iş ahlakına yönelik nicel bir çalışma ankara ornegı

Transkript

ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA
ANKARA ÖRNEĞĠ
ÖZKAN DEMĠRTAġ
Öğrenci No: 125212702
YILDIRIM BEYAZIT ÜNĠVERSĠTESĠ
SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ
SOSYAL POLĠTĠKALAR
YÜKSEK LĠSANS / DÖNEM PROJESĠ
DanıĢman: Prf. Dr. MEHMET BULUT
OCAK - 2014
ANKARA ÖRNEĞĠ
ĠNTĠHAL
Bu dönem projesi içerisindeki bütün bilgilerin akademik kurallar ve etik davranıĢ
çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu beyan ederim. Ayrıca bu kurallar ve davranıĢların
gerektirdiği gibi bu çalıĢmada orijinal olmayan her tür kaynak ve sonuçları tam olarak atıf
ve referans yaptığımı da beyan ederim; aksi takdirde tüm yasal sorumluluğu kabul
ediyorum.
DanıĢman
Adı Soyadı
: Prf. Dr. Mehmet BULUT
ii
: Özkan DEMĠRTAġ
ANKARA ÖRNEĞĠ
ÖZET
ANKARA ÖRNEĞĠ
DemirtaĢ, Özkan
Tezsiz Yüksek Lisans, Sosyal Politikalar Bölümü
Dönem Projesi Yöneticisi: Prf. Dr. Mehmet BULUT
Ocak 2014, 54 sayfa
Toplumun düzenlemesi açısından ahlakın, özelde iĢ ve çalıĢma hayatının düzenlenmesi
açısından da iĢ ahlakının kuĢkusuz önemli bir rolü vardır. Türkiye’de iĢ ahlakı henüz yeni
geliĢmektedir. “Ankara’da iĢ ahlakı”na yönelik bir araĢtırmanın amacı, ülkemizde iĢ sahibi
/ yönetici ve çalıĢanların iĢ ahlakına iliĢkin değerleri ile iĢ dünyasında karĢılaĢılan iĢ ahlakı
problemlerini ortaya çıkarmak, Ankara’da iĢ ahlakı alanında yaĢanan geliĢmeleri ve
yönelimleri ele almak, iktisadi davranıĢları incelemektir. AraĢtırma Kasım 2013 içerisinde
çalıĢanlar ve iĢverenlerle yüz yüze görüĢme metoduyla anket yoluyla yapılmıĢtır.
Örneklem kotasında sektörel dağılım (otomotiv, dayanıklı tüketim, tekstil, bankacılık ve
finans, gıda, inĢaat, turizm, sağlık, medya) dikkate alınmıĢtır. ĠĢ ahlakına yönelik
davranıĢların oluĢmasında etkili görülen faktörler; birinci öncelik olarak “dürüstlük”, ikinci
öncelik olarak “sorumluluk” ve üçüncü öncelik olarak da “aklı kullanma” göze
çarpmaktadır. Öncelikli görülen bu faktörler iĢ ahlakının oluĢumundaki temel
değiĢkenlerdir. Dolayısıyla iktisadi ahlak bir firmanın; insanlığa, topluma, değiĢik toplum
gruplarına, farklı dini gruplara ve farklı dünya görüĢü olan gruplara (partiler, sendikalar
vb.), personele, meslektaĢlarına, ast iliĢkisi içinde çalıĢtırdığı elemanlarına, ortaklara,
müĢterilere, hastalara ve test amaçlı kullandığı kiĢilere, çalıĢanların ailelerine, doğaya,
hayvanlara ve çevreye karĢı olan sorumluluğunu analiz etmektedir.
Anahtar kelimeler: ahlak, iĢ ahlakı, iktisadi ahlak
iii
ANKARA ÖRNEĞĠ
TEġEKKÜR
Proje danıĢmanı Prf. Dr. Mehmet BULUT’a tüm araĢtırma boyunca rehberlikleri,
tavsiyeleri ve destekleri için sonsuz teĢekkür ve Ģükranlarımı sunarım.
Anket sorularının hazırlanmasında Prf. Dr. Ömer TORLAK’a ve verilerin analizinde yol
gösteren Doç. Dr. Latif ÖZTÜRK hocama teĢekkür ederim.
Saha çalıĢması için AREA AraĢtırma’ya da ayrıca teĢekkür ederim.
iv
ANKARA ÖRNEĞĠ
ĠÇĠNDEKĠLER
ĠNTĠHAL .............................................................................................................................. ii
ÖZET ................................................................................................................................... iii
TEġEKKÜR ........................................................................................................................ iv
ĠÇĠNDEKĠLER .................................................................................................................... v
TABLOLAR LĠSTESĠ ...................................................................................................... vii
ġEKĠLLER LĠSTESĠ ....................................................................................................... viii
KISALTMALAR LĠSTESĠ ............................................................................................... ix
BĠRĠNCĠ BÖLÜM ............................................................................................................... 1
1.
GĠRĠġ............................................................................................................................. 1
1.1. AraĢtırmanın Amacı .................................................................................................... 2
1.2. AraĢtırma Yöntemi ..................................................................................................... 2
ĠKĠNCĠ BÖLÜM ................................................................................................................. 3
2.
KAVRAMSAL ÇERÇEVE ......................................................................................... 3
2.1. Ahlak ve ĠĢ Ahlakı ...................................................................................................... 3
2.2. ĠĢ Ahlakının Önemi ..................................................................................................... 4
2.3. Türkiye’de ĠĢ Ahlakının Tarihsel GeliĢimi ................................................................. 5
2.4. Türkiye’de ĠĢ Ahlakı Uygulamaları ............................................................................ 7
2.4.1. Devlet KuruluĢlarının ÇalıĢmaları ........................................................................... 7
2.4.2. Sivil Toplum KuruluĢlarının ÇalıĢmaları ................................................................ 8
2.4.3. Özel Sektör ÇalıĢmaları ........................................................................................... 8
2.4.4. Üniversitelerde ĠĢ Ahlakı Eğitimi ............................................................................ 9
v
ANKARA ÖRNEĞĠ
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................................ 10
3.
Ġġ AHLAKINDA ĠKTĠSADĠ DAVRANIġ ............................................................... 10
3.1. Kapitalizm ve Protestan Ahlak ................................................................................. 11
3.2. Yahudi ĠĢ Ahlakı ....................................................................................................... 12
3.3. Ġslam ĠĢ Ahlakı .......................................................................................................... 12
3.4. Ġktisadi Kararlar ve Ahlaki Ġkilemler ........................................................................ 13
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................................................... 15
4.
ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA ANKARA
ÖRNEĞĠ ............................................................................................................................. 15
4.1. Örneklemin Belirlenmesi .......................................................................................... 15
4.2. Verilerin Toplanması ................................................................................................ 15
4.3. Verilerin Analizi ....................................................................................................... 16
4.4. Analizler.................................................................................................................... 16
4.4.1. AraĢtırmanın Demografik Dağılımı ve Demografik Özellikleri ............................ 16
4.4.2. AraĢtırmanın ĠĢletme ve ĠĢ Özellikleri ................................................................... 18
4.4.3. ĠĢletmelerde ĠĢ Ahlakı Normları ............................................................................ 19
4.4.4. Ahlaki Açıdan ĠĢ Dünyasında Görülen Ġlkeler....................................................... 22
4.4.5. ĠĢ Ahlakının Belirleyicileri .................................................................................... 23
4.4.6. ĠĢ Dünyasında KarĢılaĢılan Problemler.................................................................. 28
4.4.7. ĠĢ Ahlakıyla Ġlgili Problemlerin Kaynakları .......................................................... 32
BEġĠNCĠ BÖLÜM............................................................................................................. 36
5.
SONUÇ VE ÖNERĠLER ........................................................................................... 36
KAYNAKÇA...................................................................................................................... 38
EK: ANKET FORMU ....................................................................................................... 40
vi
ANKARA ÖRNEĞĠ
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo 1: DıĢ Ticaret Ġstatsitikleri – 2013 yılı – Güncel Dönem Ekim 2013 ............ 15
Tablo 2: AraĢtırmanın Demografik Dağılımı ........................................................... 16
Tablo 3: AraĢtırmanın Demografik Özellikleri – Firma Tecrübesi .......................... 17
Tablo 4: ĠĢletmenin ve ĠĢin Özellikleri ..................................................................... 18
Tablo 5: Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumunun
firmadaki konuma göre dağılımı .............................................................................. 20
Tablo 6: Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin öncelik sırası (%) .............. 22
Tablo 7: Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin sektördeki konuma göre
anlamlılık .................................................................................................................. 22
Tablo 8: ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörler (%) .......... 23
Tablo 9: ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörler (%) .......... 23
Tablo 10 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin
ortalamaları ............................................................................................................... 24
Tablo 11 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktör bileĢenleri .. 24
Tablo 12 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere
göre ortalama değerleri ............................................................................................. 25
Tablo 13 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere
göre ortalama değerleri (Devam) .............................................................................. 26
Tablo 14 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektördeki
konuma göre anlamlılık ............................................................................................ 27
Tablo 15: ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan problemlerin görülme sıklıkları (%) .............. 28
Tablo 16: ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan problemlerin görülme ortalamaları ................ 30
Tablo 17: ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları (%) ........................................ 32
Tablo 18: ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynaklarının ortalamaları ...................... 33
Tablo 19 ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları (temel faktörler) ..................... 34
vii
ANKARA ÖRNEĞĠ
ġEKĠLLER LĠSTESĠ
ġekil 1: Firmanın / kurumun iĢ ahlakı değerlerine önem verilip verilmediği (%) ....... 19
ġekil 2: Firmada / kurumda iĢ ahlakına uygun olmayan durumlarla karĢılaĢma (%) .. 19
ġekil 3: Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumu (%) .............. 20
ġekil 4: Firmada / kurumda iĢ ahlakı değerlerini geliĢtirmeye yönelik eğitim ve
seminer gibi geliĢtirici programların olma durumu (%)............................................... 21
viii
ANKARA ÖRNEĞĠ
KISALTMALAR LĠSTESĠ
akt.
: aktaran
ASO
: Ankara Sanayi Odası
ATO
: Ankara Ticaret Odası
ĠGĠAD
: Ġktisadi GiriĢim ve ĠĢ Ahlakı Derneği
JABE
: Jewish Association of Business Ethics (Yahudi ĠĢ Ahlakı Birliği)
MÜSĠAD
: Müstakil Sanayici ve ĠĢadamları Derneği
NUTS
: Nomenclature of Units For Territorial Statistics [Ġstatistiki Bölge Birimleri
Sınıflandırması (ĠBBS)]
Ort.
: Ortalama
St. Sapma
: Standart sapma
TEDMER
: Türkiye Etik Değerler Merkezi
TR0
: Ġstatistiki Bölge Sınıflandırması – Türkiye
TR5
: Ġstatistiki Bölge Sınıflandırması – Türkiye / Batı Anadolu
TR510
: Ġstatistiki Bölge Sınıflandırması – Türkiye / Batı Anadolu / Ankara
TÜGĠAD
: Türkiye Genç ĠĢ Adamları Derneği
TÜSĠAD
: Türk Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği
vb.
: ve benzeri
vd.
: ve diğerleri
yy.
: yüzyıl
ix
ANKARA ÖRNEĞĠ
BĠRĠNCĠ BÖLÜM
1. GĠRĠġ
Bu bölümde; problem, araĢtırmanın amacı, araĢtırmanın önemi, sonuçlar ve sınırlılıklar yer
almaktadır.
Batı’da son yıllarda artan iĢ ahlakı tartıĢmaları Türkiye’de de giderek daha fazla gündeme
gelmektedir. Bunun küresel geliĢmelerle olduğu kadar Türkiye ekonomisindeki
geliĢmelerle de iliĢkilidir. Türkiye 1980’den itibaren hızlı bir dönüĢüm süreci yaĢamakta ve
bu süreç ekonomik ve toplumsal yapı üzerinde etkili olmuĢtur. Türkiye’de iĢ ahlakı
tartıĢmaları ve uygulamaları da bu bağlamda ortaya çıkmıĢ ve geliĢmiĢtir.
Ekonomik faaliyetlerin toplum için hayati önemde olması iktisadi hayatta ahlaki sorunların
önemini daha da artırmaktadır. ĠĢ ahlakının amacı sadece felsefi analizler yapmak değil,
somut olarak iĢ dünyasındaki mal ve hizmet üretimi ve tüketim sürecindeki doğruları ve
yanlıĢları ifade etmektir. Günümüzde iĢ ahlakı ikinci plana atılabilecek bir konu değildir.
Bu önem, günlük hayatta olduğu kadar iĢ hayatında ve profesyonellerin mesleki
uygulamalarında ahlak konusunun gittikçe ön plana çıkmasından kaynaklanmaktadır.
Özellikle 1980 sonrası dönemde küreselleĢmenin artan etkisiyle yeni yapısal uyum
düzenlemelerinin yaygınlaĢması belirli meselelerin daha fazla konuĢulmasına sebep
olmuĢtur. Ancak burada ilginç olan, daha ahlaklı bir dünya özlemiyle birlikte ahlak dıĢı
davranıĢların da yaygınlaĢmasıdır. BaltaĢ (2003)’e göre “iĢ yerinde önemsenen etik
davranıĢlar daha çok yasalarca suç sayılan hırsızlık, sahtekarlık, vergi kaçakçılığı ve diğer
ödeme yükümlülüğünü yerine getirmemek, rüĢvet gibi eylemlerle ilgili olup iĢ etiğinin
henüz bireysel çalıĢma davranıĢına inmediği görülmektedir” (akt. Çakar ve Arbak,
2008:2).
Bu çalıĢmada önce kavramsal çerçeve, iĢ ahlakında iktisadi davranıĢ, Ankara örneği için
yapılan araĢtırmanın analizleri, sonuçları, değerlendirme ve öneriler incelenecektir.
1
ANKARA ÖRNEĞĠ
1.1. AraĢtırmanın Amacı
Türkiye’de iĢ ahlakı henüz yeni geliĢmektedir. Yapılan araĢtırmada beklentiler iĢ ahlakının
durumunun ortaya konulması, problemlerin tespiti, iĢçi hakları, maddi kültürün çalıĢanlar
üzerine etkisi ve iĢ ahlakı alanında yaĢanan geliĢmeleri incelemeye çalıĢmaktır. Bu
araĢtırma sonunda iĢyeri sahiplerinin ve çalıĢanların iĢ ahlakına önem vermesi, sorunların
tespiti ve çözüm yollarının aranması beklenmektedir.
ĠĢ ahlakına her zaman ihtiyaç duyulmaktadır. Konunun iĢ dünyası ve toplumun
gündeminde tutulması önemlidir. Anket ile toplanan veriler Ankara’da iĢ sahibi / yönetici
ve çalıĢanların iĢ ahlakına iliĢkin değerleri ile iĢ dünyasında karĢılaĢılan iĢ ahlakı
problemlerini ortaya çıkarmayı amaçlamıĢtır.
Bu çerçevede dört farklı grupta faktörler incelenmiĢtir:
 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasındaki faktörler
 ĠĢ hayatında önemli görülen ahlaki problemlerle ne sıklıkta karĢılaĢıldığı
 ĠĢ ahlakıyla ilgili karĢılaĢılan problemlerim kaynağı
 Ahlaki açıdan en önemli görülen ilkeler
AraĢtırma, Ankara’da firma sahibi, profesyonel yönetici ve çalıĢanlarla toplam 308 kiĢiyle
gerçekleĢtirilmiĢtir. Büyük, orta ve küçük ölçekli iĢletmelerde; otomotiv, dayanıklı
tüketim, tekstil, bankacılık ve finans, gıda, inĢaat, turizm, sağlık, medya sektörleri dikkate
alınmıĢtır.
1.2. AraĢtırma Yöntemi
“ÇalıĢanların ĠĢ Ahlakına Yönelik Nicel Bir ÇalıĢma – Ankara Örneği” araĢtırması,
konuyla ilgili hazırlanmıĢ anket formu (EK-Anket Formu) Kasım 2013 içerisinde AREA
AraĢtırma tarafından yüz yüze görüĢme yöntemiyle uygulanmıĢtır. ĠĢ yeri bilgileri Ankara
Sanayi Odası ve Ankara Ticaret Odası BaĢkanlıklarından temin edilmiĢtir. GörüĢme öncesi
iĢyerlerinden randevu alınarak anket uygulanmıĢtır.
2
ANKARA ÖRNEĞĠ
ĠKĠNCĠ BÖLÜM
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
2.1. Ahlak ve ĠĢ Ahlakı
Demir (2003)’e göre ahlak iyilik, dürüstlük, yardımseverlik, sözünde durma, yalan
söylememe gibi özellikleri kapsayan kurallar ve tavırlar bütünüdür (akt. Erol, 2012:55).
Ahlak kelimesinin kullanımında bir çeĢitlilik söz konusudur. Bu bağlamda ahlak bir norm
standardı, bir dini vecibe veya davranıĢları belirleyen genel bir çerçeve anlamında
kullanılabilmektedir (Eğri ve Sunar, 2010:43).
ĠĢ ahlakı; ekonomi ve iĢ dünyasının sağladığı olanaklar doğrultusunda sağduyulu seçimler
yapmamızda bize yol gösteren ilke ve değerleri inceleyen bir disiplindir. Dolayısıyla ahlak
ekonomik hedefleri baĢarmaya yönelik önemsiz bir araç olarak suistimal edilmemelidir.
Hukuk, ahlak ve vicdan kuralları içerisinde iĢlemeyen bir ekonomik sistem, çökme ve
dağılmaya mahkumdur (Özgener, 2000:176). ĠĢ ahlakı ancak uygulamalı bir ahlak olarak
hayat bulmaktadır ve mevcut iktisadi sistemden bağımsız bir biçimde ele alınması
mümkün olmayan ahlak konuları, aynı zamanda sektörel ve mesleki durumlardan da
etkilenmektedir. Bu sebeple iĢ ahlakı konusunu ele alırken günümüz iĢ dünyasında ortaya
çıkan ahlaki ikilemlere dikkat çekmek yerinde olacaktır.
Toplumsal ahlaki değerlerde yozlaĢma ve problemler, iĢ dünyasına da yansımaktadır.
Kısaca iĢ dünyası da toplumsal ahlaki yozlaĢmadan etkilenmeksizin sürdürülemez. Bu
bağlamda iĢ ahlakına olan ihtiyacın her geçen gün arttığına iliĢkin değerlendirmeler
yapılmaktadır. ĠĢ dünyasında karar alan ve bu kararları uygulayan insan olduğuna göre,
ahlaki değerlerdeki yozlaĢmalar iĢ dünyasına da yansımaktadır. ĠĢ dünyasında da ahlaki
açıdan sorgulanabilir ve problemli durumlarla karĢı karĢıya kalınabilmektedir. Bu durumda
iĢ ahlakını, iĢ dünyasında toplumsal ve evrensel ahlaki değerlere uygun davranma Ģeklinde
çerçevelemek mümkündür. Bu değerler zaman içinde değiĢebilir ya da herhangi bir
3
ANKARA ÖRNEĞĠ
ülkedeki iktisadi sistemin temel dinamiklerinden önemli ölçüde etkilenir (Torlak vd.,
2013:6).
Ülgener (1981)’e göre, iktisadi hayat sadece madde dünyasından ibaret olmayıp, insan
gerçeğinin gözardı edilmemesi gerekir. Bu genel değerlendirme sonrasında Ülgener;
“kapitalizmi, söz geliĢi, kapitalizm yapan yalnız dıĢ görünüĢü ile para, sermaye akımı ya da
o akımların gövdeleĢtiği kuruluĢlar değil, aynı zamanda ve belki daha önemli ölçüde çağın
tipik insanının davranıĢ biçimi, tercihleri ve bütün bunların toplam ifadesi olan yaĢayıĢ
normlarıdır” der (akt. Torlak vd., 2013:6). Bir baĢka deyiĢle, kapitalizmi kapitalizm yapan
asıl unsur, para akıĢı ya da binalar değil, kapitalizmi yaĢamının bir parçası haline getiren
insanlardır diyebiliriz.
2.2. ĠĢ Ahlakının Önemi
AĢırı kazanma hırsı, haksız edinim, bencillik, duyarsızlık, fırsatçılık gibi iĢ ahlakına uygun
olmayan davranıĢlarla, rekabete karĢı koyabilme, rekabette öne geçme, daha fazla yatırım
ve istihdam oluĢturma ve benzeri daha olumlu gibi görünen yaklaĢımlar da iĢ ahlakının
değerlendirilmesinde yer alabilir. Dolayısıyla iĢ ahlakının ne denli önemli olduğu ve dikkat
edilmezse hoĢ olmayan sonuçlarla karĢı karĢıya kalınabilecek tutum ve davranıĢlar
sergilenebileceği aĢikardır.
ĠĢ ahlakı, sosyo-ekonomik süreci tüm boyutlarıyla kuĢatır. Bu nedenle etik konular iĢ
aktivitelerinin her alanını ilgilendirir; birini iĢe almak ya da korumak, ihalelere karar
vermek, fiyatları ayarlamak, hedefleri belirlemek, kaynakları tahsis etmek, kar payını
belirlemek, çalıĢanları disipline etmek, zaman tablosunu planlamak ve kontratları
değerlendirmek gibi faaliyetlerin hepsi etiksel kararları içerir. ÇalıĢanlar arasında,
çalıĢanlarla yöneticiler arasında, iĢletme ve iĢletmeyle alıĢ veriĢte bulunanlar ya da
iĢletmeyle çevresel faktörler arasında karĢılaĢılan tüm ahlaki sorunlar iĢ ahlakı
kapsamındadır (Arslan, 2001; akt. Ġlhan, 2005:261).
ĠĢ ahlakına duyulan ihtiyacın artmasına neden olan bazı faktörler, iki temel baĢlık altında
sıralanabilir: Bunlar iĢletme dıĢı ve iĢletme içi faktörler. ĠĢletme dıĢı faktörler; hayat
tarzlarının değiĢimi ve buna bağlı olarak tüketimdeki aĢırı artıĢ, kitle iletiĢim araçlarının
4
ANKARA ÖRNEĞĠ
etkisiyle kültürler arasındaki etkileĢim ve kültürlerin hızlı değiĢimi, adalet mekanizmasının
etkin olmayıĢı ve yavaĢ iĢlemesi, haksız kazanç yollarının artıĢı ve bu durumun insanları
kolay yoldan kazanmaya teĢvik etmesi, genel olarak toplum ahlakının zedelenmesi ve
ekonomik yapının bir bütün iĢletmeleri ahlaksızlığa sevketmesi. ĠĢletme içi faktörler; kar
maksimizasyonu amacının diğer sosyal sorumluluk amaçlarının önüne geçmesi ve onları
gölgede bırakması, çalıĢanların kiĢisel ahlaki değer yargıları, iĢletme sahipleri, ortakları ve
yöneticilerinin kiĢisel ahlakî algılamaları, hırsları ve tutkuları, iĢletme içi çıkar çatıĢmaları
ve iĢletme içi denetim ve yaptırım mekanizmalarının zayıflığı. ĠĢ ahlakına uygun olmayan
davranıĢların artması ve bu noktada sıralanan iĢletme içi ve dıĢı faktörlerin etki alanının
geniĢlemesi dikkate alındığında iĢ dünyasında iĢ ahlakına olan ihtiyacın artması ve iĢ
ahlakının önemi daha iyi anlaĢılacaktır (akt. Torlak vd., 2013:8)
2.3. Türkiye’de ĠĢ Ahlakının Tarihsel GeliĢimi
Eski Türklerde insan ve toplum yaĢamı dinsel gelenekler ve törelerle biçimlendirilmiĢ.
Özellikle ahlaki kurallar ve adaletin iĢleyiĢi, inanç sistemlerinin etkisinde kalmıĢ. Hun
Devleti’nin kurulduğu M.Ö. 3. yy.’dan baĢlayarak eski Türk devletleri, töre ile iĢleyiĢini
düzenlemiĢlerdir. Göktürkler (552-752) dönemi Orhun Abideleri de devlet ve halkın
karĢılıklı olarak görevlerinin belirtilmesi, kültür ve yasalar, adalet, refah ve sosyal devlet
anlayıĢı hakkında bilgi vermesi açısından önem taĢımaktadır (Kopraman vd., 1994; akt.
Akgemci ve Özgener, 2002:48).
Türklerin “Gök Tanrı” anlayıĢı, Ġslamiyet’e geçiĢini kolaylaĢtırmıĢtır. Ġslamiyet’in telkin
ettiği ahlaki kuralların çoğu Türk ahlak anlayıĢına uygundu. Türklerin Ġslamiyet’e
geçiĢinin ilk dönemlerinde yazılan “Kutadgu Bilig”, “Siyasetname” gibi eserlerde idari,
siyasi, mali, sosyal ve kültürel yönlerle beraber ahlak ve görgü kurallarından da
bahsedilmiĢtir. Yunus Emre, Hacı BektaĢ-ı Veli, Mevlana gibi mutasavvıflar da ahlak
konusunu ele almıĢlardır. Bu dönemde “ahilik” ve “loncalar” dikkat çekmektedir.
Ahilik, 13. yy.’da Türklere özgü ve kendi gereksinimleri sonucu ortaya çıkmıĢtır. Ahilik;
belli bir süre içinde kendisine özgü kurallarla iĢleyen esnaf ve sanatlarlar birliği ve eğitim
kumrunu ifade eder (Çağatay, 1989; akt. Akgemci ve Özgener, 2002:50). Ahiliğin iĢ ahlakı
ve ekonomik geliĢmeyle ilgili ilkeleri:
5
ANKARA ÖRNEĞĠ

Doğruluktan ayrılmamak, cömert olmak ve alçak gönüllü olmak,

ÇalıĢma iliĢkilerini insancıllaĢtırmak ve huzurlu bir ortam yaratmak, müĢterileri
memnun etmek,

Kendisini topluma adamak ve insanlara nasihat ederek iyi yola yöneltmek,

YardımlaĢma ve dayanıĢma, fırsatlar ve imkanlardan eĢit ölçüde yararlanma,
kendisinden baĢkalarını da düĢünme,

Bir sanat ve iĢ sahibi olmak,

ĠĢin her kademesinde ciddiyet ve disiplinli çalıĢma
olarak ifade edilmektedir (Ünsür, 1998; akt. Akgemci ve Özgener, 2002:50).
Ahilik sisteminin 15. yy.’da bozulmaya baĢlamasıyla bu yüzyılın sonlarına doğru yerini
“lonca” denilen kuruluĢlara bırakmıĢtır. Sanayi Devriminden önce kurulan ve sonrasında
da yaĢamını sürdüren loncalar, iĢ ahlakı ve ve disiplini altında sanat erbabını korumak,
gelenek ve göreneğe hak tanımak, zorunlu olmadıkça iĢ, güç ve sanat değiĢtirmemek,
düĢkünü kollamak ve beraberce savunmak gibi ilkelerin esas alındığı bir teĢkilattır.
Ekonomik hayatın ahlaki kurallarını, çalıĢma sürelerini düzenleyen loncalar toplumda
esnaf ve sanatkarın saygınlığını vurgulayıcı ve sosyal değiĢimi yönlendirici ve denetleyici
bir rol üstlenmiĢtir. 17. yy.’dan itibaren sanayinin geliĢmesiyle birlikte iĢçi sayısı artmıĢ ve
bu sistemin varlığını zorlamaya baĢlamıĢtır. Loncalar, Sanayi Devrimi’nden sonraki
dönemde önemini yitirmiĢlerdir.
Osmanlı’da toplumsal düzenin sağlanmasında kanunlar ve düzenlemeler temelde dinsel
ahlak ve kültürel toplumun benimsediği adet ve törelerle beslenmiĢtir. Ahlak kanunun en
önemli dayanağı adalettir. Ġslam’ın birincil kaynakları, sosyal eserler ve örfi hükümler
adalet dayanağını teĢkil etmektedir. 16. yy.’da Katip Çelebi’nin iĢ ahlakı ve sosyal terbiye
konusundaki görüĢleri ilgi çekicidir. O, ahlak anlayıĢını “hiçbir şeye zarar vermemek ve
herkese faydalı ol, iyilik et” ve “sözle işin bir olması” ilkelerine dayandırmıĢtır (Emrullah
ve Hadimi, 1972; akt. Akgemci ve Özgener, 2002:52). 1839 yılında ilan edilen Tanzimat
Fermanı adalet kurallarına çağdaĢ kavramlar getirmiĢtir. Böylece Ģer-i hukuk yanında Batı
Avrupa’daki hukuk ve devlet anlayıĢına ait düĢüncelerden de yararlanılmıĢtır.
1980 öncesi Cumhuriyet Dönemini incelediğimizde, özellikle 1920’li yıllarda ahlaki
sorunlar yetersiz eğitim ve düĢük gelir düzeyinden kaynaklanmıĢtır. Yine savaĢ yılları
6
ANKARA ÖRNEĞĠ
olması nedeniyle ahlaki olmayan eğilimler artıĢ göstermiĢtir. 1980 öncesi dönemdeki
hükümet programlarında yönetimin tarafsızlığı ve yolsuzluklarla mücadele üzerinde
durulmuĢtur. 1960’lı yıllarda, tarafsız ve etkin yönetim, yargı sisteminde reform gibi
çabalar ön planda iken, 1970’li yıllarda partizanlığın önlenmesi, gelir dağılımında adaletin
sağlanması, vergi reformu, enflasyonla mücadele öncelikli hedefler arasında yer almıĢtır.
Ancak bu programlarda yer alan vaatler tutulmamıĢtır (Akgemci ve Özgener, 2002:54).
Yine bu dönemde kamusal istihdam alanında partizanlık sık sık karĢılaĢılan bir durumdur.
1980 sonrası dönemde yöneticilerin, politikacıların yolsuzluklara ve skandallara karıĢması
iĢ ahlakına olan ilgiyi artırmıĢtır. ĠĢ ahlakı bir geliĢme seyrine girmiĢtir. Bu dönemde
mevcut sorunlara toplum ile iĢletme arasındaki iliĢkiler de eklenmiĢtir. ĠĢletmeler kamuoyu
imajı ile daha çok ilgilenmeye baĢlamıĢlardır. ĠĢletmelerde ahlaki sorunlar ve sosyal
sorumlulukla ilgili tartıĢmalar düzenlenmiĢtir. Kitle iletiĢim araçlarının geliĢmesi, ekonomi
politikalarındaki değiĢim, Türkiye pazarına yönelik uluslar arası baskı, ticaret
kanunlarındaki revizyon vb. birçok sebep iĢ ahlakının önem kazanmasına yol açan sosyal
geliĢmelerdir (Bilgin, 1998:195).
2.4. Türkiye’de ĠĢ Ahlakı Uygulamaları
ĠĢ ahlakı konusunda yapılan çalıĢmalar özellikle 2000 yılı sonrasında yoğunlaĢmaktadır.
Genel olarak ele alındığında yasalar ile düzenlenen kamu sektöründe düzenlemelerin ve
uygulamaların diğer sektörlere göre çok daha önce baĢladığı ve daha net bir Ģekilde
tanımlandığı görülmektedir. Ancak kamu sektöründeki düzenlemelerin genel bir baĢlık
altında toparlanması ancak 2005 yılında gerçekleĢmiĢtir. Diğer taraftan özel sektör ve
STK’ların iĢ ahlakı konusunda bazı çalıĢmalar yaptığı gözlense de yapılan çalıĢmaların
uygulanmasında çok yetersiz olduğu rahatlıkla söylenebilir (Eğri ve Sunar, 2010:57).
2.4.1. Devlet KuruluĢlarının ÇalıĢmaları
Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne üyelik süreci kamu sektörünün daha Ģeffaf ve denetlenebilir
olması zorunluluğunu getirmiĢtir. AB’den gelen reform ve yapısal düzenleme çerçevesinde
de kamu etiği konusu gündeme gelmektedir. Bu çerçevede kamuda ahlakla ilgili konuları
takip etmek ve bir çerçeve oluĢturmak üzere 2005 yılında KGEK (Kamu Görevlileri Etik
7
ANKARA ÖRNEĞĠ
Kurulu) kurulmuĢtur. Ancak bazı kurum ve kiĢilerin kapsam dıĢı bırakılması dolayısıyla
KGEK’ın çalıĢma alanı ile ilgili sorunlar bulunmaktadır. KGEK’in kurulmasını düzenleyen
yasa ile birçok düzenleme getirilmiĢ ancak yaptırımın yetersizliği ve KGEK’in çalıĢan
sayısı açısından çok zayıf kalması etkinliğini ve kapsayıcılığını azaltmıĢtır.
2.4.2. Sivil Toplum KuruluĢlarının ÇalıĢmaları
ĠĢ ahlakı alanında ilk olarak TÜSĠAD’ın yapmıĢ olduğu çeviri çalıĢmaları ve tüzüğünde yer
alan iĢ ahlakı ilkeleri göze çarpmaktadır (http://www.tusiad.org/tusiad/tuzuk/).
Diğer bir çalıĢma da 1992 yılında TÜGĠAD tarafından “ĠĢ Ahlakı ve Türkiye’de ĠĢ
Ahlakına Yönelik Tutumlar” baĢlığı ile yayımlanan rapordur (TÜGĠAD, 1992). Bu çalıĢma
iĢ ahlakı alanında yapılan ilk çalıĢmalar arasında yerini almıĢ ancak dernek bu alana katkı
noktasında daha fazla ilgi göstermemiĢtir.
Diğer taraftan MÜSĠAD içerisinde üyelerin iĢ ahlakına aykırı davranıĢlarını denetleyecek
bir mekanizma kurulmaya çalıĢılmıĢ ancak uygulama pek baĢarılı olamamıĢtır (Eğri ve
Sunar, 2010:60)
Özel olarak çalıĢma alanı iĢ ahlakı olan dernekler 2000’li yılların baĢında kurulmuĢtur.
Bunların arasında TEDMER ve ĠGĠAD yer almaktadır.
2.4.3. Özel Sektör ÇalıĢmaları
ĠĢi ahlakı kodlarının firmalarda uygulanmasında büyük ölçekli kurumsal ve uluslar arası
Ģirketlerin öncü olduğu bilinmektedir. KurumsallaĢma bağlamında ele alınan ahlaki kod
uygulamaları büyük Ģirketler için yaygın bir tercih konusu haline gelmiĢtir. Birçok firma
ahlaki
kodların
oluĢturulmasında
danıĢman
desteği
alarak
süreçleri
yürütmeye
çalıĢmaktadır. Öte yandan iĢ ahlakı bağlamında ele alınabilecek çevre duyarlılığı, çocuk
iĢçi çalıĢtırmama, cinsel ayrımcılık ve cinsel taciz gibi konulardaki çalıĢmaların Türkiye’de
yeterince geliĢtiğini ve sistematik bir Ģekilde çalıĢmaların gerçekleĢtirildiğini söylemek
güçtür.
8
ANKARA ÖRNEĞĠ
KOBĠ’ler açısından bakıldığında ise iĢ ahlakı ile alakalı çalıĢmaların henüz gündeme
gelmediği, Ģirket içerisinde ve dıĢarıyla olan iliĢkilerde daha çok geleneksel kalıpların
kullanıldığı görülmektedir. Bu bağlamda Türkiye’de özel sektörde iĢ ahlakı ile ilgili
çalıĢmaların henüz geliĢmediği söylenebilir.
2.4.4. Üniversitelerde ĠĢ Ahlakı Eğitimi
Ahlak ve etik ile ilgili teorik konular, üniversitelerin felsefe bölümlerinde ele alınmaktadır.
Etik konusunun iĢ ahlakı yönünden incelenmesi ise iĢletme bölümlerinin bir parçası olarak
karĢımıza çıkmaktadır. Ancak çok az sayıda üniversite de yüksek lisans ve doktora
düzeyinde iĢ ahlakı dersi bulunmaktadır, lisans düzeyinde ise diğer derslerde bir baĢlık
olarak ele alınmaktadır. Ancak iĢ ahlakı eğitiminin üniversitelerde henüz yeterli bir
düzeyde olmadığı ve iĢ ahlakı eğitiminde bir gelenek oluĢmadığı görülmektedir.
Diğer taraftan iĢ ahlakı ile ilgili olarak bu çalıĢma alanının henüz yeni ve yetersiz olduğu
söylenebilir. Türkiye’de akademik olarak bu konuda araĢtırma yapmak için kurulan
merkezler arasında Hacettepe Üniversitesi ĠĢletmecilik Meslek Etiği Uygulama ve
AraĢtırma Merkezi (HUEM)ve Ortadoğu Teknik Üniversitesi Uygulamalı Etik AraĢtırma
Merkezi (UEAM)’ni sayabiliriz.
9
ANKARA ÖRNEĞĠ
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. Ġġ AHLAKINDA ĠKTĠSADĠ DAVRANIġ
Kapitalist iktisadi sistem piyasa mekanizması içerisinde hakimiyetini devam ettirmektedir.
Kendinden önceki sosyo-ekonomik yapıyı dönüĢtüren ve yeni bir anlayıĢı küresel boyutta
kabul ettiren bu yapının temelinde kiĢisel çıkar peĢinde koĢma düĢüncesi yatmaktadır.
Bireylerin çıkarlarını artırdıkça toplumsal çıkarın da artacağını iddia eden bu düĢünce
sistemi kiĢisel kar için her türlü ihtirası meĢru görmektedir. Bu bağlamda kendine has
ahlaki bir arka plana sahip olan bu iktisadi sistemin incelenmesi ve anlaĢılması iĢ ahlakı
alanında temelli çalıĢmalar yapmak bakımından son derece önemlidir. ĠĢ dünyasında ahlaki
bir sistemin kurulması için adalet prensibinden hareketle eleĢtirel bir bakıĢın oluĢturulması
son derece anlamlı ve önemlidir.
Ahlak ve iktisat ahlakı, Ülgener’in temel kavramlarının baĢında yer alır. Ülgener bu
kavrama iliĢkin analizini yaparken evvela iktisat ahlakı ve iktisat zihniyetinden bahseder.
Ġktisat ahlakı uyulması gereken (veya istenen) normların veya hareket kurallarının toplam
ifadesi olurken, iktisat zihniyeti gerçek (reel) davranıĢında kiĢinin sürdürdüğü değer ve
inançların toplamıdır (Deniz, 2009:11). Ġktisat ahlakı, dünya iliĢkileri karĢısında kiĢiyi kulluk görevi ve yükümlülüğü idrakinde olarak- belli bir tavır almaya çağıran saik ve
motiflerin topluca ifadesi olarak görülebilir (Ülgener, 1981; akt. Deniz, 2009:11). Örneğin
faiz yasağı ve zekat, iktisadi konu gibi görünse de, kiĢini değer ve tercihlerine yönelmeyip
dinin kuralları arasında yer alır. Ġktisadi ahlakı belirleyen unsurlar sadece din değildir.
KiĢinin yaĢam ve davranıĢ tarzı, siyasi baskılar, coğrafi ve iklim koĢulları, ve ahlaki dünya
görüĢleri yer alır.
10
ANKARA ÖRNEĞĠ
3.1. Kapitalizm ve Protestan Ahlak
Ġktisadi düĢünce, sosyoloji ve din sosyolojisi alanlarındaki çalıĢmalarıyla tanınan ünlü
Alman düĢünür ve sosyolog Max Weber, “Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu” adlı
çalıĢmasını 1904 - 1905 yıllarında yazmıĢtır.
Eserde, kapitalist ruhun geliĢiminde dinin etkisinin olup olmadığı ya da ne dereceye kadar
etkili
olduğu
ve
kapitalist
kültürün
hangi
yanının
buna
dayandırılabileceği
araĢtırılmaktadır. Yazarın temel tezi, Protestan Ahlak anlayıĢının kapitalizmin geliĢmesini
sağlayan ruh olduğudur. Bu anlamda “kapitalist ruh”u incelemiĢtir. Diğer yandan da,
kapitalizmin yalnızca Batı Avrupa’da ve orada yer alan inanç ve değerler sisteminin
etkisiyle ortaya çıkmıĢ olduğunu ifade etmektedir. Mezhep farklılıkları ile kapitalist ruh
arasındaki
iliĢkileri
incelemiĢ, Protestanlar
ile Katoliklerin
yaĢam
anlayıĢlarını
karĢılaĢtırmıĢtır. Ġnsanın tabiatında bulunan kazanma güdüsü ile ticari iliĢkilerin, Protestan
ahlakı ile kapitalist ruh arasındaki dinsel, kültürel ve ticari iliĢkilerin tüm yönlerini gözler
önüne sermiĢtir. Kapitalizm, iĢverenler tarafından rasyonel bir Ģekilde yönetilen ücretli
emeğe dayanmaktadır ve iĢverenler bu emeği kullanarak kar yapmanın ve sermaye
biriktirmenin peĢindedirler. Bu birikim duygusu da sınırsız olmaktadır. Kapitalizm için
burjuva sınıfı, kent düzeyi, endüstriyel geliĢme ve kapitalist ruh gereklidir. Bu bağlamda
modern endüstriyel kapitalizmin ruhu “Protestan Ahlak”tır (Weber, 2010). Dolayısıyla
Protestanlık anlayıĢı ile kapitalizmin rasyonel ahlakı arasında örtüĢme vardır.
Protestanlığın yorumlarından biri olan kalvenizm, kaderci bir yaklaĢıma sahip.
Kalvenizmde dinsel bir olgu mevcuttur. Bu yüzden toplumun muhafazakar etkinliğini
artırmaya uğraĢıyor. Bunun için de kazanmayı ve serbest ekonomik yaklaĢımı savunur.
Ġnsana güven yok, Tanrıya güven vardır. Katolik yaklaĢımda faizin yasak olması, fakirlere
yardımın ön plana çıkması için kapitalizmin geliĢimini engellemiĢtir. Bu noktada Protestan
yaklaĢımla kapitalizm geliĢmeye baĢlamıĢ. Meydana gelen para döngüsü, kredi kullanımı
gibi kapitalist ürünler özendirilmiĢ ve toplum adeta bir kafes içine alınarak sistemleĢmiĢtir.
Kaderci ve sınıfsal yaklaĢım çalıĢana düĢük ücreti de getirmiĢtir. Sonuç olarak kapitalizm
ve Protestanlık karĢılıklı olarak birbirlerine yön vermiĢtir.
11
ANKARA ÖRNEĞĠ
3.2. Yahudi ĠĢ Ahlakı
Yahudiler, tarihi geçmiĢleri itibari ile hep baĢka ülkelerde yaĢamıĢlar ve sürgünlerle
varlıklarını geride bırakmak zorunda kalmıĢlardır. Ancak Yahudilerin kutsal kitabı Tevrat
ile varlıklarını ve milli benliklerini korumuĢlardır. Yahudilikte çok para sahibi olunması
dinen teĢvik edilmiĢtir. Hıristiyan öğretisi ve kilisenin, yoksulluğu yücelttiği dikkate
alınırsa, yoksulluğu sayesinde cennete gitmeye çalıĢan Hıristiyan ile altın ve gümüĢ
toplamayı cennete gitmenin aracı olarak gören Yahudi arasındaki zihniyet ayrılığının
ekonomik alandaki etkisi farklı olacaktır. Sonuçta Hıristiyanlık, çok dindar bir kiĢiyi rahip,
keĢiĢ (monk) yaparken, Yahudilik ise akılcı (rationalist) bir iĢ adamı yapar. Yahudi dinine
göre, Yahudiler arasında borç verilirken faiz iĢletilmesi yasaklanmasına rağmen Yahudiler
dıĢındakilerle bunun pazarlıkla belirlenmesi mümkündür (Erol, 2012:56-57).
Londra’daki Yahudi ĠĢ Ahlakı Birliği (Jewish Association of Business Ethics-JABE)
tarafından düzenlenen iĢ seminerlerinde Yahudi iĢ ahlakının çerçevesi ĢekillenmiĢtir.
Birlikte esas alınan iĢ ahlakının özünü, Haham Rabbi Hillel’in Tevrat hakkındaki
görüĢüyle açıklanabilir. “Size yapılmasından nefret ettiğiniz bir Ģeyi, siz baĢkasına
yapmayınız. Tevrat’ın özü budur. Kalan kısmı sadece ayrıntıdır. Gidiniz ve çalıĢınız”
(KurtuluĢ, 2005:753).
3.3. Ġslam ĠĢ Ahlakı
Ġslam’da yapılan her iĢ ve çalıĢma meĢru olmak kaydıyla, kaba, ince veya fikri emek
ayrımı yapılmaksızın, tasvip ve destek görmektedir. Ancak Ġslam hukukçuları, gücü yettiği
halde çalıĢma yoluna gitmeyerek dilencilik ile geçimini sağlamaya çalıĢanların devlet
tarafından çalıĢmaya zorlanmaları gerektiğini dile getirmiĢlerdir (Kozak, 1999:86).
Ġslam’da fakirlik övgüsünden söz edilmemektedir. Ġslam’da fakirlik doğal olarak arzu
edilmeyen bir durumdur (SubaĢı, 2003: 269).
Ġslam dini iktisadi geliĢmeyi engellemez aksine destekler. Örneğin Ġslam’da zekat
müessesiyle yardımlaĢmanın sağlanması, cuma günü ibadetten hemen sonra iĢe dönülmesi
gibi. Oysaki cumartesi ve pazar günleri sırasıyla Yahudiler ve Hıristiyanlar için ibadete
12
ANKARA ÖRNEĞĠ
ayrılmıĢtır. Ġslamiyet’te tasavvuf gerçeğinin iktisadi nizamı nasıl etkilediğinin de göz
önüne alınmalıdır.
Ġslam’da tasavvuf inancının çalıĢma hayatına taĢıdığı değer ahlaktır. Ġslam’ın iktisadi
kuruluĢlarında dinin ve tasavvuf inancının etkisi inkar edilemeyeceği gibi, diğer yandan iĢ
ahlakının köklerini Ġslam dininden aldığı da inkar edilemez (Erol, 2012:57).
3.4. Ġktisadi Kararlar ve Ahlaki Ġkilemler
ĠĢ ahlakı ancak uygulamalı bir ahlak olarak hayat bulmaktadır ve mevcut iktisadi sistemden
bağımsız bir biçimde ele alınması mümkün olmayan ahlak konuları, aynı zamanda sektörel
ve mesleki durumlardan da etkilenmektedir. Bu sebeple iĢ ahlakı konusunu ele alırken
günümüz iĢ dünyasında ortaya çıkan ahlaki ikilemlere dikkat çekmek yerinde olacaktır.
Eğri ve Sunar (2010)’ın iĢ ahlakı alanında çalıĢmalar gerçekleĢtiren veya uygulamaların
muhatabı
olan sivil
toplum
temsilcileri,
Ģirket
yöneticileri, bürokratlardan ve
akademisyenlerden oluĢan 11 kiĢi ile önceden hazırlanan mülakat formu çerçevesinde
yaptıkları araĢtırmaya göre rekabetin yoğun bir biçimde yaĢandığı iĢ ve ticaret dünyasında
aktörlerin iĢ ahlakını kendi rekabetçiliklerini zayıflatan bir olgu olarak görüldüğü
karĢımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla iĢ ahlakı sonuçlar üzerinden gündeme gelmektedir.
Diğer bir ikilem ücret politikalarıdır. Türkiye’de yasal zorunluluklardan dolayı firmalar
asgari ücret politikası uygulamaktadırlar. Günümüz Ģartlarında asgari ücretle bir ailenin
geçinebilmesi zordur. Dolayısıyla bu Ģekilde uygulanan ücret politikası da iĢ ahlakına ters
düĢmektedir.
Bir baĢka ikilem çocuk iĢçi çalıĢtırılmasıdır. Ucuz emek olması nedeniyle çocukların
çalıĢtırılması emek sömürüsü olarak değerlendirilmektedir. Ancak, küçük üreticiler
arasında çıraklık önemli bir yer tutmaktadır ve bilginin aktarımı nesiller arasında
yapılmaktadır. Bundan dolayı çocukların iĢ hayatında bulunmaları doğal bir durum olarak
algılanabilmektedir.
13
ANKARA ÖRNEĞĠ
Türkiye’ye has diğer bir konu ise iĢletmelerin ve bireylerin kamu kurumları ile olan
iliĢkileridir. ĠĢletmeler ya da bireyler ilgili mevzuata sadece Ģeklen uygun iĢlemler
gerçekleĢtirmektedir. ġekli olarak bakıldığında ahlaka uygun olarak görülebilecek bu
uygulamalar zamanla baĢka tür kullanımlara da kapı aralamakta ve ahlaki sorunlara sebep
olmaktadır (Eğri ve Sunar, 2010:47).
Kamu ihalelerinde yaĢanan usulsüzlükler de iĢ ahlakına aykırı baĢka bir durumdur. Özel
sektörün
talebi
ve
baskıları
sonucunda
kamu
görevlileri
yetkilerini
suistimal
edebilmektedirler. Bu noktada piyasa içerisinde ahlaki sınırlar içerisinde hareket etmek
isteyen firmalar ticari baĢarı ve kar etme düĢüncesi ile ahlaki davranıĢ arasında
kalmaktadırlar.
Bir diğer konu ise kural dıĢı ödemeler yani rüĢvet. TESEV’in 2001 ve 2003 yıllarında
yaptığı iki araĢtırmaya göre ilgili kurumun kapasite yetersizliği ve sorunları yüzünden daha
nitelikli ve hızlı hizmet almak üzere yapılan kural dıĢı ödemeler –örneğin gümrükte,
poliste, maliyede yapılan ödemeler- rüĢvet olarak görülmemektedir. Ancak bir Ģeyi hakkı
olmadığı halde elde etmek üzere yapılan kural dıĢı ödemeler –örneğin trafik polisine ceza
yazmasın diye yapılan ödeme- rüĢvet olarak kabul edilmektedir. Bu da insanların hizmet
alımı ve ahlak arasında ikilemde kaldığında ahlaki olarak görmese de rüĢvet vermeyi
seçtiğini göstermektedir (Adaman, Çarkoğlu&ġenatalar, 2001;2003:65).
Ġktisadi ahlak esasen genel iĢ ahlakını, muhasebe ahlakını, insan kaynakları yönetimi,
pazarlama ve satıĢ ahlakını, üretim ahlakı, entelektüel mülkiyet bilgi ve beceri ahlakı,
teknoloji ve ahlak konularını, uluslararası iletmecilik ahlakını ve ekonomik sistemler
ahlakını kapsamaktadır (Alakbarov, 2009:14-17). Dolayısıyla iktisadi ahlak bir firmanın;

Ġnsanlığa,

Topluma, değiĢik toplum gruplarına, farklı dini gruplara ve farklı dünya görüĢü
olan gruplara (partiler, sendikalar vb.),

Personele, meslektaĢlarına, ast iliĢkisi içinde çalıĢtırdığı elemanlarına,

Ortaklara, müĢterilere, hastalara ve test amaçlı kullandığı kiĢilere,

ÇalıĢanların ailelerine,

Doğaya, hayvanlara ve çevreye karĢı olan sorumluluğunu analiz etmektedir.
14
ANKARA ÖRNEĞĠ
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4. ÇALIġANLARIN Ġġ AHLAKINA YÖNELĠK NĠCEL BĠR ÇALIġMA
ANKARA ÖRNEĞĠ
4.1. Örneklemin Belirlenmesi
AraĢtırmanın ana kitlesi Ankara’dır. Örneklem belirlenirken Ankara’nın dıĢ ticaret
istatistiklerinin Türkiye içindeki payı ve sektörler göz önüne alınmıĢtır. Otomotiv,
dayanıklı tüketim, turizm, tekstil, bankacılık ve finans, gıda, inĢaat ve sağlık sektörlerinde
ASO ve ATO’ya kayıtlı küçük (10-49 çalıĢan)-orta (50-249 çalıĢan)-büyük (250 + çalıĢan)
ölçekli Ankara iĢletmelerinden rassal olarak belirlenmiĢtir.
Tablo 1: DıĢ Ticaret Ġstatsitikleri – 2013 yılı – Güncel Dönem Ekim 2013
Yıl
2013
NUTS
Ġl / Bölge
Ġhracat Dolar
Ġthalat Dolar
124.539.102.326
207.103.661.259
TR0
Türkiye
TR5
Batı Anadolu
7.866.456.344
9.825.430.346
TR510
Ankara
6.521.763.924
8.712.736.120
Kaynak:
http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=0&param2=0&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58
01 (11/11/2013)
http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=9&param2=0&sitcrev=0&isicrev=0&sayac=58
11 (11/11/20013)
4.2. Verilerin Toplanması
Tecrübeli anketörler tarafından uygulanan anketlerin toplandıktan sonra kontrolü
yapılmıĢtır. Bu kontrol anketlerin arasından rassal olarak seçilen anketler telefon
kontrolünden geçirilerek anketin yapılıp yapılmadığı teyit edilmiĢtir. Anket içinde açık
uçlu, yarı açık uçlu soruların sayısal kodu yapılmıĢ ve veri giriĢine hazır hale getirilmiĢtir.
15
ANKARA ÖRNEĞĠ
4.3. Verilerin Analizi
Veri giriĢine hazır hale getirilen veriler bilgisayar ortamında Microsoft Office Excel’e
aktarılmıĢ, mantıksal süzmeler yapılmıĢtır. Ardından veriler SPSS Ġstatistik Programına
aktarılmıĢ, ankette yer alan soru baĢlıkları, soru cümleleri, açık uçlu ve yarı açık uçlu
sorulara verilen sayısal kodlar tanımlanarak %95 güven aralığında analiz yapılmaya hazır
hale getirilmiĢtir. Analizlerde frekanslar alınmıĢ, ortalama ve standart sapmalar ölçülmüĢ,
bazı cross-tablar (iĢ yerindeki konuma göre) ve faktör analizleri yapılmıĢtır.
4.4. Analizler
AraĢtırma Ankara’da iĢ yeri / firma sahibi, profesyonel yönetici ve çalıĢanlarla toplam 308
anketle gerçekleĢtirilmiĢtir.
4.4.1. AraĢtırmanın Demografik Dağılımı ve Demografik Özellikleri
Tablo 2: AraĢtırmanın Demografik Dağılımı
DEMOGRAFĠK DAĞILIM
Kadın
Erkek
Cinsiyet
Toplam
18-25 yaĢ arası
26-35 yaĢ arası
36-45 yaĢ arası
YaĢ Grubu
46-60 yaĢ arası
61 yaĢ ve üzeri
Toplam
SAYI
37
271
308
20
87
124
64
13
308
16
%
12,0
88,0
100,0
6,5
28,2
40,3
20,8
4,2
100,0
ANKARA ÖRNEĞĠ
Medeni Durum
Eğitim Durumu
Evli
Bekar
Dul/BoĢanmıĢ
Toplam
Ġlkokul
Ortaokul
Lise
Üniversite ve üzeri
Toplam
248
58
2
308
18
25
163
102
308
80,5
18,8
0,6
100,0
5,8
8,1
52,9
33,1
100,0
AraĢtırmanın erkek ağırlıklı olduğu görülmektedir (%88,0). YaĢ grubu olarak 36-45 yaĢ
grubunun yoğun olduğu görülmektedir (%40,3). Söz konusu yaĢ grubunu 26-35 yaĢ grubu
(%28,2) ve 46-60 yaĢ grubu (%20,8) takip etmektedir.
Tablo 3: AraĢtırmanın Demografik Özellikleri – Firma Tecrübesi
DEMOGRAFĠK ÖZELLĠKLER
1 yıl ve daha az
1-3 yıl arası
3-5 yıl arası
5-8 yıl arası
Firma Tecrübesi
8-10 yıl arası
10-15 yıl arası
15 yıl ve üzeri
Toplam
1 yıl ve daha az
1-3 yıl arası
3-5 yıl arası
5-8 yıl arası
Sektör Tecrübesi
8-10 yıl arası
10-15 yıl arası
15 yıl ve üzeri
Toplam
Firma Sahibi
Profesyonel Yönetici
Firmadaki Konumu
ÇalıĢan
Toplam
Hayır, yok
ĠĢadamları Derneğine Üyelik
Evet, var
(Firma sahipleri için)
Toplam
17
SAYI
16
25
53
35
51
50
78
308
4
10
40
20
45
59
130
308
178
81
49
308
173
5
178
%
5,2
8,1
17,2
11,4
16,6
16,2
25,3
100,0
1,3
3,2
13,0
6,5
14,6
19,2
42,2
100,0
57,8
26,3
15,9
100,0
97,2
2,8
100,0
ANKARA ÖRNEĞĠ
AraĢtırmaya göre firma tecrübesi ortalama 15 yıl 6 ay’dır (St. Sapma: 9,539). AraĢtırmaya
göre firma tecrübesi ortalama 11 yıl 7 ay’dır (St. Sapma: 8,776). AraĢtırmada görüĢülen
kiĢilerin %58 civarını firma sahibi oluĢturmaktadır. Profesyonel yönetici ve çalıĢanların
toplamı %42,2’dir. AraĢtırmada firma sahipleri için iĢadamları derneğine üyeliği olan
%2,8’dir. Üyeliği olmayanların oranı %97 civarındadır.
4.4.2. AraĢtırmanın ĠĢletme ve ĠĢ Özellikleri
Tablo 4: ĠĢletmenin ve ĠĢin Özellikleri
ĠġLETMENĠN VE ĠġĠN ÖZELLĠKLERĠ
Ticaret
Ġmalat
ĠĢin Tanımı
Hizmet
Toplam
Ġhracat yapan
Ġhracat yapmayan
Ġhracat Yapma Durumu
Toplam
Küçük ĠĢletme (10-49 kiĢi)
ĠĢletme Ölçeği
(Personel Sayısı)
Sektörler
SAYI
173
75
60
308
37
271
308
252
%
56,2
24,4
19,4
100,0
12,0
88,0
100,0
81,8
Orta ĠĢletme (50-249 kiĢi)
45
14,6
Büyük ĠĢletme (250kiĢi ve üzeri)
Toplam
11
308
3,6
100,0
Gıda
165
53,6
ĠnĢaat
42
13,6
Otomotiv
31
10,1
Dayanıklı Tüketim
31
10,1
Tekstil
16
5,2
Sağlık
15
4,9
Turizm
6
1,9
Bankacılık ve Finans
2
0,6
308
100,0
Toplam
GörüĢülen kiĢilerin %56,2’si ticaret, %24,4’ü imalat, %19,4’ü de hizmet iĢ tanımına
uyduğunu belirtmiĢlerdir. AraĢtırmanın örneklemini %81,8 küçük iĢletmeler, %14,6 orta
iĢletmeler ve %3,6 büyük iĢletmeler oluĢturmaktadır. AraĢtırma; %53,6 gıda, %13,6 inĢaat,
18
ANKARA ÖRNEĞĠ
%10,1’er otomotiv ve dayanıklı tüketim, %5,2 tekstil, % 4,9 sağlık sektörlerinden
oluĢmuĢtur.
4.4.3. ĠĢletmelerde ĠĢ Ahlakı Normları
ġekil 1: Firmanın / kurumun iĢ ahlakı değerlerine önem verilip verilmediği (%)
Hayır; 1,9
Evet; 98,1
AraĢtırmada görüĢülen kiĢilerin firmanın / kurumun iĢ ahlakı değerlerine %98,1 önem
verdiğini belirtmiĢlerdir.
ġekil 2: Firmada / kurumda iĢ ahlakına uygun olmayan durumlarla karĢılaĢma (%)
60,0
48,1
49,0
Nadiren
Hiç
40,0
20,0
0,6
2,3
Her zaman
Sık sık
0,0
19
ANKARA ÖRNEĞĠ
AraĢtırmada görüĢülen kiĢiler, firmada / kurumda iĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢlarla
nadiren karĢılaĢtığını belirtenlerin oranı %48,1’dir. Hiç karĢılaĢmadığını belirtenler ise
%49,0’dır.
ġekil 3: Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumu (%)
60,0
54,9
40,0
29,9
20,0
11,4
3,9
0,0
Yazılı Normlar
Sözlü Normlar
Yazılı ve Sözlü
Normlar vardır
Herhangi bir norm
olup olmadığından
haberdar değilim
AraĢtırmada görüĢülen kiĢiler, firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normlarda, %11,4’ü
yazılı normların olduğunu, %54,9’u sözlü normların olduğunu, %3,9’u hem yazılı hem
sözlü normların olduğunu belirtmiĢlerdir. Herhangi bir norm olup olmadığından haberdar
olmayanlar ise %30 civarındadır.
Tablo 5: Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumunun firmadaki konuma göre dağılımı
Yazılı
normlar
Sözlü
normlar
Yazılı ve
sözlü
normlar
Herhangi bir
norm olup
olmadığından
haberdar
değilim
Firma sahibi
11,2
60,7
1,1
27,0
100,0
Profesyonel yönetici
3,7
49,4
6,2
40,7
100,0
ÇalıĢan
24,5
42,9
10,2
22,4
100,0
11,4
54,9
3,9
29,9
100,0
Ortalama
20
Toplam
ANKARA ÖRNEĞĠ
Firmada / kurumda iĢ ahlakına iliĢkin normların olma durumunun görüĢülen kiĢilerinin
firmadaki konuma göre dağılımına bakıldığında; firma sahiplerinin böyle bir normdan
haberdar olmadığını belirtenler %27,0, profesyonel yöneticiler %40,7, çalıĢanlar ise
%22,4’tür.
ġekil 4: Firmada / kurumda iĢ ahlakı değerlerini geliĢtirmeye yönelik eğitim ve seminer gibi geliĢtirici
programların olma durumu (%)
Evet; 9,4
Hayır; 90,6
AraĢtırmada görüĢülen kiĢiler, firmada / kurumda iĢ ahlakı değerlerini geliĢtirmeye yönelik
eğitim ve seminer gibi geliĢtirici programların olduğunu belirtenlerin oranı %9,4’tür.
Görüldüğü gibi firmalarda / kurumlarda büyük oranda böyle bir çalıĢmanın yapılmadığı ya
da olmadığı görülmektedir.
21
ANKARA ÖRNEĞĠ
4.4.4. Ahlaki Açıdan ĠĢ Dünyasında Görülen Ġlkeler
Tablo 6: Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin öncelik sırası (%)
Ġlkeler
Dürüstlük
Sorumluluk
Aklı kullanma
Adalet
Dini inanç
Merhamet
Cesaret
Cömertlik
Alçakgönüllülük (tevazu)
Ölçülü olma
Canlıları ve çevreyi koruma
Diğer
1.
Öncelik
63,5
13,6
10,0
5,0
2,3
2,0
2,0
1,7
0,0
0,0
0,0
0,0
2.
Öncelik
9,5
24,0
12,5
19,4
3,0
2,0
17,4
5,6
2,3
4,3
0,0
0,0
3.
Öncelik
4,6
8,9
24,0
20,4
3,6
8,6
16,1
5,6
4,6
3,3
0,3
0,0
4.
Öncelik
6,6
17,5
17,5
15,5
3,3
6,3
21,5
4,3
4,0
2,6
1,0
0,0
5.
Öncelik
6,9
23,1
14,2
21,5
5,3
5,0
9,6
6,6
3,0
3,0
1,7
0,3
Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin birinci önceliğe göre “dürüstlük”,
“sorumluluk”, “aklı kullanma”, “adalet”, “dini inanç”, “merhamet”, “cesaret” ve
“cömertlik” Ģeklinde sıralanmıĢtır. Ġkinci öncelik olarak en çok “sorumluluk”, üçüncü
öncelik olarak da “aklı kullanma” görülmektedir. Tablo 7’de görüleceği üzere birinci
öncelik görülen ilkelerin sektörlere göre dağılımına baktığımızda “dürsütlük” dayanıklı
tüketim” ve “inĢaat” sektöründe göze çarpmaktadır. “Dinin inanç” ilkesi ise turizm
sektöründe, “cömertlik” ise bankacılık ve finans sektöründe birinci öncelik olarak
görülmektedir.
Tablo 7: Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin birinci önceliğin sektördeki konuma göre anlamlılık
ANOVA TESTĠ
(Firmadaki konum)
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Kareler
toplamı
51,517
2378,429
2429,947
Serbestlik
Derecesi
2
298
300
Kareler
Ortalama
25,759
7,981
F
p
3,227
0,041
Ahlaki açıdan iĢ dünyasında görülen ilkelerin birinci öncelik sırasına göre, görüĢülen
kiĢilerin sektördeki konumlarıyla ANOVA testi yaptığımızda anlamlı bir farklılık
görünmektedir (p<0,05).
22
ANKARA ÖRNEĞĠ
Sorumluluk
Aklı
kullanma
Adalet
Dini inanç
Merhamet
Cesaret
Cömertlik
Toplam
Otomotiv
Dayanıklı tüketim
Turizm
Tekstil
Bankacılık ve
finans
Gıda
ĠnĢaat
Sağlık
Ortalama
Dürüstlük
Tablo 8: ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörler (%)
66,7
71,0
66,7
62,5
3,3
3,2
0,0
6,3
20,0
9,7
16,7
25,0
10,0
3,2
0,0
6,3
0,0
6,5
16,7
0,0
0,0
6,5
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
100,0
100,0
100,0
100,0
50,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
0,0
50,0
100,0
59,4
70,7
66,7
63,5
23,1
2,4
0,0
13,6
5,6
9,8
20,0
10,0
4,4
7,3
0,0
5,0
1,9
0,0
6,7
2,3
1,9
0,0
6,7
2,0
3,1
2,4
0,0
2,0
0,6
7,3
0,0
1,7
100,0
100,0
100,0
100,0
4.4.5. ĠĢ Ahlakının Belirleyicileri
Tablo 9: ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörler (%)
Çok etkili
Oldukça
etkili
Etkili
Az etkili
Hiç etkili
değil
Yönetici
45,1
41,6
11,4
1,6
0,3
Patron
40,3
47,1
11,0
1,5
0,1
MüĢteri kaybetme
korkusu
33,8
26,0
34,1
4,5
1,6
Aile
32,1
26,0
28,9
9,4
3,6
Kazancı artırma fikri
31,8
20,8
37,7
5,8
3,9
Yasalar
29,2
41,9
20,5
8,1
0,3
ĠĢ çevresi
21,8
37,7
33,0
7,5
0,1
Sosyal çevre
19,5
40,9
33,1
6,2
0,3
ġirketin yazılı kuralları
13,6
34,4
40,6
8,4
2,9
Dini inanç
13,3
23,4
39,3
19,8
4,2
Eğt.-Öğrt. kurumları
8,8
30,8
48,3
12,0
0,1
Toplumsal kültür
7,8
32,1
52,5
7,5
0,1
Gelenekler
6,8
45,1
36,0
11,4
0,6
Medya
3,2
19,8
35,1
34,1
7,8
23
ANKARA ÖRNEĞĠ
Tablo 10 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin ortalamaları
ĠĢ Ahlakının Belirleyici Faktörleri
Yönetici
Ortalama*
4,30
St. Sapma
0,757
Patron
4,26
0,716
Yasalar
3,92
0,920
MüĢteri kaybetme korkusu
3,86
0,995
Aile
3,74
1,115
ĠĢ çevresi
3,74
0,884
Sosyal çevre
3,73
0,855
3,71
1,094
3,47
0,932
Gelenekler
3,46
0,808
Toplumsal kültür
3,40
0,740
Eğitim-Öğretim kurumları
3,36
0,806
Dini inanç
3,22
1,044
Medya
2,77
0,964
*Ortalama 5 üzerinden değerlendirilmiştir. 5: çok etkili, …, 1: hiç etkili değil. n=308
Tablo 11 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktör bileĢenleri
Faktör bileĢenleri ve faktör isimleri
Faktör yükleri*
Çevre ve gelenekler
ĠĢ çevresi
Aile
Sosyal çevre
Gelenekler
Toplumsal kültür
ĠĢin teĢviki
MüĢteri kaybetme korkusu
Zorlayıcı unsurlar
Eğitim-Öğretim kurumları
Medya
Dini inanç
Yönetici-patron
Patron
Yönetici
Yasalar
TOPLAM
Varyansı açıklama
oranı
20,019
0,786
0,722
0,721
0,693
0,566
13,225
0,799
0,697
0,650
11,631
0,773
0,686
0,652
11,064
0,817
0,784
0,426
55,939
*Varimax Rotasyonlu Temel Bileşenler Analizi Yöntemi kullanılmıştır.
24
ANKARA ÖRNEĞĠ
Varimax Rotasyonlu Temel BileĢenler Analizi Yöntemiyle iĢ ahlakına uygun davranıĢların
oluĢmasını sağlayan faktör bileĢenleri meydana gelmiĢtir. Yapılan analizle de faktörlerin
doğrulayıcılığı gösterilmiĢtir. ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen
faktörler sırayla; “çevre ve gelenekler”, “iĢin teĢviki”, “zorlayıcı unsurlar”, yöneticipatron”dur.
ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere göre
ortalamalarını incelersek;
Dini inanç
Kazancı artırma
fikri
Yönetici
Patron
Eğitim-Öğretim
kurumları
Medya
Ort.
3,26
3,42
3,42
4,13
4,03
3,48
2,71
St. Sapma
0,999
1,025
1,205
0,846
0,875
0,769
0,973
Ort.
3,77
3,48
3,77
4,19
4,16
3,52
2,90
St. Sapma
1,146
1,235
1,175
0,833
0,898
0,926
0,908
Ort.
4,33
4,00
3,33
3,67
3,67
4,17
2,83
St. Sapma
0,816
0,894
1,033
1,211
1,033
0,753
0,983
Ort.
2,88
2,94
4,19
4,31
4,19
3,19
2,94
St. Sapma
0,885
0,680
1,328
1,195
0,750
0,834
0,998
Ort.
3,00
3,00
5,00
5,00
5,00
3,00
3,50
St. Sapma
0,000
1,414
0,000
0,000
0,000
0,000
0,707
Ort.
4,05
3,08
3,59
4,30
4,38
3,24
2,56
St. Sapma
1,128
0,978
1,053
0,665
0,588
0,750
0,971
Ort.
3,40
3,45
4,12
4,38
4,12
3,50
3,24
St. Sapma
0,798
0,942
1,017
0,697
0,739
0,834
0,759
Ort.
2,87
3,07
3,73
4,73
4,27
3,67
3,20
St. Sapma
0,743
1,624
0,704
0,594
0,799
0,900
0,941
Ort.
3,74
3,22
3,71
4,30
4,26
3,36
2,77
St. Sapma
1,115
1,044
1,094
0,757
0,716
0,806
0,964
Otomotiv
Dayanıklı
tüketim
Turizm
Tekstil
Bankacılık ve
finans
Gıda
ĠnĢaat
Sağlık
Ortalama
Ġlkeler
Sektörler
Aile
Tablo 12 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere göre ortalama değerleri
25
ANKARA ÖRNEĞĠ
Tablo 13 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektörlere göre ortalama değerleri
Sosyal çevre
MüĢteri
kaybetme korkusu
ġirketin yazılı
kuralları
Yasalar
ĠĢ çevresi
Toplumsal kültür
Ort.
3,39
3,65
4,10
3,42
3,19
3,26
3,39
St. Sapma
0,844
0,709
0,831
1,057
0,703
0,773
0,844
Ort.
3,26
3,55
3,94
3,23
3,23
3,42
3,58
St. Sapma
0,815
1,028
0,892
1,087
0,762
0,886
0,807
Ort.
3,67
3,33
4,00
3,50
2,83
3,17
3,17
St. Sapma
0,816
1,033
1,265
1,378
0,983
0,983
0,408
Ort.
3,06
3,38
4,25
3,75
3,19
3,00
3,00
St. Sapma
0,680
0,885
1,000
0,931
0,834
0,894
0,516
Ort.
3,00
3,50
5,00
5,00
4,50
3,50
3,50
St. Sapma
1,414
0,707
0,000
0,000
0,707
0,707
0,707
Ort.
3,65
3,90
3,62
3,32
4,32
4,06
3,47
St. Sapma
0,779
0,846
0,991
0,819
0,724
0,809
0,769
Ort.
3,24
3,57
4,17
3,86
3,60
3,40
3,21
St. Sapma
0,759
0,801
0,961
0,843
0,912
0,767
0,606
Ort.
3,00
3,47
4,33
4,20
4,40
3,80
3,40
St. Sapma
0,756
0,640
0,976
0,862
0,828
0,676
0,507
Ort.
3,46
3,73
3,86
3,47
3,92
3,74
3,40
St. Sapma
0,808
0,855
0,995
0,932
0,920
0,884
0,740
Otomotiv
Dayanıklı
tüketim
Turizm
Tekstil
Bankacılık ve
finans
Gıda
ĠnĢaat
Sağlık
Ortalama
Ġlkeler
Sektörler
Gelenekler
(Devam)
26
ANKARA ÖRNEĞĠ
Tablo 14 ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin sektördeki konuma göre anlamlılık
ANOVA TESTĠ
(Firmadaki konum)
Aile
Dini inanç
Kazancı
artırma fikri
Yönetici
Patron
Eğitim-Öğretim
kurumları
Medya
Gelenekler
Sosyal çevre
MüĢteri kaybetme
korkusu
ġirketin
yazılı kuralları
Yasalar
ĠĢ çevresi
Toplumsal kültür
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Gruplar arasında
Grup içinde
Toplam
Kareler
toplamı
9,219
372,479
381,698
1,759
332,666
334,425
3,383
364,319
367,701
0,720
175,393
176,114
1,454
155,766
157,221
3,109
196,163
199,273
4,245
280,924
285,169
1,798
198,734
200,532
6,498
218,135
224,633
0,258
303,456
303,714
0,787
266,005
266,792
3,002
256,803
259,805
9,259
230,439
239,698
0,786
167,292
168,078
*p<0,05 ise anlamlı farklılık vardır.
27
Serbestlik
Derecesi
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
2
305
307
Kareler
Ort.
4,610
1,221
F
p
3,775
0,024*
0,880
1,091
0,807
0,447
1,691
1,194
1,416
0,244
0,360
0,575
0,626
0,535
0,727
0,511
1,424
0,242
1,555
0,643
2,417
0,091
2,122
0,921
2,304
0,102
0,899
0,652
1,380
0,253
3,249
0,715
4,543
0,011*
0,129
0,995
0,130
0,878
0,394
0,872
0,451
0,637
1,501
0,842
1,783
0,170
4,630
0,756
6,127
0,002*
0,393
0,548
0,717
0,489
ANKARA ÖRNEĞĠ
Tablo 14’e göre iĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen faktörlerin, sektörde
çalıĢanların konumuna göre ANOVA tesit yaptığımızda “aile”, “sosyal çevre” ve “iĢ
çevresi” alanlarında anlamlı bir farklılık görünmektedir (p<0,05).
4.4.6. ĠĢ Dünyasında KarĢılaĢılan Problemler
Tablo 15: ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan problemlerin görülme sıklıkları (%)
Ġnsanların iyi niyetlerinin,
inançlarının suiistimal edilmesi
Yalan söyleme
Sözünde durmayan iĢ adamları
Kötü niyetli iĢ adamları
ĠĢin “bilmeyenler” tarafından
yapılması
Yaptığı iĢe inanmayan insanlarla
karĢılaĢma durumu
Verilen sözleri tutmama
Rakip firmaların ürünlerini kötüleme
KiĢilik zafiyetlerinin iĢe yansıtılması
Aynı ürünün farklı fiyatlarda
satılması
ĠĢin hilelerini kullanarak kazancı
artırma
Reklamlarda kadınların
cinselliğinden yararlanma
RüĢvet alma
Verilen randevulara riayet etmeme
Kendi hatasını baĢkasına yükleme
BaĢkalarını (rakipleri ya da iĢ
arkadaĢlarını) kötüleme
Aynı ürünü farklı isimler altında
satma
ÇalıĢanların iĢe geç gelmeyi adet
edinmesi
Bayii atlayarak satıĢ yapma
Söz verilen kalitede mal ve hizmet
teslim etmeme
Alacaklılara ödemeleri geciktirme
Kıdem ve ihbar tazminatı ödemekten
kaçınma
Dolandırıcılık
Çok sık
Sık sık
23,7
23,7
21,4
29,2
1,9
12,7
10,1
7,1
31,2
27,6
33,4
24,7
28,6
27,3
22,7
30,8
29,5
8,8
2,9
2,6
5,5
20,8
40,9
31,5
1,3
4,5
22,4
49,0
23,1
1,0
4,5
3,9
3,9
31,2
22,1
33,1
34,1
38,3
29,2
26,3
27,9
30,2
3,9
7,8
3,6
3,9
23,4
38,3
30,8
3,6
3,6
23,4
36,0
29,2
7,8
2,9
16,9
33,1
42,9
4,2
2,9
2,9
2,9
8,1
24,4
13,3
25,3
40,3
34,7
50,6
29,2
38,6
13,0
3,2
10,4
2,6
15,3
29,5
49,0
3,6
2,6
15,3
37,0
34,7
10,4
2,6
14,0
42,9
36,0
4,5
2,6
13,0
21,8
52,9
9,7
2,6
15,6
30,2
46,8
4,9
2,6
15,3
52,3
27,6
2,3
2,6
11,4
41,2
37,7
7,1
2,3
20,1
33,1
34,7
9,7
28
Ara sıra Nadiren
Hiç
ANKARA ÖRNEĞĠ
Sigortasız iĢçi çalıĢtırma
Kayıt dıĢı çalıĢma
MüĢterinin bilgisizliğinden
yararlanarak ürünü fahiĢ fiyatla
satma
Ücret verilmeden çalıĢanlara fazla
mesai yaptırma
ĠĢyerine ait araç ve gerecin hor
kullanılması
Hizmet veren personelin kötü hizmet
vermesi
RüĢvet verme
Aldatıcı reklamlar
Verilen iĢi yapmamak için
mazeretler üretilmesi
Ġnternet kanalıyla mahrem bilgilerin
araĢtırılması/paylaĢılması
Mesai saatleri içinde baĢka Ģeylerle
uğraĢma (bilgisayarda oyun vs.)
Satılan ürünlerin beklenen kalitede
olması
ĠĢçi ücretlerini geç ödeme
Albenili ambalajla aldatma çabaları
Kamu ihalelerinde kayırma, gizli
anlaĢma ve içeriden bilgi alma
Evrak üzerinde sahtecilik yapma
Yapılan ahlaki olmayan iĢle övünme
Faturasız mal ve hizmet satıĢı
Kaçak yabancı iĢçi çalıĢtırma
Kasıtlı olarak iĢin hilesine kaçma
ÇalıĢma arkadaĢının baĢarısını
kendine maletme çabaları
Yasal mevzuatın açıklarından
yararlanmaya çalıĢma
ÇalıĢanları terfi ve ödüllendirmede
liyakate göre davranılmaması
ĠĢçiler arasında sebepsiz ayırım
yapma
SatıĢ sonrası garanti ve hizmetlerin
aksatılması
Çok sık
2,3
2,3
Sık sık
14,0
13,0
2,3
15,3
37,3
37,0
8,1
2,3
16,2
39,6
40,9
1,0
2,3
27,9
32,5
32,1
5,2
1,9
13,3
37,3
43,8
3,6
1,9
1,9
7,5
16,2
24,7
35,1
55,8
40,9
10,1
5,8
1,9
15,6
31,8
48,4
2,3
1,9
9,4
34,4
43,8
10,4
1,9
12,7
26,0
53,9
5,5
1,6
26,3
34,7
33,1
4,2
1,6
1,6
13,6
20,5
53,2
36,0
29,2
34,1
2,3
7,8
1,6
13,6
25,6
49,7
9,4
1,3
1,3
1,3
1,3
1,0
11,4
9,7
11,4
11,4
15,6
22,1
27,3
42,9
43,5
38,0
53,6
52,3
38,0
33,8
35,7
11,7
9,4
6,5
10,1
9,7
1,0
12,7
23,7
53,2
9,4
1,0
15,6
36,4
36,4
10,7
0,6
30,2
31,5
31,2
6,5
0,3
9,7
38,6
41,2
10,1
0,3
23,4
44,2
29,2
2,9
29
Ara sıra Nadiren
27,6
49,7
48,1
27,9
Hiç
6,5
8,8
ANKARA ÖRNEĞĠ
ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan ilk on problem insanların iyi niyetlerinin, inançlarının suiistimal
edilmesi, yalan söyleme, sözünde durmayan iĢ adamları, kötü niyetli iĢ adamları, yaptığı
iĢe inanmayan insanlarla karĢılaĢma durumu, verilen sözleri tutmama, rakip firmaların
ürünlerini kötüleme, kiĢilik zafiyetlerinin iĢe yansıtılması ve aynı ürünün farklı fiyatlarda
satılması Ģeklinde sıralanmaktadır.
Tablo 16: ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan problemlerin görülme ortalamaları
n=308
Ortalama* St. Sapma
Ġnsanların iyi niyetlerinin, inançlarının suiistimal edilmesi
3,38
1,190
Yalan söyleme
3,16
1,172
Kötü niyetli iĢ adamları
3,13
1,003
Sözünde durmayan iĢ adamları
3,11
1,047
Yaptığı iĢe inanmayan insanlarla karĢılaĢma durumu
3,06
0,821
Verilen sözleri tutmama
3,06
0,955
KiĢilik zafiyetlerinin iĢe yansıtılması
3,04
0,966
ĠĢin “bilmeyenler” tarafından yapılması
2,98
0,893
Verilen randevulara riayet etmeme
2,94
0,884
Aynı ürünün farklı fiyatlarda satılması
2,93
0,916
ĠĢyerine ait araç ve gerecin hor kullanılması
2,90
0,945
SatıĢ sonrası garanti ve hizmetlerin aksatılması
2,89
0,804
Alacaklılara ödemeleri geciktirme
2,88
0,782
Satılan ürünlerin beklenen kalitede olması
2,88
0,903
ÇalıĢanları terfi ve ödüllendirmede liyakate göre davranılmaması
2,87
0,941
Rakip firmaların ürünlerini kötüleme
2,86
0,976
ĠĢin hilelerini kullanarak kazancı artırma
2,86
0,981
ĠĢçi ücretlerini geç ödeme
2,83
0,747
Ücret verilmeden çalıĢanlara fazla mesai yaptırma
2,78
0,809
ÇalıĢanların iĢe geç gelmeyi adet edinmesi
2,74
0,849
Albenili ambalajla aldatma çabaları
2,74
0,926
Kayıt dıĢı çalıĢma
2,72
0,880
Reklamlarda kadınların cinselliğinden yararlanma
2,71
0,897
30
ANKARA ÖRNEĞĠ
n=308
Ortalama* St. Sapma
Dolandırıcılık
2,70
0,972
Aldatıcı reklamlar
2,68
0,883
MüĢterinin bilgisizliğinden yararlanarak ürünü fahiĢ fiyatla
satma
2,67
0,911
Verilen iĢi yapmamak için mazeretler üretilmesi
2,67
0,836
Hizmet veren personelin kötü hizmet vermesi
2,66
0,825
Aynı ürünü farklı isimler altında satma
2,65
0,948
Kıdem ve ihbar tazminatı ödemekten kaçınma
2,65
0,870
Söz verilen kalitede mal ve hizmet teslim etmeme
2,64
0,893
BaĢkalarını (rakipleri ya da iĢ arkadaĢlarını) kötüleme
2,64
0,874
Faturasız mal ve hizmet satıĢı
2,63
0,819
Kasıtlı olarak iĢin hilesine kaçma
2,62
0,896
Kaçak yabancı iĢçi çalıĢtırma
2,60
0,865
Yasal mevzuatın açıklarından yararlanmaya çalıĢma
2,60
0,910
Kendi hatasını baĢkasına yükleme
2,60
0,945
Sigortasız iĢçi çalıĢtırma
2,56
0,891
Mesai saatleri içinde baĢka Ģeylerle uğraĢma (bilgisayarda oyun
vs.)
2,52
0,856
ĠĢçiler arasında sebepsiz ayırım yapma
2,49
0,817
Ġnternet kanalıyla mahrem bilgilerin araĢtırılması/paylaĢılması
2,49
0,875
Kamu ihalelerinde kayırma, gizli anlaĢma ve içeriden bilgi alma
2,48
0,900
Bayii atlayarak satıĢ yapma
2,46
0,928
ÇalıĢma arkadaĢının baĢarısını kendine maletme çabaları
2,43
0,864
Yapılan ahlaki olmayan iĢle övünme
2,41
0,840
RüĢvet alma
2,37
0,913
Evrak üzerinde sahtecilik yapma
2,37
0,880
RüĢvet verme
2,35
0,836
*Ortalama 5 üzerinden değerlendirilmiştir. 5: çok sık, …, 1: hiç. n=308
31
ANKARA ÖRNEĞĠ
4.4.7. ĠĢ Ahlakıyla Ġlgili Problemlerin Kaynakları
Tablo 17: ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları (%)
n=308
Gençlerin iĢe ne katabilirimden daha çok ne kadar
daha fazla kazanabilirim düĢüncesinde olmaları
ĠĢi yapan kiĢinin profesyonel düĢünmemesi
ĠĢe baĢlarken idealist olan gençlerin kısa sürede
pragmatik tutum ve davranıĢlar sergilemeleri
ĠĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların toplumda
normal karĢılanması
ĠĢ ahlakına aykırı davranıĢların avantaj sağlanması
ĠĢe yeni baĢlayanların göze girme adına
sergiledikleri yalakalık benzeri davranıĢlar
Ġkiyüzlülük / riyakarlık
ÇalıĢanların ücretlerinin düĢük olması
Güvensizlik
Ahlaki olmayan davranıĢlara karĢı yeterli
toplumsal yaptırım (kınama, dıĢlama gibi) olması
Sivil toplum örgütleri ahlaklı iĢ yapma davranıĢını
destekleme konusunda yetersiz oluĢu
Öğretim kurumlarında konuya yeterince önem
verilmemesi
ÇalıĢma Ģartlarının yetersizliği
Dürüst çalıĢanların daha az kazanıyor olması
AĢırı kazanma hırsı olması
Yalan söyleyenlerin daha çok kazanıyor olması
Bilgisizlik
Kötü örneklerin varlığı
Cinsiyete dayalı kayırmacılık
Daha fazla tüketme isteği
ĠĢ ahlakı kurallarının yazılı olmaması
Aile içinde iĢ ahlakı konusunun öneminin
zayıflaması
ĠĢini kaybetme endiĢesi
Yapanın yanına kar kalır düĢüncesi
HemĢericilik açısından kayırmacılık
Medyanın olumsuz etkisi
Dini duyguların zayıflaması
*Katılan: (Tamamen katılan ve katılanların toplamı)
**Katılmayan (Katılmayan ve kesinlikle katılmayanların toplamı)
32
Katılan*
Kararsız
Katılmayan**
63,6
27,3
9,1
62,0
23,1
14,9
60,1
26,0
14,0
57,5
21,8
20,8
53,6
28,9
17,5
52,6
33,8
13,6
51,6
50,3
49,7
26,0
28,9
32,5
22,4
20,8
17,9
49,4
33,4
17,2
48,1
36,7
15,3
47,7
36,7
15,6
47,7
44,8
42,5
39,6
36,0
32,8
31,2
29,9
29,2
29,2
27,6
28,2
31,8
29,5
44,8
21,8
40,3
41,9
23,1
27,6
29,2
28,6
34,4
22,4
47,1
29,9
28,9
28,6
27,6
43,8
28,2
26,0
24,4
24,0
23,7
29,5
38,3
28,9
31,5
29,5
42,2
35,7
46,8
44,5
46,8
ANKARA ÖRNEĞĠ
ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları olarak ilk on neden; gençlerin iĢe ne
katabilirimden daha çok ne kadar daha fazla kazanabilirim düĢüncesinde olmaları, iĢi
yapan kiĢinin profesyonel düĢünmemesi, iĢe baĢlarken idealist olan gençlerin kısa sürede
pragmatik tutum ve davranıĢlar sergilemeleri, iĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların
toplumda normal karĢılanması, iĢ ahlakına aykırı davranıĢların avantaj sağlanması, iĢe yeni
baĢlayanların göze girme adına sergiledikleri yalakalık benzeri davranıĢlar, ikiyüzlülük /
riyakarlık, çalıĢanların ücretlerinin düĢük olması, güvensizlik, ahlaki olmayan davranıĢlara
karĢı yeterli toplumsal yaptırım (kınama, dıĢlama gibi) olması Ģeklinde sıralanmıĢtır.
Tablo 18: ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynaklarının ortalamaları
Ortalama* St. Sapma
Gençlerin iĢe ne katabilirimden daha çok ne kadar daha fazla
kazanabilirim düĢüncesinde olmaları
3,92
1,021
ĠĢe baĢlarken idealist olan gençlerin kısa sürede pragmatik
tutum ve davranıĢlar sergilemeleri
3,69
0,973
3,64
0,946
ĠĢe yeni baĢlayanların göze girme adına sergiledikleri yalakalık
benzeri davranıĢlar
3,49
0,848
ĠĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların toplumda normal
karĢılanması
3,49
0,970
3,46
0,918
Güvensizlik
3,44
0,927
Sivil toplum örgütleri ahlaklı iĢ yapma davranıĢını destekleme
konusunda yetersiz oluĢu
3,41
0,859
3,40
0,945
Ahlaki olmayan davranıĢlara karĢı yeterli toplumsal yaptırım
(kınama, dıĢlama gibi) olması
3,39
0,845
Öğretim kurumlarında konuya yeterince önem verilmemesi
3,38
0,844
3,36
1,000
3,30
0,908
3,25
0,962
3,24
1,017
3,17
0,933
3,16
0,868
Bilgisizlik
3,11
1,004
33
ANKARA ÖRNEĞĠ
Ortalama* St. Sapma
3,06
0,897
3,04
0,874
2,98
0,945
2,92
0,962
Aile içinde iĢ ahlakı konusunun öneminin zayıflaması
2,89
0,944
2,84
1,031
2,81
0,930
2,80
0,933
2,80
0,958
*Ortalama 5 üzerinden değerlendirilmiştir. 5: tamamen katılıyorum, …, 1: kesinlikle katılmıyorum. n=308
Tablo 19 ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynakları (temel faktörler)
ĠĢ Ahlakıyla Ġlgili Problemlerin Kaynakları (Temel
Faktörler)
Temel değerlerin öneminin zayıflaması, kanaatsizlik ve
kayırmacılık
Aile içinde iĢ ahlakı konusunun öneminin zayıflaması
Ġlkesizlik ve toplum yaptırımlarının yetersiz olması
ĠĢe baĢlarken idealist olan gençlerin kısa sürede pragmatik tutum
ve davranıĢlar sergilemeleri
Sivil toplum örgütleri ahlaklı iĢ yapma davranıĢını destekleme
konusu
ĠĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢların toplumda normal
karĢılanması
Gençlerin iĢe ne katabilirimden daha çok ne kadar daha fazla
kazanabilirim düĢüncesinde olması
Ahlaki olmayan davranıĢlara karĢı yeterli toplumsal yaptırım
(kınama) olmaması
ĠĢe yeni baĢlayanların göze girme adına sergiledikleri yalakalık
benzeri davranıĢlar
34
Faktör
yükü
Varyansı
açıklama
oranı
16,360
0,737
0,694
0,689
0,688
0,661
0,596
0,569
0,542
15,397
0,747
0,741
0,671
0,657
0,647
0,602
0,580
0,549
ANKARA ÖRNEĞĠ
ĠĢ Ahlakıyla Ġlgili Problemlerin Kaynakları (Temel
Faktörler)
Bireysel vizyonsuzluk / Bilgisizlik
Bilgisizlik
Güvensizlik
ĠĢle ilgili Ģartlar ve kötü örnekler
Toplumsal kurumların etkileri
Öğretim kurumlarında konuya yeterince önem verilmemesi
TOPLAM
Faktör
yükü
Varyansı
açıklama
oranı
9,855
0,726
0,650
0,591
0,491
0,469
7,879
0,729
0,604
0,499
0,363
7,351
0,657
0,598
56,842
*Varimax Rotasyonlu Temel Bileşenler Analizi Yöntemi kullanılmıştır.
ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin kaynaklarının doğrulayıcı faktörleri tablo 18’de
gösterilmiĢtir. Buna göre temel faktörler sırayla; “temel değerlerin öneminin zayıflaması,
kanaatsizlik ve kayırmacılık”, “ilkesizlik ve toplum yaptırımlarının etkisiz oluĢu”,
“bireysel vizyonsuzluk / bilgisizlik”, “iĢle ilgili Ģartlar ve kötü örneklerin varlığı” ve
“toplumsal kurumların etkileri”dir.
2012 yılı içerisinde ĠGĠAD tarafından uygulanan “Türkiye’de ĠĢ Ahlakı” çalıĢmasının
faktör sonuçları da, uygulamıĢ olduğum “ÇalıĢanların ĠĢ Ahlakına Yönelik Bir ÇalıĢma –
Ankara Örneği” çalıĢmasının faktör analizleriyle ve sonuçlarıyla da hemen hemen
örtüĢmektedir (Torlak, Özdemir, Erdemri 2013).
35
ANKARA ÖRNEĞĠ
BEġĠNCĠ BÖLÜM
5. SONUÇ VE ÖNERĠLER
Bu çalıĢmada, çalıĢanların iĢ ahlakına yönelik nicel bir çalıĢma olarak Ankara örneği
incelenmiĢtir. AraĢtırmaya göre, firmaların / kurumların iĢ ahlakı değerlerine önem verme
oranı yüksektir. Ancak, çalıĢılan yerlerde iĢ ahlakına uygun olmayan davranıĢlarla
karĢılaĢma oranı %50 civarındadır. ĠĢ yerlerinde genelde sözlü normlar olmasına karĢın
böyle bir yazılı veya sözlü normlardan haberdar olmayan %30 civarındadır. En önemli
nokta ise firma sahiplerinin %27’si bu normlardan haberdar değil. ĠĢ yerlerinin çok büyük
bir oranda iĢ ahlakına yönelik eğitim, seminer, kurs gibi çalıĢmalarının olmaması ya da
yapılmaması göze çarpmaktadır. ĠĢ ahlakına yönelik davranıĢların oluĢmasında etkili
görülen faktörler; birinci öncelik olarak “dürüstlük”, ikinci öncelik olarak “sorumluluk” ve
üçüncü öncelik olarak da “aklı kullanma” göze çarpmaktadır. Dolayısıyla öncelikli görülen
bu faktörler iĢ ahlakının oluĢumundaki temel değiĢkenlerdir.
ĠĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasını etkileyen değiĢkenler sınıflandırıldığında;
“çevre ve gelenekler”, “iĢin teĢviki”, “zorlayıcı unsurlar” ve “yönetici-patron” Ģeklinde
ortaya çıkmıĢtır. DeğiĢkenleri incelediğimizde; her ne kadar “yönetici” ve “patron” etkili
gibi görünse de, faktörlerin %20 civarını doğrulayan (açıklayan) “çevre ve geleneklerdir”.
ĠĢ çevresi, aile, sosyal çevre, gelenekler ve toplumsal kültür iĢ ahlakına uygun
davranıĢların oluĢmasını etkileyen ilk değiĢkenlerdir. %13 civarı açıklayan faktör grubu da
“iĢin teĢviki”dir. Özellikle iĢin teĢviki faktörünü oluĢturan değiĢkenler “müĢteri kaybetme
korkusu” , “kazancı artırma fikri” ve “Ģirketin yazılı kuralları”. Bu ilk iki faktör grubu, iĢ
ahlakında iktisadi davranıĢı da bize göstermektedir. Geleneklere ve çevreye bağlılıkla
beraber kazancı artıma fikri ön plandadır. Faktör grubunda eğitim ve öğretim kurumları,
dini inanç, medya önem derecesinde daha zayıf kalmaktadır.
ĠĢ dünyasında karĢılaĢılan ahlaki problemleri incelediğimizde kiĢiler arası iliĢkiler,
çalıĢanlara karĢı sorumluluklar, müĢteri iliĢkileri, rakiplerle olan iliĢkiler ve çalıĢanlardan
kaynaklanan problemler Ģeklinde sıralanmaktadır. Dolayısıyla iktisadi davranıĢ olarak
36
ANKARA ÖRNEĞĠ
incelediğimizde karĢılaĢılan problemlerin bileĢenleri kiĢisel hırs ve kazanma hırsını yüksek
derecede etkilemektedir. ĠĢ hilelerini kullanarak kazancı artırma, yalan söyleme,
dolandırıcılık, rakip firmaların ürünlerini kötülemeleri reklamlarda kadının cinselliğinden
yararlanma gibi etkenler ilk yirmi içerisinde yer almaktadır.
Ahlaki problemlerin kaynaklarını incelediğimizde ise; gençlerin daha çok ne kadar
kazanırım düĢüncesinde olmaları, pragmatik ve ilkesiz davranıĢlara toplumun sessiz
kalması, iĢ ahlakına aykırı davranıĢların avantaj sağlaması, aĢırı kazanma hırsı gibi
değiĢkenler ön plana çıkmaktadır. Buradaki değiĢkenleri sınıflandırdığımızda ise iĢ
ahlakıyla ilgili problemlerin temel nedenleri “temel değerlerin öneminin zayıflaması
kanaatsizlik ve kayırmacılık”, “ilkesizlik”, “bireysel vizyonsuzluk”, “iĢle ilgili Ģartlar” ve
“toplumsal kurumların etkileri” Ģeklinde sıralanmaktadır.
Sonuçlara dayanarak yapılacak önerileri Ģu Ģekilde belirleyebiliriz; kiĢilerle ilgili tek tek
faktörler üzerinde durulmalı, iyileĢtirme çalıĢmaları yapılmalıdır. Dini ve ahlaki değerlere
önem
verilmeli
ve
canlandırılmalıdır.
ÇalıĢanlar
iĢ
yerlerinde
doğru
Ģekilde
görevlendirilmelidir. Yapamayacağı iĢ verilmemelidir. ÇalıĢma ve iĢ yeri Ģartları
düzeltilmeli, aksaklıklar giderilmelidir. ĠĢ yerlerinde sağlık ve iĢ güvenliği çalıĢmalarına
ağırlık verilmelidir. ĠĢ ahlakı üzerine eğitim, seminer, kurs vb. verilmelidir. Ayrıca iĢle
ilgili de eğitimler uygulanmalıdır. ĠĢ ahlakı ilkelerinden önem derecesine göre zayıf çıkan
“ölçülü olma”, “çevreyi ve canlıları koruma” ilkelerine önem verilmelidir. Ġktisadi davranıĢ
biçimine yönelik kazanma hırsı için ahlak dıĢı (rüĢvet, kayırmacılık, yalan söyleme, daha
fazla tüketme vb.) davranıĢların uygun olmadığı anlatılmalıdır.
37
ANKARA ÖRNEĞĠ
KAYNAKÇA
Adaman, F., Çarkoğlu, A. & ġenatalar, B. (2001). Hanehalkı gözünden Türkiye’de
yolsuzluğun nedenleri ve önlemesine ilişkin öneriler. Ġstanbul: TESEV.
Adaman, F., Çarkoğlu, A. & ġenatalar, B. (2003). İş dünyası gözünden Türkiye’de
yolsuzluğun nedenleri ve önlemesine ilişkin öneriler. Ġstanbul: TESEV.
Akgemci, T., Özgener, ġ. (2002). Türkiye’de iĢ ahlakının tarihsel geliĢimi. Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7,45-59. 01 Aralık 2013,
http://tr.scribd.com/doc/103595693/Turkiye-de-%C4%B0%C5%9FAhlak%C4%B1-n%C4%B1n-Tarihsel-Geli%C5%9Fimi-Tahir-Akgemci-ve%C5%9Eevki-Ozgener
Alakbarov, N. (20099. Ġktisadi krizler, iktisadi ahlak ve tarihten alınmayan dersler.
Ekonomik
Yorumlar,
(534).
1
01
Aralık
2013,
http://www.ekonomikyorumlar.com.tr/dergiler/gundem/Gundem_1_Sayi_534.pdf
Arslan, M. (2001). İş ve meslek ahlakı (1. Baskı). Ankara: Nobel Yayınları
BaltaĢ, Z. (2003). Türkiye’de yapılan araĢtırmalarda dikkat çekici sonuçlar. Kaynak
Dergisi, Ekim-Aralık, 16.
Bilgin, M.H. (1998). Politik yozlaĢmaya ekonomik bir bakıĢ ve Türkiye için Alternatif
Öneriler. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu, 24-26 Aralık 1997. Sakarya
Üniversitesi Ġktisadi ve Ġdari Bilimler Enstitüsü, Adapazarı.
Çağatay, N. (1989). Bir Türk kurumu olan ahilik. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu Yayınları.
Çakar, U. ve Arbak, Y. (2008). ĠĢletme eğitiminin ahlaki değerlendirmeler üzerine etkisi.
Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (16), 1-19
Demir, Ö. (2003). İktisat ve Ahlak. Ankara: Liberte Yayınları.
Deniz, E. (2009). Sabri Fehmi Ülgener’in iktisadi-felsefi anlayışı. YayınlanmamıĢ yüksek
lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Eğri, T. ve Sunar, L. (2010). Türkiye’de iĢ ahlakı çalıĢmaları: mevcut durum ve
yönelimler. İş Ahlakı Dergisi 3(5), 41-67.
Emrullah, A.B., Hadimi, M. (1992). İslam ahlakı. Ġstanbul: Hakikat Ltd. ġti. Yayını.
38
ANKARA ÖRNEĞĠ
Erol, S.I. (2012). Ġktisadi kalkınmada değerlerin rolü (Ġbn Haldun’un perspektifinden).
Çalışma İlişkileri Dergisi 3(2), 49-65.
Ġlhan, S. (2005). ĠĢ ahlakı: kuramsal bir yaklaĢım. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 7(2), 258-275.
Kopraman, K.Y. vd. (1994). Tarih-I. Ġstanbul: M.E.B. Yayınları No:2586.
Kozak, Ġ.E. (1999). İnsan-toplum-iktisat (2. Baskı). Adapazarı: DeğiĢim Yayınları.
KurtuluĢ, B. (ġubat, 2005). ĠĢ ahlakı: geçmiĢte ve günümüzde. Sosyal Siyaset
Konferansları
Dergisi,
(50).
01
Aralık
2013,
http://www.journals.istanbul.edu.tr/tr/index.php/sosyalsiyaset/issue/view/46
Özgener, ġ. (2000). Ekonomik Sistemler ve Ahlak. Süleyman Demirel Üniversitesi İ.İ.B.F.
Yayınları, 5(1), 175-190.
SubaĢı, N. (20039. Yoksulluğun Muğlak Dinselliği. Deniz Feneri Yayınları, 2 262-279.
Torlak, Ö., Ünder, H., ġeker, A., Çiftçioğlu, B.A., Sabuncuoğlu, Z. Ve Koç, U. (2013). İş
etiği (1. Baskı). EskiĢehir: Anadolu Üniversitesi.
Torlak, Ö., Özdemir, ġ., Erdemir, E. (17 Eylül 2013). İGİAD İş ahlakı raporu 2013. 25
Ekim 2013, http://www.igiad.com/tr/haberler/haberler/igiad-rsquo-2013-is-ahl-kiraporu-nu-acikladi.
Türkiye Genç ĠĢadamları Derneği. (1992). İş ahlakı ve Türkiye’de iş ahlakına yönelik
tutumlar. Ġstanbul: Türkiye Genç ĠĢ Adamları Derneği Yayınları.
Tüsiad
üyelerinin
uyduğu
iş
ahlakı
ilkeleri.
11
Kasım
2013,
http://www.tusiad.org/tusiad/tuzuk/
Ülgener, S. (1981). İktisadi çözülmenin ahlak ve zihniyet dünyası (2. Baskı). Ġstanbul: Der
Yayınları.
Ünsür, A. (1998). Geleneksel Türk kültüründe iĢ ahlakı ve sosyal sorumluluk. Siyasette ve
Yönetimde Etik Sempozyumu, 24-26 Aralık 1997. Sakarya Üniversitesi Ġktisadi ve
Ġdari Bilimler Enstitüsü, Adapazarı.
Weber, M. (2010). Protestan ahlakı ve kapitalizmin ruhu - tam metin (1. Baskı). (E. Aktan,
Çev.). Ankara: Alter Yayıncılık. (Orijinal çalıĢma basım tarihi 1905).
http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=0&param2=0&sitcrev=0&isi
crev=0&sayac=5801 (11/11/2013)
http://tuikapp.tuik.gov.tr/disticaretapp/disticaret.zul?param1=9&param2=0&sitcrev=0&isi
crev=0&sayac=5811 (11/11/20013)
39
ANKARA ÖRNEĞĠ
EK: ANKET FORMU
4
3
2
1
2. Dini
inanç
5
4
3
2
1
3. Kazancı
artırma
fikri
5
4
3
2
1
4. Yönetici
5
4
3
2
1
5. Patron
5
4
3
2
1
6. EğitimÖğretim
kurumları
5
4
3
2
1
7. Medya
5
4
3
2
1
Az etkili
Hiç
etkili
değil
5
Etkili
Az etkili
Hiç
etkili
değil
1. Aile
Çok
etkili
Oldukça
etkili
Etkili
Çok
etkili
Oldukça
etkili
K01. ĠĢ dünyasında iĢ ahlakına uygun davranıĢların oluĢmasında aĢağıdaki
faktörlerin etki derecesi sizce nedir?
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
13. ĠĢ
çevresi
5
4
3
2
1
14.
Toplumsal
kültür
5
4
3
2
1
8.
Gelenekler
9. Sosyal
çevre
10.
MüĢteri
kaybetme
korkusu
11.
ġirketin
yazılı
kuralları
12.
Yasalar
K02. ĠĢ hayatında aĢağıda belirtilen ahlaki problemlerle ne sıklıkta karĢılaĢıldığını
düĢünüyorsunuz?
1. Yaptığı iĢe inanmayan insanlarla karĢılaĢma
durumu
2. Kötü niyetli iĢ adamları
3. Ġnsanların iyi niyetlerinin, inançlarının
suiistimal edilmesi
4. ĠĢin “bilmeyenler” tarafından yapılması
5. Sözünde durmayan iĢ adamları
40
Çok
sık
Sık
sık
Ara
sıra
Nadiren
Hiç
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
5
4
4
3
3
2
2
1
1
ANKARA ÖRNEĞĠ
6. Reklamlarda kadınların cinselliğinden
yararlanma
7. BaĢkalarını (rakipleri ya da iĢ arkadaĢlarını)
kötüleme
8. Rakip firmaların ürünlerini kötüleme
9. Aynı ürünü farklı isimler altında satma
10. ÇalıĢanların iĢe geç gelmeyi adet edinmesi
11. Satılan ürünlerin beklenen kalitede olması
12. Hizmet veren personelin kötü hizmet
vermesi
13. Yalan söyleme
14. Dolandırıcılık
15. Bayii atlayarak satıĢ yapma
16. Evrak üzerinde sahtecilik yapma
17. RüĢvet alma
18. RüĢvet verme
19. Sigortasız iĢçi çalıĢtırma
20. ĠĢçiler arasında sebepsiz ayırım yapma
21. KiĢilik zafiyetlerinin iĢe yansıtılması
22. ĠĢçi ücretlerini geç ödeme
23. Verilen sözleri tutmama
24. Söz verilen kalitede mal ve hizmet teslim
etmeme
25. Verilen randevulara riayet etmeme
26. ĠĢin hilelerini kullanarak kazancı artırma
27. Alacaklılara ödemeleri geciktirme
28. Kayıt dıĢı çalıĢma
29. Yapılan ahlaki olmayan iĢle övünme
30. Kasıtlı olarak iĢin hilesine kaçma
31. MüĢterinin bilgisizliğinden yararlanarak
ürünü fahiĢ fiyatla satma
32. Aldatıcı reklamlar
33. Ücret verilmeden çalıĢanlara fazla mesai
yaptırma
34. SatıĢ sonrası garanti ve hizmetlerin
aksatılması
35. ÇalıĢanları terfi ve ödüllendirmede liyakate
göre davranılmaması
36. Albenili ambalajla aldatma çabaları
37. Kamu ihalelerinde kayırma, gizli anlaĢma ve
içeriden bilgi alma
41
Çok
sık
Sık
sık
Ara
sıra
Nadiren
Hiç
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
5
5
5
4
4
4
4
3
3
3
3
2
2
2
2
1
1
1
1
5
4
3
2
1
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
3
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
5
4
3
2
1
5
5
5
5
5
5
4
4
4
4
4
4
3
3
3
3
3
3
2
2
2
2
2
2
1
1
1
1
1
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
ANKARA ÖRNEĞĠ
38. ĠĢyerine ait araç ve gerecin hor kullanılması
39. Aynı ürünün farklı fiyatlarda satılması
40. Verilen iĢi yapmamak için mazeretler
üretilmesi
41. ÇalıĢma arkadaĢının baĢarısını kendine
maletme çabaları
42. Kendi hatasını baĢkasına yükleme
43. Ġnternet kanalıyla mahrem bilgilerin
araĢtırılması/paylaĢılması
44. Faturasız mal ve hizmet satıĢı
45. Kaçak yabancı iĢçi çalıĢtırma
46. Kıdem ve ihbar tazminatı ödemekten
kaçınma
47. Yasal mevzuatın açıklarından yararlanmaya
çalıĢma
48. Mesai saatleri içinde baĢka Ģeylerle uğraĢma
(bilgisayarda oyun vs.)
Çok
sık
5
5
Sık
sık
4
4
Ara
sıra
3
3
5
4
5
Nadiren
Hiç
2
2
1
1
3
2
1
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
5
4
4
3
3
2
2
1
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
Kararsızım
Katılmıyorum
Kesinlikle
katılmıyorum
11.Sivil toplum örgütleri ahlaklı iĢ yapma
davranıĢını destekleme konusunda yetersiz
oluĢu
Katılıyorum
1.Yalan söyleyenlerin daha çok
kazanıyor olması
2.Dürüst çalıĢanların daha az kazanıyor
olması
3.Daha fazla tüketme isteği
4.AĢırı kazanma hırsı olması
5.Yapanın yanına kar kalır düĢüncesi
6.ĠĢi yapan kiĢinin profesyonel
düĢünmemesi
7.Bilgisizlik.
8.ÇalıĢanların ücretlerinin düĢük
olması
9.ÇalıĢma Ģartlarının yetersizliği
10.Medyanın olumsuz etkisi
Tamamen
katılıyorum
K03. ĠĢ ahlakıyla ilgili problemlerin oluĢmasıyla ilgili olarak aĢağıdaki nedenlere ne
ölçüde katılıyorsunuz?
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
5
5
4
4
4
3
3
3
2
2
2
1
1
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
5
4
4
3
3
2
2
1
1
5
4
3
2
1
42
ANKARA ÖRNEĞĠ
12.Güvensizlik
13.Öğretim kurumlarında konuya
yeterince önem verilmemesi
14.Aile içinde iĢ ahlakı konusunun
öneminin zayıflaması
15.Dini duyguların zayıflaması
16.ĠĢini kaybetme endiĢesi
17.ĠĢ ahlakına uygun olmayan
davranıĢların toplumda normal
karĢılanması
18.Ahlaki olmayan davranıĢlara karĢı
yeterli toplumsal yaptırım (kınama,
dıĢlama gibi) olmaması
19. Kötü örneklerin varlığı
20. ĠĢ ahlakına aykırı davranıĢların
avantaj sağlanması
21. ĠĢ ahlakı kurallarının yazılı
olmaması
22. HemĢericilik açısından
kayırmacılık
23. Cinsiyete dayalı kayırmacılık
24. Ġkiyüzlülük / riyakarlık
25. ĠĢe baĢlarken idealist olan gençlerin
kısa sürede pragmatik tutum ve
davranıĢlar sergilemeleri
26. ĠĢe yeni baĢlayanların göze girme
adına sergiledikleri yalakalık benzeri
davranıĢlar
27. Gençlerin iĢe ne katabilirimden
daha çok ne kadar daha fazla
kazanabilirim düĢüncesinde olmaları
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
5
4
4
3
3
2
2
1
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
5
4
4
3
3
2
2
1
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
5
4
3
2
1
43
ANKARA ÖRNEĞĠ
K04. AĢağıdaki ilkelerden ahlaki açıdan en önemli gördüğünüz beĢ tanesini önem
sırasına göre 1, 2, 3, 4, 5 Ģeklinde numaralandırarak sıralayınız.
1. Dürüstlük [
]
2. Merhamet [
]4. Sorumluluk [ ]
7. Aklı kullanma [
10. Adalet [
]
]
3. Alçakgönüllülük (tevazu) [
5. Ölçülü olma [ ]
6. Cesaret [
8. Dini inanç [
9. Cömertlik [ ]
]
11. Canlıları ve çevreyi önemseme [
]
]
]
12. Diğer (Belirtiniz).......................
SEKTÖR BĠLGĠLERĠ:
S01. Hangi sektörde çalıĢıyorsunuz?
2. Dayanıklı tüketim 3. Turizm
1. Otomotiv
4. Tekstil
5. Bankacılık ve
9. Sağlık
10. Kamu
finans
6. Gıda
7. ĠnĢaat
8. Medya
kurumu …………. (belirtiniz)
S02.A. Firmadaki çalıĢma süresi ……………… (yıl)
S02.B. Sektördeki çalıĢma süresi ……………… (yıl)
S03. Firmadaki konumunuz nedir?
1. Firma sahibi
2.
Profesyonel yönetici 3. ÇalıĢan
S04. ĠĢinizin tanımı hangisine daha çok uyuyor?
1. Ticaret
2. Ġmalat
3.
Hizmet
S05. ĠĢinizin ihracat yapma durumu nedir?
1. Ġhracat yapıyoruz
2.
Ġhracat yapmıyoruz.
S06. ĠĢletmede çalıĢan personel sayısı nedir? …………………………………. kiĢi
S07. ĠĢadamları derneğine üyeliğiniz var mı? Varsa belirtiniz.
Evet, var ………………………………
44
1. Hayır, yok 2.
ANKARA ÖRNEĞĠ
S08. Firmanızın / kurumunuzun iĢ ahlakı değerlerine önem verildiğini düĢünüyor
musunuz?
2. Hayır
1. Evet
S09. Firmanızda / kurumunuzda iĢ ahlakına uygun olmadığını düĢündüğünüz
durumlarla karĢılaĢıyor musunuz?
1. Her zaman
2. Sık sık
4. Hiç
3. Nadiren
S10. Firmanızda / kurumunuzda iĢ ahlakına iliĢkin normlar hangi Ģekilde
bulunmaktadır?
1. Yazılı normlar
2. Sözlü normlar
3. Herhangi bir norm olup
olmadığından haberdar değilim
S11. Firmanızda / kurumunuzda iĢ ahlakı değerlerini geliĢtirmeye yönelik eğitim ve
seminer gibi
geliĢtirici programlar var mıdır?
1. Evet, var
2. Hayır, yok
KATILIMCI BĠLGĠLERĠ:
DM1. Cinsiyeti?
1.Kadın
2.Erkek
DM2. Kaç yaĢındasınız? …………
DM3. Medeni durumunuz nedir? 1.Evli
DM4. Eğitim durumunuz nedir?
2. Bekar
1. Ġlkokul
Üniversite ve üzeri
45
2. Ortaokul
3.Dul/BoĢanmıĢ
3. Lise
4.

iş ahlakına yönelik nicel bir çalışma ankara ornegı

Transkript

Benzer belgeler

24.05.2013 Edep ve Haya

Eğitim

ahlak üzerine özlü sözler

Türkiye`nin ciddi bir ahlak sorunu yaşadığı ortada. Sakın "televole

iş hayatında erdemli insan

İndexler