуранлара зювг верди. Бу
дастаны дцздц – гошду: – Бякил оьлу Имранын олсун, – деди.
Сонра Оьуз гящряманларынын башына эялян маъяралардан данышды:
Хейир-дуа верирям, ханым!
Йерли гара даэларын йыхылмасын,
Кюлэялиъя габа аьаъын кясилмясин!
Аллащ верян цмцдцн цзцлмясин.
Эцнащынызы ады эюрклц Мящяммядя
Баьышласын, ханым щей!
150
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
СЯЭРЯЙИН ДАСТАНЫ
Оьуз заманында Ушун гоъа адлы бир кишинин ики оьлу вар иди. Бюйцйцнцн Ады Яэряк
иди. Вуран-йыхан, иэид бир гящряман иди. Байандыр ханын эюрцшцня щачан истяся эедибэялярди. Она гадаьан йох иди. Еля ки, бир мяълис, йыьынъаг олурду, адамлары баса-баса
кечиб лап башда, Салур Газанын юнцндя яйляшярди, щеч кяси саймазды.
Бир эцн бир мяълисдя беля бир саймазйаналыг эюстярдийи цчцн Тярсузамыш адлы бир
иэидин аъыьы тутду, щирслянди, она деди:
— Яйя, Ушун Гоъа оьлу! Бу отуран адамлар щяряси бир гящрямандыр. Отурдуглары
йери гылынълары иля, чюрякляри иля сахлайырлар. Сюйля эюряк сян кимдян артыгсан ки, беля саймазъасына щамыны айаглайа-айаглайа эедиб лап башда яйляширсян? Сян баш
кясмисянми, ган тюкмцсянми? Ахы нейлямишсян ки, юзцнц бу гядяр дартырсан?
Яэряк деди:
— Яйя, Тярсузамыш, баш кясиб ган тюкмяк мяэяр иэидликдирми?
— Ялбяття, иэидликдир!
Тярсузамышын сюзц Яэрякя кар еляди. Тез сычрайыб йериндян галхды. Сяфяря чыхмаг
цчцн Салур Газан бяйдян иъазя истяди. Салур Газан изн верди. Цч йцз сайтал иэиди дя
она йолдашлыьа гошду. Онлар йола дцшдцляр, Шярцкан* уъундан Эюкъя дянизинядяк
чапыб эетдиляр, гялябя газандылар. Йоллары гайыдана Ялинъя галасына дцшдц.
Гара тякур орада эюзял бир горуг дцзялтдирмишди. Учарда газ, юрдяк, тойуг, тураъ;
гачарда кейик, ъейран вя довшанлары йыьыб бура долдуруб, бунлары Оьуз гящряманларыны
тутмаг цчцн бир тяляйя чевирмишди.
Ушун гоъа оьлу бу горуьа уьрады. Бура чатан кими горуьун гапысыны гырыб ичяри
эирдиляр. Атлардан дцшцб йящяри алдылар, эейимлярини сойунуб бир кянара гойдулар. Тураъдан, кейикдян вуруб, йейиб-ичиб кеф етмяйя башладылар.
Бу тяряфдян, Гара тякурун ъасусу вар иди, бунлары эюрцб тез она хябяр апарды:
*
Ш я р ц к а н – Зянэиланда кянд адыдыр.
151
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Оьуздан бир бюлцк атлы эялди, горуьун гапысыны сындырыб ичяри эирдиляр. Йейиб-ичиб
сярхош йатырлар. Ня дурмушсунуз, тярпянин, йатдыьы йердя щамысыны гырын, – деди.
Алты йцз гара донлу кафир бирдян атланды. Чапараг Яэрякэили йатдыглары йердя
йахаладылар. Цч йцз иэидини гырыб гылынъдан кечирдиляр вя Яэряки ясир алыб, гала зинданына
салдылар.
Гара-гара даьлардан хябяр ашды, ганлы-ганлы сулардан бетяр кечди. Галын Оьуз
елляриня хябяр эялди. Ушун гоъанын уъа евинин габаьында шивян гопду. Газа бянзяр
гызы-эялини аь чыхарыб гара эейди. Ушун Гоъа: «Оьул! Оьул!» – дейиб оьланын аьъа цзлц
анасы иля аьлашдылар.
Яйэили улалур, габырьалы бюйцйцр. Ушун гоъанын кичик оьлу Сяэряк бюйцдц, йахшы бир
бащадыр, дяли-долу иэид олду.
Бир эцн йолу бир йыьынъаьа дцшдц. Кечиб отурду. Йедиляр-ичдиляр. Сяэряк щяйятя
чыхды. Эюрдц ики юэсцз ушаг бир-бириля чякишир. Ня едирсиниз, – дейиб, бир шилля бириня, бир
шилля бириня вурду. Яски донун бити, йетим оьланын дили аъы олар! Бири деди:
— Яйя, бизим йетимлийимиз бяс елямязми? Бизи нийя вурурсан? Щцнярин варса,
гардашын нечя илдир Ялынъя галасында ясирдир, эедиб ону гуртарсана?!
Сяэряк деди:
— Яйя, гардашымын ады нядир?
Дедиляр:
— Яэрякдир.
Сяэряк:
— Индии Яэрякя Сяэряк йарашыр! Гардашым саь имиш! Мян гардашсыз нейлярям?
Гардашсыз Оьузда бир эцн дя дайанмарам. Эюзляримин ишыьы гардаш! – дейиб аьлады.
Сонра ичяри гайытды. Мяълисдякилярля эюрцшцб, чыхды. Атыны чякдиляр, минди, евляриня
эялди. Атындан дцшцб анасынын йанына эетди. Гой анамын аьзыны арайым, – деди. Сюйляди, эюрялим, ханым ня сюйляди:
— Ана, атыма миндим,
Даь ашыб, дяря ендим.
Ала даь ятяйиндя,
Эетдим ки, той-дцйцн вар,
Йейир-ичир ъаванлар.
Бирдян бир атлы эялди,
Юзцнц тез йетирди.
Шад бир хябяр эятирди:
152
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Яэряк адлы бир ъаван
Ясир имиш ня вахтдан.
Гуртарыб эялир инди,
Щамы билиб севинди,
Йыьышмыш бюйцк-кичик
Гаршысына эедирик,
Мян дя эедиммми, ана,
Яэрякин габаьына?
Ана буну ешидян кими дярдли цряйи кюйрялди, эюзляри йашарды, сюйляди, эюрялим,
ханым, ня сюйляди?
Аьзын цчцн юлцм,оьул!
Дилин цчцн юлцм, оьул!
Гаршы йатан гара даьым
Йыхылмышды, дикялди де!
Ахынтылы эур-эур чайым
Гурумушду, су эялди де!
Габа аьаъда дал будаг
Гурумушду эюйярди, де!
Эялян сянин гардашынды,
Дустаг иди, дюнцр эери.
Оьуз иэидляри эется,
Юнляринъя юзцн йцрц.
Чатан кими атдан ениб:
Гардаш! – дейиб салам ейля!
Ялини юп, бойуну гуъ,
Ещтирамын тамам ейля.
Ня дурмусан, йери, оьул!
Яэрякля дюн эери, оьул!
Анасындан бунлары ешидинъя оьлан гязяблянди сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
Ана, аьзын гурусун!
Ана, дилин чцрцсцн!
153
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гардашым саь ымыш, бяс
Адам буну сюйлямяз?
Мян бурда кеф-дамагда,
Гардашымса узагда
Дцшмян ялиндя дустаг!
– «Ана вя Танры щаггы»,
Демясяйдиляр ки, бах ки,
Алардым о ъаныны!
Тюкярдим ал ганыны!
Анасы деди:
— Оьул, гязяблянмя! Ушаг идин, юзцм демядим. Горхдум ешидиб, дурмайыб
эедясян, эялясян, йа эялмяйясян, бир дярдим дюнцб ики ола!
Оьланын атасы да эялди:
— Йалан хябярдир, оьул, бу, – деди, – эялян сянин гардашын дейил, айры адамдыр.
Аь саггаллы мян атаны аьлатма, аь бирчякли ананы сызлатма, оьлум!
Оьлан деди:
Цч йцз алтмыш атлы яэяр йола дцшцб ова эется,
Ганлы кейик сцрцсцнц дцздя гова-гова эется,
Гардашлылар гардашсызы алыб йеря гахар олса,
Йумруг алтда аьлайыбан дюрд йанына бахар
олса…
Бяс о нейляр кимсяси йох, цмиди йох, дайаьы йох,
Ала эюздян ган-йаш тюкяр гачмаьа да айаьы
йох.
Ала эюзлц гардашымы итирмишям, эцлцм солмуш,
Ялбят эяляр бир эцн бизим обада да бащар олар.
Эетдим дюйцш мейданына гардаш цчцн ъандан
кечям,
Гардаш гардашын ешгиля шимшяк кими чахар олар!
Ата вя ана йеня:
Эетмя, оьул, йанлыш хябярдир, – дедиляр.
Оьлан:
154
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Мяни йолумдан айырмайын, эетмялийям. Гарда- шым тутулан галайа эедиб,
онун юлцсц-дириси хябярини билмяйинъя, юлцбся, ганыны алмайынъа, дирися, хилас етмяйинъя
Оьуз елиня дюнмярям! – деди.
Ата-анасы аьлашыб, Салур газанын цстуня адам салдылар: — Оьлан гардашыны анды,
эедир, дайанмыр, бизя ня мяслящят верирсян?
Газан деди:
— Ат буховуну айаьына вурун!
Еля дя етдиляр. Адахлысы вар иди, тез той-дцйцн етдиляр. Атдан айгыр, дявядян буьра,
гойундан гоч гырдырдылар. Оьланы эярдяйя гойдулар.
Оьлан гылынъыны чыхарды, гызла юз арасына гойду. Гыз деди:
— Гылынъы эейидир, иэид! Мурад вер, мурад ал, сараллам!
Оьлан деди:
—
Яйя, сарсаг гызы! Мян гылынъымла доьраным! Охума санъылым! Оьлум
доьулмасын! Доьуларса он йашына вармасын! Яэяр гардашымын цзцнц эюрмяйинъя,
юлмцш ися ганыны алмайынъа, бу эярдяйя эирярямся! – деди, – айаьа дурду. Товладан
бир шащбаз ат чыхарды, йящярляди, эейимини эейди, силащыны тахды, дизъийини, гараъуьуну
баьлады, деди:
Гыз, сян мяни бир ил эюзля,
Эялмясям ики ил эюзля!
Яэяр кечся цч илимдян,
Онда бил ки, юлмцшям мян.
Айгыр атым боьазлайыб
Тут йасымы, ашымы вер.
Кюнлцн, эюзцн кими севяр
Она да эет сян о заман,
Йыь эюзцнц бу йоллардан.
Гыз бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Иэидим, эюзлярям бир ил, ики ил,
Эюзцм йолларындан айрылан дейил.
Эялмясян цч ил дя эюзляйярям бил.
Эюзляйярям дюрд ил, беш ил, алты ил!
Эюрсям ки, гуртармыр щиъранын сону,
155
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Эейярям яйнимя мян дямир дону,
Тахыб силащымы, оху-каманы,
Эцдярям йоллары, кясиб щяр йаны.
Алты йол цстцндя чадыр тикярям,
Кюрпцляр саларам, архлар чякярям.
Эяляндян-эедяндян сорарам хябяр,
Хейир хябяр верян оларса яэяр,
Бяхшишляр верярям, мяълис гурарам,
Бяд хябяр верянин бойнун вурарам!
Еркяк милчякдян дя юъцн аларам.
Мурад вер, мурад ал, оьлан, сараллам!
Оьлан деди:
— Яйя, сарсаг гызы! Гардашымын башына анд ичмишям, дайана билмярям,
эетмялийям.
Гыз айаьа дурду эейинди: – Гой бядгядям эялин дейинъя, цзсцз эялин десинляр! –
деди, – эярдякдян чыхды, юзцнц гайынанасынын, гайынатасынын йанына салды, деди:
Анамдан артыг гайынана, динля мяни,
Атамдан артыг гайыната, динля мяни!
Карванындан щцркдц буьра, эедяр олду,
Сарванларын юнцн алды, алынмады!
Илхысында щцркдц айгыр, эедяр олду,
Илхылар юнцн алды, алынмады!
Сцрцсцндя щцркдц гочун , эедяр олду,
Чобанларын юнцн алды, алынмады!
Ала эюзлц оьлун эедяр, гардаш – дейя,
Йазыг эялин юнцн алды, алынмады!
Ата-ана ащ етдиляр, аьладылар. Оьланын йанына эялиб, эетмя, оьул, – дейиб
йалвардылар.
Оьлан деди:
— Язиз ата-ана! Ахы мян гардашым олан галайа эетмясям олмаз!
Эюрдцляр чаря йохдур, хейир-дуа вердиляр:
156
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Эет, оьул! Уьурун ачыг олсун! Саь варыб, саламат эялясян! Эяляъяйин варса
тилсимдян дя гуртарарсан, – дедиляр.
Сяэряк атасыны-анасынын ялини юпдц, гара гоч атына сычрайыб минди. Цч эцн, эеъялиэцндцзлц чапды, гардашы тутулан о горуьа эялди, чыхды. Эюрдц ки, илхычылар ат отарыр. Ятрафда юлдцрцлмцш иэидлярин сцмцкляриндян дярялярдя тяпя дцзялмишди. Оьланын ганы
ъушя эялди, гылынъыны сыйырыб илхычылара щцъум етди, бир нечясини гылынъдан кечирди. Толамбаз вуруб дайлары говуб эятирди, о горуьа салыб гапысыны баьлады.
Эеъя дцшдц. Цч эцн эеъя-эцндцз йол эялмиш иэидин эюзлярини йуху алды. Атынын
ъиловуну биляйиня баьлайыб уйуду, йатды.
Бу тяряфдян илхычылардан саь галаны гачыб эедиб Гара тякура хябяр апарды, деди:
— Оьуздан бир дяли иэид эялди. Илхычылары юлдцрдц, дайлары щцркцтдц, эятириб горуьа
гойду. Юзц ися инди йухулайыб йатмышды.
Тякур деди:
— Йараглы алтмыш адам сечин, эетсинляр тутуб эятирсинляр.
Дямир дон эейинмиш алтмыш йараглы адам наэащдан оьланын цзяриня чапыб эялдиляр.
Эейим гыъылтысындан, ат фынхырмасындан Сяэрякин аты гулагларыны шякляди. Ахы ат
гулаьы сайыг олар, оьланы чякиб ойатды. Оьлан диксинб дурду. Эюрдц ки, бир алай атлы эялир,
сычрады ады эюрклц Мящяммядя салават эятирди, атынын белиня минди. Гылынъыны сыйырыб няря
чякди, дцшмян дястяляринин цзяриня еля ъумду ки, щамысы пяракяндя олуб, юзлярини
эцъля гала гапысындан ичяри салдылар.
Сяэряк эерийя юз йериня дюндц вя йеня атынын ъиловуну биляйиня кечирди. Башыны
йеря атыб, йатды.
Гошундан саь галанлар гачыб тякурун йанына эялдиляр.
Тякур: — Тфу цзцнцзя! – деди – алтмыш киши бир оьланы тута билмяди?
Бу дяфя тякур оьланын цзяриня йцз атлы эюндярди. Ат йеня оьланы дартыб ойатды.
Сяэряк эюрдц йеня кафирляр алай баьлайыб, эялир. Дурду атына минди, ады эюрклц
Мящяммдя салават эятирди, гылынъыны щавада товлайыб дцшмян цзяриня ъумду. Йеня
басыб щамысыны гылынълайыб гяляйя тыхады.
Атыны дюндярди, йеня мянзилиня эялди. Йухудан айыла билмяди, башыны йеря гойуб,
атынын ъиловуну биляйиня кечирди, йатды.
Лакин, бу дяфя ат оьланын биляйиндян бошланыб, гачды.
Йеня саь галмыш адамлар эедиб тякура хябяр апарды: Щамымызы гырды, – дедиляр.
Тякур: — Бу дяфя уч йцз варын, – деди.
Кафирляр дедиляр:
157
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Вара билмярик, кюкцмцзц кясяр, щамымызы гырар, – дедиляр.
Тякур деди:
— Бяс неъя елямяк эяряк? Щя! Эедин о, нечя илдир дустаг етдийимиз иэиди чыхарын,
эятирин. Тяпяйянин кюпцнц сцсяйян йыртар! Ат верин, эейим верин, эетсин ону тутсун
эятирсин, буну бурахаг.
Эялдиляр, Яэряки зиндандан чыхартдылар.
— Иэид, сяня тякурун рящми эялди, – дедиляр – бурада бир дяли иэид йолчунунйолагчынын, чобанын-чолуьун габаьыны кясиб, чюряйини ялиндян алыр, ъамаата язиййят
верир. Сян эедиб ону тутуб юлдцрсян, сяни бошлайарыг, чыхыб юз елинизя эедярсян.
Оьлан:
— Чох йахшы! – деди.
Яэряки зиндандан чыхарыб эятирдиляр, йедирдиляр, ичирдиляр. Цзцнц, сачыны-саггалыны
йолдулар. Бир ат, бир гылынъ вердиляр. Цч йцз сылащлы ясэяри дя она гошдулар. Оьланын цзяриня эюндярдиляр. Гошун горуьун йанында дайанды.
Яэряк сорушду:
— Щаны о дяли иэид?
Узагдан эюстярдиляр.
Яэряк деди:
— Ди, эялин йанына эедиб тутаг.
Дедиляр:
— Хейир! Тякурдан буйуруг сизядир.
Яэряк деди:
— Ъаным, нядян горхурсунуз? Эюрмцрсцнцз йатыбдыр? Эедяк бирликдя тутуб
эятиряк.
Дедиляр:
— Йох! Ня уйумаг? Эюрмцрсян голтуьу алтындан бахыр? Эюзляйяр, эюзляйяр, биз
йахына эедян кими, сычрайыб галхар, эен дцнйаны бизя дар едяр.
Яэряк деди:
— Онда сиз дайанын,мян эедим, ялини-айаьыны баьлайым, ондан сонра сиз
эялярсиниз.
Сычрады кафирлярин арасындан чыхды. Атыны сцрцб, иэидин башы цзяриня эялди.
Атындан енди, ъиловуну бир будаьа илишдирди. Бахды эюрдц ки, он дюрд эеъялик айа
бянзяр, эюзял, ала эюзлц бир эянъ иэид пурчум-пурчум тярлямиш, уйуйур, эяляндянэедяндян хябяри йохдур. Доланды башы цзяриня эялди, эюрдц ки, белиндя гопузу вар.
158
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гопузу оьланын белиндян чыхарды ялиня алды, чаьырыб сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
Гара йаллы гоч атына миниб эялян,
Уъа йалчын Ала даьдан ениб эялян,
Ахынтылы эур сулардан ичиб эялян,
Дярялярдян, тяпялярдян, кечиб эялян
Иэид, сюйля гяриб йердя йатармы щеч?!
Мяним кими голларыны баьлайарлар,
Тутуб, донуз дамында аъ сахлайарлар,
Аь саггаллы атан галар эюзц баьлы,
Аь бирчякли анан олар синя даьлы.
Ня йатмысан ойан, бу ня щалдыр, иэид!
Гафил олма, дур, башыны галдыр, иэид!
Голларыны гарусундан баьлатма, дур!
О атаны, о ананы аьлатма, дур,
Галын Оьуз елляриндян эялян иэид!
Дюрд йаныны кафир алыб, ойан, иэид!
Сяэряк сяся айылыб, тез айаьа галхды. Гылынъынын дястяйиня ял атды. Истяди ки, буну
чалсын, эюрдц ки, ялиндя гопузу вар, ял сахлады, деди:
— Яйя, кафир! Дядям Горгудун гопузу щюрмятиня чалмадым. Яэяр ялиндя гопуз
олмасайды, гардашымын башы цчцн сяни ики пара едярдим. Чякди гопузу Яэрякин ялиндян
алды. Сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Боз аты сяйирдиб гуш тяк сцзмцшям,
Гардаш сораьиля дцнйа эязмишям.
Галанызда дустаг варса де мяня,
Гара башым гурбан, ей иэид, сяня!
Улу гардаш Яэряк бурда ъавабында деди, эюрялим, ханым, ня деди:
Аьзын цчцн юлцм, язиз гардашым!
Дилин цчцн юлцм, язиз гардашым!
Йериниз щарадыр, аранда, даьда?
Ханыныз, башчыныз кимдир габагда?
159
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Кимдир дава эцнц байрагдарыныз?
Кимдир бюйцйцнцз, щюкмдарыныз?
Адын нядир? Кимин оьлусан? Де сян?
Иэид юз адыны данмаз иэиддян.
Яэряк йеня сюйляди:
Карванымы эцдян сарваныммысан?
Сцрцмц отаран чобаныммысан?
Атларымы эцдян илхычыммысан?
Олсун гяриб башым йолунда гурбан!
Гуллуьумда дуран щямйашыммысан?
Бешикдя эюрдцйцм гардашыммысан?
Сяэряк бурада улу гардашына сюйляди, эюрялим, ханым, ня сюйляди:
Елимиз Оьузду аранда, даьда,
Ханымыз Байандыр башда, габагда,
Газандыр дюйцшдя байрагдарымыз.
Цмуми елиндир бцтцн варымыз.
Ушун Гоъа оьлу Сяэрякям, Сяэряк!
Дустаг гардашымса Яэрякдир, Яэряк!
Оьлан йеня деди:
Яэяр гардашымсан, гурбанынам мян,
Чобанын, илхычын, сарванынам мян!
Яэряк юзцнц гардашынын цзяриня атды:
Аьзын цчцн, дилин цчцн юлцм, гардаш!
Щясрятиням, эял башына дюнцм, гардаш!
Беля иэид олмушсанмыш бунъа, гардаш!
Гяриб еля эялмисян далымъа гардаш!
160
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ики гардаш бир-биринин йзяриня атылыб гуъаглашдылар, эюрцшдцляр. Яэряк кичик
гардашынын алнындан юпдц. Сяэряк ися бюйцк гардашынын ялини юпдц.
Кянардан кафир ясэярляри бахырды:
— Бунлар беля эцляширляр дейясян? Еля ола ки, бизимки йыха, – дедиляр.
Эюрдцляр ки, эюрцшдцляр, гуъаглашдылар, сонра газлыг атларына миниб чапышдылар.
Гылынъларыны сыйырыб бунларын цзяриня ат салдылар.
Ики гардаш щяря бир тяряфдян кафир дястясиня щцъум чякди. Гылынълайыб гова-гова
басыб эятириб гялядян ичяри тюкдцляр. Сонра гайыдыб щямин горуьа эялдиляр. Ордакы атлары
толамазлама атыб габагларына гатдылар. Дяряшам суйуну кечиб, чапараг ахшамцстц
Оьузун сярщядиня чатдылар.
Сяэряк кафир галасында 16 ил зинданда галмыш бюйцк гардашы Яэряки ясарятдян
гуртарыб эятирди. Атасына муштулугчу эюндярди: – Атам мяня гаршы эялсин, – деди.
Ушун Гоъайа чапар эялди:
— Муштулуг! Эюзлярин айдын! Оьланларынын икиси дя эялди! – дедиляр.
Ушун Гоъа ешидиб шад олду. Оьланларына гаршы эялди. Гуъаглайыб алнындан юпдц.
Аналары иэид оьланларыны баьрына басды, юпдц.
Эумбур-эумбур тябилляр вурулду, алтун борулар чалынды. О эцн ала бариэащ отаглар
тикилди. Атдан айгыр, дявядян буьра, гойундан гоч гырылды. Бюйцк той мяълиси гурулду.
Ушун Гоъа улу оьлу Яэрякя дя эюзял бир гыз алды. Оьланларына гоша эярдяк тикди.
Оьланлар эярдяйя эирди, арзуйа-мурада чатдылар.
Дядя Горгуд мяълися эялди. Гопузуну ялиня алды. Бу дастаны дцздц-гошду,
Сяэрякин олсун деди. Кечмиш иэид гящряманларын башына эяляни сюйляди, деди:
Яввял-ахыр узун йашын уъу юлцм.
Ханым юлум вахты эялдийиндя,
Танры сизи ары имандан айырмасын,
Эцнащынызы Мящяммяд Мустафа
цзц суйуна баьышласын!
Амин дейянляр дидар эюрсцн,
Ханым щей!
161
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
УРУЗУН ДАСТАНЫ
Трабзон тякуру бяйлярбяйи олан Хан Газана бир шащин эюндярмишди. Бир эеъя,
йемякдян сонра отуруб сющбят едирдляр. Газан гушчубашыны чаьырыб, деди:
— Сабащ шащинляри эютцр, ова эедяъяйик.
Сящяр тездян атландылар, овлаьа йола дцшдцляр. Дцздя эюрдцляр ки, бир сцрц газ
отлайыр. Газан шащини галдырыб бурахды. Гуш пярваза галхды. Эюзлядиляр гайытмады, эетдиэетди Туманын галасына енди. Газан чох пис вязиййятдя галды. Шащинин изинъя дцшцб,
дяря-тяпя ашараг эетдиляр. Йолда Газанын эюзлярини йуху алды. Йолдашлары буну эюрцб:
— Эялин гайыдаг, – дедиляр. Газан деди:
— Эялин бир аз да иряли эедяк. Эетдиляр, ирялилядиляр. Бахдылар ки, габагда бир гала
эюрцнцр.
Газан деди:
— Атдан дцшцн, эялин бир аз бурада йатаг.
Йолдашлары дедиляр:
— Ай Салур Газан, бу саат ня йатмаг вахтыдыр?
Дцшмян эялиб щамымызы йухуда икян гырар.
Салур Газан: Йох, мян йатдым, – дейиб, атдан дцшдц, башыны йящярин йастыьына
гойду.
Оьуз заманында йухуну «кичик юлцм» адландырырдылар. Газаны да кичик юлцм тутду,
уйуйуб йатды. Йолдашлары ня гядяр чалышдыларса, ону ойада билмядиляр. Ялаъсыз галыб
щамысы атдан йеря ендиляр. Дайаныб, Газанын гаровулуну чякдиляр.
Тякурун ъасусу вар иди. Газанэили беля эюрян кими чапараг эедиб хябяр апарды:
— Ня отурмушсунуз? Бир бюлцк адам эялди. Ичляриндя бюйцкляри йатды, уйуду, –
деди.
Тякур адам эюндярди: «Ким олдуьуну билин», – деди. Онлар эедиб юйряндиляр ки,
бунлар Оьуз ярянляридир. Тякур дярщал ямр еляди, бир бюйцк дястя гошун бунларын
цзяриня эялди.
Газанын иэидляри бахдылар ки, йаьы эялир. Юзляри дя сайъа бунлардан он гат артыгдыр.
— Ня едяк? Газаны гойуб эедякми? Йох! Бу кишиликдян дейил! Йахшысы будур ки,
Газан уьрунда шящид олаг! – дедиляр, – дцшмяни гаршыладылар, дюйцшдцляр.
Газанын уьрунда ийирми беш няфяр иэидин щамысы щялак олду. Йаьылар сонра Газанын
162
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
цзяриня дцшдцляр, уйудуьу йердя ону тутдулар, ялин-айаьын бярк баьладылар. Бир арабайа йцклядиляр. Юркян иля мющкям сарыдылар, сцрдцляр. Эедяркян йолда арабанын
гыъыртысындан Газан ойанды, эяринди, эярняшди, ялиня-айаьына баьланмыш ипляри дартыб
гырды. Арабанын ичярисиндя дуруб, отурду, ялини-ялиня чалыб гащ-гащ эцлдц.
Сорушдулар:
— Яйя, Газан, нийя эцлцрсян?
Деди:
— Яйя, кафирляр, ушаглыьым йадыма дцшдц. Бу арабаны бешийим, сизи ися йумруйумру дадым-дайям сандым!
Газаны эятирдиляр, Туманын галасында бир гуйуйа салдылар вя аьзына бир дяйирман
дашы гойдулар. Йемяйини-ичмяйини бу дашын ортасындакы дяликдян верирдиляр.
Бир эцн Тякурун арвады юз-юзцня деди:
«Бу Газанын, бу гядяр шющрятиндян данышырлар, эюрясян неъя адамдыр ки, щеч бир
иэид ону мяьлуб едя билмир? Йахшысы будур, эедим бир ону эюрцм».
Арвад эялиб зинданчыйа гапыны ачдырды, чаьырыб Газаны сясляди:
— Ей, Газан бяй, щалын неъядир? Дирилийин йер алтындамы хошдур, йохса йер
цстцндя йахшы иди? Бир дя орада инди ня йейиб, ня ичирсян вя ня минирсян?
Газан деди:
— Дирилийим, ялбяття, йер алтында даща хош кечир. Бурада юлцляринизя вердийиниз
йемяклярин щамысыны ялляриндян алыб йейирям. Юзляринин дя йорьаларыны минирям,
кащылларыны йедяйимъя чякирям!
Тякурун арвады щяйяъанла деди:
— Динин цчцн, Газан бяй, йедди йашында бир гызъыьазым юлмцшдцр, кярям еля она
минмя!
Газан деди:
— Башын цчцн юлцляринизин ичярисиндя ондан йорьасы йохдур, еля бцтцн эцнц ону
минирям!
Арвад:
— Вай, сянин ялиндян ня йер цзяриндя диримиз, ня йер алтында юлцмцз
гуртулмазмыш!-деди,-орадан тез гайыдыб Тякурун йанына эялди:
— Кярям еля, о Оьуз бяйини гуйудан чыхар! Йохса гызъыьазымын белини цзяъякдир.
Сян демя, йер алтында бу, гызъыьазымыза минярмиш! Галан юлцляримизи дя ъям едиб йедяйинъя чякярмиш! Юзц дя юлцляримиз цчцн вердийимиз ашы ялляриндян алыб йейярмиш!
Онун ялиндян ня юлцмцз, ня диримиз гуртармазмыш! Динин ешгиня, сян ону гуйудан чы163
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
хар, бурах эетсин! – деди.
Тякур юз бяйлярини чаьырыб топлады вя мяслящятляшди:
— Эялин, Газаны чыхараьын, бизи юйсцн, Оьузу сындырсын. Ондан сонра шярт елясин
ки, бизим елимизя йаьылыьа эялмяз, – деди.
Бяйляр разы олду. Эетдиляр Газаны гуйудан чыхарыб эятирдиляр, дедиляр:
— Анд ич ки, бир дя биз тяряфляря эялмяйяъяксян! Щям дя инди бурада бизи юй,
Оьузу сындыр, сяни бурахаг, чых эет.
Газан деди:
— Валлащ, биллащ, доьру йолу эюряркян, яйри йолдан эялмярям!
Дедиляр:
— Валащ, Газан лап йахшы анд ичди.
— Инди Газан бяй, бизи юй! – дедиляр.
Газан деди:
— Мян йер цзяриндя адам юймярям! Бир няфяр эятирин, ону миним, сизи юйцм!
Эетдиляр бир киши эятирдиляр, бир дяня дя йящяр. Газан кишинин архасына йящяр салды,
аьзына йцйян вурду, гулаьыны чякди, сычрады белиня минди. Гылчын гылчасына гадайыб еля
сыхды ки, габырьасы гарнына говушду, деди:
— Яйя, кафирляр, инди гопузуму эятирин, сизи юйцм!
Эетдиляр Газанын гопузуну эятирдиляр. Газан гопузу ялиня алды, сюйлямиш,
эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Мин-мин ярдям йаьы эюрдцмся ойунум, дедим!
Ийирми мин яр йаьы эюрдцмся, йенилмядим.
Отуз мин яр йаьы эюрдцмся, ота сайдым,
Гырх мин яр йаьы эюрдцмся, гыйа бахдым.
Ялли мин яр йаьы эюрдцмся, ял вермядим.
Алтмыш мин яр йаьы эюрдцмся, айытышмадым,
Сяксян мин яр йаьы эюрдцмся, сяксянмядим.
Дохсан мин яр йаьы эюрдцмся, донатмадым.
Йцз мин яр йаьы эюрдцмся, цз тутмадым.
Цзц дюнмяз, гылынъымы яля алдым,
Мящяммядин дини ешгиня гылынъ чалдым,
Аь мейданда йумру башы топъа кясдим,
Онда дяхи ярям, бяйям дейиб юйцнмядим,
164
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Юйцнян ярянляри хош эюрмядим.
Ялиня эирмишкян, яйя залым юлдцр мяни.
Гара гылынъын сал бойнума, кяс башым!
Гылынъындан сапарым йох!
Юз яслими, юз кюкцмц, кафир, сюймядим йох!
Бир сой дяхи сюйляди:
Йцксяк-йцксяк гара даьдан даш йумаланса,
Габа юнъям-ойлуьум гаршы тутан Газан яр идим.
Габа-габа бяйляр оьлу говьа гылса,
Гамчы салыб дюйдурян Газан яр идим,
Уъа даэлары думан бцрцся,
Гара пусяряк долу гопса
Гардан атымын гулаглары эюрцнмяз олса,
Гейриляри бялядчисиз йолун йолун йанылса,
Бялядчисиз йол башаран Газан яр идим.
Йедди башлы яждащайа бир йол вардым,
Щейбятиндян сол эюзцм йашарды
Щей эюзцм, намярд эюзцм мцхяннят эюзцм!
Бир иландан, ня вар горхдун дедим,
Онда дяхи ярям, бяйям – дейиб юйцнмядим,
Юйцнян ярянляри хош эюрмядим.
Ялиня эирмишкян яйя кафир, юлдцр мяни!
Сал гылынъын, кяс башын, гылынъындан сапаным йох!
Юз яслими, юз кюкцмц сюймяйим йох!
Оэуз ярянляри дуруркян сяни юймядим йох!
Газан бурада бир дяхи сюйлямиш:
Яргыъ гырда йыханыр, Умман дянизиндя
Сярп йерлярдя йапылмыш кафир шящяри.
Саьа-сола чырпынты вурур цзэцъцляри
Су дибиндя дюняр бящриляри.
165
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Танры мяням-дейиб, су дибиндя чырышыр асиляри
Юнцн гойуб, тярсин охур, гызы, эялини.
Алтун ашыг ойнар Сунъиданын бяйляри.
Алты кяря Оьуз варды аламмады.
О гяляйи алты баш ярля мян Газан вардым,
Алты эцня гоймадым, ону алдым
Килсясин йыхыб йериня мясъид йапдым.
Бан банлатдым.
Гызыны, эялинини аь кюксцмдя ойнатдым.
Бяйлярини гул етдим.
Онда да ярям, бяйям, – дейиб, юйцнмядим,
Юйцнян ярянляри хош эюрмядим,
Ялиня эирмишкян яйя, кафир,
Юлдцр мяни, битир мяни.
Гылынъындан сапарым йох!
Юз яслими, юз кюкцмц сюймядим йох!
Газан эеня сюйлямиш, деди:
— Яргыъ гырда дюндярдийим яйя кафир сянин атан,
Шаггагына ирмяндиэим сянин гызын, эялинин,
Аьъагала, Сцрмялидя ат ойнатдым.
Атла Гарун елиня чапэым етдим,
Аь аьъа эятирдиляр, пулдурр – дедим.
Ала эюзлц гыз-эялин эятирдиляр, алданмадым,
Гызыл-алтун эятирдиляр, пахырдыр – дедим.
Килсясини йыхдым, мясъид йапдым,
Алтунлу эцмцшц йяьмалатдым.
Онда да ярям, бяйям дейиб юйцнмядим,
Юйцнянляри хош эюрмядим.
Ялиня эирмишкян яйя, кафир,
Юлдцр мяни, битир мяни.
Юз яслими, юз кюкцмц сюймядим йох.
Сяни юймядим йох, деди:
166
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Газан бяй бурада бир дяхи сюйлямиш,
Дейир:
Аь гайанын гапланынын еркяйиндя бу кюкцм вар,
Ортаъ гырда сизин кейикляриниз дургурмайа.
Аь сазын асланындан бир кюкцм вар.
Газалаъа йондларыныз дургурмайа.
Язвай гурд янийинин еркяйиндя бир кюкцм вар,
Аьъа йунлу тумян гойунун эяздирмяйя.
Аь сонгур гушунун еркяйиндя бир кюкум вар,
Ала юрдяк гара газын учурмайа,
Галын Оьуз елиндя бир оэлум вар Уруз адлы,
Бир гардашым вар Гараэцня адлы.
Йенидян доьаныны дургурмайалар.
Ялиня эирмишкян яйя, кафир юлдцр мяни.
Гылынъындан сапарым йох
Юз яслими, юз кюкцмц сюймядим йох.
Газан бир дяхи сюйлямиш,
Деди:
Ит кими гу-гу – дейян чиркин хырслы,
Кичик донуз шулянди,
Бир торба саман дюшякли,
Йарым кярпиъ йасдыглы,
Йонма аьаъ танрылы,
Кюпяйим кафир!
Оьузу эюряркян сяни юймядим йох!
Инди юлдцрцрсян яйя кафир,
Юлдцр мяни!
Юлдцрмязсян, гадир гойарса
Олдцряъям кафир, сяни!
Кафирляр: – Эялин буну юлдцрялим, – дедиляр.
Кафир бяйляри йыьышдылар, мяслящятляшдиляр.
— Бунун оьлу вар, гардашы вар, юлдцрмяк олмаз, – дедиляр. Эятирдиляр донуз
167
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
дамына, щябся салдылар.
Ат айаьы кцляк, озан дили чевик олар. Оьузда Газанын юлцсц-дириси хябярини кимся
билмяди.
Арадан нечя илляр кечди. Газанын оьлу Уруз, о эедяндя лап балаъа ушаг иди.
Бюйцдц иэид бир оьлан олду. Бир эцн ата миниб дивана эяляркян, бир киши ону сахлайыб,
щаллашды, деди:
— Бала, сян Хан Газанын оьлу дейилсян ?
Уруз аъыгланды, деди:
— Яйя, ахмаг! Мяним атам Байандыр хан дейилмидир?
Деди:
—Йох, о ананын атасыдыр. Сянин бабандыр.
Уруз сорушду:
— Яйя, бяс мяним атам юлцмцдцр, йохса диримидир?
Деди:
— Сянин атан саьдыр. Туманын галасында зиндандадыр.
Буну ешидян кими оьлан аьлады, кядярлянди. Атынын бойнуна вуруб, эери, евляриня
дюндц, анасынын йанына эялди. Бурада анасына сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
— Яйя, ана, бир гулаг ас, мяни динля,
Сюз эизлямя, ачыг даныш, дцзцн сюйля,
Мяним атам Байандыр хан дейил мяэяр?
Мян, Хан Газан оьлуйаммыш, сюйляйирляр.
Буну мяня нейчцн яввял сян демядин?
Сахламиысан индийядяк беля эизлин?
«Ана щаггы–Танры щаггы» демяся ел,
Гара полад гылынъымы чякярдим бил,
Бядяниндян айырардым о башыны,
Йер цзцня тюкдцрярдим эюз йашыны.
Анасы аьлады, деди:
— Оьул, атан саьдыр. Юзцм индийя гядяр сяня демяздим. Горхурдум ки, ешидян
кими юзцнц вурасан дцшмян ичиня, щялак оласан. Онун цчцн демяздим. Амма инди,
вахтдыр. Ешитмисян, ейби йох! Яминя адам эюндяр эялсин, мяслящятляшяк, эюряк ня
дейир.
168
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Адам эюндярдиляр, оьланын ямиси Гараэцня эялди.
Уруз деди:
— Мян атам ясир олан галайа эедирям!
Мяслящятляшиб, данышдылар, бцтцн гящряманлара хябяр верилди:
— Газан оьлу Уруз атасынын далынъа эедир, щамы силащиля-йараьиля эялсин! –
дедиляр.
Гошун топлашды, ъям олду.
Алп Уруз чадырлары ачдырды, ъяббяханасыны йцклятди. Ямиси Гараэцня чярибашы* олду,
борулар чалынды, гошун йола дцшдц.
Йол цзяриндя кафирин айасофийасы – килсяси вар иди. Кешишляр охуйурду. Чох мющкям
кился иди. Бура чатанда щамысы атдан ениб, таъир палтары эейиндиляр. Базирэан сифятиндя
гатыр-дявялярин чякиб гала гапысына эялдиляр.
Гапычылар бахдылар эюрдцляр ки, бу эялянляр щеч таъиря бянзямирляр. Бцръя чыхыб,
орадан:
— Кимлярсиниз? – дедиляр.
— Базирэанларыг, – дедиляр.
— Йалан сюйляйирсиниз! – дейиб гапычылар бцръдян бунлары даша басмаьа
башладылар.
Уруз атындан енди:
— Мяни севян атдан енсин! Бу гапыйа щяря бир эцрз вурсун! – деди.
Он алты иэид атдан ендиляр. Галхан йапындылар. Эцрзлярини чийинляриня алдылар. Гапыйа
эялдиляр. Щяряси бир эцрз вуруб, гапыны гырдылар, ичяри эирдиляр, тяслим олмайанлары гырыб,
галаны алдылар.
Галадан гачанлар эедиб, Тякура хябяр апардылар.
— Ня отурмусунуз? Цзяримизя йаьы эялди, башынызын чарясини гылын, – дедиляр.
Тякур адамларыны йыьыб мяслящят етди:
— Бунларла неъя едяк? – деди:
Дедиляр:
— Бунлун ялаъы одур ки, Салур Газаны зиндандан чыхарыб онлара гаршы эюндяряк.
Бу мяслящяти бяйяндиляр. Эетдиляр Газаны чыхарыб Тякурун юнцнця эятирдиляр.
Тякур деди:
— Газан бяй! Цзяримизя йаьы эялди. Бу йаьынын габаьыны алыб хатасыны биздян
*
Чярибашы – гошун башчысы, гошунун юнцндя эедян
169
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
узаг етсян, сяни бурахарыг чыхыб юз елиня эедярсян, щям дя эяряк сюз верясян ки, бизя
табе олуб, хяраъ верярясян! Бир дя анд ичясян ки, бизим еля йаьылыьа эялмяйяъяксян.
Газан:
— Валлащ, биллащ, доьру йола эиряркян, яйри йолдан эялмярям, – деди.
Онлар: Газан йахшы анд ичди, – дейиб севиндиляр.
Тякур гошунуну йыьыб мейдана эялди.Чадыр тикдирди. Щамысы Газанын дюврясиня
топлашдылар. Эейим эятириб эейиндирдиляр. Гылынъ – галханла, сцнэц, чомаг вя саир дюйцш
алятиля силащландылар.
Еля бу дямдя Оьуз гящряманлары да алай-алай эялдиляр. Эумбур-эумбур тябилляр
вурулду, борулар чалынды. Наьаралар дюйцлдц. Газан эюрдц ки, гошунун юнцнъя бир аьбоз атлы, аь байраглы дямир донлу иэид, лап габагъа эялди, дцшдц, чадырыны тикдирди. Онун
ардынъа гардашы Гараэцня эялди, алай баьлады, дурду.
Ики гошун цз-цзя дайанды.
Бурадаъа Газан юзцнц онда гоймайыб, атыны мейдана сцрдц, кимдир щяриф? –
деди, эялсин!
Боз атлы Бейряк атыны ойнатды, мейдана эялди.
— Щяриф? – мян! Эял дцнйаны сяня дар едим, – деди.
Газан бурада сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня сюйлямиш:
Дуруб юзцн юйян иэид, ня иэидсян?
Дямир донун эейян иэид, ня иэидсян ?
Сюйля кимсян, ким оьлусан, нядир адын?
Эял эюстярим индии сяня щярбин дадын!
Бейряк боз айгырыны шащя галдырыб ойнатды, деди:
Байбурд галасындан пырлайыб гачан,
Боз атын белиндя гуш кими учан,
Байбура бяй оьлу Бамсы Бейряйям,
Сян щарадан билясян мян кимям, няйям?!
Эял бяри, эял бяри! Вурушаг, йаьы,
Эял сяня юйрядим мян вурушмаьы!
Газан бурада йеня сюйляйиб сорушду:
Иэид, сюйля эюрцм о йар-йараглы,
170
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гошунун юнцндя о аь байраглы,
Эялиб чадырыны габагъа тикян,
Аь- боз ата миниб о нювбят чякян
Ъаван иэид кимдир, кимин оьлудур?
Башын цчцн сяндян диляйим будур!
Бейряк деди:
— Яйя, йаьы, кимин оьлу олаъаг? Бюйцйцмцз, алпымыз Салур Газанын оьлудур.
— Чох шцкцрляр! Мяним оьланъыьым бюйцйцб беля иэид олмуш?!
Бейряк:
— Яйя, йаьы, юз-юзцня ня данышырсан? Ону-буну мяндян нийя сорурсан? – деди,
Газанын цзяриня ат салды, алты пярли эцрзц иля ону чалды.
Газан юзцнц билдирмяди, танышлыг вермяди, гыврады Бейряйин биляйиндян тутду,
эцрзцнц, чомаьыны ялиндян алды. Янсясиня бир чомаг вурду, Бейряк атынын бойнуну гуъаглады, гайыдыб эери дюндц.
Газан далдан чаьырыб деди:
— Ей, Бейряк, эет, башчыныза де эялсин!
Буну эюрдц, Елин гоъа оьлу Дюнябилмяз Дюлякуран мейдана эялди.
Газан бурада сюйляди, эюрялим, ханым ня сюйляди:
Мейданы фырланыб, гылынъ ойнадан,
Гоч бядюй атынын йалына йатан,
Иэид, кимсян? Сюйля мяня адыны,
Эял эюстярим сяня щярбин дадыны!
Дюлякуран деди:
— Яйя, йаьы, мяним адымы билмирсянми? Юз адына хорлайан, елдян чыхан, ялли йедди
галанын килидини алан, елин гоъа оьлу Дюнябилмяз Дюлякуран мяня дейярляр.
Буну дейиб, сцнэцсцнц ялиня алды, ат салды, Газанын цзяриня ъумду. Сцнэц иля
санъмаг истяди, санъа билмяди, сцнэц йана кечди. Газан атыны тяпди, онун сцнэцсцнц
ялиндян алды, тяпясиня вурду, пара-пара олду, деди:
— Яйя, ахмаг оьлу, де бюйцйцн эялсин!
Дюлякуран да гайыдыб, эери дюндц. Газан йеня яр диляди, мцгабил истяди.
Бу дяфя Дюзян оьлу Алп Рцстям атыны тярпядиб, мейдана эялди.
171
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Газан бурада йеня сюйляди:
Ат чапыб мейдана сцряряк эялян,
Бу зярби- дястими эюряряк эялян,
Иэид кимсян? Сюйля, де нядир адын?
Нийя эюрдцйцндян ибрят алмадын?!
Алп Рцстям:
Галхыбан йериндян дурараг эялян
Ики баласыны бирэя юлдцрян,
Зялил эязиб юзц, мин язаб эюрян
Мяшщур Дюзян оьлу Алп Рцстямям мян.
Бунлары сорурсан ня цчцн мяндян? – дейиб, Газанын цзяриня ат салды. Газаны
вурмаг истяди, вура билмяди. Газан буна да бир зярбя вурду, эиъялляня-эиъялляня эери
дюндц.
Газан:
— Яйя, ахмаг, эет бюйцйцня де эялсин! – деди.
Урузун атынын ъиловуну ямиси Гараэцня тутмушду. Мейданда бу щалы эюрцб, иэидин
щирси башына вурду, атынын ъиловуну ямисинин ялиндян алды, ата бир гамчы дартыб, Газанын
цзяриня ат салды. Сцрятини сахлайа билмяйиб, она еля бир гылынъ ендирди ки, эейимини кясди,
дюрд бармаг дяринлийиндя кечиб Газанын чийнини доьрады. Ганы шорлады, гойнуна долду.
Уруз бир дя дюндц ки, чалсын, Газан бурада сюйляди, эюрялим, ханым, оьлуна ня
сюйляди:
Гара даьымын йцксяйи, эюзляримин ишыьы,
Голларымын гцввяти, евимин йарашыьы,
Алпым, асланым Уруз!
Аь саггаллы атанам,
Оьлум, Салур Газанам!
Урузун шяфгят дамарлары гайнады, гара гыйма эюзляри ган йашла долду. Атдан йеря
енди. Атасынын ялини юпдц. Газан да атындан йеря дцшдц, оьлунун бойнуну гуъаглады
юпдц.
Оьуз гящряманлары Газан иля оьлунун йанына эялдиляр. Ат салдылар, чевряйя алдылар.
Щамысы атдан ениб Газанын ялини юпдц. Йцрцш едиб кафир гошуну цзяриня щцъум
172
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
чякдиляр. Гылынъ чалдылар. Дярялярдя, тяпялярдя дцшмяня щямля едиб, мяьлуб етдиляр,
галаны алдылар. Юлян юлдц, гачан гачды. Гачаны говмадылар, «аман» дейяни
юлдцрмядиляр.
Уруз ганлы дцшмян зинданындан атасыны азад едиб эери дюндц. Галын Оьуз елиня
эялиб чатдылар. Аьъа цзлц, бойу узун Бурла хатуна муштулугчу эетди:
— Оьлун Уруз атасыны хилас едиб бирликдя эялирляр, –дедиляр.
Бурла Хатунла газа бянзяр гызы-эялини, ели-эцнц Газана гаршы эялдиляр, ялини
юпдцляр, айаьына дцшдцляр.
Газан эюзял эюй чямяндя чадырлар, отаглар тикдирди. Йедди эцн-йедди эеъя тойдцэцн етдиляр. Йейиб-ичиб шадландылар.
Дядям Горгуд мяълися эялди. Гопуз чалды, бу оьузнамяни дцздц-гошду: Газан
оьлу Урузун дастаны олсун, – деди, гази ярянляр башына няляр эялдийиндян данышды, беля
сюйляди:
— Щаны дедийим бяй ярянляр,
Дцнйайа «мяним» – дейянляр?
Йер эизляди, яъял алды,
Фани дцнйа йеня галды.
Эялимли-эедимли дцнйа!
Сон уъу юлцмлц дцнйа!
Сонра, Дядя Горгуд бу дастанлары динляйян хана цз тутараг алгышлар сюйляди,
хейир-дуа верди, деди:
Юлцм вахты эялдикдя Танры сизи
Ары имандан айырмасын!
Гадир сяни намярдя мющтаъ елямясин.
Дцнйада вар цмидиниз цзцлмясин!
Аь алнында беш кялмя дуа гылдыг гябул олсун!
Амин, амин дейянляр дидар эюрсцн!
Эцнащынызы ады эюрклц
Мящяммяд Мустафайа баьышласын,
Ханым щей!
173
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
САЛУР ГАЗАНЫН ДАСТАНЫ
(Даш Оьузун Ич Оьуза аси олмасы)
Оьуз дювлятинин баш сяркярдяси Салур Газанын бир адяти вар иди. О, цч илдя бир дяфя
Ич Оьуз вя Даш Оьуз бяйлярини – бцтцн ели чаьырыб бир йеря ъям едиб, юз евини йяьма
етдирирди.
Щачан Газан евинин йяьмалатса иди, биръя арвадынын ялиндян тутуб евиндян чыхарды.
Юзц иля щеч бир шей эютцрмязди, Няйи варса: малы, дювляти, хязиняси – щамысыны ъамаат
эютцрцб юз араларында пайлашдырарды.
Бир дяфя йеня Газан евини йяьмалатдырды. Анъаг тякъя Ич Оьуз ъамааты
йяьмалады. Даш Оьуз бу йяьмада олмады.
Даш Оьузун башчысы, Салур Газаныын дайысы, ат аьызлы Аруз гоъа буну ешитди. Чох
пис олду, инъиди:
— Бах! Бах! Индийя тякин щачан Газан евини йяьмялатса иди, бизимля бирлкдя
йяьмалатдырарды. Анъаг индии бяс ня цчцн биз дя орада олмадыг. Газан ня цчцн йяьмайа бизи дя чаьырмады? – деди.
Ъями Даш Оьуз гящряманлары сюзц бир йеря гойдулар, кцсдцляр, Газанын йанына
эялмядиляр.
Оьузда Гылбаш адлы бир киши вар иди, Газанын йахын кюмякчиси иди.
Бир эцн Газан она деди:
— Яйя, Гылбаш! Бу Даш Оьуз бяйляри даим бизя эялярдиляр, бяс индии ня олмушдур
ки, бунлардан щеч бизя эяляни-эедяни йохдур?
Гылбаш деди:
— Билмирсян ня цчцн эялмирляр? Чцнки сян евини йяьмалатдырдыьын вахт Даш Оьуз
ъамааты бурада олмады. Сябяб будур.
Газан:
Ядавят баьладылармы? Елями? – деди.
Гылбаш :
— Бяли, ханым! Гой мян эедим онларын достлуьуну, дцшмянлийини билим.
174
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Газан :
— Сян билирсян, эедирсян, эет, – деди.
Гылбаш бир нечя адамла атланыб, йола дцшдц. Чапараг, газанын дайысы Аруз
гоъанын евиня эялдиляр.
Аруз гызыл эцнлцклц евлярини тикдириб, оьланлары иля отуруб сющбят едирдиляр.
Гылбаш баьыр басыб, Аруза салам верди.
Йер эюстярдиляр отурду. О, Арузун аьзыны арамаг, сынамаг мягсядилля деди:
— Газан йаман дара дцшцбдцр, деди ки, дайым Аруз дурмасын, эялсин, чох аьыр
чаьымдыр. Цстцмя йаьы эялди, гызыл дявялярими бозлатдылар, кющлян атларымы кишнятдиляр,
аьъа гойун сцрцмц мяляшдирдиляр, газа бянзяр гызымы, эялиними ясир апардылар. Мяним
гара башыма эюр няляр эялди?
Аруз деди: – Яйя, Гылбаш! Щямишя Ич Оьузла Даш Оьуз бир йеря топлашарды, Газан
евини онда, йяьма- ладарды. Инди бизим эцнащымыз няймиш ки, бу дяфя биз йяьмада
олмадыг? Гой еля Газанын башы щямишя дарда олсун, дайысы Арузу аныб дурсун! Биз
Газанла дцшмяник, бялли билсин! – деди. Гылбаш бурада сюйлямиш, эюряк ня сюйлямиш:
Яйя, сарсаг! Демяк беля!
Мян сяни сынардым еля,
Газан сящяр-сящяр дурду,
Ала даьда чадыр гурду.
Цч йцз алтмыш алты иэид,
Гонаглыьа топландылар,
Йемяк- ичмяк арасында
Сянин адыны андылар.
Газан деди: « Нядянся бяс,
Дайым Аруз бизя эялмяз?»
Дедим ки, мян варым эедим,
Сябябини айдын едим.
Достлугму, дцшмянликмидир?
Йахынлыгмы, эенликмидир?
Инди билдим ня имишсян!
Газана дцшмян имишсян!
Буну сюйляйиб Гылбаш айаьа дурду, «саламат галын!» – дейиб атланыб эери дюндц.
175
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Аруз гоъа чох пярт олду. Даш Оьуз бяйляриня адам эюндяриб щамысыны чаьыртдырды!
— Ямян эялсин, Алп Рцстям эялсин, Дюнябилмяз Дюлякуран эялсин, галан бцтцн
гящряманлар йыьышыб эялсинляр, – деди.
Йашыл чямяндя бюйцк чадырлар гурдурду, атдан айгыр, дявядян буьра, гойундан
гоч гырдырды, бюйцк гонаглыг дцзялтди, бцтцн Даш Оьуз бяйлярини башына топлады.
Ширин йемяк-ичмяк арасында Аруз деди:
— Бяйляр, билирсиниз сизи нийя чаьырмышам?
Дедиляр:
— Ня цчцн чаьырмысан ? Билмирик.
Аруз деди:
— Газан бизя Гылбашы эюндярмиш, елим-эцнцм чапылды, гара башым дарда галды,
дайым Аруз юз адамлары иля мяня кюмяйя эялсин, – демишдир.
Ямян сорушду:
— Бяс сян ня ъаваб вердин?
Аруз:
— Мян дя Гылбаша дедим ки, яйя, сарсаг! Щачан ки, Газан евини йяьмаладарды,
Даш Оьуз ъамааты иля бирэя йяьмаладарды, эедярдик йяьмалайыб, сонра Газаны саламлардыг, эери дюнярдик. Инди ня олду ки, бизя хябяр вермяди, биз йяьмада олмадыг?
Бундан сонра биз Газана дцшмяник, йягин билсин!
Ямян деди:
— Чох йахшы демишсян!
Аруз гоъа:
— Сиз индии ня дейирсиниз?
Дедиляр:
— Ня дейяъяйик? Чцнки сян Газана дцшмян олдун, биз дя дцшмяник.
Аруз арайа Мусщяф * эятирди.
Бяйлярин щамысы Мцсщяфя ял басыб, анд ичдиляр.
Аруза дедиляр:
— Сянин достуна дост, дцшмяниня дцшмяник!
Аруз гоъа бцтцн бяйляря гиймятли хялятляр, бяхшишляр верди, сонра дюнцб деди:
— Бяйляр! Ахы Бейряк Ич Оьузда Газанын ян йахын адамдыр. О, биздян гыз
алмышдыр, кюйэцмцздцр. Эялсин бизи Газанла барышдырсын – дейиб, чаьыраг, эятиряк. Бизя
*
Мусщяф – Гуранын вярягляря йазылмыш илк варианты
176
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
тяряф олду, йахшы, олмады, мян саггалыны тутарам, сиз гылынълайарсыныз. Арадан Бейряйи
эютцрярик, ондан сонра Газан иля ишимиз хейир ола!
Адам эюндярдиляр.
Бейряк юз отаьында йолдашлары иля йейиб-ичирди. Аруздан адам эялди, салам верди.
Бейряк ялейк алды. Деди:
— Ханым, Аруз сизя салам эюндярди вя деди ки, кярям елясин, Бейряк эялсин,
Газанла бизи барышдырсын!
Бейряйин нядян хябяри варды, Арузун кяляйини щардан биляйди?
Чох йахшы, – дейиб, айаьа дурду. Атыны чякдиляр минди, ня силащ эютцрдц, ня дямир
донун эейди, гырх иэидля Даш Оьуза, Аруз гоъанын йанына эялди. Даш Оьуз бяйляри
яйляшмишдиляр. Бейряк салам верди. Аруз Гоъа юз йанында йер эюстярди, Бейряк отурду.
Аруз Гоъа деди:
— Билирсян, Бейряк, сяни нийя чаьыртдырдыг?
Бейряк деди:
— Нийя чаьыртдырдыныз?
Аруз Гоъа деди:
— Бцтцн бу отуран бяйляр Газандан цз дюндярмишдир. Анд ичмишик, биз Газана
дцшмяник.
Ортайа Мцсщяф эятирдиляр:
— Сян дя анд ич! – дедиляр.
Бейряк:
— Мян Газандан цз дюндярмярям, она хяйанят етмярям! – дейиб анд ичди вя
сюйляди:
Онун немятиндян чох-чох йемишям,
Яэяр билмяз олсам, эюзцмя дурсун!
Атларына миниб, ата, демишям,
Яэяр билмяз исям табутум олсун!
Йахшы гафтанларын чох-чох эеймишям,
Яэяр билмяз исям кяфяним олсун!
Уъа сарайына чох-чох эирмишям,
Билмяз исям мяня Щагг гяним олсун !
177
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Дюнмярям Газандан, буну бялли бил !
Чюряйи тапдамаг кишилик дейил !
Аруз гоъа гязяблянди, Бейряйин саггалындан тутду, бяйляря бахды. Бяйляр
Бейряйя гыймадылар.
Бейряк Арузун хяйанятини эюрцб, йеня сюйляди:
Яввялдян билсяйдим Аруз, мян буну,
Белями эялярдим сянин йанына.
Эейярдим яйнимя дямир донуму,
Силащдашларым да силащланарды,
Гылынъым эирмязди онда гынына.
Полад папаьымы баша гойардым,
Сцнэцмц, ъидамы алардым яля.
Йаныма салардым иэидлярими,
Эялярдимми, яълаф, билсяйдим, беля?!
Алчаглар щийляйля гурарлар тяля,
Сян щансы алчагдан юйряндин, беля?!
Алдадыб яр тутмаг юврят вярдиши,
Юврятиндян юйряндинми бу иши?
Аруз:
— Яйя! Щярзя-щярзя данышма! Юзцн юз ганына сусама! Эял анд ич! – деди.
Бейряк :
—Валлащ, мян Газанын уьрунда башымы гоймушам! Мян Газандан дюнмярям!
Истяйирсян лап йцз парча ет! – деди.
Аруз бу дяфя даща да щирслянди, Бейряйин саггалыны бярк-бярк тутуб, йеня бяйляря
бахды, эюрдц ки, кимся эялмяз, юзц гара поладцзлц гылынъыны дартды, Бейряйин саь омбасындан чалды, гара ганы шорлады. Бейряйин башы чийниня дцшдц. Мяълисдяки бяйляр
щамысы галхыб щяряси атлы-атына минди, евиня эетди.
Йолдашлары Бейряйи юлцмъцл вязиййятдя эютцрдцляр. Ата миндирдиляр. Бир адам да
тяркиня миниб ону гуъаглады, чапыб гачдылар. Юз евиня эятирдиляр. Узандырыб ъцббясини
178
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
цзяриня юртдцляр. Бейряк ахыр няфясиндя йолдашларына сюйлямиш, эюрялим, ханым, ня
сюйлямиш:
Галхыб, иэидлярим, дурун, тялясин,
О аь-боз атымын гуйруьун кясин!
Ашын эен гобулу о Ала даьдан,
Дашгын чайдан кечин, дурмадан бир ан,
Газанын йанына тез чапын эедин.
Бейряк юлдц сянин йолунда, дейин.!
Аь дону чыхарыб, гаралар эейин!
Дейин ки, намярд дайын Аруздан адам эялмишди, Бейряйи истямиш, о да эетмишдир.
Бцтцн Даш Оьуз бяйляри бир йеря йыьышмыш, бизим ишдян хябяримиз йох имиш.
Ортайа Мцсщяф эятирдиляр. Газандан биз дюндцк, сян дя дюн, эял анд ич! – дедиляр.
Бейряк ися анд ичмяди: — Мян Газандан дюнмярям, она хяйанят етмярям – деди.
Намярд дайын аъыгланды, гылынъы иля Бейряйи доьрады, ал гана гярг етди. Сабащкы эцн
ялим Газанын йахасында олсун, яэяр мяним ганымы Арузда гойарса!
Бейряк сон эцъцнц топлайыб йеня деди:
Иэидлярим! Аруз оьлу Басат эялмямиш,
Илхыларда кющлян атым кишнядилмямиш,
Сцрц-сцрц гойунларым апарылмамыш,
Аьъа цзлц гызым, эялиним апарылмамыш,
Варым- йохум гарят олуб, йяьмаланмамыш,
Йурдум–йувам даьыдылыб, ел таланмамыш,
Дейин Газан дайанмасын, дурмасын эялсин!
Юзц дайысындан ганымы алсын!
Буну дейиб, Бейряк эюзлярини щямишялик йумду. Атасына–анасына хябяр вердиляр.
Бюйцк евиндя-щяйятиндя шивян гопду. Газа бянзяр гызы-эялини аь чыхарды, гара эейди.
Бейряйин о вахткы адятя эюря аь-боз атынын гуйруьуну кясдиляр. Гырх-ялли иэид гара
эейиб, эюй сарындылар. Газан бяйин йанына эялдиляр, сарыгларыны йеря вурдулар: Бейряк! –
дейиб, чох аьладылар, Газанын ялини юпдцляр:
— Сян саь ол, Бейряк юлдц, – дедиляр. Намярд дайын щийля иля адам эюндяриб
чаьыртдырды. Эетдик. Бизи гаршылайыб Арузун йанына апардылар. Сян демя, бцтцн Даш
179
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Оьуз бяйляри орайа йыьышмыш имиш. Яйляшдик, ортайа Мцсщяф эятирдиляр:
— Биз анд ичиб, Газана дцшмян олдуг, – дедиляр, – сиз дя анд ичин. Ичмядик,
Бейряк деди ки, мян Газана хяйанят етмярям! Онда намярд дайын гылынъыны чякиб
Бейряйи отурдуьу йердя гылынълады.
Сян саь ол, ханым! Бейряк сянин уьрунда щялак олду. Ахыр няфясиндя: «Газан
мяним ганымы Арузда гоймасын», – деди.
Салур Газан бу хябяри ешитди, дясмалыны ялиня алыб, щюнкцр-щюнкцр аьлады.
Йанындакы бцтцн адамлар да аьлашдылар. Газан дурду юз отаьына эирди. Йедди эцн
дивана чыхмады, аьлады отурду. Ахырда бюйцкляр, аьсаггаллар йыьышыб эялдиляр, бир йеря
топлашдылар, мяслящят-мяшвярят етдиляр.
Газанын гардашы Гараэцня деди:
— Ей Гылбаш, эет Газана де ки, эялсин чыхсын тахтында яйляшсин. Ахы Бейряк йахшы
бир иэид иди. Онун уъундан арамыздан эетди. Щям дя вясиййят етмишдир:
«Мяним ганымы йердя гоймайасыз». Эедяк дцшмяни ъязасына чатдыраг.
Гылбаш деди:
— Сян гардашысан, юзцн эетсян йахшыдыр.
Ахырда мяслящят олду, икиси бирликдя эетди. Газанын отаьына эирдиляр. Салам
вердиляр.
Гылбаш:
— Сян саь ол, – деди, – бир иэид арамыздан яксилди. Сянин йолунда баш верди.
Дейирям эедяк ганыны алаг. Щям дя вясиййят етмишдир: «Газан мяним ганымы алсын»,
– демишдир. Аьламагдан бир шейми чыхар, дурун эялин йухары, – дедиляр.
Газан:
— Мяслящятдир, – деди. – Ъяббяханалар йцклянсин! Бцтцн иэидляр силащлансын,
йараьы иля эялсинляр, – деди.
Бцтцн Ич Оьуз гящряманлары йыьылды. Газанын Гонур атыны чякдиляр минди. Дястя
баьланды. Алайлар сыраланды. Борулар чалынды, наьаралар дюйцлдц. Гошун Даш Оьуз цзяриня щярякят етди.
О тяряфдян дя Аруза хябяр чатды: Газан эялди, – дедиляр.
Онлар да гошуну ъям едиб Газана гаршы эялдиляр. Боз ог иля Цч ог, йяни Ич
Оьузла Даш Оьуз гаршылашдылар.
Даш оьузлулар якс щцъума щазырлашды. Аруз :
Мяним Ич Оьузла гырымым, мцгабилим Газан олсун, – деди.
Ямян деди:
180
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
— Мяним гырымым Янся гоъа оьлу Охчу олсун!
Щяр бири юзцня бир гырым – мцгабил сечди. Алай баьланды, гошунлар дцзцлдц. Борулар
чалынды, тябилляр вурулду.
Аруз гоъа мейдана ат тяпди. Газаны чаьырыб :
— Яйя, сарсаг, сян мяним гырымымсан, чых мейдана!
Газан галхан йапынды, сцнэцсцнц ялиня алды, башы цзяриня чевирди, деди:
— Яйя, сарсаг! Хяйанятля иэид юлдцрмяйин ляззятини, неъя олур, мян сяня
дадыздырарам.
Габагъа Аруз Газанын цзяриня ат салды. Гылынъыны чалды, бир зярря гядяр дя
кясдирмяди, йана кечди. Нювбя Газана эялди. Алтмыш тутам узун ъидасыны голтуг гысды,
Аруза еля чалды ки, кюксцндян дяйиб, йел кими кцряйиндян чыхды. Ат цзяриндян йеря салды.
Гардашы Гараэцняйя ишарят етди:
— Башыны кяс! Вятян хаининин ъязасы будур! – деди.
Гараэцня атдан енди, Арузун башыны кясди. Даш Оьуз бяйляри буну эюрцб, щамысы
атдан йеря енди. Эялиб Газанын айаьына дцшдцляр Газан онлары баьышлады. Анъаг
Бейряйин ганыны дайысындан алды. Арузун евини чапдырды, елини-малыны йяьмалатды, гарят
етди.
Даш Оьуз бяйляри анд ичдиляр, Газана садиг олаъагларыны билдирдиляр, елин, юлкянин
,халгын бирлийини бундан сонра позмайаъагларына сюз вердиляр. Газан эялиб эюй-ала чямяндя чадырларыны тикдирди, отагларыны гурдурду. Бюйцк бир шянлик мяълиси дцзялтди.
Йедиляр-ичдиляр, шянляндиляр. Дядя Горгуд мяълися эялди. Гопузуну ялиня алды. Иэидлярин
гящряманлыьыны юйдц, гази ярянляр башына няляр эялдийини сюйляди, беля деди:
Щаны дедийим бяй ярянляр,
Дцнйа «мяним», дейянляр?!
Йер эизляди, яъял алды,
Фани дцнйа йеня галды.
Эялимли – эедимли дцнйа!
Сон уъу юлцмлц дцнйа,
Агибят узун йашын уъу юлум,
Ахыры айрылыг.
Хейир-дуа верирям, ханым:
Юлцм вахты эялдийиндя Ттанры
Сяни ары имандан айырмасын!
181
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Аь саггалы атан йери учмаг олсун!
Аь бирчякли анан йери бещишт олсун.
Гадир сяни намярдя мющтаъ етмясин!
Аь алнында беш кялмя дуа гылдыг, гябул олсун.
Амин, амин дейянляр дидар эюрсцн.
Йыьышдырсын, дурушдурсун эцнащынызы
Мящяммяд Мустафайа баьышласын
Ханым щей!
ЛЦЬЯТ
А
Аь – бюйцк, йухары.
Аьа йал – йер адыдыр; гойун сцрцляри сахланылан йер.
Аьаъ – тяхминян 7 км узунлуьунда мясафя юлчцсц.
Аь йелякли ох – бюйцк йелякли ох.
Аьымаг – йухары галхмаг.
Аьлаьан – Азярбайъанын Эцръцстан сярщядиндя даь.
Аьзы дуалы – хейирхащ, хош данышан.
Аьыз – сярщяд.
Аьыр – язиз.
Аь саз – бюйцк гамышлыг.
Алынмаг – пярт олмаг; сарсылмаг.
Алп пящляван – гящряман.
Алтыпярли эцрз – гядим силащлардан бири.
Аман – баьышлама, яфв етмя.
Апул-апул – саьа-сола яйиля-яйиля йцрцмяк.
Арамаг – йохламаг.
Ары – тямиз
Аргыш – итмиш, сяфярдян гайытмайан шяхсин далынъа эюндя- рилян, ахтаран адам.
182
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ат тяпмяк – атла щцъум етмяк.
Ахыр сипаря – сон суря, хятм.
Б
Баба – ата.
Балгар – гойунун бир ъинсидир.
Бан – йцксяк.
Бан банлатмаг – язан чякдирмяк.
Базламаъ – саъда бишян фятир.
Базирэан – таъир.
Байаьы – шит, йерсиз, ядябсиз.
Байат – тцрк тайфаларындан биринин адыдыр – Бу адда Азярбайъанда бир нечя кянд
вардыр. Дядя Гургудун мянсуб олдуьу тцрк бойу
Барынмаг – файдаланмаг.
Беъид – сцрятля, диггят.
Бядюй ат– ъинс ат.
Бялэя – дайаг.
Бящри готаз – гядимдя Тибет юкцзцнцн гуйруьундан дцзялдилиб гящраманларын
атынын бойнундан асылан готаз.
Биэаня – йад.
Бой бойламаг- дастан гошмаг.
Бору – узун шейпур.
Буьур – еркяк дявя.
Буналмаг – эцъдян дцшмяк.
Ъ
Ъарийя – ев гуллугчусу.
Ъяри – ясэяр, гошун.
Ъярибашы – гошун башчысы.
Ъынламаг – ъинэилдямяк .
Ъювшян – дямир эейим.
Ъцббя – цст эейими.
183
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ъида – гядим силащ нювц.
Ч
Чевирмяк –мцщасиряйя алмаг.
Ъиъи-баъы – Ана вя баъы дяряъясиндя истякли гадын, гыз.
Чогумаг –мцвазинятини итиряряк йыхылмаг.
Чуьул –хябярчи .
Чуьулламаг –эизли хябяр апармаг.
Чуха –кечи дярисиндян цст эейим.
Д
Дады – дайя, тярбийячи.
Дараглыг – бурада гадынын тянасцл органы
Дябилгя – баша тахылан дямир эейим.
Дяли-долу – вуран-йыхан.
Долаб-долаб – бол-бол.
Дидар – эюрцнмяк, эюрцш.
Донатмаг – эейиндирмяк.
Дювлят – аьыл.
Дювлятли – аьыллы.
Е
Ев чапмаг – ев йармаг
Еркяъ – ъаван еркяк гойун.
Еш – сирдаш, кишинин арвады.
Я
Ядцк – чякмя
Яряфат – Мяккя йахынлыьында даь адыдыр.
Ярмяьан – щядиййя, бяхшиш
Яски – кющня
184
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Ф
Фел –иш.
Э
Эиран, эиранъа – бюйцк, йоьун.
Эирявя – фцрсят.
Эцвянмяк – архаланмаг .
Эцлащ – папаг.
Эцлэяз – эцллц, гырмызы.
Эюйэц – йезня, кцрякян.
Щ
Щярами –гулдур.
Х
Хыдыр Илйас – яфсаняви мцгяддяс шяхсиййят, ики гардашын гоша чякилян ады.
Хум – шяраб кцпц.
И
Ираг – узаг.
К
Кянди – юз, юзц
Кяртмяк – кясмяк.
Кясмят кясмяк – гайда гоймаг, гиймят кясмяк.
Кейик – марал.
Кяду – пишик.
185
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Г
Гайын ох- гайын аьаъындан дцзялдилмиш ох.
Гамят – бой-бохун.
Ганлы – эур.
Ганлы – ганлы – ъошьун-ъошьун.
Гант – 1) аьыр, ири 2) саьлам.
Гаплан – пялянэ.
Гарачуг – Азярбайъанда даь адыдыр.
Гары – голун билякдян йухары щиссяси
Гарымаг – гоъалмаг.
Гаты- бярк.
Гафил – хябярсиз.
Гафтан – цст эейими.
Гяза – гяфил щадися.
Гялямчи – бязякчи, дырнаг бойайан,бязяк вуран.
Гяраиб – гярибяликляр, яъайиб
Гящяр – кядяр.
Гыврамаг –ъялд ял-голуну тутмаг.
Гыйма – 1) эюзцн ики кянарынын гысаъаьы, 2) сярхош бахыш, хумар
Гын – гылынъ габы, футлйары.
Гызгардаш – баъы
Гобу– тябии узун дяря, бюйцк арх (чай) вя суйу гурумуш кющня канал.
Гоган – башчы.
Гойун аьылы – гойун сахланан йер.
Голча гопуз – кичик саз.
Гопмаг – чыхмаг, мейдана эялмяк.
Гопуз – саз.
Гузьун – бюйцк йыртыъы гуш.
Гургурама гуршаг – мцхтялиф материаллардан ъалашдырылмыш кямяр, тогга.
Гурум – щюрцк; сач щюрцмц.
Гурумсов – кечя йаныьы.
Гуршанмаг – эейинмяк, силащ тахмаг.
186
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Гуш – пагон (чийни гушлу – чийни пагонлу).
Гуш гушламаг – гуш овламаг.
Л
Ляшкяр – гошун.
М
Майа – диши дявя.
Мащмыз – атлынын дабанына тахылан хцсуси щалга.
Мядяд – кюмяк.
Мялщям – дярман.
Мяням-мянямлик – ловьалыг, юзцнц юйцб башгасыны бяйянмямяк.
Мяря – яйя.
Мискин – йазыг.
Мурад – 1) ляззят, 2) арзу, истяк.
Н
Няр – еркяк црэуълу дявя.
Нигаб – цз юртцйц .
О
Овсар – дявянин башына баьланан ип.
Овхурмаг – няфясли мусиги алятини овхурмагла сясляндирмяк.
Озан – ашыг.
Омуз – чийин .
Ортаъ гыр – йер адыдыр.
Ю
Юэряъ – бириллик еркяк гузу.
Юйня – эцнорта.
187
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Юъ – явяз.
П
Пяри – яфсаняви гыз, яфсаняви инсан нювц.
Пейда олду – эюрцндц, цзя чыхды.
Пинар – булаг.
Пцлцклц – сцннятсиз.
С
Сайтал – сечмя.
Санъаг – вилайят, орду бюлцйц.
Сапанд чатлатмаг –сапанд атмаг.
Сярвяр – башчы.
Сярмузя – башмаг.
Сярпя-сярпя – вура-вура.
Сярт – бярк.
Сяф – сыра.
Синирли –гязябли, ясяби.
Сонъ – ишаря, яламят, мющцр
Сой –нясил, кюк.
Сой сюйлямяк –ясли-нясли юймя, чалыб ойнамаг.
Сунъ –нишан, бяхшиш.
Ш
Шами чадыр – Шамдан (Сурийадан) эятирилмиш чадыр.
Шащбаз ат – ойнаг ат.
Шюкцмяк – дюрдайаглыларын дал айаглары цзяриндя йеря чюкмяси.
Т
188
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
Тавул – тябил, мусиги аляти.
Тарагга – хцсуси шякилдя каьыза барыт долдуруб партлатмаг; ейни вахтда бир нечя
чомаьы, бир-бириня вурмагла сяслянмя.
Тякур – бурада дцшмян тяряфин щакиминя дейилир.
Тянэ – дар.
Тяпмяъя – бярк вурма.
Толама бешик – бешийин бир нювц.
Толамазлама – эюдяк ял аэаъынын товлайыб атмаг.
Тць – дювлят байраьы.
Тулу –гулдур.
Тула – тула, дюйцш, вуруш.
Тутам – йумруг щяъминдя юлчц ващиди, овуъ –ъянэя.
Тцмян – дивизийа, он мин.
В
Вагия – йуху.
Й
Йаьы – дцшмян.
Йаьмыр – шиддятли йаьыш.
Йалчын – щамар; ат йалы кими.
Йасаг етмяк – гадаьан етмяк.
Йеляк – 1) охун эери щиссяси, 2) бир эюз эюрцнцшлц мясафя, цфцг.
Йелям-йапышган – магнит.
Йяьмаламаг – гарят етмяк.
Йяхни – говурма.
Йолу ялиня алмаг – йолун дцз истигамятиля эетмяк.
Йонд – ат
Йортмаг – йцйцрмяк.
Йюнлц – йахшы, нормал.
189
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
З
Завал – бяла.
Зяггутум – зящяр.
Зящм – горху.
190
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
МЦНДЯРИЪАТ
Мцгяддимя.............................................................................. 3
Дядя Горгудун юйцдляри ........................................................ 16
Буьаъын дастаны ...................................................................... 22
Гарачуг чобанын дастаны ........................................................ 41
Бейряйин дастаны ..................................................................... 59
Бурла хатунун дастаны ............................................................. 90
Дяли Домрулун дастаны .......................................................... 112
Гантуралынын дастаны ............................................................. 123
Йейняйин дастаны .................................................................. 143
Басатын дастаны ..................................................................... 150
Имранын дастаны ..................................................................... 164
Сяэряэин дастаны .................................................................. 178
Урузун дастаны ..................................................................... 191
Салур Газанын дастаны .......................................................... 205
Лцьят .................................................................................... 215
191
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
ШАМиЛ ЪЯМШиД
иЛК ДЯФЯ 1980-Ъи иЛДЯ «МААРиФ»
НЯШРиЙЙАТЫНДА ЧАПДАН ЧЫХМЫШ
УШАГЛАР ЦЧЦН
«ДЯДЯ ГОРГУД ДАСТАНЛАРЫ»
КиТАБЫНЫ 1999-ЪЦ иЛДЯ ТЕЩРАНДА ЮЗ
АДЫНА НЯШР ЕТДиРМиШ РЯСУЛ
ИСМАЙЫЛЗАДЯЙЯ ПЛАЭиАТЛЫЬЫНА ЭЮРЯ
КЯСКиН ЕТиРАЗЫНЫ БиЛДиРиР.
ШАМИЛ ЪЯМШИД (ШАМИЛ ЪЯМШИДОВ) – 85
Шамил Аллащверди оьлу Ъямшидов 1920-ъи илдя индики Аьъябяди шящяриндя анадан
олмушдур. 1939-1941-ъи иллярдя орду сыраларында олмуш, икинъи дцнйа мцщарибясиндя
иштирак етмиш, дюйцшдя йараланараг ордудан тярхис олунмушдур. Биринъи дяряъяли Вятян
Мцщарибяси Ордени вя медалларла тялтиф едилмишдир.
192
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com
1941-1956-ъы иллярдя Аьъабядидя вя Аьдамда журналистика вя мцяллимлик фяалиййяти
иля мяшьул олмушдур. 1957-ъи илдян Азярбайъан МЕА Мящяммяд Фцзули адына
Ялйазмалар Институтунда ишляйир.
Филолоэийа елмляри доктору, фолклоршцнас–мятншцнасдыр. Ямякдар елм хадими,
Азярбайъан Йазычылар Бирлийинин цзвц вя Ататцрк адына Тцрк Дил Гурумунун фяхри
цзвцдцр. Мцщарибя вя ямяк ветераныдыр.
14 китабын, о ъцмлядян «Китаби-Дядя Горгуд»у вярягляйяркян» (1969), «КитабиДядя Горгуд» (1977) , «Китаби-Дядя Горгуд»ун тарихи-ъоьрафи тядгиги вя Дрезден ялйазмасынын дцрцстляшдирилмиш елми мятни»(1999), «Азярбайъан йазылы дастан абидяляринин тядгиги» (2000) монографийаларынын вя 200-я гядяр мягалянин мцяллифидир.
Ясярляри АБШ-да, Алманийада, Тцркийядя, Румынийада, Ирагда, Иранда,
Эцръцстанда няшр олунмушдур. Елми йарадыъылыьы щаггында тцрк, алман, рус, Иран вя
Ираг алимляри йцксяк ряйляр чап етдирмишляр.
193
Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com

Benzer belgeler

XVII əsr Azərbaycan lirikası - AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar

XVII əsr Azərbaycan lirikası - AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar арасында даща эениш йайылдыьы бир заманда озанлар тясяввцф ъяряйанына гошулмаьа башладылар. Халга Дядя Горгуд дастанларындан, диэяр оьузнамялярдян бящс едян озанлар юз йерлярини мцтясяввиф-шаир мян...

Detaylı

Məmməd Səid Ordubadi Əbülqasim Əminzadə Əlabbas Müznib

Məmməd Səid Ordubadi Əbülqasim Əminzadə Əlabbas Müznib хатирялярини вермиш, «Яхбар вя «Коммунист» гязетляриндя («Яхбар» сонралар «Коммунист» ады алтында няшр олунур) фяалиййятини, гязет ишчиляри арасындакы чякишмяляри, мейдана чыхан чятинликляри тясвир...

Detaylı

Mərziyə Paşayeva Zahidə Hacıyeva

Mərziyə Paşayeva Zahidə Hacıyeva Created by Neevia Personal Converter trial version http://www.neevia.com Created by Neevia Personal Converter trial version

Detaylı

Tahirə Nurəliyeva

Tahirə Nurəliyeva ТАЩИРЯ НУРЯЛИЙЕВА

Detaylı

Məhəmmədhüseyn Təhmasibin folklorşünaslıq

Məhəmmədhüseyn Təhmasibin folklorşünaslıq Язиз ЯЛЯКБЯРЛИ филолоэийа елмляри намизяди

Detaylı

Əliabbas Müznib Seçilmiş əsərləri

Əliabbas Müznib Seçilmiş əsərləri Азярбайъан МЕА Мящяммяд Фцзули адына Ялйазмалар Институту елми шурасынын 19 сентйабр 2007-ъи ил тарихли 8 №-ли иъласынын гярары иля няшр олунур.

Detaylı

Bəxtiyarnamə

Bəxtiyarnamə «Китаби-Дядя Горгуд» Азярбайъанын Аран-Албанийа яразисиндя VII ясрдя ики динин говшаьында мювъуд олмуш Оьуз дювлятинин бядии тарихи вя Азярбайъан оьузларынын (тцркляринин) мисилсиз йазылы дастан аб...

Detaylı