TÜRK MASALLARlNDA GELENEKSEL VE

~
.
"
\..,
TÜRK MASALLARlNDA
GELENEKSEL
VE EFSANEviVARATIKLAR'
Doç. Dr. Umay Günay
'rurk Halk Edebiyatı ü~lerlnde\. oldukç. önemli bir yeri 'olan ve sık sık ~tlanı.
lan geleneksel \le efsaııeviyaratıklar ilZerindebupaekadarmüstakD
bit çallfmayapıl~
'manııştır. Gerekmasallarda, gerekhal~ hiltqelerlninbir ,kı.oıında, destiap ve eta8neler~
de hatta halk 'tem!tŞası ülÜnlerinin bJr kısnUnda(lWaJöz,
on.oyunu; köy tlyatrosu,
meddah bikayeleri gibi). zanıarizaman ,anİatınım' e_ninlteşldJ
edeceJt kadar .~tkili, !ıa-,
man zanıansadece sözjiedilip geçilen bu geleneksel ~eefaanevi yaratıkların tespit ve tas.
nifinin yapılması vekaynaklariDlIİ araştınl-ı-k'dele*lend1rilmesi
gerektlli inancındayaz.
tık çaRJardanberi Asya'11e Avrup. --ında klilıüıaıışverl4bıde köpıü vazifesigören Tür.
Jdye'deki kültür mahsuJlerinin deleriendirllefektaD.jtılmasının dünyafo1t1or ve halk ede.
.
biyatıaraşbrmalarindaki
pek çok problemin balıedilmesine yardımcı o1acalı kanaatin.
,
,
deyiz.
,
'
'
'
Ancak konunun genış o1mflSlsebebi Ue,bu,makalede Yalnızca'lü~k masallarında
yer alan ge~neksel ve efsanevi Yaratıklan teSpitve tanıtmanınYanJnda,bunları kendı iç.
lerinde sındlandırmayagay~t edeceliz.
,
'
'
'
'
ı
-f'"
'lürklye' de son otuz, yıl' içinde 'derienip, yayımıanan m
larda tespit edebiJdfli.
miz' efsanevl ve gelenekselyaratıJdarı, fonksiyonJ:an yönünden üçgruptıi toplamakı niümi.
.
kündür.'
'
'
L. 'Bu ,gruba kahramanın kartısına -delişik şekillerde Çıkan ve daima kah~ana
Yardımcı OLanyaratıklardahiJdir.Bu grupta incelemeyi uygun buldu~muz yardımcı
ve
.
vericitiplerimasallardaki
fonksiyonlarınagöreüçeayırabiliriz.'
, a. Dini temele dayalı yardımcılat: Delvlş;Hlzır.
Müalüınan 'lürkiYe'de tespit edilen
m-ııar ,tsıamiyetin derinizlerini tatımaJttadıriar.Bu'Izierinaçık delUleriolarak dini,temele dayalıDerviş
ve Hızır tiplerini görmekteyiz.
,
,
.
"
"Farsça'da'kapl,kapı
dolaŞan dilenci' anlamın,a gelenderviş keUmeal,.1sıam
dünyasında 'tarikat mensubu" anlamıyla 'yayımlattı. DervişJermensup ol_
~
,
.
,
_
.
.
.
.'
l
"..
dukları tarikatın esUlarına uygun şekilde,taç ve asa giyer; taber, asa,,keşkliJ,
vb~tatırlardı. NeflS ve IUnırlannıöldürİn.k için dOenirlerdi.SolUer, derviş
kelimesiyle.kanaatkathtı .ifadeeden gü~lüte:tahaırmıületmesi;geı-kfilinl lfa.
deederl~r. ,paııdel'fifler,yalnıı
baş1..ı,na iDılva, baYatı yaşu, bazd,artb1r
şeybe batlı olurdu. Şeyhinçevresi1'lde dedem.ıerm meydana~li
top.
'
luluk; i)aıen mijqldinöliHn~densonra
bu m.akama lAflk'
~
dervifin
})q.
21
ı
,
,
\
,i
,
,
bıılrtı altında devam ettiri1irdi.Tarikatlet, bu çerçeve içinde ortayaçı.
",dap ve erUn ile meyd,magelmiş,tiı.
'
'
\
,
Anadolu'da ük tatikatlar Selçu'ldular deyrbuM (Xı-Xıv) gölÜl1U8ye başlandı.
A1>dülkadir Ceylini tarafmdalı' ıwiuJmul}oıJnKadiriye
tarikatı, buıPin de
yaşayan ve tarihi kayualı kesin olarak tespit edÜıniş ük dervil}toplulup saydabilir. Daha sonra, bazdan -veınere'baIlantn, bazllara da halifeUk suretiyle
meydana gelen bir çok tarikat ortaya çıktı. Dervişle~ dayandılı tasavvuf
düşüncesibiZzat Hz. Muhammed'e kadar dayan~nldılı gibi, bu erkin ve
adipyine Hz. Muhammed', ulaşan bır emüşter dizisiyle Cebrail'e ve CebraU
araCılılı ile' Tannya batlaye sUaileyl 'ölrenmeye ve, tarika'tı tarafııidan talım
edilen itikadtnbıamtyete esas cevher olduAtımı bUm.ye mecbur sayılır. "2
"Dervi4ı.rIn bütün tarika~arda ortakolarak ~landılı
8$II&laranbll}mda zf..
kir gelir. Zikir, Tannyıanmak demektir. Zikrln, derin blr.dlnivecd ve bır is, titrak meydanagetiıdili
bilmmeltt:Atdlr.Dervı.lerdeld bu hipnoı halini ı-ı
bedeni ~durum,ve olaylar., da takipedef. Zikir straSJlDdagöıülen C()fJmnlult
halleri yüzünden" Batı'da dervqlfttÇin havlaY8J1,.uluyan, rüs eden, v;b.sıfatlar, kullJDllmış,tır. CeIAleddiil' Rumi 'nin (öL.,',1273) kUrdu)U Mevlevi tartkabndaki dervişkrsema etmek suretiyle vecd haUoe gelirier. Sa'di1er ıiimbelek
çalarak raks' ederler. Rif~er'veAlımedileı'
ateş, canlıyı)an, akrep ve cam kı.
,
nklara yutJrlar; bedenlerine Iliş, gözlerine çivi batmrlai'. Fakat bu gibi olay-
laranancak gerçek velUer tarafından, meydana getiri1ftili kabul edilir. Veıue.
rin bu dummlara Allah tarafından balışllDllD keramete' batlanır". 3
\
Yukarada kısaca tslamiyetteki1yerlni anlatmaya çelıştıtınuz:Dervi,ler Iyibuylara
ve Tannya olan büyükbaAlIı,İdaraveJnançlarasebebiyle Tann tarafından C?nlara~lanan kerametleriyle, daima masa1kah,ramanlatminY.ı'dnncı81dtrl-ı:Masal kahramanımn
sıkıldtlı an, aniden ortayaçıkar1ar, onun Prôbiemlerlnlballettikten aonı- ortadan kaybolurlar. YaptıldaraiyntlekarlJllık olarak bir te,eltltqr biİe beldemezler.
'
.
örnekler:
_
"Tann'a dua ederekçeşme batmda uyuya kal~ kıza lÜyaauıda bir Dervi"
yılanm nasıldolaCalim,
daha soııı- ~q.ıı-I
okUtlnlSl.gerektillni ve nasıl
ev)enebileeelini anıa~f. 114 .
"~ör OLanbir Padişahın ~eri, bu padişahın amn'aYalına delmedili yerdentoprak ptirUlp gözüne ııürülürııe.
açUcakı-. Küçük oIlanm lÜyasınagi.
ren Dem, topralı ~ve,oereden
elde tde~tJni ötretiı.'~5
Bu motif pek çok 'mrk masalında kahramanaverilen.&üçgörevlerdenbiri Qiaraktebarlanır. GeneUilde masallaranbatlangıcmda ortay. çıkan bu motifeballı olarak gerçelde,.
tirUen seyahatle.birilkte ınasaı~ olaylar .'ii}lr; .bugörevln başanlnıasıyla birlikte masal kahramanıbQtünmasallardahemen hem.n IDÜtteı.k son olan ınııtlu evlilik ve taea sahip olur;
'.'
_
.
"Babasıı;un CeUatLarateslilnettiti
~ lalasıcena~kurtanr.Kız
bırata-
cm altında uyuyakalır. Bır atınual
ri ile uyanır, bql81Dda bir DerriJ &örür. ~;
kızı ahiretevIadı olarak yanmaalJr. Kııa hediye olarak Kutan.ı
K.tıIm yOUay-ıYomtnfıdlftbımn 9I1U,il, ~ fYlehdlrlJ,ii~
'
22
.
i
"\1'
"Fakir bir adam para kazanmaküzere yoiaç\IW, kattl8lQaçıkan Dervış onu
tengııı edecek bır kamçı hediye eder. "7
'
"Bir Deıviş birbirlerine Uvuf8Uıamaınn a~yl.
kendnerlnl öldiren mallal
kahramanlarının mtlarınısıvazlayarak otPn uykudm uyandırır gibi canlan~
.
dınr."a.
ÇocuAU olmayan fadişahların yolda raatladıJdarı.Perviş~in verdili elma ne çocuk
sahibi olmaları motifi,' Türk masal ve .Hal~ ~ikayeJelinde. oldukça yaygındır. Bazı masal.
larda bir elma .da padişaliui atı için verilir. Sultan hanım bir çocuk sahibi olurken at da
bır. tay. s8bip olur. Elma veren Derviş, yeni dOL~ çocula ve taya olatanüstüıjiçler ve.
rir. poAUml~dan'
sonra' olalan üstü güçler V'ermezae daha sonra p1işenolaylarda orta.
ya çıkarak masal kanramanına yaretımCl olur. 9
Umumiyetle masal kahrıunaİılarının y'8fdım~ısı olarak gördiiliimüz Dervişlerin bazı
masallarınbölgesel varyantıarında kötü tipolarak ortaya çıktiklan olur. Erzurum'dan
derlenen masallar aralıında. kızların evlendikleri Dervişler insan yerler, kızlara ve çevIelerine kötiilük ederl,r.1) Ancak bu rna&allarındi iter v,"antlarında bu tipler, "titci Baba"n
"BostancIDede"12 isimlerini taŞıyanlnsan eti yiyen köiii insanlar olarak karşımıza çıkmaktadırlar.
tstisnai iki önıekte görülen buköÖi derviş tipinin bizim sımfl.ndımıamızı
..
.
'
etldJemeyeceiti kanaatindeyiz.
Hızır: "Hızır, Türkhalk inançlarına göre ölmezı~ sımna.ermiş'birkjljidir.lslam geleneklerin <,teyer atan, Kur'anın bazıayetlerindeanılan
Hızır Ile-ilgili
Inanışların üç ana kaynatt, vardır: 1. Gılgamış Destanı; 2.' takender Efsanesi
(pseudoka1listnenes) İlyas i}e Habam YeşııaBin Levi hakkındaki Yahudi ef.
.
sanes!...'
Tasavvuft8, Hızır b1r veli sayılır. Sofi'lere göre her dönemin bır Hızır'ı vardır.
Her Nakıb-ül.Evliya, Hızı~dır. Hava, deniz ve dinyanın bütün gölgelerı onun
buyrup ıaItındadır.Denizde, Tannnın haUfesi,karadaveknidir...
'
Hızır, tsrarıı ile konuştııktan sonra yeryüzünde Tannnıngetçek dinini kc)rumak için öım~liite erişmiştir. Hz.Mu~med
De konuşmuş, Kadisiye sav~
~ında bulunmuştıır. Kudüs'teotıırlırı ııer cuma Me~e, .Medlne ve KUba'da,
Cebel.i
~ytıı~'da nama kılar."13
,
.
'
Halk Hızır'. Peygamber kabul eder: Hızır Aleyhissel&m, H.z1l N~bi ve Pey,
gamber veya mübarek bit zat diye anu.Hızır, darda kıdanıartn yardımına
Hııır yetişmez,", aıuözübu anlamda kullanılır.
kOt8l: "Kulbunalmayınca
Insanlara zenginJ.k, yeryüzüne yenidenbayat verenbir uluMyılır. 6 Mayıs'ta
kutlanan halk takviminde yazın başlmgıcuayılan HıdııeU. (Hıdır.ııyaz) Be
.
ngili tiirlü inanışlaı ve geleneider bundan d~ldu. Bu ıjinUniki kardeş olan
.
Hıdır ve tly,as'ın buluştııAU gün oldu~na inanılır. HUk arasmdaHızınn
ölm~liAini zaman zaıtıan dünyayı ziyaret ettilini, insanlarla Bişki kurduAUi
nuanla~' fıkralarvehikayeler
vudır.:.
'.
i
,
söylentileie göre.Htzıi bem deniZlerin,bem karalarınsahibidir,darda
.
.
Ç*
kalanlanoyardımına
koşar.
'
Islamülkelerinde ve Özellikle AnadolU'daHız.r,ııyu, Hıc:breOeZ
sözleriyle
adlandıman bir çok makam vardır. 'LUrk fplklorun~Hı,tııeıı~,Ue
8;11
23,
. '
.
,i,
saylllZinanttlar
ta'dır."M
ve. ber .yd .OıgUn.ve
./
'
uyfllaııaıı plenelderyer "mak.
i
i
-
Yukandaıp.bilgIler_n" aııı-ıCIII1.ÜQte'ııı-, Tammn yeryüzi.indedolqan güç.
lü ve yar$mie~r el~isidir. B\ıD&lanııı-lkalııılnwılanıun yaııdımma.yetif(r,'onları'sı.
kmtıdan.kUJtarır,gitmekistedikleriya birandaulattmr.HIzIlanidenortayaçıkar,iIJi
'
bittikten sonra .gözdeD~yboliır.JS
Hızır.hakkındaldinaBçlan nakleden bir mualm özeti l}Öyledtr:
"Bir -PadtşahHlZlr'ı .bulup. getir~ıne iatedilini. ve~emi,duyurur.
,
Fakir bir
Hızıı'ı butabUec&lini söyler
,
adam,ailesiBiaqltktan. kurtaınıeit' için Padi"'a
ve Padil}abtan ailesine ömür boyu yetecek blı'servet alır, 40 gün de süreliter.
41. gün Padişalıın buzuruna çıkar,Hızırı bulamadılını söyler, Padişab sırayla üç vezirlne. kendiSine yalan 'söYı'Yen bu adamane yapJliak gerektllinisorat. Osırada tak1r adaınınyanuı.blr
çOcukpeydi ,otur. Birinci vezir:' 'Efen.
dim, bunun etfni parçaparçakesip
kasapdiikkanlarına umah.' der. İkinci
vezir: 'Padil}abun bunun ~risint ,yiizmell, içine sam~ dolduımalı;' der.
t}çüncü vezirise: 'Et~dim, bqfakir bir,adam,'zanuet ~ündenyalan
söylemiş.Sizin ,anınızayakııan
bunu aftetlnektir.' der. Pal:nş-Jıçocula:
'Sen
kimsin? Nereden geldin?' diye sorunca çocuk:'Padlşabım,
birinCi vezirlnin
babası kasapa, sözlerlyleaslımcibiliyetini
gösterdi. İkinci ,vezirın babasıyas-
akçı, derici idi o daaı;11D1,'
gösterdi. Uç~nciivetmn ise vezlr ol1u, vezifdir,
SÖZleriylebunuispat1adı.Ben de fakiradamı utandımıamak Için b~raya geldim. HlZlr istersen il}te aızır.vezir ~~n
işte vezir.' der kapıdan çıkar gider. Meter Hızır, çocuk kıyafetihe girlp~~oraya
gelmil}."ı6
.
.
._
~bi , zam... zam..
1
Hızu da 0
rayaıdımeder.
..
.
.
onIarıPDı
.
.. .
.
i
giıe"k, ..ı
~Y"""'
'
ı'.
.
i
.
"
.
,
.
..
.1
.'
"AllahınBeıası, ben san Devi 'naJıJ/3IfJ,iJebilirim
diye dili)i.inerek
uykuya da-
.
.
lıyor. RüY--İda Hızlı'ıgQijİ)'()r.Hızlı
dıkbiriUarUın.s.na~ltı1t
,~'.~It.
kJl,bi&Jntlllhcle,~t".~.
.
..
.
i
o~,ç...
kacak, sen ozaınirı "'Salıver._tavianj.,,~,~'~
tuyu ai..BöceJderln ikisinihemen öldür. U~JW,"
.
.
diro.r ki: "01111111sen .çoJ[ <Iopıv~ıı-.
ka1k~81,
lki1!'kat ~i
J)Q~.İ
~-
.
ıua.
~a~~l8düt..";J7,
i.
. İ.lamiı-n-ıdaDdotNdan
,~~baIJ,J
19laIt.~
l)e~ B Hızır-ıerlni
taşıyan
ber ikltipinde,. ba1kJnaııç'laıııı-day
biç~i
8Yaen.mu8naraaktarıldık.
larınıgöıme~~
iJdtip\(.leIQd8leı~I..iR
lıisıı.ettili bayali tipler deın,
.
halkın dini inaoc:ıarıY}ay~ . ve.... ıçek ten'. ."de ümit balladılıve P ~dtji tiplerdir.
.
.
'!ürk masallarında mı-l lJaluaın~nm>mWlUlutaye~yaul..ma1annda
iyi bir
.
..
müslümanoInıalariönem1ibiryeJ.tııtar..8'
.
.
.
..
.
.. .
"
..
. ..
..
.
.
.
Hızı~.ve. Derviş, m~
,gen-likle,~
biçimde taJViredikDemektAldirler.
Bazen pir-i ful, ak sakallı, ak IItÇIıbir DiJiyar teklindeanlatılan ihtiyarların a1Zl1'oldu.
tunu,~-ı
;~ı.ıbtt_ni"th_"~_Ybol$lktansonra"".
Nadiren Hızınn' gerıç bir e~k
vey~çocUkbiÇmi1ııde;~-ıı-edUdiI!
nınıninutnlı
veiginiyeWoI~,~>_1
Hetik0*Jp,.~
'
w~"*W~flI"~~".
24 '
.'
.'
de OIı#. ~aIaL kahrama-
ı~_y~~için
.
.'.
.
:
~....
~ıd..
,
1. b. OIatanüstüNiteUldeıe' Sahip Yardımcılir: ZümlÜtüAnka Kuşu,Konuşan,At-
i
i
lar, Periler,çok
y&inek çok içmek, dallan ,.rindeD~dımıak
ce sahipinsanlar.
gibl bır tek olatanüstü .İ-
.'.
'
1. ZümiÜtü Anka gerçek hayattavaroımayan,
ancak nuısailarda bu.İnkii uçak göıevini üstlenen bir kuşaır. ZümlÜ1ii Anka Kuşu konuşmakablllyetiıte sahiptir, aynca ıır'
tında kirk batman et, kırk batm~ Mı ve masalklhraman1m taşıyabnecek.İçtedir.'
Türk masallarındaZüm1ÜtüAnka Ku,una bmumlyeılefU tekJlde rastlanmutadır:
,
"ZümlÜtü Anka Kuşu yılda bir keıe yumurtlamuf,
yumurtadan Çıkan yamı-
lanm her yıl, bir yılan veya bi, ejderha' yermiş. Masal kabraınam tesaciiiren ZümlÜtüAnka Kuşunun yuvasınm bulundulu alacııultında uyur. Yılan
veya ejde~a, yavruları yemek üzeıe geldilinde yavrulannbaln,malanndan
uyanır, yılanı 'veya ejderhayıöldüiiir; yavruian kurtanr. M"dtelf8kklrolan
ZümlÜtüAnka Kuşu, şükran borcunuöclemek üzer&kahramanıyer altı dÜn;
yasından yerüstü düny~naveya kııhramanuıulqmasıç()k güç olan uzat ülkesine ulqtınr. Bu yolculuk için kırk batman et ve kırk batman au ister. Seylhat 'süıesince masal kııhrariıanı,Zümrütü Anka KU1Unahak dedikçe et,
huk dedikçe su veriı. Bazımasallardavarmak istedikleriy~ıe çok az bir mesafekaldılı sıradakırk batınanet biter, kuş et isteyince masal kahramanıhemen ı,.ıdınndan bir parça et keser te 1(uşun.'zma verır. Masalklhramanı
rnemlebtine. ulqıncıı ZümrütüAnka ,kuşu On~l1bacatından kPP-ıarak verdili ,ti geri yerine koyar, masalkııhramanıeskisindeniyi olur."19
'
2. Konuşan Atlar: 1iirk masıdlannda,-t1ann'geıek ulaşım vasıtası, geıek yardımcı
olarak önemli yerleri vardır. BUindiligibi 1ürkler be, bln yıllık tarihlerinin hemen,hemen dörtte üçül1Ü/gôçebeolarakgeçirmişlerdir.Yerleşik medeniyetegeçtikten sonra bile Türklerin bir kısmı göçebeUtten vazgeçememitJerdir. Atlı Göçebe medeniye" adı verilen bu uzun devrin Türkmilletinin kollektif şiıural_da,yer tUtmasıçok tabiidir. 1ürklepn ilk yurdu olan Orta Asya'da~ rnezariarıaçılditında, ,insaniskeletleriYleatiskeletleri,birarada bulunmuştur; ~zlü ve yazılı halk edebiyatı ~ıünlerindeat, bil kullanmavaııtasından ziyade~ıııı-ııı-ıı
dostuolarakgeçmektedlr; ,Gerçek hayatta uzun uırlar
boyuJ1(:abu kadar detet..yan
atlann nı_tara dlha &iiçlü,dlbabecerlkli bir yardımcı biçilninde aksetınererine...mam~ gerelcınektedir.özeUikleTürk destanlarındasudan çıkan at aygırlv çok önemli bır yer tutıUtv. Bu tür atlarla UgBiefsaneviinanl,lar
vardır.,20Türkın_lanna da,mımotifçeşitlibiçirıl1er aktaııbn.ştır.
önıekler:
"Masal kııht'8ln~ele ııeçirdili sihirli Dalıl\iya,atıncasucianAtetkh otlarnn
atmm kardeşi \Ukar.'..
Qbramanı ne nitlfttmSUdan çıkan atoayıPı. binip kaçmaya bafbıı'lar.AteşkirOllanın ~'DII8a1kııhramanıile nişanıısının!
kaçmatta oldUklannı'Ateşkir ~an'ı'haber~rir.
AteŞkir' OtIan atınaatlar, ~nlann peşine~r.
Sudançıkan oat.aygır öyle bir tWa.atıp, AteşlilAr
Ollanı sırtında taşıyankaı'deşiDe der ki: 'Ey.ı
buçl1k"o melunu,nedenar- '
kam sııagetiriyOlBUO. öyle bir şablanonuyer& vur ki, yedi parça dlsun.' O
at da kardeşininsöıünödinllyor, Ateşkh Otianly&r& i;atpıyQ1'.MasaI kııh,
,
,
~anlankiıttuluyoriar."21'
'
'
'
"Devin yanına giderıKelollaıı' a,adı DUl.' ol*, at:'Devseniy1)'8eQUr,devın be~im önüme koy-au k.mikleri domuzlaıaver1ptdomu2ÜpB ôntiae,
'.1 i
26
'\
V..D~..ı~ı-mn/
koydulu .üzümleri
4eı.~oIIan
lÖJIenJ1eni
yapat, domuiJai 8inden lÜıieı.Y~.at
18ekuvveUeıür' Dlildüi. kaçıDa
zamIDlmn gelcJiliDl b.ber verw.. Kelollan .tln istedikleriniyanına alarak
yola çdwlar. KendJl,rml takip 'eden~boPJ1n.m
şatlarlar. KelQIIID
.
gene bua~ıı .y~ıa
devhı malına da lp.olUr.",~
.
i
.
_.
..
'_,
_,O
:-
>
,'_
,~.-
'
"KuçUk Şehzade. J.)erriş'ln tarlfettill yolla Benglboz Isimliatı bUlur.BeD81boz: 'Eter &enPadiŞabın,küçüko,u' olııı-ymıı ,imdi. bUrad~paıç.ıayacak.
bm, ancak babandansonra benim sablbl~ yalıuz &enoIatilllrein.Getir yemiml,..suyumu,ylyeyim. IÇttylmde.ıJdelim.' der. Şe~ade BeD8lboz'un yardımı
De.bem bab8sınm.~lerInin açdnıasnıı -eıayııı. tQpralı, bem de DUı-yaGü. '
"
"
,
zell neevlenmeyibatam."23
.'
"Odunailden,baba.kızormandabtrbirlerJndenaynJıriar.
Kız bataklık~'bir
ı.y ~Iur, insanlaılakonu,ablkm~ tay ~ taf1nannesininy~l.
.
kız mı.tlu ve zenıin olur."24
.'
.
/.,
.
"Çocuk babasmın yanmdan çıkıp,.sarayın~vlaauıa.Jldiyor; <>rp dile.. bütün atlardan.farklı bir tay görüyor" bu tayın ~n~ijJe uygunbir at olacalımdi.itUnUYor.Ab ayn bir yerdeüzüm ve arpa .~,besletlyor. .Dilc!r taraftan
bir tarlayı
~ kırk f.in sulabyor.Ktrkblrlııc1;m ataMlıyor.$arI.daöylebir
. katturuyorki,.at kırkaUnsulanıpçamuriçindeoı.n'~
Masalın devamm. Şeb~".
rlne uyarak bqarıyor. "25
.tQz.ç~«.
kendisineverneıızor görevleribu.abn ~e.'
.
"
Örnekleri çötdtmlkber. zam-ıı müıJikündür,aneak masalkabram81darımnatlarla
kartılafma şekilleri ve onları yetl,tlrme1taızluı ddnayUkarıdatiörnekl~rdeki gibidir.
Zaman ıaınan kahraman. iki veya Uç1Üy vererek ortadankaybol-ıi. buöiyler birbirine
sürUi1dUlüveya'tüylerden biri yala1dılızaman-bemen geri dölien.at1ardavardır;~ .Ma-' .
sal kabrlmlDlnlnyardımeılıluu Uzeti1ıealan atlar;.kahramanlar8Ürekltbafarıya 1'emutlulula eritinceye kadar, OnıaraYardHn~oIuıtar.
.
.,
3. Perller: '!Urk masaIlartndapetiler çok güzelve olatlDÜSöi;ıçleri OL. insan...
linde ,tasvir edlinıektedb:ler. Perllerinber ..tdegirme güçleri OlıD..ıa beraber. en çok-ıvercln ~çiım,ıe.masallara8ıuederler. Ayrıcanar. ltınonalbi meyvalann, kütük glbi..yal8nn Içinden df çıktıkları Oıur.tyıyiÜ&Jdi JnaSaI'kahramanlarma~yardımederler,
m888l kahramanlmna kötiiJ,ükedeRterlde cezallDdımlar. Perl kıztanmainaankılıtma iirerek insariIarlaevlenenlerl.e onlara yardımcı oIaıaIuıda vardır.
örnekler:
.
'.,
.
",NalmcıMehmet. Efendi. giiıel bir.küti,ik~ur..bqf birıamanında ~kuny.
yapuı.m diye evme 1etIrit. kapının artcuına kQyar.Mebınet Efendievden Çlkıı~ı-.eIlerini
çirpar, küöikte1a14 kız
. kinca kütükaQdır,içindenptbir
.daha çıkar. ön~ Çıkart kızmliikten çıkan kıZLarayapılacak işlerlıöyler.
Mehmet Efendinin evini ller. 8ÜpVNıl8f,y.me1deripi .plflrirler.o evine dön,meden bepsi kiiWIün lçlP,.egirip kaybolud Bu ql,ayikl ~re d.ı&iıatekraıl.
nınca MebmetEfendi evdelı.ÇlkıycçıUf,lii>1 yaparbir kQteyualdpıı, evini' temiıleten, yemeklerlni'plflrten perlpadiŞlbımn kızını yakı&1ar.Mehmet
Efendi ne Peri Padl,ı&lıınınkızı ev1enlrler.DabalOnraMebmet Efendi, Padi.
,ı&lıın blıdislrıe. verdili' ;iç 'lÖıevlerl. 'perl 1dZıIııUyardımıyla 'batuır, ve
DltIDlcko_r~.'ok&~,"~,
'ı
"Çeşitli meyvaların (ııar, Qirunç, Umon gibi) bit LUbqmda kesilmesi sonunda ortaya çıkan peri klZhırı, p&dişalım oRlu ne evlenirler. Padişabmollu araba ve eşya almaya gittllinde genellikle bu perı.kizlnm yerine birçingene kızı
geçer. Çeşitli varyantlarda peri, kııı kendisini çingene kızından korumak için
sırasıyla Iki ~l, mendil, selvi,.at, beşik, çuvaldız biçimlerine girerler. Çuvaldızı bir ihtlyar kadın bulur,peri kızı çuvaldlZken insan lahlına girer. Bu yaş-
,lı kadınınyardımıyla
zalandınlır.
şehzade jle birbirlerine kavuşurlar.Çingene kıZıce- '
"28
Bazı perilerin anahtarıa açılan kannlan veYa başlannıniçil)den perilerülkelpıe geçilir. "Kuş kılitında gelip, delikanlıolan periler, p&dişahınln ollu uyuyunca prenses kocasının perçemleri altınd8kianahtanalır, . kulaldarındakiküitlerl
açıp,periler ülkesine,
geçer. "29
'
Bazı periler bir hamamda veya fakir birkulübede dotum Yapan iyi kalpli, fakir
kadının dolan kızına, onhm zenginlite
ve mutlulul. ltavUşQiracakolalanüstü. özel.
.
likler verirler.
"Gülünce. yüzüride güller açar, yıkanınca lUyualtın
ke8ilir, allayınçagözçıkarılınca bayılır."30
lerinden inci mercan saçılır, parınalından ~Iü
Aynı inasalınbir başkavaryantıneta:
"Tl,ıtQi~
altınolsun,&ülünce
gül1er açılsı!), gezdili yerler çayır çimen oIlUn"31
şeklindeki dilekler gerçekleşir. Gene aynı masalda kötü kalpli teyze kardeşinin dotum yaptılı yere gider, onun da aynı yerde bir.klZl olursa da periler bu bebele kötü
dileklerde bulunurlar:
.
"Birinci peri alnına,,ikincisi alıına,üçüncibJü de eme"diyinceçoçutun
bir tiorQimÇıkar; aAzınagirer;"32
..
alnından
'4. Olalanültü' hünerlere&atıij>kahramanlar:İçinde bU1un'dUkları
masallardadaima
kahramanın karşISlna'beklenmedikz-ınanlarda Çıkıp, ona yardımcı Olan bu kalırımianlar, yaptıkları işe göre isimlendirilmektedirler.Bir tek oIalanustü hünere sahip olan bu
insan Yardımcılar,bazen masaİkahramanına güç göıev verilmeden, bazen ~ç gÖrevverildiktensonra .İssızbir yerde birmüddet arayla iki veya üç kişi olarak ortaya çıkarlar.
Her birinin ya kazanlardolulU' yemek yiyip doYmamak,denizl.r dolulU suyu içtill halde IUsuzlutunugiderememek, alaçları ip gibi elirebilmek veya dalları bir yerden kaldmp diler bir yerek()ymak gibi hünerlerivardir. Masal kahramanınaverilen ~ç görevler, bu yardınıcılarınbaşaracaklan tipten olduatt.için kabranwı başarıya ve mutlulula
erişir. Bu yardımcılarda,eti~er pek çok yardımcınınyaptıtı gibi mUtatat kabul etmeksizin eski yerlerine dönerler.
Bu malanüstü yardımcıların benzerleri Stith Thompson'un "The Types. of the
Folkta1e't33isimli katalotunun üçüncü.cildinin137. ve 186, sayfaları arasındaolalanüstii
yardımcılar başlı~ı arasında tanıtdmışlardır. Rus masallarınınyapılarını Inceleyen V.
Propp'uo "Morphologyoftbe Folktale"34 tsimUe.rinin 4546. sayfalarında yer alan
XIV. fonksiyonunun "Kahramanm Hizmetine Gıre~ Karakterler" başlılı taşıyan 9. grubunda bu tipyardımcılara ye, verilmiştir.
.
.
..
..,
"Taş Yoturan: Masal kahramanı bir. kayalıla gelir, orada ı-nadan üryan &Azı
YÜZ~ belıı., bya1arı hamur gibi ,oturan bir.adamgöıür. Adamkayalara
27
.
i
yumrukla VUI;UPbimurediyor."35
.
"tt Eliıelı:Ormanmiçiade an~
Utyan,.
göZü~
bir adam mete
.
&taçlanıu çekip. iı,.bt 'elirip iBee iplik .ıtbi.Y8I»yor."36.
"Yer Dinleyen: Avq Mehmet'btoJlu memleketinın dltıu çıkıyor. yolda kulatmı yere .koym
dinleyen bir yrimcıyaraathyor.Buyam.mcl
daha
IonraJtannta1amı dUini bilcQi
. için kar$eaiara birkile dıitıInwJ~buldayı
toplatıyor.lI37
!.
.
"Slnp Süpüren: Avcı Mehlbet'in otlu ile Yer DiDleyenyolda giderken bir de.' lirmenln ötüttiilderini avuç avuç yiyen biradam gölÜder.Silip Süpürende
bunlara katılır. 1138
.'
(
"Dal Deviren~Avcı Mehm,t'in. ol1u. Yerdinleyea ve SBipSüpiiJen bir kaç
günlükyol gittikten sonra.bir dali kaldınp. dilemin . üRine .koyanbir adam
gölÜyorlar.Dal. Devirende bu gruba btılır.1I5
"Derya Yutan: Kaynaı sudayıkanır,,40c
IIDalTartaıı:Denlzin dibb1den'kayıpyüZütüÇıkanr.0\41
'.
"Seyrek~:Çok
tlz\ln"dııaI~ atar."41
'
ngÜi masallardakabraman1ara,bu yardımc:ııarlabal ~ebilecekleri görevlerverilir.
I.c. Tilki. güverCiD,sıçan,ydan.' karınCa,bülbüI, kedi. atmaea, kara köpek gibi çe. ..şitli bayvan biçimlerinde masal'kahı.nanl81l1ia evlenmekUzeretalip OLan.kötii1iikeane
.
gücüne s8hip oldukları.halde dahaoncekendi isteklerinin yerine geimesindeyardımcı
olan,küçUk. kardeşlereveevlendiiderikişilereyardımcıolankarakterler.bu an. uıb
üçüncü grubunu'te,kil etU!rler.Biz bu karıkterlerin açıklanmasında isliml kaynaklarda
cinlerle ilgili 'bilgilerin faydalıolacalını düŞÜJ1erekbu'bUgileıiıı.bir kısmınıaşalıya almayı uygun gördük:
.
.
'
'
.
lm.m-ı Şibii'nin. MuhammedJ,"erşadtarafındanteıWmeedilenv.e1974 yılı"
, İstanbul'da yayımlanan "Ciblerin Esiarı" ialmlleserinöD8ÖzÜnde.bukitabın cinlerinvarblını ıslam..dinine alt .kaynaklara daymarak .pat e.bUlbek için' hazıdaııdılı beii!ti-'
melttedir. Bu ellerde tsıam büyüklerinınkuran'tefsiıln~ dayaauakdblert üç sınıfa .,..
.,dıklarını gö~yoruz. ~1-kaşJm E&-Süh,yli'nln'teftillne göı-,"l. "(llanld1ıtuıda 01._
n4S
ler. 2. Siyah Köpek ,eJdindeolan cmler. 3. Uç.n iiizgir "klınde olanclnler.
.
,
.
.
'
lbniEbid-DüDYıa CMe-ııyid\li.Şeytaiı) adlı eırerlndeJ:tz.!ttubampıed'ln fÖyle bu.
yurdulunu yumaktadır:" A.UabüTe~l cQı1,riüç sınıf ~y~imı,tır;
ı. Vılanve akrep,2. Havadaki !ÜZgar gibi 3. Hesap ve ikaba DwlJzolan
.
sınıtdır."44
Ebu Sekı Mubammed bin Cafer binSebi El. AmirI EI~d
ile: "Bize hadis uleması ~busailebe ~i
lle,Allah ıwsul}1nun(S.A.V.),öyıe buyurdulunu nak1etıDltlerdir demekteve bu _rde de cinleriiç sınıf olarakgöat.erilıneldıedii:ı.Kanatll olup bavada uçancinler, 2. Yılan ve köpek OLancinier. 3. Bir yerden diler yere göçen cinler. Bu
ııınıflarındışındaaynı eserde,cinler bakkıQ.daşu. bngiler verilmektedir. Cinler her bbl_
gi:rebnirler.çok inCe ve uf~ar.'Clnler
~D hay~ buen"rJ8 kaqılık v;ertrI8r.Ayrıca çinlerlıı evlendlkleri.üiedilderi ve yiyip içtikl,ri de bueierdeuzun uzun anıatılmaktadır..4S'
.
.
.
o
'"
.
Londra',Onıv.nitesi
.
,
. '
,"
SC)IyOıoji..ProfeIöıü Weatmark'm. ,"İ-ı
Tapma Devrinden Arta Kalan ve..Kalıntı Halinde y...,.ı.n
de cinler bakkında bUgi'verilmi,tir.
Meden~etinde
Puta
ltlbtlar IiimUeaerinde46
/
Bu...~ lÖft' in8anl
evvel yaratılımt göze göıüaaez biıeinllDllüukwr.
Bu' eserde FaaSultanlıpdald inançlaı
matt&dır.BuuIJÖll eialertn iiLi va....
"
28
) ,
.
yer altında iat de yer yüziliıe Çıkmayı pek_erl.r. CiDI.r iDIID,tibllÖlÜlltbilkler'ye ba\. .
zen insanlarlaevlenebUirlt!r.ıssız yerler cinler yöuüııden teldıı ~lIIdir.
,
.
,
tilammemleketlerlnde cinler h8kkın~.bükiim 8iiıenitlkat~e amelletblr çok tabakalara aytalabilir.Bunlardan bir iasıtu eski ~
putpeıetttllindenbeti(Arablataıı'da)
yaşayıp,kalmı.lardır.Dllerleri yenı dirı'ı,ra'tın@ıbUıdann.~DJ.okulmUftur.
Diler,
bır kısmı Ise ~uhammediUlilı daRıldılı memıe-.tIftirı, kendi.e.velld ittkat ve ameUerlnden kaybolmayıp,~an İ$lamiyettenevvele aittir, Eski AraPlarmCin baUlndaki Itlkat- lan İslamiyettarafından
büyük ölçüde mubafaza edilmiştir. "41
,
,
.
.
.
Bu Iki eserdenözet olarakaktardıemılZve Ik,tibllSettiii miz piişlerln yardımıne
,
müslüman'!Urk maSaliannda'oldukça genIş.bir yer tutan tilki, peıcin, sıçan, yılan,ka.
nnca, bülbül, kedi, atmaca: kara köpek, vs. gibi bayvan biçiminde ortaya Çıkan, lyUik ve
,
kötülük yapabilen, Insan kılılırıa ,da girebilen karakterleri yukanda açıklamaya çallıftılımız cininancına batlamak, kanaatimize göreyanlış olmayacaktir. '!Urk ,masallarında
dolrudan dolruya cinlerden ~sedenıt!ri çoknadir oldulu,gibi,za
n bu ıınıftan ko\,smıtlamaiann
kuldutu için genellikle "iyi saatte olaunıar~' tabiri yaygındır. Yu .
ber üçünde de cinlerin yılanbiçipıinde, iki ıımflamada Ise siyah kö .k şeklmde gölÜnme1eriortaktır. Gene ber üç sınıflandırmada da emıerin kaDatlanıp çabDdik1erl betirtnıriektedlr. Etimizdekiörneklerdekii ydan olarak Qttaya ÇıkaD evle diktensonra yakışıklı bir delikaDlı olan, eşi sı;mnls9yledili içm ;ıvercin olup uçan48 veya kara köpet49
şekline giren ev1enditten sonra yakıŞıldl bir delikanlı olan, ancak sı Söylenmce orta.
dan Kaybolan k~terler, yukandakicinlerle. ilgili inançlara paralel. rnekler gibi gölÜnmektedirler.'
.
'
örnekler: "Çocuklan olmay,anbir aile,bu dileklerlpi, dile ge
,
i
kenbacadan
bir' yılan düşer, yılan: Korkmayın, siz Allabtan evlat istedirıjz, işte,Cen,l'>-ı
Allah da beni size gönderdi, der: Daha sonra yılan Paditallln
ıyla evlen~
mek isteeıtini &öyler.'Padişahın verdili üÇIÜ.Ç görevi (Pacfttah'
&arayından
dlha yüksek bir saray,yılaDm biht
DdaIı'~1i
Ilkbir çit.
yüz' tane ayııı boyda ve aynırentte -İfm)Yd8n.bütiin
Ideri Y.~'
getirir. Dülünden.,sonra yıi_" y...ıklı' blrdeUbDıı. kıhlı~ . '~~ aneak
etinden bu sımnı saldam.ım ist8r.f-Btrmı- sonra kıt, ,'kar&Jf rlpe, kocasınm sımnıSöyİer. Sım açıklanan yılan, bir giivereinolu"i.,uçar.
,erkek kıyaı.tinegirip kocaıwu 'aramay.çıgr. Bir Kelolian'daıı, bir ii
dan yıkaı bulur. Konıp insan olanı;iveıcirılerlnyerlnf ölıenlr. O~a gider, koc
cası ile 'beraber yol., çıltadar. Pellerlne bır .dUdall .yerde,blr
. ci,. gökte
bir arap düşer. Ollari bu arabirianaesi oldulunu kız eprüç
'Sevdlfinln
.
.
,I
başıiçin bize dokun~a.'.dene kendilerlnıı
ı~nı
sö,ı r.,J(ızbu sö- .
zü üç kere tekrarlayınca A.rap:'8unu sana l)tıeten oIlUmdur.
seiıi~nsanollurıa verdim;'der. BunlaraYetiiden döJijn yı-pılır.
diotlum
if
Burada maşaleı,bunıarı~ peri olduklannı beltrtıııek~~"Çocuksuz bir aile çocukları olmasıiçin ALIaha yalflnrlar, dO
'iy Sonra
kadın bir sıçan doIurur. Sıçan P.d1şa1)m kıZt, ne evienine'k
t. Padltahın
kızı~ıverrnek. için. yerine getirmelinı istedillü~ göııefi'{PadJfabl-ıaymdln
daIı.yüksek bit"y,
ndanyılaıunbtW..çenieyeceti
ıık birçit,
. büWncemaat yedili
halde!bitmeyen bir tabaJı:yqıek) yedrle _.~
bın kızı odayagirip de karşiSlndabu sıçan göNnce sıç-ıa bir iı:mevurur,
sıçan aüveıcin olur ~ar,...Kız
bundabirsarok1UtullU-ıı
k peflne
'
~r.
Bir kayann:"dibinde kencl'
10 dOhqJ..ı.,",'
P~by_
.
"
29
içine pa tulukları takip'eder, içeride bir yititin oQırdulunu görür.Yillt:
'Geldin mi, ben,senin kOCllUm,Slmmuöyieme,annem ~im1ze dütW, .ni
ölcjinnek niyetiYle pziyor. 'der. Bün1arkaçmaya başlarıar,aıfasınınöfkey.
le bndüe'rine yaklaşalım lÖıünte olları mı' bo8tah yapar,.kendisi botitancı
olur. Kadın bostanc,ya bir lQzlaollan aradalim lÖylü.Yor-ıda olları belli bir
cevap vermiyor. Kadınbırakıpgieliyor. Bunlar gene kaçıyorlar.Annesinin
yaklaştfllnı göıi1nceklZl.baf yapıyor, t.enditt balmancıoluyor. Annesi: 'Buradan ildkişinin geçtitini gördünmü?' eliyesoruyor. Ollan: 'Sana üzümlerimi ueuz satanm.' diyor. Kadıngene yollaradij'şiiyor. Bunlar. da kaçmaya
başlıyorlar. Bir çukur yere geliyorlar, annesinin,yüksekte oldulunu göıünce
bizi görür ciiye otlan kızı delinnenyapıyor, kendisidelirmenei oluyor. Ka.
dm bu .fer ollunun.m sahibi oId\ipnu hatırlay-ıak bu delirmenın gelini
oldulunu. anlıyor.. YukaJldan birtaşalıp yuvarlıyor. Bunlann ikisi de ölü.
yor1ar."~J
'>
Her iki masalda da Padişahkızlannatalip OLarıhayvan btçimindekikarakterleriı
aynı şekilde kılık deliştirdiklerlnl ve insanilıWgüçlere sahip.olduktarınıgöıüyonız. tkin
ciömekteki masalı.ynı ,zamandanadir olarak k.ötüson ile biten masallara da örnek.tiı.
"Çoeulu olmayan bir padişablO'e,i bir yıİlıo dolurur.Evlendili bütünkızla.
n öldürür. Evlendilison kızkırk katelbise giyer. ~endisi bir kat elbise Çıka.
nnea, yılan da bir,kat iri çıiwir. Sonundakırkkat deriçıkıncayılanyakı. .
şıktı
bir delikanlı
olur.
" '.
.
,
'
'
Bir padi,ahın evleDme çatındaki kızları, evlenecekleri kişiyi seçmek için
pencerenin önünden geçenlere mendil atadıU'.Küçük kızın mendili bir ley.
lele isabet eder. Leylek1pzıbir saraya getirir ve on\l periler padişahlOın
...'
ollu ile evlendim. i' 53
"
"Bir padişah kızml ilk isteyene vermeye kararverir. Kızıük ol~ to~ bir
leylek ister. Leylek, pıensesi hizmetçiQl-ıaJI: satar. Kız, himı tçi oldulu
evin ollunun dadıSlylaevlenmemti içinkuY\lda hapis oldulunu örürveonu
kurtarır. ()~anı kurtardıtı içınazat ediUt. Prensesinipnci 01 k satıldıtı
evinotlu de,lidir.Bu,otlanın akiiDikazUldakaynatan' büyücüyü "ldürenkız,
bu evden mÜkafat1arfaıaynlır.t)çüncüolarakdilsiz bir kızuı y-ııı a hizmetçi
oliırak.satılan kız, dilsiz kızmSlmnl çözmeye çalışırlbm k
otantop.r
leylelJo her gün dUsiz kızıb yanına geldi,inı ve tüyleriniçı
,Yakıtikiı
. "bozuhir.,
bir delikanlı oIdut1IRugôıür. Topalleyletin .tüyJeriniyakınca
LeYlek insan ol,araJ\:kalır, pı,!nseeleyeniden evlenirler."M.
"Padiş~m kızı bahçede 'otunırken bir kuşgelir; bohçasınılta ,kaçmr.
Prenses'bu kutu ~açıkar.
Kuş-İmda peril,riii el~de esirbir'
bey
olludur. Geceleri tekil deliıtirerek insan olur. Bohçasını kaç
Ve geceleri
insan olan bu kuşun yanında bir sürekalaiı)uzhamne kalınca' , kızı aile.
sinin yanına bırakır. Heı8in e,inl Ve çQC\ilUııuziyarete
gelen kuşun tüyleri-
ni ailesi yakar.' tnaan kılıtına girenkuş, bUyük"bir ateş yaktırırve bütün
ailesinin aı-ıin etrafında 'Hasan Çelebi' öhii diye atlamalanıu ister. Büyük
ate,in etmftnda b.rkesin atladılım, &öreııkut biçimindeki peri1erkederlerilieıenkendileriniateşe'at8r~. Hepsi yanar."S5
.
"Çocuksuzbir tadın bir Y\llD\Irtaylkırk,gün bqiktesallar, bir tavuk Çıkar.
Padݧ8hm otlu h8l'iÜn gelip bahçesbu:lennar ve ı;i1 koparaD tavulu ~r,
.1
.
onun sHkinip.&4iZelbir kı~ oldulunugÖıiir.. Bu tavuk De e~lenir. Eşiniıı ta:vuJt
kılı~dan çıkıp dülüne gittiRi'
. bir gün, onun tüylerini yakar. .Karısına bvuşur. "56
'
"Bir babanın vasiyeti üzerineküçük erkek kardeş, bUyük erkek kardeşlerinin
57
muhalefetine raRmen, üç kız kardeşini de Dk .kısmederine (kuş; tilki, kurt,
dev, karım:a, bülbülss, tilki; atmaca, ş8hin59)verir. Dahasonra nişanlısuıı
. aramaya çıkan küçük ollan,
insan kılıAına da Itt!fbnen ve kız kardeşleri
ile
.
evli olan bu karakterlerinyardımıyla nişanlısınakavuşur.'i
"Padişahin küçük kızıcirit oynarken kara köpele vurdu lu için Kara Köpek
ile evlendirilir. Kara Köpek eşini çeşitli del,lemelerden ge.çirir. Bu güç gÖrevlerinbir kısriunın çQzÜlnlenme.sindeKara Köpek eşine yardım eder. Kız, sır
saklamayı .ölı:endili ve güç görevleri başardılıiçinKara
Köpek insankılılı.
na girerve evlilikleriyenilenir."60
"Padişahın kızlarının çok sevdikleri ;bir atları v-ımış Bir gün küçük kız bu
ata üzüm verirken at silkinir, yakışıklı bir delikanlı. olur. Bu delikanlı ile kÜ.
~ük 'kiZ evlenmişler, ama gene at kılıllnagiren delik~h, kızdan sım.nı sakla.
masını istemiş. Bir süre sonra. küçükkız eşinin sımıu a.1:)lalarınasöylemiş, ve
delikanlı kıbRında cirit oynayan eşinin at derisini yatmış. Bununüzerine de.
likanlı güvercin olup. uçmuş. Kız eşini armıaya çıkar, bir çok güçlüklerden
sonra onu devalan. ailesinin yanında bulur. OA1an ile. kız devlerden çeşitli
kılıklara girerek kurtulurlar. "6ı
.
"Kırk odalı bir konak~ oturmayıisteyeı;ı
fakir,bir kız, ücreti kırk gün öden-
rnek üzerekırk adalıbir konak satın alır,içine yerleşir. BukonaRa girernerin
sabaha 91ü1eri çıkarınış.Komşular
bunu' bndikleri için yeni geiene birtepsi
yemek ge,tirirler. Kız tepsinin başına oturur, pat diye- içeri bir kedi girer. .
Kız: 'Kırk odalı konalı veren Allah yemelimi de verdi. Birde bana can yol.
daşı kedi yo11a4ı.' der. Kız kediyide karşısınaoturtur, beraberce yemek yer.
ler. Yemekten s~nra fakir kız POlltekisini kedinin altına yayar, (er!Wesiıiid~
üstüne örter. Kendisikuru yerde ya~. Kızsabah uyandılında kedinin Yııttıll.yerde, yumurtad8n büyükparlak bir taş birakıp gittilini göıiir. Sonraki
giirnerde de. kedi akşamiarı ıniden gelir, yemek yer, kızla; beraber yatar, sa.
bahları onagöıiinmeden ortadan k,ybolurmuş. l;Ier seterde o taşlardan bır
tane yattıRı yere bırakır gidermiş. Kız bu taşlardan birini bır kuyumcuya
satar, zengin olur. Bir gecekız uyumaz kediyi izler, kedi mücevher aRaçlarıyla dolu bahç~lerden ıeçip bir sarayavarır. Saraydakedi insankılıtana girer,
onu güzel bir kadın karşilar. Bernı'8ahri diye çallrdılı bu delikanlıya kadın
bir bar~k şerbet Içirir. Şerbeti içen Benli Bahri'nin uyuyup uyumadılını
'kontrol etmek için ayalına şiş batınr. Uyııdulunu aıliayınca arap lala'nm
yanına gider. Kız sessizce evine döner. Erteşi gecekedi gelince onagördükle.
rinianlatır, ayaRının altındaki şiş yarasını da gösterir. PeriPadiŞahmın oRlu
olan kedi orada bir silkinil, yakışıklı bir delikantı olur. Kıza: 'Karımla lalamdan intikamımı alacalım ama o gece gittilin yol, yedi yillık koydur. Beni
yedi yıl göremeyeceksin.' der ve ortadan kaybolur,
. Benli Bıibri yedi yıl sonra
geri döner, kızla evlenirvemutlu oluriar."62.
,
'
Bu örnekleri çotliitmak her zaman mÜlnkündür,ancak bu kadarınmkonuyu açık.
lanı.yı yeterli oldup kanaatindeyiz. Masa1liırdahayvan biçinıinde filÜnüp, dalıa sonra
'.,
31
insan kıhtm& giıen danıatadayı8ruıın (bir .tek öraettt ..adayı
vardır6') m_larda
zaman zaman "meler bunlar pert imişler"64, veya "meterbu peri pad",mın ollu
imı.. "65 gibi ifadelerle açıkl-ıııalanaı, son devir~cılanDın
gölÜlü olarak~nlmsiyoruz. .Blzce bu karakterler. dahaönce üzeriMe durdulomuz perilerdentarklıdı.. Umu.
,
mTye1ieturu.nç..limon. nar ğibimeyvalarm tçinden.1ieYaataç,
kütülderiDdençıkan
ve kız
.
olanperiler.dahadejişik
bir
.
.
, temeleaayanmakta4ır,
.'
Bu. bölümü başında aktard1tımız .ı-aara
dayanarak. bu karakt8derin ~1
eJerlerde ve inançlarda yerlIaDein taiteai U.OglUiDiınç1ami deliflk te~rde
mMIllara
naldedUdlt1 gölÜşünü benimsemeyi tercih ediyoruz.,
n. ,Kahramana zarar verinelı: üZete ortaya çı.Qn. ancak kahrainanın dibüitıütü. iyi
huyu, zekası. hüneri He yardııncılılı: görevi üatleoen karakterler: nevier. Bir DudatiY4tr~
de. Bir Th,ıdatı Gökte Araplar. bir ma.u,tın çeşitli ~aryantlaranda aynı fqokaiyonu gör.
dükleri halde farklı isimler ve farklı ki,Uile sahip özel tipler (Gülükan. ZülfüMavi. Çan
Kuşu ÇOl' Kuşu, DRamıemeengi gibi.) .
a. Devler:-Devlerinbir kısmıbOb
' kadındevlerbıı~ba
dahOdir.Türkmısalla.
nnda 'devler ~mçok sözü edOen karakj;erlerdelj)birtdlr,Devlerin yer a1madıll ınual çok
.
.
azdır. Misaliarda devler m8salkahrlnianının önUne aşılması &\içbir engel olarak çıkarlar.
masal kahraolanı ya bu devleri öldüreıek uı-şacatı yere vanr v,ya bu devlerin dostluto.
nu kazanarak onlarınyardı-ıuYII. ülıışacatı ye,te ulıışır ve elde etmek istedılini. kazanır.
Bu bölümde. masel kahramanınayardımeı, OLan devlerle ilgili ömelderi verm.den önce.
çalışacatıı.
:rurk Masallannda b~ karakterlerin n88Ü tasvir edndiklerininak1e~eye
,
Türkmasal1annda
deviet.ç()kirtinaanlar
~.tasvi.redflmekle~raber.~an za-
man kırk başlı~66kırJt kuı.klı veyayedi başb;. Yedi kU'akll devlerden de söz edilir.
Devler de insanlar gibiyaşAiiar. evlenirler, çoeu~
ohır. yemek pişirirler.68 Devler
umumiyetle ç.ok zengindirler.konl.lı:1ann~ bahçelerinde en padide.eşyalar,i!eterll kuşlar. deıı.lk ineyvalar buluB1u.69nevlertnlnı-1ardan far~ı yöiı1erinişöyle özetleyebili.
riz: Devler insan eti yerler. insan )r;anıiçerler,'10.,in...ı oı~nunkokulUBuçok uzaktan
duyarlar.71 Devlerin'şekD dellştifuıeve del14tirtıne8Üçledv~r. Istedikleri kişlleri el.
ma, portaka1,ılipiirge. veya. salıan yı-pJpceplerine, kapınm .-ıkasına veya rafa koyarl~. 72
Kendileri zaman zaınu insan kılılına bazeıı hayvan kılıtına bülÜnürler.73 Aynea insan'
lara devkılıtma girmeyi deöpttikleri
.r. ~l>evle~
uyUmateldlleri de insanlardan
farklıcbr. devler uyanıkke'n gözleri kapalı. uyurken açıkf:lr.75
,,'
,I..
'
Masal1arda,masal kahram..lanna~. Jwflimı dÜfınan karakterler olar,akÇıkan bu
devlerin.hangi .mıardaveD~
~a.dost
olduJdatıve yardımcılık löıevinl üstlendlk- ~erini8fatıdalü örneklerleaçıklamaya çalışacatıı:
Kadın devler, eJ:~k devlere nl8petle dalu!,merbaınetlidirler. masal kahraınanları
genellikle önce kadın devi" dost olurlai. onlarınv__yla
erkekdevlerin yardımımn i
.
satlmar.
,jSat mem-ıııı iol ODIZUpa,sol meın~ ~. 0mzuna atıP hamur yoturan
kadındevin memelerindensüt em@ bti~
dev. evlat
edinmek zoJU,n«m.;
.'
dır."77
"
.'
:'Ate, üzetlnde bü~k kaZandayftIekpifima kadıii dev. keDölaineselam ..'
atış Ylm."ıa.
.
rip ıte,itteyen ma. mWila 'k"kblr'~a
32
.
"Evlat edUen masal~anına,dev~kOC8l1
mezler. "19
veyaolunan da köiüIüket,
'
M..ı kahramamanısaerkek devlerin de )'ardıllJeloldutu örnekler az detildlr.
"ÇembetTiyar nitaohSlın elma yapıp cebine ~oymWi' Dey evi OLanevlerine
gelditmde devler burası insaneti kOkUyordiye batırmıtlar. .Çember Tiyar
Yfmeyeeelinize yemin ederseQIzçıkartınm."demi§. Devler 'büyük küp ba~
, şımlZdaparalansın yersek'diye yemin etınişler. En. büyük yeminleri bu ol-
dulu içinkıza hiçbir şey yapmamışlar."ao
:
.
i
.
'
"
"Dev padişahı; masal 'kahramanına dev dUasını ölretir. Dev kılılına girenot~
lan, devlerden zarar görmeden devlerin ülkesinden Çıkar. "Si
.
'
"Devin ayalIni tesadüfen iyileştiren ollan ile dev dost olurlar, maSalboyun.
ca dev.ollana yardım eder."82
'
"Topal dev, çoculun güzeDilinekıY8D:\az,onunia kardeş olur. Ayncaçocula'
devolan annesi. babası ve kardeşleri De dost olma yonannı ötreterek onlann
yardımınıda sallar:'''83
,
'
,
"Padişali babasını mdırdılı için e.vden 'koyulan k.ı;. gördü~ b~saraya girer.
Saraydaki devin ellerini, ah bab~cılım diye öptii~ içi~ ,dev, bu' kızı. evlat
ediJıir. Onunmutlubir
e~..mkyapmasınıve babası lle barışmasını sallar."a.
Bazı masallarda masal kahrainanlan,zekalanm
.
kullanarak devleri korkturlar, on.
lardan itibar gölÜrlerv,emükafat alırlar.85
Bir kısım masallaıda ise masal kahramanlan ile devler aiasında' çetlitli şekillerde
sallanan dostluklar çok uzun ömürlü olamaz. Bir süre sonra dev, yeniden masal kahramaoını yemeye veya qlciirmeye niyetlenirııe de masal kahr._,
devi öıdürerek hem
düşmanındankurtuhır,'hem de devin mal1anna'sahipolur.e6
'
b. Bir DudatlYerde
Bir DudalıGökte
Mp: Siyahderili ve çok korkunç olarak
anlatılan bu karakter masallarda isimleri belirsiz tipler için öldürücübir düşman oldulu
halde ~im masal kahramanlarımlZın zekaIan sayesinde onlann yardımcısıdırlar. Bu ka.
rakter bir yardımcıdan ziyade, masal kahranıanlı-nnınihtiyacı olan şeyleri temin,eden
verider ,olarak karşımiza çıkartar. TürkmasaDannda bu bir dudajı yerde. birdudalı
gökte arap ile misal kahYamanı çok kere suSuz bir kuyu içinde karşılaşmar.Arap: yanın.
da bulunan bir kurba~a n~ dünya güzelibir/kızı göstererek masal kahİ'amanına h~gisinin
daha güzeloldulunu sorar. Masal kabramanı~ "Gönülldmi severse pel odl,1r." ~ye dotru cevap vetdili için arap daha önce kuyuya inenieri öldürdütü gibi masal kahraınanını
87
ölciirmez, masal kahramanına içi mücevher dolu iki vera üç nar hediye eder.
"Sihirli bir YÜZ~AÜnyalanması ile orı-ya. çıkan bir.dudalı yerde, bir dudajı
gökte arap. yiitü~n sahibininbütiiniııtelderinimindayerine getirir."88
'
\
"Bir padifahın()llu çaquian '&Lahda pifmpalmayan da pişman' diye ııatı.
lan bir saadıksabn
alır.Saı1dıktan
~ibU Padltalıının QIlu ()Lanbir dudatı
'
yerde. bir dudaII göktebir arap çıkar'.Paditdın ollu bitdudatı yerde, birdudalı ,ıö)rt,e mbı IIItmlekttioe geri ,p1iiıünce 1!:clDliPadi,Mıı oll\1na ka\
'(
w,manın ııevUıciileP.~n
dimem hokkası'hediyeeder."89
oJIun. onumutlulutaeıqtlıecekol..ı
3~
.
"Bir dudatı ~erde' bir dudalı.gökw
araptankorkmann
ın"
arabınyardımı ile mutlu v"zengin bir yu.vayasahip ol~ır."90
.
kahramanı,.
bU
.
YainlZca bit masalın bir varyımtında, bir dudalı yerde bır dudatı gökt;e diye tarif
ÜZere
ednen arabın' masalınbaşından sollUDa kadar masal kahramanına kööilUk e~k
u~tıtını,
ancak sonunda masal kahramanııııııkocasıtarafından
öldiqiilciilünU i tespit
ettik. Ancak bu m_ın, diler varyantıarında bit dudıttı yerde bir dudıttı gökte arap karakteri yerinde. delişik .is!~leri olımln~arbulunmaktadır.
Bir masalm bir tek . varyan-
tındafarklı ,ekilde tespit edUme,s!bizim sındıamamızıetkilemez.
,c. özel Tipler: Bir masalın delişik varyantıarında farklı isim ve farklı kimliklerle.
karŞımıza çıkmalarına raIMen, masal içindeki fonksiYonları, lle birbirinin aynı olan bu
karakterlen tek tek tanıtmanın faydalı olaealmı dUşünciÜk.Söz konusu edUen masalın
büti.in varyımtlarında,köti.i kalpli teyzeler, daha önce evden attırdıkları çocukların sal
olduklarını öpnince
bir i,htiyar kedını veyaebekadııiıer~k
kardeş avda.iken evde
yalnız kalan kız karde,ininyanına göndelirier. Cadı kadın sevimli ihtiyar tavırları takınarak kızı, erkek kardeşini ~1ükin çiçelini, GüIUkinı,ZUl1U Mavi'yi, YakasıÇalar, Kendi Oynar, DUaremcengi Isimleri Ue anilan bu özel tipierden bliini getirmesi Için göndermeye razı eder. Bu tiplerin Yanına gideoler taş olur dönmezle~ş;
Anca1t m_ kahra.
manlim bunları getirmeyi başarırlar, bu. tq)let masal .kahramanıarıile geldikten sonra
tey-zelerin,çocukların annesine yaptıklarını ortaya çıkanrlar,aynca bu çOt:ukların padi.
,ahın' öz çocuklarını. da açıklarlar. Köti.i tipler masalın sonunda ~alandin1ırlar. 92
ı. GüIU'k8n:Masal kahramanıııaönce gölükAnçiçelinl getirmesi SÖylenir.KızJW.
deşinin hatınnı klramayan nıasal .kahramanı yol!' Çıkar, yolda topal devle arkadaş olur.
Topal de\lln ve. gene bu devinannesininbabasının
ve kırk kardeşinin yardımıylaçiçeli
kopuır, döıier.93
Masal kahramanınıngülükin çiçelini eldeederek geri dönmesi, kötü kalp1iteyzeleri büsbüti.inkızdınr. Bu sefer gene ihtiyar k~ınınaracıhlı ile kızı erkek kardeşini
GülUkin'IIl'kendisini getirmek Uzeregöndermeye razı ederler. Gülükin çok güzelbir peri
kızıdır. a.tıçeslne girenleri 'J;aş.yapar, 'Masal kahrarnaıu,geneTopal Dev ve ailesininyardımı ile,Gülükin'ln konatının penceresininaltına kadar gider. GülükAn'It-ı-ıeninceOOlükin ona da tat ol der. ÇocJlk tat olur;,Gülükin çocul\ln giizeUlline BŞıkoldulu için
sihirli çe kmecesini kullanarak çoculu'. canlandınr. Çocuk ne GülüUn ev1enirler.Masal
.
kahramanımn kız' kardeşinin yqadı" yere dönerler. Gülüanbun1ann
başınaneler gel"diliBi bilir. Meseleyi baballı'ına an1atır,annel~ri yarıbel~e kadargöuıülü oldulu yerden
çıkarılır,' babalan çocuklannı tanır; kötü teYı-ler cezalandııılır.94
2. Zülfii Mavi: Ylfiı.ı»r erkektir. Bahçeşiııe gelenleri taş yaptılı için bahçesi, taşiaşmış insanıar ve atlarıyia doludur. Masal kahramanı, kızkardeşinin h.tın için Zülfii Ma.
vi'yi aramaya Çikar, yolda rastladılıbir ihtiyar ~ya n~ gidileeetini ve Zülfii Mavi'yi
nasıl bUlacaIıili anlatır. M..aı kahramanı $Öylenilenieri yapar"babçeyegeldilinde
ihtiyann öt:rettili gibi; "Zülfii Mavi, seni beni yaratanı seveısen dışarı çık. " diye se.ıenir. Çoculun ayakları taş kesllir, ber __nişinden sonravücuduı-unbir kısmı taş k..nir. Çocuk
tamamen taş kesUinceZülfii Mavi ~.arıya.çıkar, elindeki kovaclakisuyu bütün. taşların
üzerıne serper. Bütün tqlar birden canlanır, iıı- olur. Oradaki bütüamsıııiiar Zültu Ma-
vi beniınlepi<liye ytlvmriNla cil Zülf.UMavi,.ııı- ~ı-ıı»
34
Deideeelia1 fÖyler.
.
Maaal kahramanı ve Zülfü M~vi memlekete dönerler. Zülfü Mavi,masal' kahramanı ve kız
kardeşi, padiliı-hın davetini kabul edeıek saraya 'giderler. Kötü,kaipli teyzeı,rin hazırladıkları zehirli yemekleri, Zülfü Mavi çocuklJra yedimıez.. Padişaha, eşinin yab beline. kadar toprala gömülü oIdulunuve bu çocukWm da kendi çOCUkları olduklarını. aniabr.
Kötü kaipli teyzeler cezalandınlırlar.' 'Çocukların annesi
gömülü. oldulu yerden çıkarılır.
.
Çocuklar anne ve babalarınakavuşurlar.9S
3.Y-ıwı
Çalar Kendi oYnar: Bu~teruzun
sa.çlı bir arap olarak tasviredilmektedir. Bu arabi çalınnaya gideıiier "Çan Kuşu" diye balınrlarmış, içeriden "Çar
Kuşu"diye
cevap .ılince, seslenen taş. olurılıuş.Masal kahramanı gider, "ÇanKuşu"
. diye balım, içeriden "ÇOI' Kuşu" diyecevap gelir ve ,masal kahramanı taşkesilir. Kız
kardeşi bir süre erkek kardeşini bekler, geri dönmedilini göıünce oda yola Çıkar. Yolda rastladılı bir, ihtiyw
yardımi ile, Yakası Çalar Kendi Oynar denilen' arabın yerini
bulur. Meler bu arap erkeklere kızarmış, onun için onları taş yaparınış. Kız "Çan Kuşu"
diye baeınnca,içeriden. "A canım" diye cevap gelir .vekapıaçilır. Kız içeriye giıer, yoldaki ihtiyardan ölrendili gibi arabm saçlarını eline dolar, elindeki yasemin çubukla arabı bembeyazoluncaya
kadar döver. Arap beyaz bir kız olunca: "Emret Sultanım" der.
Kız taşlann hepsini gene eskisi gibiinsan yapmasını ister. Herkes canhUlIr. Kız, .erkek
kardeşine kaviı~ur. Beyaz olan arap kız.dayaıiiarınaalarak
memleketlerine dönerler.
Kötü teyzelerle beraber ebe kadın cezaIandınlir. ADneleri gömülü oldulu yerden Çıkarılıp saraya gelir. Padişah, çocukların kendJ çocukları oldulunu ölreneıek çok sevinir.",96
4. Dil'ıemcengi~ Olay aynen yuk~daki gibi'cereyan eder: DnA.ıemcengi,
'güzelbir
.
peri kızıdır, sihirli bir çalgısı vardır. 97
III. Dolrudan dolruya masal kahr-ıııanına }tötülük etme veya onu öldünnek amacıyla oltaya Çıkan düliman yaratıklar. Bu -ıup kendi arasındaolalanüstü nitelikleıe sahip
düşmanlar ve kötü niyetli insanlar diye Ud alt gruba ayrılır. Birinci ialt gruba devler"
ej.
derhalar,küpebinencadıkadınlarve özel tiplerdahildir.
a. Devlerin büyük bir kısmı bıı olai!1anüstühainlere dahildir. Daha öııce oldukça te~
ferruatlı bir şekilde tasvir etmeye çalıştılı~
devlerin hain olarak ortaya çık4nları, m~sallarda uzun uzunanlatılmazlar. Masal kahramanınınönüne aşdması geıeken bir engel'
olarak Çıkan bu devler, kısa bir süıe içinde ortadalı kaidırılırlar. Devler umumiyetle aptal yaratıklar olarak. tasviredilirler ve masal kahramanları bunlan çQk keıe aldatarak .öl-
düriirler.
örnekler:
.
"Kızın kardeşleri kapımn 'önüne bir kuyu kazarlar. Kızın kanını emmeye gelen dev, kapıyı açınca kuyuya düşer. OIı8nıar, devin başını keserler."~
"Padişahın küçük allunun karşısll1a Çıkan 40 dev, şezadeden sevdikleri kızı
kendilerine göstennesiniiSterler. ~hzade.' kırk devi kızm b~hındulukaieye
götüriir, bak sevdilin kız aşalıda di~e sestenir, kızı gönnek için kaie duvarındari batını uzatan deYin batını kelMll'.Di.er,devler bir önceki kızın yanına indi diye,sırayla aynı yeıe çıkarlar ve, kırkıoıda şehude öldüıür. ':99
Bazı devlerin öldürülmeleri deliliik tılsımlarla olur.
"San Devin ölümü J1rgan dolanmıt dut atacının altındakitavşanm
100
ki ku buiaki üç bozböcelin öldi:iIülmesinebalbcbr."
karnında-
.1
"Pacn.ahm ollu, hamur' YQtullDdeYln IlÖlJiiaeilııe bataıarakonu öldli.
~L"m
,
'
~
Bir LaJUiıdevI.r ile dotrudat1dotruya maui Jcahramanmmiyi silah kultlDmMı sa.
y_nde öıciiı.iHürler.ıoı
'
MUaI kahramanım takip ederken ölciiıii1en deVierin
ııeıe~er, daha farklıdır!
,
, bqlanna
,
"Bir deve evlat OLan-İ{el~.devin"in'abini
y~~ata
iilim,do.
muzlara kemik verir. Günden jine kuvvetlenen, at ne dOft, .r.
At"Kelot
lan' a oradan ayrılma ıaınanılnnmııeıdJtinl
haber verir. Yola Çıkmadan öııce
Keıoelan'a yanlarına bir büyük kalıp sabtıD,b~ küçÜk Iqilip sabun, birbüyük
bir de kiiçük kase, bir bUyük SU tulumu bir de kiiçüksu tulum\i aImasI..ı söy-ler. Keıoııaniatenenıeri
tıaıırlayınca yola ~I~al. Dev büyük, dQDIuza biner
ve Kelollan'm peşine düşer. Dev, KeloIlan'a yakI8fmcaat,
büyük kAseyi
arkalanna kÜçük kiseyi öDlerine atmasııu, &Öyler. ,Arkaları meşelik alac;lı~
olur, ônleriçalılıkçırpılık
olur. Imin bindili dqnıuzun a.Yatl kırıIı~. Imgeridöne~,. ortanca domuza. biner, gene 'peşlerine düş~r. BU sefer büyük, kalq)
dal taş,
sabunu arkalanna, kÜçük kalıP sabunu ,öDlerineatarlu.ArkalJra
öıileri kum çakıl olur. Ortancadomuzun. ayatı da kırıIın~ dev g.ri döner,
kiiçük domuzabinerve
bunların peşlerine düşer; At devin gel1e yaklaştitını
göriince bu sefer Kelollan'a büyük SU tulun;ıunu arkalarına, kiiç~k su tulu~
munu öDleri.ne attım. Arkaları büyük bir debiz olur. önleri hendek gibikii.
çük Su' olur. Dev denize dalınca bolulur. Keıoelan geri döner, C(levinmaJloa
sahip olur." 103
'
b.Ejdemalar:"Ejderha
veya ejder (farsça) genelolarak
anlan pençelikanath
kuynıIU yılan Imynıp biçiminde gösteiilenBUısalhayvmı...
ve
,
Bütün mmetlerin masal' düny~nda yeri ,Oıan, bazen arslan' gÖvdeli, yılan kıYNldu,
bazen kanatlı olarak gösterilen, oIalanüstü. hayvan. (Ejderhanın ~
çok eski Babn.
inançıanndan dolmuş masallardan türedi'i, ~,milletbı hay" aücüneg9le biçbnleadili
neri sürülmektedir.)'
'
,
tnsan haYal gücüDÜn yarattıtı çeşitli mesai, varlıklarına ej~a
deni1m"tir:~ ÇiD
edebiyatında Ji King'inkitabı" ejderJ;ıalara ~yök yervem. Çinsanatıiıda ençok rastlanan unsurlardan birt de ejdema'dır. ElkiÇIn arınalarında. ve birbirine geçme üçharfte
tem.U edilmiş, Kore arınalarmda ejderha'ngüıiine rastlanir. Gene11ikle'brtal kanatlı, arslan pençeli ve yılan kuynıkıu bir çeşit t~
şeklinde tasvir edilir. Eski Türklerde hava
ve sul&rJJI hakimi olarak gösterilirdi. Kaynalı ~e~
ka.
inenejder, bu bölgedeki
halkların kozmoloji ve mitOlojisinde önem.i Yeı tutar, İncil'de geçen serajlar, yanı uçan
yılanlar 'şüphesiz' ejderhalardır. Eski, Yunan, mitolojisindede ejdemalnn
söz ednir.
.
Ama buDların çeşitli şekilleri ve, adlan vardır. >GÖzleri.gece gün<lizaçık,yüz başlı bir ejderha, Hesperides bahçesini bekler; HerakIes OD\1öldüıür. KpdmOl n, tasonejderhanın
dişlerini ekerler, buıılardaninsanlar ıneydana ııeıır. MasalIardakibazine1erin bekçUeri
olan ejderhalar, ülkelerin baş belası oIaraktaııavvuı edilmiştir.
Bu ej~rhaIarın karnını
.
dOyUrmak
için,
c:ıeUkanlıiar ve genç
Böylece, ejdemayakarşı,
amacıyla mü~dele ednir...I04
,
kızlar arasında,
her. yıl kurbanlar
zenginlikleri ele geçiımekten.çokülkeyibeiilatdan
.
','
vermekgerekir.
kurtarmak
,
BeUibirdevirdemat.. deYrihayvanlarının
ısbıetleriDIneı-e.l ejckt
bea~
i~, e8ii dily. e-ı-riBIB iipdimr &ibioImllmnl '
zer biçimde.
b
ir
BIlyllıtimelert
.
~
36
'
'
,\ -
-
'.
.
sallamışttr; Türk masallarında ejderhalann dışgöıüllÜşlenkesin bit şeldlde tasvir edIlmemektedir. Türk maş.llannda ejderhalarzaman zamltlbüyüt bit yılan gibi ve atzUıdaD
ateşler çıkan korkunç bir canaVarolarak ania~aktadır. Çokkeıe kabramanmÖDÜne
..ılmi8ı iiç bii' engel ol-ıak çıkmakl.beraber, kahıam~ejderbayıöldürmekle
kQan.
ci büyükolur. YUkarıdakibilgileİ'denaJdedildili gibi, ejderbalar-büyük hazinelerinbekçiiiIini yapmak yanında.Türk nıasallaııııGt daha çöl:. bUtUn.bir memlek8thı suyunu saılayan çeşmeyitutarIar, her yıl ejderhaya bir kıı götüıülÜl, bZl y.ken ~enıleket,halkı
o
da taşıy.bildili kadarıu alu.DS Kahraman,ejderhayıöldürerekbemkurbanı,hemde
memleket hanUnısıkıntıdankurtarır. Türk mı-llaruıda ejdem. ileilgili tespit edebildiIi.
miz diler örnekleri şöylesıralayabiliriz:
,,'
',\
"Kahraman yoluna devam ederken öftÜnebir ejderha çıkar, ejderhayı okla
öldülÜr.Ejderhanın karnından periler padişahınınkııı çıkar. Periler padişahı
kızını. kurtaran kahramana içindenyemekler çıkan bır ceviz.' umalan
i
'eder."I07
.,
'.'
.
.
"Sabah uyanan şehzade ça~rının etrafınmbır ejderha tarafından uldılını
gÖlÜr. Şehzadeye,ejderha: 'Çini MaçıııPadişahmın sırrını ölıenip kendislne
nakiettili takdirde çadırda şehzadene billlkte ıehin tuttulU eşini serbest bırakacalııu söyler. Şehzade bu sım ö~nlp geri dÖndülünde ejderha,blkayeyi dinledikten sonra dünya güzeli bir kızolur. BüyÜ ne ejderha kı1ılına girdiı08 .
lini sörler. Küçük şehzadeniıı ikinci eşi olur."
"Senede bir kere elma veıen alacın elmalarını heryıl yiyen ejderhayı küçük
şehzade önce yaralar sonra peşl sıra gider ve öldüıiir. "109
. "Şehzade uyanır bakar üzerine bir ejderha geliyor, bir &Öız
fmatır . ejderhayı
.
,
,
öldülÜr."
110
.
ı.'
c. ,eadı Kadınlar, Türk. masal1arında özellikle' kız masal kabranianlan için tehlikeli'
olan cadı kadınlar, Zaman zaman masal kahramanının üvey an~dit, bazen de kahramanla amba1ı.k nişkisi yoktur. Tür~ masallarında te~pitedilen cadı'kadını8J:,woutnlyetle küpe binerler ve büyü yaparlar; Süpiirgeye bin't!nleritesplt edDnı,emişttr. İN cadı kadınlann'
.
dış gölÜnüşleri hakkıııda pek fazla bilgi verı1memiştir..
.
i
"Cadı üvey anaküpe biner, yılanı kamçı eder, Nartanesi'nin peşine düşer. u m
"Cadı kadın kızı aldatır, küpe' bindirir padişaha
\
göWlÜr." lu
"Cadı süt ana küpe biner yııanı kamÇı ede~, elineyeşn
tesbih alır.ı Kızı ara.
'maya çıkar. Kızı yakalayınca .gözleriniçıkarıp, kızı yolun kenarınaatar. .. 113
.
D. özel Tipler: Masal kabramanına daimakötülük eden yaratıldar arasındaözel
isimlerle anılan, ancak aynıfonksiyonlan göıen olatanüstü 8ü~leresahip insanlarvardır.
.
Bunlan tek'tek tanıtmanınfaydalı olacalı kanaatindeyiZ.
1. AteŞkiratian: Bu tip mtsa1kahramanınaşöyle ı...ıtı1ınaktadır: '~YIlnız kırbncı odayı açmayacatsın, orada ateştenltiradaın var. onu orayaben haı*ttim. Sana çok
.
yalvanr, acır da onu kurtarıraankızımı kaçınr ...i de yakar.IOI14'
Masal kahramanı kayınpederinin 8Öid.iniidiDlemez, larlancı - odaya pr.
Ateştirollaom yalvarmılarma dayananıaz,
. .
. ıbıelrleri 'kIrar.'Zinelrltr kum
J
"-
kırı!m-ı odaya bir a
yaydır, AteşkArollan kızı aldıll,gibi ortadan kaybo,lur. Masal kahramanı Ateşkirollanın peıine eliter, Yaı'dımcılarsayesinde ni.
şanlısı lle Ateşkirotlaiı'IJl yaşadıJd,anyeri ı.,.!ur. Atetkirollan'mölüıpii
bir
sırıabalhdır. ,Dolapta buı~i an bir Çift atnalıncWI birimya' atılmca dışarıya
,
,
,
'Çıkan baliıin kamıyanlacaktır.
Bu
belıiın
karnından Çlltan iki S81'Ç~ninboyunlan kopanbnca AtfşUrollan'm
da boynu koparmış. Dilerat nab suya'
al;ılınca sudan Ateşkirollan'ın
konıı.an ve çok &'içlü olan atnun k~kardeşi
sudan çıkarmış. Masal kabramanıötrendıklerini
tatbık edene de serçelerin
boynunu koparmaya kıyamadılı için Ateşkirollanı öleliremez.AteşUrol.
ian masalkabıamanını yakalar, parça parç.dOlraı.
1'i1ki, Atınıca ve Şahin
kuşu Padişahlan olan eniştelerinin yardımı LLemasal kabılunanı yenıden can.
landınhr.,},{asal kahramanı ,tekrar AteşkiroRlanın peşine ciişer, bu' sefer
ikinci nalı suya atar, sudanÇık8n atılt ,yardımı lle Ateştirollanı
öldünııeyi
başanr." 114
,
'
,
.
,.
2. tlci Baba: "tısatan bir adam ii satmak bahaneşille yalnız yaşayan üç kız
k.ıdeşle tıı:qışıı.önce büyÜlU,sonra oıtancayı ii göstermekbahanesine ya.
şadılı eve götürür. Kızlar tlci Baba'nın maı8rasına gelince, orada asılı iÔ.
sanetlerini görürler.İlci Baba sıra Ue kıZıarainsaneti yeinelerini teklif eder,.
K~lar kabul etmeyince ikisini dekeser, duvmuar. Küçükkızı da ablalanm
~nııek üzere mataraya getirir. Ona da insan eti Yemesini teklif eder. O da
kabul etmeyince, küçük parmatımı ke.m yer misin diye sorar. K~' kabul
eder. tlci baba küçük parmalınıkeser ve kızaverir.~ parmalı kQcatında.
ki kediye yedirir.'tlci Baba insaneti yiyenlerin,bu mataradan clışan Çl~'
yacaklannı söyleyerekkıza kırk oda~lInanahtarınıverir, kırktncı odayı açmamasınısöyler. Kız kırkıncı odayı açar ve orada.elleriayaklan bath bir deli.
,
kanb görür. Delikanhyı setbest bırakır. DeUkanb kıza, tlci Babanın başından
,üç tel saç ,kopardılı takdirde tlci Babanın kırk günuyuyacaltnı söyler. ~
söylenileni yapar,' tlcİ Baba uykuya dalıncadelikanlı ile, beraber kaçarlar.
Uzak bir memlekette evlenirler. tıcl Baba'kırk &\insonra uyanmca dUenei kıbllna girer hunlan aramayaçıkar. Bunlıınnyaşadıklan yeri bul~r, kıza kendisiniacındır&f,ak evegider. Gece olunca bütün mabllleye ve eve ölü topraaı,
serperek,herkesin derinbir uykuya 4almasını &atlar. Eline ,kalın birsopa alarak kızı dövmeye başlar. Kız oradan oraya koşarken kocasının baş ucunda
dJlran bir şişeye çarpar, şişe düşüp kltılınca büyÜbozulur. KOCIsı'uyanır.tlci BabaYı yakalar, eliniayatını baııar. Bıcanın içine koyar ve y8lW. "llS
.
'
3. Bostancı Dede:' Bu tip de, daha ÖIJceüzerindedurdutumuz.AteşUrollan
tipin. benzer. Masal kahramanı, eşi Ue,birtikte evine.dönerken yolda uyuz,
zayıf bir ata binmiş birihtiyara rastlar, ihtiyar nereye gittilinisorar. Küçük
şehzade başından geçenleri anlatınca ihtiyann uyuz atının iki yanınd&iki
kanat Çıkar, doru birkiibeylan olur,ihtiyaı şehzadenin,terkisindekikızı kap.
tıltgibi ortadan'kaybolur. Şehzade, yaşlı bir.aDedostlannagider. Başından
geçenlerianlatır. Yaşlı dost, mı kaÇlral1lJıQostaneı,l)ecIeoİdulunu ()kızı
alabilmek için saçım sa,kalını'.Iart~lını söyler. Yaşlı dost, kuşlardan bostancı Dedenin 'Yaşadılı' yeri ,ölıenir. Bir. kartal',şebzadeyi .'Slrtınaalarak Bostancı, Declenin memleketine gömriir.Şe)ızade itd sefer .şini kaçınııayıı te.
şebbüs ederse de Bostancı ~deninatı, bunlann' kaçtıklanm. haber verir;
Bostancı Dede bunlara yetişir; hem kızı alır, hem de ollanı döver. Sonunda
ollan luztnyardımı ile Bostaneı Dedeninaam .ı,.nesinin nerede oldulUnu
.
öIMftir~Gider o atı bulur, besler, iyice' tmıar eder. At~lt uçab~
ha.
38
ber verince Şebzade ata adar, Boıtancı
düşeder,BostanCl
Dttde de atına a~ar.
.Bostancı Dttdenin atına: 'ElerBostanCl
san sana analık hakkımıhelal etmem:"
116
. ..alı atılınca palamparça olur."
Dedenin moe vandar. Kızı alıp yola
peşlerine düşer. ORlamn bindiRi at; 1
Dttdeyi y..ıdi kat gökten ..alıatmlZcier. Boıtancı Dede Yedikat gökten
.
Türk masallarında sözünü ettiliniiz bu olatanüstii ıPiçleri veya olatanüstii güçlü
yardımcılari olan düşmanyaratıkların dışında kötii kalpUakrabalarv4!başkalnsanlar vardır. Bu düşmanlar da diRerlerigibikabramamnönüne engel olarak çıkarlar, bir süre'kah.
ramanın ve yakınlarının sıkıntı~a düşmesine'sebep olursa da sonundacezalandınlıdar.
masalkahramanlarımutlu sona ul..ırlar.
'
,
~
KöTü NİYETLt tNSANLAR:Bu gnıpta en yaygın olan tip ,nenekan, kocakan,
cadı kadın şeklinde ifade edilen Ihtiyar kadın tipidir. Masal kahramanınıaldatarak yap.
maqıa&1gereken şeyleriyaptırmayı bu ihtiyar kadınlar başarıdar. Umumiyetle masal
kahramanınakendilerini acındıMar veya onların gönlünüalaçak biçimde konuşmayıbi.
lirler-.'Bu tipaslında kahramanındoRrudandotruya düşmanı,delDdir. ,Masalkahramanı.
na kötiifükyapmak isteyen hain tiplerin paraVeyamenfaat karşllllı kullandılı tiplerdir.
örnekler:
"Bir din adamı kendisine eDl~et edilenkızaaşık olur, bir ihtiyar kadın vası.
taSı ile kızın hamama gelmesini sal1~. Kız adamın elinden kurtulmayı başa.
rırsa da babasına kötii yola düştiiıune, dalr haber ul..tınlır. Kız evinden k~
yulur... 117
.
'
'
"Bir adam bir kocakarı vasıtası ile bir kadının vücudundaki işaretleri ötrenir
.
"118
ve kocası ile aralarının aç1lmasıtıı
sallar.
i
i
i
,
,
i
'
.
Bu örneklerde zaman z~aıı ,cadı kadın tabiri ile ,anılan ,bu ihtiyar kadınların dijer
cadUar gibi olatanüstii güçleriiyoktur. Masal kahlUJ11U1larınasevimli gölÜnerekonları ııl.
,
datır ve onları$Ikıntıya sokaıi~.
,
'
'
'
,i
"Kıskanç kızkardeşler, iuçük kız kardeşlerininsöz verdili gibi ıiltın perçememU bir kız dolUrunea bir cadı kadın buldururlar,
U bir ollan ile altın
çocuklan uzak bir ovay bıraktındaı. çocukl8nn yerine de bir kedi ile kö,pek yavrusu koyarlar.,
a sonra çocukların ölmediklerini, büyüdüklerini
ölreninee gene aynı ca~ı kadını, çocukları' yaketmesi için gönderiyorlar.
~
'
, Cadı' kadın bu çocukl~n evlerini buluyor, gözl4!rininköroldutunu
&öYtü-"
yar, allayıp sızlıyor. ~dına acıyıp eve alıyorlar. Cadı kadın kızı,erkek kar119
deşini Zül1UMavi'yi buı+ıaya göndermeyerazı ediyor."
'
t
'i
"
bu eadı bdının yerini, ebe kadımn aldıllDl
gö-
AYDl masalın farklı'vartantlarında
lÜyoruz.l20
,
,
,
.
i
i
"Teyzeler, padi,ıihın ~luııa gelin giden kı~eşlerinin
kızını kıskanırlar,
kızın yanına bir cadı ~n.katarlar. cadı,bir ba~ ile kızın gözleriniçıkakahramanınmyerine de kendi kızımgötiiıiir. Dant, kızı ormana ~r ."
velÖlleli nin ac;l1dıll~ ötrenencadı kıldın buıclefa
ha sonrakızm yaşadııı
~
da sibirU YÜZÜLÜDÜ
ç
,
,
,ak kızın.ö1ü gibi gö~.ini
,
,
iıallar."nı
.,
39
Bır kuım 1DI88Il-ı4a. ma8al kaIJ~ıa
un_..z.r.
verme8inekıZanihtiyar
kadınlar, bu kahramaalara bedeluaecleıek.nıuallardabu
bedduaya
.
.
, \ ballı 0IaY~ .~la-
masınasebepoltnlar.
.
"
.'
"Padişahın ollu ihtiyar bdimn
r
'
testisini kır8i. Buna..kıı.nihtly-ı
turunçlara122üç nara' 1~ aşıkolum diye 'bedeluaeder.'"
"Birpadiş8hın
mı çeflD4'den iu doldu~
kadın 'Uç
"
nenenin testisinikınnca
nane kı-"
i
za: Alunedi Dürıe'ye aşık oI-ın.' diye be4dua eder."1~
.
.
"Padişah, kocasını çok ..,vdilini söyleyen kaduıl denemek için k~
bırakıp kendisi De evlenmestnisöyler, kadın kabul etmez. .Bununüzerine bir
ihtiyar kadını,bukadını Qnduınalıi içingöıevl~dirir. !btiyar kadın gide
gele dUdÖker, kaJlınl
kan'dırtr.Kadınkocasının yemeline ablrkoyar, ko.
cası ölür." 125
"
ı"
.'
Kız ve erkek kardeşlerin de niaaall8r4aıaınan zaman küçUkkardeşlerine kötülük
ettiklerine, onIum başanlarına sahip çıkmak iqin onlan Y.ı1 bellerine kadar tOprata
gömdürdiiklerine,indiklerikuyulann. içinde biraktıklanna..ahit oluyoruz.
"
"Eşine verdili.sözü yerine getirerekaltın perÇemUbir kız Uealtın perçemli
bir ollan doluran küçük'kız kardeşlerini kıskanan büyük kızkardeşler, qocuklan evden uzaklaştmriar, çocukların, yerine köpek-yavrulan koyar1-ı,
harpten "dÖnenşehzıdeye eşinin iki köpek yavrusu.doRurdulunu söylerler.
Bunu ölrenen şehzade, köpek yavrusu dolUrdulU söylenen eşini dört yol
aIZına yan beline kadar gömdülÜrve gelen geçenin yüzüne -ıkürmesiniemreder."I26
.
"İki kız kard'tten biri zengln,bm çok fakirdir: Fakir kadının bir kızı dolar,
periler dolan bebele ~lanÜ8WözeBikler verirler. Bunu ö~en zengin kız
y&par,ODunda
kardeş de taidr kız lairdetinin dojum yaptılıyetde .d~
bır kıZı olu,r. Perır~r kötü kalp11ımkardeşin kıımın al:ıımclm bır hortum çıkmasını dUerier, Çocuk alnından' Çıkan bu hortumuemer. Fafdr kadııi ve kocası, perilerin çocuklarına verdikler,l olalanüstil Özeniklerle zengin .olurlar..
Kızım büyür Ve blr.padlfah kız~ talip olur.. Dii~nden. ııonrJkıskanç teyze
,
çirkin. kızını ..,yanına aLJraknwaı kahı-amm
saray. götürmekUzeıeyola
Çıkar, Yolda çok~Y-ıı"İ-iW
'gijzütaüvftrne8itartıUe au verir"Oözlerini çıkaittılıgeliDiUabadan
btdiriı. J{enCıçn.kio, kJltmP8difaba gelinol8i8k
götüıUr."1217
.
i
,"
Aynı masalın bazıvıuy~tlanndageUnin
~zlerhün çıkaniınaaıve arabadalı aaJma8ıpara
.
karşılılı tu~lancadı kadınlarayaptırdır.l."
"
"Senede bır elına veren alacın ıneyVasınlİ.er sene bir ejde~a geUr v.yer. Pa.
dişah ÜÇ otıUndan, ejderbayı'öltiireltk
elmayı ~ıı.tWne._elerini
ister.
İki büyü~ mdeljsıraDe denerlervebaşarıımaııar.
KüçUk ottan ejderhayı Y.
ralar, '.lmayıbabasına ıetlrir. Ejdedlanm bır kuyudan aş&tıkaçtap
gölÜr.
nÇ kardtş .berabeftl8yola,çIQılar.
Büyük kardeijEjderhayı öldürmek ~
ler kuyuya'inmeyibapraıiıazl..KijçUk.
kardetm.yuya
iner, ejdeıtıayı ÖI.
dÜIÜr. Ejdeıbanın eı-le
petkurtanr.önce kazlarıyukarı
--Uç
gönderir; tki büyük.kaıM. tıeankijçük
de,onu.,. ni9anb.t" keR~a.d8b",
bataDI-ı-ıtı-.*,
'pi4Upq __Itk
(
"
bem
Idi~
\:
çUk Jwdeflerlni kuyuda bUakır ...
lerinin ölelitünü söylerler." ı29'
...ridöuder.Babllanna küçük
,
~"
i
"Yedi kardeş zengin olmak için yola ~84'.
.
BIt deYintarl-ınınekıw.ıiai
dereder.Dev bunlaraçok mar. KU9Ükkardetıerlnin
zekuı Sayesindedev-'
den kurtulurlaı. Bir alanın yanıoa y8rdımcı o&arakgirerler. Ala küçük karde.ıeri çok becerikli oIduiu içinoRu daha çQk
i sever. En küçüklwdetleıbıi
kukan. iMyük'kardeşler, alaya devin çok pel. e,ylllan oldulunu söylerler. Bu e.,.aIiıIa ancaklciic;ilkJwdelflertnloge.bileeeliDi-ıaya
telkin eder-
.
'ler. Ata dabu tehlikeligöftlvleıikü~k1wdetleriDe.verit;"ı30,
.
i
.
Masal kahramanlannıtı.kandıkları için onlanyok etmek arzusu Re hareketeden
akrabalat arasında, yeng81eri,üvey 'anıı.leri, bu.arada öz anne ve babaları da saymak
.
.
mümkündür.'
i
"Yedi erkek kardeşin çok sevCiikleri(birtek kız kardeşlerini. yenaelerikıskamrlar. Kıza suyun içine,koyduklan yılan yıvmsunu yuttunırlar. Kızın kanıı
şişmeye başlayınca ajabeylerine kız kardeşierinin kötü yola diqtütünü ~ylerler.Bu iftiraya inanan erkek kardeşlerdenbiri kızı bir dajın başına götürüp atar."ı3ı
.'
'.
TiirIt muallanMa o üvey' anneler,ın_
.
kahramanlaniç.n daima tHllke arz. ederler.
\
'.'
Ovey anne sevmedtli üvey kıZına içinde yılan yavrusu buluıı-ıı Lu içirir. Kızın karnı şişQıee, babasloa kızın ~tü yola düştiililDÜ 8Öy~r. Buiftiraya inanan baba kııını
bir daı bafına bılakır. Bu mISlI daha .sonra hepimizin aşina oldulu "Pamuk .Prenses"
masalı gibi gel~,ir.ı32
i
"Sultan hanımbir yılan doIUracakbr, dotuma gelen ebelerin hepsiniyılan
~I_ıül'; Uveylazınt:lalt kurtUlmakisteyen üvey.aDe, bu 'kızı ebe OLarakLUI.
tanhanamagönderir. Da1ıa-ıayıiaueYlendilimları
ııepölci1ıür, üveyan-
. ne, gene
üvey kızını yılan1eev~nmeyefl.Sııderlı.
Kız bU işi de batarııtyılanı
inlentıblına' SQkuncabu sefer'kııa iftira ataıalt evdenkovdu'rtur." ı33 .
.
"Ovey, anne padişaha gelin götürdiijü,üvey.kızlD:1ngözlerini c;ıkanr~, onu'ısSIt biryerde arabadan'iDdirir.Kendimmapadifaltate1iD oIaıakgölÜlÜr.'.'ı34
"Ovey anne, bulday venpeyentarlaıanıı.a üvey Çgeuld-ıııkanı seıpiline
bulday Çlkaealmı ıı(Syler.'I3S.Bvden~ç-ıak çoeu~
kurtuldulUnuiSlı-en üv'YIRnebujseferçoouIıHn~~k
üZere bir eiıchkadıri.göndertr."l36 .
,'.
,
, .'
'''öz baba, ollunun Qişanl'" ileevlenebibnek için otIanu kuyuya a_nr. "137
"ÖZ baba, ojlunun birbirinden güzfHiÇ etini'Jinden aıabUmekiçin ollanUR nasıl.yenUebileeeltrd~.ı.IÜi. 0llUnu aıdatarakbaıJ'pannUlaruıl bal-
lar; Güç8izkalaqoııunn gözlerinioydurtarakbirkuyuyaattınr.~138
.
"özanneotlu,nu
.
tmdmr, kuvv.tinin°~n
m ötıeııir. OIlUD&uyku,Dacıiç~t.en
oY. vt kuyuya~ta:'I39
'
.
~le
soaıa peıç
kaybolae.
edDi.ke8er,gözleriai
'.
41
\
.
.
'
"öz aOne, dev le .anlatır ve oibuiu ölcliımey~ UıIr verJıler."
MO
.
i
Türk masallannda bu ~,man ~ann
dışında. ınasaı kahramanı genç. kızlann
mutluluAwıu.ıinden8lmak üzeı- Ortaya çıbn. ve oulann yerine geçen çjiıgene kızlan
('
vardır.
.
.
.
·
ömeJder:
"Kırk ıün bir ölüyü .bekle
gezebn kız öliiniin ~..ında bekl-ıken, kendi.
sine arkadaşlık etmesi içbı . ~daııgeçen bir çingene kızmıyamna,a1ır. ~n
odadaD çıktılı bir ~da ö Un 8ÜıesI dot,ar ve ölü canlanır. Çingene kızı,masal kahramanının başındaDgeçenleri kendl'bqmdan geçmiş gibi, canlanan
delikanlıya anlatır. Çınge
kızma inanan' delikanlı onunUe evlenir.
MaSaL'
.
, kab~anım da yanlanna h metçi olarak ~ırl!U'."ı41
. padiş&ııın ollunubekleyen
"Bir atacın üzerinde otu
masal kahramanı-
nınyanırıabirçingenekızı çıkar, kızıataçtan 8fajı atat.Padi,ab ollu geri
'
esmerleştilini söyler,' ,~bzade Ue
döndilü . zaman, güneşte bekleye bekleye
.
evlenir."142~
"
"Padişab hanımı bahçede yıkanırken bii çingene kızı sultan
ı43 hanımı suya
,atat.Sultanhanımınelbiselerini
giyezekoDunyerinegeçer." .
·
,
,
Masal kahramanını ölQiinnekamacıyla ortaya çıkan, çeşitli ~ııtrikalar (cadı kadın;
çingenekızı, üveyanne, öz anne ve babalar,'
. büyük kız ve erk&k.karde,ler, yengeler) masal kahramanının başan. k.aZanmasmd8rı sonra umumiyetle.cezalandınlı!lar,. m8l8l kab.
ramanlan kendilerine kötülü}t eden kardeşlerini genenikle affederler. Masallardagizlikalan, kötülük yoktur, kötüler mutlakateşhir edilir ve ~a1andmlırlar.
.
,.
'
Bu .çalışma içinde son otuz. yılda Türkiyesınırlan içinde derltneJl mıısallarda tes.
pit .edebildilimiz geleneksel ve efsarıevi yaratıkl-ıınen yayguı ve varyant1arda müştetek
olaiıl-ıı belli bir dizen içinde tanıtılarak sınıfl-ııdırı1mıştır. "
1. Bu yazıda göııeri1enömelderaşa:jıdaki
escrlerden abnmıftır.
Prof. Dr. P.N. Boratav, "Zaman Zapıan Içinde". tstanbul1958.
-, "Az gittik Uz Gittik", Ankara 1969.
Dr. Saim Sakaoğlu, "GilmUfhane Masa11ai1",Ankar<ı197S.
.
Dr. Biİge .Se)'idoğlu, "Emmmı Halk Masalları Uzerine Araştırmalar", .Ankara, 1975.
grzunım 1975.'
Umay GUnay, "ElazığM~"
~. Meydan Larouı, nı. Cilt "Deıvi, Mad." i. 585, Istanbul1970.
!J."Meydan Laro~ m. Cilt "])eıvi, Mad." .. 5!86, tstanbu11970.
4- Bilge Seyidoğlu, "Erzunım Halk Masallan Ozerine Araştırmalar:', Ankara 1975. ~Yı1an Bey",
1.29.
Muıillım
Oz~rine.Arattırmalaı",
~kaia 1975,,"Bengi Boz",
"
5.' Bilge Seyid~_lu."Erzunım
Halk
.
.. 55..
.
6. Prof. Dr. PerteV Naili Boratav, Az Gittik Uz Gittik, Ank.1969. "Papağan", s. 142.155. T1V 74-
i Aa.111
yok.
.
'"
'
7. Pe,rtev Naili Boratav, Az Gittik Ui Gittik, Ank. 1969,I.l1,o-116,~
174,..-111 567.
8- Pertev Naili. Boratav, Zaman Zamantçinde, tltanbuJ 1958. i. 14. "Abu Melek" T1V189
!."
:ilO D.
42
Aa-Th
,
.'
9- Bilge Seyidoğ1u. "ErzurwnHıı1kM-ıtanOzerineArqtırmalar"
ML
'.
Le.. "Nar Taneai'~lo44
1975.; "TasaKulU"'I.,42.
Le.. "Melik Şah". i. 4'7~
Saim Sabollu, "Gümüıhane MuaUan", Ank. 197!t. "Ne idim Nf' OJ.dUmNeOJ.acağun~... 446"
T1'V U7 AaTlı 88S C.
.
Pertcv NailiBoratav. .Az. GittikUz Gii;ıik" Ank. 1969. "bik Suıtim.. i. 228T1'V 1(17}.aTh
891 A.,
'.'
'
Umay Günay. Elazığ Mas.ıları Erzuru~ ~975. "şal.mail"~"
97. "Oç Jti'ar" i. 159 T1'V 408
,
~~,'
Bu örnekte Deıviş Padiıaha ı:lm~ yerine dualı bir
ıO. Bilge Seyidoğlu. ErzurumHalk ~asalları Ozerine
ll- Umay Günay. Elazığ Masalları. Erzurum 1975, i.
12- Pertey Naili Boratav. Zaman Zaman tçinde tıt.
AaTI1S04-449. '
'
13. Meydan Larouı. Cilt vI.t,
biıtverir. buru,ısuda ezip içmesini söyler.
An~u
Aii1r.~1975; ..2S.
SQ9. "tğri Baba" T1'V 157 AaTlı S12.
195'8, "Bostancı Babati,ı. 187,T1'V 215.214
1971,1.'829.
14- a.e.
"
15- Bilge Seyidoğlu. ErzurumHalk Masalları Ozer1neAraftırmalar, Ank.1975. "Güienber
Hanım",
.
LO.'
"
Saim Sakaoğlu. Gümüşhaııe Masalları Ank. 1973, .Sır SaklamayaııPadiıahKızı".I.
401, T1'V
98 AaTh433 C.
'
'
·
a.e.. "Güneş ile Ayın H~cı.. s. ı28 T1'V 125-126 Aa-Th 930!~',
H.. "NuşBaşl"!.I. 151TIv
174 Aa.Tlı567.
~.e.. "Şemşirek'Taşlan". lo 158 T1V 206 Aa-Tb yok.
Um/iY Cünay. E1aiığ~uIErzurum
1975. "04Nar
141,T1'V89 Aa.TIı 408.
16- 'Pertev Naili Boratav. Az. Gittik Uz Gitti~. Ank. 1969, ",Hızif'" i. 248-250. T1'V III Aa.TIıyok.
17- UmayGünay, Elazığ MasaniınEızurum197 5. "Allahın Beluı".ı. 5SS T1'V yok Aa-TIı vok.
'18- Umay Günay. Elazığ Masalları, E~urum. 1975.
48-50.
19. a.e.. "Elma Ağacı",. i. 185 iTTV 72 Aa.Tlı501 A
"
a.e. "Çini Maçın Padişalu". i. 195 T1V 213-214 Aıı--Th304-449.
Pertev Naili Boratay. AzGittik Uz Gittik, Ank.1969."Yer
Alb})iyarımn Kartah..ı. 12S-124
TTV 72 Aa.Th 301 A (Bu masalda Zilmriltü AnkaKBIUKartat olarakgeçıııektedir,)
20- Mehmet Kap1aıı-Mehmet .f.ka1In-MublU! Bali.KOtOil~ ~.tanı Ank.197S.
21. Umay Günay. "ElazıtMa$ıUarı",Ank.1975.
"Ateılçiroğlan". ..S05-506., TL'V, US Aa.Th S04
22- Le.. "Keloğlan ik Dev
112 TTV 98Aıı--'rh 425 A.\'
"
23- Bilge Seyidoğlu, Erzurum;HalkMasıı1ları Oz,rine ~u,
Ank..ı975,.Bengi~",..
191-
s.
,
196.
,
'
",
24- Saim Saka"oğlu. Gümüşhane ~UaUan. Ank~ 1975. "AğlayanNarile GiII.enAyvan",
i. 390-97.
\
.
.a.e.. "Askere Giden Kıı. .!..~7S.!l79.
25. Pertev Naili Borat_v. Az (}ittik~z Gittik.Ank. ,1969. "Dünya Giiztli"... 80-9-1
TTV 81 Aa'TIı
,
551.531.
"
.
26- U~ay Günay. Elazığ M-ıan,
Erzurum 197!i.,
.
27. Pertev Naili Boratav. Z-ıı-n Zaman tçinde. llt. 1958. "Nabııcıbe Padi,ah"...
1'LS T1V 86-207
Aa-Th 465 A. C ve 402.
.
'
28-Bilge &;yidağlu. Erzu1'UJ!! Halk Masalları Ozerine Aıat~ar,An".
1975..0çTwunçlar".
~5~
Umay Günay.Elazığ Masalları. Erzurum 1975. "Uç Nar". i. 425 TN 89 Aa.TIı. 4~.
"
j
'
"
\
29SO31,2SS.
Bilge Seyidoğlu. ErzW'UJQ HalkMasaıı.r1
Ozernıe Araıtmiıalar.
.Mk. 1975. "ı:..qtlek".ı.
".
'a.e.. "Muradına Ermeyen !DUber" , 48'
'
"
UmayGünay.
ilazığM~~.
1975. "Bacılar"...
402, T'lV.240.Aa-11ı
yok
Le.. "Baedu".
i. 402, T1V 240 Aa', TIı yok.
Helanki, 1964.
'i
'
4- U.S.A.. 1970
'
S5- Umay Günay, Eluıit Mıı-ııanfn.
1975. "Ayı Kulağı". i. noTtV
yok, Aıı--Thyok.
TN
yok,
Aa.nı
yok.,
56- a.e'., "Ayı Kulalı", lo 'SO
'
SO
43
, .
!l7- a.e., "Avcı Mehmet'in.Oğlu", s. 4!J5"TTV 72-207 Aa;Tb 513-A..B~
!l8- a.e., Erz. 1975. "Avcı Mehmet'in Oğlu", s. 435, TTV 72-207, Aa-Tb
- 513-A-B.
,
39- a.e.
40- Bilge Seyidoğlu, Erzurum HalkMasalları Uzerine Araştırmalar. Ank. 1975, "Beyböyrek",
S. 36
41-a.e.
'
42-
a.e.
43444546-
MuhammedFerşad, Cinlerin Esran, İst. 1974, s. 32
Muhammed ı<:erşad,Cinlerin Esran, İst. 1974, s. 32
a.e.
'
çev. Şahap Nazmi Coşkunlar,Ank; 1962.
47- a.e.
4849505152,53-
,
Umay Günay, Elazığ Masalları. Erz.. 1975. "Ahmet Ağa"; s. 418-420.
/
a.<., "KaraKöpek",
s.162, TTV 152 Aa-Tb. 313 B..
.
Umay Günay, Elazığ Masalları,Erz.
1975. "Ahmet Ağa", s. 399-492 TTV 98, Aa-Tb 433 C.
a.e., "Sıçan Çocuk", s. 418-420, TTV 98' Aa-Tb 425 A-D
Bilge Seyidoğlu,
Erzurum Halk Masalları Uzerine Araştırmalar,
Ank.1975.:'Yılan
Bey", s. 29,
a.e. "Leylek".,
s. 30
'
54- a.e., "Topal Leylek", s. iu.
5~- a.e., "Hasan Çelebi", s; 32; "Yüzük Kaçıran
ölünce kuş insan kılığma giı:er.
PertevNaili
Boratav, Z~an
Zaman İçinde,
Tb 434.
56- Bilge Seyitoğlu,
Erzurum
Kuş",
s. 33. Bu masalda kuş bir devin esiridir. Dev,
İst. 19,59. "Hüsnü Yusuf",
Halk Masalları Uzerine
Araştırmalar,
s. 141-147.
Ank. 1975,
"Tavuk
57- a.e., "PadişahmUç Kızı", s. 46.
58- Pertev Naili Boratav,
218 Aa-Th 552.
59- Umay Günay,Elazığ
60- a.e., "KaraKöpek",
61- Pertev Naili Boratav,
62- Pertey Naili Boratav,
Zaman
Zaman
İçinde,
İst. 1958.
"AltınToplu
Sultan",
TTV 93 Aa-
-
Kız", s. 43.
s. 179-184.
TTV
Masalları, Erz. 1975. "Ateşkir
Oğlan", s. 300-306 TTV 213, Aa-Tb. 304.
s.162. TTV 152 Aa-Tb 313 B.
Az Gittik Uz Gittik, "ÇemberTiyar",
s. 156-163, TTV 98, Aa-Tb 425-425 A.
Az Gittik Uz Gittik, Ank. 1969. "Benli Bahri", s. 92-9&TTV46
Aa-Tb yok
63- Bilge Seyidoğlu, Erzurum Halk'Masallarl
Uzerine Araştırmalar,
Ank, 1975. s. 43.
64- Umay Günay, Elazığ Masalları, Erz. 1975. "Sıçan Çocuk",s.
420 TTV 98, Aa-Th,
6S- 62.deki a.e.
'
66- Saim Sakaoğlu, GümüşhaneMasalları,Ank. 19734,40,41
425 AD
no.lu masallarda.
67- Umay Günay, Elazığ Masalları, Erz. 1975. "Kara Uzüm", s. 165.
68a.e., "Kül Eşek", s. 339, a.e., "Gülükin", s. 485.
'
69- Pertey Naili Boratav, Zaman Zaman İçinde, İst. 1958. s. 179-184 "Altm Toplu Sultan".
Saim Sakaoğlu, Gümüşhane Masanarı, Ank. 1973. s..122 - s. 142. 70. Pertey Naili Boratav, Az Gi.ttik Uz Gittik, Ank. 1969. "Çember Tiyar", s; 150.
71. -, Zaman Zaman İçinde İst. 1958. "Altm Toplu Sultan", s. 180.
'
72- -, Az Gittik Uz Gittik. Ank..1969,
s. 158-159.
73- -, Zaman "Zaman İçinde, İst. 1958. s. 179.
Saim Sakaoğlu, Gümüşhane Masalları, Ank. 1973.
74- Pertev Naili Boratav,
Zaman Zaman İçinde,
75- a.e., s.-187.
s. 398-405.
İst. 1958.
s. 180.
"
76- Saim Sakaoğlu,
Gümüşhane Masalları, Ank. 1975. 'fİnsan Yiyen Kız", s. 48, TTV
315A
'
77- Umay Günay, Elazığ Masalları, Erz. 1975. "Gülükin",
s. 486. TTV 239, Aa-Tb 707.
78- "a.e.,"Kül Eşek", s. 339.
148 Aa-Tb
"
79- a.e"., "Gülükin",
s. 485-486.
80- Pertey Naili Boratav, Az (}ittik
Uz Gittik,
Ank.
1969.
"Çember
Tiyar",
s. 158-159.
TTV 98
Aa-Tb 425 A.
81- Pertey Naili Boratav,
Aa-Tb 552.
44
Zaman
Zaman İçinde,
İst. 1958.
"AltmToplu
Sultan",
s. 180 TTV
-
217
82- Umay
GünıW. . Elazığ
513 A-B.'
Masıillan,
.
Eız.
1975;
"Avcı Mebmet'in,
OIJu",
1.144,
83- a.e.. "Giilük8n". i. 485-486.
_.'
84- Pertev Naili Boratav. Az. Gittik Uz Gittik. Ank. 1969. "DevBaba",
85- Umay Günay, Elazığ Masalları, ın. 1975. "Kese", i. Sn578.TTV
86- a.e., "Kcloğlan ile Dev". s..H2 TTV:9ŞAa-TIı 425 A
.
i. 69-79 TTV 239, Aa.TIı 707.
162.Aa-TIı 1049-10!H.
.
.)
'.
'
.
Nıilli Bo,ratav,Zaınan
87- a.e., "Dul Kadıınn Oğlu". 5. 100 TTV 256 Aa-TIı 910 A-C;Pertev
İçinde; İst. 1958. "Yata1ak Mebmet
112-115. TTV 56 Aa-TIı 910 A-C.
88- Umay
200_
.
Aa-TIı
TTV 77-207,
~
Günay~ Elaıiğ
Mıısa1ları,Eız.
1975.
"Şah
Meranm
Yüzüğü",
s. 671-472,
Zaman
,
TTV 58, Aa-TIı
.
89- a.e.. "Kara Dirbem Hakkası",
90- Pertev Naili Boratav. Zaman
425A.
i. 410~3ll.
J:TV yok J\ıi-TIı yok.
Zaman İçinde, Iıt. 1958.
"Arap Lala",..
.
91- a.e. "Oduncunun Kızı", 5.157-161.
T1Y 152 Aa~TIı 365.
92- Umay Günay,
1975ı
Elazığ Masalları;
Erı.
"GülüUn".
121-122
TTV 95 Aa-TIı
.
1.491-494.
T1V259
Aa-TIı 707.
93- a.e.
94-a.e;
95- Umay Günay, Elazı~ Maıalları, Erı. 1975. "Zülfü Mavi". .. 361-565. TTV 259 Aa-TIı 707~
96- Pertev Naili Boratav, Az Gittik Uz Gittik,Ank. 1969. i. 12.9-141. T,TV 259 Aa-TIı 707.
97-~ilge Seyidoğlu, Erzurum Halk Maıalları Uzerine Araştırma, Aı1k. 1975, i. 40.
98. Pertev Naili Boratav, Zaman Zam~ ,IÇinde,lat. 19?8.' s.87. 'trv 166 Aa"Th yok.
.
"
99100101102-
~.e., s. 187-.l88TTV
213-204 Aa-TIı S04. 449.
Umay Günay. Elazığ Masalları, Erz.1975.
5.383. TTV yokJ\ıi-Tb
yok.
a.e. s. 132. TTV yok Aa-Th yok.
'
a.e., s. 62. TTV yok Aa-TIı yok.
Pertev NailfBorata"V,Az
Gittik Uz Gittik, Ank. 1969.1.122.
TTV 72 Aa-Tb 301. .
/
103- Umay Günay, Elazığ Masalları, Eız.1975.
so 112 TTV 98 Aa.TIı 425.
104- Meydan Larausse Cilt IV s. 12ı.1st.1971.
105- RamoJ1&;Ann Gale, Çev. Doç.J)t.
Atilla özalpan.. "lik Canlılar", ıst. 19'77. .. 50. Hayn isimli bir
araştıncı dağ mağaralarmda
dişler ve kafatası parçaları buldu. Bunları bir araya getirerek bir
ejderha kafası çizdi. Ayrıca Karpat Dağlanndaki
Ejderlıa Kafataslan
bındaki resimler mağara sayısmın kemiklerini gö.teriyordu..
adlı bir kitap yazdı. Kıta-.
'
106- Umay Günay. Elaıığ'Ma.al1arı,
Erz. 1975. "Elma Ağacı",..
185 TTV 72Aa-TIı 301 A.
107- PerteY Naili Boratav. Az Gittik Uz Gittik, Ank. 1969. TTV yok.Aa-TIı
569.
J08- timay Günay, Elazığ Masalları, Erz. 1975. "Çini ~çin
Padişahı". .. 19!!. TTV 13-204,
304-449.
109. a.e.. "Elma Ağacı". 1.'184 Tl'V72 Aa-TIı!OIA
Aa-TIı
.
Altı Diyarının Kartalı" TTV
Pertev Naili Boratav, AZ GittikUz
Gittik, Ank. 1969.1.
U8 "Yer
72 Aa-TIı soı,
lll.
Bilge Seyidotkı,
Erzurum Halk Masallap Uzerine Arattın!ı8alar; ARk. 1975, "Nurtaneıi",
.. 45.
i 12- Umay Giiııay, Elazığ MasaIIan. Erz. 1975. .. 1.!2 "KaraDirhem
Hoklta..", TTV yok. Aa- TIı yok
1 l3- Bilge Seyidoğlu, Enıunmı ~
WUaBan Uzerine
Aak.1975,
"Muradına Nail01mayan Dilber", so 50
110-
~,
114- Umay Günay,
Elazığ.Masal1an.
Enı. 1975.
"AtetUroilan",
so S05'İ"IV
215, Aa-TIı 504.
.
116- Pertev Naili B~ratav, ZamaııZaman ,Içinde. Isı. 1958. "BoStaneı
Dede-", i. 187, . tTV 213,
Aa-TIı 304. 449.
.
117- Bilge Seyidoğlu, Erzurum HalkMasatları Uzerine Araşt~,Ank.
1975. "Hain Vezir", i. 65
Umay Günay, Elazığ MasalIan, Eız. 1975. "MueııilJ", 1.72-75. Aa-Tlı: 885.
118-Bil~
Seyidoğlu, Erzurum Halk Maıatları Uzerine: Araştıniıalar. Ank. 1975, "Çubadaroğlu",
.
..65. "PerişanTüccar".s. 66:
119- Umay Günay, Elazığ Masalları, En. 197,1. "ZülfüMavi", i. 361-565. TTV 23'9 Aa-TIı 707.
120- Pertev Naili Boratav, Az Gittik Uz Gittik, Ank. 1969. "Çaıı Kutu Çor Kuşu", ..129. TTV 239
...
.'
Aa-TIı 707.
1,21- Bilge SeyKloğlu, Erıurum Hal1ı. Masalları Uzerine Aratttrlllalar, Aıik. 1975,." 48. "Muradına
Ermtyen Dilber".'
,".'
45
122- a.e., "Uç Tunmçlar", s. 50.
123- tImay Günay, El~ığ Masalları, Ep. 1975. "Uç Nar", s. 139. T1V 89 Aa-Tb
1"24- Bilge Seyidoğlu,
Erzurum Halk Masallan UzerineAraştıImalar,
Ank. 1975. "Ahmedi Düne",
s.65.
_
125- UJl1ay G~ay, El~ığ Masalları, Erz. 1975. "Kır Atlı"; s. 188 T1V: 279, Aa-Tb ı~ıı.n
126- Umay Günay, El~ığ Masalları, Erz. 1975; "Gü1ükiiı", .s~486. T1V 239, Aa-Tb 707.
a.e., "ZülfüMavi",
s. 361-365.'
'
Pertey Naili Boratav, Az Gittik Uz Gittik, Ank: 1969. "Çankuşu
Çor Kuşu", s. 129.141.
TTV
239 Aa-Tb 707.
'
"
127- Umay Günay, El~ığ Masa11an, Erz. 1975. "Bacılar", s. 128-129. T1V 240, Aa-Tb yok.
128- Bilge Seyidoğlu,
"Erzurum Halk Masalları Uzerinde Araştırmalar",
Anıt. 1975, "Muradına
meyen Dilber" ,$. Jl8.
Er-
129- Umay Günay, El~ığ Masalları, Erz. 1975. "ElmaAğacı",
s. 185:T1V
72. Aa.Tb,301
A. ,
130- Umay Günay, Eıazığ Masalları, Erz. '1975. "Kül Eşek", s. ~5.
,
131- Pertev Naili Bôratav, Zaman Zaman İçinde.. İst. 1958. "Narandiye
Hanım", s. 89 T1V 167;
Aa-Tb 709.
132- Bilge Seyidoğlu, Erzurum Halk ~asalları Uzerine Araştıı:malar, Ank. 1975. "Yılan Bey", s. 29
133- Bilge Seyidoğlu, Erzurum Halk MasallarıUzerine
Araştırmalar, Ank. 1975, "Yılan Bey", s. 29.
134- a.e., "Muradına Ermeyen Dilber", s. 48.
135- a.ç., "Gü1enberHanım",s. 40.
,
,
'
13t- Umay Günay, El~ığ Masalları, Erz. 1975,
137- Umay Gtinay, EI~ığ Masalları, Erz. 1975.
138- Bilge Seyidoğlu,
Erzurum Halk Masalları
139- a.e. "Ahmet Turan, Mehmet Turan", s. 56.
140- a.e., "Uyuyan Delikanlı", s. 39.
141. Umay Günay, EI~ığ Masalları, Erz."ı975.
,
.
"A11ahın:Belası",
s. ll7-ll8.
"Şah İsmail", s'. 97-98.
Uzerine Araştırmalar,
Ank. 1975,
"Uç Nar", s. 140 T1V
.
"Melik
şah,i,s.47.
89, Aa-Tb 408.
Bilge Seyidoğlu, Erzurum Halk Masalları Uzerine Araştırmalar, Ank. 1975. "Uç Turunçlar",
s.50;"Uç KarpusGüzeli", s. 51; "Uç Narlar", s. 52. .
142- Umay Günay, EI~ığ
Masalları,
46
,\
Erz; 1975.
"Bacı BacıCan
Bacı",
s. 93. T1V
168 Aa-Th 450.