Leonid R. KIZLASOV - Национальная библиотека им. Н.Г

Leonid R. KIZLASOV - Национальная библиотека им. Н.Г

Leonid R. KIZLASOV - Igor L. KIZLASOV
SA Y A N -A LTA Y T « RK Q ELERtN lN YEN t R U N lK YAZISI*
Tiirk D ill A ra ytirn ttltn YiUijfi - Beliefея 1990*<bu> a y n b a om
ANKARA
U X lV E R S lT E S l
BASlMEVl
A N K A R A — 1994
SA Y A N -A LTA Y
T ttR K L E R lN lN
YENl
R U N lK
YAZISI*
Leonid R. KIZLASOV - Igor L. KIZI. ASOV
I . R . Aspelin’in 1887-1888 yillanndaki ara§tirma gezilerinde inceledigi
runik yazitlann ilk atlasi Cerniy lyus (Hakas, Нага iliis (res. I, I) / 1, s. 14,
No. X X X I V ) nehrinde bulunan Sulek yazx grubimun temel yiizey ^izgilerini
ve resimlerini belirten tabloyla ba§lamaktadir. Yazi grubunun yazitlarindan
yedisi (73 ifaret) §emalandinlmi§ farkb bir resmi de temsil etmektedir. Arkeologlar harflerin. kaya resimlerinden daha sonra (jizildigiui belirtmiflerdir.
Dag yazitlan bilim adamlannm okunmasi iizerinde ugra§tiklan ilklerden
biridir. Turk runik i§aretlerinin (joziimiinden once Sulek yazitlanni / 2.-6. /
okumaya yonelik bir ka$ ba§arisiz girifim olmu§tur. (Bu konuda A. Totterman IJ. Appel’gren-Kivalo’nun daha sonra farkb detaylarda yayinladigi
I.R . Aspelin’in resimlerini yayinlamiftir) (bk. I., П. tablolar). Okuma
giri§imi a§agidaki notu da belirten Y.Y. Radlov tarafindan 1935 yihnda
yapdmiftir: “ Bu yazitlar belirgin olmadigindan (jozumleri de hemen hemen
mtimkiin degildir. Burada yer alan metinler ? 6zume 50k yakin olanlandir” .
Tiirkolog resimlerin ve yazitlann karfihkh ilifkisi hakkinda da fikrini soylemi;tir. (“ Ben bu yazitlann resimlei tizerine kazildigina inanmiyorum,
resimler daha sonra ^izilmi^tir) / 7, s. 345/. Yazitlan runik basim dizgisinde
yaymlayan V.V. Radlov bazi i§aretlerin anlaminda da Fin aragtirma grubunun
resimlerinden olduk^a uzakla§mi§tir (tabl. I, II). 0 Fin ara§tirma grubunun
emin olmadigi ii^iincu ve yedinci yazitlara dikkat etmemi§tir. I. R. Aspelin’­
in materyalleiini yayinlayan H. Appel’gren-Kivalo 1931 yihnda sadece
yazi grubunun detaylanmn yerle§imleriyle birlikte genel bir tasvirini yaymlamakla kalmamif, ayni zamanda bir dizi Sulek yazitmin daha iyi resimlerini
de vermiftir. / 8, res. 77, 8 7 - 8 9 / . Bu yayini bilmeyen H.N. Oikun 1940’da
yazi grubunun genel gorunum resmini yaymlami§ ve i§aretlerin Radlov
yorumuna gore yazitlann biraz daha farkli okumasim vermi§tir. Anla§ilamayan yedinci satin atlami§tir. / 9, s. 193-195 (603-605) /.
V.V. Radlov omeginc uyan S.E. Malov dag yazisi satirlannin transkripsiyon ve gevirisinin iicjiincii varyantim ileri siirmuftur / 10, s. 68-69 /.
Ilk bulanlann bir metnin boliimleri olarak resimleri kabul etmelerinin aksine
♦ Muvaffak Duranli tarafindan Rus<;a’ dan Tiirki;e’ ye ;evrilmi;tir.
ГБУКРХ
"НБ им.Н.Г.Доможакова"
2-
Turan, 6-
Edegey,
damgalar i^eren (Ь) у antiarm
Aymirhg, 5-
baglantih
Sargol, 4-
yaayl*
Uybat, 3-
alfabesiyle yaalnu? (a) ve bn
tirimi: 1- Snlek ve Ozernaya gdlii,
ige, 8- §alabolin yazi grubu.
i. Giiney Yenieey
86
LEONtD R. KIZLASOV — IG OR L. KIZLASOV
SAYAN— ALT A Y T 0R K L E R tN fN \ ENt RUNtK YAZISI
87
Sulek yazitlarmin okunmasi (Tiirkolog ona “ kaya iizerindeki mezar yaziti”
adini vermi§tir) S.E. Malov’da onemli zorluklara sebep olmuijtur. Ara§tirmaci bir ка? kez harflerin ali§ilmadik birle§imlerini belirtmi§tir. S.E. Malov’un toplayici ^alifmasindaki niunaraya gore Sulek yazitlarmin E 39 sira numarasi ile belirtilmesi kabul gormiiftiir. / 11, s. X X IV /.D .D . Vasilyev tarafindan da alti satir olarak verilen yazitm tek metinden olu^madigi ihtimali
urerinde durulmaktadir. Fin atlasina gore ii^iincii satin veren Vasilyev yorum
yapmadan, 1889 yili yayinmin 69.-73. i§aretlerine dikkat etmemi§tir. Yazitlann transkripsiyonunu ortaya koyan D.D. Vasilyev, S.E. Malov’daki
“ 4. satirin” tekrari sirasmdaki belirsizligi duzeltmektedir. / 12, s. 28, 29, 67/.
1985 yibnda anitin orjinalinin incelenmesi yazi grubunu goren ara?tirmacilarm ?ali§malanyla tam§ma sirasinda beliren izlenimi gii<;lendirnii$tir. Yazitlar кауашг biitiin yiizeyine dagilmiftir. Kuskusuz daginik yazitlar
da bir metni olu§turmayabilir (res. 2). Anitin alan incelemesi bu giine kadar
bilim adamlanmn dikkatlerinden ka<;an ilgi gekici bir ozelliginin belirtilmesine yarami§tir: Sulek dagi yazitlan farkli runik alfabelerle yazilmiftir.
Sadece iki kisa ayn yazit bilinen Yenisey runik yazisinm i^aretleriyle
kazinmiftir. Sadece onlarda E 39 geleneksel i§aretinin korundugu da soylenebilir. Onlardan birinin (Sulek I) biitiin. resim ve ^izgilerden daha yukanda
yer almasi da onun kayadaki en ge? belirti oldugunu ileri siirmek i^in yeterlidir (res. 2, 1). Bu yazitin ince bir (jizgiylc yapilmi§ i§aretleri 10-11,5 cm.
yukseklige sahiptir ve 57,5 cm. uzunlugundaki yatay bir satirla serbest
bir bicjimde yerle§mi§tir. Tiirkologlar tarafindan bir satir olarak yayinlanan
bu metin (E 39 1, res. 3, 1) herkcs tarafindan aym okunmaktadir: benkti
kaya “ ebedi (anit) kaya” . Yazi grubu yiizeyinin sol bitiminde 20,6 cm. boyundaki yatay bir satirin yer aldigi diger bii Yenisey yaziti (Sulek II. E 39-2
res. 2, 2; 3, 2) buradaki resimlerden daha yukandadir. Ince uqIu hat ?ekilmi$
i§aretler farkli yiiksekliktedir: birinci ve son iki i§aret 6-7 cm., ortadaki
dort i§aret 9-10,5 cm .’dir. Bu yazitm ozelligi yazanm istegine bagli olarak
burada yer alan hayvan tasvirinin el degmeden korunmu? olmasidir. Be§
satir olarak yayinlanan runiklerin ^izimleri olduk^a a^iktn, bunlar biitiin
ara;tirmacilar tarafindan benkii kelimesinin ikinci fonetik varyantini belirten
aym anlamda okumu§tur: menkti kaya.
Unlii dag yazisinin geri kalan yazitlan §imdi Giiney Yenisey olarak
isimlendirilen alfabeyle yapilmi§tir. Biz onlan burada yeni paleografik niteligiyle yayinlayarak hei yaziti uygun bir indeksle belirledik.
Uatteki yazitm (Sulek III, Giiney I, res. 2, 7; 4; 5, 1) yukansmda giirc§meye hazirlanan iki devenin resmi yer almistir. Bu ince bii ijekilde kazinmis
Res. 2. Sulek kayas yiizeyinde yer alan
yazitlann
yerlejtirimi.
LEONID R. KIZLASOV — iG O R L. KIZLASOV
S A Y A N — A L T A \ T C R K L E R lN lN Y E N t R U N tK V AZISt
89
Re«. 4. Sulek. Guney Yenisey
yantlan
ve resimleri. 1985
yilmdaki durumu. t.L. Kizlasov’i
90
LEONlD R. KIZLASOV — lG O R L. KIZLASOV
I
G1 (L7, G2 (2) ve G4 (3) satinmn
t.L. Kizilasov’un resmi.
yazitlan
a
Yenisey
a
». Sulek. Giiney
bitimi.
S A Y A N — AL TAY T O R K L E R iN iN Y EN i RUNiK. YAZISI
91
92
I EONtD R. KIZLASOV — IGOR L. KIZLASOV
2-2,5 ve 1,3-1,5 cm. yiiksekligindeki on ifaretten. olu$an 12 cm. uzunlugundaki yatay bir satirdir. Yazit ve birinci devenin resmi birbirini kapatmamaktadir, fakat metnin son ifareti ve hayvanin arka kamburu birbirine dokunmaktadir. Deve resminin serbest^e yerle§imi harflerin daha sonra yazildigini
ve sagdan sola dogru yer aldigmi dugiindiiimektedir. Turkologlann yayininda
yazit “ Sulek metninin” ikinci satin olarak gorulmektedir. I§aretler (res. 5,
1, tabl. I) bize gore 1889 yibndaki atlasta yayinlanandan biraz aynlmakt a d ir /1., tabl. X X X I I , 8.-1 7 . i§aretler/ H. Appel’gren-Kivalo tarafindan
1887 yibndaki alan resminin / 8, res. 77, 89 / atlasta gosterilen ^izgilerle uyufmadigim belirtmeliyiz (1889 yibndaki atlasta yer alan runik i§aretlerin form
tablosundaki §ekle sahip olmabydi). Bununla birlikte bu alan kaydinin ozellikleri (sadece yazi grubunun genel goriiniimuniin 1889’da verilen resminde)
V. V. Radlov tarafindan yazitimn okumasi temelinde yer almiftir. Bu durumda 3-5, 7. ve 9. ifaretler onlann gorimurniinii Yenisey yazismm i?aretlerine
yakinla§tiran yoruma ugramislar, dizgi alfabesiyle de vermiflerdir. Bu sekilde harfler (onlan daha farkb okuyan) S.E. Malov’un ve (be§inci i§aretin
farkli transkripsiyonunu yapan) D.D. Vasilyev’in <;ali§malarina girmiftir
(tabl. I).
Dag yazismm ikinci Giiney Yenisey yaziti (Sulek IV., Giiney 2-res.
2, 4; 5, 2) runik satirdan daba sagda ve a§agidadir. Bu yazit 4,7 cm. uzunlugunda, sola dogru egimli bir satira yerle§en 1,5-1,7 ve 2,9 cm. yiiksekligindeki 15 harften olu§maktadn•. Tasin yiizeyinia tam belirgin olmayan
hafif ^izgilerle kazindigmi, bunun bir runik yazit i^in yapildigim belirtmekteyiz (res. 5, 2). 3,5 ve 6,5 cm. boyunda soldan saga dogru ko§eli ^izgiler
olmasina ragmen bu kayanin serbest yiizeyindeki resimlerden uzakta duran
bu i§aretler, dii§iincemize gore harf degildir. Arastirmacilarin harf isaretlerinin
kavrayisindaki §iiphelerini 1889 yib atlasi yansitmistir ( / 1 / kr§. kayamn genel
goniniimii ve X X X I I . tablodaki 18.-24. ifaretler). Muhtemelen bu sebeple
V.Y. Radlov’un, H.N. Orkun’un ve S.E. Malov’un (3. satir 50k noktab verilmiftir) okumasinda onlardan yararlanilmamistir. Atlastaki materyalleri
kilavuz alan D.D. Yasilyev keudisindeki resimde bu yazit bulunmamasina
ragmen Yeniiey yazib runikler gibi (geri kalanlardan sagda duranlar arasinda)
dort isaretin transliterasyonunu ileri siirmektedir/ 12, s. 67 /.
Kayadaki son iki Giiney Yenisey yaziti yazilardan biiyiik bir yatay
fahinle aynlmaktadir. I. Sulek yazitimn (Giiney bati-res. 2, 5; 4; 5, I) yatay
satin (uzunlugu 20,5 cm., harflerinin yiiksekligi 2’den 4 cm.’ye kadar) uyuklayan iki deve resminin iizerinde yei almistir. Metin ve tasvir yanyana durmaktadir. Bu durum deve figiirlerinin daha geg doneme ait oldugunu diiflinen
L.A. Evtyuhova ve S.V. Kiselev adli arkeologlar tarafindan belirtilmiftir /
93
(U
<
I.L. KIZLASOV
1о
а
£
ТаЫо I. Sulek III yazitindaki farklihklar.
_ z;
n
>
Ц
'к
V.V. RADLOV
I.R. ASPELlN
(A. TOTTERMAN’a gore)
0
I.R. ASPELlN
(1889 Atlas’ma gore)
HARFLERIN
SIRASI / YAZAR
SAYAN—ALTAY TORKLERtNiN YENl RU N lK YAZISI
«
-С
-<
C\J
СЛ
~n_
:z: 5
С С
с
2 _
Z L
С
ir» с :
c
CZ О □
VO
С С о G о
✓
-st­
c-
oo
*
~~ —
-Z
——
O' “ Л
"T L
о
n —
—
~И
О
—7
Ч-/___
Г*\
'Z .—
2 _
H Z
> -
—
-
94
LEONlD R. KIZLASOV — IGOR L. K IZ l ASOV
13, s. 88, 103; 14, tabl. L X , s. 356; 15, s. 629, 630 /. Giiniimiizde yazit ve tasvirler barbarca yapilmi§ clyazilanndan zarar gormiifjtur ve a$ik stepte biitiin
detaylar ayirt edilmemektedir (res. 4, 6, J). Fakat izafi bir kronoloji belirlemek i(jin yazitm son u<; i§aretinin ycrlefiminjn daha karakteristik oldugunu
diifiiniiyoiuz. Onlar belirgin bir sekilde devenin arka kamburunu ve sirtmi
veren bir hat arkasmdan gelmektedir (res. 4; 6, I). Satinn yoniinu birden
degi§tirmeden yazilmi§ olan en ondeki harflerin sol deve tasvirini ortmedigi
dii§iiniilmektedir. Boylelikle biz bizden oncekilere karfit bir eonuca vanyoruz:
Yazit kayaya deve tasvirlerinden daha sonra yazilmiftir. Bunu yazitm
sagdan sola dogru yazilmi§ olmasi dogrulamaktadir. £iinku biz bu yazitda
1889 yih atlasi yazarlarindan farkh olarak 11 runik i§aret gormekteyiz (res.
6, 1). Yar olan benzerliklcr sadece altmci i? aretin verilmesinde ortaya $ikmaktadir. Ifaretlerin anlami d& farkhdir. Yaziti inceleyen biitiin tiirkologlar
gibi Fin ara§tirma grubunun iiyeleri de bu runikleri Yenisey runiklerine
yakla§tirmislardir. Bundan ba§ka atlasta yazitm ilk harfinin onundeki, ara§tirma grubunun resimlerinde bulunmayan, bir harfin de nasil oluftugu anlafilm am iftir/1; kr§. kayanin genel goriiniimii ve tabl. X X X I I , No: 25; res.
77, 88 /. V.V. Radlov sag tarafa dii§ey gizgili bir i§aret daha eklemi§tir
(“ 4. satir” ). Radlov'un ardindan bu ekli goriintiideki yazit hem H.N. Orkun
horn S.E. Malov hem de D.D. Vasilyev tarafindan kabul edilmi§tir. Herhalde burada var olmayan i§aretier Taftik doneminde (I.-V . yiizyillar)
Sulek yazi grubuna kazinmif burali eski bir okgunun ^izgileri olarak kabul
edilmi§tir (res. 4; 6, 1).
Dag yazisinm dordiincii Giiney Yenisey yaziti (Sulek V I, Giiney 4 Res. 2, 6 ; 4; 5, 3 ; 6, 2) daha geni? ve ii<;uncunun altmda -deve tasvirleriniDyer almaktadir. О da diger resimler gibi giiniimiiz zorlamalanndan oldukga
hasar gormiiftiir. Fin ara§tirma grubunun materyallerinc gore bu yazit 51
cm. boyutundaki arahksiz ve yatay bir satirdan olu§maktadir (res. 7). Satinn
ba§indaki be? harf geri kalan ifaretlerden (3,5—4 cm.) daha yukandadu
(4 cm .’den 5,8 cm.’ye dek), runik metni tamamlayan son i§aretler daha
kii<;iiktur (3,5 cm.’den 1 cm .’ye dek). Yazan metni karaca ve deve tasvirinin altina yerle§tirmi§tir. 1887 yili resimlerine gore ifaretlerin bir bol-Amii
kaiacanm arka ayaklanni ortmektedir. Yazit Tiirkologlar tarafindan Yenisey
olarak okunmu§tur (“ 6. satir” ). Bu konuda V.V. Radlov atlasta verilen i§aletleri bilinen alfabeye yakmla§tirmaktan kagmmakla kalmami;, aym
zamanda kismctn de istegince onlan degiftirini§tir / 1, bal. X X X I I , No.
52, 53, 56, 59, 62, 63, 64, 6 5 /. Ancak bu tiir diizeltmelerde Radlov 1887
yili ara§tirma grubunun alan resminden hareket etmistir. (tabl. II, No. 1 =
1889 yili atlasmda 44 No.). Ifaretlerin Radlov anlayifi metnin biraz daha
farkh transkripsiyonunu ileri stiren H.N. Orkun ve S.E. Malov tarafindan kabul
i. Sulelc yaziti G3 (1) ve G4 (2) metninin
ba?langici. t.L.
Kizlasov’un 1985 yihndaki
LE O N ID R . K IZL A S O V — IG O R L. K IZL A SO V
97
J
ЛЛЛ f/s /4 /\ЛЛ Л Л Л ^
OJ
2 r
5-
ч/
У
~—
-
•sf
I—»
in
r
IT
J C
-C
л :
X
Л
X "
X "
'V
С СС
C
^- о c4-*
cu
а
Ч
V
С V.
о
i—i — — — Ч —
—
ii /CL/X А &
ih—
/fc
7“ ~7~ 7- >- т"
C
°\i
i—
О
OJ
-И
к-1
OJ
c*‘
OJ
c -‘
OJ
OJ
<
I
ЛЛАЛ
•
•
•
•
A
/ \
> -
> -
AN
A A ЛАЛ
4^
W
/*—
S I­
Z
_
'S
r r -
>ix:
0
< <
г - •
-~ C
0Л
OJ
7
4
OJ
>
£ A A
•
•
Г* •
C*‘
> - s- J"
x: з:
h -i
3 "
* ••
s z
.
X
1
?
4
я
l.L. KIZLASOV
V.V. RADLOV
I.R. ASPELlN
5 "
.
cu NVA Лллл
К-»
Cb
>—1
(1889 Atlas’ma gore)
- KlVALO
I "
z n
VO
»—1
*=J-
H. APPEL’GREN
(A. TOTTERMAN’a gore)
I.R. ASPELiN
HARFLERlN
SIRASI
/ YAZAR
1
N
N
N
J-
>
1Л
f\ l
•*
V
г г -
4 -^
4^-
^4
#***
\ A /\ /\
ТаЫо II. Sulek V Yazatmdaki Farkliliklar.
»—
l.L. KIZLASOV
D.D. VASILYEV
(1889
I.R. ASPELlN
V.V. RADLOV
gore)
Atlas’ina
KlVALO
APPEL’GREN
H.
I.R.
ASPELlN
IIARFLERlN
SIRASI
/ YAZAR
(A. TOTTERMAN’A gore)
J
S A Y A N — A L T A Y T O R K L E R lN iN YF.Nt R U N tK > A Z IS I
9В
LEONID R. KIZLASOV — IGOR L. KIZLASOV
cdilmiftir. Eger V.V. Radlov’un harf yorumu runik i^aretlerin toplami yardimiyla yaymlansaydi о zarnan D.D. Vasilyev tarafindan yavmlanan resim
l»u tipografya toplarninin cl yazisi aktanmi olacakti. Ancak Fin arastirma
grubunun kaydettigi oizgiler farkh ifaietlero donu§miistiir (tabl. II). Serbcst
duzenlcme bu yazarm yazitin onceki arastirmacilarindan farkh bir transliterasyonunu almasma eebep olmustur. Giintimiizde bozulmus olan yazit
metnin araliksiz satinm da gostermemektcdir. Degerlendirilmif boliimlerc
gore beg ve altmci yazitlan olu§turau ilk dort harf a^ik^a farkedilmektedii
(res. 4; 5, 3). Karaca figiiriinun altinda yer alan daha sonraki runikler korunmami§tir. 17. i§aret (tabl. II) kuijku uvandirmakta, 18. i§aretin (res. 5, 3 ; 7)
iist ko§esi farkcdilmemcktedir. Son dort runigi, biituniiyle koruyan 19. ve 20.
isaretler kesinlikle ayndir. Yukansmda yer alan tasvirlerden daha sonra
yazilan bn metin, kuskusuz bir dizi yerinde yazitiyla baglantili olmayan daha
erken donem gizgileri satinna almistir. Sag devenin arka ayagi altmdaki
bu tiir wyuklar 23.-26. i§aretlerden daha sagdadir. Muhtemelcn burada 22.
isaret olsaydi bir dizi resirade 21 . isaret olarak gosterilen gizgiler kuskusuz
metinle baglantili olmazdi. Goriiniise gore yazici burada daha once zarar
gormii; yiizeyin farkina varmamistir. 17. isaret oniindeki pizgileri de harf
eaymak kesinlikle miimkun degildir. (res. 7). 1985 yilinda karaca tasvirinin
ve yazitin izafi kronolojisi hakkmda karar verme olanagi yoktur. S.V. Kiselev
hay van figuriiniin ta§a metinden daha sonra kazindigini ileri surmiiftur/
15. s. 630/.
1889 yili atlasinda /I. tabl. X X X I I , No. 69-73/ ar&§tirmacilarm goriinumiinden emin olmadiklari runiklerin bir satin daha verilmi§tir. Yazi
giubunun burada. verilen genel goruniiiniine bakilirsa bu i§aretlei tasvirleiin
ilk katmamndaki asagiya kosan iki geyik figiirii arasinda yer almi?tir (res.
2, 7). Onlann biiyiik tasviri H. Appel’gren-Kivalo tarafindan res. 77’de
yayinlanmiftir (res. 8, 2). Sulek yazitlarimn okunmasi sirasinda arkeologlann
ku§kulanm gdz ontine alan Ttirkologlar bu i§aretlerden yararlanmami;lardir.
1985 yilinda bu fizgileri denetlemeye imkan yoktur, $iinkii kayanm alt boliimu
y&gh boyayla boyanmistir. Kayanm genel resminde gosterilen runik benzeri
bir dizi (izgi Fin’li arkeologlar tarafindan yazit niteliginde yaymlanmami§trr.
Biitiin bunlar tarafimizdan incelenmiftir: A§agi sol alttaki Qizgiler boyayla
kapatilmis (res. 2, 8); yiizeyin sol alt kenanndaki oyuklar (res. 2, 9), tam
olmayan <je§itli tasvirlerin bolumleridir; “ dagdan” inen iistteki atlinin daha
sagindaki (res. 2 , 10) kaya yiizeyi genel olarak yapay hasar gormemigtir.
Abakan §ehrindeki Hakas bolge muzesinde yer alan V.F. Kapel’ko’nun yazi
grubu kopyesinde runik benzeri olarak verilen «jizgilerin ii<; grubu da yazit
degildir (E 39-2 satinmn altinda hafifye kazinmi§ yazit “ 1947 yili” , soldaki
orta katmanda. F tipi figiirtin altmdaki resimlerin bir boliimii (at ve pars
G1 (1) ve H.
Appel’gren-Kivplo’nun resmindeki bazi ifaretler.
SAYAN—ALTAV TORKLERI n IN YENi RUNiK YAZISI
99
100
LEONiD R. KIZLASOV — tGOR L. KIZLASOV
ayaklan); Ortodoks ha? icfuniain iizerindc yer alan alt tabakadaki (izgiler
runik degildir).
Giiney Ycnisey metinlcrine ait olan yazili anit hakkindaki ilk bilgiler
1896 yibna aittir. 0 zaman “ Moskova Arkeoloji Kurumu tarafindan yayinlanan arkeolojik halxrlcr ve uotlarm” IV. cildindcki kionoloji bolumiinde
a§agidaki §u kisa haber yer almistir: “ 23 yii Sibirya’da bulunduktan sonra
bu yaz Kafkasya ve Avrupa Rusyasinin miizelerini ziyaiet eden Minusin
miizesi muhafizi N.N. Martyanov Sibirya arkeolojisine ili§kin yeni ve ilgin?
verilerden bahsettigi Rij kor.grcsindeki sohbetlerinde1 yer.i bulunar. runik
yazitli (belki de Cince isaietli) egirmi ta§i g 6etermi§tir. Bu Sibirya runikli
ilk bilinen giinliik esya ornegidir. Simdi bu egirmi taiji akademisyen Radlov
incelemektedir” / 16, s. 364 / V. V. Radlov’un gozlemlcri bilinmeden kalmiftir. Minusin miizesi depolannda 2164 (simdi 9530) nolu olarak korunan bu
buluntu uzun sure ilgi $ekntemii*tir. Bu egirmi ta§ 1940’li yillarda miizenin
ilk profesyonel arkeologu olan V.P. Leva?eva tarafindan burada yeniden
bulunmu§tur2. Leva§eva yazitm resmini ve plastik kalibmi, 1949 yilinda
kalibm fotografim ve metnin resmini yayinlayan S.V. Kiselev’e teslim etmigtir.
“ Yazitm harflerinin oldukga degifik ve diger Yenisey harfleiinden onemli
ol?iide aynldigini” belirten S.V. Kiselev yazitm transliterasyonunu hazirlamiftir. Bilim adami bir dizi kendine ozgii igaretin fonetik uygunluklarmi
onermif, onlann Talas degnegi gizgilerine, harflerin ise “ ?ubuk ^izimlerin”
“ Pe^enek” yazisma ve Macar oymalanna benzerligini belirtmi§tir. Aym
yilda S.V. Kiselev kalibm fotografim kitabmda yayinlamigtir / 18, res. 9, b,
10, s. 40, dipnot. 45; 14, tabl. L III. 15; 15, s. 613, tabl. LIII, 15 /(res 9 , 1).
1948 yili yazinda S.E. Malov’un Minusin miizesiiii ziyareti sirasm da egirmi
ta§ ona gosterilmif, yazitm kalibi da verilmiftir. / 10, s. 3, dipnot. 2; 19,
s. 93 /. Fakat S.E. Malov ancak giiniin birinde yazitin zamanla incelenecegi
umudunda oldugunu ifade etmi§tir / 20, s. 68 /. 1951 yilinda S.V. Kiselev’in
yaymmi goz oniinde bulunduran E.R. Rigdilon egirmi ta§in kisa bir zikriyle,
yazitm bazi harflerinin Yenisey alfabesiyle benze§medigi diifiinceeini vermiftir / 19/. 1953 yihnda Rigdilon kar;ila;tirmah-paleografik tablo ve kisa
bir taevirle birlikte yazitm kahbmin fotugrafini (S.E. Malov’a verilene benzemektedir) ve resmini yaymlamiftn / 17, s. 86, 89, res. 3, 4). 1961 yihnda
Minusin miizesini ziyaret eden A.M. §?eibak о zaman miizenin personel kadrosunda profesyonel bir arkeologun bulunmamasi scnucu egirmi ta§i bulamamigtir. 1970 yihnda A.M. §<jerbak oncekilerin yayinlanm gostermi?, hakli
1 X . Arkeoloji Konpreai, 1—15 Agustos 1896-L. K.
2 Kanlarda V.P. Leva^eva tarafindan bunun bulundugu fikri yanliftir/ 12, s. 4 0 1 ve F.. R.
Rigdilon'uj “ V.P. levageva tarafindan Minusin deresinde bulunan ejHrmi taj haklnndaki** *6derinin
yanlif anlaplmawna
sebep olmuftur/ 17, s. 86, 89/. Buluntunun yen bilinmemektedir.
SAYAN— ALTAY TORK.LER.lNtN YEN i RUNiK YAZISI
101
R n . 9. Minusin miizeeindeki egirimi ta? iizerindeki yazitlar. C5-1 (1), G5-2 (1A) ve Uybat ;aa-taeindaki kabrn (6) dibindeki yazit (G6: 3-genel gOriinii;. 4 - a?aji katman oyraalan, 4A -y yazit. Kapla birlikte
bulunan bronz plaka (5). 2-A.N. Bemjtam’ in resmi, geri kalanlar l.L. Kizlasov’un.
102
LEONiD R. KIZLASOV — tGOR L. KIZLASOV
olarak da egirmi tastaki isaretlerin “ agik^a Ycnisey karakterini ifadc etmedigini” belirtmi§tir / 21, s. 113, 116, 125/. 60’li yillarm ortasmda Minusin miizesin.de arkeolog N.Y. Leontyev tekrar gali§maya ba§lami§, yazitli egirmi
ta§ da incelemecilere yeniden ula§mistir. 1978 yihnda orjinalini inceleyen,
harfleideki lunik benzeri gizgileri kaydeden D.D. Vasilyev yazitin yeni bir
resmini, yan yiizeydeki ince i§aretlerin fotograflanni ve egirmi ta§m yanlannm fotograf resimlerini yayinlami§tir / 22, s. 96, 98, foto. 4 ve 5, res. 2/.
1983 yihnda bn materyaller egirmi ta§m genel gdrunumumin fotograf resimleri, yan yiizeylerinin §izimleri ve tam olmayan bibliografyasiyla birlikte
yeniden yayinlanmi§tir / 12, s. 40, 74, 116/. D.D. Vasilyev tarafindan runik
metnin isaretlerin in Yenisey yazitlanndan farkb oldugunun behrtilmesinc
ragmen bu yazih anit sadece bulunma yerine gore, benzer isaretlemelerin
paleografik prensibinin bozulmasindan dolayi E 87 indeksini almiftir. 1983
yibndaki diger <;ali§masinda arastirmaci egirmi ta§ i§aretlerinin dogu Avrupa
yazitlanyla benzerligini belirtmiftir / 23, s. 75 (Buradabir not unutulmustur:
“ Talas-7” nin yanmda “ anit 87” nin, yani E 87 durdugu)/. D.D. Vasilyev’in
resminin de genelde yazitin ince i§aretli fotografisine uygun olmadigmi belirtehm (kr§: tabl. I ll, No. 1, 7, l l a - 1 2 ,13, 21). Bundan ba§ka bu fotograflardaki
igaretlerin tauimi 1978 yih yayinlanndaD farkli detaylardir / 22, res. 5 / ve
1983 yih yayinlarmdan / 12, s. 116, E 87 (1 )/. Yaymlardaki yazit resimleri
de omeklerin, daha da onemlisi bazi isaretlerin formlannin aktanmmda
<;e§itlenmektedir (tabl. I l l , No. 9, 12-13, 17, 18, 20-22). Orjinalini inceleyen
bizler, S.V. Kiselev’in ?ali§malarmda yayinlanan. V.P. Levafeva tarafindan
kahbi ahnan, yiikseklikleri 0,4 cm .’den 1 cm .’ye dek degifen, 25 ifaretten
olu;an egirmi tafin dar tarafmdaki yazit hakkindaki dafaa tam ve objektif
bilgileii kabul ediyoruz.
Oncekilerin bazi resimlerine metine yiizeyden daha geg donem zararlar
verilmi§tir /ta b l. I l l , la , 12a, 17a, 25a ve b /. 18a (jizgileri tesadiifidir ve
yazilmazdan once olu§mu§tur. 13a noktasinm benzer i§aretlerden daha
yumu$ak ve geni§ olmasindan dolayi metne ait olmasi §tiphelidir. Diger
runikler igin belirtilmi? olan, kom§u harflere sokulmus ince «jizikler §ekliudeki 18. ve 22. isaretlerin kiri§leri §iiphe uyandirmaktadir. Yazit geni§ ve
derin yizgilei halinde yazilmistir. Bigakla kazinmi§a benzemektedir.
Egirmi ta§in geni§ yanlanndan birinde yazi ifaretleri yoktur, diger
yanda runik benzeri ii? figiir yer almaktadir (res. 9, 1A). Onlar temel yazitla
baglantili olmadiklanndan dolayi IV. paleografik tabloda farkb bir siitunda
gosterilmi§lerdir (Giiney 5-2). E§yamn bu yiizeyinde D.D. Vasilyev tarafindan
belirtilen diger (jizgiler /23, res. 4 / harf degildir.
103
со • •
Ы
(izimi
isaretlermin
sT s
Л A
•
•
s
A
•
•
A
-
egirmi
Miizesi’ndeki
Minusink
«=*■
Ы
LT\
1—1
VO
hH
DhH
CO
c**
KH
00
Ы
ca
00
HH
04
»—1
GO
04
о
НЧ
M
ьн
см
cu
OJ
Ж
о
C D ~ zz x
Л ДЛ
Ж
A
л
□ И□ □□
□ □□ □D
X
X
~ z
A
X
M
A л A0
Ы
ca
■л1
Г*
Ы
(4
•
•
•
OJ
t.L. KIZLASOV
И
iJ
(1983)
«!
>
И
с»
D.D. VASILYEV
3
W
I•CH/>H
>
ai
(1978)
5
г
(5
«
D.D. VASILYEV
t.L. KIZLASOV
-P *
ta;uun
40
s5
T " A ~
OJ A " / N
LC\
D.D. VASILYEV
•
$ *
M
ro
(1983)
(1978)
D.D. VASILYEV
E.R. RIGDILON
'—•
h-f
cn
>
W
Ы
•C
f-/3
H
i4
E.R. RIGDILON
3
>*
gore)
(S.V. KtSELEV’e gore)
Ph
V.P. LEVA§EVA
NUMARASI / YAZAR
ISARETLERlN
ТаЫо
III.
SAYAN—ALT A Y TORKLERlNiN YENt RUNlK YAZISI
Ш
П
ШM Ш
ЙШШED0Щ
■LI Ш □ 1 11 1
‘h
■ f *
7 “ ------ 1 Z X 7 "
•
•
И h< - •— ■
A r Cv4*' Л Л Л А
A A A ЛA
•
*
•
•
•
M
W Vs VWN WV4 'AW ' W /V
C\J
1 V—K
X X X X X
cm
CM
ГЛ
CM
-=*•
CM
.
1
X "
V
in
CM
АЛ, / 4
/V 4 /V 4 Л Л .
CO
LA
CM
#
о
LT\
(V..
v
104
LEONID R. KIZLASOV — iG O R L. KIZLASOV
Egirmi ta§taki Giiney Yenisey yaziti (Giiney 5-1) dag yazisi metinlerine
gore almmis yeni bir alfabeyi vermekte ve bundan ba;ka iki kesin durumda
Giiney 5 metinin u?un ckseninde ver alan noktadan kelime ayinci i§aret
olarak yararlamldiginm dii§iiniilmesine sebep olmaktadir (tabl. I ll, No:
6, 20). Egirmi ta§taki yaziti onaylamak i?in gerekli olan barflerin bazi Sulek
yazitlannda kullammim vermektedir (tabl. IV). No. 14 karakter i§areti
Giiney Yenisey ve egirmi ta§in geni§ tarafindaki kisa yazita mal edilebilir
(Giiney 5-2).
S.A. Teplohov’un 1928 yilindaki Uybat (jaa-tasi kazilannda 19. mezarda
(res. 1, 2) giimii§ bir кар bulunmu§tur / 24, s. 54, 56, 57, tabl. II, 25/ (res.
9, 6). Bu кар Devlet Ermitaj’mda 489 / 2 no ile saklanmaktadir / 21, s. 114,
11 , dipnot. 31/. Yazit kabin dibinde derin oyuklarla yapilmi§tir, restoratorlerin Qabfmasi sirasinda hasar gormii§tiir. 1946 ydinda A.N. Bein§tam
yazitm ilk okuma varyantini yayinlami§tir / 26, a. 6 9 /. 1951 yibnda aragtirmaci runik metnin resmini (res. 9, 2) ve Yenisey alfabesi temelinde tamamlanan yeni okumasini vermi§tir / 25, s. 85, tab. II, 7 /. Yazar bu yazitm iki
eatinnda iki kere aym ciimlenin tekrar edildigini ileri siirmiigtiir. 1983 yibnda
D.D. Vasilyev kabm korunma yeri hakkmdaki eski bilgileri ve onun yanli;
bulunma tarihini vererek A.N. Bem§tam’in resmini tekrar yaymlami§tir.
Vasilyev “ bazi igaretlerin kesin olarak 6zde§le§tirilmeyecegini” beliitmiftir /
12, s. 27, 73 /. Bizim orjinaliyle kar§ila§tirmamiz A.N. Berngtam’in yayinindaki belirgin mantiksizbklan ortaya koymu§tur. Birincisi, metnin ikinci
satirmm A.N. Bernftam’m kendisi tarafindan yapilan i§aretlerin ikinci varyantmdan olu;mu§tur. Ikincisi harf olarak e;yanm tasvirindeki sadece ilk
iif ifaret goz online abnabilir. Kabm dibinde (res. 9, 3) onlarla birlikte kazinmif ii$ harf ve gizgiden baska birbirini orten farkh zamanh bir kaf $izgi
bulunmaktadir. “ list tabakayi” damga goriiniimiindeki ifaretlei (res.. 9, 3),
en alt tabakayi biikiimlii ve ha? goriiniimlii figiirler (res. 9, 4) olu§turmaktadir. Yazit ayni zamanda hem “ alt tabakaya” , hem de ondan daha once
yapilmi; damga oncesi (izgilere sahiptir (res. 9, 4, 4 A ). A.N. Berngtam tara­
findan yazitm devami olarak algilanan iist hatlann arasmda daha eski
olan egri bir ha; vardir, fakat 50k sathidir, harften farkh derinliktedir, eontaki
yiizeye kasti olarak zarar vermeyen kazimalar daha da incedir, baflangi?taki ha? ise damga goriiniimlii i;aretlerin daha geg tabakaeina aittir. Soylenenler, ku§ku uyandiracak kii?iikliikte olmasina ragmen eadece dort derin
ifaretin hesaba katilacagmi diigiindiirmektedir (onlann yiikseklikleri 4’den
3,5 mm.’ye kadar degigmektedir, satinn uzunlugu 7 mm.’dir (res. 9, 4A ;
tabl. IV. Giiney 6). Birinci harfin formu yazitm yanhghkla Yenisey metinleri
E 83 sira numarasma alindigini dogrulamaktadir / 11 , s. X X V /. Bu harf
Giiney Yenisey’dir.
SAYAN—ALTAY TO RK LERlN iN YFNi RUNlK. YAZISI
10S
Giiney Yenisey alfabesiylc yazilmi§ diger yazit Tuva’da M.A. Devlet
tarafindan bulunmu§ ve 1982 yilinda yaymlanmi§tir / 27, s. 100, tabl. 28,
I /. Harfler Yenisey’in. Sayan dag mralanna katilan sol kiyisindaki MugurSargol ve Ortaa-Sargol ovasiyla baglantili olan dag bogazinda bulunan
kayamn iri par^asma ince, derin olmayan §izgilerle kazinmislardir (res. 1, 3).
Yazitin altina ii? ath, metnin sagma da bir hayvan figiiiii kazinmi^tir. Yazitin
ilk boliimii biiyiik bir ihtimalle geyik tasvirindc yer almifjtir. Runiklerin ta;a
bu resimden sonra yazildigi agiktir, metin satirmdaki ara yazamn tasvirin
fizgilerini geride birakmak istegiyle agiklamaktadir (res. 10). Yazit (Giiney
7) dtizensiz yerle§mi§ 17 i§aretten olu$maktadir3. Onugiinciisii (kisa ?izgi)
biiyiik bir ihtimalle kclime ayincidir. Sonuncu hari<; geri kalan runikler bilinen
Giiney Yenisey yazitlanyla tam olarak karsila^tirilmistir (tabl. IV).
1971 yihnda £aa-H ol (Tuva) (res. 1, 4) nehrinin sol kiyisindaki I. Aymirlig
mczannm V III. grubunun 52 kurganmm kazisi sirasinda B.B. Ov^inikova
tarafindan iki orta boyda boynuzdan yay bulunmu;tur / 29, s. 281; 30, s.
133, 134; 31, s. 216/. Di§ taraflannda runik i§aretler kazilidir. B.B. Ov$inmkova’nin resmindeki i§aretli buluntular 1983 yihnda Yenisey alfabesi
yapismdaki daha uzun yazitin kismi transliterasyonunu ileri suren D.D.
Vasilyev tarafindan yayinlanmi§tir. Anitlar Yenisey metinlerinin sira numarasmi (E 141 ve E 142) kanunsuz olarak almi§lardir/ 12 , s. 46, 81/. Ilk
buluntudaki yazit (Giiney 8 ) 0,9’dan 1,4 cm.’ ye kadar yiikseklikleri degigen
9 ayti harften olu§maktadir (2. runigin ol^iisii 1,7 cm.) (res. 11, J). Buna
kar§in ii^iincii i§aretin goriinumii daha farkli yorumlanabilir (sade 29 nolu
degil, aym zamanda IV. tablodaki 4 nolu da). Ikinci buluntunun yiizeyi
kotii korunmustur, fakat ondaki 0,9-1,3 cm. yiiksckliginde ve 2,3 cm. uzunlugunda yer alan ii? i§aretin (Giiney 9) boliimii farkedilmektedir (res. 11, 2).
Her iki yazit Giiney Yenisey yazisiyla yazilmi§tir (tabl. IV.).
1977
yihnda Hakasya’da V.F. Kapel’ko tarafindan Ozemaya daginm
incelenmesi sirasinda Sulek yazi grubundan daha yukarida noktah olarak
yapilmis bir kaya yazm (Giiney 10) bulunmu§tur (res. 1, J). Eldeki veriler
sayesinde l.L . Kizlasov orjinalle tani§mi§tir. Yazitin yer aldigi ta§m <;ikintisina insan ve hayvan bicjimli figiirler kazinmi§tir. Ta§in kenanndaki resiiulerden daha solda yer alan yazitin i§aretleri derince kazilmistir (res. 12).
Satir 18,6 cm. uzunlugunda ve 0,9’dan 2,2 cm .’ye kadar degifen (ortalama
yiikscklik 1,5 cm.) 17 i§aietten olu§mu§tur. Metin sagdan sola dogru <;izilmi;tir.
Satirdaki i§ilti ta§in zarar gormii§ boliimumin araligiyla a^iklanmaktadir.
3
Dufundugumiiz gibi, D.D. Vasilyev Hentey II yazitltmdaki (МНГ) Sarpol metninin 2. ve 3.
Tuniklerinin biti§ik yazuniyla benzegen i^aretten yararlandigim belirtmektedir/23, s. 112, tabl. 11,8/.
JKakat gozlenen kaynak guvenilir degiidir/ 28, ». 43/.
LEONlD R . KIZLASOV — lG O R L. KIZLASOV
У/У// /7////УУ/У У///771
V
c\2
Res. 11. Aymirhg. G8 (1), G9 (2) mezarmdaki
boynuz
yaydaki yazitlar. B.B. Ov^innikov’a gdre.
SAYAN— ALTAY TORKLERlNiN YENi RUNlK YAZISI
107
12. Ozemaya
dagi. Kayadaki G10 yazit. 1- Kaya yiizeyinin
2- metin. l.L. Kizlaeov’un resmi.
genel gdriinugii,
108
LEONiO R . KIZLASOV — IGOR L. KIZLASOV
SAYAN—ALTA Y T0R K LERtN IN YENt RUNlfC YAZISI
109
Yazit Giiney Yenisey yazisi i§aietlerinin 11 tipinden olufmaktadir (tabl.
IV), Giiney 6 gibi kisa bir ?izgiyle son bulmaktadir. Baska bir yerde kar§ila§ilmayan 32 nolu runik, bu yaziti Giiney Yenisey (Giiney I-GiiDey 4)
yazitlanyla dolu olan yazih kayayla yakinlastirmaktadir. Yaymlanan yazit
Ozemaya dagtnda bulunan ikinci yazili anittir. Ilk yazit Yenisey alfabesi
iledir I 32, s. 86-89; 12, s. 29, 80/.
1977 yilinda V.F. Kapel’ko Yenisey’in sol kiyisindaki (res. 1,5) Turan
dagimn i<? etegindeki Tagar kurganlarindan birinin (No. 59) ko§eli giiney dogu
ta§mda (V II.-III. yiizyillar) runik bir yazit ortaya $ikarmi§tir. 1981 yibnda
bu mezar tarafimizdan incelenmiftir. Turan I yaziti (Giiney 11) 1,4 m. yiiksekliginde 1 m. genifligindeki diifey levhanm dar olan giineydogu tarafina
yazilmiftir. Dar kenarin yiiksekligi 1,16 m., temele gore geni§ligi 14 cm.,
yazit yerinde isei 9 cm .’dir. Metin afagidan yukariya 21 cm. uzunlugundaki
dii§ey bir satirla uzamakta ve keskin bir aletle belirgince kazmmif 19
ifaretten olufmaktadir (res. 13, 1, 2). Onlardan 3., 9., 13. ve 17. i§aretler diifey
iki nokta goriiniimiindeki kelime ayincilardir. Isaretlerin yiiksekligi 1,5’den
2 cm.’ye dek degi§mektedir. Yazitm 20,3 cm. yukansina aynx teknikle ha$
goriiniimlii bir damga kazinmiftir. Ta§ta ba§ka tasvir yoktur. Kom§u kurgan
No. 33 -A ’da da bir Giiney Yenisey yaziti vardir. Fakat о yan siliktii ve
ifaretlcrinin anlafilmasi z o rd u r /33, s. 110, res. 3, 2 /.
1978 yibnda L.R. Kizlasov tarafindan Edegey nehrinin sol kiyismdoki
(Tuva, res. 1, 6) Cange dag kayasinm eteginde, Tiirk-Tugyulann da kismen
kullandigi ikisi orta <;aga ait ta§ kurgan ve on yedi abidevi Uyuk yapisindan
olufan, Uyuk kiiltiiriine ait sekiz kurganlik bir mezar bulunmuftur (V II.-III
yiizyillar) / 34, s. 241 /. Onlardan ikisinde 1988 yilinda yaymlanan runik
yazitli steller bulunmuftur/ 33, s. 110-114, res. 4-10/.
Ilk anit (Edegey I) bir zamanlar anit yapisinm dogu giiney-dogu duvarinm oniinde duran giiney giiney-dogu menhirinin (3,6 x 0,22 x 0, 15 m.)
kmlmif tepesindedir. Stelin kenan boyunca yer alan runik yazit 53,7 cm.
uzunlugundadir (res. 14). Baflangi^ta yazit menhirin dogu giineydogu tari,finda yazilmiftir ve sagdan sola, a§agidan yukanya dogru okunan diifey
bir satir halindedir. Ince ?izgiler halinde yazilmi? harflerinin yiiksekligi
■2,2-2,5 cm .’dir, metnin sonuna dogru bazi harfler 3 cm.’ye ula§maktadir.
’Yazit harflerinin 3 cm. yiiksekliginde ve 3,5 cm. uzunlugundaki damgadan
3,5 cm. otede ba§lamaktadir. Yazitin 34 cm. solunda 68 cm. uzunlugunda
dort ayn damga vardir (33, res. 5 /. §ist olan stelin yiizeyinin kismen tahrip
blmasindan dolayi yazit biri biiyiik ve biri kiigiik bofluklara sahiptir. Birinci
bofluga dek 9 runik korunmuftur (son ii?ii belirgin degildir; ifaretler ek
(izgilerle kavranmaktadir), 21. i§aret bofluktan sonradir. 7,5 cm. uzunlu-
110
LEONID R. KIZLASOV — IGOR L. KIZLASOV
Reg. 13. Turan dagi. Menhirdeki G il yaziti. l.L. Kizlasov'un resmi.
SAYAN—ALTAY TORKLERtNiN Y ENt RUNtK YAZISI
£t ±
ir> <3*.
ut
+-i
*3
i
*3
*T
№
1
—<
if)
a
I
5
JS
«a
13
С
о
t\l
xV
№
1
>«
>>
I
о
s
»
$
* С
111
112
LEONtD R. KIZLASOV — IG O R L. KIZLASOV
gund&ki zarar gormiis boliim 5 i§aretten fazlasini itjermez. Oyleyse Edegey
I yaziti baflangigta 35 runik i§aretten olu§mu§tur. Iki i§aret (21. ve 28 •)
kelime ayincidir. Ilki dii§ey iki noktah, ikincisi 119 noktali goriiniime sahiptir.
Bu metni, Yenisey say&bilmek igin korunmu§ 30 harf yeterlidir. Fakat
onda Yenisey alfabesi (No. 15-18, 30) igin karakteiistik olmayan iki i§aret
formu vardir (tabl. IV. No. 16, 18) Genel olarak kar§imizda duran Yenisey
alfabesinin etkisini yansitan paleografik agidan ayn cine ten bir metindir.
Ikinci yazit (Edegey II, Giiney 12) diger gift bir sinirm giiney ko§esinde
duran §istten stelin (1,6 x 0, 22 x 0, 14 m.), burada bundan ba§ka bir eski
Tiirk heykeli ve tig balbal pargasi vardir, dogu kenanna yazilnugtir. Metnin
dik gizgiden biraz sapan diisey satin 12,8 cm. uzunlugundadir, ortalama
yiiksekligi 0,9-1,2 cm. olan, fakat bazen 1,5-2 cm. ’ye ulasan, guQ farkcdilir
isaretlerin yerleriyle ve ince kazinmi§ 11 gizgiden olu§maktadir (res. 15).
Dii§ey tig nokta (8 . i§aict), biiyiik bir ihtimalle kelime ayincidir. §iiphesiz
yazit Giiney Yenisey alfabesi iledir (tabl. IV).
III. Edegey yaziti (Giiney 13) ayni anit yapisi merkezinde duran dar
bir stelin (1,7 x 0, 22 x 0,2 m., yukansi kirilmi§tir) kuzey dogu tarafina
yazilmi§tir. Biitiin yiizey siirek avinin 50k figiirlii yan silik tasvirleriyle
kaplidir. Ince ve derin olmayan gizgilerle ifade edilen sahneler biraz tabakalara yerle§mi§tir. Yiizeyin sol kenan boyunca du§ey, 40 cm. uzunlugundaki
bir eatirda uzmanca bir gizimle yapilmi§ resimlerden farkb olan runik bir
yazit yer almi§tir (res. 16, 1, 2). Harflerin yiiksekligi 1 cm .’den 1,7 cm.’ye
kadardir. Yazit iki durumda kendine ozgtidtir. Birincisi, I. Edegey metinin
yaninda belirtilen ayni tipteki damga yazitin oitasindadir. Damgamn altinda
yedi harf ve anlami farkh yorumlanabilecek kavisli bir gizgi kazilidir. Daha
yukanya iki grup runik kazinmiftir: Bes tancsi arma igaretinden sonradir
ve on tanesi 3 cm. aiahdir. Metnin ikinci ozelligi onun рек док i§aretinin
ayna gevirisi olmasidir. Bu kural metnin soldan saga yazilmasi, yazitin iist
bolumiinde belirgince izlenmcsiyle Laglantilidir. Damganin asagisinda yer
alan runikler yan yanya ah§ilmis bir yone sahiptirler. Kisa olan, soldaki
dordiincti ve behind isaretler harig.
Ondordtincti Giiney Yenisey yaziti (Giiney 14) 1985 yih yazinda Tuva’da
N.V. Leontiyev tarafindan (res. 1 , 7) Yenisey’in (^inga nehrine akan sag
kolunun sol kiyisinda, Yenisey sulanmn kaya iizcriudc asili kaldigi nehir
agzinda bulunmu;tur. Onlann iist katmamnda, anlafibr olmayan resimler
iizerinde kirmizi kumlu tasm ktigtik kcnannda (50 x 45 cm.), tasin iist kenan
boyunca yer alan diisey satira ince gizgilerle runik bir yazit kazmmi§tir (res.
17, J). Satirin uzunlugu 24,5 cm., isaretlerin yiiksekligi -ortalama 2-2,8 cm.,
bazilan 1,5-4 cm .’dir. Yazit 21 harften olusjmaktadir ve dii§ey bir kiigiik
gizgiyle sona ermektedir.
SAYAN—ALTAY TCRKLERtNiN YENl RU N iK YAZISl
Ret. lb. Edegey. G12 (2) yaziti ve onufl kayadaki yerle?imi (1). l.L. Kizlasov’ un m ini.
114
LEONlD R. KIZLASOV — lGOR L. KIZLASOV
SAYAN—ALTAY TO RKLERiNtN YENt RUNtK. \ AZISI
115
116
LEONiD R. KIZLASOV — lGOR L. KIZLASOV
1987 yilinda II. ve III. Edegey amtli sift smir tarafindan kazilmi;tir.
Burada ilk kez yaymlanau ii<; yeni Giiney Yenisey yaziti bulunmustur. Incelenen ali.mii giiney holiirniinuu yiizeyindc yer alan ince §ist levha iizerindeki
Edegey IV. (Giiney 15) metni korunmu§tur, steliu (28 x 29 x 2, 4 cm.) dar
olan kingindaki (kenarin genifligi Z9 cm.) yazit satir boyunca yer almiftir,
fakat levhanin uzun ckseninin kogosi altindadir. Sagdan sola dogru yazilan
korun m us igaretler 12 degisik gckildedir, kirik yerinde harflerden ba.fka
ii? de gizgi vaidir (res. 17, 2). Metnin ba^inda bir de kisa bir ?izgi bulunmaktadu. Onun da hesaplanmasiyla satirin uzunlugu 15,8cm., onsuz 15 cm .’dir.
Harflerin yiiksekligi 2,5-3 cm.’dir. Yazitli Edegey V yaziti (Giiucy 16) oncekilerin yakininda bulunmustur. Biiyiik bir ihtirnalle bu da stelin kink iist
boliimiidiir (63 x 24 x 1,5-2 cm.). Bu stelin geni^ligi incelenen alanm giiney
ko§esinde ve ora ili^ik giiney yapimn merkezinde duian iki menhirin kaidelerinin olsiileriyle uyugmaktadir. Kingin ortasinda damga goriiniimlii i§aretler
ve oymali bir kompozisyon vardir, fakat biitiin bunlar farkli bir olgiidedii,
yani stelin kcnan boyunca yer alan ve gizgili yiizeyin geri kalan boliimiindcn
kesinlikle ayn olan yaziyla ayni zamanb degildii (res. 18, 1). Bu iislup Edegey
III yazitinm benzcridir. Anitlan harflerin ayna donii§ti de birlegtirmektedir.
Gorunu.«e gore Edegey V metni soldan saga dogrudur. V .’nin ifaret grubunda
kol da olsa soldaki (jizginin sagdakinden daha once ovuldugu belli olmaktadir
(10., 13., 19., 20. runikler). Bu stelin sekiz i§aretten olu§an ikinci kiiQiik
par^asi (12 x 8 cm.) bulunmustur. Genel olarak yazit satin 30 cm. uzunlugundadir, 1.5-2 cm. yiikbekligindeki 23 if'aiet belli olmaktadir. Bu igaretler
hafiffe, fakat genif evlekler (0,5 mm.) halindc yazilmigtir, uzun siire a?ik
ha\ada bulunan yiizeyin silinmi§ olmasina karsiri bunl&r a^ik^a bellidir.
Ancak dort i§aretin anla§ilmi.si zordur (1., 2., 4., 5.). Tabl. IV.’deki 5 nolu
foim gibi olan 6 isaietin anlami §artlidir. Edegey VI. yaziti (Giiney 17)
kuzey sinmn igteki dogu duvan boyunca yer alan stelin biiyiik par$asinin
(160 x 26 x 11 cm.) uzun ekseninin ko^esi altina bir satir olarak (3,3 cm.)
kazilan 1 ,6’dan 2 cm .’ye kadar degi.«en u$ runik isareti gostermektedir
(res. 16, 3). Goriiniige gore runikler ayna varyanti olarak kazinmigtir. Yaziti
sonlandiran Yenisey metinlerinde bilinmeyen Giiney Yenisey yazisimn
<;izgisi kelime ayincidir.
**»
Taovir edilen yazitlarin on yedisi yazih igaretlerin 43 formunu goster­
mektedir (tabl. IV). Onlarm hepsi farkli bir anlania sahip degildirler. 10.,
19., 30. numaralilar kelime aymci ifaretlerin varyantlarmi gosterirler. Ender
isaretlerin bir boliimii, biiyiik bir ihtirnalle, daha <;ok kullamlan harflerin bir
tiiriidiir (No. 3 6 / 29, 38 / 13, 42/ 32). 33 nolu foim ku§ku uyandirmaktadir.
Giiney 5-1 metninde herhalde bu sebeple aynlmi§tir, uygun olan igaret 35
S A Y A N -A L T A Y TO RK LERiN iN YEN! R U N iK YAZISI
117
118
LEONtD R. KIZLASOV — tGOR L. KIZLASOV
>Q>
3
<
C\j
tn
S®
M O
^
04
ON
00
VC. <
GO 00
<
00
^
c*-
A^
©
I
из
V
:V„A:£
_ы v w
ЛЛ\
LA
A
О
СЧ
ГЛ
□
A
------\WW4/^N
:z :a
a
s
£
A'
/4
oo
’ WAV'
VO
e*
□
□
/\
cm
Cm
\
in
p/p
Giiney
ЧЛ/Ч
ON
yenisey
yazitlannin
isaretleri
OJ
_«4
^ /WVS.
W4
V
*4
AM
K"V
ГЧ
n
oj
гл
•5f
□
1Л VO
C*-
00
04
о
h-»
Ы
OJ
ГЛ
SAYAN—ALTAY TO RK LERiNiN YENl RU N lK YAZISI
119
VD
N
VD
VD
\
VD
-d "
4
VO
(dcvami)
о
A
3
ТаЫо* IV
•
in
\
in
-d 4
<J-
\
<*■
t>
s
-= f
Ю
ч
J j-
«
4
4j -
^
• •
D »— 1
/ 3
VO
4
VD
6 / 3
VO
Ч
C s-
СЛ
6
>5 ©
3
•
VO
►H
>
5
LA
^
hh
HH
^
“
-
7
4
7
C *
•
•
w
ж
hH
OJ
Ы
Ж
СД
HH
Ы
.
5
H -*
и
В
3
Й
$
?
s
о
с
J2
ол
N
Я
0 0
X
c> *
“
7
^
О
4
X
VD
OJ
\
in
►H
/
v
\
X
2
Г
in
с/х
-S f
- г —
С *
m
^
«
C
A
OJ
/
X
0 0
M
О»
Ы
О
OJ
n
CM
2 6
C4 *
M
2 5
VD
H I
2 4
LA
M
2 3
-^ *
► 4
2 2
£
\
С
H -l
-5 ?
A
v
120
I /I
I /I
I /I
I /I
2 /1
2 /1
2 /2
2 /2
2 /2
3 /2
3 /2
4 /2
>S>
3
СЛ
3 /3
LEONlD R. KIZLASOV — iG O R L. KIZLASOV
с
A
3 - I Z X
5
(devami)
frьн
VD
HH
c
\ k :
c*
•• •
IV
LA
►
H
ТаЫо
-3*
HH
- •
>
©
ГЛ
H
C
HM
H
c z
»—1
с
hh
•••
—
—
о
нн
a\
GO
s
C"-
i
vo
я
*»
s
*
_c.
LA
►
H
\
LA
•s*-
ЛГ
ПТТ77П
-П
> -
r-o
C\J
39
38
37
36
35
34
33
32
31
30
29
28
27
_o.
H
ill
О
hH
S A Y A N — A L T A Y T O R K L E R lN iN Y E N l R U N lK \ AZISI
Alfabe
f
CO
пн
ьн
hh
hH
^»ч
ни
ни
нн
ЬН
$
<
£
>
-
<
C *n
(sonu)
VO
I— 1
IV
HH
ТаЫо
in
HH
ro
Ы
w
K
E
X
/ ^
E
m
i =
□
—
-
C\J
Ы
HH
HH
о
НЧ
.s
s
'e
—
ОЛ
ee
^
1
a
0 0
a
I
•Й
+*>
3
с -
M
*)
и
VD
W
I
Oh
“
jj
LA
\
1Л
Jh
1
—
-3 "
1
ГЛ
9
A
e g
1
h -4
i
*£ •
s
*
|
О
< t-
t— t
-d -
C J
-3 -
ГЛ
< )-
J j-
1Л
VO
-d -
D < J"
Ю
122
LEONlD R. KIZLASOV — tGOR L. KIZLASOV
nolu formla baglanabilir. No. 7 ile olan bcnzerligine gore 11 ve 20 veya 20
ve 23 birligi olu§turmu§tur. Biitiin bunlar ileride Guney Yenisey Runik
yazismm isaret formlan sayisinm daha az oldugunu kabul etmeye yaramaktadir. Tablo IV ’iin sonuc; sutununda bu yazitlann ozelligiyle baglantili olan
Giiney 13, Giiney 16 ve Giiney 17 metinlerindeki varyantlann aynali olmasi
hesaba katilmamaktadir. No. 35 gerektigi gibi metindekinden diger bir
doniisijmde gosterilmi§tir. Son iki metnin a§agismin ve yukansmin kesin
bclirlenmesi yazi i;aretleiinin fonetik anlamlannin ve окитаышп alinmasindan sonra miimkiin olacaktir. Giiney 16 ve Giiney 17’nin yukanda ortaya
konulandan farkh «lgilanifi ancak i§aretlerin kar§ilasma sikligini yaratan
sayida. Yenisey runiklerinden birinin benzeri bir harfin alfabeye eklenmesiyle
ortaya konulabilir (tabl. V, No. 24).
Giiney Yenisey yazitlannm paleografik ozelhgi ауш harf foimlanndaki
bazi diizensizliklerdir. No. 2 i§areti farkli bir kansikhga sahip olabilir. Giiney
7 yazitinda diger anitlarda bilinmeyen No. 9 isaretinin formuyla kar§ilasilmi§tir. No. 2, 4, 6, 15 ifaretleri dii§<iy ekseninin gtvresinde farkli bir .«ekilde
donmiislerdir. No. 7, 11, 20 i§aretleiinin varyantlari dii§ey gizgiltrin bitimleriyle veya ortalanyla orgii hatlannm birle§mesiyle farkhdnlar. No. 8, 9,
12, 22, 27, 31 i§aretleri i$in de iki tiir belirlenmi§tir. Kelime ayinci i^aretlerin
(No. 10, 19, 30) c;e?idi yoktur. Biitiin bu benzerlikler belirtilip Giiney Yenisey
yazitlannm bir alfabenin bir ka<; tiiriine ait olabilecegi ileri siiriilebilir. Mesela
dogu Avrupa materyalindeki No. 12 ve No. 18 tipi i;aretlerinin iki akiaba
yaziya ait olmasi karakteristiktir. Fakat giiniimiizde giiney Sibirya kavnaklannm durumu bu soruyu delilli olarak ^ozmeye yaramamaktadir. Yeni
materyallerin ortaya ?iki§i ol^iisunde diifiinceler gelifecektir. Buradaki
alfabeyi Giiney Yenisey olarak adlandiran yazarlar boyle bir isaretlemeyi
§artli olarak algilamaktadirlar.
Gerek Hakas-Minusin gerekee Tuva derelerinde bulunan giinliik e§ya
omeklerinde, ta§ stellerde ve kayalarda Giiney Yenisey yazitlanyla kar§ila§ilmi§tir (res. 1). Giiniimiize degin uzmanlar bu topraklarda I. binin sonunda ve II. binin ba§langi$ta var olan Yenisey runik yazismm bilim tarafmdan tek bilinen oldugunu belirtmiglerdir. Giiniimiizde Giiney Yenisey
yazismm orijinalligini ortaya gikarmak i?in onu Yenisey yazisiyh kar§ilaftirmak gereklidir (tabl. V ). Kar§ila§tinlan 56 formdan 32’si benzerlikler
i^ermektedii (No. 1-16, 41-56). Bir dizi durumda kar§ila§tinlan runikler
arasmda sadece formal benzerlik oldugu belirtilmelidir. No. 17-26 i§aretleri
Yenisey’le tam ozde; degildir. Kisaca iki Sibirya runik alfabesinin tam uyu§masi sadece 14 igarette (No. 27-40) gozlenmektedir, kelime ayinci i§aretlerin
benzerligi sadece bir Giiney Yenisey formunda (No. 34) gozlenmektedir,
123
SAYAN—ALTAY TORKLERlNlN YENl RU NlK YAZISI
G
№
X
I
о
g>
4
К
о
п
w
6
м
<1
10 fM
9
12
6
7
9
II
13
14
№
15
G
Y
NN
16 1 1
2
О
Y
W AX
U i
И
□ 0
20
л
21 >
£>
22 o© О©
TK V¥
if W
Pi Aft
M M
1 1
) )
17
№
29
30
№
D
> >
44 i
1
и л
D
43
44
u
31
18
32
19
33
34
35
36
23
37
24
38
25
39
26
40
•
«
•
27
41
s>
26
42
•
Y
G
/
Y
133
и
45
46
47
£
и
•
•
•
48
J J
n и
X
G
X
4S
50
51
h Ьй
rl
ri
Г I4
ao
Tablo V . Giiney yenisey (G) ve yenisey (E)
52
IN 53
54
55
56
Y
Я
<•>
ГФ
T
YY
M
Ж
alfabclerinin i§aretleri.
124
LEONlD R. KIZLASOV — iG O R L. KIZLASOV
diger ikinci form bu alfabenin kendine ozgii igaretidir (No. 13).'Giiney Yenisey
yazitlannin giiniimiizde bilinen bolgesi Yenisey yazisiiun yayilma alanmda
yer aldigi heeaba katihp Yenisey alfabesinin Giiney Yenisey alfabesine
etkide bulunma ola3iIigi vardir. Kaynaklarin gtiniimiizdeki durumu No. 23,
38, 39, 40 gibi boylesi ender ve kendine ozgii olmayan bu yazimn igaretlerinin
Yenisey’le olan benzerligine daha dikkatli bir yaklagim gerektirmektedir.
Yukanda soylenenlcr Giiney Sibirya’nin iki iunik alfabesinin benzerligi
biiyiik degildir ve sadece 11-12 igarele sinirh kaldigini ortaya koymaktadir.
Bize gore, benzerligin bu derece olmasi onlarin taiihi akrabahgini ispatlamayabilir. Dort Giiney Yenisey yazitinda belirtilen yazitm sonu kelime ayinci
i§aietle belirtilme ol?iisu de kendine ozgiidiir (Guney 6, Giiney 10, Giiney 14,
Giiney 17).
Tarihi-kiiltiirel sorunlar kionolojik belirlemeler olmaksizin ?oziimlenemez ve inandirici bir gekilde gosterilemez. Oita <;ag yazi grubuna sahip
kaya ve stellerdeki Giiney Yenisey yazitlannin bulunma kogullan (Sulek,
Sargol, Edegey), kugkusuz, alfabenin yayilma doneminde goriilmektedir.
Mezar kompleksleri daha kesin tarihleri gostermektedir. Giiney 6 yazith
Uybat kabi ?aa-tas kiilturu kurganindandir. Kapla birlikte yukansi doviilmiig
altin yaprakla (res. 9,5) kaph pres kesmeli bir plak, ince dig presle yapilmis
karakteristik bezekli kahn duvarh bir “ Kirgiz” vazosunun sekiz kirigi, diiz
duvarh cilali kabin metni dogrultusundaki vazonun yaninda кар kacak kingi
bulunmugtur (Devlet Ermitaj’i, env. No. 4 8 9 9 /1-4). Bu buluntular mezann
V III. yiizyihn sonu- IX . yiizyihn ilk yansma ait oldugunu ortaya koymak­
tadir I 35. s. 49, 50, res. 28, 15, 43 /. Giiney 8 ve Giiney 9 yazith boynuzdan
yaylar ath bir Tiirk mezanna aittir. A.N. Mandel’gtam’m envanteri arasinda
demir takih bir kemeri de zikredilmektedir / 36, s. 3 /. Buna gore, bu kompleks I X .-X . yiizyillardan daha erken olamaz. Giiney Yenisey yazisinin var
oldugu ztmam belirlemek i?in dolayli imkanlar da vardir.
Edegey yazitlan, steller, heykeller ve balballann oldugu abidevi Tiirk
yapilanyla baglantihdir. Fakat yazitlar onlarla baglantih olan abidevi kompleksten ve sinir yapilanndan daha sonra yazilmi§tir. Yazith sinir dniinde duran
tag heykeldeki gii? fark edilir graviir resimlerinin (insan figiiriiniin sakal
boliimiiniin ifadesi a^iktir) varhgi bunu ispatlayabilir. Heykelden uzaktaki
ilk balbaldaki kinklar Sibirya geyiginin kopmug kafasina benzemektedir.
Bu detaylar anit kompleksinin Tiirk-Tugyular tarafindan kullamldigmi
go9termedir, (iinkii bunlar kompleksin gerekli par^alan degildir. Ozellikle
aynntih tabvirler ve stilistik 0l5u.de yapilmig siirek avi sahnesi bunu kamtlamaktadir. Onun Giiney Yenisey yaziti Edegey IH ’le olan kompozisyon
birligini ara belirlemektedir (res. 16, 2). Tiirk-Tugyulann Tuva’daki abidevi
SAY AN—ALT A"V TORK.LER.iNtN YENt RUNlK. YAZISI
125
yapilan, V I. yiizyilm dai bir kronolojik donemine aittir. V III. yiizyilin ilk
yansmda, I X .- X . yiizyilda onlardan bazilan bolge halki tarafindan da kullanilmi§tir / 37, s. 32, sozliik., 82 / (Altay’daki eski Turk yapilan da kullamlmi;tir) / 38, s. 54, 55, tbl. X X X I X /, bir de bu I X - X . ytizyillarda da olmu§tur
(bak. eski Hakas mezan giri§i: / 38, s. 56, tabl. X L V III/.
Edegey’in Giiney Yenisey yazitlan Tiirk anitlanmn oymah resimlerini
yapanlar tarafindan stel olarak kullanilsaydi о zaman onlar V III. ytizyibn
ortalanuda daha sonraki bir zaman a ait olacaklardi.
Boylece, Giiney Yenisey yazitlan V II I.-X . yiizyillar donemine aittir,
yani onlar Sayan-Altay yaylasinda Yenisey yazisinm kullammiyla ayni
tarihte oIu§mu§lardir. Bu durum Edegey I ’in paleografik a^idan kan§ik bir
metninin olmasiyla dogrulanmaktadir (res. 14). Belirtildigi gibi bu metin
Yenisey yazisiyla yazilmi§tir, fakat metnin 15., 18. ve 30. ifaretleri Giiney
Yenisey alfabesine aittirler (tab. IV , No. 16, 18). Bu metin i?in diifey iki
noktah kehme ayrica da karakteristiktir (28. ifaret-tabl. IV, No. 30).
Edegey III (iee. 19; 16, 1) metnine bezer Hakas olmayan damg&lann
kazih oldugu Edegey II-V I (Giiney 12, Giiney 13, Giiney 15, Giiney 17)
Giiney Yenisey yazith stellerin oldugu bir anit alamnda bulunan yazili
anitm paleografik ve kare simr i^indeki dar diifey bir levhada metnin yerle;im
ol<;usu biitiin bunlar ilgilendigimiz yazitin Yenisey alfabesi olarak da bilinen
Giiney Yenisey yazisinm ta§iyicisi oldugunu ileri siirmeye yaramaktadir.
Eski Hakas Yenisey mezar yazitlannin on dnemli kompozisyon ozelligi olan
stehn altindaki metnin oncesinde damgalann yerle§tirilmesi de yazan kifinin
eski Hakas yazisiyla tam;ikhgini dogrulamaktadir / 39, s. 60; 40/.
Bu tarihi-kiilttirel sonu^tan ba§ka Edegey I yaziti birkaf Giiney Yenisey
i§aretinin fonetik aiilaminin belirtilmesi olasihgini gostermektedir. Metnin
okunmasi iizerindeki caligma onun kotu korunmu§ olmasiyla (ozellikle
ba§langicimn) zorlafmaktadir. IV. tabloya gore Giiney Yenisey i§aretlerinin
numaralanm beliiten yazitmin a§agidaki transliterasyonunu ortaya koyuyoruz: i(y / e) у 1 r2 fi2 tip (a ? ) . . . Л2 n2 dp (s2? ) f a 18 I2 r1 16 s2 a : к s2 I n2
g u (o ) 30 r2 16. Transkripsiyonsuz metnin belirginligi yumu^ak sirah Yenisey
runiklerinin ^evreledigi 16 ve 18 nolu Giiney Yenisey i;aretlerinin yumu§ak
siradaki i§aretler oldugunu da belirtmi;tir. Metindeki dudaksil olmayan
biitiin seslilerin Yenisey i§aretleriyle belirtilmi? olmasi, onlann dudaksil
seslilere veya dudaksil sefrsizlere aithginin ortaya konulmadan kalmasina
neden olmuftur. Birincisinin ihtimah azdir. Tiirk dilU runik yazidaki hem
yumu§aklar hem de sert dudaksil sesler (Oihon ve Yenisey yazisma gore)
bir i§aretle (ifter ^ifter belirtilmiflf rdir. Bu yiizden analiz ediltn ifaretlerden
126
LEONID R. KIZLASOV — iG O R L. KIZLASOV
S A Y A N - ALTA Y TORKLERI n IN YENI RU N tK YAZISI
1*7
bin yumufak sirali sessizi belirtmektedir. Yazitdaki her iki durum gdz online
ahuirsa (kelimenm kesin bitimindeki No. 16. yumu$ak eesli arka&indaki No.
18) daha da inanilir olaiak her iki igaretin yumu;ak sirali sessiz olarak okunacagini gostermektedir.
Bu zor metnin memnun edici bir transkripsiyonu ortaya konulamamigtir.
Ancak oncekilerden kelime ayinci (izgisiyle aynlan ve yumu§ak sirali sessizlere ait olan 22.-26. igaietlerin olasi bir yorumuyla ileri suriilebilmektedir.
Ilk ii<; runik (22-24) kesil- in fiil temelidir, yani kes- “ kesilmi; olmak, kesilmek,
aynlmak” fiilinden edilgen formdur. Giiniimiize degin bu formun kullammiyla
runik yazitlarda kar§ila§ilmami§tir, fakat X I. yiizyihn 70’li yillanna ait iki
yazih anitta belirtilmiftir: Balasagunlu Yusuf’un Kutadgu Bilig inde (10691070 yillan) ve Kaggarli Mahmud’un Dtvanu Lugati't-Tiirk adh sozliigiinde
(1072-1074 yillan), Altun Yaruk (yaklagik olarak X . yiizyila ait) adli sutrada
kesil-'in “ kopmak, kesilmek; uzakla§mak” tiztil- fiiliyle gifte birle;iminde
belirtilmiftir/ 11, s. 302, 631/. Anlam ve kullanimina gore bu fiil Yenisey
mezar yazitlannda mecazi anlami ile “ olmek” sikija kullamlan adinl- ( adirfiilinden edilgen form), “ aynlmif olmak, aynlmak” fiihne ?ok yakindir.
Yenisey’de daha yaygin olan ad in l-vx yerine bu metinde ejdegerdeki
kesil- fiilinin kullanimi Edegey I yazitmm belirtilen kompozi&yon uygunluguyla eski Hakas abidevi anitlanmn bagla§tigint dii;iindiirmektedir. Bu
yazit biitiinliiyle yeni bir runik mezar yazitidir. 25. ve 26. runikler a?iklamrken-n (fiilden isim yapan ek k es-i-l-i-n ) ve -g (2. teklik §ahis iyelik eki)
ekleri de ileri suriilebilir. Biitiin kesiling birle§imleri “ senin sonun, senin
gidi§in” gibi ^evrilmelidir. Eger sonuncu olan 27. runik Yenisey alfabesinin
bir i§areti olarak kullamlsaydi о zaman yumu;ak sirali sessizlerle biten
metinde iistesinden geHnemeyen bir kesme olurdu. Diger taraftan ismin -e
halini talep eden adinl- fiiliyle kesil- in kar§ila§tmlmasi siirerken 20(a)
runigi boyle bir isim hali gostergesi olarak degerlendirilebilir. Onun oniindeki
ifaretler tarafindan “ olmek” anlammdan uzakla§an bir kelime yazilmi;tir.
Fakat eger 21 . lunik s2/ j 2 Yenisey harfi olsaydi, о zaman bilinen listenin
arasinda eski Hakas mezar yazitlannda yer alan, benzeri bulunamayan
“ olmek” kaybolurdu.
Bu durumda da iki Giiney Yenisey runiginin fonetik uygunluklanni
aramak igin tek bir yol kalmaktadir. Metinde bu iki Giiney Yenisey runigi
i^in Yenisey i§aretleri, yumu§ak sirali sessizler goz oniine ahnmahdn-yazitda
gosterilmeyen i§aretler harflerimizin olasi anlamlannin (jevresini ^izerler.
Belirtilen Yenisey runikleri: b, g, k, I, n, Я, r, s. Kullamlan y 1, p , f de iki
Giiney Yenisey runiginin fonetik anlami d2, t2, s2, bir de palatal ve artdamaksil varyantlann farkhhklan olarak Asya’nin runik yazilannda m, я
12В
l e o n Id
r
.
k iz l a s o v
— Ig o r
l . k iz l a s o v
bilinmemektedir. Burada bizim istcklerimizc ccvap vcrcn seslcrin giftli birle§imi de cklenmelidir, onlardan her biri yazida bir i§aretle gotterilmigtir
ok I iik, ik, It, nt, ng. Iki olasi durum veiilirse iki Giiney Yenisey i§aretinin
ginlamasinjn ele ahnan on olasi varyanti fonetik uygunluklann arayi§mi
saglamaz. Birincisi, yazan kifi seslerin veya ses birle?imlerinin i§aretleri
i§in Giiney Yenisey i§aretier ini kullauabilir (bu durum 50k inanihr degildir).
Ikincisi, tarafimizdan Yenisey olarak kabul edilen bazi isaretlcr ger^ekte
Giiney Yenisey olabilir (omegin, 19. ve 27. runikler; kr§. tabl. IV ’le) ve goz
oniine almmamis fonetik anlami olabilir.
Yenisey yazismm Giiney Yenisey y&zitlarmi olasi etkileme sorununa
donersek Yenisey g (tabl. V, No. 23)’mn var olan goiiiniimiiniin bu tiir benimsemelere ait olabilecegini belirtmeliyiz. Dogal olarak bu runigi igeren
(tabl. IV, No. 32) yazitlann biitiin diger ifaretlerinin diger ifaretleri verdigi
ileri suriilecektir. Sulek III (Giiney I) yazitmda No. 32’ den bafka harflerin
7 tiirii kullamlmiftir (tabl. IV). Buulardan fonetik olasihklan incelenen 16
nolu isaret ve uzcrindc daha konusulacak olan 8 nolu isaret harig tutulacaktir.
Yenisey goriiniimlil 36 nolu runik de goz dntine alinmamalidir. 32 nolu (Giiney
10) i§areti igeren ikinci yazit, bundan ba§ka, runiklcrin 5 tiiriinii daha gosterinektedir (tabl. IV ). Tablo IV ’de gosterilen No. 1-4, 7, 8, 12, 15, 16, 20,
31, 34 ve (No. 10, 19, 30) kelime ayincilanndan olusan 12 Giiney Yenisey
runik i§areti i^in g anlamim silmek gerekmektedir. Guney Yenisey runik
i§aretlerinin biitiin diger fonetik karsilastirmalari bizi kararsizliga siiriiklemektcdir. Giiney Yenisey yazitlannm hizla okunmasi istegine karsin eldeki
materyallerle bunun olamiyacagini itiraf etmek gerekmektedir.
Yenisey yazismm Giiney Yenisey yazisini olasi etkilemesini behrtirken
teorik olarak bunun tersinin de olabilecegini belirtmeliyiz. Eger Uybat
kabinin dibinde gerpekte Guney Yenisey yaziti olsaydi, о zaman orta?ag
Hakas mczannda Yenisey runik yazismm tafiyicilarindan biri de bulunurdu.
Yenisey yazitlarma yonelim .ve onlann kullammmi faikli bir §ekilde ortaya
koyma giri§imi genelde alfabe ic’ in karakteristik olmayan, seyrek kullanilan
hi$ bir ifareti vermemistir. Ancak bu tiir seyrek is-aretlerden biri olarak
No. 19 (tabl. V) belirtilebilir. Giiney Yenisey runigiyle 6zde§, kare seklindeki
bu isaret bir kerc Malinovka’daki anitta belirtilmistir (E 56) / 41 /. gada$
kelimesinde kullanilan bu isaret burada sert sirali
sesini belirtmiftir. Biitiin
diger amtlarda benzer karelerde ko§eler $ekilmi§ (E 41, E 65), sik sik merkezi
nokta eklenmiftir (E 15, E 16). Onlann transkripsiyonu da si’dir. Biitiin
bu amtlarm bir yerden «jikmasi ilgi (jekicidir-merkezi Tuva’daki Hem^ik
ve Qaa-^lol ovalan. Aym yerlerde Giiney Yenisey metinleri de bulunmu§tur.
Kara-Budun I (E 65) steli Eylig-Hem hav zasmdadir. A.M. §£erbak’m Yenisey
SA YA N -ALTA Y TO RK LERiNlN YENl RUNlK YAZISI
129
alfabesi tablosunda / 21, tabl, 2 / karc Я1 i(jin isaretler arasinda gosterilmiftir.
Arastirmacinm belirttigi bu tiir yazitlar belirgin degildir.
Demek ki V III.-X . yiizyillarda Sayan-Altay yaylasinda runik yazmin
iki tipi ya§ ami stir. Her biri harf isaretlermin biitiiniine sahiptir. Her iki
alfabeli yazitlara bir bolgede hem Orta hem Yukaii Yenisey’dc rastlanmaktadir. Bununla birlikte gimiimiizde Yenispy yazisinm anitlarmin Giiney
Yenisey yazi&indan on kez fazla oldugu bilinmektedir. Paleografik materyaller
Yenisey yazisinm Giiney Yenisey yazisina bir dereceye kadar etki&ini ortaya
koymaya yaramaktadir (Aramalar bitmif sayilmamasina karsm) ters etkinin
kauitlari yoktur. Giiney Yenisey i§aretlerine sahip bir Yenisey alfabesi (Edegey
I) dikkatli bir incelemevle etkiyi degil, Giiney Yenisey yazi geleneginin Yenisey
yazisi tarafindan asimilasyonunu yansitmaktadir.
Fakat goriiniife gore Hakas-Minusin ve Tuva dereleri Giiney Yenisey
yazisinm biitiin bir bolgesini gostermez. Bu bolgeye Daglik Altay’m da katildigi hakkinda dolayli veriler bulunmaktadir. Bu bolgede bilinen runik yazitlar
ya Yenisey yazisiyla (Qan§, Ko§-Aga<;, Taldu-Ayrin, Inin vb.) ya da Yenisey
yazisinm gii^lii etkisi altinda kalmis Orhon alfabesinin gen? doneni bir varyantiyla yazilmiflardir (Mendur-Sokkon I, Bi^iktu-Boom I ve II, JalgizTyube I ve vb). Fakat bazi metinlerde giiniimiizde Giiney Yenisey yazisi
i(jm karakteristik olan farkli i§<*retlerin kullanildigi belirtilebihr. (res. 20)
Ko§-Agar (A k-K oobi) metininde geleneksel iki noktali kelime ayinciyla
ayni konumda tek n ok ta /4 2 ; 22, res. 3 /, Jalgiz-Tvube I yazitmda diisey
iki nokta ii<? kez kullanilnnstir / 43, s. 70; 44, s. 89/(kr§.: tabl. V, No. 13).
Tablo V ’de gosterilen 7 nolu ifaretlc baflayan Kalbak-Ta§ V amti daha belir­
gin bir ornektir / 43, s. 77; 44, s. 99/. 21 nolu (tabl. V) Giiney Yenisey Formu
Kalbak-Ta? IV yazitmda kullanilmigtir / 43, s. 77; 44, s. 98/, No. 16 tipteki
ifaretle Bi^iktu-Boom IH ’iin satinnda kar^ilasmistir / 45, res. 8 /.
Bu be§ metnin yaraticilannin Giiney Yenisey yazismi bildikleri anlafilmaktadir, bu yazinin anitlarmin Daglik Altay’da bulunmasi da sadece zaman
i§idir. Yayinlanan Kalbak-taf yazitlanmn kisaligi ve resimlerinin belirsizlikleri, Bi^iktu-Boom’un iyi bir fekilde okunmasmi giigleftirdigi gibi iig
harfin Giiney Yenisey olarak adlandinlmasi fonetik anlaminin beliilenmesine
engel olmaktadir. Daglik Altay materyalleri ayni zamanda ve ayni alanda
Yenisey ve Giiney Yenisty yazilannm varligini kanitlamaktadir.
Yenisey alfabesinin tafiyicisi olan etno-sosyal grupla kar§ila§tirmada
Giiney Yenisey yazisinm politik a^idan daba az giice sahip oldugu izlenimi
dogmaktadir. Bir devlet yazisi olarak orta ?ag Hakaslarmm kullandigi Yenisey
yazisinm politik etkisinin artmasi ve ozellikle Kirgizlar tarafindan yonetilen
I :to
L E O N i О K. K I Z L A S O V
i G O R L. K I Z L A S O V
/❖ 'I
Re*. 20. Daghk Altay’in runik у anti an.
Kalbak-Tag IV ( l) ve V (2>. V. M. Nadelyayev’e g6re.
SAYAN -ALTAY TORKLERtNiN YENt RUNlK YAZISI
131
kaganligm simrlarmm biiyiimesiyle birlikte vayildigi bilim tarafindan tespit
edilmi§tir. Tuva deresinde bu alfabeyi sadece Sayan’dan gelen yabancilar
degil, aym zamanda V III. yiizyilm sonu, IX . yiizyilm basindan itibaren bolge
halkinin, kismen £ikler kullanmi§lardir / 46, s. 99, 100/ {Jimey Yenisey runik
yazisi kime ait olabilir? Goriinu^e gore, Eski Tiirklere Aymirlig’da (Giiney 8,
Giiney 9) <;ikan bir sava§<;i yaymin boynuz kaplamalan iizerindeki yazitlar
ath bir mezarda bulunmu§tur, yani biiyiik bir ihtimalle ortagagii bir Tiirkiin
mezannda. Delil olmamasina ragmen yazitlann yayin sahibi tarafindan yapildigi ileri siiriilmektedir (yayinda onaylandigi gibi / 30, s. 134 /), gtinkii yaym
hasirla kapb olmasi, silahi уарашп mezarda yatanla aym etnik gruba ait
oldugunu dii§iindiirebilir. Aymirhg III mezarmdaki benzer kaplamalarda
noktali ugken goriiniimde bir ifaret ve oyma resim bulunmustur. Buluntular
siivari mezanndandir /30, 31, s. 216, res 4, 1 j.
Bu tip gomiilerdeki resimli buluntularla daha once de kar§ilasilmi§tir
(Ta^-Tyube, V I.-V II. yiizyillarm sonu / 47, res. 20, 26/). Buna goie, materyaller yay saplanna resimlerin ve ifaretlerin yapilma ol^usunu. Tiirk-Tugyularla baglamaktadir. Giiney 12, Giiney 13, Giiney 15-Giiney-17 Giiney
Yenisey yazitlannm stele kazmmasmda Edegey anitlarradan yararlanilmi§
olmasimn belirtilmesi, belki de bu yazmin Tiirk-Tugyu’larla baginin kar§ithgim ifade etmektedir. Fakat gozden kaginlmbmas: gereken Edegey resimlerinin ve Sargol’daki (res. 10; 16, 2) yazitta yer alan tasvirlerin de aym sanat
^evresine ait olmasidir. Bunlar ise, her ?eyden once, Yustid nehrindeki (Daghk
Altay) levhalara kazinmi§ oyma resimlerine yakmdn. Altay’da Edegey
lienzeri durumda bulunmu; diger tasvirler ve bazi veriler genelinde / 48,
s. 93, 94, dipnot. 7; 38, s. 45, 57, 175, res. 14, tabl. X L V II / ortaya konulan
materyaller V I.-V III. yiizyillar anit yapilarmm V III.-X . yiizyillarda Tiirkler
tarafindan tekrar kullammi sorununu ortaya koymaktadir. Edegey’de belirtilen, daha eski stellerde yer alan yazitlann yazilma ol^iisii, paleografik olarak
tarihleri V II I.-X . veya I X .- X . yiizyillarm sonu olan, Daglik Altay epigrafi
anitlannda da benzerleri bulunmaktadir. Bunlar A k-K oobi (K of-Aga?) ve
Talbu-Ayn yazitlardir / 49, s. 85; 42; 43, s. 66; 44, s. 82, 83 / (ilk metnin kayalara kazinmasi yan h §tir/22, s. 98 /). Yenisey yazisiyla yazilan bu yazitlar
eski Hakas etkisi altinda eski Tiirk toplumunda olusmu.^lardn.
Biitiin soylenenler, bizim de dii;iindiigiimiiz gibi Giiney Yenisey yazismm Tuva, Hakas-Minusin derelerinde (Yenisey’in sag ve sol kiyilannda),
Daglik Altay’da yayilmasiyla aymdir. Bu topraklar i^in V III.-X . yiizyillarda sonunda Tiirk-Tugyulann anitlarm olmasi genel bir kavramdir. Bu
amtlann Kirgiz feodalleriyle uydu ilifkiler i?inde olan Tuva’dan Qikip Sayan’­
dan kuzeye yayildiklan anla?ilmaktadir / 35, s. 51, res. 28, J, 68-79; 50, s.
57, 58, res. 33, G, sag; 51, s. 137/.
132
LEONlD В. KIZLASOV — IGOR L. KIZLASOV
Yukanda ortaya konulan Giiney Yenisey yazisinin etnik aitligiuin belirtilmesi bilinen tarihi-ktiltiirel verilerle (jeliijmektedir. Dogu Tiirk kaganligmi
kuran-Tugyular ve onlarin Merkezi Asya ve Tuva’daki yerini alan Uygurlar
V III.-IX . yiizyillarda Orhon runik yazisim kullanmislaidir. Daha sonra
Giiney Sibirya’daki Turkler eski Hakas Yenisey alfabebini de kullanmi;lardir. Arjan’da I X .-X . yiizyillar ath mezarda bulunan runik yazmin ornegi
S.G. K lyaftom iy tarafindan haldi olarak Yenisey yazisina gotiiriilmiiftiir /
52; 53, s. 184/. Bu konuyu ilk kelimeye kazinmi; runigin §ekli dogrulamaktadir ( s j §). Paleografik i§aretler de Daglik Altay’daki bir dizi kaya metninin
Yenisey yazisina gotiiriilmesine yaramaktadir. Belirtilen 9eli§ki yazinin ?e§itli
sistemlerinin ayni cnto-politik toplulukta aym zamanli yayihmm ifaretinin
ortaya (jikacagmi diifiindiirmektedir. Benzer bir durum VIII.--X. yiizyillar
Dogu Avrupasi i?in de gosterilmi§tir. / 54 /, gordiigiimiiz gibi bu donemin
Giiney Sibiryasmda da bu durum vardir.
Giiney Yenisey yazitlannin etnik belirlenmesi onlann damga i§aretleriyle
baglanmasinda da miimkiindiir. Bu yazitlar Edegey I ve III anitlanna,
Turan metninin yakimndaki (res. 13,2) Edegey III anitiyla yan yana duran
(res. 14, 16, 1; 18, 2 -8 ; 19) sel kingina da kazilmi§tir. Biitiin damgalar eski
Hakas degildir ve bu Giiney Yenisey yazisinin ba$ka bir halka aitligini onaylamaktadir. Tuva’da Qiklere ait olan damgalar da onlara benzememektedir /
46, res. 3 /. Haya-Baji’da belirtilen damganm Turandakine yakin olmasi
muhtemeldir. / 46, res. 15,5/. Genelde analiz zordur, siinkii Tuva deresindeki
damga materyali daha toplanmami§tir. Orta Yenisey’de, Tuba nehri agzi
yakinlardaki §alabolin yazi grUbu kayalarinda (res. 1, 8) Turan yazitindaki
i§arete biituniiyle benzer ha<; §ekilli bir damga kaydedilmiftir/55, tabl.
41. 14 j. Bu Giiney Yenisey yazisi tafiyicilarmin Yenisey’in sag kiyisinda
yafadigini onaylamaktadir.
Giiney Yenisey yazisinm Tiirk-Tugyularla baglannin ileri suriilmesi
onlann bu runik alfabenin tek ta§iyicisi olduklan anlamina gelmemektedir.
Giiney 6’h (res. 9, 3-4A, 6) Uybat kabi ^aa-tas kiiltiiriiniin eski Hakas
mezannda bulunmu§tur. Giimii§ кар rahatlikla ticari ve hediye e§yalanna
ait olabilir, fakat her durumda belirgin tarihi ko;ullan goz oniine almadan
herhangi bir yaziyi sadece bir etnosla baglama giri;iminin ba;ansiz olacagini
itiraf etmek gerekir.
Eldeki bilgiler Giiney Yenisey yazitlann Tiirk dilliligi yargisina meyillidir. Giiney Yenisey alfabesinin Giiney Sibirya’nin simrlan gerisinde kar§ila§ilan yazitlarla kar§ila§tinlmasi, bu yazinin Dogu Avrupamn Don ve
Kuban I 5 4 1 ve Orta Asya’mn / 56 / A$ikta§ ve tsfarih yazilanna yakin ve
SA YA N -A LTA Y TtfRKLERfNfN YEN! RU N lK YAZISI
13»
akraba olabilecegi sonucu bu hipotezin yaranna olan bir sebeptir. Erken
donem orta (jagdaki biitiin bu topraklari -D o n ’dan Yenisey’e dek- sadece
Tiirk dilli bir dil birle§tirmi§tir.
B lB L lY O G R A F Y A
1 . Inscriptions de L'lenissei, recueilles el publiies par la Societe Finlandaise
d'Archeologie, Helsingfors, 1889.
2 . A. Totterman, Entzifferungsversuch einiger Inschriften auf einer Felsenwand bei Suljek (Ost Sibirien), Hebingfors, 1888*
3 . A. Totterman, “ Entzifferungsversuch eniger Inschriften auf einei Ftlsenwand im Kreise Minusinsk” , Ofversigt a f Finska Vetenskaps Societetens Forhandlingar, Bd. X X X I , Helsingfors, 1888.
4 . O. Donner, “ Die Felsinschrift bei Suljek” , Ofversigt a f Finska Vetenskaps
Societetens Forhandlingar, Bd. X X X I , Helsingfors, 1888.
5 . A. Totterman, Studien tiber die Suljek-Inschriften, Helsingfors, 1889.
6 . A. Totterman, Ftinf Suljekinschriften nach ihren Texten festgestellt,Helsingfors, 1891.
7 . W . Radloff, Die Alttiirkischen Inschriften der Mongolei, Dritte Lieferung,
SPb., 1895.
8 . H. Appel’gren-Kivalo, Alt-AItaische Kunstdenkmaler, Helsingfors, 1931.
9 . H.N. Orkun, Eski Tiirk Yazitlan, III., Istanbul, 1940 (Fakeimile nesri:
Ankara, 1987).
1 0 . S.E. Malov, Yeniseyskaya pis'mennost’tyurkov.' M .-L., Izd -v o AN SSSR,
1952.
11 . Drevnetyurkskiy slovar. Redaktorler: Y.M. Nadelyaev, D.M. Nasilov,
E.R. Teniijev, A.M. §^erbak, L., Nauka, 1969.
12. D.D. Vasilyev, Korpus tyurkskih runifeskih pamyatnikov
Yeniseya, М., Nauka, 1983.
13. L.A. Yevtyuhova, Arheologifeskie pamyatniki
( hakasov) , Abakan-, kn. izd-vo, 1948.
yeniseyskih
basseyna
kirgizov
1 4 . S.V. Kiselev, “ Drevnyaya istoriya Yujnoy Sibiri” , Materiali issledovaniya
po rheologii SSR, No. 9. М., Izd-vo AN SSSR, 1949.
15 . S.V. Kiselev, Drevynyaya istoriya Yujnoy Sibiri, М., tzd-va AN SSSR,
1951.
134
LEONID R. KIZLASOV — tGOR L- KIZLASOV
16 . Arheologiqeskie izvestiya i zametki, izdavaemie Moskovskim arheologiqeskim
ob$gestvom. Т. IV, No. 9-10. 1986.
17. E.R. Rigdilon, “ K drevnetyurkskim runam PribaykaPya, Epigrafika
Vostoka, V III, 1953.
18. S.V. Kiselev, “ Pis’ inennost’ yeniseyskifr kirkiz” , Kratkie soob$qeniya
Instituta istorii material' noy kul’tun A N SSSR, X X V , 1949.
19. E.R. Rigddon, “ Novie runi^eskie nadpisi Minusinskogo kraya” , Epig­
rafika Vostoka IV , 1951.
2 0 . S.E. Malov, Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti Mongolii i Kirgizii
M .-L., Izd-vo AN SSSR-1959.
2 1 . A.M. §gerbak, “ Yeniseyskie runigeskie nadpisi. К istorii otkritiya i izugeniya” , Tyurkologiqeskiy sbornik, 1970 М., Nauka, 1970.
22 . D.D. Vasilyev, “ Drevnetyurkskaya epigrafika Yujnoy Sibiri” , Tyurk­
ologiqeskiy sbornik, 1975, М., Nauka, 1978.
2 3 . D.D. Vasilyev, Grafiqeskiy fond pamyatmkov
pis'mennosti aziatskogo areala М., Nauka, 1983.
tyurkskoy
runiqeskoy
24 . S.A. Teplovhov, “ Opit klassifikatsii drevniji metalligeskih kul’tur
Minusinskogo kraya” Materiali po etnografii, t. IV, vip. 2. L., Gos.
Russkiy muzey, 1929.
2 5 . A.N. Rernstam, “ Drevnetyurkskoe pis’mo na r. Lene” , Epigrafika
Vostoka, IV, 1951.
2 6 . A.N. Bernstam, Sotsial'no-ekonomiqeskiy stroy orhonsko-yeniseyskih
tyurok V I - V I I I vekov, M .-L., Izd-vo AN SSSR, 1946.
2 7 . M.A. Devlet,
Petroglifi na koqevoy trope, М., Nauka, 1982.
2 8 . Rintchen, Les dessigns pictographiqu.es et les inscriptions sur les rochers
et sur les steles en Mongolie, Ulaanbaatar, 1968.
2 9 . A.M. Mandelstam, “ Issledovanie na mogil’nike Aymirlig” , Arheologiqeskie otkritiya 1971, g. М., Nauka, 1972.
30. B.B. Ov$innikova, “ K voprosu о voorujenii ko^evnikov Tuvi. Po
materialam raskopok mogil’nika Aymirlig” , Voenne delo drevnih piemen
Sibiri i Tsentral'noy Azii. Novosibirsk, Nauka, 1981.
31 . B.B. OvQinnikova, “ Pogrebenie
Sovetskaya arhoologiya, 1982/ 3.
drevnetvurkskogo
voina
v
Tuve” ,
32 . l.L . Kizlasov, “ Novie matcriali po yeniscyskoy runiqeskoy pis’mennosti” ,
Sovetskaya tyurkologiya, 1981 / 4.
SA Y A N -A LTA Y TCRKLERlN tN YENt RU NiK YAZISI
13S
33. t.L. Kizlasov, “ Novaya ruDigeskaya pis’mennost’ Yujnoy Sibiri” ,
Arhoologiya Gornogo Altaya, Gorno-Altaysk, Kn. izd-vo, 1988.
34. L.R. Kizlasov, I.L. Kizlasov., “ Izu^enie drevne^akabski^ krcpostey i
zamkov” , Arheologiceskie otkntiya 1978, g. М., Nauka, 1979.
35. L.R. Kizlasov, “ Drevneljakasskaya kul’tura ?aa-tas V I-I X vv.” ,
Arheologiya SSSR. Stepi Evrasii v epohu stednevekov'yn. М., Nauka, 1981.
36 . A.M. Mandelstam, “ Ot<;et о polevj^ rabota^ Otdel’nogo otryada STAE v
1971 g., Arhiv Instituta arheologii A N SSSR, R - l , No 4832.
37. L.R. Kizlasov, Istoriya Tuvi v srednie veka. М., Izd-vo MGU, 1969.
38 . V.D. Kubarev, Drevnetyurkskie izvayaniya Altaya. Novosibirsk, Nauka,
1984.
39. t.L. Kizlasov, “ Drevnefyakaskie nadpisi na plita}) kuigana Uzun oba” ,
Sovetskaya tyurkologiya, 1985/ 1.
4 0 . I.L. Kizlasov, “ Otrajenie etnopoliti<;eskih tiaditsiy v pamvatnikah
iuni(jeskoy pis’mennosti” , Margulanovskie Qteniya. Sbornik materialov
konferantsii. Alma-Ata, 1989.
41 . I.L. Kizlasov, “ Srednevekovaya
Sovetskaya tyrkologiya, 1977/2.
epitafiya
iz
Malinovki
(Tuva)” ,
42 . V.M. Nadelyayev, “ Drevnetyurkskaya runitjeskaya nadpis” iz K o§Aga^a” , Izvestiya Sibirskogo otdeleniya A N SSSR, 1973 / 1, set. ob?$estv.
nauk, vip. 1 .
43 . V.M. Nadelyayev, “ Drevnetyurkskie nadpisi Gornogo Altaya” , Izvestiya
Sibirskogo otdeleniya A N SSSR, 1981/11, ser. obs^estv. nauk, vip. 3.
4 4 . V.M. Nadelyayev, “ Drcvnetyurkie nadpisi Gornogo Altaya” , Altayskiy
yazik na sovremennom etape yego razvitiya. Gorno-Altaysk, Kn. tzd-vo,
1984.
4 5 . K. Seydakmatov, “ Drevnetyurksie nadpisi na Gornom Altaye” ,
Materiali po obffey tyrkologii i dunganovedeniyu. Frunze, Him, 1964.
46. L.R. Kizlasov, “ Novaya datirovka pamyatnikov
mennosti” , Sovyetskaya arheologiya, 1960 / 3.
yeniseyskov pis’­
47 . V.A. Mogil’nikov, “ Tyurki” , Arheologiya SSSR. Stepi Yevrazii v epohu
srednevekov'ya, М.. Nauka, 1981.
4 8 . V.D. Kubarev, “ Drevnetyurkskiy pominal’niy kompleks na D’erTebe” , Drevnie kuVtun Altaya i Zapadnoy Sibiri, Novosibirsk: Nauka,
1978.
136
LEONtD R KIZLASOV — lG O R L. KIZLASOV
4 9 . V.D. Kubarev, “ Arfceologigeskie pamyatniki Ko§-Aga(jgkogo rayona,
Gorniy Altay” Arheologifeskiy poisk. Severnaya Aziya, Novosibirsk:
Nauka, 1980.
50. L.R. Kizlasov, “ Tyu^tyatskaya kul’tura drevi^ \iakasov. I X - X .
w .” , Arheologiya SSSR. Stepi Yevrasii v epohu srednevekov'ya, М.:
Nauka, 1981.
5 1 . L.R. Kizlasov, Istoriya
?kola, 1984.
Yujnoy
Sibiri v srednie veka, М.: Visgaya
5 2 . M.N. Komarova, “ Tyurkskoe pogrebenie s knonem v Arjane” , Ugenie
•zapiski Tuvinskogo пащпо-issledovatel'skogo instituta yasika, literaturi i
istorii, vip. 16. Kizil, 1973.
53. S.G. Klyaftorniy, “ Runi^eskie nadpisi iz kuigana Arjan I I ” , Pervobitnaya arheologiya Sibiri, L.: Nauka, 1975.
54 . l.L . Kizlasov, “ Drevnetyurkskaya runigeskaya pis’mennost’ ” Vosto?aoy
Evropi. Novie aspekti izu?eniye” , Problemi na prob'lgarskata istoriya i
kul'tura. Sofiya, 1989.
5 5 . B.N. Pyatkin, A.I. Martmov.,
Izd-vo KGU, 1985.
§alabalinskie petroglifi, Krasnoyarsk:
5 6 . l.L . Kizlasov, “ Dve gruppi tyuikski^ runi^cskijj alfavitov. Opit videleniya” , Zadaqi sovctskov arheologii, М.: Nauka, 1987.