oSMANLILAR`DA RAiyyET RUsCvru* RRiyyEr

oSMANLILAR`DA RAiyyET RUsCvru* RRiyyEr

3
t
oSMANLILAR'DA RAiyyET RUsCvru*
I.
ift- re s mi s i s temi : I. QIFT-RESMI, VtENgfi,
vpoi KULLUK, ARAZi-nANe vencisi, MIKTART; rr.
A. E
CABA, KARA Vg VTUCERRED
RESITT,TI-E,Ri;
III. BENNAK_
RESMI, IV. oOlvUu-nnsrrai VE TUTUN-RESMi, V.
RRiyyEr nUSOvTu. uuAr.iyerIg,R VE SINIFLAR
NizArvn.
B. I spence:
tvtAHiye,Ti, eivE-RE,SMi, MIKTARI,
vruAn-nn.
Osmanh imparatorlu[u gergek ve kesin bir qekilde Fatih Sultan Mehmed
devrinde kurulmugturr. Olalaniistii fiituhat ve kuruculuk faaliyetine muvazi olarak
kan0n koymada da, onun devri misli goriilmemig bir geligmeye qahit olrnuqtur. Bu
hukuki faaliyet, bir isl6m devleti olan Osmanh devletinde, tabiatile ancak orfi hukuk,
yani do!rudan do!ruya Padigah'rn iradesinden dolan ve ona dayanan hukuk2 sahasrnda olabilirdi. Hudutsuz bir otorite tesisine muvaffak olan ve yalnrz yerleqmig
Adetler ve miiesseseler delil, qeri'at kargrsrnda da oldukga ba$rmsrz hareket eden bu
serbest fikirli Osmanh hiiktimdan, 6rfi hukuk sahasrnr ziyadesile genigletmig ve
kuvvetlendirmiqtir. Hatta, esas itibarile isldmi meftrumlara aykrn olarak kan0nndme
tertip ve ildn etme cesaretini gosteren ve bciylece haleflerine omek olan ilk Padiqah
da odur. Burada qunu da kaydetmelidfu ki, Fatih'in asrl kan0n koyma faaliyeti, hi.ikiim (ferman) geklinde grkardrfr idare ile ilgili hususi kan0nlarda gcirtiltir. Bunlar
bugtin da!'rnrk haldedir3. Onun, biri devlet teqkilAtr, dileri redyd igin tanzim ettirdi[i
iki umumi kan0nndmeye gelince, bunlar da, itiraf etmelidir ki, hentiz esash bir tahlil
konusu olmamrqtrr. Onun re|ydhakkmdaki kan0nndmesi, elimizde raiyyet riisfimu-
*
1
Belleten cilt:
gat.
XXI[, (1959),
575-610.
M e hmed /1, isldm Ansiklopedi si, 7 3. cldrz ( I 956), 506-53 5.
2 Kan0n-htlkiimlerinde qu kliEe tipik m6nahdr: "Kanfrn emr edr.ib buyurdum
Sultan Mehmed'in Fermanlan" , Belleten, no. M, vesika l0).
ti"
(bak benim, "Fatih
3 Bugiin bu nevi kan0nlan, Fatih devrine ait maliye mukata'a defterleri, tahrir defterleri, kadt
sicilleri gibi resmi defterlerde bulmaktayrz (Bak. Belleten,no 44, s. 693-708, keza R. AnheggerH. ihalcrk, Kanfinndme-i Sultdnt ber mfrceb-i'orf-i Osmini, Ankara 1956).
\{
32
HALIL
OSMANLILARDA RAiYYET
irq,qlcx
nun men$e ve mahiyeti hakkrnda en eski ve mi.ihim kaynafrmrzdr. Tetkikimize onun
tahlili ile baqtayac apna.
B rzzat kan0nndmenin
s
isternatizas yonu, konumu z bakrmrndan dikkate defer.
ReAyA kan0nunun ilk ilg fash, ceza maddelerini ihtiva eder5. Ceza kanOnlart,
hrristiyan-mtisliiman btitiin tebaa igin mtigterektir. Fakat 4. fastl, birincisi Mi.isliiman
redydya, ikincisi yi.iri.iklere, i.igiinciisti Hrristiyan reiydya ait olmak iizere tig
krsrmdan m{irekkeptir. Bu taksim gekli devlet iEinde tebaantn iig btiyi.ik grupa
aynhgrnr inikds ettimektedit'. Mtisli.iman ve Hrristiyan redydya ait krsrmlar, redyd ile
timarh sipahi arasmda vergi mi.inasebetlerini di.izenleyen kaideleri ihtiva eder. Orada,
evvelA timara dahil vergilerin iki esash unsuru, yam a'Edr ve rilsitm-i raiyyet ele
almmrg, ondan sonra angaryalar ve nihayet pazar baclan gosterilmiqtir. Miisli.imanlara ve Hrristiyanlara ait iki krsrmda bu konular, paralel olarak aynl srra ile ele
ahnmrgtr. Bazr noktalarda, yani koyun-resmi, baclar, a'qdr ve bir krsrm angaryalara
ait maddelerde iki krsrm arasrnda esasa ait farklar yoktui. Buna mukabil raiyyet
riisfrmu denilen qahsi vergilerde mtisltimanlar ve Hrristiyanlar ayn esaslara tibidirler. Evvel6 miisltimanlann tdbi oldugu gift-resmi sistemini, sonra Hrristiyanlara ait
ispence resmini ele alaca!:rz.
Sistemi
I. Qift-resmi: Herhangi bir incelemeye giriqmeden cince, ilkin, Fatih
Kan0nnAmesinin Dr. Fr. Kraelitz-Greifenhorst tarafindan yaprlan negrini yazma mea Bu kan0nnAme, tedvin edilmiq en eski Osmanh kan0nn6mesidir. Bugiine kadar mal0rn tek ntisha
II. Bayezid zamanmda H. 893, CemAziyelAhire sonlarmda (2-10 Haziran 1488) yaptlmtq bir
istinsdhtan ibarettir. Aslr, 6yle gdri.intiyor ki, 1453 tarihlerinde meydana getirilmiE olmaltdrr
(bak. Kraelitz-Greifenhorst, Mitteilungen zur osmanistien Geschichte,I (1921-22), s. 18:,
benim, "Osmanh Hukukuna Giriq", Siyasal Bilgiler Fakiiltesi Dergisi,,crlt XIII, sayr 2, s. ll2olunabilir: Anadolu eydletinde gift:resmi 1458 tarihinde 33 akgaya
grkanldrlr halde kan0nndmede buna ait hig bir iqaret yoktur. Halbuki teqkildta ait kan0nnAme,
Fatih'in son zamanlarrna aittir (bak. M. Arif bey negri. Mukaddime, TOEM, il6ve, 1330). Bu
kan0nnAmelerin tertibile imparatorlulun kurulugu arairndaki miinasebeti, teqkilat kanfinndmetl
dibdcesindeki gu ibire de aqrklar: "Eyydm.i saltanatlarunda.buncafiitfthdt-i aztme milyesser alub
husfisd hdtd ddru's-saltanat olan ..... Kostantaniyye fethi miiyesser otdukda sdb*d ecddd-i
izdmlan zamarunda olan kavdntn-i mazbfita defter olunmay4b'.'..II. Murad devrine ait defter ve
vesikalar gdstermektedir ki, redyAya ait bu kan0nlar daha iince imperatorlukta cdri bulunuyordu.
Fatih'in yaptrEl qey, bu kan0nlann umumi esaslannr bir kan0nndme halinde tedvin ettirmekten
ibaret olmahdrr. Madde vefasrl iizerine kan0nnAme tertibi,fikri gi.iphosiz islAm fikhr tesirindedir.
5 Kan0nnAmenin sistematiki hakkrnda bak, "Osmanlr Hukukuna Giriqr-, s. 116-l2O; ' ;r , .J
6 Sancak kan0nnimelerinde (bak. 6. L. Barkan, XV. ve XVI. asrrlarda Osmarth"lmparatorlufiunda
zirat ekonominin hukukt ve malt esaslan, l; Kanfinlar,r,lstanbul {943.) ve'S;, S0leyman
Kan0nndmesinde anahatlan ile avnr tertio srrasrnrbulmaktayn, t
Oradaki delillere
gu da il6ve
:
33
tinle karqrlagtrmak ve asll metni tesise gahgmak gerektir. Zira kan0nnAmeyi bulmug
ve yaymlaml$ olan Avusturyah ilimin mesaisi, Osmanh tetkiklerinin o zamanki durumuna gdre takdire $ayan olmakla beraber, metnin konumuzu ilgilendiren krsmrnt
amamil; anlayamadr$ yaptrlr terci.imeden meydana gftmaktadrr. Eldeki metin 893
H./1488 M.'de yaprlmrg geE bir istinsAhtrr ve b\zzat miistensih bazr terimlerin ve
maddelerin mdnasmr anlamadrlr iEin kopyada hatalar yapmr$tu. Elimizdeki metin 9udur:
iyu4;r-r1l ,rL(i r*-9 tltJr t 3 ,ilrl\ t1-t ol-s !4 Utt s-'r-i or! ':-ia ,a I
{:Jl {+il
6l C-fi-4*:Jl 4?il q11;l J-jil)y 44 t os- 3 ^al ;il ,f t
61t .r.l(>{r J
6:rt-
;uU ,,r-b-e...(Kraelitz ne$rinde madde 1-4) dl
u;l .-.f [-].*,f
-t (Kraelitz,
4l i*
m. 8) t+j-ftt -lt. StA
t-J c,Jl
.1J33a
)fr:
'>>V
2t
s... (Kraelitz, m. 9) +.--r-s.;-' ,;f o:-{-'i os-1 ^aJ rJSl orl2
t- cJl r-;-L !l .:-i- 6Sl €.)r F11c-,t'; ,5r"- ,f ,/-)Jl .,''?
gt.:Jr+J *
if ^+ri-ir"U
l; s,)y 6rl .r-r-]:ja JJrbU 1 ... (Kraelitz, m' 14)
J.q ,a o.tL- nJ, J- 6 +t -.,ttb I .'. (Kraelitz, m. 16) ol,N +:*
t j tSlti\
Y1t-,-i, o1111 oji Jll :-S
'P.yts,,#fttVl i+rrr;,r:il uK;
,?)y' ) sSze.y,\3 ci)fS 'y. .,Ill \t"'2 Otr;t ot.'i{ -1 "' (Kraehtz'm'25)
!)), s ,gt-{ s
$f .r.:.r o:\1 or21 ,al 6) .:,j* 6rl o-r! cf -P I dw;l
qt-) ))
q-)t €l: ^n-; ,j-t 6 f-, Jr-Jl +J "*i ,-rrl 5Ld s Jt="-:ut it +f
df dJ>\-J
A. Qift-Resmi
NUSCVN-i
o-r.j1l
il.u-
U--9
<t(Kraelitz, m. 28)
J'.i-*l
oldrl-,,|
7 Aslrnda b6yle. Fakat Kraelitz'in teklif ettili gibi iig akge delil.iig hizmet gl.ul: karErla'-madde
kullandrk'
28. Biz, Viyana Milli Kiitilphanesi'ndehiiui.-tit (A. F. iS+, ,- 2-?) mikrofilmini
isterim' O'
etmek
teqekkiir
burada
Kreutel'e
Dr.
bulunan
liitfunda
Bu mikrofilmi bana lOndermek
Barkan (mez. eser, r]lgZ ua.) Kraelitz'den yaptrEr iktibasta onun hatalanru tekrarlamtstr'
34
Kraelitz bahis konusu y'edi hizmctin neclen ibaret olclurlunu tivin r:dcmemi;rir.
rnacldelcrlc 9. madde, 14. nrlocie,25. niarlclcyiterci.imesi dolru dcgiltiirs. 1-4.
m. Tiirkge merin ashnda qoyle c,lmalrdrr:
l-4.
"1. Bir EiJ't ytlda Iiig] hi-mer [vevu] tiE akg'e lelr (kar;rla. rnacicle 1-5 r'e 28)
fve) bir urak ve hir doeen t,e bir kanh otltn, bo.yuttt]ttt.uk-rt,.yttti iki akgu t.t,re.2. V'e
benlakden iig Ihizmet] r'et,uhutl ultt t,c1,6 tokrE ctkg.u ahnu,,. Bu nietnin minasr bu,etinkti Tiirkgemizle goyle itaclc ediiebilir: Bir Eitl tasan'ul'eclen raivver yrida iiq hizlnet veya bunun karsrhlr olarak tig akqa vere, bundan ba;ka bir orak t,r,ani ot) ve bir
dolen (saman) ve bir kagnr odun vcre ,ve iivnca boyunduruk-resmi oiarak iki akqa
vere, bu yedi kulluk (hizmet) yerine para alnrak lizln gelse 22 akca alma. Bcnlakdcn
tiE hizmet veya bunun
kar;rhlr olarak altr
veya. dokuz akga ahna.
Metni bu ,sekilde tefsir iEin elimizde, bu nradclelerin ratbik Eekillerini gosteren
gafdaq tahrir defterleri vardrr. 859 H. 11455 ML tarihli bir Pa,sa sarrcalr defterinde
Pravadi'ye ait 5u kayttlare, bizim igin mtihimdn'. "Kurve-i Deni:lii; ruiyy*et, g,(ttii I,
bennak I, yiiriik I;Qiftlik-i Baltadr Beg, niilk-i ntezkur;
Qititik_i Do.!untt isnruil.
sonre miilk olmus. Hlstl: Bugdav 9 mucl 4 kile, urpa J ntutl 2 kite, y'uluf l rnud,
Eavdar l7 kile. Hizmet-i rcAyd ig'iin her g'iJiliiclenbirer unthu othn t'c bLki hi:mct orak
ve dogen ulmurmts, hIsil sanlmaz kendi.ilere sarf olunurntus". Aynt cleftercle yine
Pravadi'de Padiqah hAslan arasrnda on kdye ait 152
Eiftli.i -12 bennak vc 4 arabacr
r-izerinde |u kayda rasthyoruz "Hi:met-i reAr-A iq'tlin urpa kite 168, odnt uraba .l56,
saman araba 78, ot araba 156, resm-i bo,-untluruk 312, bennakdt,tt I'i 10,420".
HAslarrn yekOnunda da qu frkra varclr: "1{dsil e: ocltn, ot ve sunlutt t,c hAtlihavA:
10644". Nihayet qunu da kaydeclelim ki, Tekfur-clalr (Tekirda$r).
Qirmen, ZagraYenicesi, Ergene ve His-koy clefierind"trt g:di ve bennukresimleri c{aima lizmet-i reAyA 6'biri altrnda zikredilmiqtir. Bu kay'rtlardan anla;rlmaktadu'ki, hi;met-i reAyd olarak her gift sahibinden 3 kile arpa, bir araba odun. yanm araba saman, bir araba ot,
2 akga resm-i boyunduruk ve her bennakden 10 akga ahnmaktadrr. Buracla o/,
;tiphesiz Fatih kan0nn0mesincleki orakhizmetine, samanise ddeeil hizmetine karqrlrktrr. Birinci kayrttan, saman ve otun aynen alrnmasr veya satrlmasl, rnrimktin
oldulunu olreniyoruz..
6
ti
IIAI_IL iX,tt-C.tr<
Almanca terciime. s. 37-4 l.
v Belediye Ki.iti.iphanesi,
Mualiinr Cevdet kitlplan. yLtztnaorraboy no. ll9, eb'adr 10.-5X29: Lra;r
noksan, delter-i mricmel,257 sahif'e. Defterdeki kayrtlar, Rumeli Beylerbeyi Karaca Beyin
sa!lrgrnda (oliimti l-l-56) yaprlmrqtrr. H.8-r9/l-{,55 tarihinde imparatoilukra umumi bir ralrrir
yaptldr!r, bu tarihe ait mijteadclid detierlerin mevcudiyetinclen anialrlmaktndrr. Bu Pale sanc:rir
teri de aynr tarihte meyclana geririlmil gcirirnmekteclir.
,,.def
"' Ba;bakanlrk ,Ar;iv Umum Nliictiirlrigii (isrlnbul), Mrriiyctlen Nlridevver Del'tcrlcr, rrruvakkat
tasnif no. 180.
Irr rcli Fatiii kan[rnniin.:sinclcki ''iit. .qt'it lii-tii<,tti..rii].r.;" tt'l-'ritiesiiri irtceley.'()rada
rei,vA iqtn l'ri:mci yc' l,ti!!ttii rlibirlrli ;lrilci rtiii .)iil;lrk iiiiiilt'iltlnrt;ttrll.
lirn.
ve
K:rl.lj. 16. asrr tiii'kgcsinclc s:.iiin eltt:t-ltrs csir rr.inl\r \,:tnutLi-r P:icisehin tebaitst.
reiyyet mAnasrnr aldr$i gibi, (rrl1l k (krlti niuli::trs ''r,r)l r.lri-rir'i .ie cliiel' rninalarr
vi.rlrr-rdi-1 t'ttiyyatin miikclle,l' i,ltlttiLt lti:ntat ltlarittslrtlt kulllittllrrt:'iti.ll. i5 l9 t. Runr
ll "q,'i.l'f r.u_t!r!i-i I!t?tt,;tit, t;<'i.';rl tinLti'-tt'itrt' bit't't' g[itt
iSiVas-Amas1,a) kanununa g(ire
kttilrtk etlarltr intiS". 17. asrl liil Oir lien0nd.ri+ Lru kuliu5:ull l1l;.thi\eti clal''rL ;r':rk bir'
sekiiclc io),]e itadcedihlistir: "sipdltilc'i'r liis,;ri l;,t1,1,,!ttt:rtiltii\!t!.ri'irt, i,rt:.;t:!ari iti'
t'lib,,,tt'iittle -ltgcti'lui', evici'ina ;<iitii'tttr':tcr'i'i' t,,.' ,t:t'iti hi:rtt'i ttit:(i r,i4l;,'ltti:'t'lttt'l
tie(ilcli,', sipctliltr ct'iu'c;r,ttk i::ret/ii;lt't'itttit'ii,ii.i,i,ri'!-i'uA, ril,,itlttr i;:tt' ','ittt'1Jr"15.
Bizzat Farih kan0nnfinesirtitt i-Irristivln ici;. i; e rlii, k;:lnirltlr sLi l-,;kiiili cie btl
blkrnrclan dikkate rJeler: "Et'g!ik itu!t'ai' i.!-{',;'iti,",'r,'i!t,'i oi br:!tik ittt,il'tt'"iicli.t iit' .qfin
i.slt,(1t,". Nihayet 1540 t. Diyarbakl'(Dif irbekrl x.rttiitti-,tttl:iki'" su titecl.lc bu hizmetin paral'a qevritebitcligine dair blgka bir clciil \{'i'i}lcktedir'. Btr kln0ntla tlettivol ki:
"lJir lilnet,e liq'e[in tr,qucliyt'\| bolltttttiu;tltr rc ht't',qlitt tl:irrr ukt,tt tuklir rsltrttrttrtsltrr
Ai.ltcr lttineve altt akqcr olrn', qt'rr'kst' :;il.triltitt'r'i,tt'iiq' ;4rin ir,qdtlltk i'slcuil't gerck.te ak('rtstn ulultu'".
rIan'rlt iik saltatlut yriirt'llli:l icrril-' criiicti!i kltl0;ruintcsirs' t'i9
tlllirlk k;risiilil,rt iji:retlit:+ltrizer yardllfl
(Sirtcrier\)\/())')a
uit husrrs; klirr0rilari-iatt bahs
Sentcncicrc
Oracla
ctmekrcrlir.
Kanuni
Siile-v-
kulluktan bayka ,Ciger hizlnetierin pLtrii
olunurken qu frkra geEcr:t't '\'iln.y:gy-i tttc:iitii't'.1( ii('t t'(ti\'.','tr ixt;tirtucltril bultittttvQ
il Sah. l6 madde I.
il H. 9S: t. Ortlkct
kLrllera
lii iir.iiiirrlninicdc rBri'k.rrt.
'i(i'i'iii(i',ictiiriilntiis orluklttt'....... slilrrrir.c lit.' krtlltri;
t'erirlt'r. t:ctttti'ttt-i .4tltritr-i t'lli,'i',ittt ,\ttt'(tt'it!.i il;! krrliut 1't
(
IJ Balkart rtc;l'i. K:;rtrirllrtr'. s. i i0.
iu Kunitnnltr)r(, ) tiZlrtll T. T. K. kritiiilharrcsi. 1. 3.i, s. 5t)
l5 KarEril. vlytnlacltirrn ,\r irtrt.\it !.unirtrttttrtr'.ri r '\tit'tti-i Dtt';r'i' j Jtti;t,,i.'i ,t,rt'itttitl . r'rl'lkltl'a I95:1, s.
125) r'c Oltri kunilnu. (iJitrkari. Kuttrutlur. s. 195. nilil<jt: llr).
l6 Kurttirtlar, s. l3l, nrldcie 3.
ll It'grrclit<' kelintesi l:ullirk'irn kerlrlrir tlliit'rrk kulilii;lirirlikt.tdrr: " lt'qrrrli''1' tli','r kullrrit" ( Erzut'un't
klin0nu. t. 15.10. Barkan rteqri. s. 1611.
tS Stil"y,nrn Kan0nniuresini ilkin ya,rrnl:L'iLti \i. .\i'it bege gilt'e ( tOEt,l iiirc-. l-ll9' clt bu
kuninnime 1-521'rlen oucL. tiln;li,t ,ii1,l '', .,;iitulttiir'. Iilklr'i zikrettigi kltnitn rtl.rtltleleri Bel!,rld'tn
o zalnan Dirti'l-FIarb oltruj.uriit i:.,,r;,'- eiit'iez. .\ilclrk 9l+ H. ilrlltr tlu'ftctintlc tK.trrlrrzltrr, s' 325.1
'rill'l;ikllrrlrr; /ii:i?rrt''i itnitt'vt'
Scmenclere Et-lakianna ltii l. lr:r:rrrrllr 1u nltdclc' rliltklire ticgcr:
t'arrliklcri r9-l aAr.rr ii-Lri,it 7 ttktu ,!tthrt :it'itrla rtlttit , t.iritli' .,ll,triict t ')( ) ul;t.(t rtltrlt"' HalbLtki
Si.iicl'rlan Kanunlarpc.,lr,cie haiil li-l ukrrrr uirrrnct.tcyiz- liLrrtl gilrc Klrrrirrtrtittrre h,-'t-ltalde 9-l'l
bir rahrir
r i5l7l2lj) clen oncc tanz.irl edilrni; olni,r'lrr.irr. ti. 9lS-919't.irt Krtrliriri ilitr ttlrlLrrtri
Lru trllrril le ilgili ttlabtlt'.
frirtrill,i
xlnunnilncsilrin
Sriic-vnl.rr
lrptrrch!rrrr
bili;,oruz.
i,
lt) ,ft. .'\.if. r're,sri. 7'Offl. iiui,c. i-li9 ft.. s. .3(r. Kitr';rl;r. llrrrnid Ha,.i.jrbcgic.- Ktttitttt.-tttttrttt 5trlttnu
I\'-\' ( I9-+9Srtlt,,,,rtt.)rttt :ukzzpclc6't;,:r, (Gllisnik zcrrliiis\oq \lttzer u Slrlieti,. Novrr Seri ia.'I.
j
36
HALiL
harman vaktinde
OSMANLILARDA RAIYYET
NeI-cx
bir araba otluk ve bojikdezl birer araba odun verirler,
mevsimlerinde otluk ve odun almasalar yediser akEa otluk iEiin ve iiEer akga odun
igiin almur".
Boyunduruk-resmi'ne gelince2l, Fatih kan0nndmesinde ve paga sancalr defterine iki akgadrr. Btiyi.ik bir ihtimaile bu resim, k<iyliini.in arabasr'yeyakagnrsile
yaptrEt hizmet karqrhlrnda ahnmakta idi ve ciyle gcirtiniiyor ki,
en gol suistimale
mi'isait bir hizmet oldulundan, erkenden yalnrz nakden odenen bir resim haline getirilmigti. Bununla beraber sipahilerin, meseld Avlonya'da redyAya iig gtin bedeni
hizmeti ve arabasile ot tagrma hizmetini, resim aldrktan ,on* da
iaptrrmala
Eahqtrklanru, fakat merkezi idarenin bunu qiddetle men'ettigini gcirmekteyi2zz.
RUSOMU
ile eski senycirler arastndakr bazr feodal hizmetlerin Osmanh devrinde paraya
gevrilmiE kargrhklannrn toplamrndan ibarettir. Bununla beraber Osmanh devrinde de
bu hizmetlerden bir krsmrntn bazr yerlerde aynen devam ettilini gordtik. Osmanh
gift-resmi, bir taraftan toprala bagh bir vergi, diger taraftan qahsi bir vergi veya bir
hane vergisi olarak goriini.ir.
Tam Eift-resmi veya nim (yanm)-gift-resmi bahis konusu oldu[u zaman bu
resim, hergeyden evvel toprala balh sayrlml$tr. Fakat yanm giftten aqalr toprak tasamrf eden koylti igin, evli olup olmadrlr verginin mikdanm t6yin eden esas Amildir.
Qift veya giftlii, bir Eiftlik geniqlikte, ntm-Eift ise onun yansl kadar bir arazi
pargasma tapu ile tasam:f eden ktiyliidiir2s.
Ddgen hizmeti, Paqaeli defterinde gcirdiigi.imiiz yanm araba samandr; kciylti-
niin ddgen siirdtikten sonra hdsrl olan
samandan sipahinin hayvanlan igin
araba vermesi miikellefiyetidir. Bunun para olarak karErhlr da yedi akgadr.
yu.r*
Bu suretle yedi hizmet veya kullulu ve para olarak kargrhklannr gciyle tesbit
edebiliriz:
3 gi.in qahsi hizmet veya 3 akga,
Orak, yani bir araba ot veya karqrhgr 7 akga,
Ddgen, yani yanm araba saman veya karqrhfr 7 akga,
Bir araba (ka!m) odun veya 3 akga,
Boyunduruk (araba ile hizmet) veya2akga.
37
Konya kan0nndmesindeki (1528) tarife
gcire26
"...biltiin Eiftlik a'ld yerden
altmtE ddnilm ve evsat yerden seksen ve doksan doniim ve ednd yerden yilz ve ytizyirmi doniim demislerdir, ammd beyn'en-nds meShfir ve ma'rfif olan giftlik oldur ki,
bir gif-tlik nadasma ve ekinine vefd ede, ehdlt-i kurddan ekinciler dahi ana bir giftlik
dirler, mikdarda Bursa milddile oniki mildliik yerdir, Konya miiddile sekiz mildliik
olur, biffi'l ma'mul olan kile ile aln miidliik Jer olyv"27. Sirem'de bir giftlik, hds
yerde 60, a'ld yerde 70-80, evsatta 100-120, edndda 150 doniim olarak hesaplanryordu2s. Bir ddniim, bir gok kanfinndmelerde boyu ve geniqlifi krrkar adtm olan
bir saha olarak tarif olunmu$tur. Bugtin drintim ortalama 1000 m2 olarak kabul
edilmektedirze. Defterde gift veya ntm-gift yazl/'drpr halde sipahi fazladan qiiphelenir
ve yerin hakiki ytizolgtimiinti bilmek isterse, olger ve fazlasr igin dtintimi.ine
Fatih kan0nndmesinde "bu yedi kullukdan otilrii akEa altnsa yirmi iki akga
it<i akga ise, Eiytre.smi'nden bagka birgey olmayrp imparatorlufun btiytik bir krsmrnda
asrrlarca bu
altna" ftkrast bu qekilde agrklanmrq sayrlabilir23. nu yirmi
nisbeti muhafaza etmistir.
Raiyyet riis0munun menqei meselesini mtinakaga ederken tafsilAtile g6stermeEe galr$acaErmrz gibi, gffi-resmi yahud kuttuk-akgai?a veya
raiyyet-resni, kciylti
50), Kan0nn6r"n
Yaptlmr$trr. Kan0nndme metninin yeni bir negri zaruridir.
zu
"^ M. Arif neqrinde bu kelime okunamamr
str. Bojikslavca Milad-r isa'drr.
'r Boyundurr.rt kelimesi Dfvanu Lugdt-it-Tiirft'de bugiinkti yaygrn mdnasile mevcuttur.
"- tJak. mezk0r Avlonya kanilnndmesi, s. 125.
odtn (odun)hizmetlerinin
paraca kargrhlr
" ?',
buna aynca temas edeceliz.
^.
'"'le'f'-.okEast ki ona kulluk-akgast
Istanbul 1957, s.49).
bazr brilgelerde farkh nisbetler gcisterir, ileride
derler". (T. Giikbilgin, Rumeli'de yilriikler ve Tatarlar,
25 Tapu ile tasamrf igin Bursa kadrsr iiniinde yaprlan gu muAmele drnegini bir misil olarak
veriyoruz: "Sebeb-i tahrir oldur ki, mahrfisa-i Bursa rcvAbiinde Depecik ndm kdy smunnda olan
Gilvendiik-Lala giftlili ndm giftlifriin suvartsi Sildhdar Mehmed ikrdr edilp eyitti kim, mezkfir
giftlifii cemi' hudfidu ve hukfiku ve tevdbi'iyle ve levdhikiyle dSr ve salarl* ve sdir rrisfrm-i
tifiyye tarfkiyle hdmil-i mektfrb Mehmed ofrlu Hnr'a ilE yiiz akEa tapusun alub verdilm ki,
ba'd' al-yevm mutasamrf olub riisfrm-i dfryyesin vere dedi" . (Bursa Miizesi, $eriyye Sicilleri, no
A313,410 b., Zilhicce 885).
26 Barkan, Kanunlar, s.47, m. 17.
27 HAbuh Siileyman Kan0nnimesinde (s. 54) Bursa havalisinde bir gifte dcirt mud tohum ekilmesi
gerekirdi. Fatih Kan0nnAmesine gcire (Fasl-r Rabi', madde 7) 2 miid normaldir.
28 Keza karErla. Diyarbekr kan0nnAmesi (1540), Kanfinlar, s. 131, m.5: 80 diini.im a'lddan, 100
evsattan, 150 ednAdan. Dallft yerlerde giftlik hesabr yoktur.
29 Bagka bir tarife gore (Mitlt Tetebbular Mecmuast,I, 99) giftlik "derzi arSunile eni-boyu 75
zird'dr" (Bir tezi a4rnr=66 cm).
\.
38
OSMANLILARDA R,{IYYET
HALIL nqer_cu<
muayyen bir resim, dontim-resmi afudr3}. itrttaf halinde Hazine-i Amire'de saklanan
baqr mdhiirlti mesAha urgaru istenirdi3r.
iki
Osmanlr kan0nnAmelerinde ve defterlerinde gift, bir Eift dkilz, qifttik ve bir
Eiftlik sahibi koytti mAnalannda geEer, f-akat umumiyetle terim olarak, giftlik ite mii'teradif kullanrlrr. Musul sancafrndabazr sipahiler gifti, bir gift oktiz m6nasrnda anlayarak iki gift veya daha fazla okizle zftaat yapanlardan, gift-resmini o nisbette bir
kag kat almala Ealrqryorlardr; bunun lizerine merkezi idare Eiftle arazinin murad
edildigini aErklayan bir emir gondermiqtir32.
Bir giftgi ailesine yetecek geniqlikte kiigtik zirai iqlermeler teqkil eden bu redyA
giftliklerinin pargalanmamasrna devlet biiytik <inem verirdi. Buna dair kesin kan0nlar
Erkarrlmrqfi: "Qiftlik ve bastina paralanub bozulrnay kat'iyyen cdiz defiitdir"33.
Ebussu0d'a gdre bu, tamamile mdli bir endiqeden ileri gelmektedir.
Qiftlik pargalandrlr takdirde "hardclart te't'zi ve ta'yin olunmakrla kemdt-i su'fibet ve iskdt olub
belki ddefi muhdldir":+. Qifte tasamrf eden bir raiyyet dliince "kaE ollu kalursa atast
Eiftligine muSd' r''e miiStereklik iizere mutasarnf'olurlar35. Defterde giftlik olarak
kayrth bir toprak sahipsiz kahp gunun bunun elinde pagalanabilirdi. O takdirde bu
Eiftlilin ihyasrna ve resmini odeme[e istekli bir raiyyet grkarsa, kadr marifetile bu
giftlile ait arazi kimin elinde bulunursa ahnrr ve ona verilebilirdi36. Bir ciftlik. en
fazla nim-Eift olarak ikiye bdliinrntiq giisterilebilirdi3T.
"Resm-i gift arza baglanmsrlr" prensipi kan0nlarda srk srk belirtilir38. Tahrir
esnastnda deftere g'ift kayd olmayanlar, yani ellerinde bir giftlik genigliginde arazi
bulunmayanlar, sonradan bu miktarda bir arazi tasarruf etseler, qitrri au.umlarr ne
olursa olsun, gifrresmi odemek mecburiyetindedirler. Onun bennak, miicerred, dtl
veya askeri srnrfa mensup biri olmasr bir fark yaratmaz3e. "Zird i'tibdr arzadv" .
"Sogtr, hasta alil ctahi Eift ytiriidiirse
duttu{u
Eift-resmi t,erir"4}. "Mi)cerred,
Eiftlik
t*
Aydrn kanrtnu, Barkan, Kanunlar,s. 10, m. 25. .
]?
'1r Kan0nnAme' Ankara DTCF kiitiiphanesi Ismail
Saip yazmalan no. 5120,
s. I35a. "Miisellemlik
yerleri masdhat olunmafr ig'iin hizAne-i Amiremden iii-ur:u mohiirtil urgan ki bind zirdt ile yetmiE
arSundur. irsal olunrlu". (Baqv. Arg. Miihimme def. no23,s. 135).
),1
"^beS
"Resm-i Eift ar:a ba{lanruSdrr" (Musul kan., Barkan, 175, m.
9).
]l !ofVa kan, Barkan, s.254, m. l3; Mitti Tetebbular M.,I, s. 99.
34 Uskrib, Seldnik
kan. mukaddimesi, Barkan,
35 Aydtn kan. (1528),
Barkan. s. g, m. 17.
s.299.
ro Siileyman kan. s. 51.
r/
Kangrn (eankrn.y kan.. Barkan, s. 37, m.
1+.
:d Bak. Musul kan., Barkan, s. 175.
rn.9; Aydrn
JY
Aydrn kan. aynr ver.
40 Silistre
kan., Baikan. s. 2
19.
m.7.
kan., s. g, m. 12.
NUSOIVIU
39
Bennak sonmkdirde Adet iizere yirmi yirmi ikiSer akEa tamam Eift-resmin verir"4r.
de
gtbi
bennak-resmi'ni
oldulu
gift-resmine
tabi
ederse,
elde
arazi
giftlik
radan bir
e-derse, Eifttasamrf
bir
topraklanndan
ziraat
edet'z.
Eift
devam
$ehirli,
ddemele
kdylti reresmi 6=der, fakar gifti brraktrpr anda bundan kurtulur; halbukr umumiyetle
aynr
gift-resminin
Bu
misdl,
eded3.
dyfi bdyle bir halde Eift-resmini odeme[e devam
Fatih
Mamafih
sayrlabilir.
delil
bir
baqka
balir bir vergi olduluna
,a
un'daqahsa
giden re6kan0nndmesindeg, ve bazt sancak kan0nndmelerindea5 giftlili elinden
gttrtiyoruz'
odedigini
(
r.e
mi
s
nl
ak
e
b
e
n
n
ak
b
)
yAnrn, ancak
bir
rarafran gift-resmi,bir Eift toprak sahibi kdylii ailelerinin odedikleri
kaydolunan kimsehflne.resmi olarak au goruniir. Defterlefie Eift ve ntm-Eift olarak
umumiyetle hine
hizmetler
ilgili
(aile)
reisidir.
hdne
Qift-resmile
ler, umumiyetle bir
Di[er
orta-gaf devletbaqrna ytiklenir. osmanfu imparatorlu[unda EiftEi ailesi, birEok
miihim iinitesi
en
lerinde oldu[u gibi, zirai igletmenin ve binnetice vergi sisteminin
menqede bir
olarak gttriinmiktedif6. Fatih kan0nnAmesinin tahlili, Eift-resminin
gibi feodal
bu
onun
ise,
asrrda
16.
taklm hizmetlerden ibaret oldu[unu gdstermi$til.
olduluna
vergisi
arazi
bir
maktu
nakdi
hizmetlerle mi.inabeseti biisbtitiin unutulacak,
muhardc-i
ederek
mtitalda
arastnda
vergiler
qer'i
onu
inanrlacak, hatta Ebussuod,
vazzafa sayacaktrfz.
olmakla beraber bazr
Qift-resminin mikdan uzun zaman sabit kalmrq
deliqiktikler olmugtur. Aqalrdaki listede, gift-resminin muhtelif tarihlerde Eeqitli
igindeki rabtiigelerdeki nisbeti gosterilmigtir (isimler sancaklann adlanm parurftez
kamlar tarihleri gosterir)ls.
4l Gelibolu
kan. (1519), Barkan, s.235,
m.2'
42 Aydrn kan. (1528), Barkan, s. 9, m' 20'
a3 Silrt kan., Barkun , s. 2i5, m. 15, s.282,
m.26; Aydrn kan. (1528), s. 67, m' 3.
" negri, s. 24, m.7 44 Kraelitz
a5 Diyarb"k, kan., Barkan, s. 132, m. 7; ig-el kan' (1584)' s' 48' m' 6'
+e-Ort"-E^gcemiyetlerinde oldu[u gibi, Osmanh devletinde de ekseriya topralr iqleyecek el
miinazaalanndan ziyade
topraktan daha miihim bir unsui sayrlmrqtrr. Sipahiler arasrnda toprak
raiyyet toplayanlara
;zetinde
atazi
Boq
,urtlun*iktadrr.
raiyyet ayartmaktan dogan ihtildflara
Oevtet bir takrm vergi mudfiyetleri tanrmakta idi'
47 ,,Qift-akAast ad.tna iardc-i muvazzafa veriib" Barkan neEri, Kan6nlu, s.299'
48 ri;.",*ti tanzim ederken baqhca qu kaynaklarr kullandrk: Baqbakanlf At$iY.UT' Md' tapu
gileaiye k]rttiP' Mualtim Cevdet
defterleri ve Maliyeden miidevver tasnifialindeki defterler;
L' Barkan' mez' eser: R'
yazmalan arasrndaki tahrir defterleri; Stileyman kan1nnAmesi; 6'
syriennes' Institut
provinc-es
Les
Ottomans,
gJ.,
Ri,glr^ents
fiscaux
Mantran .t l. Suuuu
zvornicki'
Hercegovacki'
Bosnaski,
za
xo'rdr-rome
Frangais de Damas, Beyrut 1951; Kanfrn--i
Monumenta Turcica
Ktiski, crnogorski, skadarski sandzok, orientalnu Institut u Sarajevu,
Historiam Slavorum meridionaliu.
Saraievo 1957
lil*ttunii", f' I.,
serija
I,
zakonski spomenici sv' ['
\
40
HALiL
hqelcx
Akga
Sancaklann Adlan ve Tarihler
22
Gelibolu (1474 ve l5l9), Tekfur-dagr (1455), Malkara
(Mafalkara, 1456), Vize (Fatih devri sonlan), Edime (1528),
Nigebolu (Kanuni devri), Silistre (1569), Sofya (1525),
Uskiip (1455), Amavud-ili (Fatih devri ve 16. asr), Bosna
(1565), Sirem (III. Murad), Trrhala (1520)49.
OSMANLILARDA RAIYYET
RUSOIVTU
41
hissererden ileri geldilini
ed'miq otdu[unu ve ekseriya fazlahfrn bu
sebeblerini heniiz tespit edemedik' Meseld,
'ave
edrmekteyiz. Fakai bunun tarihi
ibaret olup sancak-beli
sipahinin ardrlr asrr gift-resmi 3l_akgadan
42 akEa giftile 37 akEaya grkmaktadf5r' Keza, Hamid-ili'nde
hisse
edilen
^r#il;ii*.r,
iEin ilave
almaktadtr'
15 akgasrnl sancak-befi veya su-ba$l
resminin 27 akgasrm timarh sipahi,
sipdht
hakk-i
nahiyelerinde "resm-i gyi lS akgadr'
Viranqehir'de ve Bolu'nun bair
srk
srk
ile
reaya
on akEadtr"52', Fakat bu durum
33 akEa ve hakk-i mtrlivd ve zatm
1528'de
sancafrnda'
devrinde 1522'de Ankara
anlagmazlfa yol aqtrfrndan, Kanuni
brrakrlmrqtrrs3. Giimiig akganm
timar-erlerine
tamamile
gift_reimi
Hamid-'i,nde
akEa, 1488'de 49' 1510'da 54'
35
1431'de
krymetinin azalmasr (bir venedik altrnr,
biri oldu[una qi'iphe
sebeblerinden
arfirnlmasrnrn
15g0,da 120 akga idi) gift-resminin
muhafaza olundulu
yoktur. Fakar to. asrida Rumeli'de gift-resmi ??*E^olarak
gibi, bir takrm hususi tarihi
Anadolu,da arttrnlmasrnda, 1458'de oldulu
30
Aydrn (1455), Menteqe (17. asr), Kara-hisar (17. asrr).
32
Kiitahya (1528).
33
Hudavendigdr (1487), Koca-ili (1624), Karesi (1576), Biga
(1517), Bolu (1528), Aydm (1528).
36
Karaman (1528), ig-el (1584).
37
Ankara (1522\.
40
Halep (1570), Trablus-gam (1548), gam (1570).
42
Hamid-ili (1528).
betler Yan YanYadr'
50
Malatya (1530), Diydrbekr (1540), Erzurum (1540) Musul
(III. Murad), Harput (1518), Qemigkezek (1541), Mardin
(bennak, mi)cerred-resmi) tahsil zamafir harmanQift-resmi ve ba[lantrlannrn
orada' o taHudavendig6r kan6nndmesine gcire'
dan sonraya rastlardr; iut ut 1487 t.
ayiolarak tespit olunmu$1ur' t6' asra ait
rihten sonra bu verginin tahsil ,**"mart
t'l'tutt kaUutiaimiqtir' Bu suretle tarih
sancak kan6nndmelerinde ir", u*u-iy.,tt
tevcih tarihi 1 Mart'tan 6nce olan sipahi
tespitinin idari bir faydasr vardr: Bir timarda
o sinenin Eift resmini alrdt55'
(1s18).
55
Yeni-il (1583)
57
Qorum (1466), Qankrn (1578), Kayseri (1500).
100
Biga'ya tdbi Dimetoka karyesinde miisli.iman olmug ortakgrlar
(rs74\.
gcirtintiyor ki, Imparatorlulun
uyle gorun[yor
Irnparatorlu[un tegekktil
tewkktil devrinde, 15. asu ortalanna kadar, gift-resmi daima 22 akga olarak kalmrgtrr. Ancak Fatih Mehmed 1458'de
Anadolu sipahilerini, Rumeli'de, Macar ordusu kargrsrnda krgrn da seferde tutmak
igin Anadolu eyaletinde gift-resmi mikdanm yiizde elli arttrm$tr. Orta-Anadolu'da
(Karaman, Ankara, ig-el) 36,37 akga, surye sancaklannda 40 ve Dolu-Anadolu
sancaklartnda 50 akga olarak tespit edilmiqtir. Yeni-il ve
Qorum, Qankrn-Kayseri
btilgeleri en ytiksek nisbetleri gcistermektedir. Osmanhlann, Dofu-Anadolu'da ve
Surye'de gift-resmini bir takrm eski alrr vergileri muddil tutarak koyduklannr bili-
yoruz50, bu sebebden nisbetin ytiksek bulundu[unu tahmin edebiliriz. Anadolu'da
gift-resminin 33 akgadan fazla oldulu yerlerde, sancak-beli ve su-bagr igin hisse
49 Trrhala kan. (Barkan,
s. 289, m. 4) 26 akga gift-resmi ve ll akga nim-gift ya:.nlrdn. Acaba21
akga yerine bir okuyuq hatasr olmasm?
-^
)u Bak. w. Hinz, Das
steuerwesens ostanatoliens,ZDMG. B. 100. Heft I. s. r83.
iraldesa
sebebler
olmahdr.
olup gifther zaman beraber fiazuritibara ahnmrq
Qift-resmi ve nim-gift-resmi,
nisAncak
igin de do!rudur'
resmi igin soyledigimiz esaslann t.pti"rt"-9ift-resmi
veya Eiftlii bennak'
Nim-giftten aqafr topralr olanlar ve topraksrzlar,ekinlii
idiler.
tdbi
farkh vergilere
caba bennak, t ara u.vl tnu."ti"o uau"
kanonnimesine gtire (tarih
ll, caba, Kara ve Miicerred resimleri: Kayseri
,,caba otar ki, gifti ve hig-ye:ri olmaya''^'. Bagka bir tarife gdre57 "Caba
1500;so
kisb
redyAya vi babasite olup milstakil
miicerred(evlenmemiq, bekdr) olan"fukar6-i
5l
Barkan, s. 34'
52
Stit"y--
kan.29; Bolu kan'' Barkan' s' 29' m' 7 '
;i|il,-r:iijr3i;*, o
aksasift_re-smi riderken 16. asrr ortalannda
def.'Bagv. Arq. tapu def' no' 483)'
55 Barkan, s. 281, m. 18'
56 Barkan. s. 57.
57 Karaman kan. (1528), Barkan, s' 47,
m'
18'
22 akeayasrkanlmrEtrr (Silistre
OSMANLILARDA RAIYYET
HALIL iNRT-cx
42
eden miicerrede derler, miistakil kishi olmayana milcerred derler, kat'd resim
almmaz".
Caba kelimesi Divdnil Lugdti't-Tiirl< (yazrhqr M. l07l;sa'd. soysuz, aqalr
srnrfdan adam mdnasrnr taqryan cabak kelimesile aynr olmahdrr. Miicerredlik
(bekArhk) herhalde cabarun esas vasfi delildir. Caba, topralr olmayan fakir koyli.idiir. Ona, evli ise caba-bennak denir.
Siileyman k*nfln4dmesindeki tarife gdres s "ez'af-i redyd ki, bazt nevdhide kara
tesmiye olunur, resim aln akgadr, ammd himdyet olunmak emr-i mi)stahsendir".
1528 t. Kiitahya kan0nunda da60 "Ez'af-i redydyakara tesmiye olunur, resnti altr
akgadr". Ytirtiklerde de koyunu lanlan ve koyun adedi 26'dan aqalr olanlar "kere
tesmiye olunur, on ilEer akEa resm-i kara" ahmr6l.
Kara, gok eski devirlerden beri Tiirk kavimleri arasrnda, avAm, aqalr srmf halk
iEin kullanrlan bir tabirdits2.
RUSOMU
43
eri;miq olan bekdrlardan resm-i miicerred adr altrnda
(bul0g) Qalroe
6 akga bir resim afinmakta idi. Bazr kanfinlar, bu zamanr ergenlik
bazrlan ise daha aEft bil qekilde 20 yaq67 olarak tflyin etmiglerdir'
iq ve kazang sahibi olacak ya$a
olmayan miicerFakat Hudavendigdr kan0nunda yazlldr[r gibi68 "ehl-i kisb
olunmamrEtff"'
kayd
resm
redlerden nesne elmmaz, deftertercle dahi tizerlerine
olmayub aldeder
"Qtalarma
hizmet
Kazangsahibi olan miicenedleri bir kanfinndrne,
topgibi
delikanhlar'
Bu
eder'
tarif
qeklinde
hide kendli oz kdrlarmda" olangengler
sallayanlardrt'e'
kazanE
kiralayarak
u.uririni
ba$kalarrnrn
rak iggisi olarak veya
timan drgrnda
Bunlar gahsen iizerine yazrldrklan, raiyyeti olduklan, sipahinin
tahdidlerden
oldufu
tibi
cahsmakta serbes*ile, u" bu bakrmdan gift sahibi redyinrn
delilse'
arazisi
alnmrg
toprak, baqkasrnrn tapu ile sipahiden
;;il;
tdii;t.lqf.Oif,f.ri
Kendi sipahilerine ise' milo zaman o sipahiye toprak igin doni.im resmi tjderlerdiTo.
oderlerdi'
c e rr e d-r e smi y ahut knra- r e s mi
qekilde uygulanmtq
taraftan kayda deler ki, 1455 Aydm tahft defterinde63 nim-Eiftten sonra
Eif'tlil-kara ve caba-kara guruplan zikredilir. Qiftlti-knra 12 ve caba-kara 5 akga resim
cider, bennakden bahis yoktur. Burada giftlii-kara gi.iphesiz bennak yerindedir; nim-
Umumiye tle milcerred-resmi,16. asrrda daha geniq bir
e r r e d- r e s mi'nden aynca
giiriinmektedir. Fatih kan0nndmelerinde kar a-r e smi v e mi)c
tarihlerde bazr tahrir
yazrldrfr
kanfinndmenin
bu
edilmemiqtir. Bununla beraber
Eiftten agalr arazisi olanlar veya topraksrzlar umumi olarak kara sayimrqtr. Fakat
daha sonraki bir Aydrn defterinde (tarihi l52}e "kisbe kddir mi)cerredi kara kayd
olunup" altr akEa resme, bennakler ise 12 akga resme tdbi tutulmuglardrr. G<iriiltiyor
ki, bu tarihte kara sfian bekArhkla birlegtirilmig ve evliler bagka taraflarda oldulu
defterlerinde(Aydrn,Qorum)Tlkaraveyamiicerredlerinkaydedilmigbulundulunu
"iiQ hizmet
Di[er
glbi bennafr adr altrnda gcisterilrnigtir.
Milcerredlerin, yani bekArlann durumu bcilgesine gcire deliqmektedir. Evveld
bazr bcilgelerde bunlar tamamile vergiden muAf tutulmuqlardrfs. Bazr bcilgelerde ise,
58 Besim Atalay negri,
I, 3}l-Z,Dizin, s. 120.
)Y sahife 29.
6o Barkan. s.23. m.2.
6l Yeni-il kan. (1583), s. 77, m. 5.
62 Orhon Kok-Tiirk kitabelerind
e kara-buduLr igin bak. H. N. Orkun , Eski Tiirk yazfilart,I, istanbul
1936, indeksi; Divdnti Lugdt-it-Tilrt'de (Dizin,266) karagi: kaprlan dolaqan dilenci. Asiller ve
avdm mAnasna ak-siigek ve kara-stigek iginbak. Z. V. Togan, ibn Fadhn's Reiseberichte, Exk.
100.
63 Bagu. Arg. tapu M. I-1.
o+ Barkan, Aydrn
kan. ( 1528). s. 8.
65 Meseld Kangrn (Qankrn, 1578)
s. 36,m.7: "Defdtir-i'atfkada milcerredlerine resm takdtr
olunmayub". Bolu kan. (1528), s. 29 m. 9:"Defterde mticerred kaydolunan kimesnelerden resm
kaydolunmadt, ammd defterde milcerred kaydolunan kimesneler teehhiil etse veya ehl-i kisb olsa
bennak resmi verir". Yeni-il (1583) s.76: "Milcerredlerinden teehhill etmedikEe nesne
altnmazmt$".
bahs
gormekteyiz. Fatih kanfinn6mesinde yiln r koyde sanatla ulraqanlann
ki, bunlar miiteakip
veya iig akga" verecekleri belirtilmiqtir ve iiyle giirtintiyor
onlann t6bi oldufu
Herhalde
maddede zikredilen "yoksullar" arastna katrlmtqtri.
senede tig
hizmetin'
1ig
Bu
nisbettir'
raiyyet-resmi 3 akEa, kantnndmede en aqafr
Esasen
gdrmiiqtiik'
yukanda
otdulunu
ibaret
giin sipahi igin bedenen gahqmadan
ziraatle
boyunduruk)
gift-resmine dahil di[ei dort hizmet (ot, saman, odun,
hizmetlerdir' "ug
getirebilecekleri
yerine
olanlann
sahib
ulraganlann ve vasltalara
raiyyet-resmi'
asgari
6dedili
hizmet veya iig akga",vergiye tdbi en fakir reflydnrn
66,,Ka, u kisbe k6dir ergenler" (Karesi ka., s.
1528, s. 23, m.2).
67 ,,Bu vechile emr olundu ki
k. t. 1528, s. 10, m. 27).
68 Barkan,
s.2 m' 2'
69 Mardin kan., s. l5g,
22,m.2); "bdlig ve ehl-i kisb" (Ki'itahya kan' t'
vere" (Aydtn
yirmi yaqrnda ve dahi ziyadeolan mticerred resm-i kara
m. 12, Musul kan., s. 175, m.7;
rarafran bazr kan0nnameler gore (Silistreian', 1569'
altntr" '
ise her birinden altryar akqa resm-i mficerred
70 Doni)*-resmi igin bak. ileride s' 47'
71
Co**
(Corumlu) icin bak. s' 63, Resim I'
D_iydrbekr kan. s. 175, m' 7'D|p5et
"RedyAnrn yetismiS kag oglu vur
s' 278i
44
HALIL
iNelur
OSMANLILARDA RAIYYET
NUSOTWI-I
45
yani kara-resminden baqka bir qey olmamahdrrT2. Sonralan asgari raiyyet-resmi,
daima altr akga olarak muhafaza edilen kara-resmi veya miicerred-resmidir. Yukanda
gcirdiiltimiiz gibi, gift-resmi bazr b<ilgelerde artrnldrlr halde mticerred-resmi aynt
nisbette kalmrqtrr. Yalnrz Rumeli gingeneleri, hdne ve milcerred ayrdedilmeksizin
22 akga resim tiderlerdi.
ddntim14
f?l
doniimii bir akga resme t6bi araziden 28 dtlntim tasamrf ediyorsa'
10
igliyorsa,
doniim
20
resmi verir ve ,otiy_l}akga bennak-resmini 6demez80. Fakat
30-60
gore
toprafrna
Esasen,
akEa dtinUm-resmi defil, 12 akgabennak-resmi tjder.
1Abidil'
dontimden fazlasr, Uitailimiz gibi, nim-gifttir, nim-gift -resmine
lIl. Bennak (Benlak)-resmi: Osmanh vergi sisteminde
bcilgelerde eski devirlerde rastlanan di[er qekil ile benlakT3
galg'ladr; yahut sipahiden
umumiyetle baqkalanmniapulu topraklannda iqgi olarak
ciderler' Bazan beq on
ddntim-resmi
igin
tapusuz olarak toprak ahpiqlerler, bunun
ekinlii-bennak
isteklerile
kendi
tahrirde
bir
dtiniim yer iqleyen caba-iennakrertnyeni
bennak (Jrr) veya bazr
(rly"), evli raiyyet de-
mektir. Bu vergi sisteminde, ailenin baqhca bir vergi tinitesi sayrldrlmr yukanda
igaret etmiqtik. Evlilik, raiyyetin vergi mi.ikellefiyetinde esash bir degigiklik meydana
getirirdi. Miicerred cvlenir evlenmez derhal bennak adr altrnda vergi miikellefiyeti
bakrmrndan yeni bir durum kazanrdr.
ReAydnrn yetigkin o$ullan "resm-i kara altryar akga vereler ve evlendikten
sonrQ bennak resmin vereler"74. "Defterde milcerred kaydolunan kimesneler teehhill
etse veyahud ehl-i kisb olsa bennak-resmin
mtkdanna gdre resim (dontim-resmi) virfiy"7S.
viriir ve yer dutsa duttufiu yerin
Bennakler, ekinlii (Eiftlii)-bennak ve caba-bennak olarak ikiye aynlrr.
"Bennak, hig.yeri olmayana.veya ntm-giftten eksileyeri,olana derler"76. "Ntmgiftlikten ekall yer tasarruf eden bennakden ki ekinlil kayd olunmu{tur, resim 12
akEadtr, caba-bennakden dokuz akgadtr"TT- "Caba oldur ki, Eifti.ve hiE yeri
olmaya"78. "Bir raiyyetin iki iig akgadan 12 akgaya vannca yeri olsa ana ekinliibennak derler"Te. Biliyoruz ki, topralrna giire her 2-5 d<intime 1 akga diintim-resmi
takdir olunmugtur. $u halde yukarrdaki ibAreye grire, ekinlti-bennakler, 4-10
dcini.imden 24-60 dcintime kadar tapu ile arazi tasamrf edenlerdir. Fakat meseli, iki
72
g. gSglt455
tarihli Aydrn mufassal defterine gdre orada kara-resmi 5 akgadrr. 1528 t. Aydrn
kanOnuna gore (Barkan, s. 12, m. 45) en fakir yiirtiklerden 3 akga kara-resmi, 3 akga a!il-resmi
ahnmaktadrr.
73 Bennak kelimesinin Ermenice'den gegmig olmasr ihtimaline ilk defa nazanml
Mr. J. Walsh
gekti. Londra Universitesinde Ermeni tetkikleri miitehassrsr Mr. C. Dowsett, Ermenice'de ev,
ikametgAh mAnastna gelen bnak (batr Ermenice'de telAffuzu penag) kelimesinin mevcud
oldulunu teyid etti. Fiil halinde benakel veya benakil (penagel veya penagil), ikamet etmek, bir
yerde oturmak demektir. Bununla Fatih kan0nnAmesinde ve 15. asr ortalannda ait bazr tahrir
_
.
74
75
76
77
defterlerinde (mesel6 Teke defteri, Baqbakanhk Argiv. Maliye def. no. l5) rastladr!rmrz benlak
ile penag arastnda bir miinasebet olup olmadrlr meselesini dilcilere brakryoruz.
Aydtn kan. (1528) , s.9, m.22.
Bolu kan. (1528) , s.29, m. 9; Aydrn kan. s. 6; Mardin kan., s. 158, m.
Konya kan. (1528), s.47, m. 18.
HudavendigAr kan.,
t.
1487, s. 2, m. 2.
/u Kayseri kan., (1500), s. 57.
79 Koca-eli kan., (1624),
s. 233, m. I.
evli redyd
Caba-bennaklet, yani tapu ile tasamrf edilmiq topra[r olmayan
tapusuz tuttuklan arayazrldrklannr gormekteyizsz.Bunun sebebi, resm-i doniimle
iiyi tapulu arczTlenhaline getime istegidir'
defterlere
Ekintii olsun caba olsun bennakler, tahrir-i vildyet esnasmda
vermek izere kaydoyazrlular, bagka deyimle muayyen bir sipahiye bennak-resmini
Bennak de miicerlunurlar. O andan iiiUaren oni*, o sipahlninyauh raiyyeti'dirler.
ancak raiyyet-resmini nereye
red gibi timar arazisini terk edib baqka yerde gahqabilir.,
gide-rse gitsin y azilt oldulu sipahisine odemek mecburiyetindediC3'
etmigtir, ve ekseriya
Bennak-resmi, hakiki raiyyet-resmi karakterini muhafaza
l<adtm kayd oldugu yere verir'
baq-vergisi sayrlmlqiti "Resm--i-bennak bag-hakkrdtr,
1578 t' Kangrn
deftertil rehyd otiugu cihetle sipdhtsi rlesm-i bennakin alr"84'
Hig arazisi
reddeder85'
tefsirini
olarak
(Qanhn) kan1nu, ,ubu-r"r-inin arazi vergisi
aEft
oldulunu
vergi
bir
balh
qahsa
onun
olmayan caba-bennakin bu resmi ijdemesi,
tekrar
boqanrrsa
tider,
caba-bennak-resmi
evlenirse
bir gekilde gosterir. Mi.icerred
ispence yerile bennakmiicerred resmine tdbi olur. Gayrimiislim, miisliiman olursa
tdbidirler8T. qift, nim-Eift
resmi tidec6. Bazr yerlerde gtiglbeler de bennak-resmine
8o
8l
oiyatb"tt
kan., s. 133.
Kar$rla. Musul kan. (1578), s. 35, m' 4'
gar. Kangn kan. (1578), s. 35, m' 4'
m' 58)'"Caba
83 ,,Zira oturduklart yerde sipdhiye raiyyet kayd olunmusdur". (Silistre kan. s' 288,
sonra taarruz
verdikten
resmin
olur-sa
,,cildy-i vatan etdiigi takdiice ino
yerde
ne
her
yokdur,
r. 77, m.'4), keza Musul kan., s. 174, m' 4'
(yeni-il
82
,rii,
olunmayub halindi,i ko,nltula,,.
g5
yer tasamrf bden caba-hennak'ler
Barkan, s. 35, m. 4. Dava gu idi: eankrn'da beg on diiniim
baEkalanna geqtili zzunan "caba-resmi dahi
arazisi
onlurr'
olunmuq,
kdyd
resimle
l8
akga
deftere
onlardan
yine f S akqa aimrglar. Bu "iutm-i taiih'' olup yeni tahrirde
yer-resminden
2.
t;,
84 Kanfrnndme,DTCF,l. Saip yazma' no' 5036, s' 6'
addilunui"
buresimkaldrnlmrqu".-id"nddntimhesabiledinilm-resmialrnmrqtr.
86 Ptittt Tet. Mecmu4sr, I' s. 110.
ve Qukur-ova
87 Erzurum kan., (1540), s. 6g, m. 30. Di[er taraftan Ztilkadir (Dulgadrr), HaIYP
bir resme tdbi
adile
han"
grfiil
ttti''-i
tu':ve1r9s-mi.o]ara-t
(Qukur-Abdd) Ttirkmenle i (redy6-i
Barkan' s'
(bak'
idi
ahnmakta
nisbetlerde
ve mucerreir.ti"n farkh
idiler. Resn- i hkne,mtizevvec
200,210 ve 228\.
46
OSMANLTLARDA RAiYYET
HALIL INALCIK
veya dontim olarak arazi tasamrf eden bennak, hem bu arazinin tam resmini, hem de
kendi bennak-resmini oderse. Olen bir raiyyetin bennak ve miicerred olan Eocuklan,
mti$tereken tasamrf ettikleri ata-giflilinin Eift-resmini mtiqtereken odedikleri gibi,
her biri aynca qahrslanna ait bennak ve mricerred resimlerini ciderlede.
Bennak (benl'.k)-resminin Fatih kan0nndmesinde iig hizmet karqrhlr bir vergi
sayrldrlrnr ve 6 veya 9 akga olarak tespit edildifini gormiiqttik. $tiphesiz 6 akga
caba-bennakve 9 akga EiJilil-bennakiEindk. Gergekten 1528 tarihli Bolu kan0nunda
daeo, caba-bennak 6 akgadrr. Buna mukabil Paqa sanca[rnda 1455 de bennakresminin 10 akEa oldulunu gormtiqtiiker. Fatih kanOnndmesinde 6 veya 9 akEa ile
kargrlanan i.ig hizmetin hangi hizmetler oldulurz hakkrnda qimdiye kadar bir ize
rastlayamadrk.
15. ve 16. asrrlarda Osmanh imparatorlu$u'nuh Eekirdelini teqkil eden iki
bcilgede, yani Batr-Anadolu ve Trakya'da caba-bennak 9 ve ekinlii-bennak 12 akga
idi. Orta ve Do[u-Anadolu'da bu nistetler caba igin 12-15 ve ekinlii igiin 18 akgaya
yi.ikseltilmigtir. 18. asrrda ise, urnumiyetle caba 12 ve ekinlti 18 olarak goriilmektedire3. Demek ki, Eift resmi gibi bennak-resmi de, umumiyetle yiizde elli bir artma
kaydetmiqtir.
IY. Donilm-resmi ve Tiltlin-resmi:Yukanda, topraksz koyltintin, yani kara
(miicerred) ve caba-bennaklerin, sipahi elinde olup tapu ile bagkasrnrn tasarrufu
altrna verilmemig topraklan iqleyebildiklerini ve buna mukabil dciniim baqrna bir para
odediklerini iqaret etmiqtik; iqte bu, dcintim-resmidir.
ReAvA-i EtrAk
(l
Miizevvec
Miicerred
Halep
Adana
Tarsus
70
50
32
l0
Halep akeasr
Osmanh akcasr
4
Sis
28
+A
Ozer (Azir)
25
Osmanh akcasr
Osmanh akcasr
Osmanh akcasr
Akca
Halep akgasr= 2 Osmanh akEasr)
Rumeli'de ytiri.iklerin yamaklannrn su-bagr ve geri-bagrna her yrl odedikleri resm-i yamag'lar da
qahsi raiyyet riisumu arasrnda sayrlabilir. Resm-i yamag, mtizevvecden 50, mticerredden 25 aliEa
idi. Yamaklar eqkinci Jegildiler. Askeri srnrfa dahil sayrlmazlardt. Resm-i haymdne
mahivettedir.
88 eyorn kan.,
s. 9, m.20.
89 Aydrn kan. s. 8, m. 17.
9o Barkan negri, s. 29, m.9.
9l Bak. vutanaa. s.3g-39.
( tsl4), s. t05.
?1
""*.-gtga.
Tet. Mec.l. I 10.
') Milli
debl
NUSOVIU
47
Dontim-resmi, Eift-resminin en kiigiik eczasrndan sayrlabilir. Herhalde o, Eiftresmi gibi daha ziyadetoprala balh bir raiyyet-resmidir. Kan0nlarda donilm'akEasr,
donilm-hakkt ve resm-i zemtn adlarile de antlrr.
Dtjnilm-resmine tdbi arazi, ancak sipahinin tapuya vermedili meztaa, giftlik
ranevinden arazidirea. Zratapuile verilen arazid;zennde redyA, bu arazi dolayrsile
Onlar,
odemektedir.
resmini
bennak
veya
iyyet riis0munu, yani gift-resmi, nim-Eift
ttpraklannr brrakrp giimiq olsalar dahi, raiyyet-r{is0munu sipahiye odemektedirler'
seHana bir sipahi tizerine yazrlmrg bir raiyyetin giftliginin bir krsmt, herhangi bir
iEin
beble bir bagka sipahinin arazisi hududlan iEine diiqerse, bu ikinci sipahi toprak
sipahisine
oqtir ve salarlk alabilir, doniim,resmi alamaz; ziraraiyyet gift-resmini asrl
<iiemektedire5. BaE ve bostandan alman donilm-resmi, kan0nnAmelerde umumiyetle
oqre karqrl k (bedil-i oEr) sayrldrlrndane6, bu nevi d6niim-resmi konumuz drqrnda
kaln. O, kesime ballanmrq oSilrdiir.
Dtjniim-resmini odemeye tdbi olan Sahslar da, hususi srfatlan haiz olup hdric'
verilraiyyetadr altrnda toplang. Evveld, yukanda iqaret olundulu vechile, tapu ile
Bundan
iqleyebilirler.
edip
tasarruf
*..ig araziyi caba-bennakler ve miicerredler
arazi
baqka, Eift u" yurr*-Eift yazrldrfr halde bundan fazla arazi igleyen redyA da, bu
yer
ziydde
("Elinde
<ider
ddniim-resmi
u.
uy..u
Eiftliginden
sayrlr
ign hdric-raiyyet
igin
oian kimesne, ziydieye nistet hdric-raiyyet gibidir"eT). Elindeki fazla arazi
Fakat
aynca resim odemek istemezse, o zaman kadr hi.ikmile bu arazi elinden ahnr.
aynca
kendisine
ise,
aksine, gifti noksan grkarsa ve topraEl yeter derecede verimli
siarazi veiil meze8. Timar arazisine digardan gelen redyA, bu gibi ataziyr iqlerse
h6Bazan
g$Eebelerdir.
redyd,ekseriyetle
hdric
pahiye ddniim-resmi tlder. Bu nevi
kalmrq
ric-raiyyet, timar sahibinin defterde tizerinde yazrlmrg defterlii redyAsr drqrnda
bir
bulunan
timannda
sipahi
zirabir
r,
hatahd
Fakat
bu
olunur.
qeklin,Je
tarif
olanlar
ve
dedesi
raiyyet, herhangi bir sebeble deftere yazrlmamrq otabilir. Fakat babasr
yurilrise, o da o sipahinin raiyyeti sayrluee. Bu sebebden, gtiqebeler istisna edilirse,
diger hAric-raiyyet sayrca mahduddur.
Drjniim resminin mikdanna gelince, tarla olarak kullanrlan arazide en iyi toptoprakraklardan 2 dontimtine, orta vastfta topraklardan 3 d6ni'imiine, aqalr vastfta
olunmugturrm'
tespit
olarak
akga
bir
lardan 4-5 doni.imi.ine
94 Bak. Malatya kan. , 110, m. 3.
95 Buk. Siileyman kan., s. 16.
96 Silittre kan., s. 283,m.33; Siileyman kan. s. 34.
97 Kutahya kan. (1528), s' 24, m. 2.
98 Siileyman kan., s. 54.
99 Kaninname, I. Saip yazma' no. 5036, s.24; Millt Tet' Mec' I, s' 93'
100 6165"2 kan. (1528), s.25, m. lllHudavendiedrkan. 0487) s.2, m.5.
48
OSMANLILARDA NE.IYY T
HALIL lrvRl_cm
Qifrresmine kryaslarsak, tabii bu nisbetler ytiksek goriiniir. Zkaeyitopraktan
bir Eiftlik yer, yani 60 doniim, bu hesapla 30 ai<ga olur. Halbuki umumiyetle bir
giftlik tasamrf eden raiyyet gift-resmi olarak yalnz 22 akga cider. Fakat Anadolu
sancaklannda gift-resminin 30 akgadan fazla oldulunu da gormtgtiik.
Tiitiin-resmi, bir sipahinin arazisine muvakkat bir zaman igin, umumiyetle
krqlamak igin, gelip yerleqen, fakat ziraat yapmayan hAric raiyyed; ddedifi bir resimdir. Buna kan0nlarda, duhdn-resmi, duhdniye, resm-i dfid ve krglak-resmi'delol
denmektedir.
Duhdn-resmi 17. asra ait bir kan0n dergisindero2 $Oyle tarif olunmaktadt: "Bir
karyeye hd'ricCen geliib sdkin olub dSi)r ve resim gibi nesne vermeyen hdric-retydrun
evlillerinden senede aln akEa almmak kanfindur, deftere yaalmak ldum degildir,
mi)cerredlerden ve miizevvec iken milcerred olanlardan taleb olunmaz". Bu, 16.
asuda imparatorlulun her tarafinda her evli raiyyetten 6 ul gu olarak ahnmakta idilo3.
Umumiyetle miicerredlerden ahnmadrlr halde, 1540'dan sonra Dolu-Anadolu sancaklannda Osmanh vergi kan0nlan tatbik olundu[u zarnan orada miicerredlerden 4
akga olarak t iit iin- r e s mi ahndrlrru gdrmekteyiz I B.
Tiitiin-resmi, tipik bir Osrnanh raiyyet-resmidir. Bu resim, ancak Osmanh timar sistemi iginde tasavvur olunabilir, redydnrn defterti ve hAric olarak aynhqrna
ballrdrr. Tiltiin-resmi, cerimeler gibi zuhurdta bagh oldugundan bazan onu bddihavd
vergileri arastnda saymrqlardrrros. Fakat tiitiin-resmi, esas itibarile gahsa bagh
raiyyet-riis0mu arasrna sokulmahdr; tiitiln-resni <ideyenler o yerde ikametlerini tig
yrl uzatrrlarsa, ondan sonra tiltiln-resmi yerine bennak-resmi'ne tabi olurlarl06.
Tiittin-resminin evlilik ve bekdrl* durumu ile ilgili bir resim oldu[u da unutulmamahdrr. Bazr timar sahipleri, kendi topraklanna gelip yerlegen bagka timarlann
reAyAsrnr tiittin-resmine tama' ederek gizlerlerdi. Bu suistimale kargr grkanlan bir
emirde, her sipahinin kendi arazisine gelen raiyyetin durumunu incelemesi ve bir sipahiye yazirraiyyet ise, yerine iade etmesi istenmiqtirtoz.
RUSOMU
49
y. Raiyyet-riisfimu, mudfiyetter ve untflar nizamr: Yukarrda raiyyet-ri'istdbi oldugu
gtiiaiit. Hakikatte redyinrn
6mundan yalnrzEift-resmi ve ballanulannr
sancak kan0n;;;;ii.t, tatrrir dlfterlerinde ve bu defterlerin baqma konmuq olan
edilmiqtir; bunlann baqrnda Eift-resmi ve levdhrkr
lannda iiE esas kalem halinde ayrd
ve bddihavd (rerrq r rrr) vergileridir' Mesela 892
eelir. Difer iki vergi grubu a' Edr
defterinde bir k6yde reayanrn
?I"'irogi*. tarihf fuouu.ndigar sancalr tahrir
gitt ve bennak resmi, ondan sonra Eeqitli
tidedigi vergilere bir 96z u1u1,nlos, naqta
UaOinava gelmektedir' Bu vergilerin esasmahsul6ttan alman oqirler, iigiincti olarak
kan0nndmererinde, hatta Fatih ve Siileyman
lanm ve mikdarlannr tespit eden sancak
gormek miimkiindiir. Aym Hudavendigar
kan'nndmererinde aynr srayl ve tasnifi
l- Resm-i gift ve
ir-gilendiren
defterinin kan0nndmesinde reaydyr
_vergiler:
ganem'
salarltk(satariye), 3. Giigebeleri ilgilendiren resm-i
(esir
ve cAarfisane, yava, kaEkun
a{tl-resmigibi resimler, 4. Tapu-rrsii,'resm-i
zuhurdta
ttit-u-Y adr altrnda toplanan
riye) ve cerdim glbi bLdihavd veya niydbetros
qfu ve hayvan vergilerini bug.r*p1**$trrrr0halinde
balh munzam resimler
L
ileride aynca
brrakryoruz. nhdinavd ve niyabet resimlerinden
iugfuntrfu.r
,2.
A'EAr ve
rada konumuz drgrnda
daima ilk olarak ele ahnan Eift-resmi ve
bahsedeceliz. Esas raiyyet-rtis0mu, srada
ettilinden 'bazartkan0nlarda
ballantrlandf. Bu ruro- belli baqh orfi vergileri teqkil
zaman kasd edilen de
denildi[i
arnyyi
rtisfim-i
ve rahrir defterlerin de offiyye veya
ibarettirttr.Qtftlrii^i 16' asfda daha ziyade bir arazi
Eift-resmi ve bafilantrlarmian
tam manasile raiyyet resimleri olarak
vergisi gibi teldkki edilmele bagladrktan ,o*u,
16' asrr sonlanndan itibaren
bennakve miicerred resiileri kalmrgtrr. Diler taraftan
ve
ulradr[r avilru vergileri esas raiy'
Osmanh vergi sistemi, bir btnye degiqikligiie
ehemmiyetten
zaman iennak ve miicerred resimleri de
yet vergileri haline geldigi
gibi baglangrgta hizmetler
diiqecektir . Avdrn-i divbniyye (.tri, c:\r), Eift-resmi
iEin yaprlmasr idi' Qiftdevlet
delil,
halinde idi. ondan farkr, bu hizmetr..i"iiputti
bir vergi haline gegtili
ait
sipahiye
iaima
resmine dahil hizmetler, gift-resmi olarak
de daima devlete 6denen
gibi, mtnhurrrun d.vteiiEin yaprlan avinz-t divdniyye
Avdnzr ileride aynca ele alaca[rz)'
muntazam nakdi bir vergi t utir," inkilab etmiqtir.
raiyyete mahsus' raiyyeRaiyyet-rilsftmu ve Askertslnrl. Raiyyet-riis0mu,
tdbi defildir ve bu
tin odedifi vergilerdir. Askeri srnrf mensupt-t bu resimlere
bir vasrf sayrlmrqtrr' Vergi
muAfiyet, askeriyi reayddan ayrrdeden Ueiti Uagtr
a.
tot-
Aydrn
P*.
koyun
kan., s. 12, m.44 ve Erzurum kan., s. 67, m. 28. Bu krylak-resmi'ni, siirii bagma
olarak ahnan krylak ve yaylak hakklndan ayrrd etmelidir.
^^bir
102
Kan0nndme, I. Saip yazm. no 5120, 141a.
103 84. Barkan,
Sofya, Nigebolu, Aydm, Erzurum, Giircistan, Diydrbekr, Musul kan0nnameleri,
Halep Ti.irkmenlerinden hdne bagrna l2 akga (Halep kan., i570, s.20g, m. l2).
,^.fakat
rw, Barkan. Musul, Erzurum, DiyArbekr kan0nn0meleri.
105 Barkan s.271,332.
,
106 Erruru-,
kan., s. 67, m. 28; DiyArbekr kan., s. 133.
107 Nie.bolu
kan., s. 26g, m. 7.
.
lo8 3uqv. Arg' TaPu def' no 23'
109 gak. lnalcrk, Snrrt-l Defter-i Sancak-i Amanid, Anlia:a 1954, s' XXVn'
(1540) s' 139' m' 130;
110 6u1q11n. difer tipik sancak kan6nlan: ig-el, s. 54, rn.48; DivArbekr
Hadjibegic' s' 331)
27'
s'
Arif,
(M
Silistre (1569), s. Zi8-289. Stileyman fi;ffi;"srnde
bak'
tsra^'f,r";iA;;:;i' uaitrt altrnda gtisterilmiqtir' Keza
"Resm-i
ve
oeinakie resm-i
Qtft
I'
ekledifimiz Qorumludefterinden bir sahife' Resim
lll yon1nndme,l. Saip yazm. no 5120,142a.
50
HALfi_
iNelcx
mudfiyeti sebebile, askeri srfatmt-haiz
ziimrelerin tayini, defter ve kan0nlarda
ehemmiyetle
dikkat nazanna ahnan ttururr*J*0,i, guu.ra
ulofe ve rimar alan biittin
saray halkt, timera ve uleraa r.ot*rur0mu'ndan
mudftrrlar. Kapr-
l]:tt'sah,inl]i,
Kulu
ve devlet erkanr
ile timarh
sipahiler, kadrlar ve miiderrisler, yiiksek
medreselerdeki talebeler ve mezunlan (ddnig*.nJu.
mtildzim,ler), askeridirler.
onlann akrabalan ve kullan da askeridirr12. t;ilt:
ber6t ve vazifealmadrklan
ziunan da askeri srfatrm muhafaza ederler, yani
raiyyet riis6mundan muffiplar. Fakat
ma'z0liyet hali uzun zaman devam eder ve uuni*
ig ve kazang hayatrna atrlrrsa,
askeri srfatlan kalkar, raiyyet-riisumuna mbi olurlarr 13-
- Konya'da gift tasamrf eden sipahi olullan, resm-i gift ve av6nzdan mu6f tutulmuqlardtr. Keza, umumiyetle mtitekaiA sipatriter
raiyyet rtis0mundan (resm-i gift,
bennak, caba-bennak ve avdnz) muAf olmugiardu
ve defterlerde reayadan ayn kayd
edilmiqlerdir.
Askeriyi redyAdan ayrdeden en miihim srfat, Padigah berdtile bir devlethizmetine tayin edilmek, ehl-i berdt olmaktr. ReAyddan ohnlar
da bazan bu gekilde askeri srmfa gegerler, raiyyet rtistmundan kurtulurlar. Osmanh
devletinin ilk devrinde
reAyddan miihim mikdarda ziimreler, askerlik
hizmetile mtikellef krhnarak raiyyet rtis0mundan ve kulluklardan tamamile mudf olmuglardr.
Bunlann baqrnda Tiirk giftgilerden yayalar ve mii.sellemler, gdgebelerd en yirilk (ydriik)'ter
ve tatarlargelir. 15.
asuda artan asker ihtiyacr neticesinde, vergi muAfiyeti
kargrhlr eskinciyazrlmasr us0lii geniq olgtide devam etmiqtir. Konya-faraman brilgesinde
bii gok kimseler, eski
yurdluk ve mtilkleri iizerinde rtis0m-r raiyyetten affedilmek
suretil; egkinci, yani her
yrl sefere giden fiili asker-vazrlmrqlardu. Bunlar, gtiphesiz
eskiden Karamanolullan
zamanrnda da askerdilerl 14.
Padiqah beratile bazr hususi hizmetler yiiklenen ztimreler (mesel6
do$ancrlar)
raiyyet-riisomundan ve avdnzdan tamamile muaf oluyorlardr.
Fakat 16. asrrda herhangi bir suretle Padiqah berdtr alarak raiyyet-rtis0mundan
kurnrlanlann mikdan pek
ziyade Eofaldr[rndan devlet, gelir kaynaklarrnr korumak
diiqtincesile, askeri
mefhumunu daraltmala gahqrniq, srnrf deligtirmek igin
berdtr k6fi grirmemele
baglamrqtrrl ls.
I 12.
A'k"'i
istanbul
srnrfa dahil olanlar hakkrnda bak. Si.ileyman kan. (M.
jniv.
Arif negri), s.39-42;keza bak.
Iktisat Fak. Mec. cilt 15, no l-4 (1954), s. 53 not 9. Bir askerinin kansr,
kaybettikten sonra bir raiyyetle evlenirse askeri srfatrnr kaybederdi.
sene yeniden timara tdyin edilmez ve kendisini kazang hayatlna verirse
, ,,raiyyet olur, raiyyet-resmi rjdlrdi.
r'+
Bilhassa Karaman defteri, Baqb. Arq., Maliye
567.
l15
bahanesile bil-killtiye cinsinden ihrdc olunmak memnu'dur" (Barkan, yi.iriikan
kan., s.
^"Berat
26O,
, ,.,\TutlTl
Maz0l bir sipahi yedi
"'
m.
T.
OSMANLILARDA RAIYYET
NUSOVTU
51
Bu tahdidler, o zaman bilhassa dolancr, yuvacl, yalct, at-Eeken gibi Padigah
edilmig,
ber6tile saraya ve devletdait hususi bazr hizmetler g<iren ziimrelere tatbik
askeri
artrk
gibi
tatar,
canbdz
yaya
ve
mtisellem,
voynuk,
bununla kahnmayarak
kaldrrlarak
srfatlan
(egkinci)
de
bu
ziimrelerin
askeri
eski
bulunan
kalmamrq
faydasr
Bu
mensuplan raiyyet-rtis0muna tdbi krhnmrq, baqka deyimle redy0 yaprlmrglardrr.
devirde uygulanan esaslar qu hiikiimlerde aqrk bir qekilde gdriiliir:
berAtlar ki, kadimden ehl-i berAt ohgeltib rdyiha-i raiyyeti olmaya, ol
mak1le kimesneler geri.i hAne (yani avinz hdnesi) olmasa cdrzdir... qirndi emr-i
olan
pddiq6hi budur ki, cemi' redyd mudf ve eler gayr-i muif ve cihAta mutasamf
divdniyye
av6.nz-i
olan
vdki'
iizerine
emri
erUaU-i berevAt ve gayn, cemi' PAdigdhrn
l. "Ehl-i
ve tekdlif-i drfiyyeyi eda ediib'r116.
2.Yeniberflt almrq dofancr, ashnda raiyyet ise raiyyet riis0mundan muAf turulmazll7.
3. BerAt ile imam ve hatip tayin edilenler ancak bu vazifeleri mi.iddetince raiy-
yet-rtis0mu'ndan mudftrlar.
4. "Abd'an-cedd sefere eger erbAb-i timArdan olmayub sonradan bir tarikile tihin-i
mara diih1l eden ve topgu ve cebeci olmalla raiyyetten halds olmaz, mAdAm ki
verirler"ll8'
raiyyetlerin
resm-i
etmeye,
ihrdc
defterden
tahrirde muharrir isimlerin
5. Devqirme suretile Padiqah kaprsrna gelenler, askeri stattisii kazanrrlar,
re,
o[ullan da askeridir, fakat di[er akrabalan askeri olmazlarr riis0ma tAbidirler.
kan0nlanndal2O askert sayrlan ytiri.ikler, canbdzlar ve tatarlar, giftlik
rutup zkaatle meggul olduklan takdirde timar sahibine biittin gift igin yalnrz 12 ve
6.l6.asu
l16 4t6rn kan. (1528), s. 18, m. 72'
I 17 5i1ir6, kan., s. Z7i, m.26. "Dofiancrydn+ mukarrer ki hardcdan ve ispenceden ve koyundan ve
ve hisarkovan rilsftmund.an ve ulakdan ve srthrudan ve cerehordan ve si)rgt)nden ve sekbandan
miisellem
yapmastndanfil-ciimle cemf avdru-i dtvdniyyeden ve tekdlif-i Siltaniyyeden yrudf ry
'olalar,,
(BaEv. Arq' Silistre
Oiye eilerinde II. Murad ve mi.iteakip i'adiqahlardan 6erdt almrqlardrr
defteri, tapu no. 452.).
lon6nndme,l. Saip yazm., 5120,143a.
118
119 Y;11i
ret. Mec.I, loo.
120 561"r-an kan., s. 62; Kocacrk Ytiriikleri kan., Gtikbilgin' Rumeli'de Yiirilkler' s' 246'
kanrla. Fatih Kan0nndmesi, s. 25, madde 25.
OSMANLILARDA RAIYYET
s2
HALIL
fNelcx
yanm Eift iEin 6 akEa verirlerdi. 1583 tarihli Yeni-il kan6nuna gorerzt yiiriikler gift
veya nim-Eiftten daha kiiEtik bir arazi tasamrf ettikleri takdirde, yalnrz tiittin-resmi
verirler, caba ve bennak vermezlerdi, "onlar bu mak0le rtisom-i raiyyetten 6ri ve beri
olmak orf-i ma'r0fdur". Diler taraftan yine 16. asrrdan itibaren gift-resmi, hatta
avdnz tamamile toprafa bagh bir vergi sayrlma[a baqlayrnca, Eift tasamrf eden her
askeri, gift-resmini tam olarak <idemekle mtikellef tutulmuqtur.
b. Mudf RedyA: Raiyyet-riisfimunu tam ddeyen reAyA ile bu rtis0mdan tama-
mile mudf olan askeri srnrf arasrnda raiyyet rtis0munu krsmen odeyen bir gurup
vardtr ki, kan0nlarda ekseriya mulf ve miisellem (p: ib) redyk adr altrnda toplanrr. Devlet iEin muayyen hizmetler yapan bu ztimreler yedi kulluktan tamamen
de[il,
krsmen muAf tutulmuqlardrr.
Osmanh devletinde vergilerden mudfiyette iig kademe vardt: Devlet, evvelA
avdnz'dan, sonra raiyyet-rtisfimu'ndan ve nihayet qeri vd:rgilerden muAfiyet
bafrqlardr. $er'i vergilerden (cizye, a'gAr) muAfiyet fevkaldde hallerde nadiren
yaprlrrdr. Sip6hi hakkr sayrlan ve hemen hemen daima timara tahsis edilen raiyyetrtis0mundan mudfiyete, umumiyetle eqkinci yazrlan, yani fiili askeri bir hizmet ytiklenen redyd mazhar olabilirdi. Umumiyetle tatbik olunan en basit mudfiyet gekli,
avdnz-i diviniyyeden mudfiyetti. Rtis0m-i raiyyetten mudf olanlar, av6nzdan da
muAf olurlardr. $er'i vergilerden mudf olanlar, tabii olarak ri.is0m-i raiyyetten ve
avAnzdan mudf tutulurlardr. Btitiin bu mudfiyetler, ancak din ve devlet igin bir takrm
hizmetler karqrhlr ba[rqlanmrq sayrlrrdr. 16. asrrda devlet, bir hizmet karqrhlr mudfiyet gciren reiydya eskiden balrqlanmrg a'gdr ve riisum-i raiyyet mudfiyetlerini
kaldrrma$a ve yalruz avinz mudfiyeti tanrmapa baqlamrqtr.
l. Hem avdrrzdan hem
;;il;q.kiio"
dlgiide uygulanmrqttrl26'
sistemi, onun zamantnda geniq
(Eeltiikci)'
mudf olan EeltikEi
2.Daimaava.nzdan ve bazan raiyyet-ri.isomundan
istihsal yap11 ziimreleri
iqin
devlet
t,zctt, kiireci ve ortakctgibi devlet tonrrolunda
srk srk belirtildifi
kanonlarda
Bunlar
mtimkiindiir.
ay. bir grup halinde toflamak
daima avdnzdan muAftrlarr2T' Fatih kan6nndmesinde
g1bi, hizmetleri ntukabeiesinde
6 veya 9 akEa resim odedikeden EeltikEilerin 3 hizmet veya onun yerine
Eift tasamrf
Sonradan da bazt
gortilmiiqtij.
olduklarr
leri, yani raiyyet-rtisomundan krsmen 'nuar
ve tekdlif-i
divaniyyeden
avdnz-i
"hizmetleri mukabelesinde
biilgelerderza EeltikQi ler
Bulta
miisellem"diler'
ve
muaf
ganemden
drfiyyeden ve resm-i hdneden ve resm-i
avdnzdan
ve tuzculartn yalnrz
karqr 16. asrdan itibaren bazr bdlgelerde feltikEilerin
gorrnekteyiztzs '
oldu[unu
tAbi
muaf tutuldulunu, fakat raiyyet-riis0muna
yilriik ve miisellem tegkildtrndaki yamak'
yiirtik veya mtiselleme' sefere
Iart aynbir grup sayabiliriz .Yamaklar, eqtcinci olan
akgasma
Ru, ktirekEi igin reflyddan toplanan avdrv
3. Avdnztlan mudf
"p;*^,
123
in-.l
18.
ve hutebildan resm-i raiyyet almmaz, miiezzin ve kayyumdan
almtr" (Milli Tet. Mec.).
kan. 11584). s. 50, m. I l.
124
34.
125
Avn, u"r.
Barkan tarafrndan yayrnlanan (Vaktflar Dergisi,Il,1942, s. 305-353) zdviyekayrtlan.
mu-
ayrrldrlr
takrm kulluklara tabi idi130'
kulluklardan mudf futuldulu halde tatar rar;yyetbtr
"miitkiyetin mukarrer edfib niSAn-i Serif
misAl: Bursa'da Karaca-Ptnar kciyiinii II. Bayezid
ediip cebelilsiin esdir[)r"
yahsi-niy-ktn
Hatun'tassarruf
Sllrme
hdzihi
sadaka olunmus, el-hdletli
hakkrnda bak' Barkan' Malikdneustil
Bu
151
a)'
0.1:'u.
tupu
Arq.
(Huddvendigir deft. Bagv.
(1939), s. 119-184'
Divdni sisremi, if;rt, ttr*rf ,i i*iirot Tarihi Mec.lI.
(Karaman kan' I' 1528' s' 47 '
127 "677ap6ilar rusf hdsrttn be$Iide verdikleri sebehden mudflardr"
gi,
128 Ozer
12l Y"tr;-;1 kan. (1583), s. 80, m.
arastnda
avdnzdan mutlak surette
muAdildir. yamakiar bu,,hizmetleri mukabelesinde"
ikiye
ve tatarlan n eskinci ve raiyyet.olarak
6ftrlar. Fatih kan0nndmesinde yiirtiklerin
bi'itiin
tatar
eqkinci
Orada'
ve farkf muameleye tabi rutuldulu malfimdur'
idiler. Bunlar eski devirlerde umumiyetle daha geniq mudfiyetlerden istifade
122
olanlar
giderken 50 qer atEa ooerterdi.
126
raiyyet-ri.is0mu dderlerdi.
53
sipahisine verilmiq' veya
Bir Eok yerlerde vakfye miilklerde 6rfi vergiler timaf
karqrllinda Padisahrn seferlerrne eEkinci
vakf ve mtilk satrrplerinin bu vergiler
Fatih Sultan Mehmed, pek qok..Iukt:,u" mtilk
sondermeleri gart koqulmuqtur.
vakf ve miilk
eqkinci sa[lamak mecburiyeti yiiklemiqti. Egkincili
raiyyet-rtis0mundan muAf olanlar arastnda bir takrm
dini hizmet sahipleri gdrtiltir. Umumiyetle hatip ve imamlar, caba-resminden ve
avAnzdan mudftrrlar. Bazr yerlerdel22 mtiezzinler de aynr muAfiyetlere mazhar idilerr23. Fakat miiezzinler, hdftz, mu'arrif, kayyum gibi hizmetliler avdnzdan daima
muAftrrlar. Zdviyeddr dervisler,bazr bolgelerdet24 avanzdan mudf, fakat rtis0ma tdbi
ederlerdil2s. Bu din adamlan, bu hizmetleri nihayet bulunca tekrar raiyyet olur ve
RUSOMU
m. l6).
(Azir) kan' (III' Murad), s' 228' m' 4'
muaf olmakdtr ve illd
l2g "Qeltilkcilerin ve tuzcularm hizmetleri mukabelesinde hemdn avbrudan
ortakl* ref olub
hdzihi
"Pi-naUtt
gay, riisfrmlarr alma" (Silistre Uun."r,.-'ii5,*. f ffl'
sanc' defteri' tarihi 892' tapu deft'
*r'trlr'*rS';ifluOau"nAigat
raiyyetlik rt)sumtu i1z.rine'mukorrr,
ve
ettiileriygiin ancak avdnzdan mudf
no 23, 426). Latakova k<iyii "OrrA|nii"kuia7o'a(Silistre
Bagbak' Arqivi'
devri'
rannni
Oeli'
eafii"
miisellem olub riisitmun gerii keudkdn eda
nufti;'g"Eidi htfz edi)b mukabelesinde avdrn-t
tapu def. no 452).Silistre'de rur.unurr,r"ffyti
Silistre'de lvrace'de halk
orfiyyed.e_1^ia1;k,ut^Wtgilt.toyniirft*l'
divdniyyeden ve tekdltf-i
(Aynr deft')'
mudJlardt"
diuAniyyiden
"akqa cem' eatitt ii'iene sari ettiklerffin-a'vArn-i
eden raiyyet tamr
tasarruf
gift
Daha-sonra
130 1n131 iig hizmete tabidir (Fatih t an.'s. 25, m. 16).
antlmamtstr'
hizmet
iictincii
oJun nim"tt"rin. tati oiduEu kavd edilmis'
yalnrz
iQin
oruru"
XOOctl
\v--N
HAH
€,
€-l
P9+
SE
7rg^
d6. 3
5-s
o
F0)
po)
Y.:f
o
ua)
F'fl
^.
'-t bi).5
%
ai
C)
(D
g
311 Nq
D)
Fo
-aD
'cl:YIF
r.!
-At
uJ
^€
vtD:f
FOF'
i-.<:l
o
o
H
F
.a)
5q9'o
5
-'JtFNtso)N
ieF=
-1-HoP
?^
P{
q
F
iz
14
.4.
3F'.
trP5
Plsr
)<5
*i
(D
^.E ,,J
H-oF'
,id<
I
A\
Fo)
Q'
=z?,
>,
Crrt
=
a
u)
(JJN
"6' d
E
(DH=l_i
=io =
CDxi
Lt u) e^
E.S h'
(D
C:X
Ft
-FA
u)
D) tr:d
gF.
^:/Fi
a
E6(D
t-]
v
l(D-r
ts€ qs.
r =?.
E,o
?
5 0-(D
H
.E
F
:-c'iE
=g'2"3' ia{
z;
z
tr
=':l
Z
:'
vFDir
D)
:EFi.
-=
alB
(-:
iJ #'
i: F=
O
vA.e
s,
v.
-ElraE,
ts.r
Fl<
E<
JJIA
S.R E
a:; + E
E'CD 6-r
<;
aa
(D
d
tx.-rz'
d 5'6'x
:
-
c)
FF
xE:
P
''N-
L)
a
en
FDO;l
95--,
\v
a<
rO
rr1(}
571
E H.R
--?
Oa 9. -'
g,nr
a\vE
o:1
t16
(l'
n.
XVL ASIR KANUNLARINDA RAiYYET
NUSOTVTU
VE NBAYA
(.r)
=
z
rt.
Atft
Ekinlii bennsk (Yanm
(60-150 diiniim):
giftten az) :
Anadolu, Rumeli: 12
Orta - Anadolu ve
Dolu Anadolu .....18
Suriye .......... .......12
Qift-resmi,
Rumeli....22 akga
Anadolu..33 akga
Suriye.... 40 akga
DoiuAnadolu..50 akga
Caba-bennak (taPulu
Nim-gift:Qift-
topralr olmaYan:
resminin yanst
Anadolu, Rumeli: 9 akga
Ona - Anadolu ve
Do[u Anadolu ."..18
Suriye .......... ......'12
D6ni.im -
Din
resmi
Adamlan
TopraIma
Miizevvec
gdre
(Evli)
2-3-4-5
diin0me I
reAyAdan
6 akga,
akga
miicerred
Oekar)
3 akga.
Qeltikci,
tuzcu, kiireci CAnbaz
baqlangtgta
ortakctlar,
yiiriik
ve
miisellem
yamaklan,
derbendcile
ilah.
gift-resmi I
akga,
Her tiirtti
Raiyyetriis0mundan
muAf
difer
raiyyet
riis0mundan
muAf, 16.
aslr
sonlannda
raiyyet,
gibi.
Q:
0
->
g
C
Karq ve mticerred (bekdr
toprakslz, fakir redYi):
Umumi olarak..'.....6
Q'I
L'I
56
.
B. ispence Sistemi
Hrristiyanlar igin daha Fatih Kan0nndmesinde ayrr bir raiyyet vergisi
sisteminin mevcut oldu[u gcirtiltir. Kan0nnAmenin son krsmr, miinhasran Hrristiyan
redydya aittir ve mi.isltimanlara ait krsrmda oldulu gibi raiyyet-resminin tarifile
baqlar. Orada buna dair esas maddeler qunlardv: "Hei miizevvec kdfir ispence igtin
suvarma yirmibeS akEa vere, ve hardca yarar oflaruna dahi tamam ispence, ve
duldan ki Eifti olmaya, yilda alfi akEa, ve suvari evinde kullanmayi ve iplik
i{iritmeye, meger ki iicreliyle islede". (Kraelitz neqri, s.2g, madde l),,ve siivari
[ye] hdnl yanlmry be{lik ba! varsa raiyyetleri ol beglik ba{a yilda iiE giln islede"
(mad. 2)..- 've derziden ve cullahdan ve kiirekciden ve pupuccudan
ve it-i{trdrrdrn
ve Sayn sanat-ehli l<frfirden yirmibeS akga ispence aldtktan sonra bunlar
sanat-ehlidir
deyilb nesnelerin almayalar, [)zerlerine iE giic brakmayalar, mefer ki kendriler itnarhtna razt olalar, ol vakit iSleyeler" (s. 29, mad. 8). Krsaca, hrristiyan redyfinrn
tdbi olduklan rtis0m, ispence ve btve-resmi,du..
ispenceyir3r ve bive-resmini daha 1431 tarihli Arvanid-ili (Arnavud-ili) defterinde bulmaktayn. Orada nisbetleri ispence 25 ve bive-resmi 6 akgadrr. Ancak
qunu ehemmiyetle kayd etmelidir ki, burada ispence yalnrz evli erkeklerden
tahsil
edilen bir vergi olarak gririinmektedirl32. Diger taraftan aynr defterde, Akgahisar
(Kriiye) ahalisi Yrldrnm Bayezid zamanmdan beri ispence vergisinden muaf kayd
edilmigtirt::.
Fatih kan0nnAmesindeki tarifle 16. asrrdaki tarifler arasmda bir fark yoktur.
1569 t. Agriboz kan0nundutr4 gu tarifi buluru z: "Kefereden her
}{eseld
ferd ki haddi bulltgiyyete yetite, yirmi beSer akga ispence elmtr, nd-bdligden almmaz". 17. asra
ait bir kan0n dergisinde del35 "Ri)its-i kefereye emr-i sertf ile ispence vaz,
olunmugdur, mlizewecinden ve milcerredinden, topraklusundan ve topiakstzmdan,
her bir neferden yirmi beS akga almur ve bu husfrs vildyet-i Rfrm''un kanfinndmesinde mukayyeddir". Aym dergide daha aqa!lda136 "Zimmiden altnan baSresmine ispence derler, yirmi beg akgadtr, sagtrinden altnmaz" r:2.
$imdi bu verginin
hususiyetlerini yakrndan tespite gahgahm.
t"s"rtT-",ti Hammer'in dilqi.indiifii gibi (Staatsverfassung
und Staatsverwaltung,I, s. 213)
Prf:!\ ile birlegtirmek hem ait-uitgiii hem mdna bakrmrndan imkAnsrzdrr. Truhelk"a fiiii, i,
s.63) kelimeyi spenza olarak kaydeder. H. 835/M. l43l r. Arvanid defterinde
ts. f 0j) irprrgi
geklindedir.
Sfiret-i Defter-i
lll
rrr "*
Aynr eser, s. 103.
134
Lrr
Sancak-i Arvanid, GiiS,s.
XXX[.
Agnboz kan. (1569), s. 341, m. I.
Millt Tet. Mec.I, s. 109.
136 s. lt0.
137
OSMANLILARDA RAIYYET
HALIL iNar_crx
Karsrla, aynl mec. III, s. 543; Mora kan., s.327.m.6.
RUSOMU
57
ermiE her gayrtmiislim, Hristiyan veya Yahudi, ispence oder- Fakit
16.
asrr sonlanna dofru yahudilerin ispenceden muAf tutulduklannr
Avlonya'da
mukabil 17l6'daMora'da onlar, hristiyanlardan beq misli fazla,
Buna
g(trr.ir"yiz.
iZS Xguirp"n"" odemekte idiler. Miisli.imanlar, ispence tjdemezler. Ancak ispence
bir miisliiodeyenbir gaynmiislimin giftlifini (baqtinasrnr) tasamrfu altrna geEiren
mecburiyetindedirr38.
odemek
ispenceyi
beraber
,,'un, hurru askeri dahi olsa, hardcla
Miisliiman olan gaynmi.islim, ispence yerine bennak resmi 6derl3e.
l. Butfiga
Osmanl devletinin ilk yayrlrq bdlgelerinde gaynmiislimler de mtisltimanlar gibi
isgift-resmi sistemine tdbi idiler, oralarda ispenceye nadiren rastlanrl40' Bu durum,
sonlannda
14.
asrr
sonra,
fiituhatrndan
Trakya
vergi
sistemine
i.n..nin Osmanh
gi.*iq olmasr vakrasile ilgili olmahdrr, bu meseleyi ileride menge meselelerini ele
aldr[rmrz z^rflan aynca mtinakaga edeceSz.
Di[er taraftan 15. asrr ikinci yansrnda bazr bdlgelerde, Arnavutluk ve Tesalya'da, yilntr evli erkekler ispence resmine tAbi tutulmug ve rniicerredler bundan
edilmuaf bnrakrlmrglardrr4r. Bununla beraber bunun istisnai bir hal oldulu kayd
melidir.
2. ispence,
orfr bir baS-vergisidir. 18. asrrda dahi ispence'riisfim-i or-
qeri'ata aykrn bir vergi addedilerek bazr yerfiyye'densayrtmakta idi. O tarihlerde
j"ia" kaldrnlmrgtrrra2. Cizyeden bagka aynca ispence adr altrnda ikinci bir bag-
vergisi ahnmasr bid'at sayrhyordu. Fakat diger taraftan bir krsrm Osmanh
hukukEulal, ispenceyi gift-resmine kryas ederek onu da qer'ilegtirmeye gayret
etmiglerdir. Hyistiyanlara "rilsttm-i Eifte bedel sipdhtterine her hardcgilzdr bagma
gift ve
yirm'ibeEer akga iipence kanfin-i kadtmdir, edd ettikten sonra zemtnlerden
"Hardc-t
agrktr:
bakrmdan
bu
gu
hiikiim
I7.
asudaki
vermezler"t43.
resm-i dont)m
muvazzafa Tiirkide gift-hakh ve boyunduruk-hakh derler, kdfir dilince ispence
6sr1.r"ri+.Gergekten bazr durumlarda ispence de Eift-resmi gibi toprala balh bir
vergi muamelesi g6rmiigttir: Hrristiyanlara ait topralt tasarrufu altrna gegiren
mi,isliiman ispenceiergisini oder. Bu, daha ziyade timar vahdetlerini korumak igin
r39
g6ri kan. s. 295, m.21.
74;11i ret. Mec. /, s. l1o.
lao
34.
138
ileride, s. 60.
,,Nefs-i Trrh,ala, mezkfir sancakda yazilan miicerrede ispence konulmamtsdrr" (Tvhala sanca[t
deft., maliyeden miid. no 167).
l4211untu kan., s. 354, m. 3.
kan. s. 65, m. 8: "kefere-i reayd ispence vermekle gift resmi vermemek
l4l
uz
ljJis t.
grru*.
ohgelmis kanfrn olub" (Bukan, s.48, 102).
144 Y;11i ret. Mec.I. s. 109.
58
HALIL
alrnmrg idari
OSMANLILARDA NdYYET
iNru-cx
bir tedbir olarak
gdri.inmektedirl45. Bazen de ispence, trpkr giftresminde oldulu gibi, reAydnrn tAbi oldulu hizmetlerin bir karqrhlr olarak teldkki
olunmugturla6.
RUSOMU
59
cizye gibi hazineye tahsis olundu[unu da giirmekteyiz. Fatih devri sonlannda
Vuigitrin (VuEitrn) ve havalisinde ekseri timar ve zeametler,'ispencesi be[likdir'
kaydile hazineye gelir yazrlmrqtrl5 r. Keza aynr tarihlerde Novaberda (Novobrdo)'da
N "ispenceleri almub biW ispence" timara tAyin olunmuqlardu'Is2' Bunun
balh istisnai bir hal otdufiuna qiiphe yoktur. Fatih son saltanat
durumlara
fevkaldde
mustahfizl
Diler taraftan baztlan ispenceyi tam
man6sr ile bir gahsi vergi olan bennak
resminin bir mukabili saymrElardrrr47. Gergekten hrristiyan, mtisliiman oldulu tak-
dirde bennak-resmi'ne tdbi olmaktadu. Bennakte oldulu gibi, reAyd nereye giderse
gitsin ispence resmini, i.izerine yaz:.Jr oldugu sipahisine rjdemek mecburiyetindedir.
Ancak on sene gegtikten sonra gittigi yerin sipahisine tebi olurdul48.
3. Yalruz yerlegik koylii degil, gogebeler, Sehir ve kasaba halh da bu vergiye
tdbidir (halbuki gift-resminden qehir halkt [Sehirli] mudftt). 15. ve 16. asra ait tahrir
defterlerinde hristiyan qehir halkrnrn ispenceye tdbi oldulunu gdrmekteyiz. Esasen
bu noktada, kan0nlardaki umumi ifade giipheye mahal brrakmaz. ispenceden muAf
olanlan az ilerde aynca gostereceliz.
Kocasr olmayan gayrimiislim dul kadrn btve adraltrnda defterde kaydolunur ve
6 akga ispence oder. Fatih kan0nndmesinde aErklanmrg oldulu glbi, btve-resmini
giftlik tasamrf etmeyen dullar verir, herhalde bir bag-vergisidir. Biveler, mufassal
tahrir defterlerinde umumiyetle tilen kocalannrn adile kaydedilirler.
4- ispence, gift-resmi gibi umumiyetle timara tahsis edilen bir vergidir; ispencenin sipahilere aidiyyeti cizye-i Edht ispence-i sipdht tdbirinde agrklanmrqlrrae. Nu
noktanrn tespiti, ileride men$e meselelerini incelerken cinem kazanacaktr. Tabiatile
Pddiqah h6slanna dahil bulunan ispence geliri, dolrudan dolruya hazineye
ahnmakta, daha dofrusu diger hds gelirleri gibi, mukata'a halinde, mtiltezimlere
(dmiller) ihAle olunmaktadr. Mukata'aya ballanan kriylerde, hristiyanlann cizyesi,
alnam resmi ve ispencesinin hazine igin Amiller tarafindan tahsil olundulunu
gcisteren Fatih devrinde ait mufassal bir mukata'a defteri bize kadar intikal
etmigtirts0. Fatih devrinde bazr bcilgelerde, ispencenin sipahilere brrakrlmadrfr ve
145
"ylr"
timdrlar zdyi' olub cizye ve ispenceleri dahi bel' olurmuS ...... cizye-i Sdhtve'ispence-i
.146
.;ipdht zayi' olmalu olmaya" (Avlonya kan., Arvanid def. s.lZ4).
B"hirni kan0nundaki (s. 154, m. 7) qu fikra ispencenin mahiyeti bakrmrndan dikkate defer:
"$ehirlii tdyiftsinin isldmiyesinin miiteehhilinde:n on iki akga ve miicerredlerine altrya, i*go
olundu ve keferelerinin her hardcgilzdrtna yirmibeger akga ispence knyd otunub r[adiyeliri
olundu".
147 74;11i Tet. Mec.III. s. 543.
148 5oryn kan. s. 253,
m. i0.
149 "6|t s-i
sdhtve ispence-i sipdhf" (bak. not r4z);kezabak. Erzurumkan., s.65,m. g; silistre
kan. s. 280.
150 353 H.
tarihli mukata'dt defteri,Basvekdlet Arsivi, Maliye'den mtidev. def. no 176.
kay-d
ref
yrllalnda btiyilk askeri masraflar dolayrsryla, bu giUi Uit gok fevkaldde mali
tedbirlere bag vurmuqtu.
Baqka hususi bir hal de, Kuzey Arnavutluk'ta Klemente bcilgesinde yaqayan
Arnavud kabilelerinin ispenceyi yrlda bin akga mikdannda, maktu' olarak sancakbeline odemeleridirl s3.
ispence, 1431 Arvanid sancalr defterinde 25 akga, bive-resmi 6 akgadrr. 15.
ve 16. as6 tahrir defterlerinde bu nisbet muhafaza olunmuqturls4. Ancak Krbns feth
edildi[i zaman orada ispence 30 akga olarak tespit edilmigtir.
16. asrr Macaristan sancak kantnndmelerine g<irelss, orada hrristiyan redy6,
ispence kargrhlrnd a kapu-resmi adile 50 akga ridemektedirler: "$o/ redyi ki kanftn-i
kndtmleri iizere cizye verme[e kddir olalar, resm-i kapu deyi) ispence mukabe'lesinde
her haneden sipahisine Hutr-ilyas giinilnde 25 akga ve Kastm gilnilnde yirmi beS
akga verelrr"ri6. L. Fekete'nin dedigi gibitsz, bu resmin Qrzye, hardc veya avdr]zla
milnasebet ve aldkasr yoktur. Kapu-resmi'nin menqei, gtiphesiz, eski Macar kapuvergisi'dir ve ispenceye benzetilerek Osmanh iirfi vergileri arasma katrlmrgtrrl58.
guraaa kayde de[er bir nokta da, gtiney Macaristan sancaklannda islav asltndan
olan' hoymdne le rin' (gtiqebeler) kapu-resmi de[il, ispence odemeleridir.
Osmanhlar, ispence sistemini Macaristan'da gok mahdut bir gekilde uygu-
ladrklan halde, Dolu'daki fiituhat bolgelerine bir Osmanh vergisi olarak teqmil
151 14u1it"'6en miidev. def. no. 16 ve tapu. deft. no. 5.
152 14u11ts'6en miid. def. no 15.
153 1r1"n6"riye sanca[r deft. BaEvekilet arqivi, tapu def. no' 26.
g. 859 t.lsfertik deft. (Baqv. Arqiv. tapu def. no. 814), Vilk def. (tapumi'ikerrer.2), Uskiip
(Maliye'den miid. noiZl,Triholo(-Maliyi'den miid. no. 167),Gilmi)tcine (Belediye kiit. Cevdet
yur^it*rno. 0. 89), Dibre (H.871, Miliye'den miid. no._508), BraniEeva (H.872, Maliye'den
miid' no'
miid. no. 5), Bosna in"t"aiy" ktit. Cevdei yazm.0.76), Qirmen (H.873, Maliye'den
180), 16. asrr defterleri igin bak. Barkan, Indeks: ispence'
155 L;rrs (1554), Simontoinyc ($imontoma) (II. Selim)' (Jyvar (IV. Mehmed devri), Hanan (lY '
Mehmed), Gyula (IV. Mehmed), Barkan neqri, s. 313-324'
156 4n"aL tii. u"tt-"a devrine ait bir Uyvar kan.'da (s. 313, m.l) "Redydrun beher hanelerinden
154
elliEer akga ispenge altna".
157
"liirL
vergi tahrirlen", Belleten sayl 42, s.313.
*ldu koru-resrni sonralan 50 akCadan 320 akCayaCrkartrlmrstr (Avnr ver.)
158 14u.*1rg
60
HALIL INALCIK
OSMANLILARDA RAIYYET
etmiqlerdir. 1540-1541 yrllannda Do[u-Anadolu'da Uzun-Hasan kan0nlan yerine
lr
NUSOTVN-I
61
zaman tanzim edilen yeni bir kan0nnAmede ispence, hrristiyanlar igin
125 akqa olarak tAyin edilmiqtltoo.
Rum Kan0nu, yani Osmanh kan0nu getirildigi zaman,raiyyet-riis0mu olarak mtisItimanlar igin gift-resmi ve ballantrlan, hristifanlar igin ise ispence ve bive resimleri
tatbik edilmiqtirtse. Orada 1540 t. Diydrbekrkan6nunda , l54l t.
Qemigkezek kan0nunda ve 1518 t. Mardin ve Harput kan0nlannda, ispence mikdan 25 akEadrr.
Ancak Kerkiik'te Uzun Hasan kan0nlanrun sonuna enenAigi anlaqrlan bir maddeye
gdte "mezkfir nahiyede olan kefereye ve yahudilere yirmiser akEa,t,az' olundu"tO.
geri alrndr
Giircistan fethinden sonra orada da ispence 25 akEaolarak uygulanmrgtrrr6l.
Buna mukabil Anadolu vilAyeti sancaklannda, Karaman ve num eyaetinde, Arab
vilAyetlerinde, ispence tatbik edilmemi g1i1 r 62.
ispencenin toplanmasr tarihi gift-resminde oldulu gibi I Mart olarak tespit
olunmuqturr6s. Bir timar birisine verildili zaman tevcih tarihi o yrhn 1 Martrndan
once ise ispenceyi o alrrdrr6e. Aksi halde giden ve gelen timarhlar kendi aralannda
ihtilAfa diiqmekte, Eok defa kdyltiden her ikisi ispenceyi almakta idiler.
Yukanda iqaret ettilimiz gibi, Trakya bolgesinde ve Batr-Anadolu'da ispenceye nadiren rastlanlr. Oralarda ispence olmayan yerlerde Hrristiyanlar da gift-resmi
sistemine tdbi tutulmuglardsr6:. Krsaca ifade etmek ldzrm gelirse, ispence vaktile
Duqan imparatorlulu dahilinde bulunan ve Osmanhlar tarafindan unCut 15. asrrda
kesin olarak Osmanh idaresi altrna sokulan yerlerde hAkimdir. Fakat bu asrda tam
bir Osmanh 6rfi vergisi haline gelmig ve Dolu-Anadolu ve Gi.ircistan feth edildigi
zzunan, oralara bir Osmanh vergisi olarak tegmil edilmigtir. ileride bu nokta tizerinde
aynca duracalrz.
ispence mikdannda, sonralan,bazr bcilgelerde arttrma yaprlmrqtrr. Bilhassa
asrda vergilerde umumi bir arttrma yaprldrlr zarnurbuna muvazi olarak ispence
mikdannrn da arttrnldr[r anlagrlmaktadr. Meseld Taqoz adasrnda ispence 1519 tarihlerinde 25 akqa iken 17. asrrda 100 akgaya grkanlmrq164, sonra +b atgaya indirilmiqtir. 1727'de Gence'de ispence 120 akga idir65, 1716'da Mora Venediklilerden
17.
-5, yuhudiler iEin
ispence, nadiren, cizye gibi miikellefin haliivaktine gore muhtelif nisbetlerde
tespit edilmiqtir. imroz adasrnda a'ld (en eyi durumda olan) ve mutavassftu'l-hal
(orta-halli) redyA ispenceyi 25 akEa, ednd (aga!: durumda, fakir) olanlar ve mi.icerredler (bekfirlar) l5 akqa olarak dderlerdi16T'
ispenceden tamamen veya hsmen mudf olanlar: Qift-resmi sisteminde oldufu
gibi, devlet tarafindan kendilerinebazrhususi hizmetler yiiklenen bir krsrm hrristiyan
leeyezflmreleri, ispenceden tamamen veya krsmen mudf tutulmuqlardr. Voynuklar
u" uktubulanrT0 hrristiyan dolancrlar askeridir. ispence <idemezler. Fakat meseld I.
Bayezid devrinde AkEa-hisar (Arnavutluk) ahalisi, hisan muhafaza gartile ispenceden ve difer vergilerden affedilmiqlerditzt. Keza,denizden diiqman taamrzuna aEtk
bulunan bazr Ege denizi adalannda halk ispence cidemekten affedilmiqlerdirT2.
M6denlerde gahgan redyd da ekseriya bu vergiden mudf tutulmuqlardrr, veya 12 yahut 6 akga ispence odemiqlerdirrT3.
Bir krsrm reiyida tamamile hususi bir takrm vergilere tdbi oldulundan ispenceden mudf tutulmuglardn: Eflaklar, Floriciler mtthtelif hizmetler ve didat karqt1frnda toptan bir resim iidediklerinden ispence odemezlerdirT4. Dolu-Anadolu'da
gru."n bazr yerlerde Yahudilerin cizyeleri de hrristiyanlannkinden fazladt (bak. 1548
kan0nu, Barkan negri, s. 226, m. 32).
167 1^rsrkan. (1519),s.237,m. I, s.238 m.9.
166
159
34.
Hinz, mez. makale.
160 Miistesna
olarak burada ispence miktannrn
veya okuyuq hatasl yaprlmrg olabilir.
, .,yazr|'
ror Barkan neqri, s. 197 (Kan0nun
tarihi 1570).
roz Bak. Mantran,
mez. eser. indeks.
2o akgayaindirilmiq
olmasr ihtimali uzaktrr. Bir
163 359 H. Tarihli Aydrn
defterile Paga-ili defterinde hrristiyan reAya, Miisltimanlar gibi
umumiyetle giftlti, bennak, kara olarak taksim edilmigdir. Fakat H.879 t. Gelibolu defterinde
(Cevdet yazm' no. 79) Gelibolu qehrinde ve Ece-ovasr nahiyesinde Maydos ktiyiinde ispence
!3!bik olunmuEtur. Nihayet Anadolu'da Isparta Eehrinde 43 hrristiyanin t l2l akga ispence
iidedili
kayrthdrr. (Tapu deft. no. 30). Hriistiyan ve miisliimanlar igin gift-resminin h'akim
bu b<ilgelerde bu istisnal an izahetmek gtiEttir.
, . ,oldu[u
roa Barkan, s.239.345.
165 Barkan,
s. 196.
t' $am
"prr*-; gift ve resmi duhkn ve resm-i miicerred ve ispence ve resm-i btve ibtidd-i martta almtr"
(Silistre kan. t. 1569, s. 281, m. 18)'
169 P1t"6o1u kan. s.269.
llo "ylynygun evlddtndan olsun akrabasmdan olsun, onun gibilerden mkddmki raiyyet yazilmaya,
s' 27)'
kimesne ispence taleb eylemez". (G. D. Galabov, Osi'-tiirk. Quellen"', Sofia 1943'
g22 H. rarihli Alaca-hisir tahrir defterine giire (Tapu def. 55) voynuklar sipahilere 25 akqa
ispence vermekte iken sonra bunu dofrudan alogruya divlet hazinesine ddemeleri emredilmiqtir'
l7l Benim, Sr)ret-i Def. San. Arvanid. S. 103; 16. asrrda Silistre'de mtisliiman redyd kale hizmeti
kargrh[r avinzdan mudf idiler (Silistre def. no 483).
172 Y16111i kan. (1707), s. 333, m. 1.
173 Bak. Erzurum kan. (1540), s. 72; Silistre def. tapu no.452, (Kan0ni devri).
174 34. benim, Fatih devri ilzerinde tedkikler v'e vesikalar. s' 154'
168
62
HALIL
bir krsrm Ermeniler marhasiyy,
NEICX
(J)adr
keza ispenceden mudf tutulmuqlardrrzs.
OSN,IANLILARDA NAIYT T RUSOMU
63
altrnda maktu. bir resim tjdediklerinden
rv.
'rtt
Nihayet, derbendci, pdsbdn, ases (u..u), kestibdn, tuzctt, kopriiciitdyin olunan
hrristiyan tedy6', ispenceyi 10 veya 12 akEaotaiat agalr nisbetlerde odemekte idiler176.
'i."ti
I
!
{,b':t;
{t
:,::
,.::,,.1."1
:.' '
.'
.
ot"i.
il.:
, 'i
..,.::.a;,
.
.'l
.;ai.l:
al
.1:i
tl ;
1
i
rt?
) +*;r
*/,,ro/AalXe-
175 Erzurum
kan. s. 69,
ttu.gltn
t.
m. 38.
(1613), s. 295; Silistre kan. s. 280 ilah. Pirlipe'de derbendciler l0 akga ijdemekte
idiler (tapu def. no.4, Fatih devri sonlarr, karg. Vaktflar Dergisi,II, s.339, v. 173). Silistre'de
Izgorgrad kiiyiinde (Silistre defteri, Kan0ni oevri, nagUat<. atryi. no.45Z) madenci irrristiyanlar
igin gu kayrt yaprlmrgtr.: "Bundan asafi yaztlanlar ittrsa, ikga ispence ve altryar akga'hardc
ygrtib gece-gilndilz ma'dende hizmet ederler, ektib bignuzlei, kuyucular ve ia'dencilerdir',.
Hrristiyan dogancrlar igin bak. not. l'17. Devlet poitutr igin u'lak beygiri sallayan re6y6
ispenceden ve avdnzdan affolunurdu (vesika: Bagv. Arg Miihimme deft. no. 22, s.-31-S). Tekfur
gdliinde (Silistre) l3l hristiyan tuzcu "derbend ddeti tiiere sdyir derbendciler gibi oniki;iser
akga
ispence" verirlerdi (Silistre def. tapu 483, Kan0ni devri). Fakut uynr tarihtJ Magin'de iskele
hizmetine tdyin olunan hrristiyanlar yalntz avdnzdan muAfhlar. Ibrail'de miri dalyanlar tamirile
gcirevlendirilen hrristiyan reAyd evveld d'qdr, ispence ve avdnzdan mudf iken aynr
tarihlerde
yalmz avdnzdan muAf tutulmuqlardrr. Demirci hiristiyanlar ise, dgtir ve ispenceden
muAfiyette
fan.
devam etmislerdir (aym defter).
Res. I. 860 H. tarihli Qorum mufassal defterinden
(Baqbakanhk Arqivi, Maliye'den Miid.)
65
OSM ANLILARDA RAIYYE,T RUSOMU
--iErTt,_
,Qffi
:;
\
Jel
-tli
-\)
l;
//
'A'
'tt)
L:1'
7'1'
'^
,.ttV,
H
Ji'
-b-,
,i
(ql
.4
,
(
f
? J.v
t',
-5., -t
,-fu
(
4 '# itl
at>i * v'l
r i' fi';
,c
Pt
/)i4v
-a,4'd
.t2
-rlin^rqdi':
uJ -it
"t "
L,<o
ttaI
G;_=T-,-'r-J_gl
JL-,.
F^ -, -( tt'ti
:XL
!
rr-J
f,b
z ;c
1'
t/a-
.-
C4'4r,l
a)
Res. II. 871 H. tarihli Dibre ve AkE'a-hisar mufassal defterinden
(BaEbakanhk Argivi, Maliye'den Miid')