PDF ( 28 )

Ilmi Araştırınalar 15, İstanbul2003
SÜLEYMAN SE N I H
VE
MÜŞTEREK GAZELLERi
Lütfi ALlCI•
Siilcyınan Senih and his coınınon gazels
Class ic al Turkish lit e ratu re is ma i nly poetry dominant li te ra ture . Among the
poctry stylc gazel is prinıarily İnıportant A m ong the ga zel s tyle which devclop.xl
man) variations in time common gazels which were c o m p o s e d by t\\ o or three
p oc ts attract the attention. The fırst e'aınples of coınınon gazels given by Nabı and
Abdi \Vere re s pe ct ed by the 19'" cent ury poets. In this century one of the pııeh
which compo�ed co mmon gazels most is Süleyman Senih. Comnıon gazel� rcllect
liter ary c i rcles i n which they are conıposed, the interactions and connection� among
p oets and nıany other essential issues From this p o ınt of
v
i e w. coınınon ga1eb are
vitallitcrary te�ts for the h s
i to ry ofTurki�h literature.
/\<'_ı ımn/1
Si.ile� ınan Senih. coınınon gazel. folk lıterature. repare
t e
Klfı�iı... Türk e d ebiyatı nesirden ziyade şiir ağır lıklı bir edebiyattır. Bu
ede biy a t ın şiır türleri içinde ise hiç şüphesiz gazel ön pl a ndadı r. O kadar ki, bu
ed e b i y at i çinde yer alan hemen her şair mutlaka gaz el yazmı�tır. Genel
o l ara k
tavsifı ile aşı ğ ın yanma ve yakılı şın ın dile getirildiği
sevgiliyle ba ğlantıl ı olarak şara p tan ve tabiat giizclliklcrindcn
gaze l. :,cvgilinin medih ve
�iirlerdir. Bu arada
de bahsedilen gazelin zamanla konusu genişlemiştir.
'
Gazel. aşıkane d u )gul a rı n
anlatılıııa�ına u)gunluğu dolay ıs ıyla divan şiirinin başlangıcından son dönemine
kadar her sınıftan şairin en üula rağbet ettiği nazım şekli olmuştur. Zamanla ş e kil .
m u h te\ a,
e d ebi
ü s lüp.
dil. edebi sanat ka fiye , redifve yazılışı bakımından gazelin.
,u·ı-mcti'ıli ga z el . ınusarra gazel, gazel-i mii LC )) e l. g at.e l-i muta\ \ el . miireddef
g.ıucl.
� e k- i'ı lıcnk gıl7el,
� ck-avaz gazeL
ımısanımat gazeL
m ü l eın m ı'ı
gazel .
ınüri'ıca·a gat.el . gazcl- i mükerrer, ınüsecca'a gaLeL gazcl-i nıunış�ah. i'ı�ıki'ınl'
ga;el, �Ühi'ıne gazel. rindfıne gaze l . h ik e ill i gaLcl, 111CSCJ-Üıniz ga zc l. rürki-i ba,.ıt
ga1cl.
•
so li)
üne gazel. nat.irc gazel. gazel-i bi-nokta. n<'ı-tamanı gı11cL ıııii'?terck
Yard Do, Dr. Sutçu lııı.ıın l 'nı\o:ı,ıtc'ı l'.:ıı-1\kbı�at l'akulı.:-.ı
llalt'ıklp.:ktcıı. "(ıa;d". 1/JI'/ 1. C
13.l,taııhull9%. � -ı.n
8
LÜTFi ALlCI
gazel gibi bir çok çeşidi oluşınuştur. 2 Bu gazel çeşitleri arasında iki veya üç şairin
ortak· eseri olması itibarıyla müşterek gazeller dikkat çekmektedir.
Müşterek şiirler
en çok gazel formunda yazıldığından bir gazel çeşidinin adı
olmuştur. İki veya üç şairin ınısra mısra ya da beyit beyit birlikte söyledikleri gazellere müşterek gazel denilmektedir. Müşterek gazeller, genellikle bir edebi mecliste veya bir kıraathanede topluluk karşısında irticalen yazılınaktadır. Müşterek
gazeli yazacak olan şairler, bir kağıda önce mahlaslarının ilk harflerini daha sonra
da sırasıyla veya dönüşümlü olarak kendilerine ait mısra veya beyti yazarak gazeli oluşturmaktadırlar. Mahlas beytini ise bir şair, diğer şairlerin de ınahlaslarını
anarak yazmaktadır. Eldeki örneklerden şairlerin müşterek gazel yazımında genellikle iki şairle nıısra mısra yazmayı tercih ettikleri görülmektedir. Yazılan mısra
ve beyitler gerek yazını aşamasında gerekse bütün bir şiir haline geldikten sonra
buzurda bulunanların nazariarına sunulmaktadır. Bu tarz söyleyiş, şairlerin şairlik
kudretlerini gösterebildikleri önemli bir edebi zemin oluştururken, dinleyen ve
okuyaniara şairleri karşılaştırma ve onlar hakkında bilgi sahibi olma imkanı da
vermektedir.
Tespit edebildiğimiz kadarıyla bu tarzın ilk örneği N abi (H.l 052M.1642/H.l124-M.1712) ile onun muasırı, şair devlet adamlarından Abdurrahman
Paşa (öl. H. ll 02-M.1690)'ya aittir. Bu müşterek gazelden sonra bu tarz, şairlerce
benimsenmiş ve bir gelenek halinde divan şiirinin son dönemine kadar devam
ettirilmiştir. Şiirlerinde Abdi mahlasını kullanan Abdurrahman Paşa ile Nabl'nin
müşterek bir gazel yazmış olmaları, aralarındaki dostluğun niteliğini de
göstermektedir. Nabl Divanı yazmalarının pek çoğunda yer alan bu gazel, bir
nüshada 1 "Velehu Müşterek Be-Abdi Paşa" başlığı altında yazılmıştır. Söz konusu
gazelin beyitlerinin ilk mısraları Abdl'ye, ikinci mısraları ise Nabl'ye aittir. 4 Mısra
başlarındaki harfler şairlerin mahlaslarının ilk harfleri olup mısraların hangi şaire
ait olduğunu göstermektedir.
A: Bir dilbere dil vir ki beladur dimesünler
N: Bir badeyi
nfış
it ki hatadur dimesünler
A: Bir cterde esir ol ki
etibba-yı
zamane
N: Vabeste-i tedblr-i devadur dimesünler
Öyle bir derde esir ol ki zamanın tabipleri bu derdin devasmm tedbirle
söylemesin/er.
mumkwı olduğunu
A: Dök nakd-i
2
3
4
sirişkün
ser-i
kfıyında
nigarun
Cem Dılçın. ··ol\·an Şiirinde Gazer·. Turk Dt/1 Turk Şun O::el Say1s1 ll (D1van Sun), Yıl: 36. Cılt
l-ll. Sayı 415.416.417. Temmuz. Ağustos, Eylül 1986. s 78-193.
Dinin-1 .\'abi. ıu Ktp. Nu: 1257. v. ıo5•.
Alı Fuat l3ıll-.an./\'abi. Akçağ Yay. Ankara 1998. s. 53-54.
SÜLEYMAN SENIH VE MÜŞTEREK GAZELLERi
9
N: Tii müdde'iyan sana gedadur dimesünler
Sevgilinin bulunduğu yerde gözyaşı servetini dök ki aşıklık iddiasında bulunanlar
sana yoksuldur demesin/er.
A: Laht-ı ciger ü naleni izhara şitab it
N: Ta kim sana bl-berg ü nevadur dimesünler
Ciğer parçalarını
ve inlemeni göstermekte acele et ki sanafakir ve
mahrum demesin/er.
aşktan
A: Abdi gibi aşüfte-i hfıban-ı cihan ol
N: Nabl sana ta ebi-i riyadur diınesünler 5
Ey Nabi, Abdi gibi cihan güzellerini çılgınca sev ki sanariyakar demesin/er.
Nabl ile Abdurrahman Paşa'dan sonra gelenekselleşen bu tarz gazel yazıını
divan şiirinin son dönemlerine doğru artarak devam etmiştir. Özellikle XIX. asır
şairlerinin gerek eski gerekse yeni tarzda yazdıkları müşterek şiirleriyle bu tarz
söyleyişe
çok rağbet ettikleri görülmektedir. Müşterek gazeller, toplum ve
edebiyattayeni gelişmelerin ortaya çıktığı bu yüzyılda, eski kültürle yetişen şairler
tarafından ortaya konulmuştur.
Geleneği sürdüren bu şairler içerisinde dikkat çekenlerden biri de Süleyman
Senih'tir. XIX. asır divan şairlerinden Süleyman Senlh, Nakşibendl mürşitlerinden
Şeyh Emin Agah'ın neslinden, Istabl-ı Amire payesine sahip Bursalı Hacı
Mehmed Şerif Ağa'nın oğludur. H. 1238-M.l822 tarihinde Bursa'da doğan şair,
ilk tahsilinin ardından H.l253-M.l837 tarihinde İstanbul'a gelerek bir müddet
Divanıhümayun Kalemi ve Mekteb-i Maarif-i Adliyye'ye devam etmiş Arapça ve
Farsçasını ilerletıniştir. 6 Büyük kardeşi Ali Rıza Efendi, Mektubl-i Ser-askeri iken
Mektubl Kalemine de devam eden şair, H.l259-M.l843 'te Sadaret Mektubl
Kalemine memur olmuştur. Meınuriyetinde sırasıyla hocalık, rabia, salise ve
saniye rütbelerine ulaşarak Amed! Odası namzetlerinden birincisi olınuştur. 7
Süleyman Senlh, Meclis-i Vala Azalığı da yapan büyük kardeşi Ali Rıza
Efendi'nin H.l270-M.I854 'te Anadolu Harp Ordusu Müşteşarlığına tayininde
Tahrlrat Başkatibi olarak Erzurum, Kars ve Kağızman havalisinde görev
yapmıştır. İstanbul'a döndüğünde tekrar Sadaret Mektubl Odası'nda çalışınaya
devam eden şair, H. 1279-M.I862'de Mühimme Odası Müdürlüğü, H. 1281M.1864'te de Mütemayiz rütbesiyle Tuna Vilayeti Mektupçuluğu görevlerinde
5
6
7
Alı
llılkan,
age, C. I. MEB Yay .. Istanbul 1997. s. 63 I
Mahmut Kemal !nal. Son Asır Turk Şazrlen. C. 3. Dcrgah Yay .. Istanbul I 988. s
I 691.. Fatın Davud: Te::ktre-t Hattnıetu '/-Eş 'ar. Istanbul I27 I. s. 202.
lbnülemın Mahmut Kemal !nal. age. s. 1691.
Fuat
lbnülcmın
10
LÜTFI ALlCI
bulunmuştur.
Vali Midhat
İstanbul'a dönmüştür.
Paşa
ile
anlaşamadığından
görevinden
ayrılarak
tekrar
8
Bir müddet sonra Senih, Bab-ı Ser-askeri Mektubi Kalemi Müdürlüğü, DarAskeri Başkatipliği ve Mektupçuluğu, Nizam Dairesi Azalığı, Makanı-ı
Ser-askeri Riyaseti ile birlikte Surre Eminliği görevlerinde bulunmuş ve H. 1303M.I886 tarihinde atandığı Askeri Tekaüd Sandığı Nezareti'den emekli olmuştur.
ı Şfıra-yı
Hayatını
devlet hizmetinde geçiren
şair,
H.I318-M.I900 tarihinde
İstanbul'da vefat etmiştir. Kabri, Selimiye Dergahı haziresindedir. 9 Şairin mezar
taşına,
vefat tarihine delalet eden "Senih Efendinin
ta'miyedar mısraı yazılmıştır. 10
oldı mekanı huld-ı
Na'im''
Süleyman Senih, Mevlevi tarikatına intisaplı, divan sahibi bir şairdir.
• Hemen her şiirinde Hz. Mevlana'ya bağlılık ve muhabbetini dile getiren şairin
yanık mersiyeleri ve latif şiirlerinden müteşekkil müretteb divanı basılmıştır. 11
Şairin şiirleri açısından dikkat çeken diğer bir yönü ise onun, zamanının şairleri ile
birlikte yazdığı müşterek gazelleridir. Senih Divanı'nda beş müşterek gazel, bir de
müşterek matta bulunmaktadır. Senih, bu şiirleri zamanının şairlerinden Şair
Eşref, Namık Kemal, Ziya Paşa ile Fatin, Kazım Paşa ve Hafız Müşfık ilc birlikte
yazmıştır.
gazel yazmıştır. Asıl adı Mehmcd
Gelenbe (f-1.1263-M. 1846)'dc
doğmuştur. Babası Gelenbevi ailesinden Usuli-zade Mustafa Efendi'dir. Tah~ilini
Manisa'da yapan şair, bir müddet Manisa Tahrirat Kalemi'ne de\am etmiş
ardından çevre kazalarda mal müdürlüğü )apmıştır. H. 1295-M. 1898'de
İstanbul'a gelen Eşref, birçok kazada kaymakam olarak görev yapmıştır. Bir ara
yurtdışında bulunmak durumunda kalan Eşref, Meşrutiyet'in ilanından sonra
İstanbul'a tekrar gelmiş ve son görevi olan Adana Vali Muavinliği'nden emekli
olmuştur. Şair, H.I330-M.I911 'de Kırkağaç 'ta vefat etmiştir.
Senih, en fazla
olan
Şair
Eşref,
Şair Eşref
Kırkağaç
ile
müşterek
kazasına
bağlı
Edebiyatınıızda hicviyeleriyle manıf olan Şair Eşref, suret ve s iret itibarıyla
nev'i şahsına münhasır bir zattır. Kimseden çekinmeyen, hak edenlerden söziinii
esirgemeyen Eşref, asi ında, dürüst insanlara son derece hiirmetkar, hoş meşrep ve
latifeye meyyal bir şairdir. Zamanın edebi meclislerinde bir araya gelen Scnih ve
Şair Eşref: iki adet müşterek gazel yazmışlardır. Senih Divanı'nda "'müşterek ..
ba~lığı altında yer alan ve aynı zamanda miizeyyel olan ilk miişterek gazelin
mal..ıa· beytinden Senih'in gazcl tarzında üstat kabul edildiği anlaşılmaktadır. Yine
X
lııal. agı:.'
lJ
lbııııkıııııı :'vlalııııut K~ıııallııal.
lhl)J.
Fatiıı
Dtl\ud. agl'. Istanbul 1271.' 202
age.' 169ı
ı O \klııııı:d ı alı ır l'l'ı:ııdı. 01'11wn!t l!ue!lt/!ert. C 2. !\kral Ya) lll<:\ i. Istanbul.' 369-370.
ı ı \ klıııı.:d ı ahır ı kııdı. agı: . '· ~69-3 70. Su le) ımiıı Sı:ııilı. /JmtiH Senilı-I .\!n·!eri. 1al-.' iııılıüııı:-ı
Aıııııı: 1\ıatb.ıa,ı. btaııbul ı275. 13.ı s
SÜLEYMAN SENIH VE MÜŞTEREK GAZELLERI
aynı
beyİtte
ı ı
gazel tarzının konu bakımından Şair Eşrefin tabiatma uygun
bahsedilerek onun bir hiciv şairi olduğuna da işaret edilmektedir.
Ş: Ey afet eyleınez eser ah u en in sana
S: Menna'-ı şefkat oldı dil-i ahenin sana
düşmedİğİnden
Ey sevgili. demir kalbin
sana tesir etm~ror.
S:
Ş:
Sen na:: re
ceylanları
şefiati
gostermene engel olduğu için ah/ar ve
inleyişler
Salml-yı
mh u işvede vahşi gazalsın
Hayran olur bu tarz ile ahü-yı Çin sana
işı·e salırusmda ô_vle
smw lu~rran olur.
vahşi
bir ceylansm ki bu luilinle Çin ulkesinin
Ş:
Bu alem-i hariibda bir aferideyi
S: Renelde itmedinse heziir aferin sana
(Bu gıi::ellik. bu
qferin sana.
işre
re na::la) bu dünyada bir mahluku incitmedinse binlerce
S: Sengin-dil afet oldıgın
Ş: Zinet içün degildir o
Yu:: uğunde ki
/aş
i'ınii
ider heıniin
fass-ı nigin sana
.lenin h,: in bir sits değil,
taş
kalp/i bir afet olduğımım
işaretidir.
Ş:
Bir ben miyim cemaline ıneftün u müşteri
S: Yıldız kadar fiitiide var ey melı-cebin sana
Ey parlak ah11lt seı-gili, yıi::ımım gıi::elliğine wmul veren.
hen du{~ il in ı. Senili gokteki yıldt::!ar kadar müplehin rar.
onwı
istek/isi olan bir
tevsen-i tab'ın Senilı-veş
Eşre.fmüsa ·id olsa zaman u zemin sana
Meydan
alurdı
Ey Eşref yer. ::aman re
meı·::u
sema
uygwı
olsayd1 bumeyelanda sen de
Seni/ı
gibi
gıi::el şiirler so.ı-!eyehi/irdin
Ş:
Darcynde gönül olur elbette mülteca
S: Bab-ı cenab-ı Haydar-ı Kerrar-ı din sana
E.v goıwl.
12
iki dımyada da H::. Ali 'nin kap1s1 elbette sana siğmdacak yer olur.
Senih'in Şair Eşref ile yazdığı ikinci müşterek gazeli '·Gazel-i Müşterek BiiEfendi" başlığını taşımaktadır. Bahsedilen her iki müşterek gazeL ımıhteva
ve şekil bakımından bilinen gazel formuna uygun yazılmıştır. Seyitleri oluşturan
Eşref
11 Su k) ıııün
S.:nilı.
age. s 73
12
LÜTFİ ALICI
mısralar iki ayrı şaire ait olmasına rağmen, beyit bütünlüğüne dikkat edildiği
görülmektedir. Gazellerde Senih, gazel tarzındaki üstattığının yanı sıra Ehl-i Beyt
sevgisi ve Hz. Mevlana'ya bağlılığı ile de ön plana çıkmaktadır.
S : Ruh-ı canana revnak hal-i anber-çinden
Ş
: Ki
ruhsar-ı
sipihre zib ü fer Pervinden
gelmiş
gelmiş
Ülker yıldızı nasTI gökyuzüne süs ve parlaklık getirmişsesenin yanağına parlaklık
anber kokulu beninden gelmiş.
Ş
tab'dır
: Remide
S : Henüz ol
Çin
ünsiyyet itmez hiç ademle
ahü-yı vahşi diyar-ı
Çinden
gelmiş
diyarından
arkadaşlık
yeni gelen o vahşi ceylan ürkek tabiatlıdır. Bu sebepten insanlarla
etmez.
S : Sebük-hüy olma çün sim-ab ey
ş: Şarab-ı
rüh-ı revanım
kim
gelmiş
naba hürmet maye-yi temkinden
Ey sevgili, civa gibi hafifmeşrep olma. Bil ki katkısız şarabın
itibarı ağırbaşlılık
mayasından gelmiştir.
Ş
: Telıi zannitme
şadi
vü
gurür-ı
gamze-yi
S : O bir Tatardır yagma-yı akl u dinden
yarı
gelmiş
Sevgilinin gurur/u yan bakışlarını ve mutlu görimtüsünü
akıl ve dini yağmadan gelmiş bir Tatar 'dır.
S : Yirir
Ş
gülzar-ı lıüsne neşve-i digerhat-ı
: Letafet çünki baga sünbül-i
boşuna
sanma. Çimku o
nev-hiz
müşginden gelmiş
Senin yuzıme yeni çıkan ayva tuyleri başka bir guzel/ik verir. Çimkü
misk kokulu swnbülden gelir.
Ş:
N' ola fiilk-i dil ursa karaya çün
S : Temevviic hep
Gönıil kayığı
heva-yı
balır-ı
bağa
fetafet
efkara
kakül-i pür-çinden
gelmiş
karaya vursa ne olur. Çünku dıişünce denizinin
arzusundan kaynaklanır.
dalgalanması
hep
krvrım kıvrım kakitlunıin
Senih-i bende-i al-i abaya falır-i bi-payan
Bütün Eşrefkülalı ü hırka-i peşminden gelmiş
13
Ey Eşref, ehl-i beyt kolesi Senih 'in sonsuz öviinmesi bütünüyle Mevlevi kıilahı ve
hırkasına bağ!Tiığmdan gelmiştir.
13 Süleyman
Senilı.
age . s 86.
SÜLEYMAN SENIH VE MÜŞTEREK GAZELLERi
13
Tanzimat dönemi şair ve edibi Namık Kemal (H.1256-M.1840/H.1306-M.
1888) Türk edebiyat tarihinde edebi cephesinin yanı sıra siyasi cephesi itibarıyla
da çok iyi tanınmaktadır. Eski kültürle yetişen Namık Kemal, şiire önce bir divan
şairi olarak başlamış bir de divan tertip etmiştir. Hayatının bu ilk döneminde
Leskofçalı Galib'in tesiri ile bir müddet Encümen-i Şuara içinde de bulunmuştur.
Şair, döneminde kabul gören edebi anlayışın etkisiyle Halit Bey, Deli Hikmet ve
Kazım Paşa ile birçok müşterek gazel yazmıştır. 14 Namık Kemal, Türk edebiyat
tarihinde bu özelliklerinden ziyade divan edebiyatı karşıtlığı ve Avrupa( yeni
edebiyatın kurulması için verdiği mücadele ile tanınmıştır.
Senlh, bir muasır şair olarak Nam ık Kemal' in eski tarzda yazdığı şiirlerini
Bu beğenisini Namık Kemal'in beş mısraına birer mısra eklemek
suretiyle meydana getirdiği müşterek gazelle ortaya koymuştur. Senlh Divanı'nda
yer alan söz konusu müşterek gazel, "Kemal Efendinin Beş Aded Mısra'ına
Sonradan B. irer Mısra' -ı Evvel ilavesiyle
Has ıl Olan Gazeldir" başlığını
taşımaktadır. Bu müşterek gazel bilinen usulden farklı yazılmıştır. Oluşuımı
itibarıyla divan şiiri nazım şekillerinden tahmis, tesdis gibi, bir şiirinin beyitlerine
mısralar ilave edilerek oluşturulan nazım şekillerini hatırlatan gazel, gerek bu
yönü ile gerekse de şairterin birbirleriyle olan yakınlık ve etkileşimlerini
göstermesi bakımından dikkat çekici bir örnektir. .
beğenmektedir.
S: Pek çabuk
işkest
olur bir
şişedir
ey
tıfl-ı
naz
K: İnkisar-ı kalb-i mahzfınumdan eyle ihtiraz
Ey nazlı sevgili, kalhim çok çabuk kırılan bir şişedir. Bu yüzden mahzun kalbimi
krrmaktan sakın.
S: Şem'-i ruhsarın ile her şeb nice canlar yanar
K: Sanma bir pervaneye mahsusdur sfız u güdaz
Sen,
yanıp
yanağmm
yakrlmamn sadece pervaneye mahsus
mumu ile her gece nice canlar yanar.
olduğunu
sanma. Senin
S: itmedir aynıyla nakd u gevher-i ömri telef
K: Kimseye dökdUnnesin Rabbim dür-i
eşk-i
niyaz
Allah kimseye yalvararak inci gibi göz yaşlarını döktürmesin. Çünkü bu ömür
cevherini ve sermayesini aynıyla telef etmedir.
S: Sen tabihim şerhet-i la'linle itmezsen deva
K: Hasta-i derd-i fıraka kimse olmaz çare-saz
14
Namık
Kemal, miışterek şıir tarzını yeni şiirlerinde de uygulamıştır. "'Vatanın bağrına düşman
hançerini // Yoğimiş kurtaracak bahtı kara maderini'" beytini ihtiva eden ünlü Vatan Mersiyesi'ni Deli Hikmet ile birlikte yazmıştır. Otuz iki kıt'adan müteşekkil şiirin on altı kıtasını
Namık Kemal. diğer on altı kıtasını da Deli Hıkmet söylemiştir. Bkz. Nihad Sami Banarlı. Resım/ı Tur k Edebıyatı Tarıhı. C. Il, MEB Yay., Istanbul 1971, s. 90 I.
dayadı
14
LÜTFi ALlCI
Tahibi m, sen dudağınm
(,:are bulam(t=.
şerhetiyle ş(fa
vermezsen
ayrılık
derdinin hastasma kimse
İ ltitat it aşıkan içre Senih-i kemtere
Bende-i dirinene gelsUn Kemôl-i imtiyaz ıs
Ey sevgili, bulwkir Senih senin eski kıılımdur. Aşıklarmm içinde ona ilt(fat et ki
gore ayrıcalıklı olduğu belli olsun.
diğerlerine
Senih, müşterek gazellerinden birini Ziya Paşa ve Fatin Davud ile
Esasen Avrupai Türk edebiyatının kurucularından olan Ziya Paşa
(H.I245-M.1829/H.I298-M.1880) başlangıçta divan kültürüyle yetişmiştir. Bir
müddet Encümen-i Şuara içinde de bulunan şair, üslfıp olarak bu ilk dönemde
Osman Şems, Fatin Davud gibi divan şairlerinden etkilenmiştir.ı 6 Şairlik şöhretini,
gazclleriyle, bilhassa Rfıhi'ye nazire olarak yazdığı Terkib-i Bend'i ile
yazmıştır.
sağlamıştır.ı 7
üzerinde üslfıbuyla etkili olan Fatin Davud (H. 1229-M.1813)
Bir müddet Mısır'da bulunan şair, DivanıhUmayun Kalemi
ve Sadaret Mektubi Kaleminde çalışmıştır. Türk edebiyat tarihinde Tezkire-i
HatimetU'I-Eş'ar adlı eseriyle tanınan Fatin Davud, (H.1283-M.I866) İstanbul'da
Ziya
Paşa
Dırama'da doğmuştur.
ı::
·
.
veıat etmıştır.
ıs
Seııih, Ziya Paşa ve Fatin Davud'un Babtali'den birbirlerini tanıdıkları
hatta müşterek gazel yazacak kadar yakın dost oldukları anlaşılmaktadır. Nitekim
Senih Divanı'ııda '"Ziya Beg ve Fatin Efendi ile Müşterek Gazeldir" başlığı
altında bu Uç şairin biri ik te yazdıkları bir müşterek gazel mevcuttur. Söz konusu
müşterek gazelin
makta beytinde Senih ve Fatin Davud'un güzel söyleyişlerini
Mevlevi olmalarına bağlayan Ziya Paşa,
böylelikle Mevleviliğe duyduğu
muhabbetide dile getirmektedir.
F : GöııiUm şikeııc-i zülf-i siyehkara düşmesün
S : Katir misali halka-i zünnara düşmesUn
Gönliim szrah =ıtlfim
kıı'rlmlarına düşmesin.
Kdfir gibi ziimıar halkasma
dıişnıesin.
Z : Zinhar o alıCı-yı haremi sayd içün gönül
F : Deşt-i belada peııçe-i azara düşmesün
Gômil o harem
ahusımu
avlamak için bela çölünde asla sıkmtt pençesine
diışmesin.
15 Siilı:yımln Senih. age. Takvimh;lııe-ı Amıre Mathaası. Istanbul 1275. s. 85.
16 Nihad Saım Banarlı. age. s. 868-869.
17 Nı had Sami Baııarlı. age .. s 973
18 lbnukmiıı Mahmut Kemal !nal. age . s. 36 7-368: Şenısettııı '<ı ını. Klilllıisu 'l-A '/cim. C. 5.
ba,ını/l~ıcsııııik. Ka~gar Neşriyat. Ankara 1996. s. 3-l 17.
Tıpkı­
SÜLEYMAN SENIH VE MÜŞTEREK GAZELLERi
15
S: Di.işsUn bela-yı kaki.ili.ine tek esir-i aşk
Z: Gamzen gibi bir afet-i mekkara düşmesi.in
Aşk
esiri tek senin kakiiliiniin belasma dıişsim de gam=en gibi bir hileci afete
duşmesin.
F: Manend-i Kays leyli-yi zi.ilfiin gören senin
S: Mecnun olup ne hiil ile kulısıira di.işmesi.in
Sen m =ulfimlm .\·zmhl1ğuu gören, Kays gibi mecni'rn olup nasil dağlara düşmesin.
Z: Peymiine aks-ila'l-i lebin görmesi.in sakın
F: Siiki o nJiih hane-i hammara düşmesi.in
Sarap kodelli .wkm senin kmnlZI
meylumeye duşmesin.
dudağmm
aksini görmesin. Saki, o ay yiizlıi
S: Ben aşıkım o gonca-feme hem-çü andelib
Z: insiifa gel ki nice gönül zara di.işmesi.in
Ben hullml gihi o gonca ağd1ya ôşlğmı. Bu hôl ile nasil ağlay1p inlemeyeyim,
111.\l!f el.
F: Se\di o mahı merdüm-i çeşmim gibi gönül
S: Envar-ı hiisni dide-i agyiira düşmesUn
GoJm/ o c~l' .ndu sel'gil~ri gözümün bebeği gibi sevdi. Onun güzelliğinin
porlakliğllll .wkm yahuncilar gormesin.
Z: Düşsün düşenler aşkına ol nev-residenin
F: Gönlüm heman o tıtı-ı ziyankara düşmesUn
O yeni yetişmiş gu=elin aşkuw kim düşerse dıişsun. Yeter ki benim gönlıim ez~vet
eden o gu=ele duşmesin.
Gördi Senih-i zara Fatine atasını
Gayrı nasıl Z~rô der-i Hiinkara düşmesUnı 9
Zir(i, inleyen Senihile Fat in 'e bımco ilısamm gôrdiikten sonra nasrl Hünkôr 'rn
kap1sma düşmesin.
biri de XIX. asrın şair devlet
Musa olan şair, H.l237-M.1821'de
Arnavutluk'un Koniça kasabasında doğmuştur. Babası Hüseyin Bey ile İstanbul'a
gelen şair, bir mi.iddet tahsilin ardından Divanıhi.imayun Kalemi, Mühime Odası
ve Maliye Mektübi Kalemi'ne devam etmiştir. Bu görevlerinin ardından Asiikir-i
Hassa 'da katiplik yapan şair, kabiliyeti sebebiyle az zamanda Li va katipliği
riitbesine nail olmuştur. Daha sonra harp sınıfına geçen Kazıın Bey, derece derece
Senih'in
adamlarından
19 Su h:~ ıniin
müşterek
Kazım
Senilı.
gazel
Paşa'dır.
age. s 106
yazdığı şairlerden
Asıl adı
16
LÜTFi ALlCI
yükselerek paşalık rütbesine ulaşmıştır. İstanbul' da (H.1307-M.1889) vefat
etmiştir. 2 ° Kazım Paşa, eski şiirin son ocağı olan Encümen-i Şuara
şairlerindendir. 21 Hz. Peygamber'e ve Ehl-i Beyt'e aşırı muhabbet duyan şair,
edebiyat sahasında naat, mersiye ve hicviyeleriyle tanınmıştır.Z 2
Senlh'in Kazım Paşa ile yazdığı müşterek gazel, her iki şairin yakın dostbir delilidir. Aynı zamanda bu müşterek gazel, eski tarzda dinl-tasavvufı
şiirler yazan Senlh ve Kazım Paşa'nın şiir anlayışlarını da yansıtmaktadır. Kaynaklarda tarikat ehli olduğu bildirilen Kazım Paşa, müşterek gazeldeki mısra baş­
larında H harfi ile, Senlh de M harfi ile tavsif edilmiştir. Senlh 'e ait mısra
başlarındaki M harfi şairin Mevlevl olduğunu işaret etmektedir. Buradan hareketle Kazım Paşa'ya ait mısra başlarındaki H harfinin de bu şairin Halvetl tarikatına
intisabına dair işaret olduğunu söylemek mümkündür. Senlh Divanı'nda "Kazım
Beg İle Müşterek" başlığını taşıyan müşterek gazel şöyledir :
M: Ser-nüviştim yazmadan kilk-i kaza baş üstüne
H: Fikr-i zülftin oldı püskülli bela baş üstüne
Daha kaza kalemi ezelde alın yazımı yazmadan senin züljunün fikri başıma
püsküllü bela oldu.
luklarının
H: İster al gönlüm ele isterseneyle pay-mal
M: Her ne emrin var ise ey meh-lika baş üstüne
Ey ay yüzlü sevgili, işte gönlüm, ister eline al istersen ayaklannın altına at. Her
ne emrin varsa baş üstüne.
M: U çmadan kuşluk yuhusı çeşm-i Leyllden henüz
H: Kurdı Mecnfın lane-i mürg-i heva baş üstüne
Henüz Leyla 'nın gözünden kuşluk uykusu gitmemişken Mecnun, aşk kuşunun
yuvasını başının üstüne kurdu.
H: Şekve itmez imtihan-ı aşkdamerd-i Huda
M: Vaz' olunsa erreha-yı ibtila baş üstüne
Hak aşığı aşk imtihanında başına gelen musibetlerden dolayı şikayet etmez.
M: Hfin-ı magzımdan ser-i engüştüne yakdı hınna
H: Eyleyüp leyll-yi sevdil vaz' -ı pa baş üstüne
Kara sevdayı ayak altına alarak içimin kanından parmağının ucuna ve başına
kınayaktı.
H: Yar ile agyar olur elbet karln-i ihtiram
M: Takılur harıyla güller da' ima baş üstüne
20 Şemsettin Sami, age., s. 38 ı I.
2 ı Ahmet" Harndi Tan pınar, 19 uncu Asır Tur k Edeb1yatı Tarihi, Çağlayan Kitapevi, İstanbul ı 982,
s. 257.
22 Şemsettin Sami, age., s. 3811.
SÜLEYMAN SENIH VE MÜŞTEREK GAZELLERi
Ağyar,
17
yar ile birlikte olunca elbet hlirmete nail olur. Çünkü güller dikeniyle
baş
ıistitne takıhr.
M: Glsuvan sanma serinde oldıgıçün şah-ı hüsn
H: Saye saldı şeh-per-i mürg-i hüma baş üstüne
Onun
başındakin i
kanadı başına
saç san ma, o güzellik padişahı
gölge sa/mıştır.
olduğu
H: Kendimi kıldım feda dönmem sözümden
M: Cevr ile yarim çevirse asiya baş üstüne
için hüma kuşunun
hasılı
Kendimi sevgiliye feda kıldım. Cevr ile sevgili beni değirmen taşı gibi çevirse de
bu sozumden dönmem. Her ne yaparsa baş üstüne.
M: Merkez-i hilm ii tevazu'dur edlbe cilvegah
H: Bulsa da yüz çıkmaz erbab-ı haya baş üstüne
Edepli kimselere yakışan tevazu ve yumuşakhktır. Namus ehli, yitz bulsa da baş
listline çıkmaz.
Karın
altun eylemek içün Senih-i haksar
Sikke-i Manlayı koymuş Kazuna baş üstüne
Ey Kazım, perişan Senih,
kazaneını artırmak
23
için Mevlevi stkkesini başına takmış.
Senlh'in müşterek gazellerinin dışında muasır şairlerden Hafız Miişfık
Efendi ile birlikte yazdığı bir de müşterek matla'ı vardır. Hafız Müşfık Efendi,
Senlh gibi son dönemde yetişen Osmanlı şairlerindendir. Asıl adı İsmail olan şair,
H. 1221-M.1806 tarihinde İstanbul' da doğmuştur. Çok zeki olması sebebiyle sekiz
yaşında Kuranıkeriın'i hıfz eden şair, önce Divanıhiimayun Kalemi'nde daha
sonra da Mektübl-i Sadr-ı Ali Kalemi' de çalışmıştır. Bir müddet Ceride-i
Havadis'te başımıharrir olarak da çalışan Hafız Müşfık Efendi, Halvetl tarikatına
mensubiyeti sebebiyle hayatının
son dönemlerini evinde halvet halinde
geçirmiştir. Bazı şiir ve nesirleri Miişfık-name adıyla neşredilmiştir? 4
Cevdet Paşa tarafından "şiir ve inşada manendi yoktu" diye methedilen
Efendi zamanında Cerlde-i Havadis, vaktin ediplerinin toplantı yeri
haline gelmiştir. 25 O günlerin eseri olarak söz konusu müşterek matla, Senlh ile
Hafız Müşfık Efendi'nin yakınlıklarını gösterınesi bakımından önemlidir. İlk
mısraı Hafız Müşfık Efendi'ye ikincisi de Senih'e ait olan ınatla, müşterek
şiirlerin gazel forımı dışında başka nazım şekilleriyle de yazıldığına bir örnek
teşkil etmektedir.
Hafız Müşfık
23 Suleyıniin Senih. age. s 114
24 Şemsettin Sam ı. age .s 1914.
25 Ahmet Haındı Tanpınar. age, s 147
18
LÜTFI ALlCI
Hafız Müşfık
Efendi : Hatt-ı siyiihı levh-i lr-..:yiiz-ı iziirma
: Geldikde togdı kara gün uşşiik-ı z~rına 26
Beya::: yanağmda siyah ayva tüyleri çıkmca inleyen ôşıklarma kara gzt,,
Senih
doğdu
Tüm bunlardan hareketle müşterek gazeller hakkında şunlar söylenebilir:
gazeller, diğer gazel çeşitlerinden farklı bir zemin ve usulle, genellikle
bir edebi mecliste irticalen yazılmaktadırlar. Bu uygulama bir yandan divan
kiiltiirünün halka intikalini sağlarken diğer yandan da aynı kaynaktan beslenen
divan ve halk edebiyatlarınlll müşterek yönlerinden birini ortaya koymaktadır.
Müşterek gazeller gerek bu yönüyle gerekse diyalog tarzında yazılması
Müşterek
bakımından aşık tarzı şiir geleneğindeki aşık karşılaşmalarını hatırlatmaktadır.
Halk edebiyatı alanında, aralarındaki küçük farklar dolayısıyla, atışma, deyişme,
tekellüm, müşaare gibi adlarla da anılan bu karşılaşmalar halk arasmda daha çok
atışma olarak bilinmektedir. 27 Bir topluluk karşısında yapılan aşık karşılaşmaları,
aşıkların yetişme sürecinde
etkili olan önemli bir gelenektir. Aşık
karşılaşmalarında esas gaye rakip iişığı mat etınedir. 28 Hal böyle olunca aşık
karşılaşmaları az da olsa kırıcı bir boyut kazanmaktadır. Müşterek gazellerde ise
söyleyişte ustalığı gösterme noktasında bir yarışma varsa da şairlerin nezaketi
elden bırakmadıkları. şiir bütünlüğünü gözettikleri görülmektedir.
Müşterek gazel çeşidinin şiire kazandırdıkianna gelince; müşterek
gazeller, genellikle diyalog ortaınında ve hazırlıksız yazıldığından şiir dili oldukça
sade bir h<ll almaktadır. Diğer taraftan. yazıldığı dönemdeki edebi ımıbitleri ve
şairlerin birbirleri ile olan irtibatlarını, onlarm şiir anlayışlarıyla haklarındaki bazı
bilgileri günümüze taşımaları bakımından edebiyat tarihimiz açısından belge
mahiyeti taşıınaktadırlar.
ilk örneğini XVII. asırda gördüğümüz müşterek gazel yazıını özellikle eski
ile yeninin mücadele içinde olduğu XIX. asırda bir gelenek haline gelmiştir. Bu
asırda en çok müşterek gazel yazan şairlerden biri Süleyman Senih'tir. Senih'in
müşterek şiir yazdığı şairler arasında sonradan divan edebiyatma karşı Avrupa!
edebiyatın mücadelesini verecek olan Ziya Paşa ve Naınık Kemiil'in de olması
dikkat çekicidir. Bu durum klasik Türk şiirinin son döneminde bile rağbet
gördiiğiin ii ve can lılığmı koruduğu mı göstermektedir.
::?.6 ~u k~ ınüıı S.:ııilı. agr . s 13::?..
::?.7 l iııı,ı) (iııııa). lurAI\L' 'de JI/A lar::t Sur Ge/r/1(:{;1 ı·r Ru.ıa l!oll/i. Akçağ Yay. Aıık 1992.' ::?.5
:?.X ı:rınaıı :\rtıııı. i~i/,/,1, Grlt'nL',{!,t rr .-i~,/.. Ldelnyali. Akçağ Yay .. Ankara ::?.001. '· 179-180