Bitkilerde Büyüme ve Gelişme

T C.
MİLL• EĞİTİM BAKANLIĞI
MEGEP
(MESLEK• EĞİTİM VE ƒĞRETİM SİSTEMİNİN
G„…LENDİRİLMESİ PROJESİ)
BAH…ECİLİK
BİTKİLERDE B„Y„ME GELİŞME
ANKARA 2007
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modƒller;

Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı
Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında
kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait „er„eve …ğretim
programlarında ama„lanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya y…nelik
geliştirilmiş …ğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır).

Modƒller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel …ğrenmeye
rehberlik etmek amacıyla …ğrenme materyali olarak hazırlanmış,
denenmek ve geliştirilmek ƒzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve
Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır.

Modƒller teknolojik gelişmelere paralel olarak, ama„lanan yeterliği
kazandırmak koşulu ile eğitim …ğretim sırasında geliştirilebilir ve
yapılması …nerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.

†rgƒn ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki
yeterlik kazanmak isteyen bireyler modƒllere internet ƒzerinden
ulaşabilirler.

Basılmış modƒller, eğitim kurumlarında …ğrencilere ƒcretsiz olarak
dağıtılır.

Modƒller hi„bir şekilde ticari ama„la kullanılamaz ve ƒcret karşılığında
satılamaz.
İ…İNDEKİLER
A‡IKLAMALAR................................................................................................................ii
GİRİŞ ..................................................................................................................................1
†ĞRENME FAALİYETİ- 1 ................................................................................................3
1. BİTKİLERDE B‹Y‹ME VE GELİŞME FİZYOLOJİSİ .................................................3
1.2. Bitkilerin Bƒyƒmesi ..................................................................................................4
1.3. Bƒyƒmeye Etki Eden Fakt…rler .................................................................................4
1.3.1. Dış Fakt…rler......................................................................................................4
1.3.2. İ„ Fakt…rler ........................................................................................................5
1.4. Bƒyƒme ile İlgili Bazı Problemler .............................................................................6
1.4.1. Bitkilerde Polarite..............................................................................................6
1.4.2. Bitki Organları Arasındaki Korelasyon...............................................................6
1.4.3. Dormansi ...........................................................................................................6
1.4.4. Bitkilerde Absisyon ...........................................................................................6
1.4.5. Bitkilerde Gelişme Periyodisitesi, †mƒr ve †lƒm ..............................................7
1.4.6. Bitkilerde Restitƒsyon........................................................................................7
UYGULAMA FAALİYETİ.............................................................................................8
†L‡ME VE DEĞERLENDİRME...................................................................................9
†ĞRENME FAALİYETİ- 2 ..............................................................................................11
2. BİTKİLERDE HAREKET FİZYOLOJİSİ .....................................................................11
2.1. Yer Değişim Hareketleri .........................................................................................11
2.1.1. Am…boik Hareket.............................................................................................11
2.1.2. Protoplazma Hareketi.......................................................................................11
2.1.3. G…„ƒm Hareketleri...........................................................................................12
2.2. Durum Değiştirme Hareketi ....................................................................................12
2.2.1. Tropizmalar .....................................................................................................12
2.2.2. Irganım (nastiler) .............................................................................................14
2.3. Periyodik Hareketler ...............................................................................................16
2.4. Bitkilerin Cansız Dokularındaki Hareket .................................................................16
UYGULAMA FAALİYETİ...........................................................................................17
†L‡ME VE DEĞERLENDİRME.................................................................................18
MOD‹L DEĞERLENDİRME...........................................................................................20
CEVAP ANAHTARI.........................................................................................................22
†NERİLEN KAYNAKLAR..............................................................................................23
†NERİLEN KAYNAKLAR..............................................................................................23
KAYNAK‡A ....................................................................................................................24
i
A…IKLAMALAR
A…IKLAMALAR
KOD
621EEH011
ALAN
Bah‡ecilik
DAL / MESLEK
Ortak Alan
MOD„L„N ADI
Bitkilerde Bˆyˆme Gelişme
MOD„L„N TANIMI
Bitkilerde bƒyƒme, gelişme ve hareket fizyolojisi konularının
anlatıldığı …ğrenme materyalidir.
S„RE
40/ 24
ƒN KOŞUL
†n koşul yoktur.
YETERLİLİK
Bitkilerde bƒyƒme ve hareket fizyolojisini araştırmak.
MOD„L„N AMACI
EĞİTİM ƒĞRETİM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
ƒL…ME VE
DEĞERLENDİRME
Genel Ama‡
Bu modƒl ile gerekli ortam sağlandığında bitkilerdeki bƒyƒme,
gelişme ve hareket fizyolojisini anlayabileceksiniz.
Ama‡lar
1. İ„ ve dış fakt…rlerin etkilerine g…re bitkilerde bƒyƒme ve
gelişme olaylarını kavrayabileceksiniz.
2. İ„ ve dış fakt…rlerin etkilerine g…re bitkilerdeki hareket
olaylarını kavrayabileceksiniz.
Ortam: Tepeg…z, yazı tahtası, internet ortamı, sınıf, sera
Donanım: Televizyon, VCD, DVD, tepeg…z, projeksiyon,
bilgisayar, mikroskop
Modƒlƒn i„inde yer alan her …ğrenme faaliyetinden sonra
verilen …l„me ara„ları ile kendinizi değerlendireceksiniz.
Modƒlƒn sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri, tavırları
…l„mek amacıyla …ğretmen tarafından hazırlanacak …l„me
ara„ları ile değerlendirileceksiniz.
ii
GİRİŞ
GİRİŞ
Sevgili ‹ğrenci,
Her canlı doğar bƒyƒr ve …lƒr. Bitkiler de canlıdır. Bu kural onlar i„in de
ge„erlidir.Ancak bazı bitkilerin …mƒrleri o kadar uzundur ki, onların …lmediğini sanırız. 500600 yıl yaşayan „ınarlar bize bu duyguyu yaşatır.
Canlıların bƒyƒmesi hƒcre „oğalmasıyla mƒmkƒndƒr. Bitkilerde sƒrekli olan bƒyƒme,
b…lƒnƒr dokular sayesinde ger„ekleşir.K…k, g…vde ve dal u„larındaki bu dokular bitkinin
boyuna bƒyƒmesini, kambiyum ise enine bƒyƒmeyi sağlar.
Bu modƒlde bir tohumun nasıl „imlendiğini, fidenin nasıl oluştuğunu, bir bitkinin
nasıl meydana geldiğini …ğreneceksiniz. Bitkinin bƒyƒrken hangi maddelere ihtiya„
duyduğunu, her bitkinin bƒyƒmesinin farklı olduğunu …ğreneceksiniz. Bitkilerde gelişimi
etkileyen fakt…rleri …ğrenerek ƒretiminizi ona g…re ayarlayacaksınız.
Hepimiz bitkilerin hareket etmediğini sanırız.Oysa her canlının kendine …zgƒ
hareketleri vardır. Bitkiler yer değiştiremez ama durum değişikliği yapabilir. İşte bu modƒlde
bunları …ğreneceksiniz.
1
2
ƒĞRENME FAALİYETİ–1
ƒĞRENME FAALİYETİ- 1
AMA…
İ„ ve dış fakt…rlerin etkilerine g…re bitkilerde bƒyƒme ve gelişme olaylarını
kavrayabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Bitki gelişimine etki eden fakt…rler nelerdir? Araştırma yapıp sınıfta tartışınız.
1. BİTKİLERDE B„Y„ME VE GELİŞME
FİZYOLOJİSİ
Her canlı gibi, bitkiler de doğarlar, bƒyƒyƒp farklılaşarak gelişirler ve sonu„ta …lƒrler.
Bitki veya bitki organlarına yeni maddelerin eklenmesiyle oluşan hacim artışı olayına
bƒyƒme denir. Bƒyƒme sonucunda kazanılan yeni maddelerle hacim artışı olduğu gibi
farklılaşmada meydana gelir.Bƒyƒme olayı birbirini takip eden iki evreden oluşur;

Bƒyƒme

Gelişme ve farklılaşma
Bu iki olay bitkilerin en kƒ„ƒk birimi olan hƒcrelerden en „ok farklılaşma g…steren
organlarına kadar bƒtƒn doku ve organlarda g…rƒlƒr.
1.1. …imlenme
Tohumlar oluştukları ana bitkiden ayrıldıktan sonra, serbest veya meyve i„inde olarak,
belli bir sƒre dinlenme evresi ge„irir. Bu sırada tohum soğuk ve sıcak gibi dış etkilere ve
diğer mekanik darbelere karşı diren„ g…sterecek yapıdadır.Tohumu yapan hƒcrelerin
sitoplazmasının su miktarı en az dƒzeye inmiş, hayati işlevleri de ayırt edilemeyecek kadar
azalmıştır.Tohum bu halde iken …zel ve „eşitli olan ara„ları ile uzak veya yakın bir yolculuğa
hazırdır. Tohum, „imlenmeye uygun ortam bulduğunda yaşam belirtileri hemen hızlanmaya
başlar.Tohum i„indeki b…lƒnebilir, embriyonik hƒcrelerden yapılmış embriyonun gelişmesini
sağlayacak bu biyolojik olaya ‡imlenme denir.‡imlenme i„in gereken ortamı i„ ve dış şartlar
olmak ƒzere iki kısımda toplamak mƒmkƒndƒr.İ„ şart, tohumun oluşumu ve yapısı
bakımından gelişebilme yeteneğidir. Dış şartlar ise başta su olmak ƒzere, ısı ve havanın
oksijenidir. Ayrıca ileri devrelerde ışığa da ihtiya„ vardır.
3
‡imlenme, …nce tohumun ortamdan su alarak şişmesiyle başlar. Bunu tohumların besi
dokularındaki maddelerin …zel enzimler aracılığı ile eritilmesi, gerekli yerlere g…nderilerek
kullanılması gibi fizyolojik olaylar izler.‹„ƒncƒ kademede ise besin maddelerinin alınmaya
başlaması ve bunlaran sağladığı bƒyƒme ve gelişme olayları takip eder.
Bu olaylar sƒrecinde embriyonun gen„, b…lƒnebilen hƒcreleri bir taraftan hızla
b…lƒnerek embriyoda hƒcre sayısı artar. Diğer taraftan bir kısım hƒcreler uzar, genişler ve
sonunda embriyonun „eşitli organları bƒyƒyerek belirgin bir hale ge„er. ‡imlenmede
tohumdan dışarı „ıkan ilk organ embriyonun k…k„ƒğƒdƒr.Bu esnada tohumun sert kabuğu
şişme sonucunda „atlamış ve embriyo kısımlarının dışarı doğru uzanması sağlanmış olur.
K…k„ƒk, toprağa doğru uzanır ve hızla gelişir.
Gen„ bitkinin bƒyƒmesi i„in, kendine gerekli besin maddelerini topraktan alacak olan
organ k…ktƒr.K…kƒn gelişmesinden sonra, g…vde ve yaprak„ıkların toprak ƒstƒnde yƒkseldiği
g…rƒlƒr.Tohum embriyosundan meydana gelen k…k, g…vde ve yapraklardan oluşan gen„
bitkiye fide denir.
1.2. Bitkilerin Bˆyˆmesi
Tohum „imlenmesi ile gelişen fidede onu yapan „eşitli organların her hƒcresi …nce
hacimce genişler. Gelişir, farklılaşır ve bir „okları sƒrekli b…lƒnerek hƒcre sayısını artırır.
B…ylece embriyonun tƒm bƒyƒmesi sağlanır.Bƒtƒn bu olayların tekrarı ve sƒrekli oluşumu
ile de fidecik gitgide daha gelişmiş duruma ge„er. Fideciği yapan „eşitli organlar ve onları
oluşturan hƒcreler de aynı bƒyƒme ve gelişme kademelerini durmadan devam ettirerek, daha
yƒksek gelişme ve farklılaşma evrelerine ulaşacak ana bitkiyi oluşturur. K…k, g…vde ve
yaprak gibi organların tam oluşup farklılaşması ile bitkinin yapısal bƒyƒme ve gelişme
d…nemi biter.
1.3. Bˆyˆmeye Etki Eden Fakt‹rler
Bitkilerin bƒyƒme ve gelişme olayları, ortamın „eşitli fakt…rleri ve her bitkinin
kendine …zgƒ olan i„ …zelliklerine bağlıdır.
1.3.1. Dış Fakt‹rler
‡eşitli dış fakt…rler bƒyƒme ve gelişme ƒzerine farklı etkiler g…sterirler.
1.3.1.1. Işık
Yeşil bitkilerin, bƒyƒme ve gelişmeleri i„in belli bir ışık gereklidir.Ancak bazı ilkel
bitkiler ışık istemez.Fazla ve şiddetli ışığın „oğu zaman bƒyƒme ƒzerinde durdurucu etki
yaptığı da bilinen bir ger„ektir.Fazla gƒneşli ortamlarda bitkilerin bodur oluşu bu
sebeptendir.Buna karşılık ışıksızlık bƒyƒmede hızlandırma yapar. Bitkinin anormal
gelişmesine neden olur. Karanlık ortamda yaşamaya zorlanan bir bitki fazla uzar, rengi sarı
ve yaprakları kƒ„ƒk olur.B…ylece anormal bir gelişme g…sterir.
4
En uygun ışık siddeti, bitki tƒrlerine g…re değişir.Bu bakımdan bitkiler, g…lge seven ve
gƒneş seven bitkiler diye ayırt edilir. Demek ki, her bitkinin yapısal bƒyƒmesinde gerek
duyduğu ışık değişkendir ve ışık şiddeti bƒyƒmede …nemli bir etkendir.
1.3.1.2. Sıcaklık
Her bitkinin bƒyƒyƒp gelişmesi i„in bulunduğu ortamda belli bir sıcaklığın olması
gerekir.Genel olarak 00 ile 400 C arasında bitkiler gelişme ve bƒyƒme g…sterebilir.Her bitkiye
g…re değişen uygun ısı derecelerinin altında ve ƒstƒnde gelişme ve canlılık sona erer. Her
bitkinin soğuğa ve sıcağa dayanması farklıdır
1.3.1.3. Su ve Nem
Su bitkilerin yaşaması i„in zorunlu maddelerden biridir. Bitkilerin bƒyƒyƒp gelişmesi
i„in belli miktarda suya ihtiya„ vardır. Su fazlalığı genel olarak bƒyƒmeyi hızlandırır.Buna
karşılık kurak ortamlarda yetişen bitkilerde bƒyƒmede gerilik g…rƒlƒr ve dolayısıyla
bodurluk g…ze „arpar.Su azlığı ayrıca farklılaşmayı olumsuz etkiler.
1.3.1.4. Yer …ekimi
Yer„ekimi bitkilerde hormon salgısını hızlandırır. Bu olay bƒyƒme ve gelişmeye etki
eder.Dolayısıyla yer „ekiminin etkisi dolaylı olarak ger„ekleşir.
1.3.2. ݇ Fakt‹rler
Her bitkinin genetik …zellikleri bƒyƒme ve gelişmede etkilidir. Bunun i„in dış ortam
ne olursa olsun, bir bitkinin kendi kalıtsal yeteneğinin sonucu olarak kendi tƒrƒne uygun bir
birey meydana getirir.
Bitkilerde bƒyƒme ve
gelişmeye
etki
eden fakt…rlerden biri de
hormonlardır.Hormonlar, ƒretildikleri yerlerden başka tarafa taşınabilen, „ok az olmalarına
ragmen etkileri „ok olan organik maddelerdir. Bitkisel hormonları ƒ„ farklı grupta
inceleyebiliriz.

Bˆyˆme hormonları: Oksinler, giberellinler, sitokininler.

Organ yapıcılar: Bu hormonlar „i„ek, k…k , g…vde, yaprak oluşumuna etki eder.

Yara hormonlar: Bitkinin yaralandığı durumlarda salgılanır. Yaranın
iyileşmesini sağlar.
Bitkilerde bƒyƒme ve gelişmeye etki eden fakt…rlerden biri de vitaminlerdir.
Vitaminler hormonlar gibi „ok az miktarları bile bƒyƒme ve gelişmeyi etkileyen organik
bileşiklerdir.
5
1.4. Bˆyˆme ile İlgili Bazı Problemler
1.4.1. Bitkilerde Polarite
Bitkilerde …nemli problemlerden biri bƒyƒme ile ilgili ƒ„ boyutlu bi„im ve
farklılaşmanın oluşmasıdır. Gelişme esnasında embriyonik evrelerden itibaren gelişimin
ilerlemiş olduğu kademelerde tek veya „ok hƒcreli bƒtƒn organizmalar „eşitli bi„imler
kazanır. Bu bi„imlerin kazanılması sƒresi i„inde de asimetrik olan „eşitli b…lgeler ortaya
„ıkar. Bu durum biyolojide “Bir eksenin karşılıklı u„larda morfolojik ve fizyolojik bir
asimetrinin bulunmasıdır.” şeklinde a„ıklanır.
1.4.2. Bitki Organları Arasındaki Korelasyon
Bitkinin tƒmƒnƒ teşkil eden …zelliklerin, o bitkinin „eşitli organlarının …zelliklerinin
toplamından oluştuğu bilinmektedir. Bir bitkinin farklı organlarının her biri kendine …zgƒ
…zellikler ve davranışlar g…sterir. Bu davranışların tƒmƒ bitkinin kendine …zgƒ davranışlarını
oluşturur. †te yandan bu farklı …zelliklere sahip „eşitli organlar bitkide uyum i„inde „alışır.
Ancak bir bitkiyi yapan değişik organların, herhangi birinin …zellikle veya yanlışlıkla
koparılması sonucunda bitkide belli bir değişmenin olduğu da bilinmektedir.
†rnek olarak bir yaprağın ayası kesilirse, yaprak sapının bƒyƒmesi …nemli derecede
azalır.Buna karşılık yaprak sapının saptan kopup dƒşmesi (yaprak d‹kˆmˆ) „abuklaşır.Şu
halde, yaprak ayasının eksikliği yaprak sapının uzamasına azaltıcı bir etki yaptığı halde,
sapın d…kƒlmesine sebep olan mantar dokusu gelişmesini hızlandırmıştır.Bu da bize,
ayasının var olduğu zamanlarda sapın uzamasını hızlandırıcı etki, halbuki sapın d…kƒlmesini
sağlayan mantar dokusu gelişmesinde de durdurucu bir etki yarattığını a„ıklar.
1.4.3. Dormansi
Bitki organları bƒyƒme ve gelişme bakımından yılın bazı d…nemlerinde dinlenme
evresine girer. Buna uyku hali ya da dormansi denir.
Değişik ortam fakt…rleri ve „eşitli kimyasal maddeler işleme sokularak uyku hali
kırılır. Gelişme ve bƒyƒmenin o organda uyandırılışı ve uyku halinin kısaltılması s…z
konusudur.
1.4.4. Bitkilerde Absisyon
Bitkilerin bƒyƒme ve gelişmelerinin g…zle g…rƒlen en belirgin belirtilerinden biri,
ilkbaharda yapraklanıp, sonbaharda yapraklarını d…kmeleridir. Bitkilerin belli dış ve i„
şartların etkisi altında yapraklarını kaybetmelerini sonu„landıran olay (yaprak d…kƒmƒ)
absisyon diye tanımlanır. Bilhassa odunsu „ift „enekli bitkilerde yaprak d…kƒmƒ
karakteristik bir …zelliktir. Bir„ok hallerde otsularda da g…rƒlebilen yaprak d…kƒmƒ bazen
olduk„a ani ve birden, bazen ise yavaş„a ve kademeli olarak ger„ekleşir.
6
1.4.5. Bitkilerde Gelişme Periyodisitesi, ƒmˆr ve ƒlˆm
Gƒnlƒk hayatımızda ağa„ların kış ve ilkbaharda yaşamsal faaliyetlerinde farklılıklar
olduğu g…zlemlenmiştir. B…yle bir periyodik gelişimi tamamen dış fakt…rlere bağlı olduğunu
dƒşƒnemeyiz. Kesinlikle b…yle bir periyoditede dış ortam şartlarının rolƒ bƒyƒktƒr. Fakat
sadece dış şartları g…z …nƒne alan g…rƒşler her zaman gelişmedeki bu peryodizmayı
a„ıklayamaz. ‡ƒnkƒ sıcak iklime taşıdığımız bir bitkide dahi ortamın bozulması diye kabul
ettiğimiz kış olmamasına rağmen, yaprak d…kƒmƒ ile gelişmede azalma ve anormallikler
yine olur.Bundan dolayı sadece dış fakt…rler değil, i„ fakt…rlerde olaya katılıyor demektir.
Bitkiler, gerek bu periyodik gelişme sebebiyle, gerekse daimi b…lƒnebilen
meristematik dokulara sahip bulunduklarından hayvan ve insanlara g…re sınırsız bir
bƒyƒmeye sahiptir ve …mƒrleri „ok daha uzundur.Nitekim bitkiler arasında bir hafta …mƒr
sƒrenler, yıllık ve „ok yıllık bitkiler kolaylıkla ayırt edilir. Ancak bir„ok ağacın „ok uzun
…mre sahip olduğu da bilinir. Fakat her canlının sonu …lƒmdƒr.
1.4.6. Bitkilerde Restitˆsyon
Bitkilerde, yaralanan bir b…lgede,o b…lgenin b…lƒnmez doku hƒcrelerinin b…lƒnebilme
yeteneği kazanarak, hızla b…lƒnƒp yarayı onardığı g…rƒlƒr. Hƒcrelerinin b…lƒnmeye başlayıp
yarayı kapatması olayı regenerasyon diye tanımlanır. Bazen bu yetenek sayesinde eksilen
bir organ hatta bir doku par„asından tƒm bir bitki oluşabilir. Regenerasyonun yardımıyla bir
organ veya organların oluşumuna restitˆsyon denir. Bu olayların pratik sonu„ları tarımda
geniş uygulama bulmuş olan aşı yapma tekniğini ortaya koymuştur.
7
UYGULAMA
FAALİYETİ
UYGULAMA
FAALİYETİ
İŞLEM BASAMAKLARI
ƒNERİLER
 ‡imlendirilecek bir tohum se„iniz.
 Tohumu se„erken ortam şartlarına
dikkat ediniz.
 ‡imlendirme ortamı hazırlayınız.
 Tohumu bir ka„ farklı yere ekiniz.
 Tohumu ekiniz.
 ‡imlenme ihtiya„larını belirleyiniz.
 Isı, ışık gibi ihtiya„ları belirlemek i„in
kontrollƒ deney yapınız.
 ‡imlenme d…neminde inceleme yapınız.
 Dikkatli g…zlem yapınız.
 ‡imlendirme esnasında ısı, ışık
ihtiya„larına g…re ortam ayarlaması
yapınız.
 Tohumlarda „imlenme olmadıysa
nedenlerini araştırınız.
 Farklı tohumlarla işlem basamaklarını
tekrarlayınız.
8
ƒL…ME
DEĞERLENDİRME
ƒL…ME
VEVE
DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen değerlendirme sorularını cevaplandırarak faaliyete ilişkin bilgilerinizi
…l„ƒnƒz.
ƒL…ME SORULARI
Aşağıda boşi bırakılan yerlere uygun ifadeleri getiriniz.
1.
Tohum i„indeki b…lƒnebilir, embriyonik hƒcrelerden yapılmış embriyonun gelişmesini
sağlayacak biyolojik olaya ………………………………… denir.
2.
Tohum embriyosundan meydana gelen k…k, g…vde ve yapraklardan oluşan gen„
bitkiye……………denir.
3.
Fazla ışık „oğu zaman bitki ƒzerinde
…………………….. kalmasına neden olur.
4.
Bitkilerde en iyi gelişim ……ve…… sıcaklıkları arasında olur.
5.
Yer „ekimi ……………………… salgılanmasına neden olur.
6.
Bitkilerin bƒyƒme ve gelişmesine etki eden hormonlara ….....................................
hormonları denir.
7.
Bitkilerin belli dış ve i„ şartların etkisi altında yapraklarını kaybetmelerine…………
…………. denir.
8.
Bitkilerde diğer canlılar gibi ………………………,……………………ve …lƒr.
9.
Bitkilerde
yaralanan
yerlerin
……………………………denir.
10.
‡imlenmekte olan tohumun…………………, ……………………….ve suya ihtiyacı
vardır.
hƒcre
olumsuz
b…lƒnmesi
etki
ile
yaparak
bitkinin
iyileştirilmesine
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı kontrol ediniz. Hatalı yanıtlarınız i„in konuyu tekrar ediniz. Tamamen
doğru ise değerlendirme …l„eğine ge„iniz.
9
DEĞERLENDİRME ƒL…EĞI
Uygulama faaliyetinde kazandığınız bilgi ve beceriler doğrultusunda tohum
„imlendirme uygulaması yapınız. Yapmış olduğunuz „alışmayı aşağıdaki kriterlere gore
değerlendiriniz.
DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ
1
‡imlenecek tohumu se„tiniz mi?
2
‡imlendirme yapmak i„in kasaları hazırladınızmı mı?
3
Kasaları farklı ortamlara yerleştirdiniz mi?
4
Kontrol grubu i„in kasa ayırdınız mı?
5
G…zlemlerini yapıp, gerekli notları tuttunuz mu?
6
Tohumlarınız „imlendi mi?
7
‡imlenme oranını tespit ettiniz mi?
Evet
Hayır
Tohumlarınızın % 50’ si „imlendiyse uygulama testini başarıyla ge„tiniz. Tebrik
ederiz.
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayısını belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz.
Hatalı yanıtlar i„in bilgi konularını tekrar ediniz. Tƒm yanıtlar doğru ise bir sonra ki
…ğrenme faaliyetine ge„iniz.
10
ƒĞRENME FAALİYETİ- 2
ƒĞRENME FAALİYETİ- 2
AMA…
İ„ ve dış şartların etkisine g…re bitkilerdeki hareket olaylarını kavrayabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
Işığa y…nelim ve yer „ekimine y…nelimi deney dƒzenleyerek g…steriniz. Sonucu sınıfta
arkadaşlarınızla tartışınız.
2. BİTKİLERDE HAREKET FİZYOLOJİSİ
2.1. Yer Değişim Hareketleri
Yƒksek yapılı bitkiler k…kleriyle toprağa bağlı olduklarından yer değiştiremezler.
Ancak ilkel bitkiler ve tek hƒcreliler sitoplazmik hareketlerle yavaşta olsa yer değiştirebilir.
İlkel bitkilerde g…rƒlen bu olay ƒ„ „eşittir.
2.1.1. Am‹boik Hareket
Bu hareket cıvık mantarlarda g…rƒlƒr. Cıvık mantarlarda sitoplazmanın ƒzerinde
herhangi bir koruyucu kılıf yoktur. Bu canlılar sitoplazmadan „ıkardıkları yalancı ayaklarla
uzantılar meydana getirir. Bu uzantılar doğrultusunda yer değiştirebilir.
2.1.2. Protoplazma Hareketi
Bitki hƒcrelerinde protoplazma normal şartlarda sƒrekli hareket halindedir. Bitkilerde
bu hareketi g…rmek i„in su bitkisi olan elodea bitkisini ele alalım. Elodea bitkisi bir sƒre
gƒneşte tutulduktan sonra mikroskopta incelendiğinde i„ine su alan bu bitkide
protoplazmanın hareketleri g…zlenebilir. Protoplazma hareketleri iki „eşittir.

Rotasyon; Protoplazmanın hƒcre „eperini izleyerek her zaman aynı y…nde
hareket etmesidir.

Sirkˆlasyon; ‡ok kofullu hƒcrelerde protoplazmanın „eşitli y…nlere hareket
etmesidir.
Protoplazma hareketleri sırasında organellerde yer değiştirir.
11
2.1.3. G‹‡ˆm Hareketleri
Bir hƒcreli ve bazı „ok hƒcreli canlılar „eşitli maddelerin etkisinde yer değişim
hareketi yapar. Bu olaya taksis denir. Canlıların bu hareketi yapmalarını sağlayan etmen ışık
ve kimyasal maddelerdir. Bir canlının ışık etkisi altında hareket etmesine Fototaksis,
kimyasal maddelerin etkisinde hareket etmesine Kemotaksis denir.
Fototaksisi basit bir deneyle inceleyelim. ‡evrenizdeki bir su birikintisinden bir
bardak su alıp, etrafını siyah bir kılıf ile kapatalım. Bardağın ƒzerine bir delik a„alım. Birka„
gƒn bu şekilde bekletelim. Siyah kabı bardağın ƒzerinden „ektiğimizde delik bulunan
kısımda yeşilimtrak bir g…rƒnƒm oluşur. Su i„indeki su yosunlarının bu kısma hareket ettiği
g…rƒlƒr.
2.2. Durum Değiştirme Hareketi
Bitkiler k…kleriyle toprağa bağlı olduklarından hayvanlar gibi yer değiştiremez. Ancak
i„inde bulundukları ortamdan daha fazla yararlanmak i„in durum değiştirme hareketleri
yapar. Durum değiştirme hareketi yapabilmek i„in bitkide aksi y…nde bƒyƒme veya turgor
bakımından asimetrinin yaratılması gerekir. Buna g…re durum değiştirme hareketi iki grupta
incelenir.

Nutasyon hareketleri; Asimetrik bƒyƒmenin neden olduğu durum değiştirme
hareketidir.

Varisyon hareketleri; Bitki organlarındaki turgor asimetrisinin neden olduğu
durum değiştirme hareketidir.
2.2.1. Tropizmalar
Durum değişim hareketleri uyartının geliş y…nƒ ile ilgili, uyartı y…nƒnde veya uyartı
y…nƒne ters y…nde olabilir. Bu hareketlere tropizma denir. Kısacası tropizma, uyaranın
y…nƒne bağlı durum değiştirme hareketleridir. Bƒyƒme hormonu oksinin dƒzensiz
dağılımına bağlı dƒzensiz bƒyƒmeden kaynaklanır. Tropizmalar uyaranın „eşidine g…re
adlandırılır.

Fototropizma: Bitkinin g…vde ucundan salgılanan oksin hormonu ışığın
olmadığı tarafta daha „oktur. Bu nedenle ışığın doğrudan geldiği tarafta oksin
hormonu az, ışığın gelmediği tarafta „ok birikir. Bunun sonucu olarak gƒneş
g…rmeyen b…lgelerde bƒyƒme hızlı, gƒneş g…ren tarafta bƒyƒme yavaş olur. Bu
olayda bitkinin gƒneşe y…nelmesini sağlar. Cam kenarına konan „i„eklerin
yapraklarını cama doğru d…ndƒrmesi bu nedenledir.
12
Fotoğraf 2.1: Bitkilerde fototropizma

Geotropizma: Yer „ekimine bağlı durum değiştirme hareketidir. Bitkinin
k…kƒnde pozitif geotropizma g…rƒlƒrken, g…vdede negatif geotropizma g…rƒlƒr.
K…kteki pozitif tropizma bitkinin toprağa bağlanmasını sağlar.
Fotoğraf 2.2.: G‹vdede negative geotropizma

Hidrotropizma; Suya y…nelim hareketidir. Dere kenarındaki bitkilerin
k…klerinin suya y…nelmesi …rnek verilebilir.

Travmatropizma; Bitkilerin yaralanma uyaranına g…sterdikleri y…nelim
hareketidir. Eğer bitkinin k…kƒnde yaralanma olmuşsa o b…lgede yara hormonu
salgılanır. Bunun sonucunda k…k, yara y…nƒnƒn tersine doğru y…nelir.
13

Kemotropizma; Bitki k…kleri topraktaki yararlı organik ve inorganik
maddelere doğru bƒyƒr. Bu sırada zararlı maddelerden uzaklaşır. Bitkinin
kimyasal maddelere yaklaşması ya da uzaklaşması hareketine kemotropizma
denir.

Haptotropizma; Bitkinin dokunma uyartısına karşı g…sterdiği tepkidir.
Genellikle sarılıcı g…vdelerde g…rƒlƒr. Bitki dokunduğu yerde haptotropizma
etkisi ile sarılarak bƒyƒmesini sƒrdƒrƒr.
Fotoğraf 2.3: Bitkide haptotropizma
2.2.2. Irganım (nastiler)
Bitkilerde uyaranın y…nƒne bağlı olmayan harekettir. Uyaran hangi taraftan gelirse
gelsin bitkinin tepkisi aynı şekilde olur. Nasti hareketleri turgor basıncındaki ani
değişmelerle ger„ekleşir. Nasti „eşitleri şunlardır.

Fotonasti: Işık uyaranı ile oluşur. Bu olaya …rnek olarak mimoza ve akşam
sefası bitkisi verilebilir.Akşam sefası bitkisinde „i„ekler ışık nereden gelirse
gelsin „ok ışıkta kapanır, az ışıkta a„ılır.
14
Fotoğraf 2.4: Bitkilerde fotonasti

Sismonasti: Sarsıntı uyaranı ile oluşur. †rnek olarak kƒstƒm otu verilebilir.
Kƒstƒm otu sarsıntı olduğunda yapraklarını kapatır ve aşağı doğru sarkıtır.
Fotoğraf 2.5: Bitkilerde sismonasti

Termonasti: Sıcaklığın etkisi ile oluşur. †rneğin, lalelerin „i„ekleri yƒksek
sıcaklıkta a„ılırken dƒşƒk sıcaklıkta kapanır.

Tigmonasti: Dokunma uyaranı ile oluşur. Sinek kapan bitkisi buna …rnek
verilebilir. Sinek kapanın yaprağına b…cek konarsa dokunmanın etkisiyle
yapraklar kapanır.
15
Fotoğraf 2.6: Bitkilerde tigmonasti
2.3. Periyodik Hareketler
Bir„ok bitkide g…rƒlen bazı hareketler gece ile gƒndƒz arasında farklılık g…sterir. Pek
„ok bitkide geceleri g…rƒlen yaprağını aşağı sarkıtma, „i„eklerini kapatma, gƒndƒz ise „i„ek
a„ma ve yapraklarını dikleştirme hareketleri ritmik olarak devam eder. Bu hareketlere
pedriyodik hareketler denir. Bu olay insanlarda gece uykusuna benzetilebilir. Periyodik
hareketlere kƒstƒm otu, akasya, ve fasƒlye bitkisinde g…rƒlen hareketleri …rnek verebiliriz.
Fasƒlye bitkisinde yapraklar geceleri aşağı doğru sarkarken, gƒndƒz tam tersine yukarı doğru
y…nelme g…sterir. Periyodik hareketler turgor basıncındaki değişmeler sonucu oluşur. Pek
„ok yerde bu hareketlere uyku hareketleri de denir.
2.4. Bitkilerin Cansız Dokularındaki Hareket
Bitkilerin canlı dokularında g…rƒlen hareketlerin dışında, cansız dokularda da bazı
hareketler g…rƒlƒr. Cansız dokularda g…rƒlen hareketler asimetrik şişme sonucunda olur. D…n
baba bitkisinde g…rƒlen meyve kıl„ığındaki d…nme hareketi, yaşlı kozalaklardaki a„ılıp
kapanma hareketleri cansız dokulardaki harekete …rnek verilebilir.
Cansız dokularda g…rƒlen bu hareket havanın nemi ve kuraklığı ile ilgilidir.Bitkinin
her yerinde şişme aynı derecede olmadığından kıvrılma ve bƒkƒlme şeklinde oluşur.
16
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
İŞLEM BASAMAKLARI
ƒNERİLER
 Akvaryumculardan elodea bitkisi alınız.
 Elodeanın yapraklarını bir sƒre gƒneşte
bırakınız.
 Elodea bitkisinin bir par„asını lam
ƒzerine koyup ƒzerine su damlatınız.
 Lameli kapatıp preparatı mikroskoba
yerleştiriniz.
 Elodea da hƒcre i„i hareketi
g…zlemleyiniz.
 Bir saksı bitkisi alınız.
 Saksıdaki bitkinin yaprakları oda i„ine
d…nƒk olacak şekilde pencere …nƒne
yerleştiriniz.
 Yaprakların hareketini g…zlemleyiniz.
 Bir saksı bitkisi alınız.
 Saksıyı yan yatırarak bir ka„ gƒn bu
şekilde tutunuz.
 Saksıdaki bitkinin gelişimini izleyiniz.
 ‡evrenizdeki bitkileri gece ve gƒndƒz
inceleyerek durumlarını rapor ediniz.
 Elodea bitkisinin kurumamasına dikkat
ediniz.
 Mikroskopta inceleme yaparken hızlı
olmaya „alışınız.
 G…zleminizi „izgisiz bir deftere „iziniz.
 Hƒcre i„indeki su hareketini
g…zlemleyiniz.
 Se„tiğiniz bitkinin „ok yapraklı
olmasına dikkat ediniz.
 Yaprakların ışığa y…nelme nedenini
araştırınız
 Yan durumda bıraktığınız saksının
dƒşmemesine dikkat ediniz.
 Bitkileri sulamayı unutmayınız.
 ‡evrenizdeki bitkileri iyi
g…zlemleyiniz.
 Bitkilerin gece ve gƒndƒz hareketlerini
karşılaştırınız.
17
ƒL…ME VE DEĞERLENDİRME
ƒL…ME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen değerlendirme sorularını cevaplandırarak faaliyete ilişkin bilgilerinizi
…l„ƒnƒz
ƒL…ME SORULARI
Aşağıdaki cƒmlelerde boş bırakılan yerlere uygun ifadeleri getiriniz
1.
Bir hƒcreli bitkilerde sitoplazmik
................................. denir.
uzantılar
„ıkarılarak
yapılan
harekete
2.
Taksisler......................ve.................... maddeler etkisiyle olur.
3.
Varisyon hareketleri asimetrik.........................etkisiyle olur.
4.
Uyaranın y…nƒne bağlı olarak yapılan hareketlere .............................denir.
5.
Fototropizma..............................hormonunun etkisiyle olur.
6.
Hidrotropizma..........................y…nelimdir.
7.
Bitkilerin gece ve gƒndƒz g…sterdiyi farklı hareketlere .............................. hareketler
denir.
8.
Uyaranın y…nƒne bağlı olmayan hareketlere ................................denir.
9.
Cansız dokularda g…rƒlen hareketin nedeni asimetrik .........................dir.
10.
Sinekkapan gibi b…cek„il bitkilerde....................................g…rƒlƒr.
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı kontrol ediniz. Hatalı yanıtlarınız i„in konuyu tekrar ediniz. Tamamen
doğru ise değerlendirme …l„eğine ge„iniz.
18
DEĞERLENDİRME ƒL…EĞI
Uygulama faaliyetinde kazandığınız bilgi ve beceriler doğrultusunda bitkilerin ışığa
y…nelimi uygulamasını yapınız. Yapmış olduğunuz „alışmayı aşağıdaki kriterlere g…re
değerlendiriniz.
DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ
1
2
3
4
5
Evet
Hayır
Bitkiyi pencere …nƒne yerleştirdiniz mi?
Gƒnƒn belli saatlerinde yaprakların durumunu g…zlemlediniz
mi?
Bitkiyi yan konuma getirdikten sonra suladınız mı?
Bitkilerdeki değişimleri incelediniz mi?
Bitkilerin yaşamsal faaliyetleri i„in ışığa ihtiya„ duyduğunu
…ğrendiniz mi?
Aynı deneyi başka bitkiyle tekrarlayınız.
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayısını belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz.
Hatalı yanıtlar i„in bilgi konularını tekrar ediniz. Tƒm yanıtlarınız doğru ise modƒl
değerlendirmeye ge„iniz.
19
MOD„L DEĞERLENDİRME
MOD„L DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen değerlendirme sorularını cevaplandırarak modƒle ilişkin bilgilerinizi
…l„ƒnƒz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Bitki organlarına yeni madde eklenerek hacimlerini artırmalarına……………….denir.
‡imlenmenin başlaması i„in tohumun ortamdan …………..alması gerekir.
Organ yapıcı hormonlar „i„ek, …………..,………………. ve……………oluşumunu
sağlar.
Bitkiler yılın belli zamanlarında dinlenme evresi ge„irir. Buna……………………denir.
Am…boik hareketler………………..mantarlarda g…rƒlƒr.
Tohumdan „ıkan ilk organ ………..tƒr.
Bir hƒcrelilerin yer değiştirme hareketine ………….denir.
Bitkilerde gƒneş ışığı uyaranının etkisiyle oluşan harekete ne denir?
A.)
B.)
C.)
D.)
9.
Bitkilerde kimyasal maddeye yaklaşma veya uzaklaşma şeklindeki g…rƒlen hareket
aşağıdakilerden hangisidir?
A.)
B.)
C.)
D.)
10.
Fototropizma
Kemotropizma
Geotropizma
Haptotropizma
Kƒstƒm otunda hangi tƒr nasti g…rƒlƒr?
A.)
B.)
C.)
D.)
11.
Fototropizma
Geotropizma
Hidrotropizma
Travmatropizma
A)Fotonasti
B)Termonasti
C)Sismonasti
D)Tigmonasti
I. Fotonasti II.Fototropizma III.Jeotropizma
Yukarıda verilen bitki hareketlerinden hangisi veya hangileri uyarıcının y…nƒne bağlı
olan hareketlerdir?
A.)
B.)
C.)
D.)
Yalnız I
Yalnız II
II ve III
Yalnız III
20
12.
‡imlenme i„in aşağıdakilerden hangisi gerekli değildir?
A.)
B.)
C.)
D.)
13.
Bitkilerde gece ve gƒndƒz farklı hareket g…rƒlmesine ne denir?
A.)
B.)
C.)
D.)
14.
Su
Sıcaklık
Oksijen
Karbondioksit
Periyodik hareket
Tropizma
Vernilizasyon
Nutasyon
Tropizma hareketi i„in;
I. Sitoplazma hareketidir.
III.Uyartının y…nƒ hareketi etkiler.
II.Bitkilerde g…rƒlƒr.
IV.Durum değiştirme hareketidir.
İfadelerinden hangisi veya hangileri doğrudur?
A.)
B.)
C.)
D.)
15.
I ve II
III ve IV
Yalnız II
II, III ve IV
Bitkilerin bodur kalmasının bir nedeni suyun az olmasıdır. Bir başka nedeni ne olabilir?
A.)
B.)
C.)
D.)
Işık
Sıcaklık
Yer „ekimi
Hi„biri
DEĞERLENDİRME
Cevaplarınızı cevap anahtarı ile karşılaştırınız ve doğru cevap sayısını belirleyerek
kendinizi değerlendiriniz.
Hatalı yanıtlar i„in bilgi konularını tekrar ediniz. Tƒm yanıtlar doğru ise bir sonra ki
modƒle ge„iniz.
Modƒlƒ tamamladınız. †ğretmeninizle iletişime ge„iniz.
21
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARI
ƒĞRENME FAALİYETİ -1
ƒĞRENME FAALİYETİ -2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
…imlenme
Fide
Bodur
25 - 35
Hormon
Bˆyˆme
Absisyon
Doğar , bˆyˆr
Regenerasyon
Oksijen , sıcaklık
Am‹boik hareketler
Işık, kımyasal
Bˆyˆme
Tropizma
Oksin
Su
Periyodik hareket
Nasti
Şişme
Tigmonasti
MOD„L DEĞERLENDİRME CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Bˆyˆme
Su
K‹k, g‹vde, yaprak
Dormansi
Cıvık
Taksis
K‹k
A
B
C
C
A
A
D
A
22
ƒNERİLEN KAYNAKLAR
ƒNERİLEN KAYNAKLAR
ƒNERİLEN KAYNAKLAR

Lise 1,2,3 Biyoloji ders kitapları
23
KAYNAK…A
KAYNAK…A

Kızılcan N. A., E Dƒzgƒn., C Yılmaz. Lise-2 Biyoloji Ders Kitabı Dƒzgƒn
yayıncılık-İstanbul 2001

Sƒs bitkileri A. M .Lisesi Bitki Fizyolojisi Ders Notları Yalova 2005
24