Ormancılık Araştırma Dergisi Sayı 13 Cilt I

Enstitü Yayın No : 61
ISSN: 1300-8579
BATI AKDENİZ
ORMANCILIK ARAŞTIRMA
ENSTİTÜSÜ DERGİSİ
Journal of South-West Anatolia
Forest Research Institute
ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
ANTALYA/TÜRKİYE
South-West Anatolia Forest Research Institute
YIL: 2012
SAYI : 13
1
CİLT : I
YAYIN KURULU
Editorial Board
Başkan
Head
Dr. Mehmet Ali BAŞARAN
Üyeler
Members
Melahat ŞAHİN
Dr. Ufuk COŞGUN
Şenay ÇETİNAY
Kader Hale ORHAN
YAYINLAYAN
Batı Akdeniz
Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü
P.K.: 264
07002 ANTALYA
Published by
South-West Anatolia
Forest Research Institute
P.O. Box: 264
07002 ANTALYA
TURKEY
Tel.: +90 (242) 345 04 38
Fax: +90 (242) 345 04 50
E-posta: [email protected]
Web: http//www. baoram.gov.tr
ACAR OFSET
Tel : +90 (242) 242 65 01
Faks: +90 (242) 243 88 82
2
Enstitü Yayın No : 61
ISSN: 1300-8579
BATI AKDENİZ
ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
DERGİSİ
Journal of South-West Anatolia
Forest Research Institute
YIL: 2012
SAYI: 13
CİLT: I
ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
South-West Anatolia Forest Research Institute
SAFRI
3
HAKEM LİSTESİ
Yrd. Doç. Dr. Ahmet SIVACIOĞLU Kastamonu Üniversitesi Orman Fak.
Orman Müh. Böl. Kastamonu
Prof. Dr. Doğanay TOLUNAY İstanbul Üniversitesi Orman Fak. Orman
Müh. Böl. İstanbul
Prof. Dr. Fahrettin TİLKİ Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fak. Orman
Müh. Böl. Artvin
Prof. Dr. İsmet DAŞDEMİR Bartın Üniversitesi Bartın Orman Fak.
Orman Müh. Böl. Bartın
Doç. Dr. Kürşad ÖZKAN Süleyman Demirel Üniversitesi Orman
Fakültesi Orman Müh.Böl. Doğu Kampüsü 32260 Çünür/Isparta
Yrd. Doç. Dr. Mehmet KORKMAZ Süleyman Demirel Üniversitesi
Orman Fakültesi Orman Müh.Böl. Doğu Kampüsü 32260 Çünür/Isparta
Yrd. Doç. Dr. Nevzat GÜRLEVİK Süleyman Demirel Üniversitesi Orman
Fakültesi Orman Müh.Böl. Doğu Kampüsü 32260 Çünür/Isparta
Doç. Dr. Sezgin ÖZDEN Çankırı Karatekin Üniversitesi, Çankırı Orman
Fakültesi, Çankırı
* Hakem listesi isim sıralamasına göre yapılmıştır.
4
ÖNSÖZ
Kıymetli okuyucular, Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü olarak
dergimizin bu sayısında dört makale ile sizlere ulaşmaya çalıştık. Mehmet
ÇALIKOĞLU ve Ufuk COŞGUN tarafından hazırlanan iki makale ülkemiz
ve ormancılığımız için yeni sayılabilecek bir konu olan fidan korunaklarına
ayrılmış durumda. “Fidan Korunaklarının Palamut Meşesi Dikimlerinde
Birinci Yılsonu Fidan Ölüm Oranına Etkisi” ve “Ağaçlandırmalarda
Kullanılan Fidan Korunaklarına İlişkin İş Etüdü ve Maliyet Analizleri”
isimli bu iki makale ağaçlandırma konusunda çalışan meslektaşlarımızın
işlerini kolaylaştırabilecek ve ağaçlandırma başarılarını artırmada yardımcı
olacaktır diye umuyoruz.
Yine ağaçlandırma konusundaki başarının artırılmasına yönelik olarak Selma
COŞGUN ve Melahat ŞAHİN tarafından hazırlanmış olan “Batı Akdeniz
Bölgesinde Farklı Kalite Sınıflarına Ait Kızılçam (Pinus Brutia Ten.)
Fidanlarının 10 Yaşındaki Gelişme Durumları” isimli makalenin de
ilginizi çekeceğini düşünüyoruz. Nitekim bu makale ile fidanlıktaki fidan
kalitesinin arazide en azından on yaşındaki fidanlara nasıl yansıdığı konusu
aydınlığa kavuşmaktadır.
Bu sayıda okuyacağınız son makale Nihal ÖZEL ve arkadaşları tarafından
hazırlanmış olup “İzmir ve Manisa Çevresindeki Kermes Meşesi
(Quercus Coccifera L.) Çalılıklarının Sınıflandırılması ve Ekolojik
Gösterge Niteliklerinin Belirlenmesi” başlığını taşımaktadır. Biyoçeşitlilik
ve bitki sosyolojisi gibi konuları kapsayan ve ormancılık çalışmalarına temel
teşkil edecek bu tür yayınlar ekolojik olayları anlamamızı kolaylaştırıp
doğayla barışık çalışmamızı sağlayacaktır.
Yine bu sayımızda da gerek hazırladıkları makalelerle desteklerini veren
değerli yazarlara, hiçbir karşılık beklemeden kıymetli zamanlarını
harcayarak bizlere yardımcı olan saygıdeğer hakem heyetine ve özveri ile
çalışan Enstitümüzün Yayın Kurulu başkan ve üyelerine teşekkür ederim.
Saygılarımla
Dr Neşat Erkan
Enstitü Müdürü
5
İÇİNDEKİLER
CONTENTS
Sayfa No:
Selma COŞGUN, Melahat ŞAHİN
Batı Akdeniz Bölgesinde Farklı Kalite Sınıflarına Ait Kızılçam ( Pinus
Brutia Ten.) Fidanlarının 10 Yaşındaki Gelişme Durumları
(Araştırma)………………………………………………………………... 1
10 years growth status for Pinus brutia Ten. seedlings belonging to different
quality classes in West Mediterranean Region (Research)
Mehmet ÇALIKOĞLU, Ufuk COŞGUN
Fidan Korunaklarının Palamut Meşesi Dikimlerinde Birinci Yılsonu
Fidan Ölüm Oranına Etkisi (Araştırma).………………………………. 23
Effect of Tree Shelters on First Year Seedling Mortality of Valonia Oak
(Research)
Nihal ÖZEL, Ali KAVGACI, H. Handan ÖNER, Gıyasettin AKBİN, Nuran
ALTUN
İzmir Ve Manisa Çevresindeki Kermes Meşesi (Quercus Coccifera L.)
Çalılıklarının Sınıflandırılması Ve Ekolojik Gösterge Niteliklerinin
Belirlenmesi (Araştırma)……………………………………………… 37
Classification of Kermes Oak (Quercus Coccifera L.) Scrublands in Izmir
and Manisa Provinces and Determination of Their Ecological Indicator
Values (Research)
Ufuk COŞGUN, Mehmet ÇALIKOĞLU
Ağaçlandırmalarda Kullanılan Fidan Korunaklarına İlişkin İş Etüdü ve
Maliyet Analizleri (Araştırma)…….…………………………..……... 63
Work Measurements and Cost Analysis of Tree Shelters Used in
Reforestations (Research)
6
ODC:232.324.2
BATI AKDENİZ BÖLGESİNDE FARKLI KALİTE SINIFLARINA
AİT KIZILÇAM ( Pinus brutia Ten.) FİDANLARININ 10 YAŞINDAKİ
GELİŞME DURUMLARI
(Araştırma)
10 years growth status for Pinus brutia Ten. seedlings belonging to different
quality classes in West Mediterranean Region
(Research)
Selma Coşgun*
Melahat Şahin*
*
Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü PK 264 07002
Antalya-Türkiye
[email protected]
Makalenin Yayın Kuruluna Sunuş Tarihi: 12/05/2011
BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
MÜDÜRLÜĞÜ
South West Anatolia Forest Research Institute
SAFRI
7
8
ÖZET
Bu çalışma; 2002 yılında kurulan ve ilk dört yıllık arazi denemeleri
sonuçları “Kızılçam Fidanlarında (Pinus brutia Ten.) Kalite Sınıflarının
Belirlenmesi” isimli Teknik Bülten olarak yayınlanan araştırmanın Batı
Akdeniz Bölgesi sonuçlarını kapsamaktadır. Fidan kalite sınıfları için
kriterler olarak; kök boğaz çapı ve boy kabul edilmiştir. Çalışmanın
sonucunda Kemer Kesmeçay orijini için 10cm üzerinde boy ve 2.3 mm
üzerinde çap gelişimine sahip fidanların kullanılması önerilmiştir. Bu
çalışmada;
Antalya-Manavgat
(Rakım
150m.),
Muğla-Fethiye
(Rakım250m.) deneme alanlarında 4. Vejetasyon dönemi sonunda elde
edilen sonuçlarla 10. Yılda elde edilen değerler karşılaştırılmış ve kalite
sınıflarının büyüme üzerindeki etkisinin sıklık çağındaki durumu
incelenmiştir. Fidan boyu bakımından başlangıçtaki hiyerarşik sıralama
genel olarak 10. Yıl sonunda da devam etmektedir.
Anahtar kelimeler: Kalite Sınıfları, Kızılçam, Kök Boğaz Çapı, Fidan Boyu
ABSTRACT
This study was set up in 2002 and published as Technical bulletin its
results of the first four years of field trials from the research named
“Determination of quality classes of Pinus brutia Ten seedlings”, and this
article includes West Mediterranean region results of the ten years old
seedlings. Height and root collar diameter were studied as criterions for
seedling quality classes.As a result of the study; it can be suggested for the
origin Kemer Kesmeçay that the seedling taller than 10 cm and thicker than
2.3 mm should be planted successfully. In this study; both the results of the
4th and 10th years are compared with values obtained from the seedling
quality classes in Manavgat(Altitude-150m.) and Fethiye(Altitude-250m)
experimental sites, the effect of age on growth in thicket stage is examined.
The initial hierarchical seedling height ranking is generally valid after 10’th
year.
Key Words: Quality Classes, Pinus brutia Ten., Seedling height,
Root Collar Diameter
9
1.GİRİŞ
Türkiye’de ağaçlandırma yoluyla kurulan ormanlar (1763472 ha)
içinde 706989 ha’lık alan ile kızılçam (Pinus brutia Ten.) ilk sırada yer
almaktadır. Bu rakam aynı zamanda kızılçam ormanları içinde (4.2 milyon
ha), ağaçlandırmaların %16.8 gibi önemli bir orana sahip olduğunu
göstermektedir (BOYDAK vd. 2006). Ağaçlandırma çalışmalarında geniş
ölçekte kullanılan kızılçam fidanları ile ilgili olarak OGM Fidanlık ve
Tohum İşleri Dairesi Başkanlığının 01.01.1991 tarihinde 4513 no’lu tamimle
duyurduğu TS. 2265 no’lu “İğne Yapraklı Ağaç Fidanlarının Boyları”na
ilişkin cetvelde kızılçam, halepçamı ve sahilçamı türlerini aynı kategoriye
almış ve 3 boy sınıfına ayırmıştır. Birinci boy sınıfı 12cm, İkincisi 10cm ve
Üçüncüsü 8cm olarak belirtilmiştir. Oysa araştırma sonuçları kızılçam fidan
kalite standartlarının bölgesel olarak yoğun kullanılan tohum bahçeleri
kaynaklı tohumlardan yetiştirilen fidanlarla arazi denemeleri sonucu
oluşturulması gereğine işaret etmektedir. Orman fidanlıklarımız 2010 yılı
itibariyle sayıları 68 adede ulaşan Kızılçam tohum bahçelerinden toplanan
tohum kaynağı ile fidan üretimi yapmaktadır. Fidan kalitesinin dikim
başarısı üzerinde etkili olduğu bilinmektedir. İlk defa 1895 yılında Flury
fidan kalite sınıflamasında yaş ve boy özelliklerinin birlikte kullanılmasını
önermiş; Larix ve Pinus gibi conifer türlerine 1-5 yaşındaki fidanlar için
büyük, orta ve küçük olmak üzere üç kalite sınıfı oluşturmuştur
(YAHYAOĞLU ve GENÇ, 2007).
Morfolojik karakterlerden yola çıkılarak ülkemizin doğal türleri için
yapılan çalışmalarda; Toros sediri fidan kalite sınıflarının tutma başarısı ve
yaşama üzerinde anlamlı etkisi bulunmadığı; gelişme üzerinde ise önemli
etkisi olduğunu ortaya konulmuştur. Kök boğaz çapı kalın ve boylu
fidanların daha iyi gelişme yaptıkları görülmüştür (ELER vd., 1993). Benzer
sonuç kayın, sarıçam ve karaçam fidanları için de geçerlidir. Sarıçam ve
karaçam fidanlarında gelişim bakımından en büyük boy grubunun ve büyük
boy içerisindeki kalın çapların başarılı olduğu ancak karaçamda sınıfların
yaşama yüzdesi üzerinde etkili olmadığı saptanmıştır (TOSUN vd., 1993;
KIZMAZ ,1993; TOSUN ve ÖZPAY 1993).
10
Ülkemizde kızılçam’da yapılan bir çalışmada; morfolojik fidan
karakteristiklerinden biri olan fidan boyunun, dikim başarısında belirleyici
bir role sahip olduğu, kök boğaz çapının ise ikincil önemde olduğu
belirlenmiş, tohum iriliğinin hem fidan boyu hem de kök boğaz çapı
üzerinde, genotipin ise sadece fidan boyu üzerinde etkili olduğu ortaya
konulmuştur (DİRİK ,1993). Yazar aynı çalışmasında, fidan büyüklüğünün
tutma başarısı ile negatif, dikim sonrasındaki boy büyümesi ile ise pozitif
ilişkiler gösterdiğini saptamıştır. İKTÜEREN (1999)’in kızılçamla ilgili
çalışmasının bulguları; ağaçlandırmada en yüksek yaşama yüzdesini elde
etmek için, 1+0 yaşlı, gövde boyu 10 cm' den fazla, sak çapı 3 mm' den
yüksek, sekonder ibre taşıyan ve 4 veya daha fazla yan kökü olan fidanlar
kullanılması yönündedir.
Bu çalışmanın 4. yıl sonuçları 2008 yılında “Kızılçam Fidanlarında
Kalite Sınıflarının Belirlenmesi” yayın adı ile 29 no’lu Teknik Bülten olarak
yayınlanmıştır. Ege, Batı Akdeniz ve Doğu Akdeniz’de toplam 6 deneme
alanı tesis edilmiştir.
Batı Akdeniz bölgesinde Kemer Kesmeçay orijinli tohum bahçesi
kaynaklı fidanlarla tesis edilen Muğla Fethiye ve Antalya –Manavgat
deneme alanlarında Kızılçam fidanlarında dikim anında fidan boyunun
büyüme üzerinde etkili olduğu belirlenmiştir. Ayrıca üç deneme alanında
tutma başarısı bakımından da fidan boylarının etkili olduğu küçük boylu
sınıfların başlangıçta elimine olduğu saptanmıştır. Fidan Boyu diğer fidan
kriterleri (Fidan boyu, kök boğaz çapı, kök uzunluğu, taze gövde ağırlığı,
kuru gövde ağırlığı, taze kök ağırlığı, kuru kök ağırlığı, yan kök sayısı ile
fidan boyunun kök boğaz çapına oranlanmasıyla elde edilen Gürbüzlük
indisi ve yine gövde kuru ağırlığının kök kuru ağırlığına bölünmesiyle elde
edilen Katlılık Oransal Değerleri) ile kuvvetli korelasyon göstermiştir. Bu
korelasyon kızılçam fidan morfolojisinde boyun belirleyici role sahip
olduğunu göstermektedir. Bireyler 10 yaşına gelip sıklık çağına
ulaştıklarında fidan kalite sınıfları arasındaki farkı incelemek amacıyla Batı
Akdeniz Bölgesi Manavgat ve Fethiye deneme alanlarındaki çalışma
yeniden değerlendirilmiştir.
11
2.MATERYAL VE METOD
2.1.Materyal
2.1.1.Fidan Materyali
Batı Akdeniz bölgesinde Zeytinköy Orman Fidanlığından sağlanan
1+0 yaşlı çıplak köklü kızılçam fidanları bu çalışmanın materyalini
oluşturmuştur. Deneme fidanları; Kemer-Kesmeçay tohum bahçesi kaynaklı
tohumlarla, fidanlığın üretim programı içerisinde özel bir uygulama
olmaksızın yetiştirilmiştir. Fidan materyali 2002 yılında deneme alanlarında
tesis edilmiştir.
2.1.2. Deneme Alanlarında İklim ve Toprak Verileri
Kızılçamın doğal olarak yayılış gösterdiği Batı Akdeniz Bölgesinde
iklim, yıllık ortalama sıcaklığın genellikle +12-20 ºC’nin arasında seyrettiği
tipik Akdeniz iklimidir. Bu alanlarda yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve
yağışlıdır (Çizelge 1).
Manavgat deneme alanına en yakın istasyonun uzun süreli
kayıtlarına göre bölgenin yıllık yağış miktarı 1117,9 mm’ dir. En fazla yağış
251,3 mm ile Ocak ayındadır ve yağmur şeklindedir. En soğuk ay da 6,9 °C
ortalama ile Şubat ayıdır. Temmuz ve Ağustos ayları 33,5 °C ile en sıcak
aylar ortalamasına sahiptir. Toprak türü Balçık, Balçıklı kumdur. pH değeri
7.95 ile 8.64 arasındadır ve alkalenden yüksek alkalene doğru değişmektedir.
Fethiye deneme alanı yakınındaki istasyonun uzun süreli yağış kayıtları
incelendiğinde, bölgenin yıllık ortalama yağış miktarının 813,2 mm olduğu
anlaşılmaktadır. En yoğun yağışın gerçekleştiği ay Aralık ayı olup, bu ayın
yağış ortalaması 182,2 mm'yi bulmaktadır. Ağustos ayı, genelde bölge
kuşağında yer alan diğer birçok yöre gibi, yağışın en az olduğu aydır.
Ağustos ayındaki ortalama yağış miktarı sadece 0,5 mm'dir. Yörenin yıllık
ortalama sıcaklığı 18,1°C dir. En sıcak aylar Temmuz ve Ağustos ayları
olup, ortalama 34,2°C'dir. Ocak ayı ise ortalama 5,3°C sıcaklıkla en soğuk
ay konumundadır. Toprak türü Killi balçıktır ve pH değeri 7.17 ile 7.49
arasındadır. Nötrden hafif alkalen özelliğe doğru değişmektedir. Çalışma ile
ilgili detaylar aşağıdaki çizelgede verilmiştir (Çizelge 1)
12
Çizelge 1. Deneme Alanları Bilgileri
Table 1. Informations about the experimental areas
Deneme Alanları
Experimental areas
Orijin Seed Sources
Dikim Tarihi Planting time
Orman İşletme
Divisional Forestry
Orman İşletmeŞeflliği
Forest Enterprises
Antalya
Manavgat
Kemer-Kesmeçay
18.01.2002
Manavgat
Muğla
Fethiye-Geyrandağı
Kemer-Kesmeçay
31.01.2002
Fethiye
Merkez
Merkez
Eğim/ Inclination
Bakı/Aspect
Yükselti/Altitude
% 0-20
Güneybatı
150 m
% 0-5
Güney
220 m
Yıllık Yağış Annual Rainfall
Toprak/Soil
Kuraklık İndisi/ Aridity
Index (Erinç, 1965)
1180 mm
Balçıklı Kum
Çok nemli
968 mm
Killi Balçık
Nemli
2.2 Yöntem
2.2.1.Fidan kalite Sınıflarının Oluşturulması ve Deneme deseni
Fidanlıkta Kemer Kesmeçay orijinli fidanların yer aldığı ekim
yastıklarından sistematik örnekleme ile 500 fidan örneklenmiştir. Fidan boyu
ve kök boğaz çapları ölçülerek aritmetik ortalamaları (X) ve standart
sapmaları(s) hesaplanmış ve frekansları bulunmuştur. Bireylere ait verilerin
%95’ini kapsayan dağılım aralığında kullanılan X±2s formülü ile Fidan boyu
kategoriye esas değerler bulunmuştur. Fidanların 7cm boy ve 22.4 cm
arasında boy gelişimine sahip oldukları hesaplanmıştır. Boy bakımından
bireylerin %95’ini kapsayan ölçü aralığı, 3cm basamak genişliği ile 5 boy
sınıfına ayrılmış, ardından her boy sınıfı kendi içinde; kök boğazı çapı
bakımından ince ve kalın olmak üzere 2 alt sınıfa ayrılmıştır.
Alt sınıf değerleri oluşturulurken fidan boyu ve kök boğaz çapı
değişkenleri kullanılarak çizilen regresyon doğrusu üzerinde boy sınıflarına
karşılık gelen çap değerleri her boy sınıfının kök boğaz çapı bakımından 2
13
alt sınıfa ayrılmasında sınır değer olarak kabul edilmiştir. Alt sınıfların ölçü
aralıkları için, toplum bireylerine göre çizilen % 95’lik güven şeridine uygun
olarak 1 mm genişlik kabul edilmiştir (COŞGUN, vd., 2008). Çalışmada
kullanılan fidan kalite sınıfları Çizelge 2 de verilmiştir.
Çizelge 2. Kemer Kesmeçay Orijini Fidan Kalite Sınıfları
Table2. Seedling quality classes for kemer kesmeçay origin
Kemer Kesmeçay Orijini
Fidan Boyu Sınıfları (cm)
Seedling Height Categories
1
2
3
4
5
Boy sınıfı
(cm)
Heights
7,0-10,0
10,1-13,1
13,2-16,2
16,3-19,3
19,4-22,4
Çap
sınıfı(mm)
a (ince thin)
1,7-2,7
2,3-3,3
2,9-3,9
3,5-4,5
4,1-5,1
Root Collar
Diameters
b(kalın thick)
2,8-3,8
3,4-4,4
4,0-5,0
4,6-5,6
5,2-6,2
Arazi denemelerinde sınıflar arasında olası farkı ortaya koyabilmek
için Rastlantı Blokları Sıra Parselleri Deneme Deseni uygulanmıştır. Her
parselde 25 fidan yer alacak şekilde 3x2m aralık-mesafe ile 4 yinelemeli
olarak denemeler kurulmuştur.
2.2.2.Değerlendirme Yöntemi
Verilerin değerlendirilmesinde SPSS (2010-Versiyon15) paket
programı kullanılmıştır. Fidan yaşama yüzdesi için yapılan varyans
analizlerinden önce sayılarak ölen ve yaşayan fidan sayılarının normal
dağılım göstermesini sağlamak için Arc-Sinüs dönüşümü uygulanmıştır.
Varyans analizi sonucunda fark bulunması durumunda çoğul karşılaştırma
testlerinden Duncan analizi ile öne çıkan işlem/ işlem grupları belirlenmiştir.
3.BULGULAR
3.1Deneme Alanlarında Yaşama Yüzdeleri
Manavgat ve Fethiye deneme alanlarında 10 yaşındaki kızılçam
fidanlarının yaşama yüzdeleri, boy ve çap ölçümleri yapılarak varyans
analizine tabi tutulmuştur. Yaşama yüzdesi bakımından; Fethiye deneme
alanında boy sınıfları yaşama yüzdesi üzerinde %99.99 (P=0.0001) olasılık
14
düzeyinde etkide bulunmuştur. Manavgat deneme alanında; kalite sınıfları
yaşama yüzdesi üzerinde etkili değildir, 4 yinelemeli kurulan deneme
deseninde 1 no’lu blokta yaşama diğer bloklara göre düşüktür(%72). Diğer
bloklar aynı gruptadır (Çizelge 3 ).
Çizelge 3. Fethiye ve Manavgat Deneme Alanlarında Yaşama Yüzdesi Varyans
Analizi
Table 3. ANOVA for survival percent in Fethiye and Manavgat experimental siteS
Varyasyon
Kaynağı
Source
Kareler
Serbestlik
Toplamı Derecesi
Sum of S. df
Kareler
Ortalaması
Mean Square
F Değeri
F
Pr>F
Sig.
FETHİYE
Blok (Block)
0,832
3
0,277
3,188
0,023
A(Boy Sınıfı)
5,523
4
1,381
15,864***
0,000
B(Çap Sınıfı)
0,005
1
0,005
0,057
0,811
BLOK*A
2,583
12
0,215
2,473**
0,003
BLOK*B
1,065
3
0,355
4,079**
0,007
A*B
0,845
3
0,282
3,236*
0,022
BLOK*A*B
Hata Error
1,245
9
0,138
1,589
0,114
75,200
864
0,087
Toplam Total
87,329
899
Blok (Block)
3,306
3
1,102
8,949
0,000
A(boy Sınıfı)
0,289
4
0,072
0,586
0,673
B(Çap Sınıfı)
0,240
1
0,240
1,949
0,163
BLOK*A
2,994
12
0,250
2,026*
0,020
BLOK*B
0,493
3
0,164
1,336
0,262
A*B
0,670
2
0,335
2,721
0,066
BLOK*A*B
1,637
6
0,273
2,215*
0,040
Hata Error
94,560
768
0,123
Toplam Total
104,780
799
MANAVGAT
Fethiye deneme alanında Duncan testinde 2 grup oluşmuştur. En
küçük fidanların yer aldığı sınıfta (1.) yaşama yüzdesi %75’dir. Diğer
15
sınıflar tek grup oluşturmuştur. Yaşama yüzdeleri %94 ile %92 arasında
değişmektedir (Çizelge 4).
Çizelge 4. Fethiye ve Manavgat Deneme Alanlarında Yaşama Yüzdesi İçin Duncan
Testi
Tablo 4. Duncan test comparison for the survival percent in Fethiye and Manavgat
Yaşama Yüzdesi (%) Fethiye
Survival Percent
Yaşama Yüzdesi (%) Manavgat
Survival Percent
Kalite Sınıfları
Quality classes
5
4
3
2
1
Kalite Sınıfları
Quality classes
5
4
3
2
1
Ort.
mean
94
94
93
92
75
Altgruplar
Subgroup
A
A
A
A
B
Orta.
mean
88
85
85
84
82
Altgruplar
Subgroup
A
A
A
A
A
Boy*çap sınıfı etkileşiminin yaşama oranını anlamlı derecede
etkilediği belirlenmiştir. Genel olarak küçük fidanların bulunduğu sınıflarda
kayıplar yaşanmıştır. Manavgat deneme alanında Duncan testine göre tek
grup oluşmuştur. Yaşama oranları %88 ile %82 arasında değişmektedir.
3.2 Deneme Alanlarında Kalite Sınıflarının Boy ve Çap
Büyümelerine Etkileri
Fethiye ve Manavgat deneme alanında; boy sınıfları istatistik olarak
büyüme üzerinde %99.99 (P=0.0001) olasılık düzeyinde etkilidir(Çizelge 5).
16
Çizelge 5. Fethiye ve Manavgat Deneme Alanlarında Kalite Sınıflarının Boy
Büyümesi Bakımından Varyans Analizi
Table 5. Variance analysis for individual height of quality classes in Fethiye and
Manavgat experimental sites
Varyasyon
Kaynağı
Source
Kareler
Toplamı
Sum of
Squares
Serbestlik
Derecesi
df
Kareler
Ortalaması
Mean Square
F Değeri
F
Pr>F
Sig.
FETHİYE
Blok (Block)
441563,6
3
147187,8
33,1***
0,000
A(Boy Sınıfı)
496355,9
4
124088,9
27,9***
0,000
B(Çap Sınıfı)
91877,3
1
91877,3
20,6***
0,000
142746,6
12
11895,5
2,6**
0,002
BLOK*B
118787,8
3
39595,9
8,9***
0,000
A*B
18642,1
3
6214,0
1,3
0,242
94828,3
9
10536,4
2,3*
0,012
Hata Error
3402276,5
766
4441,6
Toplam Total
4780920,8
801
MANAVGAT
Blok (Block)
322406,1
3
107468,7
53,0***
0,000
A(boy Sınıfı)
154575,3
4
38643,8
19,0***
0,000
B(Çap Sınıfı)
11455,1
1
11455,1
5,6
0,018
190851,9
12
15904,3
7,8***
0,000
BLOK*B
16653,9
3
5551,3
2,7*
0,043
A*B
16184,1
2
8092,0
3,9*
0,019
136875,7
6
22812,6
11,2***
0,000
Hata Error
1305616,8
644
2027,3
Toplam Total
2212577,3
675
BLOK*A
BLOK*A*B
BLOK*A
BLOK*A*B
Boy bakımından işlemler arasındaki farkların ortaya konulması için
yapılan Duncan testi sonucu 3 grup oluşmuştur. Büyük boy sınıfları olan 3, 4
17
ve 5 grup olarak ilk sırada yer almıştır. En küçük fidanların yer aldığı 1 no’lu
sınıf 10. yıl da da büyük fidanların yer aldığı sınıfları, gelişim olarak
yakalayamamıştır (Çizelge 6). Fethiye deneme alanında (Şekil 1) ilk grupta
boylar 326.8 ile 320,6 cm arasında değer alırken, Manavgat deneme alanında
189, 3 ile 173, 8 cm arasında değişmektedir.
Çizelge 6. Boy Büyümesi etkisi için Duncan testi
Table 6. Duncan test comparison for the effect of height grown
BOY Height (cm)Fethiye
Kalite
Sınıfları
Quality
classes
3
5
4
2
1
BOY Height (cm)Manavgat
Ortal.
mean
Gruplar
Sub set
326,8
325,8
320,6
296,8
266,0
A
A
A
Kalite
Sınıfları
Quality
classes
5
3
4
2
1
B
B
C
Ortal.
mean
Gruplar
Sub set
189,3
186,8
173,8
165,6
136,8
A
A
A
Şekil 1. Fethiye Deneme Alanında 10. Yıl Ölçümleri
Figure 1. 10. year measurements in Fethiye experimental site
18
B
B
C
Deneme alanlarına göre 10. yıl sonundaki çap değerleri kullanılarak
yapılan varyans analizinde çap sınıfları 0,001 olasılık düzeyinde istatistiki
olarak etkilidir. Çap boy sınıfları arasında(A*B) interaksiyon olduğu
saptanmıştır (Çizelge 7).
Çizelge 7. Fethiye ve Manavgat Deneme Alanlarında Kalite Sınıflarının Çap
Gelişimi Bakımından Varyans Analizi
Table 7. Variance analysis for individual root collar diameter of quality classes in
Fethiye and Manavgat experimental sites
Varyasyon
Kaynağı
Source
Kareler
Toplamı
Sum of
Squares
Serbestlik
Derecesi
Df
Kareler
Ortalaması
Mean Square
F Değeri
F
Pr>F
Sig.
FETHİYE
Blok (Block)
7094,4
3
2364,8
13,9***
0,000
A(boy Sınıfı)
31080,3
4
7770,0
45,8***
0,000
B(Çap Sınıfı)
2906,9
1
2906,9
17,1***
0,000
BLOK*A
13171,4
12
1097,6
6,4***
0,000
BLOK*B
3988,1
3
1329,3
7,8***
0,000
A*B
3053,0
3
1017,6
6,0***
0,000
2,2*
0,016
BLOK*A*B
Hata Error
3469,1
9
385,4
129790,3
766
169,4
Toplam Total
195806,4
801
MANAVGAT
Blok (Block)
11570,4
3
3856,8
23,132
0,000
A(boy Sınıfı)
8396,4
4
2099,1
12,590
0,000
B(Çap Sınıfı)
2698,0
1
2698,0
16,182
0,000
8437,1
12
703,0
4,217
0,000
BLOK*B
1502,7
3
500,9
3,004
0,030
A*B
982,4
2
491,2
2,946
0,053
7094,7
6
1182,4
7,092
0,000
Hata Error
107376,4
644
166,7
Toplam Total
151861,1
675
BLOK*A
BLOK*A*B
19
Deneme alanlarında ince çaplar ve kalın çaplar bakımından fark
oluşmamakla birlikte boy kategorileri içinde çap sınıfları ortalamaları
bakımından Fethiye deneme alanında 4, Manavgat deneme alanında 3 grup
oluşmuştur. Daha gelişmiş boylara ve çaplara sahip 4., 5. sınıflar
üstünlüklerini korumaktadırlar(Çizelge 8), (Şekil 2)
Çizelge 8. Çap Gelişimi Etkisi İçin Duncan Testi
Tablo 8. Duncan test comparison for the effect of root collar diameter classes
Kök Boğaz Çapı
Root collar diameter(mm) Fethiye
Kalite
Sınıfları
Quality
classes
5
4
3
2
1
Ortal.
mean
Gruplar
Sub set
95,5
93,8
88,9
88,0
77,4
A
A
B
B
Kök Boğaz Çapı
Root collar diameter (mm) Manavgat
Kalite
Sınıfları
Quality
classes
5
4
C
3
C D 2
D 1
Ortal.
mean
Gruplar
Sub set
66,2
64,7
62,9
58,9
54,1
A
A
A
B
B
Şekil 2. Deneme Fidanları (1. ve 5. Sınıflar) in Manavgat
Figure 2. Experimental seedlings (1st.and 5th. classes) in Manavgat
20
C
C
3.3 Deneme Alanlarının Ortak Değerlendirilmesi
Deneme alanlarının ortak değerlendirmesinde; 10 yaşında sıklık
çağına gelen bireylerde fidan kategorilerine göre yapılan ölçümlerde yaşama
yüzdesi, kök boğaz çapı ve boy bakımından anlamlı farklılıklar bulunmuştur
(Çizelge 9).
Çizelge 9. Fidan Kalite Sınıflarının Boy, Kök Boğaz Çapı ve Yaşama Yüzdesi
Bakımından Deneme Alanlarının Ortak Analizine Ait Varyans Analizi Sonuçları
Table 9. Variance analysis results for the combined data of Fethiye and Manavgat
experimental sites for individual height, root collar diameter, and survival percent of
the seedling quality classes
Ortak Analiz
Paired Analysis
%
Yaşama Survive Boy
Height Çap
Diameter
Varyasyon
Kaynağı
Source
Pr>F
F Değeri Sig.*
F Değeri
Pr>F
Sig.*
Pr>F
Sig.*
Yer
6,7**
0,009
1711,0*** 0,000
1329,2*** 0,000
Blok
1,7
0,150
21,3***
0,000
8,3***
0,000
A
6,2***
0,000
43,0***
0,000
47,7***
0,000
B
2,6
0,107
24,3***
0,000
32,6***
0,000
Yer * Blok
11,9***
0,000
47,0***
0,000
24,4***
0,000
Yer * A
5,4***
0,000
2,4*
0,043
7,1***
0,000
Blok * A
1,3
0,165
1,7*
0,045
3,3***
0,000
Yer * Blok * A
3,2***
0,000
6,5***
0,000
7,4***
0,000
Yer * B
2,8
0,089
2,4
0,121
,4
0,523
Blok * B
2,7*
0,040
4,2**
0,006
1,5
0,192
Yer * Blok * B
1,1
0,340
7,1***
0,000
7,4***
0,000
A*B
1,6
0,167
1,8
0,130
6,6***
0,000
Yer * A * B
4,7**
0,009
2,3
0,092
1,6
0,198
Blok * A * B
1,5
0,133
5,7***
0,000
3,7***
0,000
0,030
2,8**
0,009
4,7***
0,000
Yer * Blok * A * B 2,3*
21
F Değeri
En yüksek değerler Fethiye deneme alanından elde edilmiştir.
Duncan testinde yaşama yüzdesi bakımından kalite sınıflarına göre küçük
fidanların yer aldığı 1 no’lu sınıf hariç diğer sınıflar aynı grupta yer
almışlardır. 10 cm ve 22 cm boy aralığını kapsayan grup %89-90 düzeyinde
hayatiyetini sürdürmektedir (Çizelge 10).
Çizelge 10. Deneme Alanlarında Kalite Sınıflarına Göre Boy, Çap ve Hacim
Ortalamalarının Duncan Testiyle Karşılaştırılması
Table 10. Comparison means of height, diameter at collar and survival percent
according to quality classes by Duncan Test in experimental sites
YAŞAMA
Survival percent (%)
Sınıf.
5
3
4
2
1
Orta.
mean
90
89
89
89
77
Gruplar
Sub set
A
A
A
A
B
BOY
Height (cm)
Sınıf.
3
5
4
2
1
ÇAP
Diamet.at Collar (mm)
Orta
mean
260,1
259,0
250,1
235,1
220,7
Gruplar
Sub set
A
A
A B
B C
C
Sınıf.
5
4
3
2
1
Orta.
mean
80,4
79,0
78,1
74,3
69,1
Gruplar
Sub set
A
A
A
B
C
Boy ve çap bakımından 3 grup oluşmuştur. İlk grupta yer alan 3, 4, 5
no’lu sınıflar gelişim bakımından 1 ve 2 no’lu sınıflara göre üstünlüklerini
sürdürmektedirler.
4. SONUÇ VE TARTIŞMA
2001 yılında araştırma projesi olarak müdürlük çalışma programına
alınan Kızılçam kalite sınıfları çalışmasında; Ege, Batı Akdeniz ve Doğu
Akdeniz Bölgelerinde doğal kızılçam yayılış alanlarında tesis edilen tohum
bahçelerinden temin edilen tohum kaynakları ile bölgesel orman
fidanlıklarında yetiştirilen 1+0 yaşlı fidanlar kullanılmıştır. Oluşturulan
kategorilerin deneme alanlarında yaşama oranlarına etkisini belirlemek için
1. yıl sonunda yapılan değerlendirmelerde, Fethiye (Muğla) ve Candere
(Mersin) deneme alanlarında fidan boyunun tutma başarısı üzerinde 0.0001
düzeyinde etkili olduğu, Belçınar (Mersin) deneme alanında 0,001, İzmir –
22
Gaziemir deneme alanında 0,01 olasılık düzeylerinde etkili olduğu
belirlenmiştir. Kök boğazı çapının etkisi Manavgat (Antalya) ve Belçınar
deneme alanlarında 0,01 olasılık düzeyinde etkili olmuştur. İzmir-Gaziemir
deneme alanında, boy ve çap sınıfı etkileşiminin yaşama oranını anlamlı
derecede etkilediği belirlenmiştir. Genel olarak, küçük fidanların bulunduğu
boy sınıflarında kayıplar yaşandığı görülmektedir.
4. vejetasyon dönemi sonunda ölçülen boy değerlerine uygulanan
varyans analizi sonucunda, bütün deneme alanlarında dikim anındaki fidan
boyunun, büyüme üzerinde 0.001 önem düzeyinde etkili olduğu
belirlenmiştir. Fethiye deneme alanında 5. boy sınıfındaki (19.4 cm üzeri)
fidanlar başlangıçtaki boy üstünlüklerini devam ettirmişlerdir. Manavgat
deneme alanında 3.,4.,5. (13.2 cm boy ve üzerindeki fidanlar) boy sınıfları
aynı grupta ve ilk sırada yer almıştır. Tarsus Candere deneme alanında 7.0
cm üzerinde boy gelişimi yapan fidanlar, Tarsus Belçınar deneme alanında
ise 16.4cm üzerinde boy gelişimi yapan fidanlar, 4. yıl sonundaki boy
gelişimi bakımından daha başarılı olmuşlardır. İzmir-Gaziemir deneme
alanında ise, küçük boylu (10 cm ) fidanların yer aldığı 1. boy sınıfı,daha
başarılıdır (COŞGUN, ve Ark., 2008).
10. yıl değerlendirmelerinde Batı Akdeniz Bölgesinde Fethiye ve
Manavgat deneme alanları değerlendirilmiştir. Deneme alanlarının bağımsız
değerlendirilmesinde Fethiye deneme alanında yaşama oranları bakımından
küçük boy sınıfı hariç diğer 4 sınıf tek grup oluşturmuştur ve 4 sınıfın
yaşama oranları %92 ile %94 arasında değişmektedir. Fethiye deneme
alanında dikimden bir yıl sonunda deneme alanı genel tutma oranı ortalaması
%91 iken 10. yılda bu oran %90 olarak devam etmiştir. Manavgat deneme
alanında; kalite sınıfları yaşama yüzdesi üzerinde etkili değildir, sınıflara
göre yaşama yüzdesi oranları % 82-%88 arasında değişmektedir. Boy
sınıfları ve çap sınıflarının değerlendirilmelerinde her iki deneme alanında
da büyük boy ve çap sınıflarının yer aldığı 3, 4 ve 5 no’lu sınıflar grup
olarak ilk sırada yer almıştır. Diğer bir deyimle daha gelişmiş boylara ve
çaplara sahip 3, 4 ve 5. sınıflar üstünlüklerini korumaktadırlar, yarış devam
etmektedir. Fethiye deneme alanında gelişim bakımından ilk grupta yer alan
sınıfların boyları 326.8 ile 320,6 cm arasında değer alırken, Manavgat
deneme alanında 189, 3 ile 173, 8 cm arasında değişmektedir Çaplar
23
bakımından Fethiye deneme alanında gelişim bakımından ilk grupta yer alan
4. ve 5. boy sınıfları içerisinde çaplar 95.5 ve 93.8 mm arasında değerler
alırken, Manavgat deneme alanında 3.4.ve 5. sınıflarda çaplar 66.2-62.9 mm
arasında değişmiştir. Ortak değerlendirme de dikkate aldığımız
değerlendirmeler bakımından Fethiye deneme alanı Manavgat deneme
alanına göre daha yüksek değerler vermiştir. Yaşama yüzdesi bakımından;
en küçük fidanların yer aldığı 1.sınıf hariç diğer 4 kalite sınıfı (2, 3, 4 ve 5)
fidanları bir grup oluşturmuş ve %89 oranında bir değere sahip olmuştur.
Boy ve çapta yine 3,4,5 nolu sınıflardaki fidanlar gelişim olarak daha önde
yarışmaktadır.
Çalışmanın sonuçlarına göre; Kızılçam da Fidan boyu bakımından
başlangıçtaki hiyerarşik sıralama genel olarak 10. Yılda devam etmektedir.
Yaşama oranları genel olarak 1. yıldan 10. yıl sonuna kadar anlamlı düzeyde
değişmemektedir. Son yıllarda orman ağacı türleriyle yapılan araştırma
çalışmaları tür ve yaş boyutu dikkate alınarak irdelendiğinde farklı tablolar
oluşmaktadır. SEMERCİ 2002; Toros sediri türünde yaptığı çalışmada
dikimden sonra 3. yılda sınıflar arası farkın kapandığı ifade edilmektedir.
ELER ve Ark.2003; Toros sediri ile yaptıkları çalışmada oluşturulan
kategorilerin üstünlüklerini ilk 3 yıl koruyabildiğini ilerleyen yıllarda sınıflar
arası dengelenme oluştuğunu ifade ederek, diri örtü sorunu olan alanlar için,
uzun boylu ve kalın çaplı fidan kullanımı ile, ilk üç yıl fidan gelişiminde
avantaj sağlanacağını da eklemişlerdir. Yine aynı yazar ŞİMŞEK (1987)’ye
atfen Almanya’da yapılan bir çalışmada küçük, orta ve büyük olarak
sınıflanarak yapılan dikimlerin 10 yıl sonrasında fidanların farklılıklarını
korudukları; Amerika’da Pinus taeda türüne ait kalite sınıfları çalışmasında
fidanların boylanma farklılıklarını ise 15 yıl devam ettirdikleri
vurgulanmaktadır. DİRİK (1993 a); kızılçamda dikilen fidanların
büyüklüğünün artmasıyla yaşama oranının azaldığını, tutan fidanlarda ise
boy gelişiminin arttığını saptamıştır. Diğer yandan, yazar; ladin, Duglas,
Korsika karaçamı ve sarıçam gibi türlerde, fidan boy gelişimi bakımından
yapılan karşılaştırmaların, büyük boylu fidanların daha üstün performans
gösterdiklerini ortaya koyduğunu da bildirmektedir. SEMERCİ (2002)
McTAGEU ve TİNUS ’a atfen de, Pinus ponderosa türünde fidan boyunun,
24
sıcak ve kurak dikim alanlarında yapılacak çalışmalarda, başarının önceden
kestirilmesinde iyi bir tahmin aracı olarak kabul edildiğini bildirmektedir.
Kalite sınıfları ile ilgili yapılan çalışmaların boyutu daha çok tutma
başarısı üzerinde başlangıçtaki etkinin gözlenmesine yöneliktir. İlerleyen
dönemlerde fidan kalite sınıflarına göre fidanların gelişim savaşındaki
durumu (çevresel faktörlere duyarlılığı, kuraklık, diri örtü ile mücadele
koşulları, bitki hastalıkları vb.) da mutlaka izlenmelidir. Özellikle kurak ve
yarı kurak bölgelerde yaşanan kısıtlar kullanılacak materyalin morfolojik ve
irsel özelliklerine dikkat edilmesinin gereğine işaret etmektedir. Doğal
türlerimizle yapılan sınıflamaların mutlaka arazi denemeleri ile test
edilmeleri ve ilerleyen yıllardaki denetlemelerinin yapılması gerekmektedir.
TS.2265’in, kızılçam ağaçlandırmalarındaki fidan kalitesi sorununu
çözmek için yetersiz kaldığı, kızılçamda fidan kalitesi standartlarının,
bölgesel veya yöresel bazda oluşturulmasına gereksinim olduğu potansiyel
ağaçlandırma alanlarının yoğunlaştığı bölge veya yöreler için daha geniş
ölçekli yeni araştırmalarla bu standartların oluşturulmasına çalışılmalıdır.
Böyle bir yaklaşım, GÜNAY ve Ark. (1993), GENÇ ve Ark. (1999) ile
BOYDAK ve Ark.(2006)’nın önerileriyle de uyumlu olacaktır.
Sonuç olarak; kızılçam fidanı üreten orman fidanlıklarında, tek
ölçütlü genel bir kalite sınıflandırması uygulanması yerine, gerek orijin,
gerekse irsel özellikler bakımından farklılıkları gözetecek biçimde veri
üretilmesinin ve uygulamaya sunulmasının daha bilimsel bir yaklaşım
olacağı düşünülmektedir. Orman fidanlıklarımız kızılçam fidan üretiminde
tohum bahçeleri tohum kaynaklarından yararlandığı için bu çalışmalara
özellikle tohum bahçelerinden başlanması yerinde olacaktır.
5.KAYNAKÇA
BOYDAK, M., DİRİK, H., ÇALIKOĞLU, M., 2006, Kızılçam (Pinus
brutia Ten.)’ın Biyolojisi ve Silvikültürü, OGEM-VAK,. s.319, Ankara
COŞGUN, S., ŞAHİN, M., ÖZKURT, N., PARLAK, S., 2008 Kızılçam
Fidanlarında kalite Sınıflarının Belirlenmesi, Batı Akdeniz Orm. Araş. Md.
Teknik Bülten No:29, Antalya
25
DİRİK, H. 1993: Kızılçam (Pinus brutia Ten.) da Bazı Önemli Fidan
Karakteristikleri İle Dikim Başarısı Arasındaki İlişkiler. İ.Ü. Orman
Fakültesi Dergisi Seri:A, Cilt:43, Sayı:2, s. 51-75, İstanbul
ELER, Ü., KESKİN, S., ÖRTEL, E., 1993: Toros Sediri( Cedrus libani A.
Rich) Fidanlarında Kalite Sınıflarının Belirlenmesi Üzerine Araştırmalar,
O.A.E. Yay., Teknik Bülten Serisi, No: 240,
ELER, Ü., KESKİN, S., 2003: Farklı Kalite Sınıflarına ait Toros Sediri
Fidanlarının 14 Yaşındaki Gelişme Durumları, Batı Akdeniz Orm. Araş.
Md., Dergisi No: 5
ERİNÇ, S., 1965: Yağış müessiriyeti üzerine bir deneme ve yeni bir indis,
İ.Ü. Coğrafya Ens. Yay. No. 41, İstanbul
GENÇ, M., GÜNER, T., ŞAHAN, A., 1999: Eskişehir, Eğirdir ve
Seydişehir Orman Fidanlıklarında 2+0 Yaşlı Karaçam Fidanlarında
Morfolojik İncelemeler, Tr.J. of Agriculture and Forestry 23 Ek sayı 2. s.
517-525, Tübitak, Ankara
GÜNAY, T., TACENUR, İ.A., 1993: Türkiye’de Kızılçam (Pinus brutia
TEN.) Fidanlıklarının Genel Ekolojik Özellikleri ve Üretilen Fidanların
Fizyomorfolojik Kaliteleri, Uluslararası Kızılçam Sempozyumu, (18-23
Ekim 1993, Marmaris), T. C. Orman Bakanlığı, s. 356-367, Ankara
İKTÜEREN, Ş. 1999: Ağaçlandırmada Kullanılan 1+0 Yaşlı Kızılçam
(Pinus brutia Ten.) Fidanlarının Bazı Özellikleri Üzerine Araştırmalar. Ege
Orm. Araş. Ens. Md. Dergisi:1, İzmir
IŞIK, F.,1998: Kızılçamda (Pinus brutia Ten.) Genetik Çeşitlilik, Kalıtım
Derecesi ve Genetik Kazancın Belirlenmesi, Batı Akdeniz Orm. Araş. Md.
Teknik Bülten No:7, Antalya,
KIZMAZ, M. 1993: Karaçam Fidanlarının Kalite Sınıflarının Belirlenmesi
Üzerine Araştırmalar, O.A.E. Yay., Teknik Bülten Serisi, No: 238,
SEMERCİ A., 2002: Sedir Fidanlarına Ait Bazı Morfolojik ve Fizyolojik
Karakteristikler ile İç Anadolu’daki Dikim Başarısı Arasındaki ilişkiler, İç
Anadolu Ormancılık Araştırma Müdürlüğü, Teknik Bülten Serisi, No:279,
26
SPSS, 2010: SPSS 15,0 For Windows
TOSUN, S., ÖZPAY, Z., TETİK, M. 1993: Sarıçam (Pinus sylvestris L.)
Fidanlarının Kalite Sınıflarının Belirlenmesi Üzerine Araştırmalar, O.A.E.
Yay., Teknik Bülten Serisi, No: 239,
TOSUN, S., ÖZPAY, Z. 1993: Kayın (Fagus orientalis Lipsky.)
Fidanlarının Kalite Sınıflarının Belirlenmesi Üzerine Araştırmalar, O.A.E.
Yay., Teknik Bülten Serisi, No: 241,
YAHYAOĞLU, Z., ve GENÇ, M., 2007: Fidan Standardizasyonu, SDÜ,
Orman Fak. Yay. No:75, Isparta
27
28
ODC: 232.411.5
FİDAN KORUNAKLARININ PALAMUT MEŞESİ DİKİMLERİNDE
BİRİNCİ YILSONU FİDAN ÖLÜM ORANINA ETKİSİ
(Araştırma)
Effect of Tree Shelters on First Year Seedling Mortality of Valonia Oak
(Research)
Mehmet Çalıkoğlu*
Ufuk Coşgun*
*
Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü PK 264 07002
Antalya-Türkiye
[email protected]
Makalenin Yayın Kuruluna Sunuş Tarihi: 12/05/2011
BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
MÜDÜRLÜĞÜ
South West Anatolia Forest Research Institute
SAFRI
29
30
Özet
Bu çalışmada farklı plastik fidan korunağı tiplerinin (40, 60, 100 cm
boy ve havalandırma delikli - deliksiz) palamut meşesi dikimlerinde 1.
yılsonu kuruyan fidan oranına etkisi üzerine değerlendirmeler yer
almaktadır. Denemeler Afyon-Emirdağ ve Antalya-Döşemealtı yörelerinde
kurulmuştur. Yapılan değerlendirmelerde fidan korunaklarının fidan kuruma
oranını Afyon’da etkilemediği (Pr> χ2=0,7472), Antalya’da ise etkilediği
(Pr> χ2=0,0161) istatistik olarak ortaya konmuştur. Antalya’daki korunaklı
fidanlardaki düşük ölüm oranının en önemli nedenlerinden birisi olarak,
alandaki yoğun tavşan zararı ve korunakların bunu engellemiş oluşu
düşünülmektedir. Bu yörede 100 cm boyundaki korunakların gerek delikli,
gerekse deliksiz tipinde fidan ölüm oranı belirgin ölçüde düşük ( korunaksız
fidanlardaki %63’e karşılık %17) bulunmuştur.
Anahtar Kelimeler: Fidan korunakları, palamut meşesi, dikim
başarısı, tavşan zararı
Abstract
Effects of different tree shelters on first year Valonia oak seedling
mortality were investigated. Shelters were found ineffective (Pr> χ2=0.7472)
in Afyon-Emirdağ, on where semi-arid conditions prevail. However in
Antalya-Döşemealtı, a Mediterrenean locality, shelters diminished seedling
mortality significantly (Pr> χ2=0.0161). 100 cm shelters, whether having
holes or not, evidently caused the lowest mortality degree (17% versus 63%
of controls). It was thought that high rabbit damage on control seedlings was
an important reason of shelters’ significant effect in Antalya according to
Afyon where there was no any sign of animal injury on controls.
Key Words: Tree shelters, Valonia oak, planting success, rabbit
damage
31
1.GİRİŞ
Kurak ve yarı-kurak alanlarda yapılan ağaçlandırmaların
başarısında, toprak rutubeti ve besin elementleri ile birlikte çeşitli hayvansal
zararlar da önem taşımaktadır (BAINBRIDGE ve VIRGINIA 1990;
BAINBRIDGE 1994). Ayrıca bu alanlarda hüküm süren kurutucu rüzgârlar,
var olan kuraklık stresinin etkisini artırarak fidanlara öldürücü zararlar
verebilmektedir (MOSJIDIS 1983; BAINBRIDGE 1994). Fidanların suyuna
ve besin maddesine ortak olan diri örtü de, bu tip alanlarda dikim başarısını
(yaşama oranı ve büyüme) önemli ölçüde azaltan bir problemdir. Fidan
korunakları, son yıllarda başta İspanya ve A.B.D’de olmak üzere, özellikle
kurak ve yarı kurak alan ağaçlandırmalarında başarıyı artırmak amacı ile
yaygın olarak kullanılmaktadır.
Fidan korunakları 1980’li yılların başında, yeni dikilen fidanların
dikim başarısını arttırmak için, ilk defa İngiltere’ de üretilmeye başlanmıştır
(TULEY 1985). Fidan korunağının ortaya çıkmasındaki ana düşünce,
fidanları sera içerisinde büyütmek yerine, serayı ağaçlandırma alanındaki
fidanların ayağına getirmektir (KERR 1996). Fidan korunakları bu ülkedeki
ağaçlandırma çalışmalarında halen yaygın ve başarılı bir şekilde
kullanılmaktadır (POTTER 1991). Bunun yanında, başta A.B.D. olmak
üzere birçok ülkede de farklı amaçlar için (diri örtü, hayvan zararı ve rüzgâr
zararını azaltmak gibi) kullanılmakta ve geliştirilmesi yönünde çalışmalar
devam etmektedir (MINTER ve ark. 1992; WEST ve ark. 1999).
Birçok ülkedeki ağaçlandırma çalışmalarında kullanım alanı
yaygınlaşan plastik fidan korunakları ile ilgili bazı problemler de mevcuttur.
Bunlar;
1. Plastik fidan
artırabilmesi,
korunaklarının
ağaçlandırma
maliyetini
2. Renk, boyut, hava deliklerinin bulunup bulunmaması gibi
unsurlarda belirli bir standart olmayışı ve bu unsurların etkisinin
türden türe ve yöreden yöreye değişebilmesi,
3. Az da olsa bazı türlerin ağaçlandırmasında korunakların boy, çap
ve yaşama yüzdesini olumsuz yönde etkilemesi veya olumlu bir
etkide bulunmaması,
4. Bazı türlerde plastik korunak içerisindeki olumlu gelişmenin
korunak uzaklaştırıldığında ortadan kalkabilmesi veya
gerilemesi şeklinde özetlenebilir.
32
Doğal meşe türlerimiz, yarı kurak alan (karasal veya Akdeniz tipi)
ağaçlandırmalarında, herhalde en öncelikli ele alınması gereken ağaç
türlerinin başında gelmektedir. Fidan korunaklarının, hem ekimle hem de
dikimle getirilmiş meşe kültürlerinde başarıyı (hızlı büyüme sağlaması, don
zararlarından, otlatmadan ve çalılaşmadan koruması sayesinde) artırdığı
birçok çalışma ile ortaya konmuştur (McCREARY 1997). Bu açıdan fidan
korunakları, ülkemizdeki meşe ağaçlandırmalarında başarıyı artırıcı bir
fonksiyon görebilir.
Orman Genel Müdürlüğü Silvikültür Dairesi Başkanlığı da ülkemiz
ağaçlandırmalarında fidan korunaklarının kullanılma koşullarının
belirlenmesine yönelik denemelere başlamayı kararlaştırmış ve bu
denemelerde Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü’nün de yer
almasını önermiştir.
Fidan korunakları ile ilgili ilk denemeler Afyon-Emirdağ ile
Antalya-Döşemealtı yörelerinde yapılmış olan palamut meşesi dikimlerinde
kurulmuş bulunmaktadır. Bu çalışmada farklı korunak tiplerinin 1. yılsonu
fidan kurumaları üzerindeki etkisi üzerine değerlendirmeler yer almaktadır.
2.MATERYAL VE YÖNTEM
Değişik boylarda (40, 60, 100 cm) ve tiplerde (havalandırma delikli
ve deliksiz) korunaklar Orman Genel Müdürlüğü tarafından yurtiçinde
ürettirilmiştir.
Afyon yöresindeki ağaçlandırmalarda fidan korunaklarının kullanım
olanaklarının incelenmesi amacıyla ilk deneme niteliğindeki çalışma,
27.03.2010 tarihinde, Afyon-Emirdağ Orman İşletme Şefliği Adaçal
mevkiindeki ağaçlandırma sahasında, 2010 ilkbaharında yapılmış 1+0 tüplü
Palamut meşesi fidanı (Konya orijinli) dikimlerinde kurulmuştur (Resim 1).
Deneme alanının yükseltisi 950 m olup, bakısı kuzey, anakayası kalker ve
eğimi % 10-15’tir. Deneme rastlantı blokları deneme desenine göre
kurulmuştur. Denemede 6 işlem (boy 40 cm delikli ve deliksiz, boy 60 cm
delikli ve deliksiz, boy 100 cm deliksiz ve kontrol) ve 6 tekrar
bulunmaktadır. İşlemler her tekrarda 5’er fidanla temsil edilmişlerdir. Sonuç
olarak denemede her işleme ait fidan sayısı 30 (6 blok x 5), toplam fidan
sayısı 180 (6 işlem x 30) dir.
İkinci deneme uygulaması, 4.05.2010 tarihinde Antalya-Döşemealtı
Orman İşletme Şefliği Kılıçlı mevkiindeki 2010 yılı 1+0 tüplü palamut
meşesi (Lokal orijin) dikimlerinde tesis edilmiştir (Resim 2). Sahanın
yükseltisi 300 m. olup, eğim %3-5, bakı güney, anakaya traverten ve toprak
33
kumlu balçıktır. Deneme deseni Afyon-Emirdağ’dakiyle aynı olup, 7 işlem
(boy 40 cm delikli ve deliksiz, boy 60 cm delikli ve deliksiz, boy 100 cm
delikli ve deliksiz ve kontrol), 6 tekrar, işlemler her blokta 5’er fidan olmak
üzere toplam 210 adet fidanla (7 x 6 x 5) uygulanmıştır.
Şekil 1. Afyon-Emirdağ yöresi Adaçal mevkiindeki Palamut meşesi dikim sahasında
kurulan fidan korunağı denemesi (Nisan 2010).
Figure 1. Tree shelter trial established in Afyon-Emirdağ (April 2010).
34
Şekil 2. Antalya-Döşemealtı Kılıçlı mevkiindeki Palamut meşesi dikim sahasında
kurulan fidan korunağı denemesinin Mayıs 2010 (üstte) ve Ekim 2010’daki (altta)
durumu
Figure 2. Tree shelter trial established in Antalya-Döşemealtı. May 2010 (Above),
October 2010 (Below).
35
2010 yılı Ekim ayında her iki deneme alanında kuruyan fidan
sayıları belirlenmiştir. Kuruma oranlarına ait değerler Arc sinüs dönüşümüne
tabi tutulmuş ancak normal dağılım elde edilememiştir (KolmogorovSmirnov analizinde Afyon deneme alanı için D=0,248, Pr>D=0,0100 ve
Antalya deneme alanı için D=0,239, Pr>D=0,0100). Bunun üzerine
işlemlerin kuruyan fidan oranı üzerindeki etkileri non-parametrik
yöntemlerden Kruskall-Wallis analizi (SAS/STAT 1989) ile denetlenmiştir.
3.BULGULAR
Afyon-Emirdağ deneme alanında farklı işlemlerdeki kuruyan fidan
oranları Çizelge 1’de sunulmuştur. Kruskall-Wallis analizine göre işlemlerin
kuruyan fidan oranına istatistik anlamda bir etkisi bulunmamıştır (χ2=2,6928,
df=5, Pr> χ2=0,7472). Genel olarak korunaklı fidanlardaki kuruma oranı
%40 iken, bu oran kontrol işleminde %43 olmuştur (Resim 3).
Çizelge 1. Afyon-Emirdağ Adaçal mevkiindeki Palamut meşesi ağaçlandırmasında
kurulu fidan korunakları denemesinde farklı işlemlere ait 1. vejetasyon dönemi sonu
kuruyan fidan oranları
Table 1. Dead seedling ratios of different shelter treatments in Afyon-Emirdağ at the
end of the first vegetation period.
İşlem
Kuruyan
Oranı
Fidan Genel Kuruma
Oranı
İşlem
Treatments
Dead seedling ratios
40cm-delikli
9/30 (%30)
40cm-deliksiz
15/30 (%50)
60cm-delikli
12/30 (%40)
60cm-deliksiz
10/30 (%33)
100cmdeliksiz
12/30 (%40)
General ratio
12/30 (%40)
Treatments
Korunaklı
Sheltered
Kontrol
Kontrol
13/30 (%43)
13/30 (%43)
36
Control
Şekil 3. Afyon-Emirdağ’da kurak dönemin ardından 100 cm deliksiz korunak içinde
canlı bir palamut meşesi fidanı (üst sol), canlı bir korunaksız kontrol fidanı (üst sağ),
60 cm deliksiz korunak içinde kuru (alt sol) ve korunaksız kuru kontrol fidanı (alt
sağ).
Figure 3. Afyon trial after the 1st vegetation period. An alive Valonia oak seedling
in a 100 cm tall shelter without holes (Above-left), a living control seedling (Aboveright), dead seedlings both sheltered (below-left) and non-sheltered (Below-right).
37
Çizelge 2. Antalya-Döşemealtı Kılıçlı mevkiindeki Palamut meşesi
ağaçlandırmasında kurulu fidan korunakları denemesinde farklı işlemlere ait 1.
vejetasyon dönemi sonu kuruyan fidan oranları
Table 2. Dead seedling ratios of different shelter treatments in Afyon-Emirdağ at the
end of the first vegetation period.
Treatment
Genel Kuruma
Kuruyan
Fidan
Oranı
İşlem
Oranı Dead seedling
ratios
General ratio
Treatment
40cm-delikli
9/30 (%30)
40cm-deliksiz
10/30 (%33,3)
60cm-delikli
8/30 (%26,6)
60cm-deliksiz
12/30 (%40)
100cm-delikli
5/30 (%16,6)
İşlem
8.2/30 (%27,3)
Korunaklı
Sheltered
100cm-deliksiz 5/30 (%16,6)
Kontrol
Kontrol
19/30 (%63,3)
19/30 (%63,3)
Control
Antalya-Döşemealtı deneme alanında farklı işlemlerdeki kuruyan
fidan oranları Çizelge 2’de sunulmuştur. Kruskall-Wallis analizine göre
işlemlerin kuruyan fidan oranına istatistik anlamda etkisi vardır (χ2=15,5949,
df=6, Pr> χ2=0,0161). Genel olarak korunaklı fidanlardaki kuruma oranı
%27,3 iken, bu oran kontrol işleminde %63,3 olmuştur. Çizelge 2’den
özellikle 100 cm boyundaki korunakların (delikli veya deliksiz) belirgin
şekilde düşük fidan kuruma oranı sergiledikleri görülmektedir. Deneme
alanında yoğun tavşan populasyonu olduğu özellikle kontrol fidanı
ocaklarındaki dışkılardan anlaşılmaktadır. Yaş durumdaki 11 adet kontrol
fidanından 8’inin yapraklarında tavşan yenikleri vardır (Resim 4).
38
Şekil 4. Antalya-Döşemealtı’nda kurak dönemin ardından yaşayan fakat yaprakları
tavşanlarca aşırı derecede yenmiş bir korunaksız palamut meşesi fidanı (üst sol).
Kuruyup gitmiş bir korunaksız fidan ocağında iri tavşan dışkıları (üst sağ). 60 cm
delikli korunak içinde yaş bir palamut meşesi fidanı (alt sol) ve 60 cm deliksiz bir
korunak içinde kurumuş meşe fidanı ile içeride kalıp çıkamayarak ölmüş bir kuş (alt
sağ).
Picture 4. Antalya trial after 1st vegetation period. A living control seedling but its
leaves were heavily suffered by rabbits (Above-left). Big rabbit droppings in a dead
control seedling’s spot (above-right). A living Valonia oak seedling in a 60 cm tall
shelter with holes (Below-left). A dead seedling and a dead bird togather in a 60 cm
tall shelter (below-right).
39
4.TARTIŞMA VE ÖNERİLER
Fidan korunakları meşe fidanlarını hayvan zararlarından korumakta,
ayrıca mini-sera etkisi yaparak fidan büyümesini teşvik etmektedir. Quercus
lobata ile yapılan bir çalışmada, fidan korunağı kullanımı durumunda, 1.
yılsonunda kontrol fidanlarına oranla yaşama yüzdesi ve boyun önemli
oranda arttığı ve hayvan (inek) zararının olmadığı görülmüştür
(McCREARY 1997). Benzer sonuç Quercus ilex ile yapılan bir çalışmada
da elde edilmiştir (SVIHRA ve ark. 1993). Otlak alanlarında Quercus
douglasii ve Quercus wislizenii türlerinde fidan korunağı ile yapılan
çalışmalarda hayvan (inek, tavşan gibi) zararının çok azaldığı ve
başlangıçtaki boy büyümesinin önemli oranda arttığı belirlenmiştir
(McCREARY 1997).
Fidan korunağı kullanımı durumunda yaşama yüzdesindeki artışın,
ağaçlara verilen zararın (yenme) ve çevresel streslerin (kuraklık gibi)
azalması ile ortaya çıktığı ifade edilmektedir (KERR ve EVANS 1993;
JONES ve ark. 1996; WEST ve ark. 1999). WEST ve ark (1999), ABD’nin
güneydoğusundaki kentsel alanlarda yapılan denemelerde; Quercus
acutissima, Quercus alba, Quercus nuttallii, Quercus michauxii ve Ouercus
rubra türlerinde fidan korunaklarının 2.yılsonu yaşama oranlarını %100’e
yakın oranlarda arttırdığını belirtmişlerdir. Bu sonucu, kentsel alanlarda
çevresel koşulların fidanlar için daha zor oluşu bağlamında düşünmek
yerinde olacaktır. DuPLISSIS ve ark (2000) Kırmızı Amerikan meşesinde,
DEVINE ve HARINGTON (2008) ise Quercus garryana da fidan
korunaklarının yaşama oranına olumlu bir etkide bulunmadığını tespit
etmişlerdir. Buna karşılık PONDER (2003), Kırmızı Amerikan Meşesinde,
korunaklı fidanların 10 yılsonunda korunaksız fidanlara oranla daha yüksek
yaşama oranı gösterdiğini ve daha boylu olduğunu ortaya koymuştur.
Meşe dikimleri ile ilgili yapılan fidan korunağı çalışmalarından şu
sonuçları çıkarmak mümkündür: Fidan korunakları birçok meşe türünde
yaşama oranını arttırabilmektedir. Bazı meşe türlerinde ve/veya bazı farklı
yetişme ortamı koşullarında yaşama oranının korunaklardan olumlu yönde
etkilenmediği de görülebilmektedir. Korunaklar dikilmiş meşe fidanlarını
otlatma ve yenme zararlarından korumaktadır. Özellikle boy gelişimi,
çalışılan tüm meşe türlerinde korunaklardan olumlu yönde etkilenmektedir.
Bu çalışmada fidan korunaklarının, palamut meşesi dikimlerinde
yaşama oranını, Afyon-Emirdağ koşullarında etkilemediği, AntalyaDöşemealtı koşullarında ise istatistik anlamda olumlu yönde etkilediği
ortaya konmuştur. Emirdağ’ında hiçbir hayvan zararının olmaması,
40
Döşemealtı’nda ise yoğun tavşan zararı bu sonucun oluşmasında etkili olmuş
olabilir. Çünkü Döşemealtı deneme alanında yaşayan kontrol fidanlarının
önemli bir kısmı tavşan yenikleri taşımakta olup, kurumuş kontrol
fidanlarının bir kısmı da koparılmış bir şekilde dikim çukuru çevresinde
bulunmaktaydı. Bu husus, tavşan zararlarının yoğun olduğu yörelerde fidan
korunaklarının dikimlere çok olumlu etkileri olabileceğini göstermektedir.
Buna ek olarak iki yörenin farklı klimatik koşularını da dikkate almak
yerinde olacaktır. Afyon-Emirdağ karasal, Antalya-Döşemealtı ise tipik
Akdeniz iklimi etkisi altındadır. Bu noktada fidan korunaklarının farklı
yöresel koşullarda farklı sonuçlar verebildiğini hatırlamakta fayda vardır.
Her iki deneme alanında da korunakların meşe fidanları üzerinde yaşama
oranını azaltıcı yönde bir etki yapmamış olması ayrıca önemlidir.
Bu sonuçları kesin sonuçlar olarak kabul etmek elbette doğru
değildir. Yaşama oranı yanında büyüme parametrelerinin ileri yıllardaki
seyrini de izlemek yerinde olacaktır. Üstelik bu denemelerde, ülkemiz
ormancılığında yeni kullanılan bir silvikültürel araç olan fidan
korunaklarıyla her gün yeni bir deneyim kazanılmaktadır. Özellikle boylu
korunaklarda (> 60 cm) görülen kuş ölümleri, ilkbaharda korunak içlerindeki
aşırı otlanmalar, destek kazıklarındaki deformasyon ve kırılmalar bugüne
kadar karşılaşılan çeşitli durumlar olmuştur. Bunlar elbette fidan
korunakların kullanımını ve maliyetini etkileyecek olan hususlardır. Tüm bu
hususlar dikkatlice gözlenmekte, çözümler bulunmaya çalışılmaktadır. Fidan
korunaklarının kullanılması veya yaygınlaştırılması yönünde ileride
verilecek olumlu ya da olumsuz kararlar, bu sonuçları da dikkatlice irdeleyen
kapsamlı değerlendirmeler ışığında alınmalıdır.
KAYNAKLAR
BAINBRIDGE, D.A. 1994. Tree shelters improve establishment on dry
sites. Tree Planters’ Notes 45: 13-16.
BAINBRIDGE, D.A., VIRGINIA, R.A. 1990. Restoration in the Sonoran
Desert. Restor. Manage. Notes 8: 3-14.
DEVINE, W.D, HARINGTON, C.A. 2008. Influence of four tree shelter
types on microclimate and seedling performance of Oregon white
oak and western red cedar. USDA Forest Service, Research Paper
PNW-RP-576, 36 p, Portland-Oregon.
DuPLISSIS, J., YIN, X., BAUGHMAN, M.J. 2000. Effects of site
preparation, seedling quality and tree shelters on planted northern red
41
oaks. Staff paper series no.141, University of Minnesota, 29 pp., St.
Paul.
JONES, R.H., CHAPPELKA, A.H., WEST, D.H. 1996. Use of plastic
shelters for low-cost establishment of street trees. South. J. Appl. For.
20: 85-89.
KERR, G. 1996. The history, development and use of tree shelters in
Britain. In: Proc. of the tree shelter conference. June 20-22, 1995.
USDA For. Serv. GTR-NE-221. Pp.1-4. Harrisburg, PA.
KERR, G., EVANS, H. 1993. Beech in tree shelters. Quart. J. For. 87: 107115.
Mc CREARY, D.D. 1997. Tree shelters: An alternative for oak
regeneration. Fremontia 25 (1): 26-30.
MINTER, W.F., MYERS, R.K., FISCHER, B.C. 1992. Effects of tree
shelters on northern red oak seedlings planted in harvested forest
openings. North. J. Appl. For. 9: 58-63.
MOSJIDIS, J.A. 1983. Detection and control of sand blast injury to jojoba
seedlings. Desert Plants 5: 35-36.
PONDER, F. 2003. Ten year results of tree shelters on survival and growth
of planted hardwoods. Northern Journal of Applied Forestry 20: 104108.
POTTER, M.J. 1991. Tree shelters. Forestry Commission Handbook 7.
HMSO, London.
SVIHRA, P., BURGER, D.W., HARRIS, R. 1993. Tree shelters for
nursery plants may increase growth. California Agric. 47: 13-16.
TULEY, G. 1985. The growth of young oak trees in shelters. Forestry 58:
181-195.
WEST, D.H., CHAPPELKA, A.H., TILT, K.M., PONDER,
H.G., WILLIAMS, J.D. 1999. Effect of tree shelters on survival, growth,
and wood quality of 11 tree species commonly planted in the southern
United States. J. Arboric. 25: 69-75.
42
ODC: 548; 17
İZMİR VE MANİSA ÇEVRESİNDEKİ KERMES MEŞESİ (Quercus
coccifera L.) ÇALILIKLARININ SINIFLANDIRILMASI VE
EKOLOJİK GÖSTERGE NİTELİKLERİNİN BELİRLENMESİ
(Araştırma)
Classification of Kermes Oak (Quercus Coccifera L.) Scrublands in Izmir
and Manisa Provinces and Determination of Their Ecological Indicator
Values
(Research)
Nihal ÖZEL*
Ali KAVGACI**
H. Handan ÖNER*
Gıyasettin AKBİN*
Nuran ALTUN*
*
**
Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Urla-İzmir-Türkiye
Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü PK 264 07002
Antalya-Türkiye
[email protected]
Makalenin Yayın Kuruluna Sunuş Tarihi: 12/05/2011
BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
MÜDÜRLÜĞÜ
South West Anatolia Forest Research Institute
SAFRI
43
44
Özet
Bu çalışmada, İzmir ve Manisa çevresinde yayılış gösteren kermes
meşesi (Quercus coccifera) çalılıkları, son yılarda bitki sosyolojisi ve
vejetasyon ekolojisi çalışmalarında yoğun bir şekilde kullanılan sayısal
teknikler kullanılarak sınıflandırılmış ve bu sınıflandırma sonucu ortaya
çıkan toplumların topoğrafik karakterler itibariyle ekolojik gösterge
nitelikleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Yapılan analizler sonucunda, bölgedeki kermes meşesi çalılıklarının
başlıca iki toplumdan meydana geldiği tespit edilmiştir. Bunlar Arbutus
andrachne-Quercus coccifera egemen çalılığı ile Origanum onites’li ve
Helianthemum nummularium’lu olmak üzere iki alt topluma sahip olan
Quercus infectoria-Quercus coccifera egemen çalılığıdır. Toplumların
farklılaşmasında etkin topoğrafik karakter yüksekliktir. Bakı ve eğimin
belirgin bir etkisi bulunmamaktadır. Buna göre, A. andrachne-Q. coccifera
egemen çalılığı alt yükseltilerdeki yayılışları temsil ederken, Q. infectoria-Q.
coccifera egemen çalılığı daha üst yükseltilerde yer almaktadır.
Helianthemum nummularium’lu Quercus infectoria – Quercus coccifera
egemen çalılığı ise Origanum onites’li çalılığa oranla daha üst yükseltilerde
bulunmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Bitki sosyolojisi, biyoçeşitlilik, Ege bölgesi,
ordinasyon, Quercus coccifera, sınıflandırma.
45
Abstract
In this work, Kermes oak (Quercus coccifera) scrublands in İzmir
and Manisa provinces were classified by using the numerical techniques,
which are widely used in phytosociology and vegetation ecology studies and
the ecological indicator values of defined communities were identified
within the topographical factors.
The analyses revealed that kermes oak scrublands in the study area
are mainly formed by two different communities. These are Arbutus
andrachne-Quercus coccifera dominated community and Quercus
infectoria-Quercus coccifera dominated community including 2
subcommunities specified with Origanum onites and Helianthemum
nummularium respectively. The main topographic factor causing the
distributional variation of communities is altitude. Aspect and inclination
does not have a prominent affect. Arbutus andrachne-Quercus coccifera
dominated community represents the lower distribution of kermes oak
scrublands. Quercus infectoria-Quercus coccifera dominated community
appears on higher altitudes. Under this community, the subcommunity with
Helianthemum nummularium appears on relatively higher altitudes than the
subcommunity with Origanum onites.
Keywords: Aegean region, biodiversity, classification, ordination,
phytosociology, Quercus coccifera.
46
1.GİRİŞ
Herdem yeşil meşelerden biri olan kermes meşesi (Quercus
coccifera L.) (YALTIRIK, 1984), Mısır hariç bütün bir Akdeniz havzasında
oldukça geniş bir yayılışa sahiptir (TSIORLIS VE ARK. 2009). Türün Q.
caliprinos’la aynı tür ya da aynı türün alt türleri olup olmadıkları kesin bir
şekilde ortaya konulmuş değildir (TRINAJSTIC, 2010).
Kermes meşesi Türkiye’de de Akdeniz Bölgesinden, Ege ve
Marmara Bölgeleri aracılığıyla Karadeniz’e kadar uzanan oldukça geniş bir
alanda yayılış göstermektedir. Deniz seviyesinden yaklaşık 1500 m
yükseltiye kadar çıkabilmektedir. Yayılış yaptığı alanlarda genellikle
çalılıkların egemen türü durumunda olmakla birlikte, Kızılçam ormanlarının
floristik komposizyonu içinde de önemli bir yere sahiptir. Bu birliktelik ise
kermes meşesi egemen birçok çalılığın, kızılçam ormanlarının bozulması ya
da ortadan kalkması sonucu meydana gelmiş olabileceği varsayımını
kuvvetlendirmektedir.
Kermes meşesi kuraklığa dayanıklı meşe türlerinden biridir. Yayılışı
itibariyle değerlendirildiğinde belirgin ekolojik bir seçiciliğinin olmadığı
söylenebilirse de, en iyi gelişmeyi kalker anakayası ve geçirgen killi
topraklar üzerinde yaptığı görülmektedir (GEMİCİ VE ARK. 1990).
Oldukça geniş bir coğrafyada yayılış göstermenin bir sonucu olarak
kermes meşesi çalılıkları bölgesel farklılıklar gösteren zengin bir floristik
çeşitliliğe sahiptir. Bu çeşitliliği ortaya koymak için ayrıntılı flora ve bitki
sosyolojisi çalışmalarına ihtiyaç bulunmaktadır. Kermes meşesi çalılıklarını
da içine alan bazı çalışmalar gerçekleştirilmiş olmakla birlikte (SERİN 1996;
SERİN VE EYCE, 1994; KAVGACI VE ARK. 2010) bunların yeterli
olduğunu söyleyebilmek mümkün değildir. Bu çalışmaya konu olan İzmir ve
Manisa çevresindeki kermes meşesi çalılıklarının floristik yapısı ÖZEL VE
ARK. (2006) tarafından ortaya konulmuştur. Bu çalışmada ise aynı
çalışmanın Braun-Blanquet (1964) metodu kapsamında gerçekleştirilmiş
olunan vejetasyon alımları temel alınarak, sayısal teknikler yardımıyla
kermes meşesi çalılıklarının sınıflandırılması ve bunun sonucunda ortaya
çıkan kermes meşesi topluluklarının topoğrafik karakterler itibariyle sahip
oldukları ekolojik gösterge nitelikleri belirlenmeye çalışılmıştır.
2.MATERYAL VE METOT
Çalışma, İzmir ve Manisa çevresinde (Şekil 1) ÖZEL VE ARK.
(2006) tarafından örneklenmiş bulunan toplam 83 vejetasyon alımından
meydana gelen bir veri seti üzerinde gerçekleştirilmiştir. Kermes meşesinin
47
yaklaşık olarak 850 m yükseltiye kadar yoğun olarak yayılış gösterdiği
bölgede yapılan vejetasyon alımlarının yükselti aralığı 10 ile 810 m, eğim
aralığı ise %5-%120 arasında değişmektedir.
Çalışma alanının toplam yağışı 691-751 mm ve ortalama sıcaklığı
16, 6 - 17, 6oC aralığındadır. En sıcak ay temmuz iken, en soğuk ay ise
ocaktır (Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü). THORNTHWAITE
(1948) iklim sistemine göre çalışma alanı yarı kurak Akdeniz ikliminin etkisi
altındadır.
Çalışma alanı jeomorfolojik olarak, asıl Ege bölümü olarak
adlandırılan Kuzeyde Demirci Dağları ile Güneyde Honaz Dağı arasındaki
hattın batısında yer almaktadır. Jeolojik açıdan asıl Ege bölümünün
çekirdeğini, bölümün ortasında geniş bir alan kaplayan Menderesler eski
kütlesi meydana getirir. Bu kütleyi Mesozoyik ve Tersiyere ait daha yeni
kıvrımlı yapılar kuşatır. Pliyosen sonlarında ve Kuvaterner başlarında bölge
gerilme hareketlerine uğrayarak faylarla parçalanmış ve bu genç hareketlerin
sonucunda bölümün yüzey şekilleri bugünkü görünümünü almıştır (ÖZEL
VE ARK. 2006).
Sınıflandırma analizleri için vejetasyon alımları ilk olarak
TURBOVEG veri seti yönetim programında kayıt altına alınmıştır
(HENNEKENS VE SCHAMINÉE, 2001). Elde edilen veri setinin hiyerarşik
sınıflaması PC-ORD (Mc CUNE VE MEDFORD, 2006) programında
gerçekleştirilmiştir. Sınıflandırmada analiz tekniği olarak Ward’s metodu ve
benzerlik ölçüsü olarak da öklityan kullanılmıştır. Bu analiz sonucunda
oluşan dendrogramdan hareketle çalışma alanındaki kermes meşesi
çalılıklarının birbirinden ekolojik olarak farklılıklar gösteren başlıca 2
gruptan (kümeden) meydana geldiği tespit edilmiştir. Her bir grubun ayırıcı
türleri JUICE (TICHÝ, 2002) programında türlerin bağlılık değerleri dikkate
alınarak belirlenmiştir. Bağlılık değerini belirlerken φ değeri 0.40 olarak
kabul edilmiştir ve bunun üzerinde değere sahip bitkiler ait oldukları grubun
ayırıcı türleri olarak tespit edilmişlerdir (CHYTRÝ et al., 2002). Grupların
ait oldukları sintaksanomik üst seviyelerin ve bunların karakter türlerinin
tespiti AKMAN (1995)’e göre gerçekleştirilmiştir.
48
Şekil 1. Çalışma alanını (altta) ve kermes meşesinin Türkiye’deki yayılış alanını
(üstte) gösteren haritalar.
Figure 1. Maps of the study area (belove) and distribution of kermes oak in
Turkey(above).
Sınıflandırma sonucu elde edilen grupların ekolojik gösterge
niteliklerini ortaya koymak amacıyla yapılan ordinasyon analizi CANOCO
4.5 (ter BRAAK VE ŠMİLAUER, 2002) programında gerçekleştirilmiştir.
Bu amaçla, tür matrisinin heterojen bir yapıya sahip olması nedeniyle DCA
(Detrented Canonical Analysis) kullanılmıştır (LEPŠ VE ŠMILAUER,
2003). Örneklik alanlara ait topoğrafik karakterler (bakı, yükselti, eğim) ise
49
ordinasyon üzerinde pasif olarak gösterilmiştir. Bakı değişkeninin
sayısallaştırılmasında kuzeyden güneye güneşlenmenin artışına paralel
olarak yönler 1’den 8’e doğru kodlanmıştır (K:1, KD:2, KB:3, D:4, B:5,
GD:6, GB:7, G:8). Öte yandan, toprak, anakaya ve mikro iklim gibi
parametrelere ilişkin yeterli bilgiler bulunmadığı için bu değişkenler
analizlere dahil edilememiştir.
Vejetasyon alımlarının ordinasyon eksenleri üzerindeki değerleriyle
topoğrafik karakterler arasında ilişki STATISTICA (ANONİM 2007)
programında non-parametrik Kendal katsayısı kullanılarak hesap edilmiştir.
3.BULGULAR
3.1.Kermes Meşesi Çalılıklarının Sınıflandırması
Sınıflandırma analizi sonucu oluşan dendrograma göre (Şekil 2)
çalışma alanındaki kermes meşesi çalılıklarının başlıca 2 gruptan meydana
geldiği görülmektedir. Grupların tür bileşiminden hareketle 1. grubun
Arbutus andrachne - Quercus coccifera egemen çalılığı, 2. grubu ise
Quercus infectoria - Quercus coccifera egemen çalılığı olarak tanımlamak
uygun bir yaklaşım olarak görünmektedir. Dendrogram daha ayrıntılı bir
şekilde incelendiğinde 2. grubun da iki alt gruptan meydana geldiği
anlaşılmaktadır. Bunları ise yine ayırıcı türlerinden hareketle Origanum
onites’li (2-1) ve Helianthemum nummularium’lu (2-2) Quercus infectoria Quercus coccifera egemen çalılıkları olarak tanımlamak mümkündür.
Toplumlara ait örnek alanların yer aldığı vejetasyon alımları ÖZEL VE
ARK. (2006)’ da yer aldığı için, çalışmada yeniden sunulmamış ancak özet
(sinoptik) tablo ile her bir gruba ait vejetasyon alımlarının genel özellikleri
sırasıyla Ek 1ve Ek 2’de sunulmuştur.
Her bir topluma ait ayırıcı, daimi ve egemen türler ise sırasıyla şu
şekildedir.
1) Arbutus unedo – Quercus coccifera egemen çalılık
Ayırıcı Türler: Arbutus andrachne, Arbutus unedo, Calicotome
villosa, Ceratonia siliqua, Cistus parviflorus, Cistus salviifolius,
Helichrysum pallasii, Hypericum empetrifolium, Lavandula stoechas subsp.
stoechas, Olea europaea, Pistacia lentiscus, Prasium majus, Sarcopoterium
spinosum, Smilax excelsa, Spartium junceum, Teucrium divaricatum subsp.
villosum
Daimi Türler: Asparagus acutifolius, Avena barbata subsp. barbata,
Cistus creticus, Dactylis glomerata subsp. glomerata, Osyris alba, Phillyrea
latifolia, Pistacia terebinthus subsp. terebinthus, Poa bulbosa, Quercus
coccifera, Rubia peregrina, Trifolium campestre
Egemen Türler: Brachypodium retusum, Quercus coccifera
50
Şekil 2. Vejetasyon alımları sonrasınde elde edilen veri setinin analizi sonucu oluşan
hiyerarşik sınıflamaya ait dendrogram. (1: Arbutus andrachne – Quercus coccifera
egemen çalılığı, 2-1: Origanum onites’li Quercus infectoria – Quercus coccifera
egemen çalılığı, 2-2: Heliathemum nummularium’lu Quercus infectoria – Quercus
coccifera çalılığı.
Figure 2. Hierarchical dendromram of the relevés.
2–1) Origanum onites’li Quercus infectoria – Quercus coccifera
egemen çalılık
Ayırıcı Türler: Clematis cirrhosa, Origanum onites, Tamus
communis subsp. communis, Torilis arvensis subsp. arvensis, Trifolium
speciosum
Daimi Türler: Asparagus acutifolius, Avena barbata subsp. barbata,
Briza maxima, Campanula lyrata subsp. lyrata, Cistus creticus, Crupina
crupinastrum, Dactylis glomerata subsp. glomerata, Lagoecia cuminoides,
Olea europaea var. europaea, Phillyrea latifolia, Pistacia terebinthus subsp.
terebinthus, Poa bulbosa, Quercus coccifera, Quercus infectoria subsp.
infectoria, Rubia peregrina, Trifolium campestre
Egemen Türler: Quercus coccifera
2–2) Heliathemum nummularium’lu Quercus infectoria – Quercus
coccifera egemen çalılık
Ayırıcı Türler: Helianthemum nummularium subsp. nummularium,
Quercus infectoria subsp. infectoria, Stipa capensis
51
Daimi türler: Aegilops triuncialis subsp. triuncialis, Asparagus
acutifolius, Cistus creticus, Pistacia terebinthus subsp. terebinthus, Poa
bulbosa, Pyrus amygdaliformis var. amygdaliformis, Quercus coccifera,
Trifolium campestre, Trifolium echinatum
Egemen türler: Quercus coccifera
3.2.Kermes Meşesi Çalılıklarının Ekolojik Gösterge Nitelikleri
Grupların ekolojik niteliklerini daha iyi anlayabilmek için
oluşturulan topoğrafik karakterlerin pasif olarak gösterildiği DCA analizine
ait ordinasyon Şekil 3’de sunulmuştur. Şekil 3 incelendiğinde ordinasyonun
2 ekseni boyunca da belirgin bir değişimin bulunduğu, özellikle 1. eksen
boyunca olan değişimin toplumların farklılaşmasıyla paralellik gösterdiği
anlaşılmaktadır. Bu farklılaşma ordinasyon üzerinde türlerin farklılaşmasıyla
da benzerlik göstermektedir (Şekil 3).
Grupların ordinasyon üzerindeki dağılımı üzerinden değerlendirme
yapıldığında (Şekil 3) Arbutus andrachne – Quercus coccifera egemen
çalılığın ordinasyonun solunda, Origanum onites’li Q. infectoria-Q.coccifera
egemen çalılığın ortada, Helianthemum nummularium’lu Q. infectoriaQ.coccifera çalılığının ise sağda yer aldığı görülmekte, bu ise toplumlar arası
var olan ekolojik farklılığa işaret etmektedir.
Ordinasyon üzerinde pasif olarak gösterilen topoğrafik karakterlerin
durumu incelendiğinde de toplumların farklılaşması üzerinde özellikle
yükseklikteki değişimin belirgin bir etkisinin olduğu görülmektedir.
Topoğrafik karakterler ile vejetasyon alımlarının ordinasyon eksenleri
üzerindeki değerlerinin ilişkisi incelendiğinde de (Tablo 1) yükseklik ile
gruplar arası farklılaşmanın bulunduğu 1. eksen arasında kuvvetli bir
ilişkinin bulunduğu anlaşılmaktadır.
Analiz sonuçlarından hareketle çalışma alanındaki kermes meşesi
çalılıklarının farklılaşmasında etkin olan topoğrafik karakterin yükseklik
olduğu söylenebilir. Arbutus andrachne-Q.coccifera egemen çalılığı çalışma
alanındaki alt yükseltilerde yer alan kermes meşesi topluluklarını temsil
ederken, Q.infectoria-Q.coccifera egemen çalılığı ise daha üst yükseltilerde
yer almaktadır. Helianthemum nummularium’lu Q.infectoria-Q.coccifera
egemen çalılığı ise Origanum onites’li çalılığa oranla daha üst yükseltilerde
bulunmaktadır. Nitekim toplumların yükselti dağılımlarına bakıldığında da
Arbutus andrachne-Q.coccifera egemen çalılığının optimum yayılışını 50370 m’ler arasında yaptığı buna karşın Q.infectoria-Q.coccifera egemen
çalılığının optimum yayılışının 210 m’nin üzerinde olduğu görülmektedir
(Şekil 4).
52
Şekil 3. Vejetasyon alımlarının (üstte) ve türlerin (altta) ordinasyonu. Topoğrafik
karakterler pasif olarak gösterilmiştir.(+: Arbutus andrachne – Quercus coccifera
egemen çalılığı, □: Origanum onites’li Quercus infectoria – Quercus coccifera
egemen çalılığı, ○: Helianthemum nummularium’lu Quercus infectoria – Quercus
coccifera egemen çalılığı).
Figure 3. Ordination of the relevés and species.
53
Tablo 1. DCA eksenleriyle topoğrafik karakterler arasındaki ilişki (p< 0.001)
Table 1. Correlation between DCA axes and topographical characters.
Altitude
Aspect
Inclination
Eksen 1
0.501*** 0.023
0.138
Elsen 2
-0.034
-0.083
0.078
Şekil 4. Kermes meşesi çalılıklarına ait vejetasyon alımlarının yükseltiye bağlı
dağılımları. .(1: Arbutus andrachne – Quercus coccifera egemen çalılığı, 2:
Origanum onites’li Quercus infectoria – Quercus coccifera egemen çalılığı, 3:
Helianthemum nummularium’lu Quercus infectoria – Quercus coccifera egemen
çalılığı). ▫: ortalama , : 25%-75%, : sıra dışı olmayan değer, o: sıra dışı değer.
Figure 4. Spectrum of the altitudinal distribution of the communities.
54
4.TARTIŞMA VE SONUÇ
İzmir ve Manisa çevresindeki kermes meşesi çalılıkları başlıca 2
toplumdan oluşmaktadır. Bunlar Arbutus unedo – Quercus coccifera egemen
çalılığı ile Origanum onites’li ve Helianthemum nummularium’lu olmak
üzere iki alt topluma sahip olan Quercus infectoria – Quercus coccifera
egemen çalılığıdır.
Kermes meşesi tüm Türkiye’de geniş ve yoğun bir yayılışa sahiptir.
Bu alanlardan biri de çalışmaya konu edilen İzmir ve Manisa bölgeleridir.
Türün ülke ölçeğindeki yayılışı incelendiğinde deniz seviyesinden yaklaşık
1500 m yükseltiye kadar yayılış yapmaktadır. Floristik yapıdaki değişim
üzerinde etkili olduğu bilinen yükseltideki (FONTAİNE VE ARK. 207,
KAVGACI VE ARK. 2010) bu değişimin bir sonucu olarak da birbirinden
farklı kermes meşesi topluluklarının oluşması beklenebilecek bir sonuçtur.
Nitekim İzmir ve Manisa çevresindeki kermes meşesi çalılıklarının floristik
farklılaşmasında etkin olan topoğrafik faktör yüksekliktir. Buna karşın diğer
topoğrafik faktörler olan bakı ve eğimin bu farklılaşma üzerinde etkilerinin
olduğundan söz edilememektedir.
Arbutus unedo – Quercus coccifera egemen çalılığı optimum
yayılışını denize yakın alçak yükselti kuşağında yapmaktadır (yaklaşık
olarak 400 m’ye kadar). Bu nedenle toplumun asıl olarak termo-mediteran
kuşak üzerinde yer aldığı söylenebilir. Buna karşın daha üst yükseltilerde
bulunan Quercus infectoria – Quercus coccifera egemen çalılığı ise mesomediteran yükselti kuşağını temsil etmektedir (200 m’nin üzeri). Fakat
burada belirtilmesi gereken konu, Helianthemum nummularium’lu Quercus
infectoria – Quercus coccifera egemen çalılığının Origanum onites’li
çalılığa oranla üst yükseltilerde daha yoğun olarak bulunduğunun
bilinmesidir.
Alt ve orta yükseltilerdeki kermes meşesi toplumları Quercetea
ilicis sınıfı ve Quercetalia ilicis takımı altında sınıflandırılmaktadır
(AKMAN, 1995). Alyans seviyesinde ise Türkiye’nin Ege ve Akdeniz
bölgelerindeki kermes meşesi toplumları 2 farklı alyans altında yer
almaktadır (AKMAN, 1995). Bunlar ise Quercion caliprini ve Quercion
ilicis alyanslarıdır. Quercion caliprini güney ve güney batı Anadolu’daki
toplumları temsil ederken, Quercion ilicis Türkiye’nin kuzey batısı ile
İzmir’in güneyinden İstanbul’a kadar uzanan bir hattaki sert yapraklı
ormanları kapsamaktadır (AKMAN, 1995).
Alyansların yayılış alanları itibariyle, İzmir ve Manisa çevresindeki
kermes meşesi çalılıklarının Quercion ilicis altında sınıflandırılması
55
gerektiği düşünülebilir. Ancak, çalışma alanındaki alçak yükseltilerdeki
kermes meşesi çalılıklarını temsil eden Arbutus unedo-Quercus coccifera
eğemen çalılığının floristik yapısı incelendiğinde, Akdeniz havzasındaki
alçak yükseltilerdeki sert yapraklı orman kuşağının karakter alyanslarından
olan ve ülkemizde de Akdeniz ve Ege Denizi kıyı şeridi boyunca yayılış
gösteren Oleo-Ceratonion’un (AKMAN, 1995) kuvvetli bir şekilde temsil
edildiği görülmektedir. Nitekim alyansın karakter türlerinden olan Ceratonia
siliqua, Olea europea, Pistacia lentiscus ve Prasium majus çalılığın floristik
yapısı içinde yoğun bir şekilde yer almaktadır. Bu nedenle Arbutus unedoQuercus coccifera eğemen çalılığının Quercion ilicis alyansı yerine, OleaCeratonion alyansı altında sınıflandırılması daha uygun bir yaklaşım
olmaktadır.
Quercus infectoria-Quercus coccifera egemen çalılılığının alyans
seviyesindeki sınıflaması, floristik yapısının belirgin bir şekilde bir alyansla
ilişkilendirilememesinden dolayı daha problemlidir. Q. coccifera’nın
Quercetalia ilicis’in karakter türlerinden olmasına karşın, Q. infectoria
Akdeniz dağ katında yayılış gösteren (AKMAN, 1995) QuercoCedretalia’nın karakter türlerindendir. Toros Dağlarının üst yükselti
kuşaklarında yer alan bazı kermes meşesi çalılıklarının Querco-Cedretalia
altında sınıflandırıldığı bilinmektedir (BEKAT, 1987; SERİN VE EYCE
1994; SERİN, 1996; KAVGACI VE ARK. 2010). Çalışma alanındaki
Q.infectoria-Q. coccifera egemen çalılığı ise 400-800 m yükseltiler arasında
yayılış yapmaktadır. Dolayısıyla bu çalılığın Querco-Cedretalia altında
sınıflandırılması
uygun
olmayıp,
Quercetalia
ilicis
altında
sınıflandırılmasına karar verilmiştir.
Quercus infectoria-Quercus coccifera egemen çalılığı Quercion
caliprini altında sınıflandırılabilir ancak bu alyans daha önce de belirtildiği
gibi daha çok güney Anadolu’daki toplumları temsil ettiği için
(AYAŞLIGİL, 1987, OLUK, 1999, KAVGACI VE ARK. 2010), çalılığı bu
alyans altında sınıflandırmak uygun bir yaklaşım görünmemektedir. Çalışma
alanına yakın bir bölgede bulunan Yamanlar Dağı’ndaki kermes meşesi
çalılıkları ise Quercion ilicis altında sınıflandırılmıştır (GEMİCİ, 1981).
Dolayısıyla Quercus infectoria-Quercus coccifera egemen çalılığını da
Quercion ilicis altında sınıflamak uygun olmaktadır.
Yunanistan ve Hırvatistan’da olduğu gibi Doğu Avrupa ve
Balkanlar’daki kermes meşesi çalılıklarında ayrıntılı fitososyolojik
çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Yunanistan’daki kermes meşesi çalılıkları
asasiyasyon seviyesinde 2 toplumdan meydana gelmektedir (TSIOURLIS,
2009). Bunlar Quercus cocciferae-Pistacietum lentisci ve Rhamno lycioidis56
Quercetum cocciferae’dır. Hırvatistan’daki kermes meşesi çalılıkları ise
Fraxino
orno-Quercetum
cocciferae
olarak
sınıflandırılmıştır
(TRINAJSTIC, 2010) ve bu toplum daha sonra Orno-Quercetum cocciferae
olarak yeniden isimlendirilmiştir (TSIOURLIS ve ARK. 2009). Bu
toplumların floristik yapıları incelendiğinde ise çalışmamızdaki
toplumlardan belirgin farklılıklar gösterdiği anlaşılmaktadır.
Öte yandan, çalışma kapsamında ortaya çıkan toplumların
asasiyasyon seviyesinde isimlendirilmesinden bu aşama itibariyle
kaçınılmıştır. Bilindiği üzere ülkemizde sintaksonomik isimlendirme
itibariyle karışıklıklar bulunmaktadır (KETENOĞLU VE ARK. 2010). Bu
nedenle gerek kermes meşesi çalılıkları gerekse diğer vejetasyon tipleri için
yapılacak sintaksonomik isimlendirme çalışmalarının daha geniş ölçeklerde
(bölge ya da ülke ölçeğinde) ele alınmasının uygun olacağı düşünülmektedir.
Bu bilgiler ışığında çalışma alanındaki kermes meşesi çalılıklarının
sintaksonomik yapısı aşağıdaki şekilde özetlenebilir:
Quercetae ilicis
Quercetalia ilicis
Olea-Ceratonion
Arbutus unedo-Quercus coccifera egemen çalılığı
Quercion ilicis
Origanum onites’li Quercus infectoria-Quercus
coccifera egemen çalılığı
Helianthemum nummularium’lu Quercus infectoriaQuercus coccifera egemen çalılığı
Gerçekleştirilmiş bu çalışmada, İzmir ve Manisa bölgesindeki
kermes meşesi toplumları floristik ve ekolojik olarak değerlendirilmiş
olmakla birlikte, Türkiye’nin en geniş yayılışlı odunsu bitkilerinden olan
türün egemen olduğu alanların, ülke ölçeğinde floristik yapısının ortaya
konulması ve var olan zenginlik ve çeşitliliğin nedenleri olabilecek ekolojik
ve coğrafik değişkenlerin ayrıntılarıyla belirlenmesi ekosistem yönetimi
açısından önemlidir. Öte yandan, ekosistem yönetimi çalışmalarına temel
olması açısından, bitki sosyolojisi çalışmalarında, bitki toplumlarını
tanımlamanın ötesinde bu toplumların ekolojik anlamlarının da ortaya
konulması bir gerekliliktir.
57
5.KAYNAKLAR
AKMAN, Y. 1995. Türkiye Orman Vejetasyonu. Ank. Uni. Fen Fak.
Botanik Anabilim Dalı, Ankara.
ANONİM, 2007. STATISTICA (data analysis software system). Version
8.0. StatSoft, Inc., www.statsoft.com
AYAŞLIGİL, Y. 1987. Der Köprülü Kanyon Nationalpark, Seine
Vegetation und ihre Beeinflussun durch den Menschen.
Landschaftsökologie, Weihenstephan, Heft 5. Freising.
BRAUN-BLANQUET, J. 1964. Plant Sociology. Mc Graw-Hill, New-York
and London.
BEKAT, L. 1987. Barla Dağı (Eğirdir)’nın Vejetasyonu. Doğa Türk Botanik
Dergisi. 11:3:270-305.
CHYTRÝ, M., TICHÝ, L., HOLT, J., BOTTA-DUKÁT, Z. 2002.
Determination of diagnostic species with statistical fidelity
measures. Journal of Vegetation Science 13:79-90.
FONTAINE, M., AERTS, R., OZKAN, K., MERT, A., GULSOY, S.,
SUEL, H., WAELKENS, M., MUYS, B., 2007. Elevation and
exposition rather than soil types determine communities and site
suitably in Mediterranean mountain forests of southern Anatolia,
Turkey. Forest Ecology and Management 247, 18-25.
GEMİCİ, Y. 1981. İzmir Yamanlar Dağı ve Çevresinin Flora ve
Vejetasyonu, Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Fen Fakakültesi
Botanik Bahçesi ve Herbaryum Merkezi, İZMİR.
GEMİCİ, Y., SEÇMEN, Ö., YILMAZER, Ç. 1990. Batı Anadolu Orman
ve Maki Vejetasyonunun Ekolojik ve Sosyolojik Özellikleri, X.
Ulusal Biyoloji Kongresi, Erzurum.
HENNEKENS, S.M., SCHAMINÉE, J.H.J. 2001. TURBOVEG a
comprehensive data base management system for vegetation data.
Journal of Vegetation Science, 12:589-591.
KAVGACI, A., BAŞARAN, S., BAŞARAN, M.A. 2010. Cedar forest
communities in western Antalya (Taurus Mountain – Turkey). Plant
Biosysystems, 144:271-287.
58
KETENOĞLU, O, TUG, G.N, BİNGOL, U., GEVEN, F., KURT, L. &
GÜNEY, K. 2010. Synopsis of syntaxonomy of turkish forests.
Journal of Environmental Biology, 31: 71-80.
LEPŠ, J., ŠMILAUER, P. 2003. Multivariate analysis of ecological data
using CANOCO, Cambridge University Press, Cambridge.
MC CUNE, B., MEFFORD. M.J. 2006. PC-ORD 5, Multivariate analysis
of ecological data. MjM Sofware Design, Gleneden Beach, Oregon.
OLUK, S. 1999. Babadağ (Denizli)’ın Flora ve Vejetasyonu, Doktora tezi,
TÜBİTAK, TBAG-1387 (195T022) No’lu Proje Raporu.
ÖZEL, N., ALBAYRAK, N., ALTUN, N., ÖNER, H., AKBİN, G. 2006.
Ege Bölgesi Maki Alanlarında Bitki Toplumları İle Yetişme
Ortamları Arasındaki İlişkiler, Ege Ormancılık Araştırma
Müdürlüğü, Teknik Bülten serisi No, 31. İZMİR.
SERİN, M. 1996. Dedegöl (Amanos) Dağı’nın doğu kısmı ileKurucuovaYeşildağ-Beyşehir-Konya) ve çevresinin vejetasyonu. Selçuk
Üniversitesi Fen Dergisi, 13:28-49.
SERİN, M., EYCE, B. 1994. Hadim (Konya) Aladağ (Orta Toroslar) ve
çevresinin vejetasyonu. Turkish Journal of Botany, 18:201-227.
Ter BRAAK, J. F. C., ŠMILAUER, P. 2002. CANOCO Reference Manual
and CanoDraw for Windows User’s Guide, Software for Canonical
Community Ordination (version 4.5), Wageningen.
TICHÝ, L. 2002. JUICE, software for vegetation classification. Journal of
Vegetation Science 13:451-453.
THORNTHWAITE, C. W. 1948. An approach toward a rational
classification of climate. Geographical Review 38:55-94.
TRINAJSTIC I. 2010. Chrological and Phytosociological Characteristics of
Quercus coccifera in Croatia, Izvornı Znanstvenı Člancı – Orıgınal
Scıentıfıc Papers Udk 630* 164 + 188 (001) Šumarski list br. 1–2,
CXXXIV (2010), 19–24
TSIOURLIS G., KONSTANTINIDIS P., XOFIS, P. 2009. Syntaxonomy
and Synecology of Quercus coccifera Mediterranean Shrublands in
Greece, Journal of Plant Biology, 52:433–447.
YALTIRIK, F. 1984. Türkiye meşeleri Teşhis Kılavuzu, Tarım ve Köyişleri
Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü Yayını, s. 36-37, İstanbul.
59
Ek 1. Özet Tablo. Her bir gruba ilişkin olarak 1. sütunda bulunma sınıfı, 2. sütunda
ise bitkilerin bağlılık derecesi sunulmuştur. Bağlılık derecesi için kabul edilen eşik φ
değeri 40 olarak kabul edilmiştir. Grupların ayırt edici türleri için * işareti
kullanılmıştır. Grup numaraları olarak 1: Arbutus andrachne – Quercus coccifera
egemen çalılığı, 2-1: Origanum onites’li Quercus infectoria – Quercus coccifera
egemen çalılığı, 2-2: Helianthemum nummularium’lu Quercus infectoria – Quercus
coccifera egemen çalılığını simgelemektedir Diğer bitkiler olarak veri setinde %
10’dan fazla tekerrüre sahip bitkiler sunulmuştur.
Annex 1. Synoptic table of the communities with abundance and fidelity.
Grup numarası
1
2-1
Örnek alan sayısı
18
Calicotome villosa
V 80.2*
Olea europaea var. europaea
V 46.5*
2-2
30
35
I
I
III 8.8
I
Teucrium divaricatum subsp.
villosum
IV
44.5*
Helichrysum pallasii
III 59.6*
I
Cistus salviifolius
III 47.3*
I
I
Sarcopoterium spinosum
III 42.4*
I
I
Spartium junceum
III 42.7*
II
I
Cistus parviflorus
II 50*
Hypericum empetrifolium
II 50*
Smilax excelsa
II 50*
Lavandula stoechas subsp. stoechas
II 40.4*
I
Arbutus andrachne
II 40.1*
I
Juniperus phoenicia
II 40*
Genista acanthoclada
II 40*
Trifolium fragiferum var. fragiferum
II 40*
II
Origanum onites
I
IV 49.6*
Torilis arvensis subsp. arvensis
I
IV 48.6*
Tamus communis subsp. communis
I
III 47.8*
60
I
II
III 4.4
I
Trifolium speciosum
I
Quercus infectoria subsp. infectoria
III 40.8*
IV 17.1
Stipa capensis
I
I
Helianthemum nummularium subsp.
nummularium
I
V 60.4*
IV 51.8*
45.9*
II
OLEA_CERATONION
Pistacia leutiscus
IV 63.8*
Prasium majus
III 55.6*
Ceratonia siliqua
II 50*
Clematis cirrhosa
II
II
I
III 41.8
Myrtus communis subsp. communis
I 1.2
I 15.4
Capparis spinosa var. spinosa
I 6
I
Phagnalon rupestre
I 20.8
I
I
I
QUERCION ILICIS
Quercus coccifera
V
V
Rubia peregrina
III 18
III 14.8
I
III 38.4
II
Jasminum fruticans
I
V
QUERCETEA ve
QUERCETALIA ILICIS
Arbutus unedo
IV 83.7*
Pistacia terebinthus subsp.
terebinthus
V
V
V
Phillyrea latifolia
V 24.6
V 24.6
II
Osyris alba
IV 31.1
III 5.4
I
Asparagus acutifolius
IV
V 23
IV
Thymbra spicata var. spicata
II 27.3
I
I
Rhus coriaria
I 6
I
I
Ruscus aculeatus var. aculeatus
I
I 25.4
I
61
Laurus nobilis
I 10.8
Melissa officinalis subsp. officinalis
I 19.4
Scariola viminea
I 19.4
Rhamnus alaternus
I 19.4
I 1.5
Juniperus oxycedrus subsp.
oxycedrus
I
38.3
Geranium purpureum
I 10.1
II
I 12.4
DİĞER BİTKİLER
Cistus creticus
V 22.1
V 20
III
Poa bulbosa
IV
IV
IV 15.4
Avena barbata subsp. barbata
IV 8.9
IV 12.1
Trifolium campestre
III
IV 4
Dactylis glomerata subsp. glomerata
III 0.5
IV 21.1
II
Crupina crupinastrum
III
III 10.5
II
Fumana arabica var. arabica
III 33.2
II
IV 3.3
I
II
II
IV
Pyrus amygdaliformis var.
amygdaliformis
II
33.8
Briza maxima
II
III 29.3
II
Lagoecia cuminoides
II
III 26.1
II
Trifolium stellatum var. stellatum
II
III 17
II
Bromus lanceolatus
II
III 18.4
II 3.8
Campanula lyrata subsp. lyrata
II
III 27.7
II
Trifolium echinatum
II
Milium vernale subsp. vernale
II
Bromus madritensis
II
II
Crepis sancta
II 7.4
II 9.1
II
Crucianella latifolia
II 0.2
III 15.3
II
Cynosurus echinatus
II
III 29.5
I
62
II
III 18.6
III 36.7
II
III 19.4
Phleum subulatum subsp. subulatum
II
II
II 12.3
Trachynia distachya
II 8
Trifolium arvense var. arvense
II 7.5
II
II
Melica ciliata subsp. ciliata
II 7.5
II
II
Pinus brutia
II 19.1
II 10.2
Asphodelus aestivus
II 22.3
Stipa holosericea
II 9.1
II 24.1
I
Micromeria juliana
II 25.5
II
I
Taraxacum species
II 6.4
I
I
Hypericum perforatum
II 19.1
I
I
Coridothymus capitatus
II 35.1
I
I
Anthyllis hermanniae
II 27.1
I
I
Linum strictum var. strictum
II 20.4
I
I
I
II 5
I
I
I
Aegilops triuncialis subsp. triuncialis
I
II 5.8
III 31
Helianthemum salicifolium
I
II
III 22.1
Bromus sterilis
I
II
III 26.8
Dorycnium pentaphyllum subsp.
herbaceum
I
III
Trifolium affine
I
II
Vulpia ciliata subsp. ciliata
I
I
Rhagadiolus stellatus var. stellatus
I
II 29
II 0.1
Petrorhagia velutina
I
II 13
II 15.5
Stachys cretica subsp. cassia
I
II 18.5
II 0.7
Knautia integrifolia var. integrifolia
I
II 31.1
I
Vicia cracca subsp. cracca
I
II 13.2
I
Trifolium purpureum var. purpureum
I
II 5.7
Crataegus monogyna subsp.
monogyna
I
II
31.6
II
II 22
II 29.4
II 20
22.3
63
4
II
Tordylium apulum
I
II 30
I
Lonicera etrusca var. etrusca
I
II 13.4
I
Galium peplidifolium
I
II 11.4
II 10.5
Sinapis alba
I
I 5.5
II 16.2
Ballota acetabulosa
I
II 34.7
Trifolium globosum
I
I
Aira elegantissima subsp.
elegantissima
I
I
II
Holesteum umbellatum umbellatum
I
I
II 19.7
Hordeum murinum subsp. murinum
I
Anthemis austriaca
I
I
Picnomon acarna
I
I 1.4
Plantago coronopus subsp.
coronopus
I
I
II
Onobrychis caput-galli
I
I
II 33.8
Silene italica
I
Teucrium polium
I
Carduus pycnocephalus subsp.
pycnocephalus
I
Allium species
I 0.3
I
Senecio vernalis
I 1.5
I 1.5
I
Geranium dissectum
I 1.2
I 7.6
I
Plantago afra
I
I
I 10.3
Bromus scoparius
I
I 5.3
I 12
Onobrychis species
I 3.8
I
I
Ononis viscosa subsp. breviflora
I 3.5
I 3.5
I
Anagyris foetida
I
II 27
I
Tremastelma palaestinum
I
I
I 4.1
22.8
II 13.6
I
II 13.8
I 7.9
0.3
12.1
II 19.6
I
II 37.8
19.6
64
II
I 11.8
I
II 12.1
I
Hyparrhenia hirta
I
I
II 21.3
Dianthus elegans var. elegans
I
I
II 34.4
Anagallis arvensis var. arvensis
I
I 14.1
I
Galium aparine
I 5.2
I 11.9
I
Lathyrus aphaca var. aphaca
I
II 23.2
I
Picris olympica
I
II 20.7
I
Tordylium aegaeum
I
I
Paliurus spina-christi
I
I 9.7
I 4.6
Muscari neglectum
I 7.7
I 7.7
I
Cytisus villosus
I
I 16.6
I
Valerianella echinata
I
I 9.9
I
Parentucellia latifolia subsp. latifolia
I
I
I 14.2
II 22.3
Taeniatherum caput-medusae subsp.
asper
35.4
I
Carex divulsa subsp. divulsa
I
I 19.4
I
Vitex agnus-castus
I 0.2
I 5.3
I
Medicago lupulina
I
I 19.4
I
Daucus involucratus
I 0.2
I 5.3
I
Euphorbia peplis
I
I 7.6
I 3.1
Hedypnois cretica
I 1
I
I 8.2
Galium brevifolium subsp.
brevifolium
I
I
I
Centaurea cyanus
I
I
I 17.5
II
14.9
Rumex tuberosus subsp. tuberosus
II 28.8
I 4.1
Medicago polymorpha var. polymorpha
I 9.4
II 20.6
Logfia arvensis
I 11.5
II 17.3
Quercus ithaburensis subsp.
macrolepis
I
0.7
65
26.7
II
Alyssum minutum
I
Legousia pentagonia
II 39.8
II 20.4
I 7.6
Vicia laxiflora
I 9.6
I 16.8
Vicia lutea var. lutea
I 12.1
I 13.1
Anthemis cretica subsp. pontica
I
Hordeum bulbosum
I 17.7
I 5
Anthoxanthum odoratum subsp.
odoratum
I
I
Rumex bucephalophorus
I 2.3
I 20
II 30.9
27.6
66
Ek 2. Vejetasyon alım noktalarının genel özellikleri. Özel ve ark. (2006)’daki Ek
Tablo 6810’e göre sırasıyla vejetasyon alım no, genel örtme derecesi, yükseklik,
bakı ve eğim dizini şeklinde düzenlenmiştir.
Annex 2. General properties of the relevés.
1) Arbutus unedo – Quercus coccifera egemen çalılık
1: 80, 50, KD, 15, 13: 85, 10, KD, 10, 53: 95, 30, B, 15, 18: 85, 182, GD,
70, 20: 95, 50, KD, 70, 23: 95, 450, D, 45, 5: 90, 30, KD, 5, 6: 100, 100, K,
95, 22: 90, 50, GB, 60, 2: 100, 50, B, 40, 3: 100, 50, GD, 50, 15: 100, 140,
KB: 15, 4: 90, 80, G, 60, 78: 80, 280, D, 40, 14: 80, 50, KB, 10, 17: 60, 182,
G, 60, 77: 80, 100, G, 10, 79: 70, 220, KB, 45.
2–1) Origanum onites’li Quercus infectoria – Quercus coccifera egemen
çalılık
7: 80, 300, D, 40, 8: 100, 370, K, 70, 9: 90, 470, KD, 70, 82: 2, K-KB, 90,
90, 26: 85, 500, KB, 30, 24: 90, 210, D, 40, 25: 90, 260, B, 55, 31: 70, 450,
K, 5, 27: 90, 60, KD, 40, 28: 95, 90, B, 45, 30: 90, 350, B, 10, 10: 90, 340,
KD, 10, 11: 70, 450, KD: 45, 12: 85, 380, GD, 50, 16: 70, 620, D, 60, 21:
90, 405, KD, 45, 19: 95, 220, KD, 60, 50: 90, 50, K, 100, 52: 90, 170, KD,
60, 33: 80, 210, KD, 60, 45: 90, 400, KB, 70, 70: 90, 110, K, 80, 47: 90,
100, K, 50, 69: 80, 100, K, 67: 70, 110, B-KB, 30, 68: 90, 120, K-KB, 35:
90, 350, B, 100, 37: 70, 450, GD, 10, 38: 90, 470, GB, 120, 41: 100, 500, B,
110.
2–2) Heliathemum nummularium’lu Quercus infectoria – Quercus
coccifera egemen çalılık
29: 70, 160, K, 70, 46: 70, 100, GD, 70, 72: 70, 460, KB, 80, 73:
1.5, B, 80, 70, 64: 50, 740, G, 70, 74: 30, 360, D, 50, 66: 25, 620, KD, 5, 36:
70, 230, G, 20, 48: 70, 350, B, 60, 59: 65, 530, D, 30, 54: 70, 580, G, 5, 39:
100, 520, KB, 60, 43: 70, 470, KD, 50, 42: 85, 500, GB, 45, 49: 70, 570, B,
10, 56: 70, 530, KB, 50, 51: 80, 380, KD, 50, 44: 95, 420, KB, 100, 58: 80,
650, KB, 100, 32: 70, 810, GD, 40, 34: 70, 730, D, 50, 84: 85, 550, B, 85,
55: 75, 570, GB, 80, 75: 60, 580, D, 40, 57: 90, 270, KB, 90, 60: 70, 380,
GD, 50, 62: 70, 660, KB, 50, 81: 65, 420, G, 15, 61: 70, 580, B, 30, 65: 85,
300, KB, 60, 63: 70, 750, B, 60, 71: 60, 350, GB, 50, 83: 60, 240, G, 30, 76:
95, 790, D, 80, 80: 80, 520, KD, 40.
67
68
ODC: 30; 651
AĞAÇLANDIRMALARDA KULLANILAN FİDAN
KORUNAKLARINA İLİŞKİN İŞ ETÜDÜ VE MALİYET
ANALİZLERİ
(Araştırma)
Work Measurements and Cost Analysis of Tree Shelters Used in
Reforestations
(Research)
Ufuk Coşgun*
Mehmet Çalıkoğlu*
*
Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü PK 264 07002
Antalya-Türkiye
[email protected]
Makalenin Yayın Kuruluna Sunuş Tarihi: 18/05/2011
BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ
MÜDÜRLÜĞÜ
South West Anatolia Forest Research Institute
SAFRI
69
70
ÖZET
OGM ağaçlandırma çalışmalarında ekstrem koşulların olduğu
alanlarda, çeşitli zararlılar nedeniyle dikim başarılarının düşük olduğu
alanlarda, dikim başarısını arttırabilmek için yurt dışında da kullanılan fidan
korunaklarından yararlanmayı planlamaktadır. Bu nedenle de OGM
Silvikültür Daire Başkanlığı fidan korunakları uygulamasıyla fidan yaşama
başarılarının belirlenmesini talep etmiştir. Yapılacak çalışmanın bir önemli
aşamasını da bu uygulamanın ekonomik boyutunun saptanması
oluşturmaktadır. Yaşayan fidan oranının ne tür bir maliyet karşılığında
gerçekleştirileceğinin de bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle, palamut
meşesi dikimlerinde kurulan fidan korunakları denemelerinde iş-zaman
etütleri ile maliyet analizlerinin yapılması gerekli görülmüştür. Öncelikle
korunak kurulumu süreci iş ögelerine ayrılmıştır. Daha sonra iş ögelerinin işzaman analizi yapılarak standart zamanları saptanmıştır. Deneme
alanlarından elde edilen standart zaman değerleri yöresel vahidi fiyatlar
üzerinden işçi ücret değerleri ile ilişkilendirilerek işçilik maliyetleri
belirlenmiştir. Daha sonra malzeme masrafları ve işçilik giderleri yardımıyla
fidan korunaklarının birim ve hektar maliyetleri saptanmıştır. Fidan
korunaklarının, %0-20 eğim grubu arazilerde, korunak çeşidine göre, fidan
başına yaklaşık 2 ile 3 TL arasında bir kurulum maliyeti getirdiği
anlaşılmıştır.
Anahtar Kelimeler: fidan korunakları, iş etüdü, standart zaman, maliyet
analizi,
ABSTRACT
Forest General Directory is planning to use tree shelters in
reforestations at extrem areas on where seedling survival percent is very low.
An economical analyse is needed beside ecological surveys. As an
introduction, it was considered necessary to perform work measurements
and cost analyses of tree shelter installation in Valonia oak’s plantings.
Primarly, tree shelter installation proccess was divided to work components.
Afterwards, work measurements of each component was realized and their
standart times were calculated. Standart times were related with labour
wages based on local workaday contract. Unit and hectar costs were
calculated by means of shelter and labour costs. It was understood that, on 020% inclined areas, a tree shelter per seedling required approximately 2-3
TL cost according to shelter type.
Key Words: tree shelters, work measurement, standart time, cost analyses
71
1. GİRİŞ
Ormanlarımızın sürekliliğini koruyabilmek için, orman alanları
üzerinde gerek doğal, gerekse yapay gençleştirme ve ağaçlandırma
uygulamalarının etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Ekolojik
koşulların zorlaması ağaçlandırma çalışmalarının önündeki en büyük engeli
oluşturmaktadır. Özellikle ekstrem doğa koşullarının hâkim olduğu
alanlarda, koruma sorununun olduğu durumlarda ya da hassas türlerle
yapılan ağaçlandırma, iyileştirme ve restorasyon çalışmalarında çeşitli özel
tekniklerin uygulanması da zorunlu hale gelmektedir.
Bu uygulamalar çoğunlukla zaman alıcı ve pahalı çalışmalardır.
Yapılan çalışmanın başarısı için ortaya çıkacak maliyetlere katlanılmasının
ormancılık politikaları kapsamında tartışılarak ortak kabul görmesi de bir
zorunluluktur. Çünkü söz konusu uygulamalar için yapılacak yatırımlar tüm
kamuyu ilgilendirmektedir. Kaynakların etkin kullanımı ve doğanın
korunması unsurlarının bazı dönemlerde çatıştığı görülebilmektedir. Her ne
kadar bu karşıtlık durumunda ekosistemin korunması yaklaşımlarının
öncelikli olması kabul edilse de, yapılacak çalışmalarda hangi maliyetlere
katlanıldığının bilinmesi de gerekli görülmektedir.
Ağaçlandırma çalışmaları sonrasında başarı oranlarının düşük
olabildiği (kurak ve yarı kurak alanlar, Alpin orman sınırları, kumullar,
otlatma ve yaban hayatı baskılarının yüksek olduğu alanlar ile oto yol kenar
vb. gibi) alanlarda başarının arttırılabilmesi için bazı koruma-uygulama
teknikleri geliştirilmiştir. Bu tekniklerin son yıllarda tüm dünyada güncellik
kazananlarından bir tanesi de fidan korunaklarıdır. Fidan korunakları,
fidanları otlatma ve rüzgâr gibi dış etkenlerden korumakta, dikim şokunun
atlatılmasını kolaylaştırmakta, fidan büyümesini teşvik etmekte, diri örtü
baskısını ortadan kaldırmakta veya en aza indirmekte, dolayısı ile dikim
başarısını artırabilmektedir (BAINBRIDGE ve VIRGINIA 1990;
BAINBRIDGE 1994).
Orman Genel Müdürlüğü Silvikültür Dairesi Başkanlığı da ülkemiz
ağaçlandırmalarında fidan korunaklarının kullanılma koşullarının
belirlenmesine yönelik denemelere başlamayı kararlaştırmış ve bu
denemelerde Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü’nün de yer
almasını önermiştir. Fidan korunakları ile ilgili ilk denemeler, AfyonEmirdağ ile Antalya-Döşemealtı yörelerinde %0-20 eğim grubunda yapılmış
olan palamut meşesi dikimlerinde kurulmuş bulunmaktadır. Bu çalışmada
farklı korunak tiplerinin kullanılmasının getirdiği maliyetler üzerine
değerlendirmeler yer almaktadır.
72
2- MATERYAL ve YÖNTEM
Uygulamada kullanılacak malzemenin (korunakların) sağlanması ilk
materyal grubunu oluşturmaktadır. 3 farklı boyda (40, 60, 100 cm) ve 2 tipte
(havalandırma delikli ve deliksiz) olmak üzere toplam 6 farklı korunak
çeşidi Orman Genel Müdürlüğü tarafından yurtiçinde ürettirilmiştir.
Fidanların kazıklara sabitlenmesini sağlayacak olan ahşap kazıklar ile
korunak kaplarının kazıklara sabitlenmesini sağlayacak olan plastik
kelepçeler diğer materyali oluşturmaktadır. Araziden elde edilen veriler ise
bir diğer materyal grubunu oluşturmaktadır.
Uygulama için elde edilen malzemenin arazide; 1-Fidan
korunaklarının hazırlanma işçiliği, 2-Fidan korunaklarının araziye dağıtım
işçiliği, 3-Fidan korunaklarının yerleştirilmesi, kazıklarının çakılması ve
sabitlenmesi, gibi iş öğelerine yönelik ölçüm verileri diğer materyal grubunu
oluşturmuştur. Yapılacak çalışmada yer alan iş ve işlemler öncelikle iş
öğelerine ayrılmıştır (BARNES, 1966) Bu süreçte her bir aşamaya yönelik
zaman analizleri için (belirlenen örnek sayısında gözlenen zamanların
ölçümlenmesi) ölçümler gerçekleştirilmiştir (Şekil 1). İkinci aşamada
deneme alanlarındaki işçilik ücretleri ve malzeme ücretleri belirlenmiştir.
Elde edilen malzemenin maliyetleri ile standart iş zaman analizleri verilerine
göre birim ve hektardaki maliyetlerin hesaplanması ise üçüncü aşamayı
oluşturmuştur.
Fidan korunaklarının işçilik maliyetinin saptanabilmesi için, öncelikle
her bir iş ögesine ait standart zamanların tespit edilmesi gerekmektedir.
Öğelerin seçimi ve kaydedilmesini takiben kronometreyle zamanlamaya
başlanmıştır. Zamanlamada başlıca yöntemler olan Sürekli Zamanlama ve
Geriye Dönüşlü Zamanlama (AKAL 2004) birlikte kullanılmıştır. Fidan
korunaklarının katlanması ile alanda çakılması işleri geriye dönüşlü
zamanlama şeklinde ölçülmüştür. Fidan korunaklarının alana dağıtılması
işine ait gidiş ve dönüşlere ilişkin veriler ise sürekli zamanlama ölçümüyle
elde edilmiştir.
73
Şekil
1/a.
Korunak
Kaplarının
hazırlanması (Afyon-Emirdağ)
Şekil 1/b. Korunak kapların destek
kazıklarının
çakılması
(AfyonEmirdağ)
Figure 1/a. Preparing tree shelters
(Afyon-Emirdağ)
Figure1/b. Fixing
(Afyon-Emirdağ)
Şekil 1/c. Kazıkla sabitlenmiş korunak
(Afyon-Emirdağ)
Şekil 1/d. Deneme alanının genel
görünümü (Afyon-Emirdağ)
Figure 1/a. A fixed tree shelter with a
pile (Afyon-Emirdağ)
Figure1/b. General view of AfyonEmirdağ experimental area
tree
shelters
Çalışmada yapılacak iş ve iş öğelerine ilişkin kaç gözlenen zaman
değerinin ölçülmesi gerektiği ortaya konulmalıdır. Bu amaçla başlıca birkaç
örnek değerden yola çıkılarak kaç örnekle çalışılacağı ortaya
konulabilmektedir. AKAL (2004) Mayer’e (2000) göre, örnekleme
formülünü aşağıdaki gibi belirtmektedir. İstatistiksel yöntemde önce birkaç
74
ön gözlem (n1) yapılmalıdır. Sonra %95 güvenlik düzeyi ve
için aşağıdaki formül kullanılmaktadır.
N=(
√
∑
∑
(∑ )
% 5 hata payı
)2
Burada;
N
: Saptanmak istenen örnek büyüklüğü,
n1
: Ön etütle alınan gözlem (okuma) sayısı,
: Ölçülen değerler.
Çalışmada Afyon ve Döşemealtı deneme alanlarında her bir temel
uygulama için ön çalışmayla elde edilen veriler değerlendirilerek kaç
örnekleme yapılacağı tespit edilmiştir. Buna göre Afyon deneme alanında
her bir korunak çeşidi için korunak katlama örnek hacmi 15, gerek korunak
dağıtım ve gerekse sabitleme örnek hacimleri ise 13 olarak tespit edilmiştir.
Antalya/Döşemealtı deneme alanında ise her bir korunak çeşidi için
malzeme katlama örnek hacmi 13, korunak dağıtım ve sabitleme örnek
hacmi 14 olarak belirlenmiştir.
Ölçülen zamanlar 0-100 arası İngiliz Ölçek Yaklaşımı ile
derecelendirilmiş ve her bir iş öğesine ait temel zamanlar elde edilmiştir.
İşçilerin farklı düzeylerde iş yapma hızı gözlemlenmesine karşın, her iş öğesi
işi yapan işçilerin tümüne yaptırılarak zaman değerleri elde edilmiştir. Bu
nedenle her bir işçi için derecelendirme uygulaması yerine her bir iş öğesinin
yapılışına yönelik gözlemlere dayanılarak iş öğelerinin derecelendirilmesinin
daha uygun olacağı görülmüş ve buna göre derecelendirme uygulaması
gerçekleştirilmiştir.
Temel zaman değerleri, standart zaman değerlerinin elde edilmesini
sağlayacak zaman değerleridir. Bu anlamda temel zaman; bir iş ya da işlem
için geliştirilen standart zamanın sadece bir parçasıdır. Buna belli payların
eklenmesi gerekmektedir. Bu bağlamda kişisel gereksinim payı olarak %7,
temel yorgunluk payı olarak %5, değişken pay olarak %7 ve arızi pay olarak
ta %5 oranı kabul edilmiştir (AKAL 2004).
Elde edilen standart zamanlar dakika ve saniye cinsindendir. Saniye
değerlerinin, birim iş maliyet değerinin (gerçek değer) bulunabilmesi için
60’lık sistemden 100’lük sisteme dönüştürülmesi gerekmiştir.
Çalışmada elde edilen verilerin maliyetlerinin saptanması ve/veya
giderlerin ortaya konulması sürecinde bazı kavramsal bilgilerin de
75
vurgulanması gerekli görülmektedir. Fidan korunaklarının uygulanmasıyla
ortaya çıkacak maliyetlerin kavramsal boyutla birlikle verilmesi
gerekmektedir. Çünkü, Orman Genel Müdürlüğü’nün ağaçlandırma
politikaları içerisinde fidan korunakları kullanımının yaygınlaştırılması genel
bir yaklaşım haline gelmesi durumunda; uygulamanın maliyet değerlerinin
orman işletme müdürlükleri maliyet muhasebesi kapsamında hangi unsur
gruplarında değerlendirilmesi gerektiğinin de bilinmesi önemlidir.
Bir işletmenin kendi etkinlik alanındaki mal ve hizmet üretmek için
doğrudan veya dolaylı şekilde harcadığı girdilerin ve katlandığı
fedakârlıkların parasal değerlerinin toplamı maliyeti oluşturmaktadır. Diğer
yandan giderler ise; “işletmenin faaliyetini ve varlığını sürdürebilmesi ve bir
gelir elde etmesi için belli bir dönemde kullandığı ve tükettiği girdilerin
parasal değeridir” şeklinde tanımlanmaktadır. Giderler çeşitli şekillerde
sınıflandırılmaktadır. Giderler, çeşitlerine göre, işletme işlevlerine göre,
üretim aşamasına göre, mamullere yüklenmesine göre, üretim miktarlarıyla
ilişkisine göre, kontrol edilebilirlik özelliklerine göre, fiili olup
olmamalarına göre, döneme göre ve üretimin toplam veya birimine göre
sınıflandırılmaktadır (AKESEN ve TÜRKER 2009).
Çalışmada giderler; çeşitlerine göre giderler içerisinde, ilk madde ve
malzeme giderleri ile işçi ücret ve giderleri olarak değerlendirilmiştir. Diğer
yandan, giderlerin mamullere yüklemesine göre yapılan sınıflandırma
kapsamında da doğrudan ve dolaylı giderler içerisinden doğrudan/direkt
giderler sınıfında değerlendirilmiştir.
Çalışmada karşılaşılan giderler başlıca iki bölümde ele alınmıştır.
Bunlar;

Direkt malzeme maliyetleri,

Direkt işçilik maliyetleri,
şeklindedir.
Fidan korunakları olarak kullanılan malzeme ülkemizdeki bir yerli
firma tarafından üretilmiştir. Direkt ilk madde ve malzeme giderleri
kullanılan ürün başına değerler olarak çizelge 1’de verilmektedir. İşçi
ücretleri ve giderleri ise vahidi fiyat değerlendirmesiyle elde edilmiştir. Bu
değerler bir günlük çalışma karşılığı işçiye ödenen net ücretler şeklindedir.
Standartlara göre bir günlük yapılan işin karşılığı ücret 8 saat çalışma sonrası
elde edilen değerdir.
76
Afyon Orman İşletme Müdürlüğü, Emirdağ Orman İşletme
Şefliğinde ot alma ve çapa yapma işi için tespit edilen vahidi fiyat değeri
üzerinden bir işçinin günlük yevmiyesinin net 32,0 TL olduğu Orman
İşletme Şefliğince belirtilmiştir. Antalya Orman İşletme Müdürlüğü,
Döşemealtı Orman İşletme Şefliğinde fiyat net 35,0 TL olarak belirlenmiştir.
Çizelge 1. Değişken Direkt Malzeme Maliyetleri (Gediz Plastik A.Ş.)
Table 1. Variable Direct Equipment Costs
Ürün Ölçüsü
Birim
KDV
Fiyatı (TL) %18 (TL)
KDV Dahil
Toplam(TL)
10 x 10 x 40 fidan koruma levhası
(UV KATKILI)
0,56
0,10
0,66
10 x 10 x 60 fidan koruma levhası
(UV KATKILI)
0,83
0,15
0,98
10 x 10 x 100 fidan koruma
levhası (UV KATKILI)
1,38
0,25
1,63
15 x 15x 120 fidan koruma
levhası (UV KATKILI)*
2,40
0,43
2,83
BAĞLAMA KELEPÇESİ ADET
fiyatı
0,35
0,06
0,41
FİDAN SABİTLEME KAZIĞI
ADET fiyatı**
0,70
0,13
0,83
* Bu boyut çalışmada kullanılmamıştır.
**Afyon-Emirdağ Orman İşletme Şefliği yöre piyasa koşullarına göre elde
edilmiş maliyet değeridir.
Fidan korunaklarının sabitlenmesinde, 40 ve 60 cm boyundaki
korunaklar için bir, 100 cm boyutundaki korunak kaplarının kazıklara
bağlanması işi için de iki adet kelepçe kullanılmıştır. Afyon deneme alanında
100 cm delikli fidan korunak kabı temin edilememiş olduğu için denemede
yer verilmemiştir.
Fidan korunakları uygulamaları %0-20 eğim grubundaki arazilerde
gerçekleştirildiği için bu çalışmada elde edilen standart zamanlar ile
hektardaki maliyetler söz konusu eğim grubundaki arazilere yönelik olarak
kullanılabilecek değerlerdir. Araştırmamızda tek fidan için korunak maliyeti
belirlenmiştir. Diğer yandan İNAL (1959), deneme kullanılan palamut
77
meşesinin doğal ormanlarında yaptığı hâsılat çalışmasına dayanarak, değişik
amaçlara göre; hektardaki ağaç sayısının 80-120 arasında değişebileceğini
belirtmiştir. Hektara dikilecek fidan sayısının (ağaçlandırmadan sonraki
gelişim çağında ortaya çıkabilecek kayıplar dikkate alındığında) bu
değerlerin yaklaşık iki katı kadar olması gerektiği düşüncesiyle hektardaki
fidan sayısının 250 olacağı kabul edilmiş ve buna göre bir hektar maliyeti
verilmiştir. Buna ek olarak, her iki uygulama alanında palamut meşesi
dikimleri 3X3 aralık mesafeyle yapılmıştır. Bu yaklaşıma göre hektarda
1.111 adet fidan bulunacaktır. Bu sayı üzerinden hektar maliyetleri de
verilmiştir. Doğal palamut meşesi ormanlarında olması gereken ağaç sayısı
dikkate alınarak bir değer belirtilmesindeki amaç; gelecekte bu çalışmalar
yaygınlaştırıl ve geçiş zonlarındaki alanlarda palamut meşesi
ağaçlandırmaları yaygılaştırılırsa, başlangıçta ortamda olması gereken fidan
sayılarının bilinerek buna göre dikimlerin yapılması ve maliyetlerinde buna
bilinmesinin sağlanmasıdır. Hektarda 250-300 birey olması gerekirken 3X3
dikim aralık mesafesiyle hektara 1.111 adet fidan dikilerek maliyetlerin
artırılması da gerekli görülmemektedir.
3- BULGULAR
Fidan korunaklarının kurulmasına ilişkin iş ögelerine ait temel ve
standart zamanlar Afyon-Emirdağ için Çizelge 2’de, Antalya-Döşemealtı
için ise Çizelge 3’te sunulmuştur. Tek fidan ve hektar için toplam maliyetler
ise sırasıyla Çizelge 4 ve 5’te verilmiştir. Çizelge 2 ve 3’ten, korunak boyutu
arttıkça iş ögelerine ait standart zamanların da arttığı görülmektedir. Her boy
sınıfında korunağın delikli ve deliksiz oluşu da standart zamanları az da olsa
etkilemiştir. Delikli korunakların katlanmasında deliklerde yer alan
kapakçıkların çıkarılması, bu korunakların sabitlenmesinde de delikli
yüzeyin kazıkla örtülmemesine dikkat edilmesi bu konuyu etkileyen hususlar
olmuştur. Her iki dikim alanı dikkate alındığında, 40 cm. malzeme
kullanılmasıyla birim fidan başına düşen maliyet 1,85 ile 1,97 TL arasında
değişmektedir. 60 cm. korunak kullanıldığında bu değerler sırasıyla 2,17 TL
ha-1 ile 2,23 TL ha-1; 100 cm. korunak kullanıldığında ise 3,14 TL ha-1 ile
3,21 TL ha-1 olmuştur. 3x3 m. dikim aralığı uygulamasında, fidan
korunaklarının boyutlarına göre hektarda yaklaşık 2.000 TL ha-1 ile 3.500 TL
ha-1 maliyet getirdiği ortaya çıkmıştır.
Uygulamanın yapıldığı standartlarda bir alanda (meyil%20’den az,
çakıl ve blok taşlılığın %25 kadar bulunduğu alanlardaki) ağaçlandırma
bedeli Orman ve Su İşleri Bakanlığı Çölleşme ve Erozyon Mücadele Genel
Müdürlüğü
2012
yılı
“Birim
Fiyat
Cetveli”
üzerinden
hesaplanabilmektedir.
78
Çizelge 2. İş Öğelerinin Standart Zamanlarının Dağılımı (Afyon/Emirdağ)
Table 2. Required standart times for each work component (Afyon/Emirdağ)
Yapılacak İşin
Cinsi
Fidan Korunak
Tipi
40 cm delikli
40 cm deliksiz
60 cm delikli
60 cm deliksiz
100 cm deliksiz
Fidan korunak 40 cm delikli
40 cm deliksiz
kaplarının
yerleştirilmesi, 60 cm delikli
kazık çakılması 60 cm deliksiz
ve sabitlenmesi 100 cm deliksiz
Fidan Korunak Kabının Araziye
Dağıtımının Yapılması
Fidan korunak
kabının
Katlanması
Etken Hız
Gözlenen
Zaman
0:00:58
0:00:46
0:01:06
0:00:58
0:01:56
0:00:37
0:00:31
0:00:54
0:00:42
0:01:03
0:01:14
0:01:04
0:00:58
0:01:06
0:00:58
0:01:56
0:00:46
0:00:39
0:01:02
0:00:48
0:01:09
Kişisel
Gereksinme
0:00:04
0:00:04
0:00:05
0:00:04
0:00:08
0:00:03
0:00:03
0:00:04
0:00:03
0:00:05
Dinlenme Payı
Temel
Yorgunluk
0:00:03
0:00:02
0:00:03
0:00:02
0:00:05
0:00:02
0:00:02
0:00:02
0:00:02
0:00:03
Değişken
Paylar
0:00:04
0:00:04
0:00:05
0:00:04
0:00:08
0:00:03
0:00:03
0:00:04
0:00:03
0:00:05
0:01:21
0:00:06
0:00:03
0:00:06
Temel
Zaman
79
Arızi
Paylar
Standart
Zaman
0:00:03
0:00:03
0:00:03
0:00:03
0:00:06
0:00:02
0:00:02
0:00:03
0:00:02
0:00:03
0:01:18
0:01:11
0:01:21
0:01:11
0:02:23
0:00:57
0:00:48
0:01:16
0:00:59
0:01:25
0:00:04
0:01:40
Çizelge 3. İş Öğelerinin Standart Zamanlarının Dağılımı (Antalya/Döşemealtı)
Table 3. Required standart times for each work component (Antalya/Döşemealtı)
Yapılacak İşin
Cinsi
Fidan Korunak
Tipi
40 cm delikli
40 cm deliksiz
Fidan Korunak
60 cm delikli
Kabının
60 cm deliksiz
Katlanması
100 cm delikli
100 cm deliksiz
40 cm delikli
Fidan Korunak 40 cm deliksiz
Kaplarının
60 cm delikli
Yerleştirilmesi,
60 cm deliksiz
Kazık Çakılması
Ve Sabitlenmesi 100 cm delikli
100 cm deliksiz
Fidan Korunak Kabının Araziye
Dağıtımının Yapılması
Etken Hız
Gözlenen
Zaman
Dinlenme Payı
Temel
Zaman
00:00:54
00:00:45
00:01:03
00:01:06
00:02:06
00:01:51
00:01:08
00:01:00
00:01:06
00:00:54
00:00:57
00:00:58
0:00:59
0:00:56
0:01:03
0:01:06
0:02:06
0:01:51
0:01:25
0:01:15
0:01:16
0:01:02
0:01:03
0:01:04
Kişisel
Gereksinme
0:00:04
0:00:04
0:00:04
0:00:05
0:00:09
0:00:08
0:00:06
0:00:05
0:00:05
0:00:04
0:00:04
0:00:04
00:01:28
0:01:37
0:00:07
80
Temel
Yorgunluk
Değişken
Paylar
Arızi Paylar
Standart
Zaman
0:00:02
0:00:02
0:00:03
0:00:03
0:00:05
0:00:04
0:00:03
0:00:03
0:00:03
0:00:02
0:00:03
0:00:03
0:00:04
0:00:04
0:00:04
0:00:05
0:00:09
0:00:08
0:00:06
0:00:05
0:00:05
0:00:04
0:00:04
0:00:04
0:00:03
0:00:03
0:00:03
0:00:03
0:00:06
0:00:06
0:00:04
0:00:04
0:00:04
0:00:03
0:00:03
0:00:03
0:01:13
0:01:09
0:01:17
0:01:21
0:02:35
0:02:17
0:01:45
0:01:32
0:01:33
0:01:16
0:01:17
0:01:18
0:00:04
0:00:07
0:00:05
0:01:59
Çizelge 4. Toplam Maliyetler (Afyon/Emirdağ)
Table 4. Total costs (Afyon/Emirdağ)
Yapılacak işin Cinsi
Standart
Zaman
Gerçek
dakika/adet Değeri
40 cm delikli fidan korunağı kurulumu
0:03:55
3,91
40 cm deliksiz fidan korunağı kurulumu
0:03:39
3,65
60 cm delikli fidan korunağı kurulumu
0:04:18
4,30
60 cm deliksiz fidan korunağı kurulumu
0:03:51
3,85
100 cm deliksiz fidan korunağı kurulumu
0:05:28
5,46
Birim
İşçi
Bağlama Sabitleme
Ücreti Korunak Kelepçesi Kazığı
Değeri
Fiyatı
Fiyatı
Fiyatı
(TL)
(TL)
(TL)
(TL)
0,26067
0,56
0,35
0,70
0,24333
0,56
0,35
0,70
0,28667
0,83
0,35
0,70
0,25667
0,83
0,35
0,70
0,36400
1,38
0,70
0,70
Toplam Hektara Hektara
Birim
250
1111
Maliyeti
Adet
Adet
Fiyatı
Maliyeti Maliyeti
(TL)
(TL)
(TL)
1,87
468
2.078
1,85
463
2.059
2,17
542
2.407
2,14
534
2.374
3,14
786
3.493
Çizelge 5. Toplam Maliyetler (Antalya/Döşemealtı)
Table 5. Total costs (Antalya/Döşemealtı)
Yapılacak işin Cinsi
40 cm delikli fidan korunağı kurulumu
40 cm deliksiz fidan korunağı kurulumu
60 cm delikli fidan korunağı kurulumu
60 cm deliksiz fidan korunağı kurulumu
100 cm delikli fidan korunağı kurulumu
100 cm deliksiz fidan korunağı kurulumu
Standart
Zaman
dakika/adet
0:04:57
0:04:41
0:04:50
0:04:37
0:05:51
0:05:34
Gerçek
Değeri
4,95
4,68
4,83
4,61
5,85
5,56
Birim
Toplam Hektara Hektara
Bağlama Sabitleme
İşçi
Korunak
Birim
250
1111
Kelepçesi Kazığı
Ücreti
Fiyatı
Maliyeti
Adet
Adet
Fiyatı
Fiyatı
Değeri
(TL)
Fiyatı Maliyeti Maliyeti
(TL)
(TL)
(TL)
(TL)
(TL)
(TL)
0,36
0,56
0,35
0,70
1,97
493
2.190
0,34
0,56
0,35
0,70
1,95
488
2.168
0,35
0,83
0,35
0,70
2,23
558
2.480
0,34
0,83
0,35
0,70
2,22
554
2.462
0,43
1,38
0,70
0,70
3,21
802
3.562
0,41
1,38
0,70
0,70
3,19
796
3.539
81
Bu hesaplamada; a)toprak işleme (poz no: 302.1), b)fidan dikimi,
i)fidan sahaya dağıtımı (poz no: 1002.3), ii)tüplü fidan dikimi (poz no:
1005.3), c)tamamlama dikimi normalde dikimi yapılan fidan adetinin
yaklaşık %20’si kadar fidan (poz no: 1005.3) d)dikenli tel çit ihatası, i)çit
direği bedeli (poz no: 1200.2), ii)galvanizli dikenli tel (poz no: 1200.5),
iii)ahşap çit direği için tespit çivisi (poz no: 1200.6), iv)çit direğin hazırlığı
(poz no: 1200.8), v)çit direklerin katranlanması (poz no:1200.9), vi)çit
direkler için 30 cm çapında 40-50 cm derinliğinde çukur açılması (poz no:
1200.10), vii)direklerin alan dağıtımı ve tespiti (poz no: 1200.13) ve
viii)dikenli telin direklere tespiti (poz no: 1200.15), e)bakım çalışmaları
(genel olarak üç yıl süreyle yapılması dikkate alınmıştır) i) Afyon deneme
alanı için; (poz no: 1102.1) Orta ve hafif bünyeli topraklarda, ot yoğunluğu
% 40’a kadar olan sahalarda (I. Yıl), Antalya Asar deneme alanı için; Ağır
bünyeli topraklarda, ot yoğunluğu %40'a kadar olan sahalarda (I. YIL) (poz
no: 1102.3), ii) Orta ve hafif bünyeli topraklarda, ot yoğunluğunun % 40’dan
fazla olduğu sahalarda (II. Yıl) (poz no: 1102.2), iii) Ağır bünyeli
topraklarda, ot yoğunluğunun % 40'dan fazla olduğu sahalarda (II. YIL) (poz
no: 1102.4), iv) Ağır bünyeli topraklarda, ot ve sürgün yoğunluğunun % 40'
dan fazla olduğu sahalarda (III. YIL) (poz no: 1106.4), v) Sürgün yoğunluğu
% 40 ve daha fazla olan sahalarda (IV. ve ileriki yıllar için-ihtiyaca göre)
(poz no: 1104.2) aşamaları dikkate alınmıştır (ÇEM., 2012).
Çizelge 6. Ağaçlandırma Maliyeti, Birim Fiyat Analizi Antalya/Asar
Table 6. Reforestation Cost,The Unit Price Analyses in Antalya/Asar
Ağaçlandırma Birim MaliyetiToprak İşleme Toplamı
Fidan Dağıtımı Toplamı
Fidan Dikimi Toplamı
Tamamlama Dikimi
Dikenli Tel İle Çit İhatası Toplamı
Bakım Çalışmaları
GENEL TOPLAM (1 ha Alan Ağaçlandırma Bedeli)
82
TL/Ha
694
45
482
116
1403
767,4
3508
%
19,78
1,29
13,74
3,30
40,01
21,88
100,00
Çizelge 7. Ağaçlandırma Maliyeti, Birim Fiyat Analizi Afyon
Table 7. Reforestation Cost, The Unit Price Analyses in Afyon
AĞAÇLANDIRMA MALİYETİ-AFYON
Toprak İşleme Toplamı
Fidan Dağıtımı Toplamı
Fidan Dikimi Toplamı
Tamamlama Dikimi Toplamı
Dikenli Tel İle Çit İhatası Toplamı
Bakım Çalışmaları
GENEL TOPLAM (1 ha Alan Ağaçlandırma Bedeli)
TL/Ha
327
64
410
98
1404
599
2900
%
11,26
2,19
14,12
3,39
48,39
20,64
100,00
Afyon ve Antalya Asar deneme alanları için “birim fiyat” değerleri
dikkate alındığında 1 ha alanın ağaçlandırma maliyetleri; Antalya Asar
deneme alanında ağaçlandırma maliyeti 3.508 TL ha-1 ve Afyon deneme
alanında ise 2.900 TL ha-1 olduğu görülmektedir.
4-TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER
Güç koşullarda başarılı ağaçlandırma yapmak değişik önlemlerin
alınmasını zorunlu kılmaktadır. Bu önlemlerin alınmasıyla sağlanacak başarı
artışının düzeylerine ilişkin ön etüt ve araştırma bilgileri ağaçlandırma
uygulamacılarına ışık tutacaktır. Aynı zamanda yapılan uygulamaların
karşılığında katlanılması gereken maliyetlerin de bilinmesi gerekmektedir.
Maliyetlerin ortaya konulmasıyla ne yönde bir karar verilebileceği
belirlenebilecektir.
Çeşitli maliyet artırıcı önlemlerin ağaçlandırma çalışmalarında
kullanılmasının önemli ve kabul edilebilir gerekçelerinin de bulunması
gerekmektedir. Güç ekolojik koşullarda başarılı ağaçlandırma yapma veya
hassas ve değerli türlerle ağaçlandırılmaların zorluğu gibi.
Çalışmamızda kullanılan palamut meşesi, ülkemizin Batı ve
Güneybatı kesimlerinde, parçalı olmakla beraber, deniz etkisinden içerlere
kadar geniş bir alanda doğal yayılış göstermekte ancak tarla açma, yerleşim
ve kaçak kesimlerle bu türün alanı gittikçe daralmaktadır. Bu türü korumak
ve olanaklar ölçüsünde yayılış alanını (saf veya karışık) genişletmek
gerekmektedir. Bir yandan otlatma ve hayvan zararları, diğer yandan
özellikle gençlik çağında karşılaşılan zorluklar (yavaş büyüme, çalılaşma
v.d) bu türün dikimlerinde fidan korunakları gibi ek önlemleri gerekli
kılabilmektedir.
ÇALIKOĞLU ve COŞGUN (2011), palamut meşesi dikimlerinde
kurdukları fidan korunakları denemelerinde, Afyon-Emirdağ koşullarında
korunakların 1. yılsonu fidan kuruma oranına anlamlı etkide bulunmadığını,
83
Antalya Döşemealtı koşullarında ise bu etkinin görüldüğünü belirtmişlerdir.
Yazarlar, Antalya-Döşemealtı denemeleriyle ilgili değerlendirmelerini,
“Genel olarak korunaklı fidanlardaki kuruma oranı %27,3 iken, bu oran
kontrol işleminde %63,3 olmuştur. Özellikle 100 cm boyundaki korunakların
(delikli veya deliksiz) belirgin bir şekilde düşük fidan kuruma oranı (%17)
sergiledikleri görülmektedir” şeklinde ifade etmektedirler. AntalyaDöşemealtı’nda korunakların olumlu etkisinin çıkmasının önemli bir
nedeninin, bu alandaki yoğun tavşan zararları ve korunakların bunu önlemesi
olduğunu da eklemişlerdir. Kontrol (korunaksız) fidanlarındaki %37 yaşama
oranı başarısız bir ağaçlandırmaya karşılık gelmektedir. Bu oran sahanın
tamamlamaya alınmasını veya tür değişikliğiyle yeniden ağaçlandırılmasını
zorunlu kılmaktadır.
Nitekim deneme alanının devamı niteliğindeki ağaçlandırma
alanının kalan kısımlarında fidan yaşama başarısındaki düşük değerler
nedeniyle kızılçamla yeniden ağaçlandırmaya gidilmiştir. Aynı alanda tekrar
aynı tür olan palamut meşesiyle tamamlama yapılacak olsaydı, yapılacak
tamamlamanın fidan yaşama başarısında bir artış sağlayabileceğinin
garantisi de bulunmamaktaydı. Bu nedenle de kızılçam türüyle tekrar alanın
ağaçlandırılması sağlanmıştır. Bu durum dikkate alındığında, fidan
korunaklarının kullanımının normal ağaçlandırma maliyetlerine göre
getireceği ek maliyet, tamamlamalarla veya yeniden ağaçlandırmalarla
yapılacak harcamalar ve yönetsel sıkıntılar karşısında daha da göze alınabilir
bir değer olarak görülebilecektir.
Fidan korunak kaplarının kullanımının ağaçlandırma başarısı
üzerindeki etkisi Asar deneme alanında olduğu düzeylerde yaşandığı
durumlarda ortaya önemli bir sonuç çıkmaktadır. Korunak kullanımı
ağaçlandırma başarısını büyük oranda etkilemektedir. Bu etki alanın
başarısız sayılarak yeniden ağaçlandırılmasına kadar ulaşabilmektedir. Bu
durumda ikinci bir ağaçlandırma maliyeti ortaya çıkmaktadır.
ABD’ndeki çalışmalar acre (0,4 ha) başına 50 ile 400 arasında
korunak kullanımının ekonomik olduğunu ortaya koymuştur (PENNSTATE
2004). Bu hektarda 125 ile 1000 korunağa karşılık gelmektedir. O halde
İNAL (1959)’dan yola çıkarılarak düşünülmüş hektara 250 adet palamut
meşesi dikimi ve bunların korunak içine alınması, ekonomik sınırlar içinde
kalan ve daha makul bir bütçe gerektiren bir yaklaşım olmaktadır. Fidan
korunaklarının getireceği ek maliyetler, klasik ağaçlandırmalardan çok bu tip
değerli türleri koruyup geliştirici, tür çeşitliliğini arttırıcı ve hektara daha az
fidan dikimini gerektiren çalışmalar bağlamında düşünülmelidir.
Aynı raporda (PENNSTATE 2004), boylu (>100cm) korunakların
işçilik hariç malzeme olarak birim maliyetinin hektarda 125 korunak
kullanıldığı takdirde 3 ABD doları (4,5 TL) olduğu belirtilmektedir. Rakam
84
en yüksek sayı olan 1000’e çıktığında bu değer 2,55 dolara (3,82 TL)
inmektedir. Yaklaşık aynı boyutlardaki yerli üretim korunakların (120 cm)
kelepçe ve kazık dâhil birim fiyatı ise 4 TL’dir (Çizelge 1). Bugün için yerli
ön üretimde, ortalama olarak ABD deki korunak fiyatıyla eşdeğer malzeme
üretilebildiği görülmektedir. Bu çalışmada verilen fidan korunakları
kurulumunun maliyet analizi değerleri % 0-20 eğim grubundaki arazilere
yönelik olarak kullanılabilir. Daha yüksek eğimlerde, fidan korunak
kaplarının araziye dağıtım işçiliği ile fidan korunak kaplarının
yerleştirilmesi, kazıklarının çakılması ve sabitlenmesi işçiliği maliyeti
arttırıcı yönde etki yapacaktır.
Fidan korunaklarıyla ilgili ekonomik analizler ancak denemelerin
sonunda net olarak ortaya konabilecektir. Yapılan maliyet analizleri fidan
başına korunak kurulmasının yaklaşık 2-3 TL bir ek maliyet getirdiğini
ortaya koymuştur. Ancak ileride bakım ve tamamlama masraflarındaki olası
azalışlar da dikkate alınarak yapılacak karşılaştırmalı analizler önemli
olacaktır. Afyon Emirdağ orman işletme şefliği tarafından yapılan
ağaçlandırma çalışmasında; toprak işleme için 12.220 TL (61,10 TL ha-1),
dikenli tel ihata için 3.690 TL (18,45 TL ha-1), fidan dikim işçiliği için
68.917 TL (344,59 TL ha-1) ve kültür bakımı için de 10.300 TL (51,50 TL
ha-1) olmak üzere 200 ha alan için toplam 95.127 TL ha-1 maliyet
oluşmuştur. Bu maliyetlere fidan bedeli dâhil edilmemiştir. Toplam
ağaçlandırma maliyeti ise 476 TL ha-1 olarak gerçekleşmiştir. Belirtilen
maliyetler ağaçlandırma birim maliyetlerin de oldukça altında bir miktarı
oluşturmaktadır. Bu maliyetlerin ortaya çıkmasına Orman İşletme
Müdürlüğü’nün kendi makine ekipmanlarının kullanılmasının önemli bir
etkisi bulunmaktadır. Oysa ağaçlandırma maliyetlerinin 2.900 TL ha-1 ile
3.508 TL ha-1 arasında değişmesi gerektiği görülmektedir. Böyle bir
durumda, bu tedbirlere gereksinim doğurmayacağı düşünülen fidan
korunakları kullanımının maliyet artışı, salt ekonomik yönden daha da
katlanılabilir bir düzeye gelmektedir. Bir ağaçlandırma çalışmasında başarıyı
büyük ölçüde etkileyerek tekrar ağaçlandırmaya varacak düzeylerde
maliyetlerin olduğu göz önüne alınırsa fidan korunaklarının maliyetinin
maliyeti çok büyük görülmeyecektir. Deneme çalışmalarının ileriki yıllarda
ortaya koyacağı otlanma durumuna göre fidanların gelişimi gibi konular
aydınlandıkça bu uygulama yaygınlık kazanarak diğer bir avantajı
oluşturacaktır. Diğer yandan, özellikle rehabilitasyon programlarının orman
işletmelerinde sürdürülmesi ve artırılması çalışma yapacak alan kısıtını
ortaya çıkarmaktadır. Çalışmaların giderek sosyal baskıların olduğu
alanlarda yoğunlaşması görülmektedir. Sosyal baskıların arttığı alanlarda da
fidan korunakları kullanımı yoluyla bu alanların kısa sürede otlatmaya
açılabilme olanağı gibi yaklaşımların deneme uygulamaları yapılarak
sonuçlandırılması fidan korunak kullanımlarını yaygılaştıracak etmeler
olacaktır.
85
Fidan korunaklarıyla yapılmış olan denemelerin ilk sonuçları fidan
tutma başarıları bakımından kesin sonuçlar olarak kabul edilemez. Deneme
ve uygulamaların en az 3 yıl takip edilmesi ve geniş çaplı nihai uygulamalar
için çok yönlü (silvikültürel, ekolojik ve ekonomik) düşünülerek karar
verilmesi gerekir. Özellikle dikimden sonraki yıllar fidanların yaşama
oranlarında bazı değişikliler olabilecektir. Olağan dışı iklim ve deneme alanı
dış etkenleri vb. nedenler olumsuz etkiler yapabilecektir. Bu nedenle birkaç
yıl daha fidanların gelişiminin incelenmesi gerekmektedir. Bu süreçte, fidan
korunak kapları uygulamasının ekonomik boyutunun değerlendirilmesine
değişik etmenlerin de katılması söz konusu olabilecektir. Örneğin ikinci ve
üçüncü yıllarda oluşacak otlanma durumu ve ot alma masraflarının korunak
kapları için ek bir maliyet getirmemesi vb gibi.
KAYNAKÇA
AKAL, Z., 2004; İş Etüdü, MPM Yayın No: 129, Ankara.
AKESEN, A., TÜRKER, A., 2009: Maliyet Muhasebesi (Orman Endüstri
Mühendisliği İçin), Üniversite Yayın No: 4783, Fakülte Yayın No:
491, İstanbul.
BARNES, R., M., 1966: Motion and Time Study: Desing and Management
of Work. New York and London. John Wiley and Sons. Fifth
Edition.
BAINBRIDGE, D.A. 1994. Tree shelters improve establishment on dry
sites. Tree Planters’ Notes 45: 13-16.
BAINBRIDGE, D.A., VIRGINIA, R.A. 1990. Restoration in the Sonoran
Desert. Restor. Manage. Notes 8: 3-14.
ÇALIKOĞLU, M., COŞGUN, U., 2011; Fidan Korunaklarının Palamut
Meşesi Dikimlerinde Fidan Ölüm Oranına Etkisi, Batı Akdeniz
Ormancılık
Araştırma
Müdürlüğü
Dergisi,
(henüz
yayınlanmamıştır), Antalya.
İNAL, S., 1959; Palamut Meşesi Ormanları, Ziraat Vekaleti Orman Umum
Müdürlüğü Yayınları, Sıra No: 280, Seri No: 14, İstanbul.
PENNSTATE 2004; Tree shelters: A multipurpose forest management tool.
College of Agricultural Sciences, Pennsylvania State University, 8p.,
Pennsylvania.
YILDIRIM, M., 1989; Ormancılıkta İş Etüdü, MPM Yayın No: 389,
Ankara.
ÇEM.,2012;http://www.cem.gov.tr/erozyon/AnaSayfa/faliyetler/EtudProje/b
irim_fiyatlat.aspx?sflang=tr (09.01.2012).
86