Sinema Tutkusu II - Sinema Kütüphanesi

v
DOGU BATl
DOGUBATI
v
DOGUBATl
D
ÜŞ
Ü N
C
E
D
E
R
G
SİNEMA TUTKUSU il
73
İSİ
DOGUBATl
ÜÇ AYLIK DÜŞÜNCE DERGiSi
Yerel süreli hakemli yayın.
ISSN:1303-7242
Sayı: 73
Doğu Batı Yayınlan
adına sahibi
ve
Genel "\:'ayın Yönetmeni:TaşkınTakış
Halkla Ilişkiler: Bilal Akın
Dış İlişkiler Sorumlusu: Harun Ak
AnkaraTemsilcisi: Fatih Yavuz Bakır
Yayın .Kurulu
Halil lnalcık, Kurtuluş Kayalı, :fytehmet Ali �çbay, Etyen Mahçupyan,
Şerif Mardin, Süleyman Seyfi Oğün, Doğan Ozlem, Ali Yaşar Sarıbay
Danışma Kurulu
Güçlü Ateşoğlu, Ce�al Bali Ak.al, Tülin Bumin, Ufuk Coşkun,
Cem Deveci,Ahmet lnam, Hasan Bülent Kahraman,
;. Fuat Keyman, Nu�ay Mert, İlber Ortaylı,Armağan Öztürk,
Omer Naci Soykan, IlhanTekeli, Mirze Mehmet Zorbay
Doğu Batı, yılda dört sayı olmak üzere Kasım, Şubat, Mayıs ve Ağustos
aylarında yayımlanır.
Doğu Batı ve yazarın ismi kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz.
Dergiye gönderilen yazıların yayımlanıp yayımlanmaması
yayın kurulunun kararına bağlıdır.
Reklam kabul edilmez.
Doğu Batı Yayınları
Yüksel Cad. 36/4 Kızılay/Ankara
Tel: 425 68 64 I 425 68 65
Faks: O (312) 425 68 64
e-mail: [email protected]
www.dogubati.com
KapakTasarım
Mr.Z&Z
Tasarım Uygulama
M.AzizTuna
Baskı:
Tarcan Matbaacılık
1. Baskı: 3000 adet
Kasım 2015
Sertifika No: 15036
Ön Kapak Resmi: "A,rk"filminin İtalya'daki gösterimi için hazırlanmış afiş.
Arka Kapak Resmi: "Beyaz Banftan bir sahne.
İÇİNDEKİLER
SİNEMA TUTKUSU-il
ÖZLEM OGUZHAN
9
MERVE ERTENE 139
Bp.imkurgu Sineması ve
Sonsuzluğun Olumsuzlanması:
İlerleme Ideali: "Di Lampedusa
Berli'! Üzerindeki Gökyüzü
.
.
Uzerine Bir Inceleme
Stratejisi"ni Yeniden Düşünmek
ORHUN YAKIN
37
ERDEM ÇOLAK
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da
Das T#isse Band
Cehennem: Abel Ferrara'dan
Üzerine Fragmanlar
147
Bad Lieutenant
HATİCE KARAKUŞ
61
BARIŞ KILINÇ
Sinemanın Sessiz Çocuğu:
Haneke ile Modern
Kim Ki Duk
Uygarlığı Tartışırken...
Ocuz ADANIR
93
ASUMAN SUSAM
Dünyanın En İyi Sineması ve
Demirkubuz Sineması:
En Güzel Filmleri {1950-1980)
Kötülük Üzerine Çeşitlemeler
AYLİN ÖzMAN
&
İMGE TuGÇE BAGIR 109
TUNÇ YILDIRIM
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve
Türk Sinema Tarihyazımı ve
Francesco Rosi'nin
Türler: Yeşilçam'ın Standart
Politik Sineması Cristo Si e Fermato
Türlerine Giriş Tarihi
A Eboli Üzerine Notlar
Filmler - Komediler - Polisiyeler
{1948-1959)
161
187
209
Üst: Paris'te gölge oyunları gösteren Chat Noir T iyatrosunun perde arkası.
Orta: Emile Reynaud'nun bulduğu "praksinoskop".
Alt: Perdede, Lumiere Kardeşler'in Kendini Sulayan Sulayıcı filmine yer veren bir sinematograf ilanı.
Kaynak: Rekin Teksoy, Sinema Tarihi Cilt 1, Oğlak Yayıncılık, 2005.
SİNEMA TUTKUSU il
Frankenstein, Yönetmen: James Whale, 1931
BiLİMKURGU SİNEMASI
•
•
VE iLERLEME iDEALİ:
"Dl LAMPEDUSA
S TRATEJİSİ"Nİ
yENİDEN DüşÜNMEK*
Özlem Oğuzhan
"Biz modern insanlar, eylemli hiçbir-şey-yapmama sanatçılarıyız.
Sabahları işe girişip dünyayı alt-üst eder,
akşamları ellerimizi kaderci bir masumlukla yıkarız (. . .)
Suya bakıyor ve kabullenmiyorum. "
Ulrich Beck
Modernitenin tarihi, bir yönüyle insanın tanrısallaşma çabasının da tarihi
olarak okunabilir. Bu iddia modern insanı "kahraman" kılan hümanizmin
düşünsel iklimiyle başlayan ve posthümanizme uzanan süreçte onun ya­
pıp ettiği her şeyle ilgilidir. Aklına; bilim ve teknolojisine dayandırdığı
dünyayı giderek hesaplanabilir dolayısıyla da denetlenebilir kılmaya çalı­
şan insan, ulaştığı noktada kendi trajedisini hem yayınlamakta hem de iz­
lemektedir. Trajedi seçim gerektirir ve modern insan her şeye rağmen ter­
cihini amentüsü olan ilerleme yönünde kullanmıştır. İşte tam da bu ne­
denle, en çok da kaçtığı şeyin içine düşmeye yazgılıdır.
•
Doç. Dr. Özlem Oğuzhan, Sakaıya Üniversitesi, İ letişim Fakültesi.
·
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
Sürecin izini edebiyatın ve sinemanın türlerinden biri olan bilimkurgu
ile sürmek, yeniden üretmek ve eleştirmek mümkündür. Yani bilimkurgu­
nun ütopyayla başlatılabilecek hikayesi, modemitenin bugün geldiğimiz
düşünümsellik evresinde, kendi varlığını kendisi tehdit eden modem in­
sanı anlamaya çalışmanın önemli bir mecrasını oluşturur. Ancak politik
bakımdan bunca stratejik değere sahip olan bu mecrayı "kaçtığı şeyin içi­
ne düşmeye yazgılı insan" kısır bir stratej iye dönüşmüştür: "di Lampedu­
sa Stratej isi". Sinemaya da uyarlanmış olan "Leopar" adlı romanın yaza­
rından ismini alan bu stratej i, imtiyaza sahip olanın "hiçbir şeyi değiştir­
memek için her şeyi değiştirmesi ya da değiştiriyormuş gibi görünmesi"
ile özetlenebilir ve aynı zamanda ilerlemenin neredeyse tabulaşarak, yayı­
lan örtük anlamının da anahtarıdır: "Aynı nehirde iki kez yıkanılmaz."
Ancak bu metinde iddia edilen, yıkanılan nehrin hep aynı yöne aktığıdır.
İmtiyazın bu zihniyeti yalnızca bilimkurguya ya da genel anlamda si­
nemaya değil, tüm kurumsal yapılara işleyerek yayılım göstermiştir. Ge­
rek bir ideal olan ilerlemenin, gerekse imtiyaz zihniyetinin nedeni ve so­
nucu olan bilimler de bu stratejiyi örtük olarak beslerler. Sosyal bilimler,
her ne kadar on dokuzuncu yüzyılda doğa ve beşeri bilimlerin arasından
çıksa da kendisini var edebilmek üzere doğa bilimlerinin yöntemlerine
öykünerek gelişir. Bu pozitivist bakış, modem insanı kitleselleşmiş ya­
şam koşullan içinde iyiden iyiye niceliğe indirger. Oysa insan hissedebi­
len bir varlıktır. Hafızaya, duygulara, hikayelere ve umuda sosyal bilim­
ler pozitivist bir çerçeveden bakar ve onları sayılarla nesnel ve genellene­
bilir sonuçlara dönüştürür. Kültürün taşıdığı hikayelerin yerine, baskın
olan istatistiği tercih etmiştir. Bu tercih "bilimselliği"ni meşrulaştırırken,
insani olan faktörlerin radikal biçimde dışlanmasını gerektirir. Bugün ha­
la kültüre dair çalışmalar ve nitel araştırma yöntemleriyle bu pozitivist
bakış açısının biricikliği kırılmaya çalışılmaktadır. Ancak gene de "bilim­
sellik" ve "ilerleme" iddiası sayılan gerektirir. Bu metin, bilime insani
olanın geri çağrılmasında sinemaya önemli bir rol biçer. Bu role soyunan
sinemaya bakışın da dönüşmesi gerektiğini iddia eder. Oldukça radikal
olan bu iddia, metinde risk toplumu ve bilimkurgu sineması ilişkisi çerce­
vesinde, bir ideale dönüşmüş ilerleme ekseninde tartışılacaktır.
Tarihsel açıdan ilerleme düşüncesi ömür ve tarih fikrine sahip oldu­
ğundan beri insanın temel meselelerinden "ölüm" ve dolayısıyla "gele­
cek"le beslenir. Kökeni teolojik niteliğe sahip olan modem tarih düşünce­
si, geçmişinin mirasını da yüklenerek, ilerleyen üç aşama üzerine kurulur:
Geçmiş (Hz. İsa'dan Önce), şimdi (Hz. İsa'dan Sonra) ve gelecek (Hz.
İsa Dönünce). Bu üçlü diziliş modemitenin gelecek fikri içinde de geçer­
lidir. Kabaca yapılabilecek bir kurguyla modemitede gelecek şöyle dö10
Özlem Oğuzhan
nemselleştirilebilir: Rönesans'tan itibaren modem insan özellikle Protes­
tan Ahlakının ve Sanayi Devrimi'nin motivasyonuyla üretim süreçlerinin
ve birikimin hayatı öteleyen koşullarına tahammül gücünü gelecekte yani
beklenen/vaat edilen cennet fikrinde bulur. Ancak yirminci yüzyılın pay­
laşım savaşları, Nazizm ve sosyalizm deneyimleri vaat edil�n günlere
dair umudu tüketmiştir. Üretimin aşırılığını bertaraf etmek üzere tüketi­
min kültürel bir etkinliğe dönüştürülmesiyle modem zaman anlayışı gide­
rek sonsuz bir "şimdi" fikrine sıkıştırılmıştır. Bu sürecin ekonomik yüzü
istiften borç zihniyetine geçişken, kültürel karşılığı geleceği gelmedikçe
düşünmemektir: "Just do it!"
Yirmi birinci yüzyıl ise modem dünyanın kurucu öğeleri olan bilimi­
nin ilerlemeye dayalı gidişatının sorgulanmasına, teknoloj isinin öngörüle­
mez sonuçlarının denetlememesine neden olmuştur. Modemitenin bu dü­
şünümsel evresinde riskler ve yan etkileri onun tanımlayıcı özelliklerine
dönüşmüş, gelecek hesaplanır ve planlanır olmaktan çıkarak, tahminin ve
öngörünün konusu haline gelmiştir. Dolayısıyla gelecek artık ne güzel
günleri ne de sıkıştırılmış biçimiyle şimdiyi temsil etmektedir. İhtimal ve
öngörülerin insana söylediği ise "Geleceğin neredeyse bir şer imparator­
luğu olarak gelmekte olduğu"dur. Bu durum karşısında insan, kendi eliyle
ürettiği uygarlığa karşı tedbir almalı, geleceğe dair savunmasını şimdiden
hazırlamalıdır. Virüsler, makineler, GDO'lu besinler, atomun çekirdeği,
ekranlar, bilinç ve altı, hatta kendi bedeni. Uygarlığa dair neredeyse her
şey ilerlemeli, kusursuzlaşmalıdır. İşte bu nedenle hepsi birer risktir ve
dönüp insanı vurma ihtimali yüksektir.
Bilimkurgu sinemasının bugün beslendiği en temel kaynak da bu risk­
ler ve yan etkileridir. Her bilimkurgu filmi geleceğe dair bir öngörü üre­
tir. Sayısal çoğunluğu elinde tutan ana akım bilimkurgu örnekleri tekno­
loj i yoğun içeriği sayesinde seyirciye sunduğu peş peşe şoklarla film sü­
resince gelişkin bir lunapark deneyimi yaşatmakta, diğer yandan tedbir
zihniyetinin oluşturduğu eylemsizlik ve tüketim evrenini genişletmekte­
dir. Her filmde yani deneyimde teknoloj i biraz daha gelişir, farklı kulla­
nım alanlarına yayılır ve tansiyon durmaksızın yükselirken, aslında genel
olarak ne filmin yapısında ne de söylediği sözde yaşantılamakta olduğu­
muzdan farklı bir durum ortaya çıkmaz. Özdeşleşen seyirci boşalır ve ha­
fif yorgun bünyesiyle ertesi gün işe gitmek üzere evinin yolunu tutar. O­
nun için izlediği onca bilinmedik, tekinsiz ve dehşet verici hikayeye rağ­
men var olan yaşamdan başkası yoktur. Yeni olan şey, bilinmeyene yöne­
lik daha fazla korku ve filmde gördüğü teknolojilerdir. İşte bu korku ve
teknoloji hayranlığı di Lampedusa stratej isinin başarıya ulaştığı noktadır.
Sinemanın eleştirel kanadı bu yapıdaki filmleri "fantazya" ve buradaki
11
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
deneyimi "yanılsama" ile tanımlar. Dolayısıyla filmler "yabancılaşma"
nın ve "şeyleşme"nin bir parçasıdır. Oysa bu sadece bir bakış açısıdır.
Filmler ekonomi-politiğin ötesinde bir şeyler söyleyebilme potansiyeline
de sahiptir. Mesele eleştirel kuramları reddetmek değil, farklı potansiyel­
leri tartışmaktır. Bu nedenle metin, farklı bir bakış açısı için ''yanılsama"
yerine, "strateji"yi koyarak düşünmeyi önermektedir. Yanılsama bir so­
nuç, strateji ise süreç olarak düşünülebilir.
Böylelikle bu metin, düşünümsel modernleşme evresinde insanın ak­
lıyla ve onun ürünleri olan bilim ve teknolojisi ile ''yarattığı" uygarlığının
kendisini tehdit eden risk evrenine dönüşüm sürecini tartışırken, diğer
yandan bilirnkurguyu yalnızca sinemanın bir "tür"ü değil, kuramla örtü­
şen iddia ve hassasiyetleriyle insanın kendi üzerine düşünmesinin potan­
siyel bir mecrası olarak ele alır. Yani bilirnkurgu sineması ile sosyal bi­
limlerin aynı potada bulunması gerektiğini savunmaktadır. Genel olarak
akademik çalışmalar bilimkurgu filmlerini "bir kuram tartışması sonrası
analiz nesnesi" olarak ele almış, hatta örnek olarak kullanmışlardır ancak
burada önerilen kuram ve filmin aynı düşünsel değerde, birlikte ele alın­
ması ve hatta iç içe girmesidir. Bu potada sosyal bilimler kendilerini bi­
limkurgu ile sınamalıdırlar çünkü bilimkurgu, geleceğe dair sosyal bilim­
lerin üretemediği öngörüyü üretmenin yanında, sosyal bilimler hakkında­
ki "doğa bilimlerinin hatta toplumsalın gerisinden geldiği" yargısının
yanlışlığını açığa çıkacağı mecralardan birisidir. Gelecek hakkında öngö­
rü üretmek, diğer bir deyişle ilerleme idealine ilişkin söz söylemek yal­
nızca piyasa koşullarının ya da teknolojik ilerlemenin ürettiği spekülas­
yonlarla değil, var olan toplumsal koşulların anlaşılmasından ve değişim
olanaklarına ilişkin gelecek yönelimli tarihsel bakıştan geçer.
Tekrar edilmelidir ki burada Önerilen, işçi sınıfının bilinçlenerek, zin­
cirlerini kırması değildir. Tersine, bu metinde seslenilen fail sosyal bilim­
cilerdir. Sosyal bilimlerin geçmişte bilimsel ya da pozitivist olmak uğru­
na kurmaca olanı, hatta bugün tarihsel bakışını giderek terk etmesi ya da
neredeyse bir klişeye dönüştürmesi metnin temel meselelerinden birisidir.
Dolayısıyla bu metin, anlamından sıyrılmış bir ilerleme ideali için değil, ku­
ramın kurmaca ile günümüz koşullarında yeniden buluşması, insani ola­
nın "hesaba" katılması için sosyal bilimcilerin bakış açılarını ve yöntem­
lerini sorgulamalarına yönelik yapılan bir çağrı olarak kabul edilebilir.
GELECEK: RİSK TOPLUMU VE SİBERPUNK
Metindeki toplumsal kuram ve kurmaca birlikteliği iddiasına paralel ola­
rak bu bölümde "siberpunk" ve "risk toplumu" kavramları birarada ele
12
Özlem Oğuzhan
alınacak ve kavramların işaret ettikleri toplumsal karşılıklar gelecek ve
ilerleme ekseninde tartışılacaktır. "Siperpunk" 1 980'li yıllarda bilirnkur­
gu sineması ve edebiyatında ortaya çıkan alt bir türdür. İlk bakışta anlaşı­
lamayacağı üzere, canlı türler ve makineler arasındaki iletişimi inceleyen
ve kontrol eden "sibernetik" ve bir İngiliz rock müzik akımı, aynı zaman­
da yaşam tarzı olan "punk"ın birleşimiyle -konu edindiği meselelerdeki
melezliğe de atıf yapar biçimde- adlandırılmıştır. Genellikle "İleri tekno­
loji, sefil hayat!" sloganıyla tanımlanır ve bugün bilimkurgu sinemasının
hala önemli bir kanadını oluşturur. "Risk toplumu" ise siperpunk' ın bir
dalga olarak yerleşmeye başladığı dönemi yeni bir milat olarak gören,
modemitenin gelinen aşamasında düşünümsel nitelikle anlaşılması gerek­
tiğini iddia eden kuramcılar tarafından ortaya atılan kavramdır. Kavram,
insanın bilim ve teknolojiyle "yarattığı" uygarlığın döngüsel bir hareketle
yerküre üzerindeki tüm yaşamı tehdit etmesi süreci ve sonucuna karşılık
gelmektedir. Bu ikiliyi bir araya getiren ve metinde aynı bölüme yerleşti­
ren ise her ikisinin de gelecek referanslı oluşudur. Modemin tarih gelene­
ğinde geleceği tartışmanın en elverişli kavramı "ilerleme"dir.
Aslında ilerleme (progress) yalnızca modem toplumlara dair bir süreç
değildir. Onu modem kılan tarihsel oluşu ve kendi koşullarından bile ba­
ğımsızlaşarak, açık uçlu bir gelecek fikrine şartlanmış olmasıdır. Ortaçağ'
daki ilerleme (prosfectus) zamanın ötesine, ömürden ve gelecekten sonra­
sına işaret etmiştir. Sembolik bir karşılaştırmayla Ortaçağ'da ilerlemenin
amacı olan hakikate ulaşmanın rotası yükselerek, dikey biçimli çizilirken,
modem zaman kurgusu kırılmalara ve sıçramalara rağmen düz çizgisel
ilerler. Başka bir açıdan ilerleme, bir "kusursuzlaşma ideali" ile ortaya çı­
kar. Geçmişin "kötü"sünden uzaklaşmayı, ufuktaki beklentiye doğru yol
almayı temsil etmektedir. İki dönem açısından bu beklenti ufkunu doldu­
ran, çizen ve vaat edenler farklılaşmış, modemiteyle dünyevileşmiş, sonul
bir hedeften uzaklaşmıştır. Önceleri ilerleme, hakikate ulaşmanın yöntemi
iken, modem zamanlarda ilerleme yöntem olmaktan çıkarak, idealin ken­
disine dönüşmüştür (Koselleck, 2007, s. 2 1 - 1 00).
İlerlemeyi bu noktada "tarihsel bir süreç" ve "ulaşılamaz bir ideal"
olarak iki farklı düzeyde ele almak gereklidir. Bir süreç olarak ilerleme­
nin Rönesans'la başlayan, geleneğin dogması yerine, gözlem ve deneyimi
koyarak şekillenen hikayesi, günümüz nano-bio-info-cogno teknolojileri­
nin (NBIC) yöndeşmesi aşamasına ulaşmıştır. Bu, pratik düzeydeki iler­
lemeyi görmezden gelmek ya da reddetmek imkansızdır. Ancak bu me­
tinde tartışılan asıl ilerleme, ikinci düzeydeki, bir ideal olarak ilerlemedir.
Tüm bilimsel ve teknolojik gelişmenin hizmet ettiği; ekonomik, toplum­
sal ve etik bakımdan neredeyse sorgulanamaz bir anlam kazanmış olan
13
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
ilerleme ideali tam da Platoncu bir tavırla ve değişmeyen anlamıyla yer­
kürede olan biten her şeye anlam vermekte ve belirlemektedir. İşte bu
yüzden modem insan bir mitten diğerine, gelenekten ideale uzanan yolcu­
luğunda, modem aklın tüm imkanlara rağmen gene bir ideale, "en çok da
kaçtığı şeyin içine düşmektedir".
Siberpunk'ta ilerlemenin bu idealleşmiş biçimi filme genellikle konu
olmaz, gerekiyorsa seyirciye bırakılır. Aynca bu alt türün gereği olarak
ilerleme ideali zaten sorgulanabilme ihtimalini de yitirmiştir. Süreç olarak
ilerleme ise bilimsel ve teknoloj ik yüzüyle filmlerde hem olanak hem de
eleştirisiyle birlikte "gelecek şoku" olarak gelir, çünkü yerküreden bede­
ne topyekun bir dönüşüm süreci yaşanmış ya da yaşanmaktadır. Bu du­
rum kimi zaman maddenin ya da türün yapısındaki dönüşümle gelen 'bir
istila, kimi zaman içselleştirilmiş bedensel bir kusursuzlaşma, kimi za­
mansa bir bilgisayar yazılımının insanı ikame etmesi olarak seyircinin
karşısına çıkmaktadır. Hangisiyle olursa olsun gelecek, şimdide yaşayan
seyirci için tekinsiz ve tehditkar biçimiyle yakın bir gelecekte deneyimle­
necektir ve bu deneyim ancak bir şok olarak anlaşılabilir. Belki de bu
filmlerin şoktan geri kalanı, bu şoku atlatmanın hikayesi olarak okunabi­
lir. Sosyal bilimler açısından ise filmlerde kullanılan yüksek teknoloj inin
insani ve özellikle de etik boyutunun tartışılması, yakın gelecekte piyasa­
ya çıkacak olan bu teknoloj ilerin ya da benzerlerinin yaratacağı etkiyi an­
lamak ve bugünden tedbir almak bakımından verimli bir mecra sunar.
Risk toplumunda ise mesele bu dolaylı deneyimden öte, sürece birebir
muhatap olmayı zorunlu kılar. Yirminci yüzyılın sonunda alışageldiğimiz
endüstri modemitesi ve onun kurumlan, özellikle Çemobil Faciası ve
Berlin Duvan'nın yıkılışı ile sembolize edilen, (çevresel, ekonomik ve po­
litik) belirsizliğin anahtar kelime olduğu yeni bir evreye girmiştir (Beck,
1 999, s. 9- 1 5). Bu evrede ilerleme idealine dayalı modernleşmenin ve
onun araçlarının insanın kendisine yönelik birer tehdit olarak da anlaşıl­
ması gerektiği iddia edilir. Bilimsel araştırmaların, teknolojik gelişmenin,
politik belirsizliğin ve ekonomizmin ilerlemeye dayalı yapılanmaları, bu
alanlar başta olmak üzere yaşamın neredeyse her çehresinde çevresel,
ekonomik, politik, psikolojik maliyet ortaya çıkmaktadır. Bu maliyet de
bizatihi ilerlemeyi besleyen bilim ve teknolojinin sonucudur. Dolayısıyla
modemitenin kendisini hesaba çekmeye de başladığı bu yeni evre "düşü­
nümsel modernleşme" ile tanımlanır. Toplumsalı biçimlendiren ve tanım­
layan baş aktör bilim ve teknoloj inin ilerlemesiyle ortaya çıkan riskler ve
yan etkileridir. Basit modemite ya da endüstri modemitesi olarak adlandı­
rılan önceki evrede tepede biriken servetin paylaşımı toplumsalı belirle­
yen temel ölçüt iken, bu evrede en dipte biriken şer'in de paylaşımı küre14
Özlem Oğuzhan
sel bir sorun olarak ortaya çıkar. Şerrin nereden ve nasıl geleceğinin kes­
tirilemediği, hatta daha bilimsel deyişle hesaplanamadığı bu yeni evrede
iki anahtar süreç ortaya çıkar: "Senaryo biçimli düşünme" ve "imal edil­
miş belirsizlik" (Giddens, 1 997, s. 1 84). Böylelikle riskler "mahalsizleş­
me", "hesaplanamazlık" ve "telafi edilemezlik"le tanımlanabilirler. Tela­
finin yerini önleme yoluyla sakınma alır ki bunun da tek kaynağı öngörü­
lerdir (Beck, 20 1 4, s. 358-359).
Siberpunk, seyircisini genellikle daha önceden bilinmeyen bir şehre,
gezegene ya da yazılıma davet eder. Nerede olduğu belirsiz bu yerde ço­
ğunlukla mekan gotikten futuristiğe üst üste yığılmış nitelikte ya da nere­
deyse bir laboratuar sterilliğine sahiptir. Mekanın bu belirsiz ve uçlardaki
niteliği onun tekinsizliğine de işaret etmekte ve şerri üretmektedir. Senar­
yo biçimli düşünmeye dayalı risk toplumuyla bu noktada da örtüşen si­
berpunk, hesaplanamaz ve telafisi mümkün olmayan bir süreci anlatır.
Yapılabilecek şey ise var olanı kahraman aracılığıyla yeniden dönüştür­
mektir. Bunun için bir senaryoya gerçekten ihtiyaç vardır, çünkü imal
edilmiş olan belirsizliği aşmanın tek anahtarı öngörülerdir. Siberpunk, so­
kaktan gelen bir akım olan Punk'tan referansla mekanı ve bedeni normal­
dışı tasarımıyla kullanır. "Baş"tan ayağa modayı hatta normali reddeden
punkçılar, saç biçimleri ve renkleri, kıyafetlerindeki zincir ve deri nitelik­
leri ve bedenlerinin her yerine taktıkları küpeleriyle sistem karşıtı tavırla­
rını görünüşte de yansıtırlar. Dolayısıyla siberpunk filmlerde oluşturduğu
atmosferi ve tutumu aslında gerçek hayattan almakta ve sürdürmektedir.
Amerika Bileşik Devletleri 'nde bir karşı kültür ortaya çıkar ve "Bu tepki,
filmlerde karanlık, kötülük dolu, paranoid bir atmosfer; her yana dağılmış
artıkların bir çöplük hissi verdiği arka planlar, sosyal ve fizik çevreyi
kaplayan karmaşasının hüküm sürdüğü sahnelerle kendisini gösterir (Er­
sümer, 20 1 3 , s. 80).
Bilimsel ve teknoloj ik ilerlemenin toplumsal karşılığına dair Ulrich
Beck'in dört tezi vardır: İlki, bilimin verili bir doğaya uygulanmasının ar­
dından, düşünsellikle birlikte bilimin kendi eksiklik ve maliyetleriyle yüz­
leşmesini gerektiren ikinci bir aşamaya geçildiğidir. Bilimle birlikte gelen
kesinlik iddiası saf şüpheye dayalı bu yeni evrede bozuma uğrar. Artık
bilim çoğu kez var olanı açıklayan değil, sorunu bizatihi yaratan bir nite­
lik taşımaktadır. İkincisi, hakikati yitiren bilimin, sorununun üstesinden
gelmek için daha fazla bilimselleşmesi gerekmektedir ancak bu da yeni­
den inanılacak bilimsel hakikati geri çağırmak için yeterli olamamaktadır:
"Bilime ilk bakışta atfedilen gerçeklik ve hakikate erişimin yerini, çok
sayıda farklı sonuçlara varabilen kararlar, kurallar ve sözleşmeler alıyor.
Büyünün bozulması, büyüyü bozana da yayılıyor ve böylece büyüyü
15
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
bozma koşullarını değiştiriyor". Üçüncüsü bilimsel ve teknolojik gelişme
ile ortaya çıkan riskler giderek kamuoyuna da sirayet etmiştir ve sonuçla­
n yankılandıkça baskı artmaktadır. Bunun temel sonuçlarından birisi tek­
noloj ik bir "tabu toplumu"na dönüşme tehlikesidir. Bugün birçok kurum­
da aynı cevabı duymak mümkündür: "Şu anda işleminize devam edemi­
yorum, sistem izin vermiyor." Dolayısıyla Beck'e göre bilimler, en basit
iş ve işlemlerden, değişim için yaratabilecekleri eylem fırsatlarına kadar
sorgulanması gereken bir süreçte bulunmaktadırlar. Aydınlanma düşün­
cesinin tabuları "kıncı" niteliğinin, aracı ve ürünü olan bilimlerin gelinen
aşamada tabu "tasanmcıları"na dönüşmüş olduğunu iddia etmektedir. Dör­
düncü tezinde ise gene de Aydınlanma'nın bitmediğini, bilimsel rasyo­
nelliğin yeni bir kapasite ile geliştirilebilir olduğudur (20 l 4, s. 232-236).
Beck'in dört tezine yakından bakıldığında sadece siberpunk değil, bi­
limkurgu türündeki birçok filmin nasıl bir gerçeklikten beslendiği açıkça
ortaya çıkmaktadır. İnsan için üretilen bilim ve teknolojinin gerek siyasal
gerilimler ya da hırslarla, gerekse sermaye baskısıyla amacının sapması,
çılgın bilim insanları, insanlık-dışı deneyler yapan laboratuvarlar, silah
sanayi için geliştirilen robotlar gibi sonuçlara neden olmaktadır. Böylelik­
le filmlerde örtük ya da açık biçimde, bilim ve teknolojinin kendisini
hesaba çekmesi gerekliliği yani bilimin hakikatinin sorgulanmasına im­
kan verir. Bu sürecin sonucunda dışarıdan ya da içeriden farklı türlerin,
virüslerin, makine ve robotların istilasıyla ikinci olan meselenin kitlesel­
leşmesi söz konusudur. Bu aşamada kahraman ortaya çıkar. Meseleye si­
berpunk özelinde devam edilirse kahraman da bu sürecin göstergelerin­
den birisidir. Bugünün kodlarıyla düşünüldüğünde uç da olsa yakın gele­
cekteki belirsizlik ortamında önceleri neredeyse kitlenin içinde belirsiz
bir karakterdir. "Kötü ile iyinin bulanıklaştığı bir dünyanın ürünleri olan
siberpunk kahramanları aşırı uçlarda gezinen ancak sempatik özellikler
de gösterebilen karşıkültür temsilcisi anti-kahramanlardır ( . . . ) Vahşi bir
evrende varolan sokak serserileri, teröristler, katiller, uyuşturucu bağımlı­
ları, fahişeler, çılgınlık düzeyinde teknoloji hayranları, kinikler, aldatıl­
mış, şaşkın ve aciz tipler çoğu zaman siberpunk etkisi taşıyan bilimkurgu
filmlerinin ana kahramanı olmuşlardır" (Ersümer, 20 1 3 , s. 1 29- 1 30). Bu­
günün kodlarıyla öteki olmakla tanımlanabilecek kahraman, aslında çok
eski bir hikayeyi, Mesih'in dünyaya dönerek, inananları cennetine götü­
receği inancını )'elliden üretir. Beck'in sonuncu tezi ise Aydınlanma'ya
yönelik hassasiyetini koruyan metnin "kuramın kurmaca ile birlikte anla­
şılması" ve son bölümde tartışılacak olan di Lampedusa stratejisine dair
iddialarıyla örtüşmektedir.
16
Özlem Oğuzhan
Aydınlanma sürecinin sona ermediğini, yeni bir kapasite ile sürdürü­
lebileceğini iddia eden Beck de ilerleme idealinin politik karşılığı ile
çarpışır. İlerlemenin kendisinin de riskli bir hal aldığını iddia ederken,
ilerlemeye duyulan imanın sorgulanmadığını, bu nedenle de ilerlemenin
ideolojiden çok da öte bir şey olduğunu iddia eder. İlerleme hakkındaki
toplumsal mutabakat yani teknolojideki ilerlemenin sosyal alanda da ger­
çekleştiği ya da gerçekleşmesi gerektiği hakkındaki mutabakat neredeyse
ortadan kalkmıştır. Kendi başına ilerleme kendisini ideal biçimiyle di
Lampedusa stratejisinin amacı olarak ilan etmiştir. "İlerleme inancı, oy
kullanmanın yerini alır. Üstelik soruları da ikame eder, bilinmeyen ve sö­
zü edilmeyen hedefler ve sonuçlar için peşinen alınan bir tür rızadır. Si­
yasi program bakımından bomboş olan ilerleme için, sanki cennete giden
yolmuşçasına toptan anlaşma talep edilir. İlerleme modeli, demokrasinin
temel gereklerini baş aşağı çevirir" (Beck, 20 1 4, s. 322). Bunu anlayabil­
mek, sosyal ve siyasi kültürün teknoloj i ile ilişkisini anlamaktan geçer.
Bu ilişkiyi "ilerleme mutabakatı" olarak adlandıran Beck'e göre bu ön
kabulü anlamak için onun dayandığı üç şartı kavramak gereklidir: İlki,
uyumlaştıncı bir formül olan teknik ilerlemenin aynı zamanda sosyal iler­
leme olduğudur. Bu ilerleme herkes içindir ve yaşam standartlarını doğ­
rudan etkiler. İkincisi, teknolojik ve sosyal ilerlemenin eşdeğer görülmesi
bazı olumsuz toplumsal sonuçlar yaratabilir (vasıfsızlaşma ya da çevre
kirliliği gibi). Ancak bu toplumsal sonuçlar belli grupların deneyimlediği
münferit durumlar kabul edilir ve teknolojinin vaatlerinden vazgeçirecek
değildir. Sonuncusu ise, teknoloji politikalarının dayandığı ilerleme mu­
tabakatının taşıyıcıları olan taraflar yani sendikalar ve işverenlerdir. Dev­
letin artık görevleri "dolaylılık"la tanımlanabilir: Toplumsal olaylan bas­
tırma, ortaya çıkan riskleri kontrol etme gibi. Ancak ilerlemenin esas ta­
raflarınca (sendikalar ve işverenler) sorgulanmadığı bu mutabakat duru­
mu giderek sorunlu bir hal almaktadır. Mutabakatın tarafları yerlerini ikin­
cil olanların çatışmasına bırakır: Devlet ve protestocu yurttaşlar (20 1 4, s.
30 1 -305).
Bilim.kurgu sinemasının üç ana teması ile Beck'in söz ettiği üç şartın
konusu arasında bir paralellik kurmak, fantezi evreninde gezinmeyi ge­
rektirmemektedir: "Fantastik yolculuk", ilerleme idealinin kat ettiği sü­
reçtir. Bu süreçte teknik ilerlemeye yönelik heyecan sosyal ilerlemenin
önüne geçmesiyle ilerleme, insandan uzaklaşmış "fantastik" bir niteliğe
bürünmüştür. "Dehşet verici karşılaşmalar" ya da "istilalar", olumsuz
şartlar altındaki belli grupları kurban etmek ya da görmezden gelmeye
denk düşmektedir. Bu filmlerde genellikle bir tür diğerini yok eder. "Çıl­
gın bilim insanı" sermayedarlara karşılık gelir çünkü sermaye devrini
17
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşümrıek
hızlandırmak amacıyla bilim ve teknolojideki tüm insani niyeti giderek
yok etmektedir (Bu üç temanın sinemadaki ayrıntıları için bkz. Roloff &
Seesslen, 1995, s. 131-133). Aslında Punk'tan aldığı güçle mutabakat me­
selesine biraz mesafeli dursa da siberpunk'ta asıl mutabakat koşullan ya
tek başına devlet ya da sermayenin kontrolündedir ya da bu ikisi arasında
sağlanmıştır. Sermaye tam manasıyla hakim olduğu bilim ve teknolojiyi,
hukukun ve hatta devletin sınırlarını da aşan sonuçlara neden olacak bi­
çimde üretir ve kullanır. Kitleler tarafındaysa yaşam "biricik teknolojiden
arta kalan" biçimiyle deneyimlenir. Teknolojik ilerlemenin sosyal ilerle­
meye denk düştüğüne dair yanlış mutabakat, ancak yazılımın evreninde
mümkündür. Bu denkliğin peşinden gitmek yerine olumsuz toplumsal ko­
şullara işaret eden siberpunk filmler, genellikle insanlık dışı faaliyetleri
sürdürenlerin kahramanlar aracılığıyla neredeyse ilahi biçimde cezalandı­
rılması ile nihayetlendirilir. Hatta bazılarında şirketlerin doymak bilmez
hırslarına yataklık eden devletler, daha sonra "kandırıldıkları" sonucuyla
temize çekilirler. Burası siberpunk'ın da bir di Lampedusa stratejisi ola­
rak nasıl kullanıldığına dair iyi bir önektir. Kötülerin kahraman tarafından
cezalandırılması, devletin temize çekilmesi ve mutabakatın olumlu ya da
olumsuz biçimde de olsa sağlanması ya da sağlanma olasılığının doğması
ile film sona erer. Burjuvazinin imtiyazını sürdürebilmesi için kitleleri
makinelerine inandırması gerekmiştir. Bu inancın kaynağı din ya da diğer
bir inanç biçimi olmayacağına göre, edebiyatın ve sinemanın bu boşluğu
doldurması zor bir tahmin değildir. "Teknoloji ve serüven birbirine bağ­
lanıp sömürge mitolojisinin uzantısını oluştururlarken spekülasyonun ye­
rini bilimsel-sosyalizmin toplumcu ütopyasının alması söz konusu olduk­
tan sonra, istenmeyen bu sosyal ütopyanın yerine doğabilimsel-teknolojik
ütopyanın konmasından daha akla yatkın ne olabilirdi ki?" (Roloff &
Seesslen, 1995, s. 36-37). Bu metnin iddiasına göre filmler sadece eleşti­
rel nitelik taşıdıkları için incelenmeye değer değildirler. Tarih boyunca
beraberlerinde getirdikleri ancak bugün ''yanılsama" iddiasıyla dışlanan
her mit ya da fantezi bugünü ve geleceği anlamak üzere faklı bir şeyler
söyleyebilir. "Bu türün 'çekirdeğini oluşturan 'mitos yaratma' eğilimi ya
da bu anlamdaki ideoloji, başka hiçbir türde, bilim-kurguda ulaştığı yet­
kinliğe ve belirginliğe ulaşamamıştır" (Roloff & Seesslen, 1995, s. 49).
Risk toplumunda ilerlemeye duyulan inancın insanın teknolojisine
duyduğu öz/güvende temellendiğini söylerken Beck, diğer yandan bilim
ve ekonominin üretici güçleriyle birlikte Tanrı'nın ve Kilise'nin yerini
aldığını iddia eder ancak buradaki temel fark sorumluluklarını reddetme­
leridir (Beck, 2014, s. 322). Beck'in inanç iddiası, bu metinde öne sürü­
len ilerlemenin ideale dönüşmesiyle modem insanın "en çok da kaçtığı
18
Özlem Oğuzhan
şeyin içine düşmeye yazgılı olduğu" ön kabulüyle örtüşür. Aklını kulla­
narak mitleri yaşamın her alanında dışlayan insan, en büyük mitini, iler­
leme idealini yaratmıştır. Yani tanrısallaşma çabasıyla insan düşünümsel
modernleşme evresinde de aynı ideali gözetmektedir. Beck bu savı, mo­
dernleşmenin bugün düşünümsellik evresinde olmasına rağmen temelinin
çok da değişmediğini, sanayi toplumunun da ortadan kalkmış olmadığı
iddiasıyla güçlendirir. Devrimlerin, seçimlerin, karşıt eylemlerin, toplum­
sal hareketlerin sanayi toplumunu farklılaştırsa da yapısal anlamda aynı­
lığını güçlendirdiğini ve sürekliliğini sağladığını iddia eder (Beck, 2014,
s. 10-11). Diğer yandan tedbir ve öngörü söylemiyle riskler, her zaman
gelecek yönelimlidirler ve ilerleme sürecinin bir parçası olarak hatta yan
etkilerinin tarihin motoru olduğu iddia edilir (Beck, 1999, s.69 ve Beck
2014, s. 339).
İnsan-ötesine ve yöndeşmiş teknolojilere ilişkin fikirlerin ve hatta bi­
limsel gelişmelerin deneme alanlarından biri olarak görülebilecek siber­
punkta insanın kusursuzlaşma süreci de önemli bir yer tutar. Daha sonraki
bölümde derinlemesine ele alınacak olan Hz. İsa'nın "kusursuzlaşma"
buyruğu günümüzdeki süreçte ahlaka dayalı manevi niteliğini yitirerek,
seküler bir kaide olarak bilim ve teknoloji aracılığı ile bedenin kusursuz­
laşmasına dönüşmüştür. Bilimkurgunun yirminci yüzyılın ikinci yarısıyla
birlikte dışarıdan gelen tehlike ya da istila korkusunun içeriye de taşın­
masıyla bedenin kendisi de filmlerin temalarından birisine dönüşmüştür.
Siberpunk'ta ise bu sürecin en gelişkin biçimleri ortaya çıkar. Teknoloji
gerek donanım gerekse yazılım olarak bedenle bütünleşmiştir. İnsan ken­
di başına bir meseledir artık çünkü insan teknoloji içerirken, teknoloji in­
sani özelliklere sahip olmaya başlar. "Teknoloji-beden bütünleşmesi te­
masını sahneleyen siberpunk, insanoğlunun farklı bir evrimsel noktaya,
insan-sonrası bir aşamaya ulaşabileceği yönünde -bazen bir siborg olma­
nın da ötesinde- hedefler gösterir. İnsan-sonrası aşamanın son evresi; fi­
ziksel, zihinsel, psikolojik kapasitesini arttıran insanın kendi kendisini
programlayıp yapılandırabilen, potansiyel olarak ölümsüz bir varlık hali­
ne gelişidir. İnsanı insan yapan özelliklerin kaybı bakımından, bu aşama
disütopyan bir boyut taşır, bununla birlikte siberpunk bilimkurguları in­
san-sonrası aşamaya karşı kararsız bir sempati gösterdiği bilgisine sahi­
biz" (Ersümer, 2013, s. 118).
Hıristiyan öğretisini ve Hz. İsa'yı takip ederek kusursuzlaşacak ve
böylelikle cennete gitmeye hak kazanacak müminden, kusursuzlaşma
buyruğunun 'sekülerleşmesi sonucunda tannsallaşan insana dönüşüm, bir
risk olarak ortaya çıkmıştır. Bu, bilimkurgunun da temel meselelerinden
birisidir çünkü kusursuzlaşan insan bu kez en korktuğu sınıra ulaşmıştır:
19
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
Tanrı. Tanrı 'yla altı yüzyıldır süren hesaplaşmasında bir şekilde, belli be­
lirsiz kulluğun da sınırlarına ulaşır. Ancak bu sınır kendi varlığı kadar
ilerleme idealinin de sarsıntıya uğrayacağı yerdir çünkü yalnızca siber­
punk değil, tüm bilimkurgunun da paralel evrenlerde, atomun çekirdeğin­
de, simulakr'da, aradığı ve kendisini temellendirdiği eksen çöküntüye uğ­
rar. Bilimkurgunun kahramanı arada bir Tann'nın katına çağrılsa da geri
dönmeyi bilir ve bu tamamlanmamış yaşamı dönüştürmeye devam eder
(Roloff & Seesslen, 1995, s. 73). Gerçekliği üretebilmenin koşulu, Ay­
dınlanma düşüncesi her ne kadar reddetse de dinsel ya da metafizik öğe­
lerle mümkündür: Teolojik nitelik taşıyan "eşitlik, özgürlük, kardeşlik"
sloganı bu iddiaya verilebilecek en iyi örnektir. Bu çerçevede metafizik,
ütopyanın materyalizmle yoğrulduğu modemitenin gelişkin aşamasında
kendisini karşı ütopyada gösterir. Eğer bir ilişkilendirme gerekiyorsa, bi­
limkurgu bu anlamada ütopyadan çok metafiziğe yakın durmaktadır (Ro­
loff & Seesslen, l 995, s. 102).
Tıpkı risk toplumunda yaşamın tamamını olduğu gibi, bilimkurguyu
ve dolayısıyla siberpunk'ı tanımlayan temel kavramlardan birisi de "be­
lirsizlik"tir. Bu belirsizliğin bir durum olarak ortaya çıkışının ilk kaynağı
ise siperpunk'ın bilim ve teknolojinin neden olduğu dönüşümün olumlu
ya da olumsuz olacağına yönelik kararsızlığıdır (Ersümer, 2013, s. 136).
Belirsizliğin diğer bir kaynağı da mekana olduğu kadar, türlere ve zama­
na ilişkin -kendi içinde tutarlı olsa da- görünüşteki karmaşadır. Tema ve
motifler birbirleri üzerine yığılmış izlenimi verirler. Bu nedenle verili sı­
nırlar siberpunk için oldukça sarsıcıdır. İnsanın, makinenin, yazılımın, şe­
hirlerin dönüşüm geçirmiş ya da geçirmekte olduğu zamanlan anlatan si­
berpunk için yeni sınırlar ancak bir mücadelenin sonucudur. Bu da ona di
Lampedusa stratejisi olma niteliği kazandıran önemli bir etkendir. "Film­
ler, riziko toplumunun içerdiği tehlikeleri belli belirsiz algılayan ya da
bastıran insanların önemli sübapları, gerilim boşaltma araçları olarak, po­
püler kültürün geleneksel işlevini bir kez daha yüklenmişlerdir" (Roloff
& Seesslen, 1995, s. 346).
Beck'e göre geçmişteki ütopyaların yerini, yan etkilere ilişkin spekü­
lasyonlar alır ve distopyalar öne çıkar. Buna bağlı olarak da gelecek tasa­
rımı parlamentoda değil, laboratuvarlarda ya da ofislerde gerçekleştiği
iddiasıyla ister istemez bilimkurgu sinemasına ve özellikle de siperpunk'a
referans vermektedir (2014, s. 336). Geleceğe dair düşünce üretmede iki
farklı yöntem ve uygulama alanına sahip risk toplumu ve siberpunk'ın
seçtiği konular ve anlattığı hikayelerle aslında birbirlerinden çok da uzak­
ta durmadıkları iddiası, aralarındaki paralelliklere dikkat çekilerek, bu
bölümde ele alınmıştır. Öngörüye duyulan ihtiyacın dışında, modem in20
Özlem Oğuzhan
sanın akla uygun olmaması nedeniyle bilinçdışına atarak, kendisinden
uzaklaştırdığı birçok mitik ya da fantastik öğenin bilinci zorlayarak, su
yüzüne çıkması tartışılması gereken diğer bir boyuttur. Bu bağlamda bi­
limkurgunun hatta risk toplumunun köklerini ütopyada aramak gereklidir.
Kısa bir etimolojik geçişle örtüşme tekrar edilebilir: Ütopyalar seyahatle­
rini anlatırken coğrafi istilalardan motivasyon sağlarken, riskin on altıncı
yüzyıldaki karşılığı "bilinmeyen sulara yelken açmaktır". Her ikisi de
Batılıdır ve modemitenin gelişim sürecine paralel olarak bu her iki keli­
me de önceleri yere ilişkinken, tarihsel süreç içinde "zamana" ilişkin an­
lam kazanırlar (risk kavramı için bkz. Giddens, 2000, s. 36).
GEÇMİŞ: ÜTOPYA VE BİLİMKURGU
Bilimkurgunun kurama başta öngörü olmak üzere, çeşitli olanaklar ve tar­
tışma alanlan açabileceği iddiası, aslında onun sırtını dayadığı düşünme
geleneklerinden kaynaklanmaktadır. "Bilim-kurgu, ütopik edebiyat ve
gotik fantezinin kaynaşmasından oluşmuştur" ve "Türün temeli, romantik
anlayışın özgürlük ile mutluluğu bağdaştıramayan denklemidir" (Roloff
& Seesslen, 1995, s. 112,113). Tarihsel bakımdan bu düşünme biçiminin
ilk modem durağı ütopyalardır. Ütopya modem bir anlatı türü olarak Rö­
nesans'la ortaya çıkan tannsallaşması talebinin izini sürme imkanını da
sağlar çünkü ütopya insan eliyle " . . . insanlığın refahı, güvenliği ve mutlu­
luğu için idealize edilmiş en iyi toplumsal düzen . . . " olma iddiası taşır
(Tandaçgüneş, 2013, s. 19).
Kuşkusuz toplumsal kuramların hatta ideolojilerin de kendi çerçevele­
rinden bu iddiayı taşıdıkları söylenebilir ancak ütopyayı diğer ideal top­
lumsal tasarımlardan ya da kuramdan ayıran ilk unsur, onun bilimkurgu
niteliği taşımasıdır (Kumar, 2005, s. 37). İşte bu fark, bu metinde işaret
edilen kuram ve kurmacanın ayrışmasının ortaya çıktığı noktadır. Ütop­
yanın başka dünyalar için öngörü üretmesi, bu öngörülerin akılcı yöntem­
lerle planlanabilir ve hesaplanabilir olmaması, diğer yandan elde edilen
öngörünün kurgusal olması nedeniyle kuramdan dışlanmıştır. Bugün gel­
diğimiz aşamada görünen odur ki bu ayrışma, tıpkı ilerlemenin yöntem
olmaktan çıkarak, ideale dönüşme sürecinin bir devamı gibi, ne kuramın
"bilimsel" hakikatini koruyabilmiş ne de ütopyayı yaşatacak yeni fikirler
üretebilmiştir.
Ütopyayı kurmaca olan diğer türlerden ayıran özelliği onun daha yo­
ğun biçimde siyasal bir spekülasyon içermesi, yazarın okuyucusunu bu
yönde etkilemesi amacı taşımasıdır. Altın Çağ efsaneleri, Binyılcılık,
ideal kent anlatılarından ütopyayı farklılaştıransa ütopyadaki asıl mesele-
21
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
nin "iyi toplum" olmasıdır. Aynca diğer türlerin hiçbirisinde "anlatımcı
kurgusallık" niteliği yoktur (Kumar, 2005, s. 37-48). İşaret edilmesi gere­
ken diğer temel bir ayırım da toplumsal kuram ve ütopyacı toplumsal ku­
ram arasındadır. Toplumsal ya da siyasi bir kuram ütopyadan biçime
ilişkin herhangi bir niteliğiyle değil, insan doğası ve ona yaklaşım biçi­
miyle ayrılır. Kurama göre insan doğası kusurludur ve ister rıza ister zor
yoluyla kurallarla ve bir fail aracılığıyla sistem oluşturulur. Ütopyacı
toplumsal teori ise insanın henüz değil ama mutlaka kusursuzlaşabilir ol­
duğuna dair inanca sahiptir. İnsanın artık dünyevi olan kusursuzluğu ya­
kalaması mümkündür ve böylelikle dünya üzerindeki çatışmalar ve yok­
sunluklar engellenebilir. İşte bu noktada tekrar insanın tanrısallaşma tale­
bi vücut kazanır. İnsan, Tanrı olamaz belki ama tannsallaşarak, tarihe
hükmederek, sahnedeki yerini alabilir. Burası aynı zamanda iktidar mü­
cadelesi olarak tanımlanabilecek siyasetin geçersiz hale geldiği yerdir.
Zaten bu kusursuzlaşabilir niteliğe duyulan inançla ütopyacı kuramda si­
yaset genellikle küçümsenir. Belli kuralların uygulanmasıyla ortaya çıka­
cak iyi toplum fikri toplumsal kuramdan farklı olarak, iyiliğin içkin ola­
rak toplumun örgütlenme biçiminde saklı olduğu inancından kaynaklan­
maktadır (Kumar, 2005, s. 49-55).
Marx başta olmak üzere on dokuzuncu yüzyıl düşünme geleneği ütop­
yacılığı kendisine rağmen dışlamıştır. Comte'un üç hal'inin pozitivist ev­
resinde klasik ütopyanın kusursuzluk ve sona kavuşma dürtüsü açıkça gö­
rülebilir. Keza Saint-Simon ya da Herbert Spencer da ütopyaya yaklaşan
isimlerdir. Bu etkiye rağmen ütopyalar küçümsenerek, bilimsellik kaygı­
sıyla düşünce ortamından uzaklaştırılır. Sonuçta ütopya kendisini bir şe­
kilde kurama dahil edemeyince görünmez hale gelir. Oysa esasen gerilim
dönemlerinde patlak veren ve güçlenen ütopyacı düşünme ve ürünler sos­
yolojik bir çözümlemeye de potansiyel sunmaktadır. Bugün ütopya yaşa­
saydı, toplumsal hareketlerde kendisine yer açabilirdi ki feminizm bu po­
tansiyeli vaktiyle ve hayliyle güçlü biçimde kullanmıştır (Kumar, 2005, s.
160-161).
Ütopyaya yüzeysel bakıldığında, onun ne klasik dünyada ne de Orta­
çağ'da olmayan, modern bir tür olarak doğduğunu söylemek zordur. Bu­
nun temel nedeni, ütopyanın kendisinden önceki düşüme süreçleriyle kur­
duğu ilişkinin güçlü yapısıdır. Klasik dönem ve Hıristiyanlık'tan birçok
öğeyi kendi içinde harmanlayan ütopya, "olmayan yer"lere; bazen adaya,
bazen bir vadi, bazense bir dağa ya da kente işaret etmektedir. Her du­
rumda ütopya şu anda, burada değildir. Rönesans'ta klasik eserlerin yeni­
den okunması, Hıristiyan öğretinin hala sıcak olan etkisi ve aynı zamanda
içinden geçilen karmaşık politik sürecin baskısı bu dünyadan uzakta,
22
Özlem Oğuzhan
başka bir yerde daha iyi bir yaşam ihtimalini düşlemeyi beraberinde getir­
miştir. Önceki bölümde filmlerdeki mekan tasanmlannın da benzer bir
tavır taşıdığı söylenebilir. Bilimkurgu seyircisini çoğunlukla şu anda ve
burada olmayan mekanlarda, gezegenlerde hatta boyutlarda misafir eder.
Bu bağlamda bilimkurgunun teknoloji ve mitolojiyi harmanladığı söyle­
nebilir.
Hıristiyanlık ve ütopya ilişkisi diğerlerinin arasında birbirlerini en çok
iten ama aynı zamanda çeken ilişkidir. Din ve ütopya arasındaki çatışma,
ilerleme idealine benzer biçimde sekülerleşmeyle ilgilidir. Hıristiyanlığın
öte dünyaya ilişkin yönelimi ve zaman kurgusu, ütopyada dünyevileşir ve
insan kendi cennetini kendi eliyle ve dünyadayken yaratır. Aslında tann­
sallaşmış insan düşüncesi Hz. İsa' dan bu yana izi sürülebilecek denli kök­
lüdür ve bunun iki yönü vardır. İnananlarına doğru yolu gösteren Hz. İsa,
bazı mezheplere göre yan insan, yan Tanrı'dır ve Hz. İsa inananların
kendilerini kusursuzlaştırmalan gerektiğini salık vermiştir (Kumar, 2006,
s. 26-29). Hıristiyan bir müminin kusursuzlaşma çabasının mükafatı yal­
nızca cennet fikrinde ortaya çıkmaz, aynı zamanda Hıristiyanlık tarihi
içinde heterodoks akımlarca beslenen Binyılcılık geleneği de bu düşün­
ceyi besler. Hatta bu gelenek Augustinus'un Tanrı Şehri'ni dünyevileşti­
rerek yeryüzüne indirir. Hatta daha öncesinde Antik Yunan ve Romalı
döngüsel zaman anlayışının yerini, Eski Ahit' e dayalı kehanetlerin vaat
ettiği Kenan Şehri fikriyle başı ve sonu belirli düz çizgisel ilerleyen za­
mana bırakmıştır. Hıristiyanlık'la beraber de bu vaat Mesih'in ikinci geli­
şine taşınır (Kumar, 2006, 29-32). Mesih'iri ikinci gelişiyle, cennete git­
meden yani kıyametten hemen önceki dönemde iyi bir yaşam kusursuz­
laşmış insanı beklemektedir. Ancak daha sonralan bu kusursuzlaşma da
sekülerleşerek, manevi boyutunu terk edecektir. İnsan-sonrası çalışmalar
da siberpunk'taki insan ya da beden anlayışı da bu geleneğin ters kutupla­
rı olarak düşünülebilir. Birisi güzel günler vaat ederken, diğeri gelecekte­
ki çöküntünün hikayesini anlatır. Her ikisi açısından da Hz. İsa yan Tan­
rı, yarı insan olarak kusursuzlaşmanın yolunu açmıştır. Ancak Aydınlan­
ma'yla sekülerleşen modem insan bedene ve kusursuzluğa bakışını da ila­
hi olandan yeryüzüne, ruhtan bedenine indirmiştir ve teknoloji bu sürecin
olanağıdır. Kuşkusuz bunun riskleri ve yan etkileri vardır ki gotikten bes­
lenen siberpunk bize bu hikayeleri anlatır.
Onca görüş ayrılığına rağmen cennetin bu dünyada mı, öte dünyada
mı olacağına dair ortodoks ve heterodoks düşünceyi Joachim "Kutsal Üç­
lü Öğretisi"yle, aforoz edilmeden uzlaştırır. Joachim de kendisinden ön­
ceki ve sonrakiler gibi üç odaklı ilerleyen bir tarih çizgisi önermiştir:
Tann'nın düzeni, Oğul'un düzeni ve Kutsal Ruh'un düzeni. Son düzen
23
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
din ve ütopyanın kesiştikleri evredir. Gelecekteki cennetin bir benzerinin
Dağ'daki buyruklara göre yaşandığında bugün kazanılması mümkündür.
Önerdiği bu çizgi, içinde Campanella'nın da bulunduğu birçok Rönesans
düşünürünü etkilemiştir çünkü son dönemin faili her ne kadar keşişler
olarak gösterilse de cenneti binyılcılık ve ondan referansla ütopya üzerin­
den bugünde yeniden düşünmek de mümkündür (Kumar, 2006, s. 34-35).
Meselenin kurumsallaşma boyutunda kilise devasa bir etki alanı yaratır­
ken, kilisenin yanında, tıpkı binyılcılık ve kusursuzlaşma fikri gibi, ma­
nastırlar da ideal yaşama, ütopyaya zemin hazırlar. Amaçlan ibadet ve
derin düşünce olan insanların özgürce bulundukları ve sınıfsal farkların
olmadığı, katı kurallara sahip olan manastırlar, kendi kendilerini sürdüre­
bilmek için gündeliğin sistematik bir şemasını yalıtılmış olmaları nede­
niyle laboratuvarlarını sunarlar. Bu laboratuvar dışarıda kalanın, şehrin ya
da kasabanın üretim süreçlerini de belirlemiştir (Kumar, 2006, s. 36-37).
Kusursuzlaşma düşüncesinin ütopya ile ilişkisi "ilk günah" ile ilgilidir.
Bu ivmeyi Rönesans insanı Prometheusçu bir tavırla bilimsel düşünce ile
sağlar. Ütopya, F. Bacon'ın Yeni Atlantisiyle birlikte bilimsel nitelik ka­
zanır ve bilim, kusursuzlaşrnanın/ilerlernenin önündeki her türlü engel
için sonsuz bir cevap olanağı yaratmıştır. "Bilimin ve teknolojinin ütop­
yanın içine sokulması, ona ilerleme fikrini de getirdi. Bilimsel ve teknik
gelişmede son bir durma noktası olamaz ve bu yüzden ütopya da herhangi
bir son durma noktasına ulaşamaz" (Kumar, 2006, s. 53, 59).
Aslında birçok ütopya bir bakıma "şenlikli toplum" (Illich, 2011) de­
nemesi olarak da görülebilir. Her ne kadar bilimsel ilerlemeye sırtını da­
yamış olsa da henüz ilerleme bir ideal olarak insandan ve insani olandan
muaf bir nitelik kazanmamıştır. Ütopyadaki tüm yenilik daha iyi bir ya­
şam için kurguya dahil edilir. Yani ilerleme iyi bir yaşam olanağına hiz­
met etmektedir. Bunu yaparken eleştiriyi de malzemesine katar. On altın­
cı ve on yedinci yüzyılın zorlu dönüşüm koşullarına ve baskılarına karşı
bir açılım olan ütopyalar bu dönemde her şeyin ötesinde yoğun miktarda
hakim koşullarının hicvini içerir. Örneğin Ütopya'nın yazan More'un
destekçisi Erasmus'tur ve Hümanizmin Ütopya üzerindeki etkisi açıkça
izlenir. Ütopya dönemin İngilteresi 'nin eleştirisini sunar: Sınıfsal ve sos­
yal ayırımlar ortadan kalkmıştır ve barışçıl ve eşit insanların yaşadığı bir
yerdir (Tandaçgüneş, 2013, s. 22-23). F. Bacon ile birlikte demokrasi ve
bilim, ütopyanın konusudur artık. Bu süreçte bilimsel ütopyanın bilim ve
teknolojiyi yoğun kullanmasına rağmen bilim hala ahlaki ideallerin hiz­
metindedir. On sekizinci yüzyılda özellikle Fransız Devriminin etkisiyle
ütopya, bilim ve ilerleme arasındaki ilişki daha da güçlenir, ütopyadan
beklenti toplumsal kurama da destek verecek motivasyonu sağlamasıdır
24
Özlem Oğuzhan
(Tandaçgüneş, 20 l 3, s. 94-97). Edebi bir tür olarak on dokuzuncu yüzyıl­
da kuramın ötelemesiyle duraklama evresine girmiştir ancak aslında ütop­
ya, sosyalist kuramın gelecekte öngördüğü düzenin bir biçimidir (Tan­
daçgüneş, 2013, s. 97).
Bilirnkurguyu ve daha birçok türü besleyen ana damar ütopya olsa da
gene on sekizinci yüzyılda popüler hale gelen "gezi edebiyatı" da önemli
bir duraktır. Gezi edebiyatı ve ütopya arasındaki açık ilişki her ikisinin de
genellikle öte diyarlara yapılan gezilerden oluşmasıdır. Ütopyada bu gezi
zihinsel bir etkinlikken, gezi edebiyatı çoğunlukla sömürge diyarlarında
edinilen deneyimlerden kaynak almaktadır. Aklın ve Aydınlanma'nın ışı­
ğında, büyüsel ve mistik olan her şey Avrupa'nın düşünsel dünyasından
ihraç edilse de insani olan bu öğelerin -sorumluluğu başkasında, sömür­
gelerde olmak kaydıyla- misafir edilmesi aynı zamanda sömürgeciliğin
sürmesinin motivasyon kaynaklarından birine dönüşmüştür. (Roloff &
Seesslen, 1995, s. 19). Burjuvazi için bu dönemde geziler, seyahatler bi­
reyin eğitiminin bir parçasıdır. Olgunlaşmanın bir yöntemi olarak görülen
bu deneyim, kişinin kendi sınırlarının keşfi anlamına da gelmektedir (Ro­
loff & Seesslen, 1995, s. 26). Ancak akıl yoluyla insana dair her şeyin
açıklanamadığını deneyimleyen Batılı insan, doğal olanı ya da doğa ile
uyumlu olanı daha hırçın biçimde dönüştürmeye başlamıştır. Bu sürecin
etkisini gezi edebiyatında sürmek mümkündür. Önceki gözlem ve ince­
lemenin yani doğal olan ve akıl arasındaki ilişkiyi kavramaya yönelik an­
layış yerini, doğayı ve doğalı bir tehdit olarak görüp dönüştürmeye bıra­
kır (Roloff & Seesslen, 1995, s. 22).
Doğa ve doğaya ait olan, henüz "uygarlaşmamış"la ilişkisini bu tarzda
kuran modem insanın (burjuvanın), içinde yaşadığı toplumdaki diğerleri­
ne de geliştirdiği korkuya dayalı bastırma ve yok sayma akşkanlığı ken­
disini "gotik roman"da gösterir. Gotik roman, on dokuzuncu yüzyılın
ikinci yansında akıl dışının geri dönmesinden duyulan korkunun yanısıra,
işçi sınıfının burjuvazi karşısına devrimle dikilme tehdidinden duyulan
endişeden beslenir. Burjuva kendisinin de benzer bir yoldan, devrimle
kendisine yer açtığını unutmak ister. Bu atmosferde gezi teması da dönü­
şüme uğrar ve felsefi değerini yitirerek, Ortaçağ'ın fantastik dünyasını
geri çağırır. Romanların mekanları Ortaçağ kilisesi, manastır ve şatoların­
dan alması nedeniyle gotik olarak nitelendirilir (Roloff & Seesslen, 1995,
s. 31-32). Tıpkı imtiyazlıların aynı kaldığı gibi, gotiğin de bilirnkurgu,
özellikle de siberpunk üzerinde etkisi sürmektedir. Filmlerdeki beden ve
mekan tasarımı gotikten, aslında daha radikal bir deyişle araçsal aklın ve
sınıflı toplumsal yapının güçlenerek sürmesinden kaynaklanmaktadır.
25
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
Ütopya somut-politik bir tasarımdır. Bu tasarımın kuramsal ve siyasal
bir sürece dönüşmesi temel hedeftir. Dolayısıyla ütopya bu yönüyle sos­
yal bilimlerin bir yöntemi olma niteliği taşımıştır (Roloff & Seesslen,
1995, s.91-92). On dokuzuncu yüzyılın ikinci yansına kadar siyasal he­
defler taşıyan, felsefedeki ve edebiyattaki biçimleri örtüşen ütopya; yüz­
yılın ikinci yarısındaki bilimselleştirilme çabalarıyla dönüşür. Sosyalizm
ütopyası bir bilimsel söylemin uygulamaya dönüşmesidir. Sosyalizmin
üretimin araçlarının ortaklığı gibi birçok söylem ve edimi ütopya ile ötü­
şürken, aslında aralarında aşılamaz bir farklılık vardır. "Toplumsal ütop­
yanın anlamı, ideal devlet fikrinde anlam ve işlevine kavuşur; oysa bilim­
sel sosyalizmin ütopyasında özellikle en ideal devlet, devlet olamayan
devlettir" (Roloff & Seesslen, 1995, s. 91-93).
Tarihsel bakımdan bilirnkurgunun hikayesi de bu aralıktan başlar. Ba­
zılarınca bilirnkurgu edebiyatı Edgar Allan Poe ile başlarken, bazıları
Mary Shelly'nin Frankenstein'ını işaret eder (Ersümer, 2013, s. 10 ve
Roloff & Seesslen, 1995, s. 34). Dönemin diğer türlerine göre aklın ve
bilimin izinde ilerleyen bilirnkurgunun doğaüstü yaratıklar yerine, gene
seyahatlere ama bu kez daha akılcı bir bilim ve teknoloji ilişkisiyle yö­
nelmiş olduğu söylenebilir. "Bu yüzden Frankenstein'ın Gotik formuna
eklenen, olayların bilişsel mantık ile açıklanabilirliği, bilirnkurgu için bir
yol ayırımını işaret ediyordu" (Ersümer, 2013, s. 10-11). Bu seyahatlerde
dikkat çeken unsur akla ve bilime uygun olmayan her tür yok olmak üze­
re, bir süreliğine varlığını sürdürür. Ancak aklın tüm egemenliğine rağ­
men bilimkurgunun hamuru, korku ve fantastikle yoğrulmuştur (Ersümer,
2013, s. 11-13). Bilirnkurgu sineması ise ilk örneğini Georges Melies'nin,
Jules Veme'den uyarladığı Aya Seyahat'tir. Melies'nin filmi edebi eserin
gelişkinliğine sinema perdesinde ulaşamamıştır ki genel tarzına bakıldı­
ğında böyle bir derdinin olup olmadığı da tartışılır. Genel olarak süslü de­
kor ve kıyafetleri yan yana getirerek büyüsel bir evren yaratmaktır. Diğer
birçok "tiyatrodan sinema çıkarma" deneyimi gibi, Melies'nin de türe has
bir dil oluşturamadığı söylenebilir.
Bilirnkurgu edebiyatı popüler dergilerde yayımlanan hikayelerle baş­
lar. Bu dergilerden ilki Hugo Gemsback'in l 926'da yayımlamaya başla­
dığı Tuhaf Öyküler'dir (Amazing Stories). Gemsback bu yayını "scienti­
fıction" terimiyle anlatmaya çalışır. Zamanla bu terim sciencefıction 'a
dönüşecektir. Bilimkurguyla teknoloji ve mühendisliğin gerçek buluşması
W. Campbell'ın yönettiği "Şaşıntıcı Bilimkurgu" (Astounding Science­
fiction) dergisiyle gerçekleşir. Tarihsel olarak II. Dünya Savaşı öncesinde
bilimkurgu, "anlatım araçlarının anlatılan karşısında ikinci derece önem
taşıdıkları bir tür" iken, savaş sonrasında kentli orta sınıfın zevkine hitap
26
Özlem Oğuzhan
eden "üslubun şıklığına" önem veren bir nitelik kazanmıştır. Bu yalnızca
bir üslup meselesi değil, aynı zamanda kültürel bir dönüşümdür. Gelenek­
sel Amerikan düşüncesine oldukça uzak, ona yabancı iken, "Yahudi" ve
"entelektüel" bir kimlik kazanmıştır. Bu yönüyle içinden çıktığı kültürün
kitleselliğine alternatif bir tutuma sahip olduğu iddia edilebilir (Roloff &
Seesslen, 1995, s. 43-46).
Bilirnkurgunun gelişim serüveni hızlı bir patlamayla 1953')erde ya­
yımlanan otuz dergiyle sürerken, aynı hızla düşüşe geçmiş ve dergi sayısı
l 960'ta altıya inmiştir. Ancak diğer yandan l 960'ların ortasında İngilte­
re'de başlayan "Yeni Dalga" akımıyla birlikte bilirnkurguda "edebiyatlaş­
tırma" çağrısı önem kazanmıştır. Edebiyatlaşmakta olan bilimkurguya dış
meselelerin yanında iç dünyanın da araştırılması yeni bir alan açar. Dergi
türünde ilerleyen bilirnkurgu ancak bu dönemde kitap formatına kavuşur
ki bu kitaplar çoğunlukla popüler tü�etimin göstergelerinden birisi olan
cep kitaplarıdır. Bu dönemde bilimkurguda okuyucusunun karşısına bir
toplum tasarımı değil, devlet tasarımı çıkar. Bu devlet, soğuk savaş ruhu­
na uygun olarak insan düşüncesinin denetimiyle yakından ilgilenen disip­
lin ve denetim aygıtlarına sahiptir. Diğer yandan devletle işbirliği içinde
olsalar da aslında devletin gücüne talip olan sermayenin türleri meteoro­
loji uzmanlarından reklam şirketlerine kadar genişletilebilir (Roloff &
Seesslen, 1995, s. 46-56).
Bilirnkurgunun 1950'1erdeki hızlı patlamasının nedenlerinden birisi de
kolaylıkla tahmin edileceği üzere il. Dünya Savaşı ve özellikle de Japon­
ya'ya Amerika Bileşik Devletleri'nin attığı iki atom bombasıdır. Bu dö­
nemde filmler doğrudan deneyimlenen savaşla ilgili bir hikayeyi ele al­
mak ve tartışmak yerine, düşmanlara karşı tedbir alınması gerektiği fikri­
ni beslemişlerdir. İstila temasının süreç içinde ilerleyişi bir tür seküler­
leşme sürecine de işaret etmektedir. 1950'lerde Tann'nın cezası olarak
görülen istila ya da atom bombası Eski Ahit'in Öç Tanrısıyla örtüşmekte­
dir. 1960'larda ise atom bombası denetim ve kullanımdaki sorun, özellik­
le de yanlış ellerce yönetilmesi olarak görülür (Roloff & Seesslen, 1995,
s. 217, 280). Süreç yavaş yavaş risk toplumuna doğru yol almaktadır.
Bundan böyle bilirnkurgu yoluna yedi mesele, diğer bir deyişle, yedi gü­
nahıyla devam eder: Bunlar; makineler, yeni canavarlar, kirlenme ve
virüs felaketleri, kapalı toplum, böcekler (çoğunlukla fiziksel olarak aynı
ama insana zararlı bir türe dönüşmüş), eğlence ve saldırganlık, değişik
istilalar, pozitif gelecektir (Roloff & Seesslen, 1995, s. 316-342).
Ütopya da, bilirnkurgu da ortaya çıktıkları ilk dönemlerde bir yolculu­
ğu tasvir ederler. Yapılan yolculuk kimi zaman tıpkı coğrafi istilalardaki­
ne benzer biçimde, dünyanın bilinmeyen bir köşesine kimi zamansa baş27
Bilimkurgu Sineması ve ilerleme ideali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
ka bir gezegenedir. Yirminci yüzyılın ilk yarısındaki karşı ütopyalarla
birlikte ütopya yolculuktan vazgeçerek, doğrudan sözü edilen dünyanın,
yaşamın içine girer (Kumar, 2006, s. 48-49). Bunun muhtemel sebebi
ufuk çizgisinde görülecek herhangi bir şeyin artık olmamasıdır. Karşı
ütopyalar sosyalizmin ve nazizmin deneyimiyle özellikle tektipleşme ve
iktidar konularına dikkat çekerler. 1960'larda ütopyacı akım teknoloji ile
bir bakıma barışmış, teknolojinin bolluğunun yaygın kullanımına da im­
kan sağlayacağını düşünerek bir endüstri sonrası ütopya alanı oluşturmuş­
tur. Diğer yandan bu dönemde ütopyacı geleneğin karşı köşesinde bilim­
kurgu edebiyatı yakın geleceğe ilişkin tutumunu karşı ütopyanın devamı
olarak yeniden üretir. J. G. Ballard, H. Dune gibi yazarların eserleriyle
bilirnkurgu bilimsel ütopyadan ayrılır. Bu eserlerde bilim ve teknoloji yı­
kımın nedenleri gibi görüldüler, artık yabancılaşmış bir bilinç biçimiydi­
ler. "Bilirnkurgu dış uzaydan 'iç uzay'a taşındı. Dış gezegenlere değil,
içeriye -kuşatan bilimsel ve teknik sistemler ile ilişkili olarak bireyin içi­
ne- yolculuklar ile ilgilendi ( . . . ) Teknik değişmenin hızı ve bunun ortaya
çıkardığı sorunların aciliyeti, uzak bir geleceği düşünmeyi gereksiz ve
yersiz kıldı" (Kumar, 2006, s. 625-628). 1960'lardaki gelişmeler yeni bir
tür ütopyanın da doğuşuna sebep olur: Ekotopya. Bu yeni ütopyanın öne­
risi ekolojik ilkelerce örgütlenmiş bir toplumun doğal sonucu olarak eko­
nomik ve toplumsal olarak da sürdürülebilir olacağıdır (Kumar, 2006, s.
630). Bilirnkurgunun 1 960'lardaki parlak "Yeni Dalga" akımından sonra
ikinci dikkat çekici dönemi, 1980'lerde başlayan bugün de etkisini sürdü­
ren siberpunk akımıdır.
Ütopyanın temel üç köşe taşı olan "kusursuzlaşma", "binyılcılık" ve
"manastır" öğeleri sekülerleşerek; teknoloji, kahraman ve laboratuvar (ya
da bilgisayarla) eşleştirilerek özellikle bilimkurgu sinemasında varlıkları­
nı sürdürseler de ütopyalar düşünmenin alanından çekilmişlerdir. Bugün
neden ütopya yazılmıyor sorusunu Tandaçgüneş "çözüm üretme özgün­
lüğünün uğradığı etki kaybı" ile cevaplar. Ona göre hikayeler sağlam ama
fikirler zayıftır (20 1 3, s. 310, 314). On dokuzuncu yüzyıldan itibaren po­
zitivizmin örtük ya da açık biçimde varlığını sürdürdüğü sosyal bilimlerin
"bilimsel" ilerleme idealinin sorgulanamaz geçerliliğini korumak uğruna
ütopyayla başlayan kurmaca olanı dışlayıcı tavrı, yeni fikirlerin işlenebil­
me potansiyelini ortadan kaldırmıştır. Oysa ilerleme bir yöntem olmaktan
çıkarak, anlamından sıyrılmış bir ideale dönüştüğünde sosyal bilimlerin
"ne için ürettiği" sorusunun cevabı da havada kalmıştır. Tandaçgüneş de
ütopyanın yokluğuyla bir çeşit anlam yokluğuna ve ideolojilerin sallantılı
durumuna işaret etmektedir. Anlamı boşalmış, giderek denetim dışına
çıkan ve risk unsuruna dönüşen teknolojisi ile bir ideal olan ilerleme bu28
Özlem Oğuzhan
gün karşılığını yeni anti ütopya olarak değerlendirilen siberpunk edebiya­
tı ve sinemasında bulmaktadır (Tandaçgüneş, 2013, s. 325).
Ş iMDİ: "YANILSAMA"DAN "STRATEJİ"YE SİNEMA
"Gelecek" ve "Geçmiş" bölümlerinde bilimkurgunun kuramla ilişkisi risk
toplumu ve ütopyanın tarihi ile tartışılmış, Aydınlanma aklının öngördü­
ğünün tersine, toplumsal kuram ve kurmacanın birbirlerinden çok da
uzaklaşamamış oldukları görülmüştür. Bu iç içe geçmiş anlatılan ayrıştır­
maya devam etmek ve birinin diğerine üstünlüğünü savunmak yerine, bu
metinde yaşamı ve özellikle gelecek olanı kavramanın her ikisinin içinde­
ki potansiyeli kavramaktan geçtiğini iddia etmektedir. Bunun oldukça
riskli, radikal ve aynı zamanda uzmanlaşmanın egemen olduğu düşünce
dünyasında zor olduğu aşikardır, ancak bu haliyle ayrışmayı savunmak
bundan sonrası için çok da ufuk açıcı değildir. "Şimdi" bölümünde ise
metin iddialarının ilerleme ideali, sosyal bilimler ve sinema üzerinden da­
ha da açık biçimde serimlenmesi amaçlanmaktadır.
Sinema egemenlik ilişkilerinin tarafları arasında kozları paylaşma
mecrası olagelmiştir. Bu metinde kabataslak "ana akım" ve "alternatif'
ayırımıyla işaret edilecek bu karşıtlık durumu, kuşkusuz egemen ve eleş­
tirel kuramların karşıtlığından referans almaktadır. Temel mesele bilinç
ve onun nasıl oluşturulduğudur. Ana akım sinema klasik anlatı yapısına
uygun; başı-sonu belirli, çifte nedensellik süreciyle örülmüş, şöhret siste­
mine dayanan nitelikleriyle yanlış bilinci yani yanılsamayı yeniden üret­
mektedir. Oysa alternatif kanat, devrim dönemi Rus tiyatrosundan ve
Epik tiyatronun kurucusu olan Bertolt Brecht'in sahne ve izleyici arasın­
daki ilişkiyi yeniden düzenleyen kuramından etkilenerek, kendisini İtal­
yan Yeni-Gerçekçiliğinde, Fransız Yeni Dalgasında, kimi ulusal sinema­
larda ve bağımsız yapımlarda göstermektedir. Burada her şeyden önce di­
yalektik bir ilişki vardır. Tıpkı her antitezin kendisini gösterebilmesi için
bir teze ihtiyacı olduğu gibi, alternatif sinema da kendisini inşa edebilmek
üzere egemen olan ana akıma ihtiyaç duyar. Bu ihtiyaç ise egemen olanın
beslendiği temel kaynaklardan birisidir. Bu metinde önerilen, sinemanın
ya da genel anlamda kurmacanın içinde taşıdığı tarihsel potansiyeli dönü­
şüm uğruna kurban vermek yerine, yeni yöntemlerle ve bir arada düşün­
mektir. Bu nedenle yanlış bilincin devamı olarak okunabilcek "yanılsa­
ma" yerine, iki aşamalı olarak vurgulayacağı "di Lampedusa stratejisi"n­
den ödünç aldığı "strateji" kavramını kullanmayı tercih etmekte ve öner­
mektedir.
29
Bilimkurgıı Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
Bu diyalektik ilişki kendisini geleneksel olarak fantastik ve bilimkur­
gu türlerinin karşılaştırmasında gösterir. İkilinin ilişkisi tartışmalı olduğu
kadar iç içedir. Her ikisinin de korku, teknoloji ve geçmişteki mitlerin ye­
niden üretimiyle bağları vardır. Temeli binyılcılığa kadar geri götürülebi­
lecek "kurtuluş teması" ikisinin de hem içeriğini hem de biçimini belirler.
Sonuçta bu ikiliyi anlamanın yolu yukarıdaki bölümde de ele alındığı gi­
bi, ütopyadan geçer (Roloff & Seesslen, 1 995, s. 70-79). "Masal mucize­
lerin, açıklanamaz tuhaflıkların dünyasıyken, fantastik öykü, mucizevi,
tuhaf ve açıklanamaz olan ile aklın gerçekliği arasındaki hesaplaşmanın
alanını oluşturur ( . . . ) Masal bizden gerçekliğin dışındaki dünyasına ken­
dimizi tamamen teslim etmemizi ister ( . . . ) Fantastik öykü (sanat) ise ha­
yali olanı, imajiner olanı alıp gerçekliğin ortasına koyar; hayali olan ile
gerçeklik hesaplaşsınlar diye. Tıpkı fantastik öykünün mucizevi olanın
karşısına açıklanabilir olanı çıkartması; gerçekliği koyması gibi, bilim­
kurgu da kendi biçiminin dayanağı olarak fantastik bir gerçekliğe daya­
nır". Bilimkurgunun ise fantastik gerçekliği bilimsel çabalarının yan etki­
si olarak anlaşılmalıdır (Roloff&Seesslen, 1 995, s.86).
İster doğrudan isterse yan etki biçiminde olsun fantastik, yanılsama
tartışmasını beraberinde taşır. Yanılsama ya da sinemanın özgün diliyle
ifade etmek gerekirse özdeşleşme ve sonucu olan katharsis (arınma) ile
ortaya çıkan durum, gerek ana akım gerekse alternatif sinemanın temel
meselelerinden birisidir. Bu kavramlarla filmlerin seyircisi üzerinde bı­
raktığı etki anlaşılmaya ve belirlenmeye çalışılır. Ana akım sinema yanıl­
samayı amaçlarken, alternatif sinemalar genellikle yanılsamaya neden
olan büyülü ortamı filmin biçimi ve/veya içeriğiyle bozmaya niyet eder
ve seyirci gerçeğin koşullarına çağrılır. Gerçeğin koşullarına çağırma ko­
nusunda bilimkurguya genellikle daha fazla rol biçilir. Bu bağlamda as­
lında bilimkurguyla fantazya arasında temel bir fark olduğunu, bu farkın
da bilimkurgunun insanın bilişsel yeteneklerine seslendiğini iddia eden
Oskay, bilimkurgu türünün dahi, "bu dönüşle birlikte, var olan dünyayı
amprisistik algılanma biçimini mutlaklaştırmayı kendisine görev edinmek
durumunda" kaldığını iddia eder. Ona göre bilimkurgu bir yapıtın değer­
lendirilmesinde esas olan, onun tarih ile potansiyeller arasında kurduğu
ilişkidir (s. 8-9, 1 6).
Daha önce ütopyaya ilişkin sözü edilen öte diyarlar (vadi, dağ ya da
ada gibi) bilimkurgunun da yolculuk ve mekan anlayışına öncülük etmiş­
tir. Kimi zaman boyut ya da başka bir gezegen olarak temsil edilen olma­
yan yerler, aslında orada karşılaşılan "öteki" ile ilişkiyi de tartışmayı ge­
rektirir. Gerek Darko Suvin'e ( 1 972, s. 374) gerekse onun iddialarını tar­
tışan Oskay'a göre mesele bu karşılaşmanın sonucunda ortaya çıkan du30
Özlem Oğuzhan
rumdur. Her ikisi için de bilirnkurgu bu bağlamda bir ayna işlevi görür ve
bilirnkurgunun görevi bu aynada bir yanılsama durumu değil, değiştirici
etki yaratmasıdır. Oysa masallar ve mitler var olan durumu bir değişmez­
lik hatta değişemezlik olarak yeniden üretirler (Oskay, s. l 9-2 l ). Bu me­
tinde açık olarak "değiştirici etki" misyonu eleştirilmektedir. Sinemanın,
ama özelde bilirnkurgunun bu denli kuram tarafından belirlenerek, kendi
iç dinamiklerinin ömeklem olarak tartışılması kuşkusuz kurama ve kur­
macaya aynı değerin verilmediğinin bir göstergesidir. Ayrıca kitleselleş­
me sürecinin bugün ulaştığımız gelişkin aşaması da hesaba katılmalı, kit­
lelerin (varsa eğer) niyetini anlamaya çalışmak gerekmektedir. "Çünkü
kitleler bu akılcı iletişim zorlamasına insanı aptallaştıracak bir biçimde
karşı koymaktadırlar. Onlar anlam yerine gösteri istemektedirler. Hiçbir
çaba onları içeriklerin ya da kodun ciddiyetine inandırmada yeterince kan­
dırıcı olamamıştır. Gösterge isteyen insanlara mesaj verilmeye çalışılmak­
tadır. Oysa onlar içinde bir gösteri olması koşuluyla tüm içeriklere tapmak­
tadırlar. Yadsıdıkları şey anlamın "diyalektiğidir". Onların aldatılıp kan­
dırıldığını ileri sürmek de boşuna uğraşmaktır" (Baudrillard, 2003, l 7).
Bilirnkurgu sinemasını aynı zamanda "ütopik sinema" olarak adlandı­
ran Roloff ve Seesslen tavır bakımından Oskay ile aynı çizgide ilerleseler
de meselenin sadece karşı ütopyanın, diğer bir deyişle "ayna" üretilme­
sinde olmadığını, bu ütopyaların içinden çıktıkları toplumsal yapının an­
lam üretim süreç ve biçimlerinin de önem taşıdığını iddia ederler. "Bir an
için anti-ütopyayı, tarihsel ütopyanın gerçekliğe yönelttiği eleştiri ve sal­
dırılara karşı estetik bir protesto olarak tanımlayabilirsek, bu bağlamda
mimari, mobilya ve teknik dizayn, kısacası bütün bir mal dünyası, iyi kö­
tü düzensiz bir anti-ütopyalar yan yanalığı olarak da anlaşılabilirler; çün­
kü mallar da iç ve dış gerçekliği estetik düzlemde sabitleştirebilmek için
ütopyadan biçimler devralırlar" ( l 995, s. 96). Dolayısıyla üyelerine ancak
tüketim ve konfor kesişimiyle tanımlanabilir bir özgürlük ve anlamından
sıyrılmış ilerleme vaat edebilen bir toplumun bilirnkurgusunda karşı ütop­
ya da mevcut gerçeğin savunusuna dönüşür. Bu nedenle genel kanının
tersine, özellikle yirminci yüzyılda üretilmiş olan bilirnkurgu filmlerinin
kendilerini mi yoksa birer tehdit olarak gördükleri diğer sistemleri (özel­
likle sosyalizm) mi eleştirdiği tekrar gözden geçirilmelidir.
Kuramın kurmaca, hatta ütopya ile ilişkisi daha temkinli bir bakışla
Wallerstein tarafından da -yanılsama söylemi üzerinden de olsa- vurgu­
lanır. Ütopyayı ve sonucu olan yanılsamayı kendi kuramsal çerçevesin­
den eleştirirken, ütopyanın geri tepme eylemiyle tanımlanabilir olduğunu
iddia eder çünkü içinde politik eyleme ilişkin potansiyel barındırsa da
esas işlevi yanılsamadır. Ütopyanın yerine, bu metnin girişinde de öneri31
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
len gelecek yönelimli tarihsel bakışa denk düşen "ütopistik" kavramını
önerir: "Ütopistik, tarihsel alternatiflerin ciddi bir değerlendirmesi, olası
alternatif tarihsel sistemlerin gerçek rasyonalitesine ilişkin olarak kararla­
rımızın uygulamasıdır. İnsani toplumsal sistemlerin, bu sistemlerin içinde
var olabilecekleri sınırlılıkların ve insani yaratıcılığına açık alanların cid­
di, rasyonel ve gerçekçi değerlendirmesidir. Mükemmel (ve kaçınılmaz)
geleceğin çehresi değil, fakat alternatif, güvenilir bir biçimde daha iyi ve
tarihsel olarak mümkün (ancak kesin olmaktan uzak) bir geleceğin çehre­
si. Böylelikle bu, eşzamanlı olarak bilimde, politikada ve ahlak alanında
bir egzersizdir" (2005, s. 1 1 - 1 2).
Di Lampedusa stratejisinin ve toplumsal değişim imkanının ekonomi­
politik karşılığını yönetenler ve yönetilenler çerçevesinden tartışan Wal­
lerstein için bu, geçici strateji imtiyaz sahiplerince uygulanır ve "(tersini
yapıyor görünmesine karşın) hiçbir şeyin değişmemesi amacıyla, her şeyi
değiştirmek (ya da değiştiriyor görünmek)" üç temel zorluğu içerir: İlki,
değişimi icat etmektir. İkincisi, kendi tarafındakileri yanıltmak ve yönlen­
dirmektir. Üçüncüsü de, karşıtları yanıltmaktır. Stratejinin kilit unsurunun
"hiçbir zaman gerçek stratejiyi çok açık bir şekilde ilan etmemek, fakat
görünen strateji üzerinde ısrar etmek" olduğunu iddia eder (Wallerstein,
2005, s.77). Bu çerçeveden bakıldığında ve sinemanın bir endüstri olarak
işleyiş biçimi düşünüldüğünde, bu metinde sinemanın neden ''yanılsa­
ma"yla değil de "strateji" olarak ele alınmakta olduğu daha da açığa çık­
maktadır. Strateji, Wallerstein' ın iddiasının tersine, kalıcılıkla ya da sabit
bir durum olarak anlaşılmaktadır. Metinde strateji bağlamındaki ikinci
aşama ve özgül ağırlığı yüksek olan iddia, ilk kez burada dillendirilmekte
olduğu biçimiyle "gerçek stratejinin" sosyal bilimler olduğudur. Sinema­
nın yanılsama üretmesi ile tanımlanan stratejinin eleştirisinde ısrar eden
sosyal bilimler asıl kilit unsuru, ilerleme idealinin ürünü ve sonucu olan
gerçek stratejisidir.
Bu metinde sinemaya yanılsama ve yabancılaştırma geriliminde süren
bir anlam yüklenmemektedir, bilimkurgu da buna dahildir. Ancak mesele
Marksist kuramı eleştirerek, alternatif bir konumla egemeni yeniden üret­
me tuzağına düşmek de değildir. Açıkça ifade etmek gerekirse sinemayı
bu diyalektik çerçevesinde düşünmek, efendi-köle (egemen-alternatif)
ilişkisini kuramsal zeminde yeniden üretir ve bu sinemayı bir yere götür­
memektir. Bugün televizyonda açtığınız herhangi bir müzik kanalındaki
müzik videosunda geçmişte kullanılan ''yabancılaştırma" taktiklerinin kul­
lanıldığını görmek pek de şaşırtıcı değildir. Tekrar etmelidir ki her alter­
natif, kendi egemenini yeniden üretir. Dolayısıyla ister ana akım ister al­
ternatif olsun her film, gücü değişen oranda birer di Lampedusa stratejisi-
32
Özlem Oğuzhan
dir çünkü sinemanın bir endüstri olması nedeniyle her koşulda beslenen
ana akım ve sermayedir.
Sosyal bilimlerin eleştirel bakış geleneğinin sinemayla ilişkisinin di
Lampedusa stratejisine dönüştüğü iddia edilmiştir. Meseleyi biraz daha
açmak gerekirse bu iddianın biçimsel boyutu, yapılan çalışmaların genel­
likle önce kuramsal analiz ve ardından gelen film çözümlemesi ile sürme­
siyle bir çeşit tek bakışlılığa zorladığıdır: Önce kuram, sonra kuramı teyit
eden kurmaca olarak. İçerik bakımından ise eleştiri neredeyse kalıplaşmış
biçimde, aynı ekseni işaret ederek sürdürülmektedir. Bugün sosyal biçim­
ler üzerine yapılan çalışmaların çoğunun eleştirel nitelikte olduğu ve bu
gelenek çerçevesinde anlaşılması gerektiği iddia edilmektedir. Nitelik
açısından şüphe barındırma ihtimali olsa da nicelik bakımından bu iddia­
nın bolluğu, eleştireli ana akıma dönüştürmekte ve ele alınan konuların
potansiyellerini bu bollukta boğarak sönümlendirmektedir. Bu radikal ve
belki de indirgemeci iddia her şeye rağmen gerçeklik payı taşımaktadır.
Özetlenecek olursa, sinemanın di Lampedusa stratejisi olarak kabulü,
onun "ana akım" ve "altematif'le belirlenen diyalektik tavrını geçersiz­
leştirmektedir. Her film politik bir hikaye içerir. Bu hikaye gerek biçim
gerekse içeriği bakımından tamamıyla klişe niteliği taşısa da içinde "kli­
şe" kavramı ve pratikleri olmak üzere daha birçok potansiyel tartışmayı
kurmacanın imkanıyla tartışmaya açar. Eleştirel gelenek bu süreçte kur­
macaya yönelmiş bakış açılarından yalnızca bir tanesidir.
Yukarıda bilimkurguya bilişsel ödev yüklemesi nedeniyle eleştirilmiş
ve kurmaca olanı iki kutuplu ele almış olsa da Oskay, tam da sosyal bi­
limlerin ilerleme idealini temsil yeteneğiyle "gerçek strateji" olduğu iddi­
asına destek verirken, diğer yandan bilimkurgu sinemasının kuramla iş­
birliğine dikkat çekmektedir. Oskay on dokuzuncu yüzyılda doğa bilimle­
rinin yazınsal düşün ve muhayyile alanlarında bilimkurguyu geçtiklerini,
beşeri bilimlerin ise kuramsal açıdan başarı kaydettiklerini ancak yaban­
cılaştınmcı toplumsal pratiğin çok gerisinde kaldıkları tespitini yapar.
Uzay operaları hariç, bilimkurgunun bu bakımdan sosyal bilimlerin önün­
den gittiğini de iddia eder (Oskay, s. 25). Gene bu metinin temel savını
destekler biçimde bilimkurgunun kehanet üretemeyeceğini ancak yeni
bakış açılan geliştirebileceğini iddia eder (Oskay, s. 43).
Kitlelerin derin uykulardan uyandırılarak, dönüşüm yaratma amacı,
tersine yerini daha güçlü bir kitleselleşme sürecine bırakmıştır. "Gerek
kitle, gerek kitle iletişim araçları aynı sürecin içindedirler: Mass(age) is
message. Aynı şey sinema için de geçerlidir. Çünkü bu aracı yaratanlar da
başlangıçta rasyonel, belgesel, haber yönü güçlü, toplumsal bir iletişim
aracı olabileceğini düşünürken, sinema kısa bir süre sonra düşselin alanı
33
Bilimkurgu Sineması ve İlerleme İdeali: "Di Lampedusa Stratejisi "ni Yeniden Düşünmek
içine girmiştir" (Baudillard, 2003, s. 42). Burada iki soru öne çıkmakta­
dır: Neden düşsel olan kuram tarafından tamamıyla dışlanır? İkincisi ise
bu dışlamaya rağmen düşsel olan bize ne söyler? "Oysa asıl yapılması ge­
reken, bu duyarsızlığı bir tür büyüye, insanları devrimci yeteneklerinden
saptıran sihirli bir yabancılaşmaya bağlamak yerine onu tüm olumlu vah­
şiliği içinde çözümlemektir" (Baudrillard, 2003, s. 1 9-20).
Kitlelerin giderek köksüzleşen göstergelerle çevrelendiği, bu pagan ni­
telikli küresel yaşamı değiştiremeyeceği, belki de böyle bir niyetinin hiç
var olmadığını söylemek bugün kolay anlaşılır bir hal almıştır. Bu metin­
le önerilen sosyal bilimlerin, kendisine rağmen, düşünümsel bir tutumla
kendisini kendisinden azat etmesidir. Açıkça görülebilir ki mesele en az
bir önceki cümle kadar karmaşık ve kendisiyle hesaplaşmacıdır. Farklı
sorular sordurma ümidi taşıyan bu metinde bilimkurgu sineması bir ku­
ram çerçevesinde yapılan bir çalışmanın ömeklemi olarak tartışılmamak­
ta, tersine risk toplumu, ütopya ile birarada ve aynı .teorik önemle ele
alınmaktadır. Tekrar etmelidir ki anlamın giderek kayganlaştığı modem
zeminde kuramın kurmacaya kendi dengi olarak ihtiyacı vardır. Yanılsa­
madan kaçınmaya çalışırken, kuram kendisine anlam veren hikayesini de
reddetmek zorunda kalmıştır. Bu nedenle hikayeyi ya da genel anlamıyla
kurmacayı yanılsamaya indirgeyerek ele almak, onu deneyimlenen ger­
çeklikten uzaklaştırmaktır. Yanılsamada bir yanıyla oldukça insani bir
durum vardır ancak sinema kuramları dahi toplumsal kuramların izinde,
bu insani durumu daha en başından "kaçış"la infaz ederler. Bu metinde
kuram ve kurmaca arasında olması gereken paralel ilişkiye dikkat çekil­
mek istenmiştir. Birindeki aşırılık, diğerindeki kısıntıyı getirdiği için den­
geyi tutturmuş biraradalıkları gerekir.
Sonuç olarak, gerek bir "strateji" olarak sinemanın gerekse "gerçek
strateji" olarak sosyal bilimlerin "di Lampedusa stratejisi"nin "gerçek
stratejisi" olarak ele alınması -Aydınlanma ve daha fazla bilimselleşme
konusunda tereddüt ve şüphelerini saklı tutarak- bu metnin düşünümsel
modernleşme kuramlarının özellikle de Beck'in tezlerine tam ortasından
katıldığı anlamına gelmektedir. Gerek sinema, gerekse sosyal bilimler
hem kendilerini hesaba çekmeli hem de birbirleriyle ilişkileri açısından
hesaplaşmalıdırlar. Bu bağlamda bu metin -Jean Baudrillard'ın (20 1 0)
kullandığı biçimiyle- bilimsel anlamda "üretmek" (pro-ducere, ortaya çı­
karmak) değil, insani olanı düşünmek üzere "ayartmak" (se-ducere, yol­
dan çıkarmak) niyetiyle tasarlanmış ve kaleme alınmıştır.
·
34
Özlem Oğuzhan
�YNAKÇA
Baudrillard, J. (20 1 0) Sanat Komplosu Yeni Sanal Düzeni ve Çağdaş Estetik /. Çev: E. Gen, 1.
Ergüden, İ stanbul: İ letişim Yayınlan.
Baudrillard, J. (2003) Sessiz Yığınların Gölgesinde - Toplumsalın Sonu. Çev: Oğuz Adanır,
Ankara: Doğu Batı Yayınlan.
Beck, U. (20 14) Risk Toplumu Başka Bir Modernliğe Doğru. Çev: K. Özdoğan, B. Doğan,
İ stanbul: İthaki Yayınlan.
Beclc, U. ( 1 999) Siyasallığın İcadı. Çev: Nihat Ünler, İ stanbul: İ letişim Yayınlan.
Ersümer, O. (20 1 3) Bilimkurgu Sinemasında Cyberpunk. İ stanbul: Altıkırkbeş Yayın.
Giddens, A. (2000) Elimizden Kaçıp Giden Dünya. Çev: Osman Akınhay, İ stanbul: Alfa Ya­
yınlan.
Giddens, A. ( 1 997) "Risk, Trust, Reflexivity", Reflexive Modernizaıion içinde. U. Beck, A.
Giddens, S. Lash. Cambridge: Polity.
lllich, 1. (20 1 1 ) Şenlikli Toplum. Çev: Ahmet Kot, İ stanbul: Ayrıntı Yayınlan.
Koselleck, R. (2007) İlerleme. Çev: Mustafa Özdemir, Ankara: Dost Kitabevi Yayınlan.
Kumar, K. (2006) Modern Zamanlarda Ütopya ve Karşıütopya. Çev: Ali Galip, İ stanbul:
Kalkedon Yayıncılık.
Kumar, K. (2005) Ütopyacılık. Çev: Ali Somel, Ankara: İ mge Kitabevi Yayınlan.
Oskay, Ü . (-) Popüler Kültür Açısından Çağdaş Fantazya Bilim-Kurgu ve Korku Sineması.
İstanbul: Der Yayınlan.
Roloff, B. & Seesslen, G. ( 1 995) Ütopik Sinema Bilim Kurgu Sinemasının Tarihi ve Mitolojisi.
Çev: Veysel Atayman, İstanbul: Alan Yayıncılık.
Suvin, D. ( 1 972) "On Poetics of the Science Fiction Genre". National Council of Teachers of
English Vol:34, No: 3, pp. 372-382 erişim: 1 0. 1 7.201 5 www.jstor.org/stable/423 9 1 98
Tandaçgilneş, N. (201 3). Ütopya. İstanbul: Ayrıntı Yayınlan.
Wallerstein, 1. (2005) Ütopistik ya da 2 1 . yüzyılın Tarihsel Seçimleri. Çev: Taylan Doğan,
İ stanbul: Aram Yayıncılık.
35
�
••
•
.·
Bad Lieutenant, F"l
ı m Afişi ' Yönetmen: Abel Ferrara. 1 992
GÜNAH, KEFARET,
KURTULUŞ YA DA
CEHENNEM:
ABEL FERRARA'DAN
BAD LIEUTENANT ( 1 992)
Orhun Yakın *
ARKA PLAN
1 990'1ı yıllar Amerikan (Hollywood) sineması açısından karmaşık bir dö­
nemi temsil eder. Yapımlara -Blockbuster olarak adlandırılan, isim yap­
mış oyuncuların oynadığı büyük stüdyoların fırınlarından çıkan "üstün"
yapımları kastediyoruz- ciddi miktarlarda para dökülmesi, bilgisayar des­
tekli görüntü efektlerinin (Computer Generated lmagery/CGI) kullanıma
çıkması ve yerleşmesi -Jurrasic Park ( 1 993) ve Forrest Gump ( 1 994)
akla ilk gelen örnekler arasındadır-, bu yazının da konusu olan filmin
benzerlerinin üretilmesinin yani "bağımsız" sinema ve sinemacıların iyi­
den iyiye yükselişe geçmesi ve rüştünü ispatlayarak ana akım/mainstream
Holywood' a hem tecimsel hem de sanatsal olarak ciddi bir alternatif oluş­
turmaya başladıkları bir dönem olmuştur bu yıllar. Öyle ki 1 996 yılında
•
Doç. Dr. Orhun Yakın, Hacettepe Ü niversitesi, Mütercim-Tercümanlık Bölümü.
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (/ 992)
En İyi Film Oskar'ına aday gösterilen 6 filmden 5 ' i bağımsız stüdyolar
tarafından üretilmişti. Bu bağımsız film şirketleri arasında öne çıkan şir­
ket Miramax Stüdyoları olmuştur. 1 979'da kurulmuş olan Miramax 80'li
yılların sonu ve 90'lar süresince hem küçük bağımsız filmlerin hem de
İngilizce dışında üretilmiş yabancı filmlerin yapımcılığını üstlenmiş ve
birçok kaliteli yapımın seyircisiyle buluşmalarını sağlamıştır. 1 Bu döne­
min diğer öne çıkan özellikleri arasında çok ciddi ücretler talep eden dö­
nemin süper starlan,2 bol miktarda yeniden çekimler ve de aynı sıklıkla
üretilen "devam filmleri" sayılabilir.
Teknik açıdan bakıldığında video kaset oynatıcılarının (VCR) halen
popüler olduğunu, buna bağlı olarak da kaset kiralama ya da satın alma
pratiğinin şirketler açısından belli bir düzeyi koruduğunu söylemek müm­
kündür ama VCR'lar piyasaya çıktıklarında ve piyasaya etkin bir biçimde
yerleştiklerinde klasik film üretim ve pazarlama sistemlerini nasıl etkile­
dilerse (kaset kiralama ve satın alma oranlan sinema bilet satışlarından
oldukça fazlaydı) 1 997 'den itibaren piyasaya çıkan DVD'ler de benzer
bir etki yaratacaktı.
Sinema alanında dikkat çeken bir başka durum ise 80'lerin sonuyla
90'lı yıllar boyunca üretilen film sayısı Hollywood'un Altın Çağı'nda
üretilen sayıya (yılda yaklaşık 450-500 civan) yakın olmakla beraber bu
filmlerin hatırı sayılır bir kısmı -bazı tahminlere göre %40'lara varan bir
kısmı- ya doğrudan lazer disk ve/ya DVD'ye aktarılmakta ya da kablo
yayın sistemine dahil edilmekte ve sinema salonlarında gösterime çıkma­
maktaydı.
Tim Bemers-Lee'nin 1 990'da World Wide Web'i (WWW) oluştura­
rak devreye sokması ve 1 995 'te Amerika Birleşik Devletleri özelinde ka­
muya yönelik kullanım kısıtlamasının ortadan kalkmasıyla büyük bir hız­
la gelişen ve yayılan İnternet film endüstrisini baştan aşağıya yeniden şe­
killendirecek yeni bir çağın başlangıcını haber vermekteydi. 3 Gene bu
1 İ lk akla gelenler: Cinema Paradiso-1 988, My Left Foot- 1 989, Sex, Lies and Videotape-1 989,
Reservoir Dogs-1 992, The Piano- 1 993, Pulp Fiction- 1 994, Jackie Brown- 1 997,The English
Patient- 1 996, // Postino- I 995, Good Will Hunting- 1 997 ve Shakespeare in Love-1 998.
2 Örneğin: Amold Schwarzeneger, Tom Crusie, Mel Gibson, Kevin Costner, Hanison Ford,
Robin Williams, Jim Carey, Demi Moore, Julia Roberts, Jodie Foster, Meg Ryan. Bu yıldızlar
çekim öncesi senaryo onayından yönetmen ve diğer oyuncuların seçimine, çekim takviminden
tanıtım için kullanılacak fotoğrafların seçimine kadar hemen her şeye karışma özgürlükleri
olduğuna inanmaktaydılar.
3 1 999 yapımı The Blair Witch Projeci İntemet'in film pazarlama alanında nasıl yaratıcı bir
biçimde kullanılabileceğinin belki de en iyi örneklerinden birini oluşturmuştu. Öyle ki, bir grup
amatör öğrencinin 8 gün içinde yaklaşık 60.000 dolara kotardığı film dünya çapında yaklaşık
249 milyon dolar hasılat yapmayı başarmıştı. Seyircilerin batın sayılır bir kısmı hikayenin ve
filmin gerçek olduğunu düşünmüştü.
38
Orhun Yakın
dönemde dev yapım şirketleri birleşmiş ya da el değiştirmiş, Disney gibi
köklü bir kurum gişede ilk kez 1 milyar dolar eşiğini geçmeyi başarmış­
tır. Aynı dönemde Steven Spielberg'in fikir babalığını yaptığı ve ileride
birçok büyük gişe başarısına (Saving Private Ryan- l 998, American Bea­
uty- l 999, Gladiator-2000 ve Shrek-200 1 ) imza atacak olan Dream Works
yapım şirketi aktif hale gelmiştir.
Doksanlı yılların filmlerindeki konu dağılımlarına baktığımızda bir ta­
kım (gişe başarısını da beraberinde getiren) "ciddi" konuların -yoksulluk,
Yahudi Soykırımı, AIDS, ırkçılık- ilk kez ya da geçmişten daha farklı bi­
çimde beyaz perdeye aktarıldıklarını görüyoruz. Örneğin, genellikle tabu
olarak görülen AIDS (ve buna bağlı olarak eşcinsellik) konusu büyük bir
stüdyo tarafından ilk kez ve ünlü isimlerin rol paylaşımları ile (Philadel­
phia, Tom Hanks ve Denzel Washington, 1 993) beyaz perdeye aktarıl­
mış, Steven Spielberg'in devasa gişe başarısı sağlamış olan Jurassic
Park' ından ( 1 993) birkaç ay sonra gösterime soktuğu oldukça uzun ve si­
yah-beyaz görüntüleri ile gerçekten etkili bir tarihsel epik havası taşıyan
Schindler 's List ( 1 993), ölüp gittiği düşünülen Westem türüne bir çeşit
hayat öpücüğü veren üç saatlik Dances with Wolves ( 1 990) ve bir anlam­
da artık kesin olarak bu türün bittiğinin habercisi olarak da görülebilecek
Clint Eastwood'un Unforgiven' ı ( 1 992), tarihi-epik filmler arasında
önemli bir yere sahip olacak olan Braveheart ( 1 995) ve korku/gerilim si­
nemasında ve bu tür sinemasının ciddi bir biçimde ana akım haline gel­
mesinde büyük payı olduğunu düşündüğümüz The Silence of the Lambs
( 1 99 1 ) ve o döneme değin denenmemiş bir takım tekniklerle ortaya 60' lı
yılların Amerika'sına ve Vietnam savaşına başka hiçbir filme benzeme­
yen bir şekilde bakan Forrest Gump ( 1 994), büyük şehirler ve ırkçılık ko­
nusunu bizce küçük bir baş eser sayılması gereken Falling Down'da
( 1 993) ve American History X'de ( 1 998) işlenmiş, uygulanmaya konuldu­
ğundan beri her daim tartışma konusu olan ölüm cezası ise bir gerçek ha­
yat hikayesinden uyarlanan Dead Man Walking'de ( 1 995) ele alınmıştır.
Bu dönemde Afrika kökenli yönetmenler de varlıklarını güçlü hikaye­
lerle, Boyz N The Hood ( 1 99 1 ), Mo ' Better Blues ( 1 990), Jungle Fever
( 1 99 l ), New Jack City ( 1 99 l ) ve Malcolm X ( 1 992) duyurmuşlardır. Fe­
minist sinemanın da kendini gösterdiği bu dönemde öne çıkan örnekler
arasında Thelma and Louise ( 1 99 1 ), The Joy Luck C/ub ( 1 993) ve The
Piano ( 1 993) sayılabilir.4 Bu dönemde avantür-macera filmlerinde de
önemli örnekler ortaya çıkmıştır. Mission: lmpossible ( 1 996), The Crow
4
Bu alana dahil edilmeli mi emin olamadığımız ama ana karakteri (Ripley/Sigoumey Weaver)
ve bu karakterin öne çıkan özellikleri ile en azından işaret edilmesi gerektiğini düşündüğümüz
Alien serisi de (son iki film 1 992 ve 1 997) önemli görüyoruz.
39
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1992)
( 1 994), Broken Arrow ( 1 996), Face/Ojf ( 1 997), Speed ( 1 994), The Rock
( 1 996) ve Can Air ( 1 997) sayılabilecek örnekler arasındadır.
Tecimsel açıdan baktığımızda -o döneme kadar kullanılmamış pazar­
lama ve tanıtım stratejileri/ yöntemlerinin de desteği ile- bir çok gişe ca­
navarı da bu dönemde üretilmiştir: Terminator 2: Judgement Day ( 1 99 1 ),
True Lies ( 1 994) The Lion King ( 1 994), Independence Day ( 1 996), Twis­
ter ( 1 996), Titanic ( 1 997), Men in Black ( 1 997), Armageddon ( 1 998), The
Mummy ( 1 999), Toy Story ( 1 999), The Sixth Sense ( 1 999)ve The Matrix
( 1 999) bunlar arasında sayılabilir. Ama yukarıda da belirttiğimiz gibi bu
gişe başarısı sadece bu "dev" yapımlarla sınırlı olmamıştır. Sınırlı bütçe
ve çoğunlukla bağımsız şirketler tarafından üretilen ama gişede ciddi
haşan yakalayarak şaşkınlık yaratmış filmler arasında Arachnophobia
( 1 990), Home Alone ( 1 990), Pretty Woman ( 1 990), Ghost ( 1 990), The
Bodyguard ( 1 992), The Shawshank Redemption ( 1 994), The Bridges of
Madison County ( 1 995), Murie/ 's Wedding ( 1 994), The Postman ( 1 995)
ve The Green Mile ( 1 999) öne çıkan isimler arasında sayılabilir.
Doksanlı yıllarda çizgilerini pek de bozmadan (arada ciddi gişe başarı­
sızlıkları da yaşayarak) düzenli aralıklarla film üretmeye devam eden, be­
lirli bir "sesi" olan yönetmenler arasında Martin Scorsese ( Good Fe/las1 990, Cape Fear- 1 99 1 , Casino- 1 995, Bringing Out the Dead- 1 999), Mic­
hael Mann (Heat- 1 995, The Insider- 1 999), Robert Altman ( The Player1 992 ve Short Cuts- 1 993), Oliver Stone ( The Doors- 1 99 1 , JFK- 1 99 1 ,
Natura/ Born Killers- 1 994) ve Anthony Minghella ( The English Patient1 996 ve The Talented Mr. Rip/ey- 1 999) sayılabilir.
Hollywood içinden gelip sistem eleştirisi getiren filmler de bu dönem­
de kendilerine yer bulmayı -ve Coen Biraderler'in Barton Fink' inde
( 1 99 1 ) olduğu gibi5 Cannes Film festivalinde 3 ödül birden kazanmayı
bilmişlerdir. Benzer filmler arasında The Player ( 1 992), Matinee ( 1 993),
Ed Wood ( 1 994), Burn Hollywood Burn ( 1 997), Bowfinger ( 1 999 ve özel
bir ilgiyi hak ettiğini düşündüğümüz Boogie Nights ( 1 997) sayılabilir.
Gene bu dönemde eski bir avukat olan John Grisham' ın çok satan ro­
manlarından yapılan uyarlamalar değişen ölçülerde gişe başarısı getirmiş­
lerdir. Bunlar arasında The Firm ( 1 993), The Pelican Brief ( 1 993), The
C/ient ( 1 994), The Chamber ( 1 996), A Time to Kili ( 1 996) ve The Rain­
maker ( 1 997) sayılabilir.
Kendi başına bir sinema okulu olarak kabul edebileceğimiz yönetmen/
oyuncu Woody Allen'de bu dönemi oldukça faal geçirenler arasındadır:
,
5 Coen Biraderlerin 90'1ı yılları oldukça verimli geçmiştir: Miller 's Crossing ( 1 990), ciddi bir
başyapıt olan Fargo ( 1 996) ve The Big Lebowski ( 1 997).
40
Orhun Yakın
Husbands and Wives, 1 992; Manhattan Murder Mystery, 1 993; Bullets
Over Broadway, 1 994; Mighty Aphrodite, 1 995 ve Deconstructing Harry,
1 997 Allen' ın bu dönem üretiminden öne çıkan filmlerden bazılarıdır.
Bu dönemin bir başka fenomeni de oyuncu Jim Carrey'dir. Bu dönem­
de oynadığı Ace Ventura: Pet Dedective, 1 993; Dumb and Dumber, 1 994;
The Mask, l 994; The Truman Show, l 998 ve Man on the Moon'la ( l 999)
Carey hem farklı hem de başarılı bir komedyen hem de ciddi bir karakter
oyuncusu olduğunu göstermiştir.
Yukarıda işaret ettiğimiz bağımsız sinema temsilcilerine ekleyebilece­
ğimiz diğer önemli yönetmenler arasında Gus Van Sant (My Own Private
/daho, 1 99 1 ; Good Will Hunting, 1 997), Larry Clark (Kids, 1 995), Jim
Jarmusch (Night on Earth, 1 99 1 ; Dead Man, 1 995 ve Year of the Horse,
1 997) ve Richard Linkater (Slacker, 1 99 l ) sayılabilir.
Bunların dışında kalan ve adlarının geçmesi gerektiğini düşündüğü­
müz diğer yapımlar arasında Tim Burton'dan Edward Scissorhands
( 1 990) ve The Nightmare Before Christmas ( 1 993), Terry Gilliam'dan
Twelve Monkeys ( 1 995), Paul Verhoeven' den Total Recai/ ( 1 990), Stars­
hip Troopers ( 1 997), Basic Instinct ( 1 992) ve (ciddi biçimde azınlıkta
kaldığımın bilincinde olarak) biraz hakkının yenildiğini düşündüğüm
Showgirls ( 1 995), David Cronenberg 'den Naked Lunch ( 1 99 1 ), eXistenZ
( 1 999) ve Crash ( 1 996), Spike Jonze'dan Being John Malkovich ( 1 999),
David Lynch'den Wild at Heart ( 1 990) ile Lost Highway ( 1 997) ve de
büyük usta Stanley Kubrick'in son filmi Eyes Wide Shut ( 1 999) yer al­
maktadır.
BAD LIEUTENANT
Bu yazının konusunu oluşturan Bad Lieutenant filmi ise (Abel Ferrara,
1 992, bundan sonra metin içinde BL) yukarıda vermeye çalıştığımız yö­
netmenler ve filmleriyle neredeyse hiçbir ortak özellik taşımamaktadır.
İçerdiği kullanıcı yorumlarına çoğunlukla ihtiyatlı yaklaşılması gereken
IMDB'in hazırlamış olduğu -ve büyük kısmı Amerikan yapımlarından
oluşan- 1 990'lı yıllarda çekilmiş erime/suç filmleri külliyatına göz attığı­
mızda yaklaşık 200 filmlik bir liste karşımıza çıkıyor ama 20.yüzyılın
ikinci yansından günümüze kadar film sınıflandırmalarında sıklıkla karşı­
mıza çıkan bir durum burada da kendini gösteriyor. Değerlendirme/sınıf­
landırma yapılırken birçok "tür/genre"ın iç içe girdiğini, girebildiğini gö­
rüyoruz. Tabii bu sorun keskin çizgilerle ayrılabilmiş, başka türden bir
değerlendirmeye ya da tanımlanmaya ihtiyaç duymayacak çok sayıda
film olduğu gerçeğini ortadan kaldırmıyor. Alt metin okuması ya da özel-
41
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1992)
likle filmin (bu başka bir eser de olabilir hiç şüphesiz) ilk gösterimi son­
rası araya giren zaman ne kadar fazlaysa farklı okumaların da aynı oranda
arttığını görmek mümkündür. Örneğin, Starship Toopers ( 1 997), hem bir
bilimkurgu, hem savaş hem de avantür özelliklerini bir arada taşımakta­
dır. Goodfellas ( 1 990), suç, dram ve biyografik bir eser olarak nitelendi­
rilmekte, bu yazı serisinde ele almayı düşündüğümüz diğer iki filmden
birisi olan Internal Affairs ( 1 990) suç, dram ve avantür diğeri ise, Man
Bites Dog ( 1 992), suç, dram ve de komedi filmi olarak arşivlerde kendisi­
ne yer bulabilmektedir. Bu genel tür değerlendirmeleri arama yapmak du­
rumundaki seyirci açısından birtakım kolaylıklar getirmektedir ama son­
rasında, seyir esnasında, ortaya çıkan bazen oldukça farklı deneyimleri
göz önüne aldığımızda pek de faydalı oldukları söylenemez. IMDB yak­
laşımı ile BL hem bir suç hem de bir dram filmidir. Filmi kısaca özetledi­
ğimizde ortaya çıkacak olan resim de bu bağlamda yanıltıcı olabilecektir:
New York kentinde yaşayan bir polis teğmeni günlük işleri ile meşgul
olurken bir taraftan da gırtlağına kadar batmış olduğu bahis oyunlarında
uğradığı zararı oynadığı bahis miktarını her seferinde daha da arttırarak
kurtarmaya çalışmaktadır. Ama bahis için ilişkide olduğu kişiler yasal ol­
mayıp son derece tehlikeli, Mafya bağlantılı, kazançları söz konusu oldu­
ğunda güvenlik gücü filan tanımayan bazı karanlık tiplerdir. Teğmenin
tek zaafı kumar değildir. Oldukça ciddi, hatta ölümcül diyebileceğimiz al­
kol ve de uyuşturucu sorunları olup bu sorunlarına da tıpkı bahis oyunla­
rına yaklaştığı gibi yaklaşmaktadır. Ailevi hayatının da pek yolunda ol­
duğu söylenemez. Çocukları ile pek ilgilenmemekte, başta karısı olmak
üzere ailenin diğer fertlerinden nefret etmektedir. Mutluluğu tam anla­
mıyla dışarıda aramakta ve fahişelerle düşüp kalkmaktadır. Bulduğu her
fırsatta korumakla yükümlü olduğu vatandaşları istismar etmekte, suçlu­
lardan rüşvet almakta ya da para sızdırmaktadır. Zaten hikayenin ortaları­
na doğru Teğmen için bu gidişin gidiş olmadığı oldukça net bir biçimde
ortaya çıkacaktır.
Bu özet, bu şekliyle bırakıldığında ortaya çıkan ana "kahraman" port­
resi ciddi biçimde eksik kalabilir. Evet, kahramanımız -ismi yoktur, sade­
ce Teğmen olarak biliriz- yukarıda verilmeye çalışılan özelliklerin hepsi­
ni üzerinde taşımaktadır ama hikayesi açılmaya başladığında derdinin
bunlardan çok daha fazla olduğunu da anlarız.
Tabii, bu dertlerin hatırı sayılır bir kısmı da bu son derece depresif ve
karanlık filmi yaklaşık 1 8 günde New York şehrinde6 kotaran yönetmen
6
"lt's (downtown Manhattan) the best place to shoot. 1 know the neighbourhoods. The light is
really nice here, for some reason/Çekim için en iyi yer (Manhattan) burası. Semtleri tanıyorum.
42
Orhun Yakın
Abel Ferrara ( 1 95 1 ) ve senaryoyu ortak yazdığı (filmde Teğmen ' e eroin
vuran bağımlı kadını da canlandıran) Zoe Lund'un (Zoe Tamarlis, 1 9621 999) kendi dertlerinin büyük bir yansıması olarak değerlendirmek (Fer­
rara'nın ifadesiyle J 'm about my characters/Ben karakterlerimin özeti­
yim) çok da yanlış olmayacaktır.
Ferrara, İtalyan bir baba ve İrlandalı bir annenin altı çocuğundan (tek
erkek çocuk olup aynı zamanda en küçükleriydi) birisi olarak 1 95 1 'de
dünyaya geldi. New York'un en belalı ilçelerinden birisi olan Bronx'da
bir Katolik okuluna devam etti ve burada aldlğı eğitim -anne ve babası­
nın da etkisiyle- üzerine bir anlamda yapışarak geleceğini şekillendiren (!
was raised a Catho/ic and when you 're raised a Catholic they don 't teach
you to think for yourself. You 're taught not to think too deeply about
things!Bir Katolik olarak yetiştirildim, eğer bir Katolikseniz sizden dü­
şünmeniz istenmez, kafanızı derin konulara takmamanız öğretilir) önemli
unsurlardan birisi haline geldi. Ferrara'nın ürettiği filmlere baktığımızda
birçok türe el attığını görüyoruz: pornografi, tecavüz/intikam filmleri, ka­
ra film, televizyon için polisiye diziler, bilirnkurgu, fantastik/korku hatta
müzik klipleri çekmişliği bile vardır.
Nicole Brenez'in kısa ama oldukça kapsamlı ve yoğun Ferrara anali­
zinde de belirttiği gibi yönetmenin kendini en iyi ifade etme şan·sını bul­
duğu filmlerinin (King of New York, Bad Lieutenant, Ms.45 ve The Ad­
diction) birtakım ortak özellikleri arasında belki de en çok öne çıkanları
ana karakterlerin bir başkaldırı içinde olmaları (ama bunun farkında olup
olmamaları ayrı bir konu ve bu durumu yaşarlarken trajik bir figür haline
gelmeleri, sonu %99 kötü bitecek yolculukları sırasında cinayete, tecavü­
ze ve birçok ahlaksızca kabul edilebilecek davranışlar sergilemeleridir.
Bu davranıştan çevreleyen ise çok derin bir "adaletsizlik" duygusu ya da
atmosferidir. BL'de bu durumu açılış ve de kapanış sahneleriyle görmek
mümkündür. Şirin bir New York banliyösünde iki çocuğunu okula götü­
ren baba filmin sonunda başka iki çocuğu yine arabasıyla -şehirden ka­
çabilmeleri için- şehir merkezindeki otogara götürecektir.
Ferrara'nın (Teğmenin?) ana akım inanç sistemiyle sürmekte olan der­
di, BL'nın hikayesinin de belkemiğini oluşturmaktadır. Teğmen oradan
alıp buraya vererek, "daha neler" diye yorumlanabilecek birçok ahlaksız­
ca davranışı sergileyerek yaşamına devam eder. Bu davranış silsilesi fil­
min açılışında çocuklarını okula bırakır bırakmaz günün ilk tozunu çekişi
ile başlar.
-
Her nedense burada ışık da iyi oluyor''. Abel Ferrara: '"! made Scaıface look like Mary Pop­
pins"; http://www.theguardian.corn/fılrn/20 1 0/aug/05/abel-ferrara-interview
43
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abe/ Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1992)
Sonrasında, günün ilk işi olan bir cinayet vakasına bakmak için olay yeri­
ne geldiğinde arabalarının içinde başlarından vurulmuş şekilde yatan iki
kadından birinin cesedine gereğinden fazla alıcı bir gözle bakması ile de­
vam eder. Cesetler teğmen için sanki cinsel açıdan ilgi çekicidirler. Ama
bunun tam anlamıyla böyle olmayabileceğini ilerleyen sahnelerde görme
şansımız olacaktır.
44
Orhun Yakın
Teğmen daha sonra görevi tutuklamak olan bir uyuşturucu satıcısından
şüpheyi çekmeyecek şekilde zulasını alır. 7
Teğmen'in rahatlamak için birlikte olduğu iki fahişenin odasında inan(a)­
madığı tanrısına -Harvey Keitel'in müthiş oyunculuğu eşliğinde- tüm
çıplaklığıyla (kelimenin tam anlamıyla) yakarması -ki daha sonra iki genç
kızı taciz ettiği sahnede de göreceğimiz gibi- bu yakarış aynı zamanda
cinsellikten alabileceği hiçbir zevk kalmamış olan bir kişinin yakarışıdır.
7 Filme yönelik olumsuz eleştiriler arasında en öne çıkanlardan birisi de Teğmen'in uyuşturucu
kullanımının uzun planlarla ve sıklıkla sunulmasıydı. Lund'un genel olarak benimsediği kural­
lardan biri de, Ibsen'in zamanında söylemiş olduğu gibi "seyircinin kafasına girmesi için bir
şeyi yedi kez tekrarlamak gerekir" yaklaşımını yazdıklanna/fılm anlayışına uygulamış olması­
dır: "Another thing a writer must do ... the writer must get the point across. 1 am adamant about
that (Ibsen's) rule. You must never bore the audience". Zoe hedefe ulaşmak içi, yani seyircinin
filmdeki karakterin yolculuğuna katılma ihtiyacını hissetmesi ve onu sevmesi gerektiğine işaret
ederek o yolculuğun aynı zamanda seyircinin yolculuğu haline gelmiş olması ve bu duygunun
seyirci salonu terk ettikten sonra da onunla kalması gerektiğine vurgu yapmaktadır. http://dan­
tenet.com/er/chats/interviews/zoe/zoe.html.
45
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1 992)
Aynı akşam bir soygun girişimine denk gelip, şüphelilerden -ki gerçekten
de suçlu olduklarını anlarız- çaldıkları parayı tehditle alıp yoluna devam
etmesine şahit oluruz.
Gene sokakta denk geldiği bir cinayet olayına rütbesi nedeniyle dahil
olup maktulün arabasının arka koltuğunda çalmak için uyuşturucu arama­
sı ve bulduğu paketi saklamayı beceremeyip diğer polislerin önünde kal­
dırıma düşürmesi ve bir şey yokmuş gibi davranmaya çalışması tam anla­
mıyla trajik ve komik bir sahnedir.
Filmin anahtar sahnelerinden birisini oluşturan, yaklaşık sekiz dakika
süren bir sahne boyunca, babalarından habersiz olarak aldıkları arabala­
rıyla küçük bir New York gecesi macerası yaşamak isteyen yaşı küçük iki
kızı durdurup8 elindeki kanun gücünü ciddi biçimde kötüye kullanarak
çok sert biçimde taciz etmesi (filmin en çok tepki gören sahnelerinden
biri olup -Rahibenin tecavüze uğraması: fiziksel tecavüz- Teğmenin
uzun uzadıya kızlara dokunmaksızın sürekli konuşarak mastürbasyon
yapması: sözel tecavüz) ve sonrasında yüzünde oluşan öfke ve belki de
çaresizlik ifadesi aslında teğmenin ne kadar "kötü" olmaya çalışırsa çalış­
sın aslında kötü olmaktan herhangi bir zevk alamadığını göstermektedir.
8 Ferrara'ya göre arabadaki kızlardan birisi Keitel'in evinde yatılı kalan çocuk bakıcısıdır. Da­
hası, yönetmen sahnenin nasıl gelişeceğini bilmemektedir. Kamera kayıttayken "yeni bir şey"
deneyeceğini söyleyen Keitel harekete geçer ve durduğu pozisyondan bir santim bile kımılda­
maması sayesinde ortaya son derece benzersiz ve aynı ölçüde rahatsız edici bir sahne çıkar. Di­
jital devrim öncesi, sınırlı bütçeyle ve film kullanılarak çekilen bir film için bu sahnenin var
olabilmesi bile gerçekten büyük bir şanstır. http://zoelund.com/docs/abel_index/index.html
46
Orhun Yakın
Üzerine ciddi miktarda para yatırdığı (bu miktar son olarak 1 20.000 dola­
ra dayanmıştır) takımın sürekli maç kaybetmesine dayanamayıp kontrolü­
nü kaybederek güpegündüz silahını çıkarıp maçı dinlediği arabasının rad­
yosuna ateş etmesi
ve adeta yann hiç gelmeyecekmiş gibi tükettiği her türden içki ve uyuştu­
rucu eşliğinde üzerinde kalan bir davayı çözmeye çalışmasını izleriz.
Genç bir Katolik rahibe görev yaptığı kilisede iki siyah gencin tecavü­
züne uğramıştır. Seyirci bu tecavüzü belki de gerektiğinden daha uzun bir
süre oldukça canlı renkler ve rahibenin neredeyse erotik sayılabilecek
çığlıkları arasında izler. Sonrasında rahibenin getirildiği hastanede kont­
rolden geçişi esnasında Teğmenin de gizlice rahibenin çıplak bedenini
gözetlediğini, rahibenin de durumun farkına varmasına rağmen tepkisiz
47
Günah. Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1992)
kaldığını görürüz. Ama Ferrara bu sahnedeki ışık, kompozisyon ve renk
seçimiyle o sorunlu ve bir türlü barışamadığı Katolik geçmişinden bir
yansımayı sunar bizlere.
Ama Teğmen için esas sorun henüz başlamamıştır. Rahibe tecavüz eden­
leri -zaten kilisede çalışmaktadırlar- tanımasına rağmen ele vermemekte
dahası inancı gereği onları affettiğini söylemektedir. Bu, teğmenin hem
anlayamadığı hem de kabullenemediği bir durumdur. Hayat bu kadar sert
ve acımasızken diğer yanağını dönmenin anlamlı bir tarafı var mıdır, kal­
mış mıdır? Ama bu varoluşsal sorunu bir yana bırakmak durumundadır
çünkü Kilise tecavüzcüleri bulana 50.000 dolar para ödülü vereceğini du­
yurmuştur (bu olay 1 982 yılında New Y ork'ta Spanish Harlem bölgesin­
de meydana gelen bir olaydan alınmıştır) ve bu miktar teğmen için tam
bir hayat öpücüğü yerine geçecektir.
Teğmenin gittikçe artmakta olan borcu9 ve bu borcun ödenmemesinin
getireceği çok ciddi sorunlar -sadece kendi hayatı d�ğil aile fertlerinin de
9
Ferrrara 1 992' de verdiği bir mülakatta Teğmenin kumar "tutkusu"na yönelik bazı ipuç lan
vermektedir. Kuman kumar için oynayan bir "bozulmuş" kumarbazın aslında kazanmak için
oynamaya devam ettiğini düşünmemek gerekir. O oynamak, hatta sadece oynayıp kaybetmek
için oradadır: "The thing about gambling, it is tike the chaos ofa ball game. Who knows what's
going to happen? The gambler (the lieutenant) has a kind of inner confidence in the beginning
because he has a fix on that ball game. He knows who's going to win. Then again, if anybody
is really gambling that way, it's almost a desire to lose. Anybody who is a real degenerate
gambler can't be thinking they're really going to win./Kuman basketbolun kaosuna benzetebi­
liriz. Sonunda ne olacağını kim bilebilir ki? Bizim hikayemizde kumarbaz (teğmen) başlarda
bir çeşit iç güvene sahip, oyuna yönelik olarak kafası netleşmiş durumda, kimin kazanacağını
biliyor çünkü. Ama bir taraftan da bu şekilde kumar oynadığınızda sanki aslında kaybetmek
için oynuyormuşsunuz gibi bir durum çıkar ortaya. Zaten yozlaşmış bir kumarbaz sonunda
kazanacağını düşünmez." http://zoelund.com/filmvid/badlt/schnabel.html
48
Orhun Yakın
yaşamları söz konusudur- deyim yerindeyse teğmenin bir kulağından gi­
rip diğerinden çıkmaktadır. "Bana bir şey olmaz, 1 4 yaşımdan beri kur­
şunları savuşturuyorum ben" der kendisini son kez uyaran arkadaşına:
"Efsunluyum oğlum, kahrolası bir Katoliğim ben."
49
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1992)
Bu sahne bize teğmenin çok ciddi biçimde yaşamakta olduğu fiziksel
dünya ve onun başına açmış olduğu problemlerle ilişkisini kesmiş oldu­
ğunu göstermektedir. Tam bir inkar hali söz konusudur. Yukarıda alıntıla­
dığımız araba radyosuna ateş etme sahnesi de bu ruh halinin bir yansıma­
sıdır. Bu sahneyi -ve açılışta bakışının takıldığı kadın cesedi- teğmenin
artık algılayabileceği, anlayabileceği ve kabullenebileceği herhangi bir
şeyin kalmamış olmasının bir tezahürü olarak yorumlamak çok da yanlış
olmayacaktır. İster canlı, ister cansız kadınların (ya da genel olarak insan­
ların) kendisine verebileceği/hissettirebileceği herhangi bir şey kalmamış
gibi gözükmektedir.
İşte tam da bu esnada karşısına genç rahibenin kendisine yapılan kötü­
lüğü karşılıksız olarak ve tam manasıyla inanarak affetmesi sorunsalı çı­
kacaktır. Bu davranış, sonuçta en azından başlarda, bir Katolik geçmişi
olan teğmen için sanki bir umut ışığı olmuş gibidir. Eğer böylesi bir suçun
kurbanı kendisini bir kurban olarak görmüyor ve suçluları bağışlayabi­
liyorsa o zaman belki kendisi için de bir bağışlanma şansı doğabilecektir.
"/ wrote the script for the film, Bad Lieutenant. Many people were
suprised that such a "violent " film was written by a woman. Females
were foremost among the ranks of the asthonished. I didn 't try to be
violent, or, indeed, "macho . I simply wrote the truth, and relished
the penetrating sharpness, the harsh beauty of reality.!BL 'ın senaryo­
sunu ben yazdım. Bir çok kişi böylesine şiddet içeren birfilmin bir ka­
dın tarafından yazılmış olmasına şaşırmıştı. Kadınlar şaşıranlar liste­
sini en tepesinde yer alıyorlardı. Özellikle şiddeti yaratmaya çalışma­
dım ya da "maço " bir tavır takınmadım. Sadece gerçeği yazdım ve ger­
10
çekliğin o delici keskinliğinin, acımasız güzelliğinin keyfini çıkardım.
"
Bu noktaya kadar, aslında bundan sonrasında, Ferrara'nın uyguladığı tak­
tik bize Henry: Portrait of a Serial Killer' da ( 1 986) yönetmen John Mc­
Naughton 'ın yöntemini anımsatmaktadır. Sanki bir belgesel çekiyormuş­
çasına, Ferrara bizi/kendisini işin içine neredeyse hiç katmamakta, uzun
ve çoğunlukla sessiz çekimlerle bize adeta tanrısal bir bakış açısı sağla­
makta ve olayları izleyip sonrasında da çekip gitmemizi beklemektedir.
Henry'i son derece ürkütücü ve de etkili kılan bu yöntem burada da işe
yaramaktadır. Filmin bize göre belki de en etkileyici anı, teğmenin o koş­
turmaca esnasında geçici bir rahatlama, inancın kendisine bir türlü ver(e)­
mediği (neden, niçin kaybettiğini hiç bilemeyeceğiz, tıpkı Teğmenin adııo "The Ship with Eight Sails and with Fifty Black Cannon" by Zoe Lund. First draft, 1 993.
First published in January 2001 in New York Waste.,
http://zoelund.com/docs/ShipWith8Sails.html
50
Orhıın Yakın
nı da hiç öğrenemediğimiz gibi) o rahatlamayı bulabilmek adına evine
gittiği keş Zoe ile yaşadığı deneyimin görüntülendiği sahnedir. Teğmen,
vuruşu yapar ve kendini bırakır.
Burada sergilenen üst düzey oyunculuğun yanı sıra teğmenin kendini bı­
rakışı esnasında Zoe' nin ona eşlik eden ifadeleri bize göre filmin özüne
yönelik çok önemli ipuçları içermektedir.
1 1
' " Vampirler şanslı. Başkalarıyla beslenebiliyorlar. "
1 1 Zoe'nin fi lmdeki monoluğu senaryo versiyonuna oldukça yakındır. 70 x 7 ( The Vampire
Speeclı), an excerpt from the motion picture: http://zoelund.com/docs/VampireSpeech.html
51
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (/992)
"Biz ise kendimizi yemek zorundayız. "
"Kendimizi yemek zorundayız, geride sadece iştahımızdan başka bir şey
"12
kalmayana dek.
1 2 Filmin ortak senaryo yazan ve sözü geçen sahnede Teğmenin metresi ve eroin sağlayıcısını
canlandıran Zoe Lund yukarıdaki alıntıların hikaye için hayati öneme sahip olduğunu, film se­
tinde birçok son dakika ekleme ve çıkartmaları yapıldığını ve o satırların da sahnenin çekimin­
den iki dakika önce kaleme alındığını aktarıyor. Sahnenin ve sözlerin önemi kadının Teğmen'in
nasıl bir yolculuğa çıktığını ve bu yolculuğun nasıl biteceğini görüyor olmasından kaynaklandı­
ğını o yüzden de iğnesini yapıp öylece bıraktığını/"gitmesine" izin verdiğini belirtiyor. "An
interview with Zoe Lund'', http://dantenet.com/er/chats/interviews/zoe/zoe.html. Burada eklen­
mesi gereken bir başka nokta da Zoe'nin bir başka söyleşide filmin birkaç ufak sahnesini ken­
disinin yönettiğini söylemesi ve daha da önemlisi senaryonun tamamının kendi kaleminden
çıktığını üzerine basarak ifade etmesidir: "1 also directed a few small scenes of Bad Lieute-
52
Orhun Yakın
Ferrara, çok derinlere giden Katolik inancı en önemli filmlerinde, doy­
mak bilmeyen iştahı neticesinde kendisini fiziksel ya da ruhsal (çoğun­
lukla ikisi bir arada) bir mahvoluşun içine bırakan bireyleri anlatır ama
burada söz konusu olan sadomazoşistik bir "deneyim" değildir çünkü ru­
hun bedenin ötesine geçmesi ve gittiği noktada sonsuza kadar takılıp kal­
ması söz konusudur. Bu "yer" cennet ya da cehennem olabilir ve görünen
odur ki bizim Teğmen cehenneme doğru son hızla gitmektedir ama belki
bir ruhsal kurtuluş mümkün olabilir mi diye sormaktadır Ferrara. Teğmen
son bir umutla rahibenin bulunduğu kiliseye gelir ve sorar:
Nasıl olur da o tanrının cezası piçleri affedebilirsiniz, hemşire?
nant., but.. it's very important for me to be clear about the fact that although 1 directed these
small scenes, A. ferrara was the filmmaker and I 'm very proud of his work. 1 always say 1 was
the screenwriter, even though his name is after min� in the credits, and that is the truth./BL'ın
bir kaç küçük sahnesini ben yönettim ama şunu netleştirmek benim açımdan çok önemli. Her
ne kadar bir kaç küçük sahne yönettiysem de A. Ferrara filmin yönetmenidir ve ortaya çıkardığı
işle gurur duyuyorum. Her en kadar jenerikte adı benden sonra gözükse de senaryo yazan be­
nim ve gerçek bundan ibaret." http://zoelund.com/docs/CF-interviews/lnterview l -0796.html
Aynı söyleşinin ikinci bölümünde de Zoe, Ferrara'nın senaryoya bir kelime bile katkısı olmadı­
ğını, filmin çıkış noktasını oluşturan olayı gazetede okuyup kendisine de bahsettiğini ama olayı
geliştirip öyküye İ sa'yı ve BL karakterini katanın kendisi olduğunu, hatta ilk taslağı bir gecede
yazıp bitirdiğini söylemektedir. http://zoelund.com/docs/CF-interviews/lnterview2-0796.htrnl.
Aynı söyleşide Zoe yukarıda bahsettiğimiz monolog sahnesini çekimden beş dakika önce yaz­
dığını, ezberlediğini ve sözcüğü sözcüğüne bir ya da iki tekrarda kotardığını söylemektedir (1
wrote the text fıve minutes before it was shot, it was not improvised but written word for word
fıve minutes before the filming of the scene. 1 memorized it and then 1 recited it...one or two
takes, 1 believe, that's all./Sahnenin çekiminden beş dakika önce metni yazdım. Doğaçlama
yapmadım çekimden beş dakika önce sözcüğü sözcüğüne yazıp ezberledim, sonra da seslendir­
dim. Bir ya da iki çekimde bitti hepsi . . . "; Interview with Zoe Lund, July 30, 1 996, pıt. l , con­
ducted by Nicole Brenez and Agathe Dreyfus.,
http://zoelund.com/docs/CF-interviews/lnterviewl -0796.htrnl
53
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1992)
Onları serbest bırakma hakkınız var mı?
Bunun sorumluluğunu taşıyabilir misiniz, hemşire?
Ama rahibe kararlıdır. Onları affetmiştir bile. "Peki, ben ne yapayım şim­
di?" diye soran teğmene yanıtı kısa ve öz olacaktır: "İsa ile konuş". İsa
teğmenin davetini yanıtsız bırakmaz ve ona görünür. Ama teğmen çok kız­
gındır. Acıyla ve de çaresizlikle haykırır:
54
Orhun Yakın
Orada öylece durup her şeyi benden mi bekleyeceksin?
Şimdiye kadar neredeydin?
Teğmenin içini kemiren, yoldan çıkıp inancını yitirip kendisini "kötü" ya­
pan her neydiyse öğrenme şansımız son kez doğar gibi olsa da bu bilgi
gene verilmiyor. Belki de bu bilgi o kadar da önemli değil. Önemli olan
teğmenin bir zamanlar, büyük olasılıkla, "iyi" birisi olması. Ya da en
azından "iyi" olmayı istemiş ve bunu denemiş birisi o.
55
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1 992)
Doğrn olanı yapmaya çalıştım.
Ama zayıftım. Çok zayıftım .. !
Teğmenin kendini affettirme çabası boşa gitmez ve geçirdiği halüsinas­
yon bittiğinde karşısına çıkan kilise cemaatinden bir kişi sayesinde teca­
vüzcülerin kimliklerini öğrenir. Ama sonrasında yaptığı seçim, ki bu seçi­
min sonunu getireceği kesindir ve teğmenin bunun farkında olmaması
pek de olanaklı görünmemektedir, bu dünyada değilse bile öteki dünyada
huzur bulma ve yaptığı kötü şeylerin kefaretini ödeyebileceğine ikna ol­
duğunu göstermektedir. Bu fırsat karşısına rahibeye tecavüz eden gençleri
yakaladıktan sonra geçecektir. Madem rahibe kendisine karşı o korkunç
suçu işleyen ve bundan da pek bir pişmanlık duymuşa benzemeyen bu ço­
cukları affetmesini bilmiştir, o zaman benzer bir davranışı sergilemek
çoktan kirlenmiş ruhunu belki de bir nebze olsun temizlemeye yardımcı
olabilecektir.
56
Orhun Yakın
BL tecavüzcülere son bir hayat dersi veriyor.
Acaba doğru olanı mı yaptı? Ya da artık bunun bir önemi var mı?
Zaman bu zamandır ve olayların gidişatından anladığımız kadarıyla -pe­
şindeki kaybettiği bahis parasını ne olursa olsun ödetmeye çalışan bir ta­
kım karanlık tiplerin varlığı- bir başka şansı daha olmayacak�ır.
•
57
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1992)
Kamera hiç kımıldamadan BL'ın son anlarını aktarıyor. Ekranın üst kıs­
mında yer alan "it ali happens here/her şeyin olup bittiği yer" ifadesinin
yer aldığı tabelanın kadrajda yer alması Lund'un ifadesine göre, tama­
mıyla bir tesadüf ama aynı zamanda neredeyse filmin bütününü semboli­
ze edebilecek bir ifadedir de. 1 3
Teğmenin filmin açılışında ve ortalarında çocukları ile olan ilişkisine
yönelik -sıradan bile gözükse- sahnelerin belki de bu "kötü" karakterin
içindeki tek "iyi" taraf olduğunu söyleyebiliriz. Belki de kontrolsüz bir
biçimde bahislerden para kazanmaya çalışmasının arkasında çocuklarının
geleceğini güvenceye alma çabasındaki bir babanın sonuçta adeta bir suç
makinesine dönüşmesine yol açan hezeyanlarını görmek de mümkün ki
bu da bir başka yazıda ele almak istediğimiz Internal Affairs ( 1 990) filmi­
nin ana kahramanı Dennis Peck'in öyküsüyle ciddi paralellikler içermek­
tedir.
SONUÇ
Sonuç olarak, Bad Lieutenant çok katmanlı bir film olarak karşımızda
durmaktadır. Ferrara'nın düşük bütçeli filmlerinden birisi olup yönetme­
nin bir Katolik olarak sahip olduğu çeşitli ruhani özelliklerinin yansıma­
larını görmek mümkündür. Ferrara'nın geçmişte çeşitli sansür kurumla­
rıyla başının derde girmesi geleneği bu filmle de devam etmiş ve Britanya
sansür kurulu ağırlığı teğmenin Zoe Lund'la uyuşturucu kullandığı sahne­
lerin olduğu l dakika 47 saniyelik kesinti yapılması şartıyla filme göste13
http://zoelund.cornlfılmvid/Sensesütcinema/interview.html
58
Orhun Yakın
rim izni vermiştir. Martin Scorsese' nin 90' lı yıllardaki en beğendiği 1 O
film arasında yer alan BL, özellikle Harvey Keitel'in ana karakteri tam
anlamıyla, hatasıyla sevabıyla, iyiliğe yönelik ne varsa kaybetmiş gibi gö­
rünen (Keitel "bu karakteri canlandırmak istedim çünkü tanrıyı anla­
mak/bulmak için çok derin bir istek duyuyordum... Bu karakter bana iç
dünyamda inebileceğim en derin noktaya kadar inme ve o karanlık yerleri
görme şansını verdi) ama bir taraftan da yanıtlarını bir türlü bulamadığı
birtakım ağır soruların altında ezilen bir karakter olarak yorumlaması fil­
mi "yoldan çıkmış, gücünü kötüye kullanan bir kanun adamının macera­
sı" sıradanlığından çıkartarak çok daha farklı yorumlara götürecek bir
film ortaya çıkmasına yol açmıştır. Ama filmin tamamına yansıyan nihi­
list ve hiçbir çıkış yolunun gözükmediği karanlık atmosferi tasarlayan
Ferrara'nın da hakkının verilmesi gerekmektedir. Filmin genel olarak
olumsuz değerlendirmelere hedef olması, konusu ve görselliği ve de ya­
rattığı umutsuzlümitsiz hava dikkate alındığında, çok da şaşırtıcı olmakla
beraber Anthony Redman' ın kaliteli montajı ve Ken Kelsch'in yukarıda
aktarmaya çalıştığımız atmosferi son derece başarılı bir şekilde yansıtan
görüntüleri ile BL 90'lı yıllar Amerikan sinemasının ana akım dışında
kalan üst düzey ve yetkin bir örneği olarak anılmayı hak etmektedir dü­
şüncesindeyiz.
KAYNAKÇA
Abel Ferrara Interview by Scott Tobias in the Onion A.V.Club, November 27, 2002, vol 38,
Iss. 44; http://zoelund.com/onion/onion.htınl
Abel Ferrara: The Sex & Guts lnterview by Gene Gregotris with Lainie Spesier; http://zoe­
lund.com/docs7Abel SexAndGuts/abel_ferrara?int.htınl
_
Abel Ferrara: " Where does Nic Cage have the nerve to play Harvey Keitel?", http://www.the
guardian.com/film/2008/jun/5/l
Anderso, Sean; Bad Lieutenant: A Review, http://www.albany.edu/scj/jcjpdvoll is l /lieutenant.
htınl
Andersen, Kurt; The Rest Decade Ever? The 1990s, obviously., http://www.nytimes.com/
201 5/02/08/opinion/sunday/the-best-decade-ever-the-1990s-obviously.html?
r=O
_
Bad Lieutenant-Background; http://zoelund.com/filmvid/badlt/bkgnd.html
"Bad Lieutenant 's Big Bold Graffitı"', an interview with Zoeb Lund by Mike Lebbing
April 1 993, Camera Obscura, nr.3http://zoelund.com/filmvid/badlt/camobsc/index.htınl
Baumgarten, Marjorie; Bad Lieutenant, bttp://austinchronicle.com/calendar/film/1993-02- 1 2/
1 39286/
Berra, John; American Independent Gothic: Bad Lieutenant, http://tinyurl.com/3xacd41
Brenez, Nicole; Abel Ferrara, University of Illinois Press, Chicago, 2007
59
Günah, Kefaret, Kurtuluş ya da Cehennem: Abel Ferrera 'dan Bad Lieutenant (1992)
Bump, Philip; "How the number ofjusti.fiable police homicides has changed since the 1990s",
http://www.washingtonpost.com/news/the-fıx/wp/2014/08/1 5/how-the-number-of­
justified-police-homicides-has-changed-since-the- l 990s/
Cettl, Robert; Bad Lieutenant; htttp://letterboxd.com/widerscreenings/film/bad-lieutenant/
Excerpt .from an interview with Abel Ferrara in Independent Film Quarterly, iss. 1 -Dec. 200 1 ;
http://zoelund.com/docs/Abel-IFQ.html
Ferrara, Abel; Bad Lieutenant, Bad Lt. Productions, 96 dak. (sansürlü versiyon 9 1 dak.), 1 992
Gallman, Brett; Bad Lieutenant : "An Arthouse take on faith with grindhouse sensibilities",
http://www.efilmcritic.com/review .php?movie=777&reviewer=429
Grady, Brian; Crack Christ: The Excess and the Ectasy of Bad Lieutenant; http://bright­
lightsfilm.com/crack-christ-excess-ecstasy-bas-lieutenant/#.V gaXo ntmko
_
Holmlund, Chris (ed.); American Cinema in the J990s: themes and variations, Rutgers Univer­
sity Press, New Jersey, 2008
Howe, Desson; "Bad Lieutenanf', Washington Post, January 29, 1 993, http:/www.washington
post.com/wp-srv/style/longterrn/movies/videos/badlieutenantnc l 7howe a0af64.htm
_
Kauffinan, Jeffrey; "Harvey Keitel is unforgettable in this disturbing film from Abel Ferrara",
http://www.blu-ray.com/movies/Bad-Lieutenant-Blu-ray/1 3875/#Review
Kiger, J. Patrick; " What did the 1990s mean?"; hytttp://channel.nationalgeographic.com/the90s-the-last-great-decade/interactives/what-did-the- 1 9990s-mean/
Kohn, Eric; "Werner Herzog meets Abel Ferrara and talk.s shop in Switzerland: '/ have done
things 1 have never done be/ore '. Jndiewire, August 1 6, 20 1 3 . http://indiewire.com/article/
wener-herzog-meets-abel-ferrara-and-talks-shop-in-switzerland
Powell, Camira; 13 reasons why the l 990s were the besi decade ever; http://mic.com/articles/
1 1 285/13-reasons-why-the- 1 990s-were-the-best-decade-ever
Russell, Lawrence; Bad Lieuıenant; http://www.culturecourt.com/FNoyeur/BadLieu.htm
Scott, Jason Mark; Beautiful and Oppressive-Lyricism and Catholic Angst in Abel Ferrara's
Bad Lieutenant, http://offscreen.com/view/bad_lieutenat
Seitz, Z. Malt; Brothers in Sin: Abel Ferrara, Harvey Keitel, and Bad Lieutenant; www.slant­
magazine.com/house/article/brothers-in-sin-abel-ferrara-harvey-keitel-and-bad-lieutenant
Taylor, Siman J; "it ali happens here:" Locating Salvation in Abel Ferrara's Bad Lieutenant,
https://www.unomaha.edu/jrfNol7No 1 /ferrarabadlt.htm
The Nun 's Confession: an excerpı .from the motion picture, Bad Lieutenant written by Zoe
Lund, http://zoelund.com/docs/NunConfession.html
"Total Violent Crime Reporıed in ıhe United States /rom 1990 to 2013"; http://www.statista.
com/statistics/ 1 9 1 1 29/reported-violent-crime-in-the-us-since- 1 990/
http://www.hollywoodjesus.com/bad_lieutenant.htm
http://www.rogertebert.com/rogers-joumal/ebert-and-scorsese-best-films-of-the- l 990s
http://www.rogertebert.com/reviews/bad-lieutenant- l 993
http://biblefilms.blogspot.de/2006/02/bad-lieutenant.html
60
SiNEMANIN
SEssiz Çocuöu:
KiM Ki DuK
Hatice Karakuş *
Korku ve anime 1 tarzı filmlerle adından söz ettiren Uzak Doğu Sineması2
son dönemlerin dikkat çeken yapımlarına imza atmaktadır. Japon çizim
sanatının teknoloji yardımı ile kimlik kazandırdığı Uzak Doğu sineması
farklı konulan, yönetmenleri ve kurgusu ile yıldızı parlayan sinemalar
arasında yer almaktadır. Bu çalışma kapsamında Kore sineması üzerinde
durulacaktır. Kore sinemasının dikkat çekici isimlerinden birisi olan Kim
Ki Duk'un yönetmenliğini yaptığı İlkbahar, Yaz, Sonbahar, Kış ve Yeni­
den İlkbahar filminin perdeye yansıyan izdüşümü üzerinden analizi yapı­
lacaktır.
S inemanın bilinen kurallarının aksine ken�ine has bir çizgide ilerleyen
Kore sineması, "şiddet, seks, insan içgüdülerini işleme konusunda cesaret
örneği olan yönetmenler, öyküye hizmet eden sahneler, insan psikoloji­
sindeki uç noktalara kayan senaryolar, mistisizm ve şiddet gibi yan yana
düşünülemeyecek konuları bir arada işleme, kara mizah, absürtlük, gör­
sellik ve mistisizm tabanlı konuları temel alma ve insan bedeni üzerinden
acının konu edinmesi"3 anlayışına bağlı olarak kendi özgün seyirci kitle­
sini süreç içinde oluşturmuştur.
'
Y. Doç. Dr. Hatice Karakuş, Artvin Çoruh Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü.
Japon çizgi romanı mangaların televizyon, sinema vb. için filmleştirilmiş biçimi. Türkçe
Sözlük, 201 1 : 1 27, Anime Maddesi
2 Minarlı, Yılmaz, 20 1 5 : 46.
3 Sinema Söyleşisi, 2005 : 243-259.
1
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
Kore toplumunun tarihinde yer alan siyasi gelişmeler/olaylar sanat ve
sinemada etkilerini uzun yıllar göstermiştir. Ü lkenin siyasi geçmişi sine­
ma üzerinden halka bir bütün olarak etkisini uzun yıllar hissettirmiştir.
Öyle ki "işgal altındaki Kore'nin tarihine ve kültürüne ait izleri silmeye
yönelik bir anlayış, Kore Savaşı 'na ( 1 950- 1 953) kadar geçen süre içinde
filmlerde Kore dilinin dahi kullanılamaması, teknik donanım ve finans­
man kaynaklarının tümüyle Japonların kontrolünde olması, sanat eserle­
rinin yok edilmesi ve tarihi eserlerin yıkılması"4 Kore sinemasının geçmi­
şinde karşımıza çıkan gelişmeler arasındadır.
1 905 yılından itibaren Japonya'nın koruması altında küçük bir devlet
olan Kore, 1 9 1 0 yılında resmen Japonya'ya katılmıştır. Film endüstrisi
açısından bakıldığında Japonlar Kore'nin bütün film yapma araçlarına ve
olanaklarına zorla el koymuş, ekipman ve bunlarla ilişkili bütün varlıkla­
rını almanın yanı sıra, 1 O' dan fazla üretim şirketini kapatmışlardı. 5 İ lk
Kore yapımı film 1 9 1 9 yılında gösterildi ve ilk uzun metrajlı filmin ta­
mamlanması için dört yıl daha geçti, bu zamana kadar sinemanın karlılığı
iyice belirginleşmeye başlamıştı. 6 1 926 ile 1 934 arasındaki dönem Kore'
deki sessiz filmlerin altın çağı olarak görülmektedir. 1 935 yılında sesli si­
nema başladı, sesin gelmesi üretim maliyetini artırdı, bu nedenle yalnızca
7
daha büyük ve daha iyi finanse edilen şirketler yaşayabildi. Japon işgali­
nin yaşandığı 1 940- 1 945 yıllarında sinema, işgalcilerin eline geçiyor, 1 O
yapım şirketi kapatılıyor ve o yıllarda çevrilen 25 kadar konulu film Ja­
pon emperyalizminin propaganda araçları8 olarak çekiliyor.
1 950 'de komünist istilasına uğrayan Kore' de çekim stüdyoları kapa­
nıyor, filmciler tutuklanıyor, teknik araçlar kuzeye taşınıyor ve zor şartlar
altında 8 film çekilebiliyor. Kore Cumhuriyeti'nin kurulması ile sinema
yeni bir yapılanma dönemine giriyor, ülkenin gerçeklerine ve sorunlarına
daha yakın konular ele alınıyor, sanayi temelleri sağlamlaştırılıyor. Bu
dönem de kısa süreli oluyor. 1 954 yılında Kore özgürlüğüne kavuşuyor
fakat sinema neredeyse tamamen araçsız kalıyor ve çekimler sadece 1 6
mm. olarak yapılabiliyor. Çekilen filmlerin büyük bir kısmı da Japonlara
karşı verilen mücadeleyi anlatıyor. 9
4 Coppolla, 1 996: 20-2 1 'den akt: Zengin, 20 1 1 : 68.
5 Introduction to Korean Motion Pictures'den akt: Annes, 201 1 : 3 1 5.
6 Scognamillo, 1 997: 1 70- 1 7 1 .
7 Annes, 201 1 : 3 14-3 1 5 .
8 Scognamillo, 1 997: 1 70- 1 7 1 v e lntroduction to Korean Motion Pictures' den akt: Annes,
20 1 1 : 3 1 5.
9 Scognamillo, 1 997: 1 70- 1 7 1 .
62
Hatice Karakuş
1 950'de ülke bir iç savaş yaşamaya başladı ve uluslararası askeri mü­
dahale yapıldı. 1 950-54 arasında yalnızca sekiz film yapılabildi. 10 İç sa­
vaş sonrası ülkeye hakim olan askeri rejimin günlük hayattaki statükocu
kuralları, sinema için de geçerliydi. Herhangi bir sinema şirketinin yılda
on beş film üretme zorunluluğu vardı. Her üç filme karşılık bir yabancı
film dağıtılmasına izin veriliyordu. 1 1 Askeri rejimin etkisi sansür ve pro­
paganda mantığını da devreye sokuyordu. Çekilen filmlerin birçoğu "hü­
kümeti öven, propaganda filmleri olarak" 12 Kore sinema tarihine geçmiş­
tir. Savaşın sona ermesiyle ve güneyde ekonomik mucizenin başlamasıy­
la, Seul Kore'nin film başkenti olarak yeniden yerleşim yeri olarak ön
plana çıktı. Filmler vergiden muaf tutuldu ve hem seyircilerin sayısı hem
de toplam üretilen film sayısı hızla arttı. 1 955 yılında sadece dokuz olan
film sayısı 1 959 yılında yüzün üzerine çıktı. Sinema salonlarının sayısın­
da da buna koşut bir artış gözleniyordu. 1 955 yılında yaklaşık 1 20 olan
salon sayısı 1 965 'te 265 'e yükseldi. 13 Propaganda ve sansürün gölgesi al­
tında gelişen Kore sineması, kendi toplumunun sorunlarını önceleyemedi.
Kendi özgünlüğü ve özgürlüğü olan bir sinemanın gelişmesi ise bu koşul­
lar altında imkan bulamadı.
l 960' lar Kore sinemasında önemli başlangıçların yaşandığı yıllar ola­
rak değerlendirilebilir. Askeri hükümetin sinemaya müdahalesine rağmen
sinemanın altın çağı gene bu döneme denk gelmektedir. "Belli sayıda
film bu dönemden sonra savaşın yaşattığı trajediye odaklanarak daha in­
sancıl bir yaklaşım sergiledi. Bununla birlikte sinemacılar ellerinden gel­
diğince ilerlemekte zorlandılar. Popüler sinemacı Lee Man-hee l 965 'te
tutuklandı ve Seven Women Prisoners filmi komünistleri çok olumlu gös­
terdiği gerekçesiyle yasaklandı. Hükümet kendi bakış açısının propagan­
dasını yapmak ve alternatif bakış açılarının beyaz perdeye aksetmesini
engellemek için çeşitli yöntemler kullandı. Her sene en güçlü anti-ko­
münist filmi ödüllendirmek için hükümet destekli Grand Bell Ödüllerine
ayn bir ödül bile tahsis edildi. 1 4 1 960'lar aynı zamanda kişilerin finanse
ettiği film endüstrisi için tam anlamıyla patlama yıllan oldu. Salonların sa­
yısı yaklaşık 700 ile zirveye çıktı, toplam üretilen film sayısı yılda 300'ü
geçti, izleyici sayısı ise insanı şaşırtan rakamlara ulaştı. 1 5
ıo
Armes, 201 1 : 3 1 5.
Sinema Söyleşisi, 2005: 241 -242.
12 Sinema Söyleşisi, 2005: 241 -242 ve Zengin, 201 1 : 68.
1 3 Armes, 201 1 : 3 1 5-3 1 6.
14 http://www.tersninja.coın/kore-savasi-hakkindaki-43-guney-kore-savas-filmi/....
1 5 Armes, 20 1 1 : 3 1 5-3 1 6.
11
63
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
1 970'lerin başlarında film sayısı yarıya indi ve endüstrinin iflasın eşi­
ğine gelmesine yol açtı. Hükümet 1 960'lardan itibaren film endüstrisini
düzenlemeye başlamıştı, adım adım film üretiminin kontrolünü eline al­
dı. 1 6 Zor bir döneme giren Kore sinemasında mevcut sinema kanunu ye­
niden gözden geçiriliyor, yabancı filmler kotaya bağlanıyor, yerli sine­
mayı destekleyen önlemler alınıyor ve yeni sanatçılarla daha çağdaş türler
ve konular deneniyordu. 1 7 Bu dönem aynı zamanda katı bir hükümet san­
sürünün de boy gösterdiği yıllar olarak bilinmektedir. Geleneksel kostü­
me dramalar, ergenlik filmleri, sofi pomo ve savaş filmleri dönemin san­
sürcülerinin tercih ettiği film türleri arasında yer almaktadır. Bu dönem­
deki savaş filmleri önceki dönem filmlerine göre genellikle daha basit bir
ahlaki iskelet sunuyordu ve bilhassa eğlence amaçlıydılar. 18 1 972 yılında
yapılan anayasa değişikliği, sansürü daha da ağırlaştırmış; filmlerin içe­
riklerinin yanı sıra, üretimi de belirli koşullara bağlanmıştır. Bir yapıme­
vinde 1 5 aylıklı çalışan ve dört kamera bulunması, yılda 1 5 film üretilme­
si zorunlu hale getirilmişti. Sinema endüstrisini düzenlemeyi hedefleyen
yasalar sonucunda, birçok yapımcı sinemadan çekilmek durumunda kal­
mıştı. 19
1 980'ler Kore film endüstrisinin sanatsal yenilenme çağı olarak kabul
edilir. Her ne kadar sansür meselesi devam etse de komplike ve düşünce­
leri provoke eden çeşitli filmler savaş hakkında yeni ve kişisel perspektif­
ler açtı. 1 988'den itibaren hükümet sansürünün kademeli olarak azalması
film yapımcılannın daha önce imkan bulamadıkları konulara el atmalan­
na olanak tanıdı. Her ne kadar finansal zorluklar film yapım sürecinde bir
baskı unsuru olarak hükümet müdahalesinin yerini almış olsa da önceki
iki dönem, savaşın daha detaylı ve bir şekilde daha dengeli bir tasvirinin
su yüzüne çıkmaya başlamasına müsaade etmişti. 20 Sansürün esnemeye
başladığı 80'li yıllarla birlikte, sosyal konuların ön plana çıkması, cinsel­
liğe fırsat tanınması, erotik furyasının21 yaygınlaşması gibi gelişmeler gö­
ze çarpmaktadır. 80'li yılların başlarında 20 yapımevi faaliyetini sürdüre­
biliyor ve her yıl sinema okullarından 1 300 öğrenci mezun olarak buhran
geçirmekte olan sinemanın kadrolarına dahil olmaya çalışıyordu. 22 Bu
kontrol yıllarında 20 kurmaca film üreticisine yılda yaklaşık yüz film üret­
me izni veriliyordu. Filmlerin ithal edilmesi de sıkı bir şekilde kontrol
16
Annes, 20 1 1 : 3 1 5-3 1 6.
Scognamillo, 1 997: 1 70- 1 7 1 .
1 8 http://www .tersninja.com/kore-savasi-hakkindaki-43-guney-kore-savas-filmi/.
1 9 Zengin, 20 1 1 : 68.
0
2 http://www .tersninja.com/kore-savasi-hakkindaki-43-guney-kore-savas-filmi/....
2 1 Sinema Söyleşisi, 2005: 241 -242.
22 Scognamillo, 1 997: 1 70- 1 7 1 .
17
64
.
Hatice Karakuş
ediliyor, hükümet yabancı filmler için kota koyuyordu. Yalnızca iyi nite­
likli filmler yapan Koreli yapımcılara film ithal etmesi için lisans verili­
yordu. Bu üretici-ithalciler kendi filmlerini Kore'nin sinema salonlarına
doğrudan dağıtıyordu. 23
Kore sinemasının esas şekillenmesi ise 90'lı yıllara denk gelmektedir.
" 1 987 yılında Güney Kore'de, seçimleri kazanan No Taeu ile demokra­
tikleşme sürecinde önemli adımlar atılmasıyla birlikte sinema üzerindeki
çifte sansür kaldırılmıştır. Ch'ungmuro'da sinemayı tekeline alan yapım­
evlerine yenileri eklenmiş; ülkede ilk kez, Tayvan, Hong Kong, Çin gibi
Asya ülkelerinden başlamak üzere ortak yapımlara yol açılmış; yabancı
filmlerin gösterimiyle ilgili kısıtlamalar kaldınlmıştır."24
KiM Ki DUK
Kore sinemasının sıra dışı yönetmenlerinden birisi de Kim Ki Duk'tur.
Yönetmenin farklılığı kendi hayat hikayesinde gizlidir denilebilir. Eski
bir fabrika işçisi ve deniz askeri olan Kim Ki Duk, fakir bir aileden gel­
mektedir. Yönetmen meslektaşlarının birçoğunun aksine, örgün eğitim sü­
recinden geçmemiştir. Marjinal insanların merkezde olduğu hikayeler se­
çen yönetmen, Kore sinemasının entelektüel ve estetik yansıması olarak
anılmaktadır. 25 Paris 'te ressam olarak eğitim almış, deniz kuvvetlerinde gö­
rev yapmış, papaz okulunda öğrenci olarak bulunmuştur. Çocukluk yılla­
rında ailesinden, deniz kuvvetlerinde görev yaparken üstlerinden şiddet
gördüğünü; filmlerinde deneyimlerinden yola çıkarak bunların nedenleri­
ni sorguladığını, bu tür davranışlar karşısında ne hissettiğini ve düşündüğü­
nü ifade etmenin bir yolu26 olarak sinemayı tercih ettiğini belirtmektedir.
Sinema eğitimi almayan yönetmen, kendisiyle yapılan bir röportajda27
askerde yaşadıkları, fabrika günleri, yaşarken karşılaştığı insanların ken­
disi için sinema eğitimi ve sinema malzemesi olduğunu, insanları ve ha­
yatı sorgulama alanı olarak benimsediğini belirtmiştir. Toplumdan dışla­
nan çeşitli tiplere sabitlendiğinden, çalışması kendine özgü ve büyük öl­
çüde sui generis bir özellik taşımaktadır. 28 "Dünyanın görüntüsünü içsel
gözlerimle resmetmek istiyorum"29 ilkesi, yönetmenin sinema dünyasında
kendine has tarzının oluşmasında etkili olmuştur denilebilir.
23
Annes, 201 1 : 3 1 5-3 1 6.
Coppolla, 1 996: 32 ve Zengin, 20 1 1 : 68
25 Hübinette, 2004: 20.
26 Hummel, 20 1 0 ve Zengin, 201 1 : 69.
27 http://aykiriakademi.com/haber/haber-goster/I 1 5-kim-ki-duk-istanbul-daydi.html
28 Richards, 20 1 1 : 1 14.
29 Rotha, 1 996: 295.
24
65
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
Sinema otoriteleri tarafından "en batıda duran yönetmen"30 olarak gö­
rülen Kim Ki Duk'un başlıca fikir kaynağı ise kadınlardır. 3 1 Kadınların
enerjisinin erkeklerden daha üstün olduğunu ve kadınlar olduğu sürece
film çekmeye devam edeceğini söyleyen yönetmen, kadın karakterlerin
ekseni etrafında dönen filmleri seyircisi ile buluşturuyor.
Şiddetin doğası Kim'in filmlerinde kilit bir tema olarak sıklıkla ortaya
çıkar. Karakterler sözlerle anlaşmaz ve çoğu kez kendilerine ve başkaları­
na dayanılmaz bir acı çektirerek duygusal ihtiyaçlarını karşılarlar. 32 Şid­
detin farklı görünümlerini perdeye yansıtma konusundaki becerisi, otori­
teler tarafından "şiddetin ozanı"33 olarak yansıtılmasını da beraberinde
getirmiştir. Cinsellik ve şiddet öğelerini çoğu kez rahatsız edici bir şekil­
de bir arada kullanan yönetmenin gayesi ise "modem Kore toplumundaki
ahlaki çöküşü"34 gözler önüne sermektir.
Yönetmen kendi ülkesinde "kasvetli, şehvetli, cinselliği bol, dramı psi­
kopat ve sosyopatlık arasında sıkışmış, Kore'nin geleneksel değerlerine
ters konular işleyen ve filmleri beş para etmez"3 5 bir yönetmen izlenimine
sahiptir. Modem Kore toplumunun karanlık ve bastırılmış alt tarafının
acımasız ve rahatsız edici tasvirleri3 6 ile de sıra dışı bir yönetmen tablosu
çizmektedir. Birçok filmine "otorite ve baskıya olan öfkesi"3 7 damga vur­
muştur denilebilir. Seyirciyi "ahlak ve ahlaksızlık, mutluluk ve sefalet,
sevgi ve nefret, gerçeklik ve fantezi arasındaki farka ilişkin durmadan so­
sormaya davet eden"3 8 yönetmen, ekonomik sistemin dışında kendine
özgü bir yolun yönetmeni olma39 yönünde emin adımlarla ilerlemektedir.
ru
Yasaklanmış ve unutulan sosyal problemler olarak belirlediği gençlik, as­
keri fuhuş, ensest, melez çocuklar, yetimler40 gibi konu başlıkları filmle­
rinin ana temasını oluşturmaktadır.
Perdeye yansıttığı hikayeler kadar sinema anlayışı konusunda da ciddi
eleştiriler alan yönetmen, kendisiyle yapılan bir röportajda, yapılan eleşti­
rilere şu yanıtı vermiştir: 4 1
30
Sinema Söyleşisi, 2005: 244.
31 http://aykiriakademi.com/haber/haber-goster/I 1 5-kim-ki-duk-istanbul-daydi.html.
32 Richards, 201 1 : 1 14.
33 http://www.sadibey.com/2009/07/05/varoluscu-bir-yonetmen-kim-ki-duk/ #.Va!PwpUVjIU
34 Zengin, 20 1 1 : 67.
35 http://blog.siradisidigital.com/korenin-karsi-koydugu-yonetmeni-dunya-dinliyor-kim-ki-duk/
bir
36 Hüinette, 2004: 20.
37 http://www.sadibey.com/2009/07/05/varoluscu-bir-yonetmen-kim-ki-duk/#.ValPwpUVjlU
38 Chung, 20 1 2 : 2.
39 Zengin, 201 1 : 69.
40 Hübinette, 2004: 20-2 1 .
4 1 http://blog.siradisidigital.com/korenin-karsi-koydugu-yonetmeni-dunya-dinliyor-kim-ki-duk/
66
Hatice Karakuş
"Ne zaman hayatın bana yolladığı ağır tuğlalı duvarlara tökezlesem,
inandığım yetenek ve tutkumla savaştım. Dünyada çok fazla gölge var.
Düşündüm de dünyanın ısısını göstermek istiyorum. Bazı sahnelerin arka­
sında acı dolu hikayeler var. Şehvetten ziyade toplumun acı tarafı onlar."
Kim, sinema dünyasının "auteur yönetmeni'"'2 olarak gösterilmekte­
dir. Yazar ve yaratıcı43 açılımına sahip olan auteur yönetmenler, görselli­
ği kullanan bir şair, estetik bir görüş arayışında sinemasal sezgisi olan,
kendi dünyasını filme dikte eden bir yaratıcı, sinemasal kuralları, kurguyu,
hikaye anlatma biçimini, karakteri, mizanseni, dramaturjiyi ve sinemayı
sokulmak istenen dar kalıplardan kurtarmaya çalışan44 bir anlayışın tem­
silcisidir. Bu açılım yönetmen ve auteur arasındaki farkı da ortaya koy­
maktadır. "Yönetmen senaryoyu uygularken, auteur ise filmin tanrısıdır.' "'5
Kim Ki Duk filmlerinde karakterlerini sessizleştiren bir yönetmen ola­
rak da bilinmektedir. Üzerinde yoğunlaştığı insan doğasının, kelimelerin
gücüne ihtiyaç duymadığı düşüncesinden yola çıkan yönetmen "kelimele­
rin güçsüz olup anlatımı eksilttiğini, susarak anlatmanın karmaşasına düş­
mek istemediği zaman karakterleri konuşturduğunu'"'6 insan doğası ve
davranışlarının sözcüklere ihtiyaç duymayıp, davranışların yalın olup ya­
lan içermediğini ve hakikate daha yakın olduğunu47 belirterek, filmlerin­
deki sessizliğin sımnı vermektedir. Kelimelerin sessizleştiği yerde, sem­
bolize edilen metaforik öğeler bütün gücüyle kameraya hakim olmakta­
dır. Bu yönüyle susmanın hayalleri ülkesindeki48 gezintiye, seyirciyi de
davet etmektedir. Yönetmenin bu tercihinin altında "seyircinin konuşup
boşluğu doldurmasını bekleme ve seyirciyi rahatsız ederek sorular sorup,
vermediği cevapların karşılığını seyircinin bulmasını isteme'"'9 düşünce­
sinin olduğu varsayılabilir.
42
Sinema söyleşisi, 2005: 259.
44
Kıraç, 20 1 2 : 1 1 5.
43 Wollen, 2014: 68.
4 5 Kıraç; 20 1 2 : 1 1 5 .
46
http://blog.siradisidigital.com/korenin-karsi-koydugu-yonetmeni-dunya-dinliyor-kim-ki-duk.
http://blog.siradisidigital.com/korenin-karsi-koydugu-yonetmeni-dunya-dinliyor-kim-ki-duk/
48 Balazs, 20 1 3 : 46.
49 http://blog.siradisidigital.com/korenin-karsi-koydugu-yonetmeni-dunya-dinliyor-kim-ki-duk/
ve Sinema söyleşisi: 2005: 249.
47
67
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
İlkbahar, Yaz, Sonbahar, Kış. . . ve İlkbahar Filminin Künyesi Filmin Afışi
STUNNIN<i TO WATCH AND
EXHILARATIN<i TO CONTIMPLATEI"
"A MUST SEEI
�N ELE<iANllY SIMPLE,
OUND BUDDHIST FABLE."
Yönetmen: Kim Ki-duk
Yapımcı: Kari Baumgartner, Seung-jae Lee
Senaryo: Kim Ki-duk
Oyuncular: Kim Ki-duk, Park Ji-ah, Kim Young-min, Yeong-su Oh,
Jae-kyeong Seo
Müzik: Ji-Woong Park
Görüntü Yönetmeni: Dng-Hyeon Baek
Türü: Dram
Yapım: 2003 - Almanya, Güney Kore
68
Hatice Karakuş
.
fLKBAHAR,
YAZ, SONBAHAR, KIŞ. . . VE İLKBAHAR
FİLMİNİN ÖYKÜSÜ
ilkbahar, Yaz, Sonbahar, Kış . . ve ilkbahar filmi insanın yaşam evreleri­
nin mevsimler üzerinden sembolize edildiği bir döngünün beyaz perdeye
yansımasıdır. Yaşamın döngüsü ilkbahar ile başlayıp gene ilkbahar ile
bitmektedir. Başlangıç ve bitişin benzerliği yeniden doğuşun bir anlatımı
gibidir. Doğum, yaşam ve ölüm döngüsünün karşılığı olan Samsara Bu­
dist felsefede "doğum ve ölüm, yeniden doğum ve yeniden ölüm, yaşam
ve ölüm",50 "yaşamın ve ölümün tekerleği"51 gibi anlamları ifade etmekte
olup, canlıların doğum ölüm döngüsü içinde sürekli doğumu ve ölümü
tatmalarıyla ilgilidir. İnsanoğlu bu kısır döngüden hiçbir zaman kurtula­
mayacaktır. Çünkü "acı ve üzüntülerin nedeni "trişna" tutmak, bırakma­
mak, yapışmak vazgeçmemektir. İnsanlar bilgisizlikten gerçekliğin akıcı
ve hep değişmekte olan biçimlerine bağlandıkça neden-sonuç kısırdöngü­
sünden kurtulamaz, acı duyarlar. 52 Bu felsefi inanışta sona eren yaşam
başka bir bedende yeni bir hayata geçecek, yeni bir evre çiçek gibi açıla­
cak. Bu yeniden doğuş hayvan bedeninde bile tahayyül edilebilir yönet­
menin gözünden. Öyle ki yaşamın her bir evresinde farklı birer hayvan fi­
gürü anlatımda öne çıkmaktadır.
Film esas olarak insanoğlunun özvarlığını eğitme çabasının hikayesini
yansıtmaktadır. Budizm felsefesi temel alınarak dört mevsimin insanın
dört karakterini karşılayacak tasarımından yola çıkan filmde, insanın "kö­
tü, beğenilmeyen, bayağı ve hayvani arzuları, huy ve fiilleri, kibir, gazap,
kin, haset, hırs, tahammülsüzlük, hasislik, dedikodu, şehvet, ihtiras"53 gi­
bi özelliklerinin toplamı olan nefsin belli bir yöne yoğunlaşma sürecinin
hikayesi anlatılmaktadır.
Film gölün ortasında yüzer halde bulunan bir tapınak içinde geçmek­
tedir. Doğanın huzuru ve dinginliği içinde, küçük bir çocuğun hayatın do­
ğal akışında rahip olmanın ilkelerini öğrenmesi teması üzerinden film şe­
killenmektedir. Mevsimler, metaforik benzetmeler, hayvan sembolleri,
filmin geneline hakim olan ana unsurlardır. İnsan hayatının gelgitleri, ha­
yatı ve tuzaklarını tanıma süreci, insanın kendini keşfetmesi ve kendi ha­
talarından yeni bir kendi yaratma süreci ve bu süreçte yaşadığı sancılar,
Budizm felsefesi temel alınarak filmin tamamına serimlenmiştir.
.
50
Tokyürek, 20 1 2 : 290- 1 ; Senzaki ve Mccandless, 200 1 : 1 20.
Bobaroğlu, 1 , www .anadoluaydinlanma.org/KadimBilgelik/Hint_Irfani/budizm.pdf
52 Bobaroğlu, 1 , www .anadoluaydinlanma.org/KadimBilgelik/Hint_Irfani/budizm.pdf
53 Misalli Büyük Türkçe Sözlük, 2005: 2324, Nefs Maddesi.
51
69
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
Fotoğraf 1 : Yüzer Tapınak
Çocukluktan yetişkinliğe giden sürece tanıklık eden mekan, yüzer halde
bulunan bir tapınaktır (Fotoğraf 1 ). İbadet ve eğitim yeri54 işlevi bulunan
bu mekanın seçilmesinin çeşitli nedenleri bulunmaktadır. Her şeyden ön­
ce tapınaklar "modem hayattan uzaklaşmayı" sağlar. Sakin ve telaşsız bir
hayatın garantisini verir insana. Budist disiplinini yaşamak ve Budizmin
temel amacı olan tinsel gelişmeyi sağlayacak koşullar tapınak hayatı için­
de gizlidir. Acıya yol açan bağlardan sıyrılmak ve özgürleşmek için derin
içsel özgürlük halinin oluşmasının55 kutsal mabetleridir tapınaklar. Bu
kutsal mekanlar görülmeyene duyulan saygının, görülmeyenle kurulan
ilişkinin de uğrak yerleridir. Cennet adacığı işlevi gören ve hayatın dene­
yimlendiği dünyanın merkezidir. Bu yönüyle de bütünün küçültülmüş bir
kopyasıdır. 56
Gölün ortasında yüzer halde bulunan tapınak "hayat içindeki hız deği­
şimini göstermenin de bir yoludur. İnsanoğlu uyandığında kendini batı
yerine doğuda bulabilir. Batının ertesi gün doğu olması anlamında yaşa­
mın bir ironisidir"57 yönetmenin gözünden. Budizm felsefesinin bütün ay­
rıntılarına vurgu yapması bakımından da senaryonun tamamlayıcı unsu­
rudur denilebilir. Öyle ki "ellerinde bebek taşıyan perilerle işlemeli" ka54
Turan, 2004: 96.
Erengil, 2004. http://arsiv.mevsimsiz.net/y-4439/ilkbahar_Yaz_Sonbahar_Kis_ve_ilkbahar_
Filmi Uzerine Budizm Merkezli Mekansal Bir cozumleme/. ve Turan, 2004: 66)
56 httP://arsiv.mevsimsi�.net/y-44J9/ilkbahar=YÜ_Sonbahar_Kis_ve_ilkbahar_Filmi_Uzerine_
Budizm Merkezli Mekansal Bir cozumleme/.
57 http:/farsiv.mevsimsiz.net/y-44J9/il.kbahar_Yaz_Sonbahar_Kis_ve_ilkbahar_Filmi_Uzerine_
Budizm_Merkezli_Mekansal_Bir_cozumleme/.
55
70
Hatice Karakuş
yık, üzerinde yer alan havuzlar, balıklar, Buda heykelleri, Ejderha ve kap­
lumbağa heykelleri, duvarlarında yer alan resimlerle"58 hikayenin kadraja
yansıyan bütünleyici unsurudur. Filmde genç rahip adayının tapınağa
dönüşü birkaç kez tekrarlanmaktadır. Geri dönüşün tekrarlı olarak perde­
ye yansıması Lefebvre' in mekanın yeniden üretimi teorisini akıllara ge­
tirmektedir. Öyle ki Lefebvre'de mekan "canlıdır, yaşar ve yaşatır, üretir
ve de üretilir."59
Dört mevsim, dört hayvan ve insan hayatı: Yönetmen insan hayatını
dört mevsimi dört hayvan ile eşleştirerek anlatmayı tercih etmiştir. "Ba­
har için sadık köpek yavrusu, yaz için şehvetli horoz, sonbahar için nan­
kör kedi, kış için bilge yılan60 metaforlarından yola çıkan yönetmen "ma­
sumiyet, şehvet, sığınma isteği, bilgelik'.6 1 çağrışımları ile insan yaşamı­
nın farklı nirengi noktalarına temas etmeye çalışmıştır. Budist felsefede
yer alan "hayvan hayat şeklinde doğma"62 inancı doğanın içindeki yaşam­
ların ayn değil aksine birbirini tamamlarcasına ilerlediğinin bir işaretidir.
Bu felsefe, hayvan sembolleri üzerinden hayatın akışına yönelik ilerleyi­
şin ilham kaynağıdır denilebilir. Uzak Doğu mitlerinde "zihni hırs ve ih­
tiras dolu insanlar günah işlerler ve işledikleri bu günahların sonucunda
bir sonraki hayatlarında kötü hayat dünyasında ruhları ejderha, yılan, fa­
re, örümcek gibi hayvan bedeninde dünyaya gelirler63 inancı bulunmak­
tadır. Bu inancın "hayvanların kutsallığı'.64 inancı ile birleşmesi, filme ha­
kim olan genel tabloyu ortaya çıkarmaktadır. Hayvanları kadraj içinde
görmenin en güzel yanı ise "oynamazlar, yaşarlar, kamerayı bilmezler ve
işlerini naif bir ciddiyetle'.65 gerçekleştirirler.
İLKBAHAR
Duvarları olmayan kapılardan girilen tapınak (Fotoğraf 2) ilkbahar mev­
simiyle seyirciye merhaba diyor. İlkbahar çağrıştırdığı anlamlara bağlı
olarak filmin açılış mevsimi olarak karşımıza çıkmaktadır. İlkbahar "do­
ğum ve büyüme evresi anlamında çocukluk evresinin'.66 karşılığıdır. Ço58
http://arsiv.mevsimsiz.net/y-4439/ilkbahar_Yaz_Sonbahar_Kis_ve_ilkbahar_Filmi_Uzerine_
Budizm Merkezli Mekansal Bir cozumleme/......
5 9 Ku�, 5. http:ftwww.academi�.edu/2945638/Mekan%C4%B l _Ya%C5%9Famak_Lefebvre
ve Mekan%C4%B l n Diyalektik Olu%C5%9Fumu T%C3%9CCAUM
&> http://www.hayalperdesi.net/sinefll/ 1 3-mevsimlerin-:-insanlara-yaptigi-fenaliklar.aspx
61 h p://blog.radikal.com.tr/sinema-fılm-kritikleri/siz-hic-fılm-okudunuz-mu-8085 1
nt
62 Tokyürek, 20 1 3 : 224.
63 Demirci, 20 1 3: 249.
64 http://www.mavimelek.com/ilkbahar_yaz-sonbahar-kis.htrn
65 Balazs, 201 3 : 97.
66 http://www.mavimelek.com/ilkbahar_yaz_sonbahar_kis.ht
71
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
cuk rahip adayının "doğayı, canlıları ve merhameti keşfedip, içgüdüsel
olarak hayatı yaşamasının da"67 anlatımıdır. Hayatla yeni tanışmanın
mevsimi olarak insanın belki de en masum çağlarına denk gelmektedir.
Yönetmenin gözünden duvarı olmayan kapılar "mahremiyet'.68 ve ruh­
sal disiplini"69 ifade etmenin bir göstergesidir. Olgunlaşıp gelişerek ken­
dimizi vardırmayı hedeflediğimiz yerdir ruhsal disiplin. Dış dünyada kar­
şımıza çıkan ve bize ait olan her şeyin iç dünyamızda karşılığını bulması­
dır. Bu yönüyle de iç dünyanın dış dünya ile buluşmasıdır. Bu nedenle
kadraja da yansıdığı gibi her yer açıktır ve geçişler için bir engel yoktur.
Yönetmenin kamerasından ise öfke ve şehvet ruhsal disipline düşman iki
duygu olarak yansıtılmaktadır. Öyle ki genç adam aynı kadına hissettiği
şehvet ve öfke duygusu ile kapılardan değil olmayan duvarlardan geçme­
yi tercih etmiştir.
Fotoğraf 2: Duvarı olmayan kapı
67 http://blog.radikal.eom.tr/sinema-film-kritik.Jeri/siz-hic-film-okudunuz-mu-8085 1 )
68 http://sinemabinnucizedir.blogspot.com.tr/20 1 0/0 l/ilkbaharyazsonbaharksve-ilkbahar.htrnl
69 http://blog.radikal.com.tr/sinema-film-kritik.leri/siz-hic-fılm-okudunuz-mu-8085 1 .
72
Hatice Karakuş
Tapınak hayatı gerçek dünyadaki hayattan tümüyle farklıdır. Yaşam, ku­
rallar, insanlar ve değerler anlamında bambaşka bir dünyanın ana merke­
zidir. Ve bu farklılığı koruma görsellik anlamında Naga' lar ile senaryoya
yerleştirilmiştir diyebiliriz. Kapının ve manastırın üzerinden yer alan mo­
tiflere Naga denilmektedir (Fotoğraf 3). "Zararlı her türlü şeyden korun­
ma"70 anlamına gelen Naga'lar "saklı hazineye, hikmete layık olmayanla­
rı mekandan uzak tutma"7 1 işlevini yerine getirmektedir. Suyla (ırmak,
göl, deniz, kuyu vb.) ilişkilendirilen Naga'lar hazine bekçileri olarak gö­
rülür. 72
Fotoğraf3: Naga 'lar
Ormandan şifalı otlar toplayan rahip ve çocuk tapınağa dönerken yanla­
rında bir köpek de getirirler. Köpek küçük rahip adayının durumunu be­
timlemektedir esasında (Fotoğraf 4). Yönetmenin bu benzetmeleri kul­
lanmasının en temel nedeni Budizmde hayvanların "hayat şeklinde dün­
yaya gelen canlı"73 olması yönünde bir inanışın olduğu varsayılabilir. Kö­
pek "sadakatin, bağlılığın"74 simgesi olarak bilinmektedir.
70
http://www.mavimelek.com/ilkbahar_yaz_sonbahar_kis.htm
http://arsiv.mevsimsiz.net/y-4439/ilkbahar_Yaz_Sonbahar_Kis_ve_ ilkbahar_Filmi_Uzerine_
Budizm Merkezli Mekansal Bir cozumleme/,
72 Ana Britannica,I989: 377,-Naga Maddesi.
73 Tokyürek, 20 1 3 : 270.
74 Yılmaz, 2 0 1 1 : 1 2 1 .
71
73
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
Fotoğraf 4: Küçük köpek yavrnsu ve çocuk
Ormandan getirilen küçük otların ayıklanması aşamasında aralarında ge­
çen diyalog yaşam ve ölüm döngüsünün sinemasal anlatımıdır adeta.
Yaşlı rahip çocuğa elindeki otun öldürücü olabileceğini söyleyip dikkat
etmesi yönünde telkinlerde bulunmaktadır. Küçük çocuk bu uyan karşı­
sında "bunların hepsi birbirine benziyor, nasıl ayırt edeceğim" şeklinde
cevap vermektedir. Yaşlı rahip "Bu otlardan biri öldürücüdür, diğeri ise
hayat kurtarıcıdır. Dikkatli bakarsan bunun sapında beyaz bir çizgi oldu­
ğunu görürsün" şeklinde cevap verir. Yönetmen burada küçük çocuk üze­
rinden, hayat veren şeylerin ölüm getirebileceğini ya da ölüm gibi görü­
len durumların yaşamın yeni kapısını aralayacağı yönünde bir mesaj ı an­
latıyor olabilir. Hayatımızda yaşam ölüm gibi, ölüm de yaşam gibi karşı­
mıza çıkabilir.
Sonrasında tek başına ormana giden küçük çocuk karşısına çıkan hay­
vanlara eziyet eder. Balık, kurbağa ve yılana yaptığı eziyetler kendisini
bir gölge gibi takip eden yaşlı rahip tarafından izlenmektedir. Çocuk yap­
tığı eziyet ile doğal yaşamlarındaki canlıların hayatlarını zorlaştırmakta­
dır. Bütün bu yaşananlara şahitlik eden yaşlı rahip, küçük çocuğun yaşat­
tığı ıstırabı yaşaması gerekir düşüncesinden hareketle, gece yansı çocu­
ğun sırtına taş bağlar (Fotoğraf 5). Sabah uyandığında sırtında büyük bir
yük hisseden çocuk ağlamaya başlar. Tıpkı hayvanlar gibi doğal yaşamın-
74
Hatice Karakuş
da hayatı zorlaşmıştır. Tabii çocuğun hissettiği sadece fiziksel bir eziyet
olmayacaktır. Vicdani eziyet belki de bu sahnede yönetmenin vermek is­
tediği en temel mesajdır. Yaşlı rahip "Hayvanlara yaptığın eziyeti sen de
yaşayacaksın ve hayvanlardan birinin ölmesi halinde bir ömür boyu yü­
reğinde taş taşıyacaksın" der ve çocuğa hayatı tanıdığı ilk zamanların en
önemli dersini verir.
Fotoğraf 5: Sırtına taş bağlanan küçük çocuk
Hayatımızda yaptığımız eziyetler diğerlerinden çok bizlerin sırtında bir
kambur gibi kalacaktır. Bu ilk hayat dersi yerini bir ödeve bırakır. İşken­
ce yaptığı hayvanları hayata döndürmesi için tekrar ormana dönmesi ge­
rekmektedir. Yılan ve balık ölmüştür. Bu çocuğu derin bir üzüntüye bo­
ğar. Kurbağanın yaşaması ise yerini sevince bırakır. John Stuart Mill'in
ifadesi ile75 "İnsanlar kötülüğü, istekleri güçlü olduğundan dolayı değil,
vicdanları zayıf olduğundan dolayı yaparlar" sözünü haklı çıkarırcasına
ilk vicdan dersini almıştır böylece. Küçük bedeninde büyük bir hayat
dersi ile karşı karşıya kalan rahip adayı, nefessiz bıraktığı canlıların kendi
nefesini kestiğini anlayacak ve kendi içindeki cehennemin ateşini yaka­
caktır. İnsan ve hayvan aynı yaşam içinde birbirini bütünleyen bir denge­
ye sahiptir. İnsanoğlu hayvanların doğasını bozunca aslında farkında ol­
madan kendi doğasını ve dengesini bozmaktadır. Ve genç keşiş adayı
hayvanların sırtına bağladığı taşın ağırlığını hayat boyunca hem sırtında
hem de kalbinde taşıyacaktır. Bozulan denge aslında kendi ruhunun den­
gesidir.
75
Karakuş, 2007: 5 1 8.
75
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
YAZ
Karşı cinse duyulan hisleri harekete geçiren bir hikayedir yaz mevsimi.
"Arzuların ve şehvetin yoğunlaştığı, aynca yaşamın olgunlaştığı"76 mev­
sim olarak göze çarpar. Yılanların çiftleşmesi sahnesi (Fotoğraf 6) bu
mevsimin mesajını anlatıyor denilebilir. Bu çiftleşme genç adamın cinsel
duygular ile ilk kez tanışmasının ekrana yansıyan anlatımıdır.
Fotoğraf 6: Yılanların çiftleşmesi sahnesi
Mevsimi sembolize eden hayvan horoz (Fotoğraf 7) "her şeye baskın
duyguyu veren ve insanın sağlıklı düşünmesini engelleyen üreme ve sa­
hiplenme güdüsü"77 ve "çok eşliliğin, şehvetin her türlüsünün"78 sembo­
lüdür. Uyanan güçlü duygular genç adamı, yasaklara olan inançların da
zayıflaması gerçeği ile karşı karşıya bırakır.
76
http://arsiv.mevsimsiz.net/y-4439/ilkbahar_Yaz_Sonbahar_Kis_ve_ilkbahar_Filmi_Uzerine_
Budizm Merkezli Mekansal Bir cozumleme/.
77 http://sinemabimucizedir.hlogSJ,ot.eom.tr/20 1 O/O l /ilkbaharyazsonbaharksve-ilkbahar.html
78 Yılmaz, 201 1 : 1 0 1 ; Berberoğlu, 1987; Demirci, 2014: 543; Yıldız ve Meçin, 20 14: 247.
76
Hatice Karakuş
Fotoğraf 7: Yaz mevsimini simgeleyen horoz
Şehvet duygusunu harekete geçiren ise, iyileşmek amacıyla annesi ile bir­
likte manastıra gelen genç bir kadındır. Aşkın ele avuca sığmayan büyüsü
genç rahip adayını yanlış bildiği ama engelleyemediği yollara savurmak­
tadır. Genç adamın hissettiği tutku, zihnini esir almıştır. İçindeki tutku
herkese ve her şeye meydan okur adeta. Yaşlı rahip genç adamın yakası­
na yapışan tutkunun nelere gebe olduğunun farkındadır. Ancak bir film
izler gibi sadece izlemek ile yetinir. Gençlik döneminin de etkisi ile ira­
desi bu güçle savaşmaya yetmez. Yönetilemez bir aşamaya geçmiştir, bü­
yüme ve insanlık. Kısaca kendi zevk ülkesinin kölesi olmuştur.
Sonsuz zevk arayışı, çok büyük ıstırapların da kapısını çalacaktır.
Yaşlı rahip, çiftin aşık olduğunu fark ettiğinde "Tutku bağlanmayı doğu­
rur. Bağlanma öldürme isteğini" diyerek, hikayenin sonrası için seyirciye
ipucu vermektedir. Genç kıza olan ilgisi her geçen gün artan genç adam,
genç kız ile manastırda, ormanda sürekli birlikte olmaya başlar. Günah iş­
lediği hisleriyle sürekli Buddha heykeli önünde dua eden genç adam (Fo­
toğraf 8) yaşlı rahipten de af diler. Yaşlı rahip "Sahiplenme duygusu in­
sanı katil eder" der ve içinde bulunduğu durum konusunda uyarılarda bu­
lunmaya çalışır. Yaşlı rahip bilgeliğinin de etkisi ile şehvetin mülkiyet
duygusunu, bunun da öldürme isteğini harekete geçireceğinin farkındadır.
Ancak bunu genç adama anlatmak imkansızdır.
77
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
Fotoğraf8: Buddha heykeli önünde dua eden genç rahip adayı
İsteklerine ve arzularına ket vuramayan genç adam bir Buddha heykeli ile
bu bölümün sembolik hayvanı olan horozu da yanına alarak manastırdan
ayrılır (Fotoğraf9). Bu ayrılış ait olmadığı dünyanın suçlarına itecektir genç
adamı. Suç işlediği dünyanın duygularından arınmak için tekrar tapınağa
dönüş yapacaktır. İhtiyacı olan arınma hissini üreten mekan yüzer halde
bulunan tapınaktır. Bu ayrılış belki de manastıra olan kalıcı bağlılığın ilk
adımı olacaktır. Tutkuların inzivaya çekilme mevsimi gelmiştir artık.
Fotoğra/9: Manastırdan ayrılış
78
Hatice Karakuş
SONBAHAR
Yazın sona ermesi ile birlikte yaşlı rahip sonbahar mevsiminin sembolü
olan bir kedi ile kadraja girmektedir (Fotoğraf 1 0). Son, bitiş, ayrılış, yok
oluş kısaca var olmamaktır sonbahar. Filmin iki ana karakteri sonbahar
evresinde mevcut hayatlarından uzaklaşıyorlar. Yaşlı rahip hayatına son
verirken genç rahip adayı mahkumiyet yaşayacağı bir aşamaya geçiyor.
Fotoğraf 1 0: Sonbahar mevsiminin sembolü olan kedi
Yaşlı rahip yemek yediği gazetede otuzlarında olan bir erkeğin karısını
öldürdüğü haberini okur. Gazete haberindeki şahıs genç keşiş adayından
başkası değildir. Yaşamın önceki evrelerinde yaşlı rahibin dilinden dökü­
len "Ne kadar sahiplenirsen öldürme isteğin de o kadar artar" gerçek bir
hayat deneyimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Arınma isteği genç adamı
suç işlediği dünyadan kaçıp aslında ait olduğu ilk yer olan tapınağa sü­
rükleyecektir. Yaşlı rahip öğrencisinin tapınağa geleceğini bildiğinden
hazırlıklar yapar. Ve genç adam elinde kanlı bir bıçak ile tapınağa gelir.
Öfkeli, huzursuz ve saldırgandır. Kadını tarafından aldatılma düşüncesi
genç adamda hayvani bir öfkenin pimini çekmiştir. Yüzü, dili, bedeni bu
öfkenin isteklerine hizmet eder duruma gelmiştir. Kontrolsüz duyguları,
içindeki şiddeti besler ve genç adam uğruna tapınağı, hayatını ve ustasını
terk ettiği kadını öldürür. Geçici bir delilik hali içinde olan genç adamın
öfkesi kamerayı bile aşar, seyirciye geçer adeta. Kendi nefsinden öç al­
mıştır aslında. Nefsi uğruna terk ettiklerinin sonucu yaşadığı ihanet duy­
gusu kanlı bir bıçak ile sonlanır. Benjamin Franklin'in79 "İnsan istekleri­
nin yarısını elde ederse, üzüntülerini iki kat çoğaltmış olur" sözünü doğ79
Karakuş, 2007: 50.
79
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
rularcasına katmerlenmiş duygular ile tapınakta intihara kalkışır. Günah­
kar olduğu hissi genç adamı kendini yok etme düşüncesine götürmüştür
diyebiliriz. Genç kadın ile birlikte olup onun peşinden giden ve vücudu­
nun işlediği günahın esiri olduğunu düşünen genç adam, aslında iradesi­
nin işlediği günahın mağduru olmuştur.
- Erkeklerin dünyası sana acı vermeye başladı değil mi?
- Acı çektiğimi görmüyor musun?
- Acı çekmene sebep olan ne?
- Tek günahım sevmekti.
- Erkeklerin dünyasının nasıl olduğunu bilmiyor musun? Bazen
hoşlandığımız şeyleri o/uruna bırakmamız lazım. Sen ne be­
ğenirsen diğerleri de onu beğenir.
İkili arasında yukarıda geçen diyalog öfke denizinde boğulmak üzere olan
genç adamı tapınağa dönüşü sonrası ilk cümleleridir. Yaşadığı acının ve
suçluluğun ilacını bilmez. Öğrencisinin içinde bulunduğu durumun far­
kında olan yaşlı rahip onu bu açmazdan kurtarmak için ona bir ödev verir.
,
Prajnaparamita "aklın mükemmelliği' so ve "bilgeliğin mükemmelleştiril­
mesi"81 anlamında insanın iç huzurunu onarmaya yardım eden bir terapi­
dir. Yaşlı rahip nankör kedinin kuyruğunu boyaya sokar ve tahtalar üzeri­
ne isimler yazar. Öfke halindeki genç adamdan sabaha kadar bütün yazı­
ları cinayet işlediği bıçak ile kazımasını ister (Fotoğraf l l ve 1 2).
80
81
Bachelor ve Brown, 1 992: 87 ve Cambhell, 2003: 288.
Sangharakshita, 20 1 2: 1 1 6.
80
Hatice Karakuş
Fotoğraf 1 1 ve 12: Kedinin kuyruğu ile yazı yazan yaşlı rahip ve
hatalarının yazılı olduğu tahtayı kazıyan genç rahip adayı
Başkasını çok kolay öldürmene rağmen, kendi canına kolay kıyamazsın.
Bu insanların hepsinin adını kazı buraya. Her birini kazırken, kalbinden
öfkeyi çıkar at.
Genç adam içindeki öfkenin kurbanı olmaması için hocası tarafından
verilen ödevi yerine getirir. Bu sırada gerçek dünyanın polisleri gelir ve
genç adamı götürmek isterler. Yaşlı rahip verilen görevi tamamlayana
kadar genç adamın kalması konusunda polisleri ikna eder. Genç adam
verilen görevi yapar. Gitme vakti gelmiştir ve kayığa binilir. Filmin kur­
gusuna bağlı olarak yaşlı rahip doğaüstü güçleri varmışçasına kayığın
gitmesine izin vermez. Yaşlı rahip son bir bakış atarak genç adam ile ve­
dalaşır. Bu dünyada onunla son temasıdır ve ölüm yakındır. Dedektiflerin
genç adamı götürmesi sonrasında yaşlı rahip kendini bir kayıkta yakar.
Yaşlı rahip "ölümlü yanlarını yaktığı ateşle ölümsüzlüğe gönderir.
"82
(Fotoğraf 1 3)
82
http://www.hayalperdesi.net/sinefil/ 1 3-mevsimlerin-insanlara-yaptigi-fenaliklar .aspx
81
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
Fotoğraf 13: Yaşlı rahibin intihar etmesi
Budizmde insan yaşamı bir ıstıraptır. Istıraplar öğretir insana hayatı ve
gerçekleri. İnsanoğlunun kendini bilmesinin ve kendini yontmasının bir
yoludur. Istırap çeken bir beden ancak mutluluğa varabilir. Ve her ıstırap
aslında bir hakikate insanı yaklaştırmaktadır. Hayatın seviyesinin yüksel­
mesinin olmazsa olmaz şartıdır sanki. Kısacası insanı pişirir ve kıvamına
getirir ıstıraplar. Bu nedenle Budizm dört kutsal gerçek83 öğretisini ıstırap
üzerine temellendirmiştir denilebilir. Budist felsefede dört kutsal gerçek
"ıstırap" (dukkha), "ıstırabın kaynağı" (samudya), "ıstırabın yok edilme8)
Karataş, 20 1 5 : 87.
82
Hatice Karalcuş
si" (niradha) ve "ıstırabın yok edilmesinin yolu" (marga) şeklinde formü­
le edilmiştir. İnsan yaşamına ait doğum, yaşlılık, hastalık ve ölümden olu­
şan durumlardan her birisi birer ıstıraptır. Hiç kimse bu ıstıraptan kaça­
maz. Istırabın kaynağı, arzular ve hayatın gerçeği ile ilgili yanılgılar ve
cehalettir. Ancak ana sebep arzulardır. Arzular, şehevi istekler, yaşama
arzusu ve zengin olma isteği olarak üçe aynlır. 84
Istırap üzerine kurulmuş bir hayatta, insanın hataları günahkar olma­
larından değil eksik bilgi, bilgisizlik ve yanlış kavrayışlardan kaynaklan­
maktadır. Bahsi geçen hatalar ise şu şekilde özetlenebilir: 85
l ) Sürekli ve kalıcı olmayan şeylerde sürekliliği ve kalıcılığı aramak.
2) Rahatsızlık ve huzursuzluk veren şeylerde rahatı ve huzuru aramak.
3) Gerçekte var olmayan benliğe sıkı sıkıya yapışmak.
4) Gerçekte çirkin olan şeylerde güzelliği, doyumu aramak.
Budizm felsefesine göre insanoğlu zayıflıklarına bağlı olarak hatalar
yapar. Zaafların yarattığı hatalar ıstıraplı bir yaşamın da kapısını aralar.
Üç temel zayıflık vardır: 86 "Can yakmak'', "Benlik yanılgısı" ve "Ölüm"
dür. Buna göre, bir insanın, şiddete ve her türlü zorlamaya, baskıya baş­
vurması; kendini apayrı ve değişik bir kişi olarak görmesi, yalnız kendini
düşünmesi ve bencil davranması; ölüm yanılsamasına kapılması ruhu
zehirleyen etmenlerdir.
Ölüm her ne kadar rahip için bir son ise de yönetmenin kamerasından
aslında bu bir başlangıçtır. Kayığın altından çıkan yılan, bir dönüşümün
ifadesidir (Fotoğraf 1 4). Budizm inancında yılan varoluş döngüsünün
merkezinde kızgınlığı87 temsil eder. Fiziksel olarak gerçekleşen bir ölüm
var ancak yılanın bedeninde reenkame olan bir durum da var. Yılan bil­
geliğin sembolüdür. Gidilmek istenen nihai hedeftir. 88 Yaşlı rahip sadece
fiziksel olarak ölmüştür. Yılan bedeninde bilgelik mertebesine ulaşmıştır
ve yeni yaşamı yılan bedeni üzerinden devam edecektir.
84
Karataş, 20 1 5 : 87.
86
Avcı ve Acar, 460.
8�
87
88
Avcı ve Acar, 459.
Demirci, 20 14: 543.
http://sinemabinnucizedir.blogspot.eom.tr/20 1 O/O l/ilkbaharyazsonbaharksve-ilkbahar.htinl. ..
83
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
Fotoğraf 14: Kayığın altından çıkan yılan
Kı ş
MahkUmiyet sonrası tapınağa geri dönen genç adam, yaşlı keşişin yerini
alır. Bu dönem kış mevsimi ile sembolize edilmektedir. Kış mevsiminde
insanoğlu "doğa karşısında acizdir, doğanın insafına bırakılan yaşamla­
rın figürüdür, en çok kendine yöneldiğt'89 zamanlardır. Karanlık ve ku­
raklığın karşılığı olarak siyahla renk bulur, doğa ölü doğa formunda­
dır. "90 "Biraz yaşlılık, biraz geçmişin acılarının dizginleşmesidir. Kabul­
lenmişlik, arınma, ruhun bırakılacağı bir evrenin başlangıcı, zorluklara
direnme, güçlenme ve gelişme içgüdülerinin"9 1 karşılık bulduğu, "insan
92 bir mevsimdir kışın hissettir­
aczinin doğa karşısında kaskatı kesildiği"
dikleri.
89
http://sinemabirmucizedir.blogspot.eom.tr/20 1 O/O1 /ilkbaharyazsonbaharksve-ilkbahar.html
http://arsiv.mevsimsiz.net/y-4439/ilkbahar_Yaz_Sonbahar_ Kis_ve_ilkbahar_Filmi_Uzerine_
Budizm Merkezli Mekansal Bir cozumleme/
9 1 http://�ww.mavimelek.co�ilkbahar_yaz_sonbahar_kis.htm
92 http://www.hayalperdesi.net/sinefil/1 3-mevsimlerin-insanlara-yaptigi-fenaliklar.aspx
90
84
Hatice Karakuş
Fotoğraf 15: Yönetmen Kim Ki Duk
Kış mevsiminde yönetmen Kim Ki Duk'u oyuncu olarak görüyoruz (Fo­
toğraf 1 5). Kendine yönelen, geçmişin sancılı acılarını dindirmeye çalı­
şan, arınmak isteyen, arındıkça güçlenen bir hayatın hikayesini oynuyor
yönetmen bu aşamada. Budist felsefede insanlar genel olarak "duhkha"
acı, hastalık ve üzüntü içindedirler. Bunun nedeni akış ve değişimi bilmi­
yor olmaları ve tümü Maya (hayal) olan değişmez biçimlere bağlanma
istekleridir. Söz konusu Mayalar, nesne, olgu, olay ve fikirler olarak kar­
şımıza çıkarlar. Özgün ve bağımsız bir benlik düşüncesi de Maya' dır (ha­
yal) ve bu sanı kişiyi acılara sürükler.93 Filmin bu mevsiminde, acı ve
üzüntü içinde olan bir insanın kendi benliği için nasıl arınabileceği konu­
su işleniyor. Filmin ilk mevsimi olan ilkbaharda sırtında taşıdığı taşı bu
kez kış mevsiminde arınmak amacıyla taşıyor (Fotoğraf 1 6). Sırtında te­
kerlek elinde bir heykel ile kışın soğuk ve puslu havasında soğuğa aldır­
madan zirveye çıkarak ait olduğu tapınağa tepeden bakıyor. Büyük zan­
nedilen hayatların küçücük göründüğü bir mesaj sanki (Fotoğraf 1 8). Bu
gezinti "aydınlanma amaçlı bir yolculuktur. "94 Taşınan heykel Budizm
inancında Bodhisattva olarak geçmektedir (Fotoğraf 1 7). Bodhisattva ise
"uyanmakta olan varlık' veya 'uyanık tabiatlı' olandır. 95 Bodhisattva ken­
dini sadece kendi aydınlanmasına değil, tüm duyarlı varlıkların aydınlan-
93
Bobaroğlu, 1 . www.anadoluaydinlanma.org/KadimBilgelik/Hint_lrfani/budizm.pdf
http://arsiv.mevsimsiz.net/y-44 39/ilkbahar_Yaz_ Sonbahar_Kis_ve_ilkbahar_Filmi_Uzerine_
Budizm Merkezli Mekansal-Bir-cozumleme/.
95 Coomaraswamy� 2000: 82.
94
85
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
96
masına adamış olan ve böylelikle Ahrat'tan farklı olan kişi dünyada ya­
şarken henüz gerçekleşmesi tamamlanmamış el etek çekme nimetini ka­
bul etmeyen ve böylece yol gösterici fener gibi dünyada kalan, bütün var­
9
lıkların sevecen kılavuzunu, kurtancısını 7 anlatan bir terimdir. Bu aslın­
da bir yoldur. Bodhisattva yolu "ormana çekilme yolu değil, dünyada ya­
şama yolu. Karşılıksız biçimde vermeyi yaşam görevi haline getirerek
9
99
bensizliğin gerçeğini öğrenip yaşamaktır 8 ve "dünyaya geri dönen" in­
100
sanın simgesidir. Bodhisattva bir yönüyle de bir idealdir.
Bütün duyarlı
varlıktan nirvanaya (manevi kurtuluşa) ulaştırmak için rehberlik etme
kararlılığıdır. Yeni ayın büyüyerek dolunay olması gibi Bodhisattva da
Buddha'ya doğru ilerler ve bunu ahlakı, sabn, enerjiyi, meditatif konsant­
rasyonu ve bilgeliği uygulayarak yapar.
Fotoğraf 16
96
Senzaki ve Mccandless, 2001 : 1 1 8.
Carnpbell, 2003: 269.
98 Carnpbell, 2003: 265.
99 Sangharakshita, 2012: 1 66.
ıoo Sangharakshita, 201 2 : 74.
97
86
Hatice Karakuş
Fotoğraf 1 7
Fotoğraf 18
Bu bölümün dikkate değer bir diğer sahnesi ise yüzü görünmeyen kadının
kucağında bir çocukla belirmesidir (Fotoğraf 1 9). Yüzü görünmeyen ka­
10
dın "bir insandan çok var olan döngünün devam etmesinı"'' 1 ifade et­
mektedir. Tapınağa bırakılan bebek, oyuncunun çok uzun yıllar önce ge­
ride bıraktığı hayatına farklı bir yerden yeni bir başlangıcın sembolünün
ifadesidir.
ıoı
http://sinemabirrnucizedir.blogspot.eom.tr/20 l O/O l/ilkbaharyazsonbaharksve-ilkbahar.html
87
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
Fotoğraf 19: Kucağında çocuğu olan yüzü görünmeyen kadın
Film en son sahnede kapılarını tekrar baharla açıyor. Doğanın dirilmesi
gibi yaşamın da canlanmasıyla senaryo başa dönüyor. Genç kadın tara­
fından bırakılan küçük çocuk bilge olan ustanın öğrencisi olarak seyirciye
sunuluyor (Fotoğraf 20). Film, küçüğün yeni bilge adamın çocukluk gü­
nahını tekrarlamasıyla son bulur.
102
Fotoğra/20
1 02
88
http://www .hayalperdesi.net/sinefı 1/ 1 3-mevsimlerin-insanlara-yaptigi-fenaliklar.aspx
Hatice Karakuş
SoNUç
İnsanın yaşam döngüsü mevsimlerin şaşmayan döngüsüne ayarlanmıştır.
Yaşlı keşişin bilgeliği içinde genç keşiş adayının mevsimleri yaşaması ve
deneyimlemesi anlatılmaktadır filmde. Kendisine öğretilen değerleri ha­
yatın kendine sunduğu sınavlar ve tuzaklar ile deneyimleyen genç rahip
adayının sancıları, pişmanlıkları ve çıkardığı dersler kısacası akıp giden
mevsimler üzerinden insanın büyümesinin hikayesidir. Doğa nasıl ki ba­
har ile başlayıp gene bahar ile biter ve döngü hiç şaşırmadan yoluna bu
istikamette devam ederse, yaşam da benzer bir şekilde yol almaktadır.
İnsan gelişimi yaşanan zorluklar ve verilen sınavlara bağlı olarak aslında
aynı şekilde seyir göstermektedir. Hayatın acılan her dönem insana mesa­
jını verir. Yaşattığı acılara bağlı olarak da insanı olgunlaştım. Yani hayat
büyütür insanı. Döngüdür aslında bu sırayı ortaya çıkaran.
İnsanoğlu her mevsimde farklı sorgulamalar içine girer. İlkbaharda
vicdan sorgulaması yapar ve masumiyetinin kıymetini öğrenir. Zarar ver­
dikçe zarar gördüğünü keşfeder. Doğaya ve yaşama saygının kurallarını
öğrenir, acı çekerek ve ağlayarak. Yaz mevsiminde sevgi, aşk, ihtiras, tut­
ku karışımı duyguların karması ile buluşur. Genç bir kıza hissettiği duy­
gular cinayet işlemeye kadar götürecektir genç adamı. Arzularının önüne
set koyarak bedenini ve düşüncelerini eğiteceğini öğrenir. Islah olacağı
mevsim kapıdadır artık. Kendini, günahlarını düşünmenin bir mevsimidir
sonbahar. Kendine yöneldiği bu mevsimi aydınlanma ve arınmanın karşı­
lığı olan kış izleyecektir. Kış ayında sabretmenin erdemine kavuşacak. Ve
arınma ve sabretmenin meyvelerini yeniden ilkbaharda toplayacaktır. Ve
bitiş başlangıcın renginde insana yeniden merhaba diyecektir. Yeniden
ilkbahar diyerek ilklerden yola çıkacaktır insanoğlu. Kısaca masumiyetin
olgunlaşması, insan gibi büyüyen duyguların yoldan çıkması, yoldan çı­
kan duyguların arınması, saflaşma ihtiyacı ve yeniden başa dönerek ken­
dine dışarıdan yeniden bakma.
Yaşamın ölümü, ölümün de yaşamı içinde barındırdığı fikri, filmin
vermeye çalıştığı bir diğer mesaj olarak değerlendirilebilir. Bütün mev­
simler, aylar, haftalar ve günler ölüme gider aslında. Ölüme giden yolla­
rın yolcusudur insanlar. Bu yolculuk da duraklarımız farklı mevsimlerdir.
Her durak farklı sınavlara tabi tutar bizi. Kimisi zorlar kimisi olgunlaştım
kimisi de ümitlendirir. Her biri ayn bir renk ayn bir dokudadır. Doğum
ve ölümün yollan paraleldir. Doğanın istikameti bellidir esasında. Yaşa­
nılan her gün ölümü daha da kısaltır. Ve mevsimler aslında ölüme yakla­
şırken ölümün farklı bir rengini sunmaktadır insana. Sonbahar san, kış
siyah, bahar ise yeşil olarak yüzünü gösterir insana. Ölüm düşüncesi ya89
Sinemanın Sessiz Çocuğu: Kim Ki Duk
şamın iştahını kaçırır insanın zihninde. Neden mi? Çünkü her yerde mes­
ken tutmuştur. Her yerden insana el sallar. İnsan avındadır ölüm. Gidece­
ğe yere taşıyacak insanlar arar durmadan. Ne gariptir ki insan hayatta
iken ölüm insan hayatına girer.
�YNAKÇA
Ana Britannica ( 1989), "Naga Maddesi", GOzel Sanatlar Matbaası, İstanbul.
Annes, Roy (20 1 1 ). Üçüncü Dünya Sineması ve Batı, Çeviren ve yayıma
hazırlayan: Zahit
Atam, Doruk Yayınlan, İstanbul.
Budizm ve Ekoloji, İ gdaş Yayınlan, İ stanbul.
İ
Balazs, Bela (20 1 3). Görünen nsan, Say Yayınlan, İstanbul.
Berberoğlu, Arif ( 1 987). Emek. Din ve insan, İkinci Basım, Evrensel Basım Yayın, İ stanbul.
Bachelor, Martine ve Brown, Kerry ( 1 992).
Campbell, Joseph (2003).
Doğu Mitolojisi-Tannnın Maskeleri,
çev: Kudret Emiroğlu, İmge
Kitabevi, Ankara.
Chung, Hye Seung (20 1 2).
Kim Ki Duk. Contemporary Film Directors, Edited: James Naremo­
re, University of Illinois Press.
Coomaraswamy, Ananda (2000).
Hinduizm ve Budizm,
Kaknüs Yayınlan, İstanbul.
Demirci, Ü mit Özgür (20 14). "Uygur Metinlerinde Yılan'',
Turkish Studies, lntemational
Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic,
Volume 9/3,
pp. 541 -547.
Erengil, Cengiz (2004). Budizm, İnsan Yayınlan, İ stanbul.
Geray, Haluk (201 4).
Yöntemlere Giriş,
İletişim Alanında Örneklerle Toplumsal Araştırma/arda Nicel ve Nitel
Umuttepe Yayınlan, Kocaeli.
Hübinette, Tobias (2004). "Korea (n) Divided, Third Space Existence in Kim Ki Duk's Wild
Animals",
Graduate Joumal ofAsia-Pacific Studies, 212, pp.
Karakuş, Zeki (2007).
Kıraç, Rıza (20 1 2).
1 8-29.
Güzel Sözler, Yayınlanmamış Derleme Kitap,
Sinemanın ABC'si - Teknolojik Buluştan Sanata,
Sivas.
Say Yayınlan, İstanbul.
Minarlı, Mustafa Ali ve Yılmaz, Burak (20 1 5), "Asya Politik Sineması Ü zerine Notlar'',
& İnsan
İnsan
3, ss. 37-50.
Misalli Büyük Türkçe Sözlük (2005). "Nefs Maddesi'', Derleyici: İ lhan Ayverdi, İ stanbul.
Mulvey, Laura (2012).
Saniyede 24 Kare Ölüm-Durağanlık ve Hareketli Görüntü,
Doruk
Yayınlan, İ stanbul.
Pezzella, Mario (200 1 ).
Sinemada Estetik,
Dost Kitabevi Yayınlan, Ankara.
Asya Korku Sineması, Kalkedon Yayınlan, İ stanbul.
Rotha, Paul ( 1 996). Sinema Tarihi- Ülke Sinema/an, Siste Yayıncılık, İ stanbul.
Richards, Andy (201 l ).
Sangharakshita (201 2).
Buda Kimdir?,
Türkçesi: Berna Biçen, Hermes Yayınlan, İ stanbul.
Scognamillo, Giovanni ( 1 997). Dürrya Sinema Sanayi, Timaş Yayınlan, İstanbul.
Senzaki, Nyogen ve Mccandless Ruth Strout (200 1 ).
Okyanus Yayınlan, İ stanbul.
90
Budizm ve Zen,
Türkçesi: Nur Yener,
Hatice Karakuş
Sinema Söyleşisi (2005). "Aynı Filmde Birçok Türü Bir.ıraya Getirebilen Bir Sinema", Mithat
Alam Film Merkezi Söyleşi, Panel ve Sunum Yıllığı.
Tokyürek, Hacer (20 1 3). "Eski Uygurcada Hayvan Adlan ve Bunların Kullanım Alanları'',
TÜBAR-XXXI II, ss.
22 1 -28 1 .
Turan, Emine Zehra (2004).
Budizmde Manastır Hayatı, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (Dinler Tarihi) Anabilim Dalı, YOksek Lisans Tezi, An­
kara.
Türkçe Sözlük (201 1 ). "Anime Maddesi", Türk Dil Kurumu Yayınlan, 1 1 . Baskı, Ankara.
Wollen, Peter (201 4).
Sinemada Göstergeler ve Anlam,
çev: Zafer Aracagök, Bülent Doğan,
Metis Yayınlan, İ stanbul.
Yıldız, Muharrem ve Meçin Mehmet Mekin (201 4). Dinlerde İç Yolculuklar,
Dergisi,
Tarih Okulu
7/17, ss. 22 1 -25 1 .
Yılmaz, Serpil (20 1 1 ),
Mesnevide Geçen Hayvan Metaforlarının Tasawufi Yorumu,
Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tasavvuf Bi­
lim dalı, Yüksek Lisans Tezi, Konya.
Zengin, Metis Oktuğ (20 1 1 ), Uzakdoğu Felsefesi Işığında Yay Filminin Göstergebilimsel
Çözümlemesi, İstanbul
Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi,
Sayı: 40, ss. 67-86.
İnternet Kaynaklan
Bobaroğlu, Metin, Budizm, Anadolu Aydınlanma Vakfı, www .anadoluaydinlanma.org/Kadim
Bilgelik/Hint_lrfani/budizm.pdf
Kurtar, Senam, Mekanı Yaşamak: Lefevbre ve Mekanın Diyalektik Oluşumu, http://www.acade­
mia.edu/2945638/Mekan%C4%B 1...:Ya%C5%9Famak_Lefebvre_ve_Mekan%C4%B 1 n_Di
yalektik_Olu%C5%9Fumu_T"/oC3%9CCAUM
http://www.tersninja.com/kore-savasi-hakk.indaki-43-guney-kore-savas-fılmi/).
http://ayk.iriakademi.com/haber/haber-goster/ 1 1 5-k.im-ki-duk-istanbul-daydi.html
http://www.sadibey.com/2009/07/05/varoluscu-bir-yonetrnen-kim-k.i-duk/ #.VaIPwpUVjlU
http://blog.siradisidigital.com/korenin-karsi-koydugu-yonetrneni-dunya-dinliyor-kim-ki-duk/)
http://arsiv.mevsimsiz.net/y-4439/ilkbahar_Yaz_Sonbahar_Kis_ve_ilkbahar_Filmi_Uzeri­
ne_Budi.zın_Merkezli_Mekansal_Bir_cozumleme/
http://www.hayalperdesi.net/sinefil/ 1 3-mevsimlerin-insanlara-yaptigi-fenaliklar.aspx
htttp://blog.radikal.com.tr/sinema-film-kritikleri/siz-hic-film-okudunuz-mu-8085 1 )
http://www.mavimelek.com/ilkbahar_yaz_sonbahar_kis.ht
http://sinemabirmucizedir.blogspot.com.tr/20 1 O/O 1 /ilkbaharyazsonbaharksve-ilkbahar.htrnl.,
91
Bemardo Bertolucci
Federico Fellini
Pier Paolo Pasolini
Michelangelo Antonioni
ANTONIONl's
im' ım mD lllD al dSll lll.llJ' m
•
DÜNYANIN EN 1Yİ
SiNEMASI VE
EN GüZEL FiLMLERİ
( 1 950- 1 980)
Oğuz Adanır*
Sinemayla tanıştığım ilk yıllarda benim için İtalyan sineması özetle Toto,
Franco ve Ciccio, Spagetti Westem filmlerinden ibaretti. Paris'te sinema
eğitimi almaya başladıktan bir süre sonra ( 1 973) hem okul ve sinematek
hem de sinema salonları ve Fransız televizyonundaki sinematek program­
larında İtalyan filmleriyle giderek daha sık karşılaşmaya başladım. Yö­
netmenleri, oyuncuları, senaryo yazarları, görüntü yönetmenleri ve İtal­
yan sinemasının vazgeçilmezleri arasında yer alan Nino Rota, Ennio
Morricone gibi isimler yavaş yavaş hafızama kazınmaya başladı.
1 940' lar ile 1 980' ler arasında çevrilen yüzlerce İtalyan filmi gördüm.
Öncesine ve sonrasına ait filmler de gördüm doğal olarak. Öğrencilik yıl­
larımda görüp de sevmediğim İtalyan filmleri oldu mu? Herhalde birkaç
tane olmuştur, hatırlayabildiğim kadarıyla ilk kez izlediğimde Pasolini '
nin Accatone' sinin sıkıcı olduğunu düşünmüştüm. Hakkında anlatılanlar
nedeniyle Paris'te gösterime girdiği dönemde gidip görmediğim, ancak
yıllar sonra izlediğim Sa/o o 120 giornata di Sodoma'yı ise çok vahşi ve
anlamsız bir sertlikte bulmuştum. Başka da aklıma gelen bir film ismi yok.
İtalyan sinemasına duyduğum ilgi sonucu gördüğüm yüzlerce filmi
Hollywoodı Fransız, Sovyet ya da başka ülke sinemalarıyla karşılaştırdı-
Prof. Dr. Oğuz Adanır, Dokuz Eylül Ü niversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Film Tasarımı
Bölümü.
•
Dünyanın En iyi Sineması
ve
En Güzel Filmleri
ğımda bana göre özellikle 1 950- 1 980 yılları arasında gerçekleştirilen ve
ağırlıklı olarak İtalyan Komedisi olarak adlandırılan mizah, kara mizah
türü filmlerin (özellikle de 1 960- 1 980 yıllan) o dönem dünya sinemasının
en nitelikli filmlerini oluşturduğunu söyleyebilirim. Neden sorusuna ge­
lince? Aradan bu kadar zaman geçtikten sonra geriye baktığımda bir ba­
kıma oldukça kısa sürdüğü söylenebilecek Yeni-Gerçekçilik akımının
belki de bilinçli ya da bilinçsiz bir şekilde bu sinemanın oluşumuna kat­
kıda bulunduğu söylenebilir.
1 5 . ve 1 6. yüzyıl plastik sanatlar alanında dünyanın en güzel başyapıt­
larını ortaya koyan İtalya gibi bir ülkede sinemanın da gerçeklik kavramı
ya da düşüncesinin etkisinden kurtulması uzun sürmedi. Bu çerçeveden
bakıldığında yalın ve kuru bir gerçekliğin uzun süre İtalyan karakteriyle
uyuşması olanaksızdı. Örneğin, Roma Açık Şehir konusunun savaş sıra­
sındaki toplumsal yaşam olması nedeniyle kendiliğinden karmaşıklaşmış
bir gerçeklik sürecinden söz etmektedir. Oysa Bisiklet Hırsızları ( l 948)
yalın ve düz bir gerçeklik anlayışının ürününe benzemektedir. Ne var ki,
İtalyan yönetmenler ve aydınlar kısa bir süre içinde tarihte yalın ve düz
bir gerçeklik kavramının ya da anlayışının bulunmadığını, sinemanın olsa
olsa gerçekliğin yalnızca görünen yalın ve düz yüzünü yansıtabileceğini,
onu yeniden canlandırabileceğini ancak bunun gerçekliğin kendisi olarak
kabul edilemeyeceğini anlamışlardır. De Sica bu olgunun bilincine ilk va­
ran yönetmenlerden birine benzemektedir, zira 1 95 1 yılında gerçekleştir­
diği Milano 'da Mucize hem çok gerçekçi hem de masalsı bir filmdir. Bu
filmde örneğin, insanlar en zor yaşam koşullarında bile estetiğe önem
vermekte, film, zalimlik ve şefkat, aşın duyarsızlık ve hassasiyet gibi zıt
kutuplar üzerinden hareketle insanların içinde bulundukları o anlatılması
güç sefalet, işsizlik, çaresizlikten ancak ölerek kurtulabileceklerini çok
ironik-şiirsel-simgesel bir sonla noktalayarak göstermektedir. Dolayısıyla
Yeni-Gerçekçilik seyirciye her gün içinde yan yana yaşadıkları bir top­
lumsal düzeni sinemadan olduğu gibi yansıtmanın bu sanatı daha güzel
bir noktaya doğru sürükleyip, götüremeyceğini anlamış ve bu sevdadan
iyi ki çabuk vazgeçmiştir. Fellini, Antonioni, Pasolini, Bertolucci, M.
Ferreri hatta F. Rasi gibi yönetmenler gerçeklik ve estetik arasında kuru­
labilecek binlerce değişik ilişki biçimi olduğunu ilk anlayan ve gösteren
yönetmenler arasında yer almışlardır. Bunlar toplumsal sorunlarla ilgi­
lendikleri zaman bunu neredeyse kişisel olarak nitelendirilebilecek bir
stil/estetik çerçevesinde yapabilen yönetmenlerdir.
I Vitelloni, La Dolce Vita da dahil olmak üzere toplumsal sorunlara
her zaman dolaylı göndermeler yapan filmlere imza atan F. Fellini yaşamı
boyunca neredeyse aynı filmi çektiği gibi bir duyguya sahip olduğunu
94
Oğuz Adanır
söylemiştir. Hemen her filminde cinsellik, aile, eğitim, din temalarını ele
Satyricon, Ro­
ma, Amarcord, La Citta dele Donne adlı filmleri çok somut bir şekilde
almıştır. Kendine özgü bir estetik anlayışa sahip olduğunu
ortaya koymaktadır. Bu yönetmenin en sevdiğim özelliği sinemada özel­
likle anlatı düzeyindeki katı kurallara boyun eğmemesi ve kendi oyun ku­
rallarını kendisinin belirlemesidir. Bu konuda klasik anlatı sineması dı­
şında çıkarak muhteşem bir estetik zenginliğin sergilendiği ve MS l . yüz­
yılda geçen Akdeniz'e özgü bir şölenden kesitlere benzeyen
Satyricon'u
ilk izlediğimde şaşırıp kalmıştım. Fellini'yi bir sihirbaza, büyücüye ben­
zetmiştim.
Amarcord'u izledikten sonra da aynı şaşkınlığı yaşamış ve bir
insanın nasıl olup da böylesine olağanüstü bir düşgücüne sahip olabildi­
ğini kavramakta zorlanmıştım. O yıllardaki Fellini'yi şimdi bir tür Free
Jazz ustasına benzetiyorum. Belli bir temaya bağlı kalan yönetmen, bu
müzisyenler gibi öykülerini özgürce işleyip sergilemiş ve seyircinin be­
ğenisini kazanmıştı.
Fellini gibi çok özgün bir sinema anlayışına sahip diğer bir yönetmen
de Antonioni'dir. 1 950'li yıllardaki kimi toplumsal içerikli film deneme­
lerinden sonra l 960 yılında L 'Avventura ile toplumsal bir kesimin düşün­
ce ve yaşam biçiminden kesitler sunan yönetmen, daha sonraki yıllarda
[Zabriskie Point ( l 970) dışında] giderek daha kişisel olarak nitelendirile­
bilecek temalar üzerinde yoğunlaşmıştır. Filmlerde görülen ve seyircinin
canını sıkan sinemada
boş, yani hiçbir şeyin anlatılmadığı, hissettirilme­
diği zaman olarak nitelendirilen zaman dilimlerini anlatının en önemli un­
suru haline getiren Antonioni, boş zamana estetik bir boyut katıp, izlenir
kılabilen belki de tek yönetmendir. Filmlerinin genelinde modem yaşam
ve anlaşılması zor, tuhaf (duygulanmakta, iletişim kurmakta zorlanan,
psikoloj ik sorunları olan, şaşkın, yapayalnız) modem bireyleri anlatan,
sorgulayan, eleştiren yönetmen gerçekliğe kendine özgü bir biçim ve
içerik kazandıran çok önemli bir isimdir. Toplumsal yaşamı kendine özgü
kişisel penceresinden gösteren ve yorumlayan (onun sunduğu gerçeklik
evreni bir bakıma hastalıklı, mutsuz, ne istediğini bilmeyen bir dünyaya
benzer) sıradışı bir yönetmendir. Antonioni ve Free Jazz konusundaysa
onun belki de 1 960- 1 970'li yıllarda duygular-tema açısından bu müzik
türüne en uygun filmler üreten yönetmen olduğu söylenebilir.
Yeni-Gerçekçiliğe meslek yaşamının önemli bir bölümünde bağlı ka­
1
lan Visconti 'nin
Ossessione, La Terra Trema, Le Notti Bianche, Rocco e
1 Bu bölümden sonra filmler yalnızca İ talyanca orijinal isimleriyle anılacak ve yanlarına çekim
tarihi yazılmayacaktır. Filmlerin Türkçe karşılıklarının verilmeme nedeni çok önemli bir bölü­
münün sansür ve çeşitli nedenlerden ötüıii ülkemizde gösteril(e)memesi nedeniyle Türkçe ad­
lan olmamasıdır. Tarihlere gelince üstünde ağırlıklı olarak durulan dönem 1 960- 1 980 olmakla
95
Dünyanın En İyi Sineması ve En Güzel Filmleri
I Suoi Fratelli, il Gattopardo, Morte a Venezia, Ludwig, Gruppo Di Fa­
miglia in Un lnterno gibi filmlerini izledim. Yoksul balıkçılardan aristok­
rasiye uzanan bir filmografıye sahip ünlü yönetmenin öne çıkan iki
önemli özelliğinden biri görüntü estetiği konusundaki titizliğidir. Sorunlu
toplum ve bireylerin karmaşık ilişkileri ve yaşantıları konusunda derinle­
mesine çözümlemeler yapan yönetmen İ talyan komedisinden oldukça
uzaktır. Gerçekçiliği olabilecek en üst estetik düzeye çıkaran isimlerden
biri olmakla birlikte gerçeklik bu estetiğin gerisinde ortadan kaybolmaz.
Ancak Morte
a Venezia ve Ludwig'de ister istemez aklınıza kendiliğinden
bu filmlerin sahip oldukları estetik düzey geliyor.
Bertolucci ailesinin Napoli'de Rossellini, Pasolini gibi komşuları var­
dır. Sinema yazılan yazan babasıyla birlikte çocukluktan itibaren sinema
salonlarına gitmeye başlar. Akşam balkonlarda gerçekleştirilen ateşli tar­
tışmalara kulak misafiri olur.
rajlı filmi olan
23 yaşında ses getiren ve ikinci uzun met­
Prima della Rivoluzione'yi çeker. Cinsellik ve politikayı
ilginç bir şekilde bir araya getirdiği bu filmden bazı nümayiş sahneleri dı­
şında anımsadığım bir şey yok. Bu filmlerden sonra Komünist Parti üyesi
La Strategia del Ragno, il Conformista, 1900 gibi birçok
politik içerikli film çeker. Kariyerinin daha sonraki bir döneminde İ talya
olan yönetmen:
Ultima Tango a Parigi ve sinema ta­
rihinin dev prodüksiyonlarından biri olan The Last Emperor gibi filmler
gerçekleştirir. 1900 ve Strategia del Ragno en çok sevdiğim filmleridir.
1900, ağırlıklı olarak kırsal kesimde geçmesine karşın 20. yüzyılın ilk ya­
ile doğrudan bir ilişkisi bulunmayan
nsında İtalyan halkının yaşam koşullan, düşünce yapısı konusunda des­
tansı bir filmdir. Bertolucci, bu filmde, aynı topraklar üzerinde aynı gün
doğan iki erkek çocuğun koşut yaşam öyküleri üzerinden yanın yüzyıllık
oldukça başarılı bir İtalya portresi çizer. Strategia del Ragno ise bir tür
1 900 adlı filmin ön çalışması gibidir. Faşist dönem İtalyası'nda yaşamış,
komünist parti üyesi, katledildikten sonra anısına bir anıt dikilmiş babası
hakkında yapılan çelişkili açıklamalar üzerine yaşanan gerçekleri öğren­
mek amacıyla yola çıkan bir gencin ulaştığı bilgiler karşısındaki şaşkınlı­
ğını izleriz. Bertolucci toplumun bu olaylan yaşayan kesiminin zihniyeti­
ni bir mikro cerrah ustalığıyla işlemiş ve neredeyse öykünün sonuna ka­
dar nasıl bir sonuçla karşılaşılacağını izleyiciden saklamayı başarmıştır.
Tıpkı bir önceki gibi bugün bile oturulup büyük bir keyif alınarak izlene­
bilecek türden bir film.
birlikte
1 960 öncesi ve 1 980 sonrasına ait bazı filmler de vardır. Dolayısıyla okuyucuya filmle­
1 960- 1 980 yıllan arasında çekildiğini baştan söylediğimizden
rin çok büyük bir çoğunluğunun
göz kirliliğine yol açmaması için parantez içi çekim tarihleri koymadık. Meraklı okuyucu is­
tediği takdirde bu bilgilere kolayca ulaşabilir.
96
Oğuz Adanır
Hem İtalyan sineması hem de dünya sinema tarihinde özel bir yere sa­
hip olan yönetmenlerin sonuncusu M. Ferreri'dir. Öncekiler kadar önemli
midir, değil midir sorusunu sormamamın nedeni yalnızca iki filmini gör­
müş olsam da bu filmlerin bugüne kadar zihnimde kalmayı başarmaları­
dır. Bunlar: La Grande Abbuffata ve Ciao Maschio filmleridir. İlk filmde
modem toplumun en aklı başında insanlarından sayılabilecek, yaşlan 50
dolayında, ancak yaşamaktan bıkan mutsuz dört erkek yiyerek toplu hal­
de intihar etmeye karar verip bu karan yaşama geçirirler. Bu filmin bir­
çok sahnesi nedense zihnime çakılı kaldı, diğerini ise modem dünyanın
sonu hakkında New York'ta çekilmiş bilim kurgu türünden bir filme ben­
zetirim.
•
Buraya kadar adı geçen yönetmenlerin her birinin sinema anlayışı ve
filmleri hakkında kitaplar yazılmıştır. Bu yönetmenler hiç kuşkusuz İtal­
yan sinemasındaki niteliksel gelişmeye, çeşitliliğe ve dört başı mamur bir
ulusal sinemanın oluşmasına büyük katkıda bulunmuşlardır.
Öğrencilik yıllarımda dünyanın film çekilen hemen her ülkesine ait
filmler gördüğümü söyleyebilirim. Başta Amerikan sineması olmak üzere
Fransız, İngiliz, Alman, İsviçre, Belçika, İspanyol, İsveç, Yunan sinema­
sından çok sayıda güzel film izledim. Sovyet Rusya filmleri dışında çok
güzel Polonya, Çekoslovak, Macar filmleri izledim. Libya dışında diğer
Kuzey Afrika ülkeleri, Senegal, Güney Afrika, Brezilya, Arjantin, Mek­
sika, Bolivya gibi ülkelerde üretilen filmler gördüm. Hint, Japon, Çin, G.
Kore, Avustralya, vb sinemasından örnekler gördüm. O dönemde dünya­
nın hemen her ülkesinden Paris'e getirtilen belgesel filmler gördüm. An­
cak hiçbiri beni İtalyan sineması kadar etkilemedi. İtalyan sineması bir
bakıma benim sinemaya bakışımın biçimlenmesi konusunda en önemli
rolü oynayan sinemadır. Bunun nedenleri üzerinde çok sonralan düşün­
düm. Bir kez Akdeniz kültürünün en önemli temsilcilerinden biri olarak
kendime yakın hissettiğim bir ülkeydi. l 970'li yıllarda trenle İtalya'dan
gelip geçerken bir yerlerde muhakkak bombalar patlardı. İtalya demokra­
si mücadelesi vermekle meşgul, koyu Katolik bir ülke gibi görünmesine
karşın Komünist Parti 'nin hızla yükseldiği, terörist eylemlerin durmak
bilmediği, bir yanda,n Sicilya ve mafya ile uğraşırken bir yandan özellikle
yüksek öğrenim, işsizlik konusunda yoğun çaba harcayan, karmaşanın
egemen olduğu, ancak inanılmaz bir toplumsal dinamizm sergileyen, mo­
dernleşme peşinde koşan bir ülkeydi. Aynı dönemde Türkiye kendi ça­
pında benzer olaylar yaşar, benzer bir politik ortam sergilerken sinema
sansürünü aşma konusunda da çaba s&rf etmiş ancak belli bir sınırın öte97
Dünyanın En iyi Sineması ve En Güzel Filmleri
sine geçememişti. İtalya'dan farkımız orada ülkenin demokrasi yolculu­
ğuna askeri darbelerin ket vurmamasıydı. Belki de bu yüzden İtalyan si­
neması bu dönem İtalya'sının unutulmaz bir yansıması olarak kabul edi­
lebilir.
Evet, Amerikalılar sinemayı popüler bir eğlence aracına dönüştürmüş
olabilirler, ancak sinemayı ( 1 960- 1 980) popüler bir sanat haline getirenler
İtalyanlardır. Toplumun neredeyse kılcal damarlarına kadar inerek tüm
olumsuzluk ve sorunları inanılmaz bir sinema oluşturarak işlemişlerdir.
Özellikle de birazdan söz edeceğim yönetmenler ve filmlerinin çoğunda
tanık olduğum toplumsal, insani değerler, ahlaki gözlemler, düşünceler
bende sinemanın böyle bir sanat olması gerektiği gibi bir sonuca itti.
Bunlar zaman zaman insanı kahkahalara boğarken aynı zamanda derin bir
iç çekmesine yol açan türden filmlerdir. Hem güldüren hem ağlatan dola­
yısıyla hem keyif veren hem de düşündüren filmler. O gün bugündür bu
düşüncemde büyük bir değişiklik olmadı. Zira İtalyanlar inanılmaz top­
lumsal sorunlarla cebelleşirken müthiş bir sinemaya sahip oldular. Dola­
yısıyla toplumsal sorunlarının hiçbirini doğru dürüst çözememiş ancak
modernleşmek ve demokratikleşmek isteyen her ülke sinemasının o sine­
madan alabileceği, esinlenebileceği bir şeyler olduğuna eminim. Bana gö­
re İtalya' da bu sinemanın sona ermesinin nedeni toplumsal yaşamın pek
çok alanında görülen değişim ve gelişmedir yoksa televizyonun devreye
girmesi değil. 1 980'li yıllardan bu yana artık öyle bir İtalyan sineması
yok, çünkü artık öyle bir İtalya yok. Buna üzülmekle birlikte bu sinema­
nın kendi ülkesindeki toplumsal-kültürel görevini yerine getirdiği gibi bir
sonuca ulaşmama yol açtı. Olaya bu açıdan bakıldığındaysa sevinmemek
olanaksız, zira bir sanatın toplumsal-kültürel bir işlevi başarıyla yerine
getirmesi her zaman karşılaşılan bir durum değil.
Yeni bölüme geçmeden birinci grupla bu ikinci grup arasında yer aldı­
ğını düşündüğüm Taviani Kardeşler ve Francesco Rosi sineması hakkın­
da da bir şeyler söylemek istiyorum. Paolo ve Vittorio Taviani kardeşle­
rin sinemalarının bende de çok özel bir yere sahip olduğunu söyleyebili­
rim. Zira 1 960- 1 980' ler arasına yerleştirdiğim yaratıcılık sürecini nere­
deyse 2000'li yıllara kadar sürdürebilen nadir yönetmenler arasındadırlar.
Bir kısmı kış aylarında ocak başlarında anlatılan öykülere, efsanelere
benzerken diğer kısmı önemli toplumsal-politik sorunların ele alındığı,
toplumsal geleceğin sorgulandığı önemli filmlerdir. İnsanın ve toplumun
duygusal ve zalim yanlarını gerçekleştirdikleri çok güzel filmlerinde ser­
gilerler. Bu duygusallık ve zalimliğin en ince biçimde işlendiği filmler­
den biri hiç kuşkusuz Kaos'tur. Dört/Beş bölümden oluşan bu filmin ilk
bölümündeki annenin Amerika'daki oğluna gönderdiği (=gönderemediği)
98
Oğuz Adanır
mektuplardaki duygusallık ve hemen yanıbaşında yaşayan ve uğradığı te­
cavüz sonucu doğurduğu çocuğuna karşı hissettiği yabancı lığın ve göç
eden Sicilyalı köylülerin kolektif yazgısını anlatan bu kısa filmi unuta­
bilmek olanaksız. Her izleyişimde aynı heyecanı duyduğum filmlerden
biri. Aynı şekilde
San Michele aveva un gallo adlı filmde çok çarpıcı ve
hüzünlü bir öykü anlatılır. 1 9. yüzyıl sonunda hapishaneye düşen ve önce
ölüme mahkı1m edilip daha sonra cezası ömür boyu hapse çevrilen bir
anarşist, aradan on yıl geçtikten sonra bir başka hapishaneye transfer edi­
lirken yolda genç anarşistlere, köylülere rastlar ve onlarla konuşmaya ça­
lışır ancak başaramaz. Zira dünya, değişmiş sahip olduğu devrimci dü­
şünceler anlamını yitirmiş, mücadele anlamsızlaşmıştır. Dolayısıyla inti­
har eder. Devrimcilik ve düşüncelerin eskimesi konusunda hiç kuşkusuz
bugüne kadar gerçekleştirilmiş en güzel filmlerden biridir.
Al/onsan/an,
La Notte di San Lorenzo, Good Morning Babilonia ve daha pek çok unu­
tulmaz filme imza atan Taviani kardeşler sinemaya kendi kişisel damga­
larını vurabilen ender sinemacılardandır. Bu filmler sizi anında oturduğu­
nuz koltuktan çekip alarak olayların içine sürükler ve olan bitene tarafsız
bir gözle bakmanızı engelleyip, bir taraf seçmeye zorlar. Hem yumuşak
insani hem de inanılmaz gaddarca davranışların gösterildiği bu filmler
sonunda seyirciye gene de bir filme tanık olduklarını anımsatır. Hemen
hepsini izlerken büyük bir keyif aldığım, işte sinema dediğin sanat böyle
olmalıdır, dediğim filmlerdir.
Francesco Rosi her ne kadar başka konularda film üretse de, bana göre
dünyada mafya, politik kişilik ve konulan olabilecek en iyi şekilde işle­
yen filmleri gerçekleştirmiş yönetmendir. En çok sevdiğim özelliği çekti­
ği filmlerin öyküleri konusunda çok ayrıntılı araştırmalar yaptıktan sonra
olaylan (her ne kadar kendi tarafını yaptığı filmle belli ediyorsa da) olabi­
lecek en tarafsız şekilde sunması ve son konusunda karan hep izleyiciye
bırakmasıdır. Bu filmler sanılanın aksine birer belgesel filme benzemez­
ler, gerçek dramatik yapılan olan gerçek sinema filmleridir. Filmlerin ya­
şanmış olaylar üstüne oturmaları Rosi'nin onlara sinematografik bir bi­
çim kazandırmasını engellemez. Bu filmler bilinenlerin dışında kalan sus­
pens filmlerine benzerler. Gerçek olaylarla dramatik yapı arasında kusur­
suz bir örtüşme sağlanır ve izleyici farkına bile varmadan gerçek bir olayı
Sa/vatore Giuliano, Le mani sula
citta, il caso Mattei, Lucky Luciano, Cadaveri eccelenti bu tür filmlerden­
gerçek bir sinema keyfi alarak izler.
dir. Buraya kadar filmlerinden söz ettiğimiz yönetmenlerin İ talya'yı en az
bundan sonra söz edeceğimiz yönetmenler kadar çok sevdikleri yaptıkları
filmlerden bellidir. Hemen hepsinin ülkelerine aşık oldukları söylenebilir.
99
Dünyanın En iyi Sineması ve En Güzel Filmleri
Başta adını verdiğim iki yönetmenden neden söz etmediğime gelince
De Sica ve Rossellini'nin pek çok filmini izlemekle birlikte haklarında
çok yazılıp çizilmiş ve kendilerini bütün dünyaya kabul ettirmiş bu yö­
netmenlerden söz etmek istemiyorum. Rossellini çoğunlukla il. Dünya
Savaşı sonrası İtalya toplumu ve Avrupa'sına ait insan manzaraları sunar
ve 1 9. yüzyıl İ talyası 'ndan politik içerik ya da motiflere sahip değişik öy­
küler anlatır. De Sica'nın filmlerini daha sıcak ve insani bulurum. Ladri
di biciclette, Miracolo a Milano, Umberto D, Stazione Termini, feri oggi
domani, Caccia a la volpe, II Giardino dei Finzi Contini ve daha pek çok
sinema klasiği üretmiştir.
•
Bu sıradışı yönetmenlerin filmlerinin bir bakıma dışında kalan, ancak
İtalyan halkının düşünce yapısını ya da bu topluma özgü zihniyeti/kültürü
(içtenlikten yoksunluğunu tüm içtenliğiyle) tüm çıplaklığı, tüm insanlık
dışılığı ve insancıllığıyla sergileyen başka türlü sıradışı filmler de vardır.
Bu filmler ya da bu filmleri gerçekleştiren yönetmenlerin en çok sevdi­
ğim yanlan başka hiçbir sinemada göremediğim bir insani sıcaklık ve se­
vecenliği yakalama ve aktarma başarısını gösterebilmeleridir.
Bu listenin en önemli bölümü filmlerinin bir kısmını izlediğim Dino
Risi, Alberto Lattuada, Ettore Scola, Mario Monicelli, Luigi Comencini,
Pietro Germi, Mauro Bolognini, Taviani Kardeşler, Francesco Rosi, Lina
Werthmuller gibi yönetmenlerden oluşuyor. Bunların yanısıra bir ya da
iki taneyi geçmemekle birlikte filmlerini izlediğim diğer yönetmenler ara­
sında: Elio Petri, Marco Bellochio, Alessandro Blasetti, Giuseppe de
Santis, Valerio Zurlini, Damiano Damiani, Pasquale Festa Campanile,
Mario Soldati, Luigi Zampa, Liliana Cavanni, Vittorio de Seta, Ermanno
Olmi, Tinto Brass gibi isimler var. Gene başka türde filmler yapan Gillo
Pontecorvo, F. Zefırelli, Sergio Leone vb. birçok yönetmen var.
Bütün bu yönetmenler arasında Risi, Lattuada, Scola, Monicelli, Ger­
mi, Bolognini gibi isimler en çok sevdiklerim arasında yer alır. Bunlar
İtalya ve İtalyan halkını tüm çıplaklığıyla anlatırken tüm gerçekliğiyle
göstermezler. Başka bir deyişle doğrudan gösterildiğinde ya da kuru ku­
ruya söylendiğinde izleyici üzerinde hiçbir etki yapmayacak gerçek duy­
gular, düşünceler ve davranışlar yerine bunları mizah ya da kara mizah
yoluyla aktarmak çok daha çarpıcı ve etkileyici olabiliyor. Özellikle kara
mizah modernleşme, demokratikleşme çabası içindeki ülkelerde son de­
rece etkili bir sinematografik alt türe benzetilebilir. Ü lkede ortaya çıkan
binlerce sorun karşısında çaresizlik içinde kıvranan ancak bir şeyler ya­
pılması gerektiğine inanan kimi sinemacılar seyirciyi etkilemek amacıyla
1 00
Oğuz Adanır
bu yönteme başvurmuşlardır. Bu dönem İtalyası'nda gündelik yaşamın ya
da toplumsal gerçekliğin bir bakıma düş gücünün çok önünde gitmesi ya
da çok daha üretken olması sanki yönetmenleri çözümü komedi türünde
aramaya götürmüştür. Özellikle de kara mizahta. Zira kara mizah öyküle­
me türünün en önemli özelliklerinden biri mevcut toplumsal sorunlara
yalnızca dikkat çekmesi, ancak bu konuda herhangi bir çözüm üretmeme­
sidir. Bu bilinçli bir seçimdir.
Doğruyu söylemek gerekirse daha önce de anımsattığımız gibi İtal­
ya'nın pek çok büyük kentinde hemen her gün bombaların patladığı, ci­
nayetlerin işlendiği, bankaların soyulduğu, enflasyon ve işsizliğin başını
alıp gittiği, adalet sisteminin neredeyse çalışamaz hale geldiği, sorunların
saymakla bitmeyeceği bir ortamda yönetmenler ancak kendilerince önem­
li gördükleri konulara dikkat çekmeye çalışmışlardır. Böylesine kaotik bir
ortamda sorunlara çözüm üretmenin yararsızlığını anlamışlardır, zira asıl
çözülmesi gereken sorunun toplumun düşünce yapısı olduğunu kavramış­
lardır. Bu dönem İtalyan sinemasının en büyük başarısı belki de toplumun
dikkatini mizahi bir yöntemle bütün bu sorunlar üzerine çekerek bir yan­
dan güldürürken bir yandan da düşünmesini sağlamak olmuştur. Yaklaşık
yirmi yıllık bir çaba sonucunda, doğal olarak toplumsal yaşamın dayattık­
ları ve öğrettiklerinin yanısıra, İtalyan sinemasının da bu acımasızca eleş­
tiri sırasında bile yapıcı olarak nitelendirilebilecek tavrı hiç kuşkusuz top­
lumun içine düştüğü açmazlardan kurtulmasına biraz da olsa katkıda bu­
lunmuştur.
Bu sözlerin ardından İtalyan Komedisi denildiğinde benim aklıma ge­
len ilk isim Dino Risi ve kara mizah türünün başyapıtlarından in nome
del popo/o ltaliano oluyor. Genç bir fahişenin ölümünden sorumlu tutu­
lan bir iş adamıyla onun suçlu olduğuna inanan genç bir savcı arasındaki
düello İtalya'daki sağ ve sol dünya görüşlerinden başlayarak inanılmaz
bir toplumsal profil çıkartılmasını sağlıyor. Bir yandan gülmekten yerlere
yıkılırken, diğer yandan da içiniz acıyor. Risi bu ikisi arasında nasıl gidip
gelineceğini en iyi bilen yönetmenlerden ve iziemekten bıkmayacağım
filmlerden biri. La Marcia su Roma, // sorpasso, il profeta, I nuovi mostri
ve özellikle Profumo di donna olağanüstü bir yönetmenle karşı karşıya
olduğunuzu gösteriyor. Aslında bütün bu filmlerin anlatılması bence ola­
naksız. Çünkü bu filmlerin çevrildiği dönemlerde İtalya'nın içinde bulun­
duğu koşullar göz önünde bulundurularak izlenmesi gerekir. Bu yaklaşım
hem onların daha iyi anlaşılmasına hem de filmlerin daha iyi ve sağlıklı
bir şekilde değerlendirilmesine yol açacaktır.
Okuyucuya bir fikir verebilmesi amacıyla Dino Risi'nin gerçekleştir­
diği 60 dolayında uzun metrajlı filmin önemli bir bölümünün konu ve
1 01
Dünyanın En İyi Sineması ve En Güzel Filmleri
içeriklerini en eskiden yeniye doğru bir, iki tümceyle özetleyerek sunuyo­
ruz: Koca arayan orta halli iki genç kız ve burçlar; kadınlar, fahişelik ve
intihar; orta sınıfta aşk ilişkileri; kadın için birbirlerine rakip olan erkek­
ler; evlenmek isteyen parasız erkekler; torun evliliği görmek isteyen an­
neanne ve gelin adayları; çapkın bir gondolcuyu adam etmek isteyen sev­
gili; profesyonel soyguncuların dünyası; yoksul milyonerin yaşantısı;
yüksek sosyetedeki evlilik, iş, vb. ilişkileri; sinema dünyasında meşhur
olmanın yöntemleri; güç yaşam koşullan; Faşist dönem İtalyası 'ndan in­
san manzaraları; 1 960'larda gerçekleştirilen ekonomik mucize ve insan
ilişkileri; sonradan birbirlerini tanıyan baba-oğulun ilişkisi; sinema dün­
yası; evlilik ve aldatma; hazine hırsızlığı; genç kadın yaşlı erkek; sahte
peygamberlik; aşk yıkan dedikodu ve doğru yolu bulan aşıklar; evli kadın
bekar aşık; din adamıyla aşk ilişkisi; cinayet ve adalet, servet, ideoloji; ban­
ka soygunu ve adam kaçırma; Faşist dönem İtalyası 'nda her kılığa girmek
zorunda kalan insanlar; bakar körler ve görmeyen keskin gözlü insanlar;
çıkarları uğruna her şeyi göze alabilenler; geçmişleriyle hesaplaşanlar;
yaşlılık ve ölüm; terörist örgüte katılan zengin çocuğu ve baba; ünlü olma
sevdası; eski aşk ve delilik; savaş ve delilik; bir rahibin öldürülmesi üze­
rine papanın sorgulanmak istenmesi; kadın kamyon şoförlüğü, vb.
Bir film eleştirmeni yanılmıyorsam İtalya tarihi, Kilise üzerine acıma­
sız masallar ve toplumsal farslara benzeyen komedi filmleri ürettiğini
söylüyordu. Özetle Risi'yi İtalyan Komedi Sinemasına özgü tartışmasız
bir model olarak sunduktan sonra diğer önemli yönetmenlerden de söz
edelim.
Alberto Lattuada İtalyan sinemasının en önemli isimlerinden biridir. 11
Cappotto, 11 Mafioso, Sono stato Io, Le faro da padre gibi başyapıtlarını
izlediğim bu ünlü yönetmen kahramanlarının acı ve komik yalnızlığını
olabildiğince müşfik, dokunaklı bir şekilde ele alarak onları derinlemesi­
ne çözümleyen ve sunan isimlerden biridir. Her kesimden insanın günde­
lik yaşamıyla ilgili öyküler anlatan Lattuada kendine özgü çizgilere sahip
bir ressam gibidir. Mafioso, dönemin Sicilya halkının antropolojik dü­
zeyde bir zihniyet/kültür profili niteliğindedir. Venga a prendere il cafe
da no i da dönemin inanılmaz oyuncularından Ugo Tognazzi sonradan
görme ve ukala olgun bir memuru canlandırır. Yaşlılık günlerini rahat ge­
çirebilmek amacıyla zengin bir kadın bulmaya çalışır. Biriyle evlendiği
üç kız kardeşin üçüne de kocalık yapmak durumunda kalır ve sonunda üç
kız kardeşin ittiği bir tekerlekli sandalyeye mahkum olur. Le fara da pad­
re herhalde sinema tarihinin en sansüel, aynı zamanda en çarpıcı filmle­
rinden biridir. Ustalık döneminin sıradışı filmlerinden biridir.
'
102
Oğuz Adanır
Ettore Scola'dan söz edildiğinde aklıma gelen ilk film diyemiyorum,
zira Brutti, sporchi e cattivi, Passione d 'amore ve Ballando ballando
birlikte geliyor. Birbirlerinden değişik ancak aynı ustanın elinden çıkmış
olağanüstü filmler. Brutti, sporchi e cattivi Roma yakınlarında bir gece­
konduda yaşayan yaklaşık 20 kişiden oluşan yoksul, cahil, fahişelik dahil
her işi yapan bir ailedeki sevgisizlik ortamı, çıkar ve nefret ilişkilerini
müthiş mizahi bir dille anlatır. Passione d 'amore, çok yakışıklı bir erkek
ile onu baştan çıkaran çok çirkin ancak kendine özgü bir çekiciliği olan
bir kadın arasında geçen tutkulu bir ilişkinin öyküsüdür. Ballando bal­
lando 'nun sinema tarihinde bir başka örneği var mıdır bilemiyorum. Bir
tiyatro oyunu olan ve Fransa'nın 1 930-1 980 yıllan arasındaki tarihini
diyalogdan tamamen arındırılmış bir oyunculuk ve müzikle veren bir
filmdir. Gerçek sinema budur dedirten filmlerden. Scola'nın en önemli
özelliklerinden biri İtalyan komedisi dönemine özgü yaratıcılık ve sinema
anlayışını 1 980'lerin sonuna kadar sürdürebilen ender yönetmenlerden
biri olmasıdır. 1 990 yılından sonra yaptığı işler o baştaki sinema tadında
değildir. Sevdiğim diğer filmleri arasında: C 'eravamo tanto amali, Uno
giornata particolare, I nuovi mostri, La nuit de Varennes, La terrazza gi­
bi önemli yapıtlar vardır.
İtalyan sinemasının üretken yönetmenlerinden biri olan Mario Moni­
celli en önemli filmlerini 1 950- 1 980 yıllan arasında gerçekleştirmiştir.
Cahil köylüleri kandıran iyileştirici ile köye yeni atanan genç doktor ara­
sındaki rekabetin anlatıldığı il medico e /o stregone, Boccace 70 (bölüm);
din, evlilik ve şövalyelik gibi kurumlarla dalga geçtiği Brancaleone aile
crociate; üniversiteden mezun olan oğluna iş arayan bir babanın traj iko­
mik öyküsünü anlattığı Un borghese picco/o piccolo bir başyapıttır. I
nuovi mostri (sıra dışı bir bölüm); Le due vite di Mattia Pascal kara mi­
zah, absürd komedi arasında gidip gelen ve öldüğü sanılan bir adamın
sürdürdüğü inanılmaz bir ikili yaşam öyküsüdür. Monicelli özelikle kari­
yerinin ilk bölümünde doğrudan politik içerikli birçok film üretmiş, an­
cak daha sonra farklı ve çarpıcı öyküler anlatmıştır. İtalyan sinemasının
en yaratıcı yönetmenlerinden biri olduğu söylenebilir.
Buraya kadar kendilerinden söz ettiğimiz ve bundan sonra söz edece­
ğimiz isimlerin İtalyan Komedi sinemasını nasıl oluşturduklarını bilmekte
yarar var. Henüz 1 940'lı, 50'li yıllardan yani De Sica, Rossellini, Blaset­
ti, vb. döneminden başlayarak hemen bütün yönetmenlerin muhakkak
başka yönetmenlerin filmlerinde ya yazar, ya oyuncu, ya da prodüktör
olarak bir şekilde çalıştıklarını görüyoruz. Başka bir deyişle bu sinemanın
oluşmasına neden olanlar ve onu oluşturanların birlikte çalıştıklarını, dü­
şünce alışverişinde bulunduklarını, yani bir yandan yapıcı rekabete dayalı
1 03
Dünyanın En İyi Sineması ve En Güzel Filmleri
bir yandan da kolektif olarak nitelendirilebilecek bir yaratıcılık sürecine
tanık oluyoruz. Roma'ya gittiğinizde M. Mastroianni ile Fellini'nin evi­
nin birbirine 1 00 metre uzaklıkta olduğunu görüyorsunuz. Bu sinemanın
oluşmasında özellikle Roma'daki müthiş entelektüel atmosferin büyük bir
etkisi olduğu söylenebilir. O yıllarda İtalyan sinemasının düşman kardeş­
leri megalomanlardan çok büyük bir ailenin mensubu olduğunu düşün­
menize yol açıyor. Hiç kimse hiçbir komplekse kapılmadan diğeriyle bü­
yük bir (tartışmalar olmadan bu duygu yaşanmaz tabii) keyif alarak çalı­
şabiliyor. Bu dönem İtalyan sineması gerçek bir okul, bir aile, (yazarları,
çizerleri, gazetecileri, şairleri, bilim adamları, müzisyenleriyle vb) bir en­
telektüel evrenin ürününe benziyor.
Bu birlik ve beraberliğin gerisinde doğal olarak bir özgürlük, demok­
rasi arayışı var. Zira il. Dünya Savaşı sonrası İtalyan sineması neredeyse
l 980'lere kadar bir sansür baskısıyla birlikte yaşamak durumunda kal­
mıştır. Toplumsal-politik içerikli filmler özgürlük arayışını doğrudan dile
getirirken, İtalyan Komedisi özellikle l 960'lardan başlayarak gerçekleş­
tirdiği filmlerde bu sansür olayını zekasıyla kemirmeye ve uğradığı düş
kırıklığını dile getirmeye çalışır. Aşın dindar bir görüntü sergileyen top­
lumun bu ikiyüzlü yobaz zihniyeti Boccacio 70, II Decameron, Branca
Leone, Roma (Fellini), Ne/ nome del padre ve daha onlarca filmde tekrar
tekrar dile getirilir. İtalya bu yıllarda bir yanda dejenere olmuş bir Katolik
inanç ve değerler sistemi, diğer yanda Komünist ideoloji gibi iki aşın uç
arasında gidip gelir. İtalyan sinemasıyla sansür arasında bitmek bilmeyen
skandallara yol açan olaylar yaşanır. İtalya' da sinemanın bu dönemde po­
püler bir sanata dönüşmesinde herhalde sansürün bu ket vurucu tavrı da
önemli bir rol oynamıştır. Görünüşe göre günümüz İtalyası 'nda bile film­
ler istenildiği takdirde sansürlenebilmektedir.
Divorzio all 'Jtaliana, Sedotta e abandonato, Signore e signori, Alfre­
do, A lfredo gibi önemli filmlerini izlediğim Pietro Germi 20 kadar film
çevirmiştir. Politik ve karmaşık konulan seven bu yönetmenin İtalya'da
toplumsal eleştiri konusunda gerçekleştirilmiş en nitelikli filmlerden bir­
kaçını yaptığı söylenebilir. Bu konuda belki de en önemli filmi Sedotta e
abandonato'dur. Sicilyalı bir babanın ikiyüzlü bir aile onuru anlayışı uğ­
runa ölmesine kadar giden bu traj ikomik film hata keyifle izlenebiliyor.
Mauro Bolognini'nin il bell 'Antonio, Un bellissimo novembre, La sto­
ria vera della signore dele camelia gibi filmlerini gördüğümü anımsıyo­
rum. Sıradışı ilişkilerin yer aldığı öyküleri anlatmayı seven bu yönetme­
nin gerçek yaşamdan hiç kopmayan bir anlatımı vardır.
Indagine su un cittadino ai di sopra di ogni sospetto, La Classe ope­
raia va in paradiso başlıklı çalışmalarını izlediğim Elio Petri 1 5 dolayın1 04
Oğuz Adanır
da uzun metrajlı film gerçekleştirmiştir. Bunların önemli bir bölümü sıra­
dan insanların yaşamlarıyla ilgili politik içerikli filmlerdir. Gündelik ya­
şamın anlamsızlığından yani insanı yiyip bitiren bir sistemden söz eden
öyküler.
Faşist dönem İtalyası ve toplumsal sorunlarla ilgili çok sayıda film ya­
pan Carlo Lizzani 'den Cronache dipoveri amanti adlı filmini görmüştüm.
Özellikle kariyerinin ilk döneminde İtalya'daki toplumsal sorunlar ve
gündelik yaşamla ilgilenen Giuseppe de Santis'in Riso Amaro adlı filmini
anımsıyorum.
Ermanno Olmi İtalyan Komedi sinemasına mensup olmasa da Yeni
Dalga, toplumsal ve politik sorunları işleyen filmler ve diğer filmlerin or­
tasında yetişmiş önemli bir yönetmendir. Uzun metrajlı filmlerinin yansı­
nı 1 980-2007 tarihleri arasında çekmiştir. il Posto, L 'A/bero deg/i zocco/i
gibi filmlerini izlediğim bu yönetmen çok sayıda gerçekleştirdiği kısa
metrajlı filmlerinde olduğu gibi özellikle insanların yaşam koşullarına
eğilmektedir.
İtalyan sinemasının en önemli kadın yönetmenlerinden biri olan Lina
Werthmuller'in izlediğim Film d'amore e d'anarchia, Travo/ti da un
inso/ito destino ne// 'azzurro mare d'agosto ve Pasqua/ino Settebe/lezze
gibi filmlerinde kadınlar karşısında ezilen ve maçoluklannı göstererek
kadını ezmeye kalkan, ezemediği zaman son filmde olduğu gibi kölesi
haline gelen erkeklere yer vermiştir. Filmlerinin çoğu gelenek görenek,
toplumsal adetlerle dalga geçen hem yaşam dolu, hem de hüzünlü ironik
öykülerden oluşmaktadır.
Valerio Zurlini'nin il Deserto dei Tartari ve Giuliana Montaldo'nun
Sacca e Vanzetti Marco Bellochio'nun Bongiorno Notte adlı filmlerini
gördüm.
Liliana Cavani İtalyan sinemasının diğer önemli kadın yönetmenlerin­
den biridir. 11 portiera di notte sıra dışı ilişkileri konu aldığı filmlerinden
yalnızca biridir.
Tinto Brass'ın gerçekleştirdiği L 'Uomo ehe guarda, La Chiave gibi
filmler erotik sinemanın güzel örnekleri arasındadır.
Mario Soldati, Luigi Comencini, Damiano Damiani, Luigi Zampa2
Pasquale Festa Campanile, Vittorio de Seta, Alessandro Blasetti gibi sıra­
dışı yönetmenlerin filmlerinden örnekler görmekle birlikte bunları tam
olarak anımsayamıyorum.
2
Fransa'da okuduğum bölüm hocalanndan biri ve Le Cinema lta/ien başlıklı çalışmanın yaz.an
olan Jean A. Gili: "Zarnpa'nın ilk filmleri Faşizm yıllarından savaş sonrasının ilk yıllanna ka­
dar İ talya'daki yaşam konusunda tutarlı bir bütünsel görünüm sunarlar" demektedir.
1 05
Dünyanın En �vi Sineması ve En Güzel Filmleri
Bütün bu ünlü yönetmenler dünyası ünlerini hiç kuşkusuz her biri za­
man içinde dünya çapında isimlere dönüşen oyuncular olmadan var ola­
mazdı. Kadın oyuncular arasında: Anna Magnani, Sophia Loren, Claudia
Cardinale, Gina Lolobbrigida, Silvana Mangana, Lucia Bose, Laura An­
tonelli, Vima Lisi, Antonella Lualdi, Monica Yitti, Stefania Sandrelli ve
saymakla bitmeyecek önemli isim vardır. Erkekler arasındaysa: Alberto
Sordi, Vittorio Gassman, Marcello Mastroianni, Ugo Tognazzi, Giancarlo
Giannini, Gian Maria Volonte, Franco Nero, Hugo Manfredi, Rossana
Brazzi, Giuliano Gemma ve daha pek çok isimden söz edebiliriz. Aynı
şekilde, Tonino Delli Colli, Carla di Palma, Gianni di Venanzo, Alda
Tonti, Pasquale de Santis gibi görüntü yönetmenleri, nice kurgu ustaları
bu filmlerin ortaya çıkmasında çok önemli bir rol oynamıştır. Bu dönem
buram buram yaratıcılık kokan, sinemanın popüler bir sanata dönüştüğü
dönemdir.
1 960'lı yıllarla 1 980'li yıllar arasında İtalyan sineması hemen her tür
film üretmiştir. Binlerce film yapılmıştır. Bu filmlerin özellikle de top­
lumsal-politik içerikli olarak bilinenlerinin pek çoğu Amerikan sermaye­
sinin katkılarıyla yapılmıştır. Bu dönemde çok sayıda Amerikalı oyuncu
İtalyan filmlerinde rol almıştır. Aynı dönemde İtalyan kültürüne çok ya­
kın karakter özelliklerine sahip komşu Fransa'yla da çok sayıda ortak ya­
pıma imza atılmıştır. Aynca ünlü Fransız oyuncular İtalyan filmlerinde
oynarken, ünlü İtalyan oyuncular da Fransız yapımlarında yer almışlardır.
Böylelikle İtalyan filmleri yalnızca İtalyan sinemasının değil, aynı za­
manda birlikte film ürettiği diğer ülke sinemalarının da dünyaya açılma­
sında önemli bir rol oynamıştır. Bu dönemde film üretiminin hemen her
aşamasında özellikle İtalya ve Fransa arasında altı çizilmeye değer bir ti­
cari ve sanatsal dayanışma vardır.
İtalya'da 1 960'lı yıllarda görülen hızlı ekonomik büyüme dengesiz bir
toplumsal gelişmeye yol açarak toplumun ideolojik ve ahlaki açıdan aşın
uçlar arasında gidip gelmesine yol açmıştır. Bu dengesizliğin bilincine
varan ilk kesim eğitimli orta sınıflardır. Burada kendilerinden söz ettiği­
miz yönetmenlerin neredeyse tamamı (Komünist Parti üyesi olanı da var
olmayanı da) orta sınıf ailelerin çocuklandır. Sağduyulu, bilinçli, belli
insani ve demokratik değerlere sahip bu insanlar yıllar boyunca aşırı uçlar
arasında gidip gelen ve akıl almaz çelişkiler içinde yüzen İtalyan toplu­
munun sorunlarıyla ilgilenmişler ve bunları sinemaya taşıyarak hem ken­
di insanları hem de bütün dünyayla paylaşmışlardır.
Bu yönetmenlere güvenen, onların düşünce ve yaratıcılıklarına inanan
film üretim şirketlerinin İtalyan sineması ve özellikle de İtalyan Komedi­
sini destekleyerek ortaya binlerce filmin çıkmasına katkıda bulundukları
1 06
Oğuz Adanır
görülmektedir. Bunlar arasından çok sayıda filmin o dönem hemen tüm
dünyada düzenlenen uluslararası film festivali ve benzeri etkinliklerde
sayısız ödül aldıklarını ve sözcüğün gerçek anlamında bir ulusal sinema
olan İtalyan sinemasının düzey ve niteliğini tüm dünyaya kabul ettirdikle­
rini eklemekte yarar var. Bu dönemdeki belli başlı önemli prodüktörlerin
bir kısmı şunlardır: Dino de Laurentis, Carlo Ponti, Mario Cecchi Gori,
Pio Angeletti, Franco Cristaldi vb. 1 960- 1 980 yıllan arasında filmlerin
ülke dışında giderek daha çok izleyici bulması prodüktörlerin bu yönet­
menlerle ilgilenmelerine ve daha çok ve daha nitelikli film üretmelerine
yol açmıştır. Nitelik izleyici, izleyici para getirmiş ve daha çok, daha ni­
telikli bir sinemanın biçimlenmesine katkıda bulunmuştur.
•
Buraya kadar sözünü ettiğimiz yönetmenlerin dışında başka tür filmler
yapan Gillo Pontecorvo, F. Zefirelli, Sergio Leone gibi "spagetti westem"
ustalarının filmlerini de zevkle izlemiştim.
Genç kuşak sayılabilecek Carlo Verdone, Tomatore, Nanni Moretti,
Roberto Benigni, Ferzan Özpetek gibi yönetmenlerin de nitelikli ve güzel
filmlerini izlemekle birlikte, yukarıda sözünü ettiğim filmlerden aldığım
keyfi ne yazık ki bunlardan alamadım.
Sonuç olarak 1 950- 1 980 yılları arası İtalyan sinemasının neden dünya­
nın en iyi sineması olduğu ve en güzel filmleri gerçekleştirdiği konusun­
da kabaca kişisel bilgiler sunmaya çalıştım. Bu tamamen kişisel, özgün
ve tanıtıcı nitelikte özetlenmiş bir değerlendirme. Dünya sineması tarih,
toplum, zihniyet/kültür ilişkileri üzerinden incelenmeye başladığı gün bu
sinemanın kendi dönemi ve bağlamında tarihini, toplumunu, zihniyeti­
ni/kültürünü en iyi şekilde yansıtmış sinema olarak kabul edileceğini dü­
şünüyorum. Sinemayı gerçek bir sanat ve entelektüel uğraş alanı olarak
gören bütün bu insanların onu sözcüğün gerçek anlamında popüler bir sa­
nata dönüştürdüklerini gördüm. Bugüne kadar başka hiçbir ülke bu işi
böylesine ustalıkla başaramadı. Her sinemaseverin bu sinemayı olabildi­
ğince yakından tanımasının yeni ulusal nitelikte toplumsal komedi sine­
malarının oluşmasına katkıda bulunacağına inanıyorum. Dünyada özellik­
le gençlerin bu zihin ve perspektif açıcı sinemanın varlığından sözcüğün
gerçek anlamında hala haberdar olmadıklarını ve hem onlar hem de bu
sinemayı tanımayan diğer insanlar tarafından yeniden keşfedilmeyi bek­
lediğini söyleyebilirim.
1 07
Francesco Rosi
_ ..
CARLO LEYi
C RISTO
Si * FERMATO A E BOLI
- - dl ltalo �vino • .JeM·Poul Sanı.
Carlo Levi, Cristo si efermato a Eboli (İsa Bu Köye Uğramadı), 1 945
•
1 TALYAN YENİ ÜERÇEKÇİLİÖİ
VE FRANCEsco RosrNiN
POLİTİK SiNEMASI
CRJSTO Si E FERMA TO A EBOLI
uZERİNE NOTLAR*
••
..
Aylin Ozman
••
& imge Tuğçe Bağır
.
***
İtalyan politik sinemasının önemli örneklerinden biri olarak kabul edilen
Cristo si e fermato a Ebo/i (İsa Eboli 'de Durdu, 1 979) doktor, ressam,
edebiyatçı ve anti-faşist aktivist Carla Levi'nin, 1 Mussolini rej imine mu­
halefet ettiği gerekçesiyle, 1 935 yılında tutuklanarak sürgüne gönderildi­
ği, Güney İtalya'nın Aliano köyündeki sürgünlük deneyimini, yönetmen
'
Bu yazının serüveni, Ekim 1 980'de Etiyopya asıllı İ talyanca hocam, Alba Shank'in tavsiyesi
üzerine Cristo si e fermato a Eboli 'yi izlememle başladı. Üzerine konuştuk. Mart 1 993 'te Ka­
vaklıdere Sineması'nda Ankara Film Festivali kapsamında filmi tekrar izleme fırsatı buldum;
ve yıllar içerisinde farklı dersler kapsamında öğrencilerimle paylaştım. Derslerdeki tartışmala­
rın ve soruların, bu yazının şekillenmesinde önemli bir payı var. Tuğçe'nin Hacettepe Üniversi­
tesi, İ letişim Fakültesi'nde Doktora Programına kabulü ve aynı zamanda sinemaya duyduğu
ilgi ortak bir noktada buluşmamızı sağladı ve 1 980 yılında başlayan serüveni sonlandırdı. Yazı­
nın taslağını okuyarak, sunduğu öneriler ve katkılar için Aslı Yazıcı Yakın'a ayrıca teşekkür
ediyoruz.
"
Prof. Dr. Aylin Özman, TED Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İ lişkiler Bölümü.
"' İ
mge Tuğçe Bağır, Hacettepe Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü ve
Hacettepe Üniversitesi, İ letişim Fakültesi Doktora Öğrencisi.
1 Levi, 1 924 yılında Torino Üniversitesi 'nden Tıp Doktoru olarak mezun olmuş; ancak daha
sonra mesleğini icra etmemiştir. Levi hak.kında biyografik bilgi için bkz. Sergio D'Amaro,
"Basic Chronology of Carlo Levi's Life", Carlo Levi, Fear of Freedom, Adolphe Gourevitch
(çev.) (New York: Columbia University Press, 2008).
İtalyan Yeni Gerçekçi/iği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
Francesco Rosi ( 1 922-201 5)'nin gözünden anlatmakta. Levi 'nin, 1 945 yı­
lında yayımlanan aynı adlı otobiyografik eserinden sinemaya uyarlanan
film, yazarın kişisel tarihi üzerinden, l 930'1ar İtalyası'nda, Güney soru­
nu, faşizm ve bunları kuşatan sınıf ilişkilerine odaklanmakta. Bu yönüyle,
Cristo si e fermato a Eboli, İtalyan Yeni Gerçekçi sinemasının kişisel hi­
kayelerle toplumsal tarih arasındaki geçişkenliği-ilişkiselliği merkeze
alan diyalektik yaklaşımını örnekleyici nitelikte. Ancak burada, Yeni Ger­
çekçi eğilimden-öncüllerinden beslenmekle birlikte, Rosi'nin, odaklandı­
ğı temalar ve kendisine özgü sinema diliyle, dönemin diğer önemli İtal­
yan yönetmenlerden farklılaştığı not edilmeli. Bu farklılaşma her şeyden
önce Rosi'nin Napolili bir yönetmen olarak, Güney sorununa ilişkin has­
sasiyeti ve bununla bağlantılı gelişen politik kaygısı üzerinden okunabi­
lir. 2
Rosi açısından sinema, belirli bir toplumun kültürel kimliğini yansıt­
manın ötesinde, bu sorunları evrensel bir yaklaşım çerçevesinde ele aldığı
ölçüde, farklılıkları bertaraf ederek tüm ülkeleri/kültürleri kapsayacak bir
tartışma platformu işlevi görebilmekte. Böyle bir işlevsellik ise her şey­
den önce, yaşama, diğerlerinin haklarına, gerçekliğe duyulan saygının ve
tüm bunları kapsayan sinemanın amacının gerçekleşmesi bakımından
belirleyici bir öneme sahip.3
Rosi 'nin diğer pek çok filmi gibi, bu yazı kapsamında ele alacağımız
Cristo si e fermato a Eboli de söz konusu ''tekil-evrensel" ilişkisinin izle­
rinin sürülebileceği; İtalya örneğinden yola çıkarak, farklı bağlamlarda
Doğu-Batı, Kuzey-Güney bölünmüşlüğüne dair ortaklıklar üzerinden
okunabilecek bir çerçeve sunmakta. Başlığın içerdiği sembolizm bu bağ­
lamda önemli : Yerel halk tarafından sıklıkla kullanılan Cristo si e ferma­
to a Eboli deyimi, dini bir durumdan ziyade ekonomik eşitsizlikleri imle­
mekte. Kuzey'in zenginliğinin ve imkanlarının kendi bölgelerine ulaşa­
madığını/ulaştırılmadığını ve Güney İtalya'nın yoksul bölgesinin sınırın­
da bulunan Eboli'den öteye gitmediğini ifade eden başlık, farklı politik ve
tarihsel bağlamlardaki benzer deneyimlere işaret eder nitelikte:4 Galia-
2
Claudio Mazzola, "The other side of glamorous killings: Lucky Luciano, Rosi's neo-realistic
approach to mafıa", Carlo Tesıa (der.), Poet of Civic Courage. The Films of Francesco Rasi
içinde (Wiltshire: Flicks Books, 1 996), s. 87-88.
3 Cario Testa, "Jnterview with Francesco Rosi", Carlo Testa (der.), Poet of Civic Courage. The
Films of Francesco Rasi içinde (Wiltshire: Flicks Books, 1 996), s. 1 48 , 1 52.
4 Eserin başlığı Türkçeye "İsa Bu Köye Uğramadı" olarak çevrilmiştir. Carlo Levi, İsa Bu Köye
Uğramadı, Sabahattin Eyüboğlu (çev.) (İstanbul: Helikopter, 2009).
1 10
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
no'ya5 " . . . ne İsa gelmiştir, ne zaman, ne ruh meselesi, ne umut, ne sebep
netice ilişkisi, ne akıl, ne tarih" gelmemiştir. "Batı'nın korkusuz öncüle­
rinden hiçbiri buraya ne akıp giden zaman duygusunu ne de devletleşen
din kavramını, kendi kendini besleyen o tükenmez insanlık çabalarını
getirememiş. "6
Rosi'nin yönetmen olarak, eseri, sinemaya uyarlama sürecindeki öz­
günlüğünün yanısıra, filmin başarısının, uyarlanan eserin entelektüel ve
edebi değeri ile de ilintili olduğu söylenmeli.7 Güney'in yoksulluğu, dış­
lanmışlığı ve bu dışlanmışlığın Aliano halkının gündelik hayatındaki
tezahürlerini konu alan bu eseriyle Levi, İtalyan edebiyatında, il. Dünya
Savaşı sonrasında belirginlik kazanan ancak entelektüel kökleri, Gü­
ney'in önemini vurgulayan Verga, Pirandello, Salvemini, Dorso, Grams­
ci, Vittorino gibi, yazar, felsefeci ve tarihçilerin çalışmalarına uzanan
"Güneyciler" akımının kurucusu olarak anılır.8 Yayımlandığı tarihten gü­
nümüze, gerek edebi açıdan ve gerekse politik ve sosyolojik niteliği itiba­
riyle pek çok farklı çalışmaya konu olan ve yorumlanan Cristo si e fer­
mato a Eboli, özellikle ABD ve Batı Avrupa'da "Güney sorunu"nun gö­
rünür kılınması yönünde sağladığı katkıyla, halen bu konudaki temel
kaynaklardan biri olarak kabul görmektedir. 9
Öte yandan, toplumsal eşitsizlikleri gündeme taşımasına bağlı olarak
çekmiş olduğu ilgi konusundaki mutabakat saklı kalmak üzere, eserin
özellikle köylülük durumuna ve Güney sorununa ilişkin belirleme(me)le­
re referansla soldan önemli ölçüde eleştiri aldığı not edilmeli. Bu çerçeve­
de, yayımlandığı dönemde, İtalyan solunda Güney sorununa odaklanmış
grupların (meridionalisti), savaş sonrasında Güney'in kurtuluşu ile sonuç­
lanacağını düşündükleri sosyalist bir toplumsal değişim modelinin Levi'
nin eserinde karşılığını bulmadığı; ve bağıntılı olarak Güney sorunu"nun
tarihsel ve sosyo-politik kaynaklarının, Kuzey-Güney arasındaki sömürü
5 Eserde, Aliano, yerel diyalekte kullanıldığı biçimde, "Galiano" olarak geçmektedir. Bölgede
sesli harflerle başlayan kelimeler, Levi'nin sürgünden ailesine yazdığı bir mektupta belirttiği
üzere "G" sesi eklenerek telaffuz edilmektedir. David Marsh, The Experience of Exile Descri­
bed by Italian Writers. From Cicero Through Dante and Machiavelli Down to Car/o Levi
ew Y?rk: The Edwin Mellen Press Ltd. 201 4), s. 208-209.
Levi, Isa Bu Köye Uğramadı, s. 1 4 .
7 Moskova Uluslararası Film Festivali ( 1 979, e n iyi yönetmen); David di Donatello Ödülleri
( 1 979, en iyi film); Fransız Sinema Eleştirmenleri ( 1 98 1 , en iyi film); Bafta Ödülleri ( 1 983, en
iyi yabancı film).
8 Roger Sazerat, "The Italian Novel", New Left Review, 22 (Aralık 1 963), s. 98.
9 Bkz. E. W. "The Land Problem in Southem Italy", The Wor/d Today, 5, 6 ( 1 949), s. 25 1 ;
Anna Maria Torriglia, Broken Time, Fragmented Space: A Cultura/ Map of Postwar Italy
(Toronto: University of Toronto Press, 2002), s. 205; G. H. McWilliam, "Review", The Mo­
dem Literature Review, 62, 1 (Ocak 1 967), s. 1 43.
�
111
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
ilişkisinin gözden kaçırıldığına dair tespitler farklı eleştirilerin ortak pay­
dasını oluşturur. 10 Levi, "Güney sorunu"nu, sosyalist beklentinin aksine
salt sınıf analizi üzerinden ele almaz; birbiriyle ilişkili üç boyuta dikkat
çeker. Buna göre meselenin birinci yönü köy ve kentin tarihsel olarak bir­
birini dışlayan konumlarıdır. Hıristiyanlık öncesinde kalan köy ve Hıristi­
yanlığın ürünü kent iki farklı dünyayı imler. Bu farklılığı Levi çatışmanın
temeline yerleştirir. Meselenin ikinci yönü ekonomiktir. İtalya'daki coğ­
rafi koşullarla uyumsuz olarak, hayvancılıktan tarımsal üretime geçilmesi
yönünde uygulanan ekonomi politikaları giderek halkı yoksullaştırmıştır.
Sermayenin, sanayinin, düzgün bir eğitim sisteminin yokluğu ve vergi
sisteminin adaletsizliği köylünün devlete olan mesafesinin en temel ne­
denleridir. Meselenin üçüncü yönü ise toplumsal-sınıfsal dinamiklere iliş­
kindir. Bu bağlamda, Levi, feodal kalıntılar üzerine kurulmuş yerel ikti­
dar düzenini yeniden üreten yerli küçük burjuvazinin, köylünün içinde
bulunduğu yokluk durumundan kurtuluşunu imkansızlaştıran tutumunun
11
altını çizer.
Levi açısından "Güney sorunu" her şeyden önce İtalya'da ve Avrupa'
da varlığını sürdüren köklü devlet kültü ile ilgilidir ve ancak devletin dö­
nüşümü ile ortadan kalkacaktır. Bu ise "gerçek bir İtalyan devrimi" ola­
rak tanımladığı köylü devrimi ile gerçekleşebilir:
Devlet dininin değişik biçimleri olan faşist, liberal ya da komünist
devletlerden ayn, yeni bir devlet düşünüp gerçekleştirmek zorunda­
yız ... İnsan ve devlet özleri bakımından birbiri içine girerler; bir arada
yaşamaları isteniyorsa gündelik hayatta da iç içe olmak zorundadırlar.
Köy dünyasında bir tohum halinde bulunan ve için için gelişen bu
devlet bizi faşizm-antifaşizm çıkmazından kurtaracak olan tek yoldur.
Bu yol otonomi yoludur. Devlet ancak kendi kendini yöneten sayısız
otonomilerin bir toplamı, her parçası kendi kendine işleyen bir bütün,
bir federasyon olabilir... Köylülerin büyük toprak sahiplerinin ve yerli
küçük burjuvazinin elinden kurtularak hem kendilerinin hem de mille­
12
tin yararına çalışmaları ancak böyle bir yolla gerçekleşebilir.
Eserin son sayfalarında yer alan bu satırlar ve "Güney sorunu"na ilişkin
olarak yukarıda değindiğimiz çözümlemeler çerçevesinde, Levi "Güney
sorunu"nu politik bağlama oturtur; okuyucuya bir yol haritası çizer. Bu
ı o Fabiana Woodfin, Spaesati d 'Italia: Emigration in Italian National Identity Construction
/rom Postwar to Economic Miracle, University of Califomia, Berkeley, basılmamış doktora
tezi, 20 1 l , s. 3, 1 6 .
11
Levi, İsa Bu Köye Uğramadı, s.2 1 0-2 1 3 .
12
Agy, s. 2 1 2-2 1 3.
1 12
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
durum, yazının ilerleyen bölümlerinde değineceğimiz gibi, Rosi açısından
geçerli değildir; filmde "çözüme" ilişkin, sınırlan belirgin bir strateji ön­
görülmez. "Toplumu dönüştürmeye yönelik tutarlı bir manifesto"nun
"eksikliği" Yeni Gerçekçi sinema pratiği göz önünde bulundurulduğunda,
olağan ancak özellikle sol açısından eleştirilegelen bir durumdur. 1 3
Rosi, Aliano' da gündelik hayat pratiklerine ve bu pratikleri kuşatan
toplumsal ilişki örüntülerine odaklanır. Yazı kapsamında değineceğimiz
üzere, Cristo si e fermato a Eboli öncesinde yönetmenin pek çok filminde
-Le mani su/la cittiı ya da // caso Mattei bu bağlamda örnekleyicidir­
izleyiciye doğrudan ulaştırılan politik mesaj, Cristo si e fermato a Eboli'
de daha çok alt metinde takip edebileceğimiz modernist ikiliklerde gizli­
dir ki bu aynı zamanda Rosi sinemasındaki, cine-inchiesta (soruşturmacı
sinema) pratiğinden, karakterlerin, karakterler-arası ilişkilerin, olaylar
karşındaki bireysel tutumların analizine doğru gerçekleşen dönüşümün de
ipuçlarını içinde barındırır.
KüLTÜREL VE POLİTİK YENİDEN İNŞA EÖİLİMİ
OLARAK İTALYAN YENİ GERÇEKÇİ SİNEMASI
İlk kez, l 943 yılında, Luchino Visconti tarafından yönetilen Ossessione
filmine referansla kullanılan "Yeni Gerçekçilik" (neorealismo) tanımla­
ması, 1 4 İtalya'da erken 1 940'lardan 1 950'li yılların başlarına kadar üreti­
len ve dünya sinemasının klasikleri arasında kabul edilen pek çok filmin
tematik ve stilistik unsurlarını kapsayıcı bir şemsiye kavram olarak ele
alınabilir. Faşizmi ve akabinde il. Dünya Savaşı'nı deneyimleyen bir ku­
şağın, politik, toplumsal ve ekonomik kaygıları etrafında şekillenen Yeni
Gerçekçilik, genre klişelerini/formüllerini; 1 5 faşist dönem sinemasının
makro-tarihsel yaklaşımını sorgulayan sanatsal bir başkaldırıyı; yeniden
inşayı simgeler. 16 Milliyetçi ideolojiyi (yeniden) üreten tarihsel filmin,
anıtsal ve epik unsurlarının eleştirisi üzerinden yükselen Yeni Gerçekçi
sinema, savaş sonrası İtalyası 'nda deneyimlenen başta yoksulluk olmak
üzere, toplumsal sorunları, sosyal adalet ve eşitlik odaklı bir yaklaşımla,
13 David Gariff, "The Earth Trembles: An lntroduction to ltalian Neorealist Cinema", s. 6.
www.nga.gov/programs/fılm.
14 Bert Cardullo, "What is Neorealism?" Bert Cardullo (der.), Andre Bazin and lta/ian Neorea­
lism (New York: Continuum Intemational, 20 1 1 ), s. 1 9
1 5 Yeni Gerçekçi sinemada genre tartışması için bkz. Christofer Wagstaff, "Cinema", David
Forgacs ve Robert Lumney (der.) ltalian Cu/tura/ Studies: An Jntroduction (Oxford: Oxford
University Press, 1 996), s. 223-226.
16
Noa Steimatsky, lta/ian Localitis: Reinhabiting the Pası in Postwar Cinema (Minneapolis:
University of Minnesota Press, 2008), s. 45.
1 13
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
gündeme getirmiştir. 1 7 Dolayısıyla, sanatsal düzeyde, "sıradan olan"ın,
"gündeliğin" gene "sıradan"la buluşması olarak okunabilecek Yeni Ger­
çekçilik, anti-faşist ahlaki ve etik bir felsefi duruşun beyaz perdeye akta­
rımı; bir sinema akımı olmanın ötesinde "İtalyan kültürünün toplumsal ve
estetik olarak yenilenmesi" 1 8 yolunda oluşmuş politik bir hareket niteliği
taşımaktadır. 1 9
Tematik açıdan bakıldığında, Visconti'nin Ossesione ( 1 943) ve La
Terra Trema ( l 948); Victoria De Sica 'nın I Bambini Ci Gurdano ( l 944)
Ladri di Bicic/ette ( 1 948), Alberta Lattuada'nın /1 Mulino del Po ( 1 948)
Senza Pieta ( 1 948), Roberto Rosellini'nin Roma, Citta Aperta ( 1 945),
Paisa ( 1 946) ve Stromboli ( 1 950) Giuseppe De Santis'in Caccia Tragica
( 1 947), Riso Amaro ( 1 949) ve Luigi Zampa'nın Vivere in Pace ( 1 947)
filmleri gibi Yeni Gerçekçi sinemanın başyapıtlarını birleştiren en temel
unsurun, savaş sonrası yeniden yapılanma sürecinde en belirgin sorunlar
olarak görünürlük kazanan yoksulluğun, işsizliğin, çalışma koşullarının,
Kuzey-Güney arası eşitsizliğin, işçi sınıfının ve dışlanmışların gündelik
pratikleri üzerinden aktarımına yönelik kaygı ve çabalar olduğu görülür.
Filmlerdeki söz konusu vurgu, faşizmin modernleşme ve ekonomik geliş­
me ideallerinin başarısızlığını açığa vurması, faşist tahayyül ile tamamen
zıt bir toplumsal görüntü sunması bakımından sembolik düzeyde anti-fa­
şist duruşun temelini kurar. Diğer yandan, özellikle yoksulluk ve işsizli­
ğin merkeze alınması, Yeni Gerçekçi sinemaya içkin eşitlikçi/eşitleyici
bir yaklaşıma işaret etmektedir. Sınıfsal konumu ve yerleşim bölgesinden
(kent-kır) bağımsız olarak Savaş sonrasında halkın çoğunluğunun ortak
kaygısı olarak ön plana çıkan yeniden yapılanmanın sancılarının beyaz
perdeye aktarımı, Güney İtalya'ya atfedilen kültürel ve ekonomik "geri
kalmışlık" mitinin ulusal/ortak bir mesele olarak benimsenmesi gereklili­
ğine işaret ederken, aynı zamanda, ulusal birliğin sosyal adalet hedefi
doğrultusunda yeniden üretimini gündeme taşır. 20
,
17
Marcia Landy, Ita/ian Film (Cambıidge: Cambıidge University Press, 2000), s. 1 3 ;
1 8 Carlo Celli v e Marga Cottino-Jones, A New Guide to /ta/ian Cinema ( New York: Palgrave
Macmillan, 2007) s.44.
19 Yeni Gerçekçiliğin Fransa ya da Almanya değil de özellikle İtalya'da ortaya çıkması ise İ tal­
ya'nın kendine özgü taıihsel ve politik dinamikleri ile bağlantılıdır. Faşist dönemden devralınan
sinematografık gelenek ve kurumsal yapının yanısıra, direniş bu bağlamda önemlidir. Bkz.
Gilles Deleuze, Cinema 1 the movement-image, Hugh Tomlinson ve Barbara Habberjam (çev.)
(Minneapolis: University ofMinnesota Press, 1986), s. 205.
20
Brent J. Piepergerdes, "Re-envisioning the Nation: Film Neorealism and the Postwar Jtalian
Condition", A CME: An lnternational E-Journal for Critical Geographies, 6. 2 (2007), s . 238;
246.
1 14
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
Film kuramcıları ve eleştirmenler arasında tanıma yönelik bir uzlaşı
eksikliği söz konusu olmakla birlikte, gerçekliğe dair farkındalığın sanat­
sal eylemin merkezinde yer alması gerektiğine dair inanç, Yeni Gerçekçi
sinemanın kurucu unsuru olarak belirginlik kazanmakta. Hareketin önde
gelen kuramcılarından Cesare Zavattini ( 1 902- 1 989) için, faşizan dünya
görüşünün ve dogmatik düşünce sisteminin karşısında konumlandırdığı
gerçeklik, savaşı deneyimlemiş somut insanın hikayesidir; (Yeni Gerçek­
çi) sinema bireysel hikayeyi kolektifleştirir; diğer hikayelerle ortaklığını
yakalar; analiz eder. Burada Zavattini'nin vurguladığı husus hikayede
gerçeği bulmak değil, gerçeği hikayeleştirrnektir. Bu süreçte, hayal gücü,
ancak gerçekte yer bulduğu sürece devreye girer. Ancak bu sürecin salt
haber niteliği taşıyan unsurlar üzerinden işleyeceği anlamına gelmemek­
tedir. Olaydan, durumdan ve olgunun kendisinden beslenen bir "parça ha­
yal gücü"dür devreye giren. Zavattini'ye göre, kişinin ifade etmek istedi­
ği düşünce ile kurduğu ilişki her zaman için yaratıcı eyleme içkin bir ter­
cihi imler. Ancak bu tercihin, yeniden kurulmuş bir özneden ziyade, "olay
yerindeki" özne ile ilişkilenerek yapılması gerekir. Yönetmenin gerçek­
likle doğrudan temasa geçmesi ya da farklı bir ifadeyle dış/gerçek mekan
çekimleri, Zavattini'nin "karşılaşma sineması" (cinema of encounter)
olarak kavramsallaştırdığı bu işleyişin olmazsa olmaz koşuldur.2 1
Dış mekan çekimleri ya da kurgusal mekandan yaşayan mekana geçiş,
esas itibariyle filmsel ve uzamsal pratiğe politik bir müdahale olarak oku­
nabilir. Bu anlamda, Yeni Gerçekçilik gündelik hayat pratiklerini perdeye
yansıtırken, bir anlamda perde ve gerçek arasındaki sının muğlaklaştırır.
Savaşın toplumsal ve mekansal izlerinin çarpıcı; belgeselvari bir şekilde
aktarımı, Yeni Gerçekçi perdede ön plana çıkan "belgesel-kurgu diyalek­
tiği" üzerinden şekillenir. Bu noktada, savaş sonrası dönemde belgesel
film yapımcılarının karşılaştığı fon kısıtlamaları göz önünde bulundurul­
duğunda, Yeni Gerçekçi filmlerin özellikle modem kentteki çelişki ve
eşitsizliklerin sunumuna dair bir işlev üstlendiklerini söyleyebiliriz:22
Yeni Gerçekçi uzamsal pratik, diyalektik kentin karmaşık gerçekliğini
açığa çıkarır ve gündelik hayat içerisinde tescilli ve onunla yüzleşen
2 1 Cesare Zavattini, "A Thesis on Neo-Realism'', David Overbey (der.). Springtime in /ta(y
(London: Talisman Books, 1 978), s. 70. Dış mekan çekimleri, kimi eleştirmenler tarafından, il.
Dünya Savaşı sonrasında sinema sektöründeki maddi imkansızlıkların bir sonucu olarak değer­
lendirilmekle birlikte, "sokağın"/doğanın yeni gerçekçi sinemanın "felsefesi" açısından önemi
fıöz önünde bulundurulduğunda, bunun bir terc h olduğu sonucuna vanlabilir. .
_ Cınematıc Space as Prac­
- Davıd Brancaleone, "Framıng the Real: Lefebvre and Neo-Realıst
tice", Architecture_media_po/itics_society, 5, 4 (20 1 4), http://architecturemps.com/wp-content/
uploads/20 1 2/07/AMPS-Vol.5-no.4-Full-Paper-FRAMING-THE-REAL.pdf. s. 5 .
!
1 15
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
yeni bir tür kurgu üzerinden işler. Uzamı tanımlar ve araştırır, haritalar
ve ölçer, saptar ve betimler, bu surette kamera yoluyla görünürlüğünü
sağlar. Yeni Gerçekçi karakterlerle buluşan ve kuşatılan arka planda
kent hayat kazanır...2 3
Bu şekilde, "yaşamın akışını" ya da gerçeğin sürekliliğini, kurgu-gerçek
senteziyle izleyiciye aktaran Yeni Gerçekçi kamera/göz, belgesel-kurgu
diyalektiğini (yeniden) üretir. Filmi fotografık yaklaşım çerçevesinde ele
alan Siegfried Kracauer, Yeni Gerçekçi sinemanın önemine tam da bu
noktayla ilintili olarak dikkat çekmektedir. Filmi "özünde fotoğraflama­
nın uzantısı"24 olarak tanımlayan, Kracauer'e göre, "yaşamın akışına" du­
yulan hassasiyeti İtalyan Yeni Gerçekçi filmlerinde doğrudan görebiliriz:
"Rosselini, De Sica ve Fellini için, bizi ilgilendiren "yaşamın özü" ancak
kameranın açığa çıkartabileceği bir boyuttur ki yönettikleri filmler bunu
derinlemesine aktarır". 25
Dış mekan çekimleri ya da Yeni Gerçekçi sinemanın söz konusu bel­
geselvari niteliği, aynı zamanda onun bir diğer özelliğine gönderme yap­
maktadır: oyuncu olarak profesyonel olmayan kişilerin tercih edilmesi.
Esas itibariyle böyle bir tercih Yeni Gerçekçiliğin yukarıda değindiğimiz,
"sıradan"/"sıradanlık" ile kurduğu ilişkinin temelinde yer alır. Zavattini'
nin senaryosunu yazdığı ve Vittorio De Sica'nın yönettiği Ladri di Bicic­
/ette bu bağlamda, en başarılı örneklerden biri olarak sinema tarihine geç­
miştir. Filmin başkarakterleri Antonio Ricci'yi canlandıran Lamberto
Maggiorani, bir fabrika işçisi; Ricci'ni kansını canlandıran Lianella Ca­
rell, De Sica'nın bir röportaj vesilesiyle tanıştığı bir gazeteci ve oğullan
Bruno'yu canlandıran Enzo Staiola ise çekim sırasında tesadüfen orada
bulunan "sıradan" bir çocuktur.
Ladri di Biciclette'te olduğu gibi, çoğunlukla oyuncunun kendi sınıf­
sal deneyimiyle örtüşen rolleri icra etmesi, sokağı tüm gerçekliği ile kav­
ramak açısından önemli olduğu kadar, aynı zamanda Yeni Gerçekçiliğin
faşist sinemanın "kahramanlaştırma üzerine inşa edilen retoriğine bir baş­
kaldırı olarak okunabilir. Bu şekilde, "istisnai" olan yerine "sıradan"ı yer­
leştiren Yeni Gerçekçilik somut insanı merkezine alan, demokratik bir si­
nema deneyimine işaret eder. Zavattini Yeni Gerçekçi sinemaya içkin bu
eğilimi şu şekilde ifade etmektedir:
23
24
Agy.,
s.
5-6.
Theory of Film. Redemption of Physical Reality (Oxford: Oxford Uni­
1 960), s. ix.
7 1 -73.
Siegfıied Kracauer,
versity Press,
25
Agy.,
1 16
s.
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
Ben istisnai insanlara, kahramanlara karşıyım. Her zaman onlara karşı
içgüdüsel bir nefret duydum. Onların varlığı zoruma gitti, bana benze­
yen milyonlarcası gibi dünyalarından dışlandığımı hissettim . ... Kah­
ramanlar izleyicinin genelinde aşağılık kompleksi yaratırlar. Artık her
bir izleyiciye yaşamın gerçek kahramanının kendisi olduğunu söyle­
menin vakti geldi... Yeni Gerçekçiliğin amacı tam olarak budur: her­
26
kesi güçlendirmek ve herkese insana mahsus farkındalığı vermek.
Tüm bu unsurlara bağlı olarak geleneksel sinemanın temelini oluşturan
yanılsama, Yeni Gerçekçi sinema ile yerini gerçeğin analizine ve buradan
doğru bir senteze bırakmaktadır. Sinemada "vulgar yapaylığın" karşısına
"analitik eğilimi" yerleştiren Zavattini, bu eğilimin olgulara doğru bir çe­
kimi; gerçeği anlama/kavrama, katılma ve birlikte varolma arzusunu be­
raberinde getirdiğine dikkat çekerken,27 dayanışmacı, demokratik ve ya­
şam ile sanatın birbirini yeniden üretttiği, örtüştüğü bir sinema anlayışına
işaret etmektedir.
Bu bağlamda, Yeni Gerçekçi sinemanın, l 6. yüzyıl İtalyası 'nda, orta­
ya çıkan Commedia dell 'arte tiyatro akımıyla önemli ölçüde benzeştiğini
söylemek mümkün. Angela Dalle Vacche'ye göre, bu benzeşme hikaye­
lerin çoğunlukla senaryoya bağlı kalmadan aktarılması, oyuncu seçiminin
aktörlerin fiziksel görünümüne bağlı kalmadan yapılması ve daha çok
jestlere dayanan bir oyunculuğun ağırlık kazanması temelinde somutlanı­
yor.28 Sokakta sergilenen, gündelik hayatı hikayeleştiren, oyuncuların bir
senaryoya bağlı olmakla birlikte, çoğunlukla doğaçlama tekniğini benim­
sedikleri pandomim ağırlıklı işleyen Commedia del/ 'arte29 bu yönleriyle
faşist sinemanın dayandığı opera geleneği ile tamamen farklı stilistik un­
surlar içerir. Örneğin, opera oyuncusunun, büyük sahnelerdeki ihtişamlı
dekorların arasında en uzak noktadaki izleyicinin bile ayırt edebileceği,
heykelvari bir duruşa ve mimiklere sahip olması beklenirken, Commedia
del/ 'arte oyuncuları bedenlerini günlük hayat içindeki hareketlerle uyum­
lu kullanırlar. 30
Ancak burada not etmemiz gereken önemli bir nokta, komedyanın ak­
sine Yeni Gerçekçi sinemanın oyuncuların değil yönetmenlerin sineması
26
27
28
Zavattini, "A Thesis on Neo-Realism", s. 7 6.
Agy.,
s. 7 1 .
The Body in Mirror, Shapes of History in /talian Cinema (Princeton:
1 992), s. 5.
29 Marino Palleschi, "in the name of Auguste Vestris: The Commedia Del/ 'arte. /t 's Origins,
Development and Influence on Bal/et ", 2005. (http://auguste.vestris.free.fr/Essays/ Comme­
Angela Dalle Vacche,
Princeton University Press,
dia.html)
30
Vacche,
The Body in Mirror, Shapes o/History in /talian Cinema, s.
6-7.
1 17
İtalyan Yeni Gerçekçi/iği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
olarak anılmasıdır. Burada yönetmenin üstlendiği kurucu işlevi, Fransız
sinema kuramcısı Andre Bazin, "gerçeğin bütünselliğinin" merkeze alın­
dığı, form-odaklı estetik bir yaklaşım çerçevesinde ele alır. 3 1 Sinematik
çekimin temel unsuru olarak belirginlik kazanan "nesnel gerçeklik" Ba­
zin 'in Yeni Gerçekçi sinemaya yaklaşımında anahtar kavram olarak kar­
şımıza çıkmakta. Bu bağlamda, Yeni Gerçekçilik, "nesneleri bir bütün
olarak görmeye hazır bilinç yoluyla bir bütün olarak algılanan gerçekliğin
betimlenmesi" olarak tanımlanır; doğalcılık ve verizm gibi daha önceki
gerçekçi estetik ile de bu eksende karşıtlıklar içerir. Gerçekçi estetik kap­
samında konu seçimi, nesne sunumuna dair hassasiyetler öncelenirken,
Yeni Gerçekçi sinema için tam tersi bir durum geçerlidir. Örneklemek ge­
rekirse, Bazin' e göre Paisa ( 1 946)' da gerçekçi olan İtalyan direnişiyken,
Yeni Gerçekçi olan yönetmen Rosselini'nin olaylan sunuş biçimidir.32
Dolayısıyla, Bazin'in nesnel gerçeklik vurgusu, Yeni Gerçekçi sinemanın
yansızlığı ya da yargısızlığından ziyade sürekli geçerliliğini koruyan a
priori bir zihinsel tutuma işaret eder. Gerçeklik yönetmenin gözünden
filtrelenir ancak burada temel olan filtrelemenin/tercihin mantıki ya da
psikoloj ik değil ontoloj ik olmasıdır: gerçek bütünlüğünü korur. 33 Kamera
ise bunu gerçekleştirmenin tek aracıdır. Bu bağlamda, Bazin derin odaklı
sinematografı tekniği ile desteklenen uzun ve kesintisiz çekimleri Yeni
Gerçekçi sinemanın merkezine taşır; bu estetik bir seçenekten ziyade mo­
dem sinematik gerçekçiliğin olmazsa olmazıdır Bazin'e göre. 34 Gerçekli­
ği bütün ayrıntılarıyla izleyiciye sunan bu teknik sayesinde, izleyiciye
kendi anlamını kurabileceği bir tercih alanı tanınmış olur. Bu bağlamda,
Bazin'in Yeni Gerçekçi sinemanın demokratik ve katılımcı boyutunu
31
Bkz. Anclre Bazin, "Cinematic Realism and the Jtalian School of the Liberation", Bert Car­
dullo (der.), Amire Bazin and /ta/ian Neorealism, s. 37-50. Bu yazı ilk olarak Ocak 1 948'de
L 'Esprit dergisinde yayımlanmış, daha sonra Bazin'in yazılarından derlenen Quest-ce que le ci­
nema?, cilt 4 (Paris: Les Editions du Cerf, 1 962) içinde yer alnuştır.
3 2 Andre Bazin, "in Defense of Rossellini", Bert Cardullo (der.), Andre Bazin and Italian Neo­
realism, s. 1 67. Bazin'in Ağustos 1 955 'te Rossellini'ye yöneltilen eleştirilere �ı bir savunma
olarak Cinema Nuovo dergisinin editörüne yazdığı bu mektup, Quest-ce que le cinema7, cilt 4,
içindedir. Rosellini, yeni gerçekçilikle ilişkilenme biçimini şu şekilde ifadelendirir: Yeni Ger­
çekçilik . . . insanlan alçakgönüllülükle ve istisna oluşturmadan, olduğu gibi görmek . . . gereksini­
mine yanıttır . . . [K]endi kendine açıklık kazandırma isteği, ne olursa olsun gerçeği göz ardı et­
meme dürtüsüdür. Bu nedenle, ben filmlerimde şeylerin anlamınr kavramaya ve onlara hakiki
değerlerini vermeye çalıştım. Bu kolay ya da kaygısızca yüklenilmiş değil, son derece büyük
bir proje çünkü herhangi bir şeye hakiki değerini vermek onun gerçek evrensel anlamını kavra­
maktır. Mira Liehm, Passion and Dejiances. Film in ltaly from 1 942 to ?reseni (Berkeley:
University of Califomia Press, 1984 ), s. 13 7
33 Bazin, "in Defense of Rossellini", s. 1 68.
34 Bert Cardullo, "Defıning the Real: The Film Theory and Criticism of Andre Bazin", Bert
Cardullo (der.), Andre Bazin and Italian Neorealism. s. 9.
118
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
kamera üzerinden yeniden kurduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Za­
vattini 'nin tematik boyuta referansla gündeme getirdiği paylaşım/daya­
nışma ve katılımı, Bazin sinematografık bir perspektif üzerinden kurmak­
tadır.
İtalyan Yeni Gerçekçiliğini nedensel bağlantıları ve zaman-uzamsal
bütünlüğü merkeze alan geleneksel "hareket-imge"nin çöküşü üzerinden
yorumlayan Gilles Deleuze, Bazin'in yukarıda değindiğimiz nesnel ger­
çeklik, "olgu-imge" kavramsallaştırmasını "zaman-imge" olarak yeniden
tanımlar. Bu çöküşü, savaş .sonrası Batı' da etkileri doğrudan deneyimle­
nen politik, ekonomik, toplumsal, ahlaki ve sanata, edebiyata ve özellikle
sinemaya içsel faktörlerin35 bir sonucu olarak ele alan Deleuze, Yeni Ger­
çekçi sinema pratiği ile gelişen yeni filmsel vizyona dikkat çeker. Bu
bağlamda Deleuze, Bazin ve Zavatti ' nin sinema yaklaşımında gerçekle
kurulan doğrudan ilişki nosyonundan saparak zihinsel süreci devreye
sokmaktadır. Deleuze açısından sorun gerçeklik düzeyinde biçim ya da
içerikle ilişkili değil, zihinsel düzeyde, düşünsel deneyimle ilintilidir; "al­
gı" "hareket" ile değil "düşünce" ile bağıntılıdır. 36 Bu şekilde, zaman­
uzamsal temsilin geleneksel kodlarındaki kırılma kapsamında, Bazin' in
"gerçekçi görüş deneyimleri"nin temeli olarak vurguladığı "süre"yi, De­
leuze, Bergson 'un zaman kuramından hareketle, öznelliğin tek biçimi
olan bellek ve düşleri kapsayacak şekilde genişletir. 37 Zaman hareketten
bağımsızlaşır; düşünceyle birlikte işler. Bu ise yeni imge zaman-imgenin
faşizme, propagandaya ve slogana araç ol(a)mayacağının bir göstergesi
olarak düşünülebilir.38
35
Deleuze bu faktörleri şu şekilde detaylandınnaktadır: "Savaş ve savaşın sonuçlan, 'Ameri­
kan Rüyası"nın tüm yönleriyle istikrarsızlığı, azınlıkların yeni bilinci, dış dünyada ve insanların
zihinlerinde imgelerin artması ve enflasyonu, edebiyatın da tecrübe ettiği yeni anlatı tarzlarının
sinema üzerindeki etkisi, Holywood ve eski genrelannın krizi ... ". Deleuze, Cinema 1 the mo­
vement-image, s. 206.
36 Gilles Deleuze, Cinema 2 time-image, Hugh Tomlinson ve Roben Galeta (çev.) (Minneapo­
lis: University of Minnesota Press, 1 989), s. 5.
3 7 Agy., s. 82. Bazin ve Deleuze'e referansla yeni gerçekçi sinemada imge tartışması için ayrıca
bkz. Laleen Jayamanne, Toward Cinema and lts Double: Cross-cultural Mimesis (Blooming­
ton: Indiana University Press, 2001 ), s. 1 35- 1 48.
38 Ebru Belgin Yetişkin, "Sinematografik Düşünebilmek: Deleuze'ün Sinema Yaklaşımına
Giriş", İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 40 (20 1 4), s. 135. Deleuze'ün zaman­
imge kavramsallaştırmasına ve sinema kuramına ilişkin bir okuma için aynca bkz. Ulus Baker,
Beyin Ekran, Ege Berensel (der.) ( İ stanbul: Birikim, 20 1 1 -20 1 2); Özcan Yılmaz Sütçü, Gi/les
Deleuze 'de İmge Hareketi Olarak Sinemanın Felsefesi ( İ stanbul: Es Yayınlan, 2005).
119
ita/yan Yeni Gerçekçi/iği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
S iNEMANIN POLİTİK DOGASI-ENTELEKTÜEL VE
GÖRÜNMEZİN İFŞASI
Oldukça kısa bir tarihsel dönemde, belirli bir politik ortam ve coğrafyada
üretilen filmlere atfen gündeme gelmekle birlikte, Yeni Gerçekçiliğin, ge­
rek İtalyan gerekse dünya sineması üzerindeki etkilerinin, bu sınırlılıkla­
rın çok ötesinde olduğu söylenmelidir. Bu yönüyle, sinema-sanat-gerçek
arasındaki ilişki örüntüsüne kuramsal ve pratik anlamda kaynaklık eden
Yeni Gerçekçi akımın, özellikle 1 960'lardan günümüze belirginlik kaza­
nan tüm gerçekçi yaratımlar için bir "okul" işlevi üstlendiğini not etmeli­
yiz. Francesco Rosi, Yeni Gerçekçi sinemanın erken döneminde aktif ola­
rak yönetmenlik yapmamış olmakla birlikte, Yeni Gerçekçi mirası filmle­
rine taşıyan kuşağın önde gelen isimlerinden biridir.39 Sinema kariyerine
Yeni Gerçekçi sinemanın önemli örneklerinden La Trema Terra ( 1 948)'
nın çekim sürecinde Luchino Visconti 'nin yardımcısı olarak adım atan
Rosi, 1 95 8 yılında yönetmenliği yaptığı ilk filmi La Sjida'ya kadar Ma­
tarrozzo, Monicelli, Emmer, Antonioni, Alessandrini gibi dönemin usta
yönetmenlerinin yardımcılığını üstlendi. Bu süreçte deneyimlediği Yeni
Gerçekçi sanatın entelektüel ve artistik ortamının Rosi 'nin sinemaya yak­
laşımında kurucu bir işlevi olduğunu gönnekteyiz. Bu miras Rosi'nin
güncel gerçeklikle; yaşadığı coğrafyanın ve dönemin toplumsal ve politik
gerçekliği ile kurduğu ilişki çerçevesinde somutluk kazanmakta:
İtalyan sanatında belirli bir gerçekçi gelenekten besleniyorum, ancak
aynı zamanda yapıtlarım güncel ve bu belirli tarihsel an ile ilişkili.
Şimdi yapmaya çalıştığım şey, yarattığım bir hikayeyi varolan bir ger­
çeğe uygulamak değil... Bilakis etrafımda gerçekten neyin varolduğu­
nu analiz etmeye ve onun içinde bir hikaye yakalamaya çalışıyorum...
Hikayelerimin kendilerini sadece mekanik devamlılıkları ya da katı­
lımcıların psikolojik analizinden ziyade, ahliik, parçası oldukları çev­
renin ve toplumun şekillendirdiği biçimiyle katılımcıların davranışla­
rı ... üzerinden ifade etmelerini is
Yeni Gerçekçi hareketten önemli ölçüde beslenmekle birlikte, Rosi 'nin,
klasik Yeni Gerçekçi sinemanın gerçeğe "tanıklık etme", "kayıt altına
alma" eğilimini aşarak, politik-toplumsal gerçeklik karşısında "eleştirel"
39 İkinci kuşak yönetmenler arasında Vittorio ve Paolo Taviani, Errnano Dimi, Elio Petri,
Marco Ferreri, Pier Paolo Pasolini ve Berrnardo Bertolucci'yi sayabiliriz.
1 20
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
bir tutum sergilediğini söylemek mümkün.40 Toplumda varolan örtük
iktidar ilişkilerini deşifre etmeyi hedefleyen bir sinema deneyimine işaret
eden "eleştirel" yaklaşım, bu yönüyle politik kaygıların yönlendirdiği bir
sinema pratiğinin altını çizmekte. Ancak, Rosi'nin toplumsal ve politik
sorunlara bir çözüm önerisi sunmaktan çok, kurgusal müdahalelerle, gö­
rünürün arkasındaki gerçekliği anlatma/anlama gayreti içinde olduğu
söylenmelidir. Bu doğrultuda, Rosi'nin eleştirel yaklaşımı, propagandacı
sinemanın, tanımlanan "mutlak doğru" üzerinden izleyiciye ulaşma ve
onu bu doğruya yöneltme/yönlendirme ya da farklı bir ifadeyle izleyiciyi
endoktrine etmeyi değil, provoke etmeyi,41 ve bağıntılı olarak "bilinç
yükseltme"yi42 hedefler. Bu ise kendisinin de belirttiği gibi, izleyicinin
duygusal anlamda katılımının yanısıra, filme düşünsel düzeyde de dahil
olmasını gerektirir. Rosi açısından bu durum, sinemasının temel unsuru
olarak vurguladığı "sorgulama" süreçlerinin izleyici açısından işlerlik
kazanmasına olanak vermektedir:43 Yönetmene atfedilen bu "işlevin",
Pasolini, Taviani kardeşler, Pontecorvo, Bertolucci için de geçerli olduğu
gibi, Rosi'nin sinema pratiğinde takip edebileceğimiz Gramscian izlere
işaret ettiğini söyleyebiliriz.44 Bu durum, Güney sorununu merkeze alan
yaklaşımının ötesinde Rosi 'nin yönetmene/entelektüele biçtiği ayrıcalıklı
rolde somutlanmakta: " ... [B]iz yönetmenlerin hem politik hem ahlaki
anlamda büyük bir sorumluluğumuz var. Her şeyin ötesinde, biz film
yapmakla yükümlü değiliz, ama film yapıyoruz ve öyle düşünüyorum ki
bu izleyiciye bir şeyler söylemenin en güçlü yolu.'.45
Siyasal kimliğini, aralarında konjonktüre göre geçişkenlik olduğunu
ifade ettiği İtalyan Komünist Partisi ve İtalyan Sosyalist Partisi 'ne refe­
ransla tanımlayan46 Rosi, toplum eleştirisinde, sınıf çelişkilerinin belirle­
yiciliğini merkeze alan bir yol izlemekte. Pek çok filminde ele aldığı yoz­
laşma, yasal ve yasa dışı güç odaklan arasındaki ilişkiler, Rosi'ye göre
40
Bkz. Luca Barattoni,
Ita/ian Post-neorealisı Cinema (Edinburgh: Edinburgh University
A History of /talian Cinema (New York ve London: The
Press, 20 1 2), s.23; Peter Bondanella,
Continuum Intemational Publishing Group ltd.), s.224.
41
42
Bachman ve Rosi, "Francesco Rosi:
John J. Michalczyk,
An Interview", s. 52.
The Italian Political Filmmakers
(New Jersey: Fairleigh Dickinson
University Press, 1 986), s. 14.
43
Bachman ve Rosi, "Francesco Rosi: An Interview", s. 54. Benzer bir yorum için bkz. Gary
Crowdus ve Dan Georgakas tarafından Francesco Rosi ile yapılan röportaj, "The audience
should not be just passive spectators", Dan Georgakas ve Lenny Rubenstein (der.),
tics, Cinema: The Cineoste Interviews (London: Pluto Press,
44 Bkz. Bondanella, A History ofItalian Cirrema, s. 23 1 .
45
Art, Poli­
1985), s. 1 28.
Gary Crowdus ve Dan Georgakas tarafından Francesco Rosi ile yapılan röportaj, "The au­
dience should not be just passive spectators", s. 1 28.
46
Agy.
121
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
İtalya'da "Patemalist ve otoriter bir devlet anlayışı üzerinden yükselen
eski, ilerleme-karşıtı" kültürün ürünleridir. "Bu anlayış derin devlet ikti­
darı düzeyinde --devletin yerine geçen, görünmeyen iktidar-, suç ortaklı­
ğına ve yolsuzluğa; ve her şeyin ötesinde iktidarda en üst mevkiide yer
alan burjuvaziye dayanmaktadır. Bu sınıf kendi önceliklerini savunmak
'17
için her türlü ilerlemenin karşısındadır.''
Rosi'nin İtalya'da deneyimlenen politik ve toplumsal sorunların altın­
da yatan sınıfsal dinamiklere dair bu tespitinin sinemasının anlamlandı­
rılması bakımından belirleyici bir hareket noktası olduğunu söylemeliyiz.
Ancak, burada vurgulanması gereken önemli bir husus, devlet ve burju­
vazi eleştirisini merkeze alan bu yaklaşımın yıllar içerisinde dönüşen, bir
sinematik dil üzerinden ifade edildiğidir. Bu dönüşüm esas itibariyle sos­
yal olguların temsilinde ön plana çıkan anlatının öznesinde bir kaymaya
işaret eder. 1 970'li yılların sonlarına kadar (tarihsel) olaylar, kurumsal
pratikler, karizmatik kahramanlar, suç örgütleri, mafya ve devlet üzerin­
den işleyen kurgular, sonrasında yerini karakterlerin, karakterler-arası
ilişkilerin, olaylar karşındaki bireysel tutumların analiz edildiği bir sine­
ma pratiğine bırakmıştır. Rosi bu kayışı kişisel düzeyde, yaşam deneyimi
ve birikiminin gerçeklikle kurduğu ilişkide; bakış açısında yarattığı dönü­
şüme bağlarken, aynı zamanda, toplumsal ve politik gerçekliğin bulanık­
laşması ve karmaşıklaşmasının bu süreçteki belirleyici etkisini vurgular.
Artık görünmeyeni ifşa etmek, zorunlu olarak bireylerin davranışlarını
48
merkeze alan derin analizleri gerekli kılmaktadır; ideoloj iler yetersizdir.
Ancak bu Rosi 'nin "politik sinema"sının sonlandığı anlamına gelmez, dö­
(Cine­
inchiesta) dönemi olarak da tanımlanan birinci dönemde -genel bir de­
ğerlendirme kapsamında bu dönemin Cristo si e fermato a Eboli ( 1 979)'
nüşen politik olanın temsiline ilişkindir. "Soruşturma sineması"
ye kadar yayımlanan filmleri kapsadığı söylenebilir- Rosi İtalya'nın top­
lumsal ve politik sorunlarına, sadece sanatsal üretim yapan bir yönetmen
olarak değil, aynı zamanda, bir araştırmacı/soruşturmacı gibi yaklaşmak­
49
ta; kendi deyimiyle, "belgesel değil" ancak "belgeye dayalı film" üret­
mektedir. 50
47
Agy., s. 1 26- 127.
Gary Crowdus, "Personalizing Political lssues. An Interview with Francesco Rosi", Cinewte,
XII, 2 ( 1 982), s.42.
49 Millicent Marcus, "Beyond cinema politico: family as political allegory in Three Brothers,"
Carlo Testa (der.) Poet of Civic Courage. The Films of Francesco Rosi (Wiltshire, England:
Ficks Books, 1 996), s. 1 16.
5 0 Gary Crowdus ve Dan Georgakas tarafından Francesco Rosi ile yapılan röportaj, "The au­
dience should not be just passive spectators," s. 1 29.
48
1 22
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
Bu bağlamda, Rosi 'nin, "soruşturmaya dayalı sinema"sının ilk örneği
olarak sinema tarihine geçen Salvatore Giuliano'nun ( 1 962) bir dönüm
noktası olduğunu not etmeliyiz. Daha sonraki pek çok filmi gibi, gerçek
bir olaydan yola çıkarak kurgulanan, gerçek mekanlarda ve oyuncu ol­
mayan "gerçek" kişilerle çekilen filmde, Sicilya'da halk kahramanı bir
kanun kaçağı olan Salvatore Giuliano 'nun 1 950 yılında esrarengiz bir şe­
kilde vurularak öldürülmesinin arkasındaki ilişkiler silsilesi soruşturul­
maktadır. Ancak, tematik akışı itibariyle, film Salvatore'nin kişisel öykü­
sünü merkezine almakla birlikte, filmin orijinal adı olan Sicilia 1 943-60
anlaşılabileceği gibi Rosi'nin temel kaygısı Güney'in toplumsal ve politik
yapısına dikkat çekmek, Sicilya'daki iktidar i lişkilerini anlatmaktır. 5 1 Di­
ğer yandan, filmi fotografik açıdan okuduğumuzda, Rosi'nin de vurgula­
dığı gibi çekimlerde birbirinin içine geçmiş üç farklı fotografik stil dikkat
çekmektedir: geçmiş olaylan anımsatacak çağrışımsal bir stil, Castelvet­
rano' daki olaylan anlatmak üzere fotoğraf gazeteciliğine yaklaşan bir stil
ve özellikle mahkeme sahneleri için televizyona uygun bir stil. 52 Zaman­
sal ve mekansal atlamalarla, kimi zaman geçmişten, kimi zaman gelecek­
ten karelerle kurulan bu üç farklı anlatı biçimi, Rosi'nin gerçeği kurma
biçimine dair önemli ipuçları sunmakta. Dolayısıyla, Gino Morelli'nin
vurguladığı gibi, Rosi'nin Salvatore Guliano'daki özgün stratej isi aslında
ne nesnel gerçekliğe dayalı bir belgesel çekme iddiasını ne de kurgusal
bir yeniden üretimi kapsamaktadır. Burada stratej inin özgünlüğü, hakika­
te ulaşmak için yapılacak bir ç:.alışma için gerekli olan ve bir anlamda
kendi anlatısına dönüşecek farklı biçimsel ve stilistik unsurları kullanıl­
masından kaynaklanmaktadır. 53
Rosi'nin soruşturmaya dayalı sinema pratiğini örnekleyici bir diğer
önemli yapıtı, Napoli'de kentsel dönüşüm sürecinde gerçekleşen siyasi
yolsuzlukları konu edinen Le mani su/la citta ( 1 963)'dır. Kentsel dönü51 Rosi pek çok filminde Güney Sorunu'nun farklı boyutların; perdeye aktarmıştır. Örneklemek
gerekirse; ilk filmi La stifa'da da Napoli'nin yoksul semtlerinden birinde yaşayan Vito Pola­
ra'nın daha iyi bir yaşam sürmek için Camorra adlı mafya örgütüne katılması ve dramatik
ölümü; Güney'deki sosyo-ekonomik sorunları; J magliari ( 1 959)'de Almanya'ya çalışmak için
giden Mario'nun, Vito'nun hikayesine benzer şekilde hayatını kazanabilmek için yasa dışı bir
çeteye katılması üzerinden Kuzey Avrupa'daki Güneyli işçilerin gündelik sorunlarını ve göç
olgusunu; Lucky Luciano ( 1 973)'daysa, yine Salvatore Giuliano ile benzer biçimde, "mafya
babası" Luciano'nun hikayesi üzerinden Güney İtalya'daki mafyatik iktidar ilişkilerini günde­
me taşır.
52 Ben Lawton, "Salvatore Giuliano: Francesco Rosi's revolutionary postmodemism," Carlo
Testa (der.) Poet of Civic Courage. The Films of Francesco Rosi (Wiltshire, England: -Ficks
Books, 1 996), s. 9.
51 Gino Molitemo, "Francesco Rosi'', Senses of cinema, sayı 26, Mayıs (2003). http://sensesof­
cinema.com/2003/great-directors/rosi/.
1 23
ltaiyan Yeni Gerçekçi/iği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
şüm kapsamına giren yoksul bir mahalledeki bir binanın yıkılışıyla başla­
yan olaylar zinciri çerçevesinde, Rosi bu kez Napoli'de yerel siyaset dü­
zeyinde deneyimlenen yozlaşmayı gündeme getirir. Film, yöneticilerin­
politikacılann demokratik karar verme süreçlerini kendi bireysel çıkartan
doğrultusunda işletme biçimlerini, manipülatif stratejileri ve bu bağlamda
gelişen ilişki ağlarına odaklanır. Diğer pek çok filminde olduğu gibi, (Gü­
ney) İtalya örneğine referansla kurguladığı bu hikaye kapsamında Rosi,
aslında, pek çok coğrafya açısından tanıdık politik pratikleri, patronaj
ilişkilerini aktarır.
öte yandan, Rosi'nin
çimiyle
cine-inchiesta pratiğinden kopuşunu en açık bi­
Tre Fratelli ( 1 980)'de takip edebiliriz. Annelerinin cenazesi için
Güney İtalya'da doğdukları kasabaya geri dönen üç erkek kardeşin farklı
kaygılan, deneyimleri, hikayeleri üzerinden i lerleyen filmde önceki film­
lerinde izlenebileceği gibi somut, belgeye dayalı, soruşturmacı, bütünsel
bir yaklaşım söz konusu değildir. Rosi, 1 970'ler İtalyası'nın politik ve
toplumsal gerçekliğini üç farklı deneyim kapsamında, çoklu/parçalı bir
örüntü içinde aktarır; karakterlerden/kardeşlerden her birinin -savcı Raf­
faele, sosyalist fabrika işçisi Nicola ve öğretmen Rocco- hikayesi İtalyan
gerçeğinin farklı bir boyutunu temsil eder. Örneğin terör sorunu savcı
Raffaele'nin hikayesi üzerinden aktarılır. Bu noktada, Millicent Marcus,
Rosi 'nin
cine-inchiesta döneminde aynı temayı büyük olasılıkla kapsayıcı
bir perspektiften ele alacağını, bu doğrultuda filmin ağırlıklı olarak Raffa­
ele' nin hikayesi üzerinden ilerleyeceğini ve adının da İlk Oğul ya da Tek
Oğul olabileceğine dikkat çekmektedir. 54 Benzer şekilde, fi lmde terör
saldırısının rüyada verilmesi belgeye dayalı sinema pratiğinin tersine öz­
nel ve kişisel olanı ön plana çıkartan, karakterlerin iç dünyalarını merkeze
alan bir sinema deneyimine işaret etmektedir.55
DuRAGANIN RİTMİ - KELİMELERDEN İMGELERE
FAŞİZM VE GÜNEY SORUNU
Cristo si e fermato a Eboli 'yi Rosi sinemasında yukarıda bahsettiğimiz
dönüşümün, ilk habercisi olarak okumak yanlış olmayacaktır. Rosi'nin
soruşturmacı kimliğini arka plana taşıyarak, karakterlerin içsel çelişkile­
rini merkeze aldığı
Tre Fratelli kadar açık olmasa da Rosi, benzer şekilde
Cristo si e fermato a Eboli 'de kişisel deneyimler, karakterler arası ilişki­
ler üzerinden, faşizme ve Güney sorununun farklı cephelerine odaklan54
Marcus, "Beyond
cinema politico:
family
Aynca bkz. Molitemo, "Francesco Rosi".
55
Agy.,
1 24
s.
1 1 7.
as
political allegory in Three Brothers", s.
1 1 6.
Aylin Özman & imge Tuğçe Bağır
makta. 56 Rosi, Levi 'nin eserini ilk olarak 1 96 1 yılında sinemaya uyarla­
mayı düşünmüştür. Ancak, kendi ifadesiyle, bu projenin gerçekleşmesi
"belirli bir Yeni Gerçekçi ipotekten kendisini ayırması"nı gerektirmekte­
dir. Marcus'a göre, burada Rosi'nin temel kaygısı Visconti etkisini berta­
raf etmektir. Zira, La terra trema ve Cristo si e fermato a Eboli pek çok
açıdan benzeşen projelerdir. Erken verilmiş bir karar Rosi 'nin "stilistik
özerklik arayışını" zedeleyecektir. 5 7 Hem Güney sorununa ilişkin hem de
yönetmenlik kariyeri boyunca edindiği tüm birikimini yansıttığı düşünü­
len film58 kapsamında Rosi, sinematik deneyimini Levi'nin eserinde so­
runsallaştırdığı "varoluşsal ya da toplumsal, politik, kültürel" meselelerle
kurduğu kişisel ilişki üzerinden perdeye aktanr. 59 Bu ilişki Rosi'nin eseri
sinemaya uyarlama, kelimeleri imgelere dönüştürme pratiğinin biçimsel
unsurlarını ve bağıntılı olarak sürecin ve sanatsal üretiminin özgünlüğünü
anlamak açısından belirleyicidir:
Ne zaman edebiyat eserlerini sinemaya uyarlasam. .. hep sorunları be­
nim gördüğüm ve algıladığım biçimde ele alan kitapları tercih ettim. . .
Büyük bir yazarın kitabı söz konusu olduğunda, kişi [diğer filmlerle
karşılaştırıldığında] daha dar, önceden belirlenmiş sınırlar içinde ha­
reket etmeye zorlanır. Levi'nin, İsa Eboli'de Durdu eseri gibi bir baş­
yapıtı seçip ve sonra onu salt ham kaynak olarak kullanamaz... Bir ki­
tabı kaynak ve referans noktası olarak kullanmak, belirli bir anlatı ya­
pısına saygı yükümlülüğünü beraberinde getirir. Kuşkusuz, bu anlatı
yapısı nihai olarak imgelere dönüştürüldüğünde, kendisine bizatihi im­
geler tarafından yöneltilen ve kelimeler tarafından dayatılandan farklı
özgül talepleri toparlar. Neticede, bir filme dahil olan yaratıcı süreç
edebi öncülünden özerkleştiği derecede, bu film aynı zamanda bir
0
yazma eylemi [scrittura] haline dönüşür. "6
Edebiyat uyarlamalarına içkin bu ikili hat çerçevesinde bakıldığında,
Cristo si e fermato a Eboli'nin, filmin bir yazma eylemine dönüşümünün
izleri doğrudan takip edebileceğimiz bir metin olduğunu söyleyebiliriz.
56
Aynı zamanda, filmde sembollerin ağırlıklı kullanımı ve müzik üzerinden aktanlan şiirselli­
ğin, Rosi sinemasındaki dönüşüme dair ipuçları sunduğu söylenmelidir. Bkz. Cosena Veronese,
Memory in Cristo si e Fermato A Eboli and Cronaca Di Una Morte Annuciata: Considerations
on Francesco Rosi's Identity as a Director", Forum ltalicum, 42, 2 (2008), s. 12.
5 7 Millicent Joy Marcus, ltalian Film in the Light of Neorealism (Princeton, New Jersey: Prin­
ceton University Press, 1 986), s. 340.
5 8 Agy., s.34 1 .
59 Aldo Tassone, Parla il cinema I (Milano: il formichiere, 1 979), s . 292, aktaran Marcus,
ltalian Film in the Light ofNeorealism, s. 341 .
60 Carlo Testa, "lnterview with Francesco Rosi", Carlo Testa (der.) Poet of Civic Courage. The
Films ofFrancesco Rosi, s. 145- 1 46.
125
İtalyan Yeni Gerçekçi/iği ve Francesco Rasi 'nin Politik Sineması
Giovanna F. Lemer'ın ifade ettiği gibi, Levi 'nin eserinin epizodik yapısı,
olay örgüsü durağanlığı, zamansal ve mekansal açıdan karakterlerin hare­
ketsizliği ve fotografik kalitesinden kaynaklanan "anti-sinematik" niteliği
1
göz önünde bulundurulduğunda,6 bir yönetmen olarak Rosi'nin kelime­
lerden imgelere "özerklik" serüvenindeki başarı görünürlük kazanır. Bu­
rada, yönetmenin yukarıda değindiğimiz gibi, tematik düzeyde, Levi tara­
fından sorunsallaştınlan alanlarla ilişkilenme biçiminin yanısıra, metinle
kurduğu bu ilişkiyi, biçimsel düzeyde, uygun sinematik araçlarla ifade
edebilmesi belirleyici önemdedir.
Nitekim, eserdeki uzamsal-zamansal durağanlığın, rutinin, paradoksal
biçimde, Rosi 'ye kendi sinematik dilini kurması yönünde alan açtığı söy­
lenebilir. Bu bağlamda, filmin -orijinal eserde görmediğimiz- ilk sahne­
sine dönecek olursak, sürgünden yıllar sonra, Levi, Torino'daki stüdyo­
sunda, Aliano'daki köylüleri, çocukları resmettiği yağlı boya tablolara
bakarken görüntülenir. Levi'nin düşünceli yüzünü perdeye yansıtan ka­
mera, sonrasında Levi'nin gözünden duvarda asılı tablolara odaklanır;
Levi 'nin iç sesini duyarız:
Yıllar, savaş dolu ve insanların tarih dedikleri yıllar geçip gitti. Ora­
dan oraya savrulduğum, bir türlü köylülerime ayrılırken verdiğim zi­
yaret sözünü tutamadığım; tutabileceksem de, ne zaman olduğuna dair
fikrimin olmadığı yıllar. Fakat odamda, dışarıda akıp giden dünyanın
uzağında, anılarımın beni, gelenek ve hüzünle çevrilmiş, Tarih ve
Devlet'ten azade, kaderine razı bir dünyaya taşımasından mutluyum.
O dünya ki, huzursuz ve avultulmamış topraklar üzerinde köylüler,
tüm dünyanın gözünden uzakta, sefaletin içinde kendi dingin medeni­
yetinde, ölümün huzurunda yaşıyor.
Rosi, Levi 'nin ağzından bir anlatımla, izleyiciyi geçmişteki sürgün günle­
rine,
1 935 yılına taşır. Levi'nin tablolarının görsel etkisiyle geçmişe yap­
tığı bu yolculuğun, Rosi'nin anlatısının temelini kurduğunu söyleyebili­
riz. Levi'nin Aliano'da yazdığı şiirler, mektuplar ve tuttuğu notların, ese­
rin yazım sürecindeki kurucu işlevi, filmde tablolar üzerinden gerçekleş­
mekte; Levi'nin kelimelerle anlattığı hikayesini, Rosi, Levi'nin tablola­
rıyla kurmakta. Bu bağlamda, Rosi filmin başında tabloları kullanarak
izleyicinin dikkatini sözel düzeyden imgelerin temelini oluşturduğu si­
2
Diğer yandan başlangıçta bir çağrışım
nematik düzeye yönlendiriyor.6
imgesi olan tabloların, fotografik düzeyde, film boyunca Rosi 'nin anlatı61
Giovanna Faleschini Lemer, "Francesco Rosi's Cristo si e fennato a Eboli: Towards a Cine­
ma ofPainting", ITALICA, 86, 2(2009), s. 273.
62
Agy., s. 276.
1 26
Aylin Özman & imge Tuğçe Bağır
sına kılavuzluk ettiğini görmekteyiz. Bu ise özellikle filmdeki kareler ve
tablolar arasındaki benzeşmeler temelinde somutlanıyor.
Levi 'nin hafızasında, geçmişten ilk imge ve/veya hatıra Eboli istas­
yonudur; sahne beraberindeki polis memuruyla Kuzey'den gelen trenden
inmesiyle başlar. "Medeniyet'in son durağı" olarak Eboli'den Aliano'ya
gidiş, zaman ve uzam arasındaki geçişkenliği görmemiz açısından bir
eşik işlevi görür. Eboli ve Aliano arasında katedilen mesafe, bir coğrafya­
dan diğerine ulaşmaktan öte, rasyonaliteden, bilimden, refahtan, irrasyo­
naliteye, batıla, yoksulluğa doğru "tarihsel" bir geçişi imlemektedir. Rasi,
Levi 'yi "zamanın dışına" taşıyacak bu yolculuğa ilişkin ilk ipucunu, Levi,
polis memuru, bir görevli ve Levi'nin peşine takılan, sahibi tarafından
terk edilmiş köpek, Barone'yi,63 merkez istasyonunu, Aliano'ya doğru gi­
decek trenin beklediği yerel istasyonuna bağlayan tünelde izlediğimiz
sahnede verir. Eboli istasyonu ile yerel tren istasyonu iki farklı dünyayı
imler. Metaforik bir anlatımla tünel iki istasyonu birbirine bağlamaz;
"medeniyet"ler arası geçişi sağlar. Bu aynı zamanda, Levi 'nin hafızasın­
da "geçmişe", Aliano'ya yolculuğunun başlangıcıdır.
Yerel tren, köylüleri taşıyan eski otobüs ve sonrasında Aliano 'dan Le­
vi 'yi karşılaması için gönderilen araba ile devam eden yolculuk sırasında
manzarayı plan sekans aracılığıyla Levi'nin gözünden aktaran Rasi izle­
yiciyi, kuru ağaçlar ve çıplak tepeleriyle terk edilmişlik hissi uyandıran
kırsal alanın içine çeker, görseli Levi'nin iç sesiyle güçlendirir:
İsa yolun ve trenin Salemo kıyısını ve denizi bırakıp Luciano'nun ıs­
sız topraklarına gömüldüğü Eboli'de durdu. Buraya hiçbir zaman ne
İsa gelmiştir, ne zaman, ne ruh, ne umut, ne sebep ve sonuç ilişkisi, ne
akıl ne tarih, buraya hiç kimse gelmemiştir.. . Mevsimler köylülerin
emeği üzerinden, İsa'dan üç bin yıl önce nasıl geçmişse hala öyle ge­
çiyor. . .
Boz tepelerden birinin üzerinde Alino'nun evleri göründüğünde, izleyici
zamansal ve uzamsal durağanlığa, sürgünlüğe alışmıştır.
63
Filmde, hayvan imgeleri ve seslerinin, -Yeni Gerçekçi sinemanın pek çok örneğinde olduğu
gibi- yoksulluğun aktarımı açısından önemli bir işlev gördüklerini not etmeliyiz. Tasmasına
iliştirilmiş "beni bulursanız iyi bakın" notu ile "medeni dünya"nın nimetlerinden faydalanmış
bir hayvan imgesini, köpek Barone karakteriyle izleyiciyle paylaşan Rosi'nin, filmin değişik
sahnelerinde, Barone ile Aliano'daki köy hayvanlarının -tavuk, keçi, at, eşek, domuz vb.­
yaşam koşullan arasındaki farklılaşmaya yaptığı görsel vurgu üzerinden, Kuzey-Güney ikiliği- .
ne gönderme yapan metaforik bir karşıtlık inşa ettiğini söylemek mümkün. Bağıntılı olarak, bu
yazının sınırlarını aşmakla birlikte başlı başına bir çözümleme kategorisi olduğunu düşündü­
ğümüz, insan-hayvan i lişkisi -Barone-Levi ile diğer hayvanlar-köylü- Kuzey-Güney arasındaki
farklılaşmanın gündelik davranış kodları üzerinden bir yorumunu olanaklı kılmakta.
/
1 27
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Francesco Rosi 'rıin Politik Sineması
Filmin finaline yaklaşırken, Rosi, Eboli-Aliano yolculuğu süresince
izlediğimize benzer şekilde, köyü çevreleyen sararmış tarlatan, çalışan
köylüleri ve yolculuk sırasında Levi ' nin gözünden izlediğimiz çıplak
tepeleri, hızla hareket eden kamera ile kesintisiz, panoramik olarak izle­
yiciyle paylaşır. Ancak bu sahnede, yolculuk boyunca arka planda duy­
duğumuz motor, fren, hayvan ve köylülerin konuşma sesleri yerini Kili­
seden yükselen çan seslerinin ardından köydeki hoparlörlerden yamaçlara
doğru yankılanan Mussolini 'nin sesine bırakır.
Devrimin Kara Gömleklileri! İtalya'nın tüm kadın ve erkekleri ! İtal­
yanlar ve dağların ötesindeki, denizlerin ötesindeki İtalya dostları !
Dinleyin! Mareşal Badoglio bize şu telgrafı gönderdi: "Bugün 5 Ma­
yıs, saat 1 6:00. Muzaffer ordumuzun başında Addis Abeba'ya gir­
dim." İtalyan halkına ve tüm dünyaya savaşın bittiğini haber veriyo­
rum. Afrika ve İtalya'da devletin silahlı güçlerinde görev yapan su­
baylar, Kara Gömlekliler ve tüm İtalyanlar! Biz İtalyanlar kanımızla
bir İmparatorluk kurduk! Onu alınterimizle verimli bir hale getirece­
ğiz. Ordumuzla onu her türlü düşmana karşı müdafaa edeceğiz!
Yankılanan sesin faşizan bir kahramanlığı dışa vuran tonu, güçlü rüzgarla
salınan ekinlerin savruluşu ve kameradaki hareket ile köylülerin gündelik
rutinlerine yapılan müdahalenin sonlanmasını beklermişcesine ayakta
hareketsiz "durdukları" bu sahne ile, Rosi'nin devlet-köylü ilişkisini, bu
kez fotografık unsurların görece ağır bastığı bir boyutta gündeme getirdi­
ğini söylemek mümkün. Sahne, filmin tematik akışı içerisinde belirleyici
bir yer tutan devlet-(Güneyli) köylü ilişkisinin izleyiciye aktarımının fi­
nalini oluşturur. Bu final, izleyicinin film boyunca aşağıda örneklediği­
miz farklı diyolaglar64 vesilesi ile aşina olduğu köylünün devlete kimi
64
Vergi memurunun Levi'nin bir süre pansiyoner olarak kaldığı evi ziyareti sırasında aralann­
da geçen diyalog:
Vergi memuru: - Hava çok soğuk ve nemli! Öldürücü! Kemiklerim eklemlerimden aynlacak.
Levi: - Buynın ateşin yanına geçin.
- Oturabilir miyim? Ne yiyorsunuz?
- Çorba
- Ben de bir şeyler yiyeceğim. Dünden beri hiçbir şey yemedim. Midem bomboş.
- Şapkanızın üzerindeki harflerin anlamı nedir?
- Vergi memunı. Bu harfleri diken insana lanet ediyorum. Kimse vergisini ödemek istemiyor.
Bahaneleri de fakirlik . . . .
- Şarap ister misiniz? . . .Vergiler biraz yüksek.
- . . . Biz sadece topluyoruz . . .
- O zaman ne bulursanız onu alıyorsunuz?
- Neleri varsa onu alıyorum. Kimsenin eşyası yok. Yataktan var ancak yasa onlan almayı
yasaklıyor.
- Peki size ne veriyorlar?
1 28
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
zaman karşı duruşunu, bağıntılı olarak kimi zaman mesafesini ve ilişki­
sizliği ile devlet iktidarının Güney İtalya'daki görünümünün görsel bir
özeti niteliğindedir.
Benzer bir mesaj, köy meydanında, Belediye başkanının, halka hita­
ben yaptığı rutin propaganda konuşmalarından birini aktaran sahne ile de
izleyiciye ulaştırılır. Kolluk kuvvetlerinin tarlalara çalışmaya gitmek
üzere yola çıkan bir grup köylüyü, konuşmayı dinlemek üzere köye geri
dönmeye zorlamaları; köylülerin çaresizce direnmesi; ve sonuçta İtalyan
bayrağının asılı olduğu balkonundan köy meydanında toplanan halka
doğru konuşmasını gerçekleştiren Luigi Magalone: Güneşin altında göz­
leri balkona odaklanmış halkı, Magalone'nin arkasından, tepeden bir
çekimle aktaran Rasi, faşizmin hiyerarşik doğasını sinematik diliyle ye­
niden kurar. Bu sahnede izleyici, sınıf ilişkilerinin, devlet-köylü arasın­
daki "mesafe"nin görsel aktarımına tanıklık eder. Meydanda toplanan çoğunluğunu, filmin tümü için geçerli olduğu gibi profesyonel olmayan
"oyuncu"ların oluşturduğu- halkın, sınıfsal eksende bölünmüş/ayrışmış
görüntüsü bu bağlamda dikkat çekmektedir. Kalabalığın önünde, İtalyan
bayrağının yakınında yer alan devlet görevlileri ve küçük burjuvazinin al­
kışları ve faşist yönetimi deslekleyen sloganları karşısında, köylülerin
suskun, hareketsiz ve biraz da şaşkın bekleyişleri, dönemin Güney İtalya­
sı ' ndaki sınıf ilişkilerinin sinematik bir haritasını sunmakta. 65
- Neleri varsa. Keçileri varsa onu alıyorum. Tavşanlan varsa onu. Bazen bir şişe zeytiiıyağ
aldığım oluyor . . . herkes benden nefret ediyor. Geçen gün Miglionico'da kocaman sopalarla
beni dövmeye kalktılar, düşünün! ..
xxx
Belediye başkanı Luigi Magalone'nin Levi'nin yazmış olduğu bir mektubu kontrol etmesinin
akabinde aralarında geçen diyalog:
Belediye başkanı: - Köylülere niye bu kadar önem veriyorsunuz? Boş verin onları! Saçma
sapan konuşuyorlar! .. Onlara ne kadar yüz verirseniz o kadar şımarırlar. Sizin kendinize ait bir
duruşunuz var. Devlet sizde ve bende görülebilir. Neden kendiniz bakında kötü konuşuyorsu­
nuz?
- Bir anlamda haklısınız. Evet faşist gençlik, öğrenciler, öğretmenler, savaşın dul bıraktığı
kadınlar, Kızıl haç görevlileri, gazeteciler, polisler devlet memurları. Bir başka deyişle bütün
İtalyan halkı sizinle aynı görüşte.
- Biz bu savaşı köylüler için veriyoruz . . . Yeterince arazimiz yok ve Afrika'ya bunun için
�idiyoruz. Buna mecburuz!
5 Bağlamsal farklılıktan bir tarafa bırakacak olursak, devlet-köylü ilişkisine dair bu iki farklı
görsel kesit, Pierre Clastres'ın kabile toplumlannda, "konuşma eylemi" ve "iktidar" arasındaki
ilişki üzerine tespitlerini akla getirmekte. Kabile toplumlannda üyelere hitaben konuşmak,
iktidarını hitabet yeteneğine borçlu olan kabile şefinin en temel "görevi"dir. Kabile şefi istisna­
sız her gün, gündoğumu ve batımında, kabileye hitap eder; ses tonu yüksektir. Kabile üyeleri
ise ilgisiz, sanki hiçbir şey olmuyormuşcasına gündelik işlerine devam ederler. Uzun konuşma­
ları esnasında şef aslında kayda değer ya da üyelerin hayatı açısından önemli hiçbir şey söyle­
mez. Çoğunlukla, geleneksel hayatın normlarını olumlar. Clastres'a göre şefin yaptığı konuş­
malar boştur, çünkü iktidar unsuru içermezler. İ ktidarın gerçek odağı ise toplumun kendisidir.
1 29
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Francesco Rasi 'nin Politik Sineması
Köylülerin, kurumsal iktidarın bir diğer ayağını oluşturan Kilise ile
ilişkileri ise, yıllar önce Aliano'ya uygunsuz davranışları neticesinde
cezalı olarak gönderilen rahip Giuseppe Trajello karakteri üzerinden veri­
lir. Yan-deli bir karakter olarak karşımıza çıkan Don Trajello'nun Alia­
66
no'yu, köylüleri küçümseyen ve hatta onlardan nefret eden tavn ile
köylülerin gündelik hayat pratiklerinde ve toplumsal çevreleriyle ilişki­
lenme biçimlerinde önemli bir yer tutan batıl inançları, köylüler ve Kilise
arasındaki mesafenin ve kilisenin işlevsizliğinin altını çizer. Rosi, feodal
iktidar ilişkilerine dair ipuçlarını da benzer şekilde, bu kez Rahip gibi
marjinal bir karakter olarak karşımıza çıkan Avelino Baronu Nicola Ro­
tunno'ya referansla vermektedir. Dünyevi olan ile ruhani -Hıristiyanlık­
olan arasında gidiş gelişleri ile adeta şizofrenik bir kişilik olarak kurgula­
nan Baron, vergi toplamak "iş"i için köyü kısa süreliğine ziyaret eden bir
toprak sahibidir. Ancak, -orijinal eserde de takip edebileceğimiz gibi­
filmde sömürü ilişkisi feodal ilişkiler üzerinden değil ağırlıklı olarak dev­
let-köylü i lişkisi çerçevesinde işlenir. Farklı bir bağlamda, Mary Patricia
Wood, Baron -kilise ile güçlü bağlarını dikkate alarak- ve Rahip karak­
terlerini, Rosi 'nin kilisenin anakronistik niteliğini vurgulama eğilimine
referansla okur. Wood'a göre Rosi her iki karakterle de kilisenin köylüle­
re karşı ilgisizliğini ve onların "durum"unu iyileştirmek için yetersizliğini
gündeme getirmektedir: Don Trajella marj inalleştirilir ve köylüleri hakir
görür; Baron'un devletin yüksek kademelerinde tanıdıkları vardır ancak
Ortaçağ değerlerine bağlı ve son derece olağan dışıdır. 67
Cristo si e jermato a Eboli, birbirini kesen sürgünlük hallerinin hika­
yesidir. Levi'nin kişisel sürgün deneyimini paylaşan izleyici aynı zaman­
da, "farklı" sürgünlük hal(ler)ine tanıklık eder. Levi'nin bir siyasal sür­
gün olarak Aliano'daki kişisel deneyimi Edward Said'in sürgün durumu­
na yaklaşımı üzerinden bir okumayı olanaklı kılmakta. Sürgünü "gerçek"
Bu bağlamda, kabile toplumu, toplumu oluşturan tüm unsurlar üzerinde mutlak bir kontrole
sahiptir. Kontrol alanının dışında kalan tek istisna ise kültürel kurallarla doğa kanunlarının
birlikte varolduğu "demografik alan"dır. Clastres'ın ilkel toplumlara dair bu tespitleri, filmde
özellikle Mussolini üzerinden devlet-köylü ilişkisinin çözümlenmesi açısından ilham verici.
Ancak aynı zamanda, bu çalışmada oldukça sınırlı değinilen doğa-iktidarı, köylü-doğa ilişkisi­
ne referansla yapılacak bir okuma için de açımlayıcı olduğu not edilmeli. Bkz. Pierre Clastres,
Society Against the State Essays in Political Anthropology (New York: Zone Books, 1 989), s.
1 53 - 1 54; 2 1 2.
66 Don Trajello, Levi'ye şu sözlerle yakınır: "Bu kasaba Hiristiyanların değil, hayvanlarındır.
Bu yollarda ancak eşekler yürüyebilir. Etrafa bakın, tamamen rezalet! Yağmur yağdığında top­
rağın kaymasını engelleyecek ağaç bile yok burada. Evler de zamanla bu nedenle yıkılır. İ nsan­
ları toprağından beterdir buranın! Profanum vulgus!"
67 Mary Patricia Wood, Francesco Rasi: an auteur? The cinema ofFranceso Rasi, Londra Üni­
versitesi, yayımlanmamış doktora tezi, 1 994, s. 303.
1 30
Aylin Özman & imge Tuğçe Bağır
ve "metaforik" bir durum olarak ele alan Said'e göre, "gerçek" olarak
sürgün durumu bir "ara konum"dur. Sürgün edilen "yan-dahil ve yarı­
aynk, ne tam.anlamıyla yeni ortamla bütünleşebilir, ne de eskisinden bü­
tünüyle kurtulabilir bir düzlemde nostaljik ve duygusal, diğerinde hünerli
bir taklitçi ya da gizli bir yalnız"dır. 68 "Metaforik" boyutta ise, Said "ya­
bancı olarak entelektüele" gönderme yapar: " . . . hayır diyenler... imtiyaz,
güç ve şan şöhret edinmeme anlamında yabancı ve sürgün olan bireyler."
Bu kavramsal şema çerçevesinde bakıldığında, bir entelektüel olarak Le­
vi 'nin hikayesi her iki sürgünlük durumunu da kapsar: Levi, tam da
Said'in metaforik boyuta referansla tespit ettiği gibi, egemen iktidar yapı­
sının dışında, faşist rejime "uyum gösteremeyen, uyum göstermeyen, bu­
nun yerine çoğunluğun dışında kalmayı, iktidarda yer edinmemeyi, onun­
la işbirliği yapmayıp, direnmeyi tercih eden" bir entelektüel olarak çıkar
karşımıza. Nitekim, Levi'nin Don Luigi ile diyalogu doğrudan bu tema
üzerinden ilerler. 69 Diğer yandan, fiili bir sürgün olarak Levi'nin Aliano'
daki deneyimi, yukarıda tanımlanan "ara konum"un izlerini sürebileceği­
miz bir hikayedir: Levi ne Aliano'ya aittir ne de Kuzey'e. Bu ise metafo­
rik sürgünlük durumuyla ilintili olarak okunabilir: Levi hiçbir zaman, hiç­
bir yere ait olmamıştır. Ginzburg'un Levi'nin sürgünlük durumuna refe­
ransla altını çizdiği "duygusal katılım" ve "entelektüel mesafe" birlikteli­
ği70 ya da Jean-Paul Sartre'ın, Levi'nin sanatındaki "tekil evrenselliğin"
ve yaratıcılığının temeline yerleştirdiği, tutumun "nesnelliği" ve "saf öz­
nelliği" bu bağlamda okunabilir. 7 1 Benzer şekilde sürgünün entelektüel
açısından bir avantaja dönüşebilme olasılıklarını tartışan Said, "şeyleri sa­
dece şu an oldukları gibi değil, nasıl o hale geldikleri açısından görme
eğilimi"ne dikkat çeker. Eser göz önünde bulundurulduğunda, Levi'nin
Güney sorununa ilişkin duruşu tam da Said'in bu tespitiyle doğrudan ör­
tüşür. Levi sadece sorunu aktarmakla kalmaz, yazının giriş bölümünde
değindiğimiz gibi, kitabın son bölümündeki analizleri ile tarihsel süreci
irdeler ve çözüm önerileri sunar. Ancak filmde bu doğrultuda bir analize
rastlamayız. Yeni Gerçekçi sinema pratiğine uygun olarak Rosi, Güney
sorununu farklı boyutlarıyla izleyiciye sunar; "çözüm"ü onlara bırakır.
Bağlamsal olarak Levi 'nin sürgünlük durumundan farklı olmakla bir­
likte, ekonomik zorunluluklar nedeniyle Amerika'ya çalışmaya giden
68 Edward Said, Representations of the lntellectua/ (London: Vintage, 1 994 ), s. 36.
69 Bkz. 68. dipnot.
7°
Carlo Ginzburg, "Witches and Sharnans," New Left Review, I, 200 (Temmuz-Ağustos 1 993),
s. 78.
71 Jean-Paul Sartre, Farklı bir bağlamda Sürgün ve yaratıcılık ilişkisi için bkz. Micheal Hanne
(der.), Creativity in Exi/e (Amsterdam-New York: Rodopi B. V., 2004).
131
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
berber, marangoz gibi küçük esnafın deneyimleri de Güney sorununun
aktarımına ilişkin "stratej inin" önemli bir parçasını oluşturmakta. Rosi,
Güney sorunu ile belirli bir mesafeden ilişkilenen bu köylülerin deneyim­
leri çerçevesinde, zorunlu bir yer değiştirme ve dolayısıyla bir nevi sür­
günlük durumu olarak okunabilecek göç olgusunun toplumsal sonuçlarına
gönderme yapar. Burada birbiriyle bağlantılı iki süreç işler: Bir yandan,
somut olarak göçün toplumsal doku üzerindeki etkileri gündeme getirilir
-ki bunu filmin farklı sahnelerinde, özellikle kocalan Amerika'ya giden
kadınların ağzından aktarılır. Diğer yandan, köylülerin arada kalmış ruh
hallerinin izi sürülür: dönemin Amerika Birleşik Devletleri Başkanı
Franklin Roosevelt'in fotoğraflan, Meryem Ana ve Hazreti İsa büstleriyle
yan yana durur; Amerika' da Aliano, Aliano'da Amerika yaşatılır. 72
72 Köylülerden birinin evinde, Levi'nin de katıldığı yeni yıl yemeği sırasında, Amerika'ya
çalışmaya giden köylüler arasında geçen konuşma:
- Napoli bizim şehrimiz çünkü sefaletin başkenti. Şimdi Napoli'ye sadece Amerika'ya gitmek
için gidiyoruz.
- Roma zenginin başkenti, oradan hiçbir fayda gelmez.
- Eğer bir başkentimiz olsaydı bu New York olurdu.
- Doğru! New York gerçek bir şehir!
- Ama gene de geri döndün. Yalnız ben hala gidip geliyorum.
- Şükret!
- Gemiye atlayıp Amerika'ya gidiyorum. Orada bir süre kalıp geri dönüyorum. Burada da
kalabilirim, para önemli değil. Ama radyoda duydum, çok yakında savaş çıkacak. Ama savaş
çıkmadan ben çoktan eşyalarımı toplamış ve Amerika'ya yola çıkmış olacağım.
- Güney İtalya'nın tamamı bölündü. Yansı burada, yansı okyanusun öte tarafında. Ve aileleri­
miz de bölündü, ayrıldı.
- Amerika'dan vazgeçerek her şeyden vazgeçmiş olduk.
- Arada bir içinde birkaç dolarla kimi şanslı akrabalardan gelen mektuplar var.
- Roma'dan hiçbir şey almıyoruz ve almadık.
- Amerika'da berber dükkanım vardı, dört girişi ve üç çalışanı. Buradaki in gibi bir yer değil.
Carlo, gel Amerika'dan getirdiğim fotoğraflara bak. Hata bizim. Çok sıla hasreti çektik gökde­
lenlerin ve trafiğin arasında, temiz hava yok, doğa yok.
- Pazar günleri taşraya gidebilmek için millerce yol giderdik.
- Sonra bir ağacın altında pantolonlarımızı çıkarırdık. Ne büyük zevk! Açık havanın ortasında.
O havalı Amerikan tuvaletlerine benzemez!
- Çocukluğumuza dönerdik.
- İ şimiz bitince de tüm kalbimizle "Viva l'Italia!" diye haykırırdık!
Konuşma Mussolini'nin radyodan gelen sesi ile kesilir:
"Sadece bir ordu değil amacına doğru yürüyen. 44 milyon İtalyan da bu orduyla birlikte yürü­
yor. Hepsi bütünleşmiş, birleşmiş. Çünkü onlara karşı en büyük alçaklıkları yapma arzusunda
olanlar var, bizim güneşteki yerimizi inkar eden."
- Afrika'daki toprağın daha iyi olduğunu anladılar, orada her şeyin yetişebileceğini ve her
istediğimize sahip olabileceğimizi.
- Diğer her şey eksikken toprak nedir ki?
- Başkalarının toprağını almak bize sadece kötü şans getirir.
Köylü: Eğer Roma'daki kodamanlar savaşmak için para buluyorsa buraya yatının yapabilirler.
Yeni çeşmeler inşa edip, onları kesmek yerine yeni ağaçlar dikebilirler.
- Agri'deki köprü dört senedir yıkık.
1 32
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
Cristo si e fermato a Eboli -yönetmenin çoğu filmi için geçerli olduğu
gibi- İtalya'daki "iki toplum"un hikayesidir: Rosi'nin ifadesiyle, "mo­
dem"-Kuzey'in, "üçüncü dünya"-Güney'in. Güney kimliği'ni, Kuzey'in
Ötekisi olarak homojenleştiren bu bakış açısı çerçevesinde, Güney "mo­
dem"in, "rasyonalite"nin dışında, "geri kalmışlığın" bir prototipi olarak
temsil edilir. Bu durum ise her zaman için -İtalya örneği 'nden hareket
edersek-, Kuzey'in kültürel profilini evrenselleştirme riskini içinde barın­
dırır. İzleyici Kuzey İtalya'yı görmez; ancak örtük ya da açık aktarılan
karşıtlıklar üzerinden farklılığı kurar. Cristo si e fermato a Eboli'nin bu
yönde bir alt metin okumasını olanaklı kıldığını söylemek mümkün.
Filmde temsil edildiği biçimiyle, rasyonalite ve batıllık ikiliği bu bağlam­
da önemli ipuçları içermekte.
Batıl inanç yukarıda değindiğimiz gibi, köylülerin gündelik yaşam
pratiklerinin en temel boyutlarından biri olarak ön plana çıkartılmakta.
Burada not edilmesi gereken temel bir unsur, batıllık ve kadınlar arasında
kurulan ilişkidir. Batıl alan kadınlara mahsustur, kadınların ağzından ya
da erkekler dolayımıyla bir kadın anlatısı olarak izleyiciye ulaşır: 73 (Ku­
zeyli) erkek rasyonaliteyi; (Güneyli) kadın irrasyonaliteyi temsil eder.
Film boyunca Güney'e içkin bir alan olarak batıla yapılan vurgu, Levi'
nin doktor kimliği üzerinden ve bu doğrultuda bilim/bilim dışı-metafizik
"ikiliğine" gönderme yaparak ya da bu ikiliği (yeniden) kurarak işletilir.
Burada iki süreç belirleyicidir. Bir yandan doktor olmakla birlikte, dok­
torluk pratiğine uzak olan Levi'nin köylülerin sefaleti karşında, onlara
"yardım etme" motivasyonuyla doktorluğa başlaması hikayeleştirilir. Bu­
rada, batıllığın maddi imkansızlıklardan kaynaklanan "düzeltilebilir" bir
- Gelecek gökyüzünde. İngiltere'nin çok iyi bir filosu var.
- Marconi gemileri, uzaktan durdurabilen bir ışın icat etmemiş miydi?
- Arabaları ve uçakları...
- Beni Amerika'ya götürecek gemiyi durdurmasın yeter! Beyler, iyi günler!
73 Köy meydanında Doktor Milillio ile Levi arasında geçen diyalog:
- Genç, epey yakışıklı bir gençsiniz.
- Keşke...
- Doğru söylüyorum. Buradaki kadınlara dikkat edin. Onların elinden hiçbir şey almayın. Ne
şarap, ne kahve. Yiyecek ya da içecek hiçbir şey kabul etmeyin. İçine aşk iksiri koyarlar. Nasıl
yapıyorlar iksiri, biliyor musunuz? Adet kanından!
xx.x
Ev sahibi kadının ağzından:
- O benim kocam. Feci bir şekilde öldü. Büyü yaptılar ona!
- Büyü mü? Nasıl? Kim yaptı?
- Cadı bir kadın. Kocamı ayarttı ve bir çocukları oldu. Kocam kadını terk etmeye çalıştı ama
kadın ona aşk iksiri içirdi. Kocam ölene kadar iksir onu günbegün tüketti.
- Cadı mı?
- Çürük, pis kaltağın biriydi! Ailemizi rezil etti! (Kadının arınesi)
1 33
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
durum olduğu mesajı izleyiciye ulaştırılır -köyde yaşayan diğer iki dok­
tor köylülerin muayene karşılığı para vermemelerinden şikayetçidir­
Diğer yandan ve bağlantılı olarak, bilim ve bilim dışı alan arasında kuru­
lan geçişlerle, Kuzey' in "gelişmişliği" vurgulanır:
Levi 'nin evinde bir oda temiz/beyaz örtünün üzerine "düzen"li bir şe­
kilde dizilmiş ilaçlar bulunan masa, ilaç dolabı, doktor ve karşısındaki
hasta ile tam bir muayenehane görüntüsündedir. Kamera yere odaklanır;
beyaz üzerinde kan lekesi olan gazlı bez parçasının diğer odaya ve oradan
girişte kapının yanına kadar çalı süpürgesi ile süpüren Giulia'nın hareket­
lerini takip eder. Levi, eve gündelik temizlik işlerini yapmak üzere gelen
kocası Amerika'ya göç etmiş, (batıl) inançlarına son derece bağlı, bir ka­
rakter olan Giulia'ya gazlı bezi neden evin dışına atmadığını sorduğunda
aldığı cevap, imgelerle kurulan "tezatı" tamamlar:
"- [G]üneş battı, melek üzülür. ...
- Üç melek. Biri kapıyı, diğeri masayı, üçüncüsü de yatağı korur...
- Kapıdan çöp atarsam meleğin üzerine gelir ve melek bir daha geri
gelmez. . .
- [Çöp] sabaha kadar bekleyecek. Güneş doğunca melek gidecek."
Mesaj açıktır: Kuzey İtalya "düzen"dir, "rasyonalite"dir. Güney ise
"düzensiz"lik ve "irrasyonalite".
SoNUç YERİNE
Bu yazıda, İtalyan sinemasının önde gelen yönetmenlerinden Francesco
Rosi'nin sinemasını, İtalyan Yeni Gerçekçiliğine göndermelerle ve özel­
likle yönetmenin önemli yapıtları içerisinde yer alan Cristo si e fermato a
Eboli üzerinden okumayı amaçladık. Böyle bir tercih, kişisel tarihin belir­
leyiciliğinin yanısıra, Rosi'nin sinema pratiğinin, sinema ve politik olanın
birbirini kesen ve aynı zamanda yeniden üreten karşılıklı etkileşimini
merkezine alan özgün yapısı ile ilintili olarak şekillendi. Rosi sinemasın­
da iktidar ilişkilerine dair temsillerin, toplumsal-politik hayatın yapısını
ve biçimini belirleyen temsillerle olan bağlantısı, bu özgülüğün somutlan­
ması açısından belirleyici bir unsur. Ancak bunun ötesinde, Rosi filmle­
rinde söz konusu bağlantı, sanatsal üretimin şekillendiği İtalya örneği
üzerinden aktarılmakla birlikte, toplumsal eşitsizlik ekseninde, Batı-Doğu
ya da Kuzey-Güney ayırımının politik gündemin bir parçası olduğu pek
çok coğrafya açısından geçerli bir ilişki bütününe işaret ediyor. Farklı
tarihsel, toplumsal ve politik bağlamlarla kurulan bu ortaklık, filmin kül­
türel özgünlüğünün korunduğu ve fakat aynı zamanda evrensel bir yakla­
şımla "sorunun" yeniden kurulduğu bir sinema pratiğinin altını çizmekte.
1 34
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
Cristo si e fermato a Eboli, Rosi sinemasında. tikel ve evrensel ara­
sındaki bu ilişkinin belirginlik kazandığı bir sinema deneyimi sunması
bakımından dikkat çekici. Bir edebiyatçı olarak Levi 'nin "Güney soru­
nu"na yaklaşımı ve sorunu aktarım biçimi ile Rosi'nin sinema kariyerini
yönlendiren politik kaygılar arasındaki örtüşme, Cristo si e fermato a
Eboli özelinde, bu ikili yapının kurucu dinamiğini oluşturmakta. Diğer
yandan, filmin kişisel düzeyde, yönetmenin gerçekle ilişkilenme biçimin­
deki dönüşüme dair sunduğu ipuçları ile Rosi sinemasının, evriliş hikaye­
sinde önemli bir yere sahip olduğu söylenmeli. Bu yönüyle, yönetmenin
iki farklı döneminin izlerini taşıyan bir geçiş filmi olarak değerlendirdiği­
miz Cristo si e fermato a Eboli, bize Rosi sinemasındaki dönemsel farklı­
laşmayı takip edebileceğimiz ve bu bağlamda, sosyal olguların temsil bi­
çimindeki dönüşümün yönünü tespit edebileceğimiz bir alan açmaktadır.
KAYNAKÇA
Anclre Bazin, "Cinematic Realism and the ltalian School of the Liberation", Bert Cardullo
(der.), Andre Bazin and lıalian Neorealism (New York: Continuum Intemational, 20 1 1 ):
29-50.
Andre Bazin, "In Defense of Rossellini'', Bert Cardullo (der.), Andre Bazin and Iıa/ian Neorea­
/ism (New York: Continuum Intemational, 20 1 1 ): 1 63- 1 7 1 .
Angela Dalle Vacche, The Body in Mirror, Shapes of History in ltalian Cinema (Princeton:
Princeton University Press, 1 992).
Arına Maria Toniglia, Broken Time, Fragmented Space: A Cultural Map of Postwar ltaly
(Toronto: University of Toronto Press, 2002).
Ben Lawton, "Salvatore Giuliano: Francesco Rosi's revolutionaıy postmodemism", Carlo
Testa (der.) Poet of Civic Courage. The Films of Francesco Rosi (Wiltshire, England:
Ficks Books, 1 996): 8-42.
Bert Cardullo, "Defıning the Real: The Film Theoıy and Criticism of Andre Bazin", Bert
Cardullo (der.), Andre Bazin and lıa/ian Neorea/ism (New York: Continuum Intemational,
20 1 1 ): 1 - 1 7.
Bert Cardullo, "What is Neorealism?" Bert Cardullo (der.), Andre Bazin and ltalian Neorea­
lism (New York: Continuum Intemational, 201 1 ) : 1 8-28.
Brent J. Piepergerdes, "Re-envisioning the Nation: Film Neorealism and the Postwar Italian
Condition", A CME: An lnternational E-Journalfor Critical Geographies, 6, 2 (2007): 23 1 257.
Carlo Celli ve Marga Cottino-Jones, A New Guide to ltalian Cinema (New York: Palgrave
Macmillan, 2007).
Carlo Levi, İsa Bu Köye Uğramadı, Sabahattin Eyüboğlu (çev.) ( İ stanbul: Helikopter, 2009).
135
İtalyan Yeni Gerçekçi/iği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
Carlo Testa, "lnterview with Francesco Rosi'', Carlo Testa (der.), Poet of Civic Courage. The
Films ofFrancesco Rosi içinde (Wiltshire: Flicks Books, 1 996): 138- 1 54.
Pierre Clastres, Society Against the State Essays in Political Anthopology (New York: Zone
Books, 1 989).
Carlo Ginzburg, "Witches and Shamans," New Left Review, 200 (Temmuz-Ağustos 1 993): 7585.
Cesare Zavattini, "A Thesis on Neo-Realism", David Overbey (der.), Springtime in ltaly (Lon­
don: Talisman Books, 1 978).
Christofer Wagstaff, "Cinema'', David Forgacs ve Robert Lumney (der.) ltalian Cultural Stu­
dies: An lntroduction (Oxford: Oxford University Press, 1 996): 2 1 6-232.
Claudio Mazzola, "The other side of glamorous killings: Lucky Luciano, Rosi's neo-realistic
approach to mafia", Carlo Tesıa (der.), Poet of Civic Courage. The Films ofFrancesco Ro­
si içinde (Wiltshire: Flicks Books, 1 996): 87- 1 00.
Cosetta Yeronese, "Memory in Cristo si e Fermato A Eboli and Cronaca Di Una Morte Annu­
ciata: Considerations on Francesco Rosi's Identity as a Director", Forum lta/icum, 42, 2
(2008): 1 - 1 9.
Dan Georgakas ve Lenny Rubenstein (der.), Art, Politics, Cinema: The Cineaste lnterviews
(London: Pluto Press, 1 985).
David Brancaleone, "Framing the Real: Lelebvre and Neo-Realist Cinematic Space as Practi­
ce", Architecture_media_politics_society, 5, 4 (201 4): 3-22. http://architecturemps.com/
wp-content/uploads/20 1 2/07/AMPS-Yol.5-no.4-Full-Paper-FRAMING-THE-REAL.pdf.
David Gariff, "The Earth Trembles: An Introduction to ltalian Neorealist Cinema'',
www.nga.gov/programs/film.
David Marsh, The Experience of Exile Described by ltalian Writers. From Cicero Through
Dante and Machiavelli Down to Car/o Levi (New York: The Edwin Mellen Press Ltd,
20 14).
E. W. "The Land Problem in Souther ltaly", The World Today, 5, 6 ( 1 949): 25 1 -257.
Ebru Belgin Yetişkin, "Sinematografik Düşünebilmek: Deleuze'ün Sinema Yaklaşımına
Giriş", İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 40 (2014): 123- 1 4 1 .
Edward Said, Representations of the lntellectual (London: Yintage, 1 994).
Fabiana Woodfın, Spaesati d 'lta/ia: Emigration in ltalian National ldentity Constructionfrom
Postwar to Economic Miracle, University of Califomia, Berkeley, basılmamış doktora tezi,
20 1 1 .
G. H. McWilliam, "Review", The Modem Literature Review, 62, 1 (Ocak 1 967): 143- 1 44 . 1 43.
Gary Crowdus, "Personalizing Political Issues. An Interview with Francesco Rosi", Cineaste,
12, 2 ( 1 982): 42.
Gideon Bachman ve Francesco Rosi, "Francesco Rosi: An lnterview", Film Quarter/y, 1 8, 3
(Bahar 1 965): 50-56.
Gilles Deleuze, Cinema I the movement-image, Hugh Tomlinson ve Barbara Habberjam (çev.)
(Minneapolis: University of Minnesota Press, 1986).
136
Aylin Özman & İmge Tuğçe Bağır
Gilles Deleuze, Cinema 2 time-image, Hugh Tomlinson ve Robert Galeta (çev.) (Minneapolis:
University of Minnesota Press, 1 989).
Gino Molitemo, "Francesco Rosi", Senses of cinema, 26 (Mayıs 2003). http://sensesofcine­
ma.com/2003/great-directors/rosi/.
Giovanna Faleschini Lemer, "Francesco Rosi's Cristo si e fermato a Eboli: Towards a Cinema
of Painting", ITALICA, 86, 2(2009): 272-292.
John J. Michalczyk, The Iıalian Political Filmmakers (New Jersey: Fairleigh Dickinson Uni­
versity Press, 1 986).
Laleen Jayamanne, Toward Cinema and fıs Double: Cross-cultura/ Mimesis (Bloomington:
Indiana University Press, 200 1 ).
Luca Baranoni, /talian Posı-neorealist Cinema (Edinburgh: Edinburgh University Press, 201 2).
Peter Bondanella, A History of Jtalian Cinema (New York ve London: The Continuum In­
temational Publishing Group ltd, 2009).
Marcia Landy, lıalian Film (Cambridge: Cambridge University Press, 2000).
Marino Palleschi, in the name of Auguste Vestris: The Commedia De/l 'arte. Jt 's Origins,
Development and lnjluence on Bal/et, 2005. http://auguste.vestris.free.fr/Essays/Com­
media.html.
Micheal Hanne (der.), Creativity in faile (Amsterdam-New York: Rodopi B. V., 2004).
Millicent Joy Marcus, ltalian Film in the Light of Neorealism (Princeton, New Jersey: Prince­
ton University Press, 1986).
Millicent Marcus, "Beyond cinema po/itico: family as political allegory in Three Brothers,"
Carlo Testa (der.) Poet of Civic Courage. The Films of Francesco Rosi (Wiltshire, Eng­
land: Ficks Books, 1 996): 1 1 6- 137.
Mira Liehm, Passion and Defıances. Film in ltaly from 1942 to Present (Berkeley: University
of Califomia Press, 1 984).
Noa Steimatsky, ltalian Localitis: Reinhabiting the Post in Postwar Cinema (Minneapolis:
University ofMinnesota Press, 2008).
Özcan Yılmaz Sütçü, Gi/les Deleuze 'de imge Hareketi Olarak Sinemanın Felsefesi ( İ stanbul:
Es Yayınlan, 2005).
Roger Sazerat, "The ltalian Novel", New Left Review, 22 (Aralık 1 963): 95- 105 .
Sergio D'Amaro, "Basic Chronology o f Carlo Levi's Life", Carlo Levi, Fear of Freedom,
Adolphe Gourevitch (çev.) (New York: Columbia University Press, 2008).
Siegfried Kracauer, Theory of Film. Redemption of Physical Reality (Oxford: Oxford Univer­
sity Press, 1 960).
Ulus Baker, Beyin Ekran, Ege Berensel (der.) ( İ stanbul: Birikim, 201 1 -201 2).
137
İtalyan Yeni Gerçekçiliği ve Francesco Rosi 'nin Politik Sineması
f RANCESCO ROSİ FİLMOGRAFİSİ
Camicie Rosse ( 1 952) (Goffredo Alessandrini ile)
Kean - Genio e sregolatezza ( 1 957) (Vittorio Gassman ile)
La sfida ( 1 958)
l magliari ( 1 959)
Salvatore Giuliano ( 1 962)
Le mani su/la cittiı ( 1 963)
11 momento de/la veritiı ( 1 965)
C'era una volta ( 1 967)
Uomini contro ( 1 970)
11 caso Mattei ( 1 972)
Lucky Luciano ( 1 973)
Cadaveri eccellenti ( 1 976)
Cristo si e fermato a Eboli ( 1 979)
Trefratelli ( 1 98 1 )
Carmen ( 1 984)
Cronaca di una morte annunciata ( 1 987)
Dimenticare Palermo ( 1 990)
Diario Napoletano (Belgesel - 1 992)
La tregua ( 1 997)
1 38
SoNsuzLuöUN
ÜLUMSUZLANMASI:
••
BERLİN UzERİNDEKi GöKYOzü·
••
•
UZERİNE BİR iNCELEME
Merve Ertene •
İnsanlığın sonluluğunu, ölümlülüğünü, sınırlılığını kendine mesele edin­
mesi ve sonsuzluğu, ölümsüzlüğü, sınırsızlığı istemesi insanı anlamak söz
konusu olduğunda bir hareket noktası ya da bir uğrak olarak çokça başvu­
rulmuş bir düşüncedir. Nitekim insanın neyi arzuladığı ve bu arzusuna
yönelik tutum ve tavn insan olmanın anlamını da açımlamaktadır; kim/ne
olduğum ancak olmadığım ile birlikte düşünüldüğünde belirlenebilir ve
anlaşılır kılınır. Dolayısıyla kültürün her alanında sonsuzluğun neden ar­
zulanabilir olduğunun farklı şekillerde defalarca konu edilmesi, aslında
kültürün kendini konu edişi olduğundan tesadüf değildir; mitik hikayeler­
den süper kahramanlara uzanan geniş yelpaze insanlık için çok temel sa­
yılabilecek sonsuzluk arzusunun farklı görüntülerini barındırır içinde. Fa­
kat tam da bu nedenle, bu temel arzunun klişeleştirilmesi sadece onun içiMerve Ertene, Sakarya Ü niversitesi, Felsefe Bölümü.
Hocam Doç. Dr. Elif Çırakman'a tüm değerli Hegel dersleri ve Hocam Yrd. Doç. Dr. Berna
Yıldırım'a değerli yorum ve görüşleri için teşekkür ederim.
W. Wenders ve A. Dauman (Yapımcı). W. Wenders (Yönetmen). Der Himmel Über Berfin
(Film) 1 987. Batı Almanya & Fransa: Road Movies Filmproduktion, Argos Films, Westdeutsc­
her Rundfunk (WDR), Wim Wenders Stiftung.
•
••
Sonsuzluğun Olumsuzlanması: Berlin Üzerindeki Gökyüzü Üzerine Bir İnceleme
nin boşaltılması ve anlamsızlaştınlması anlamına gelmeyecektir, arzusu­
na yabancılaşan insan kendisine de yabancılaşacak, kendi anlamını da
kaybedecek ve asıl soruyu sormayı unutacaktır: insan olmak ne demektir?
Bu açıdan bakıldığında Berfin Üzerindeki Gökyüzü sonsuzluk arzusuna
yönelik kalıplaşmış ifadeyi ters yüz ederek asıl soruyu tekrar hatırlatır;
konu edilmesi gereken artık sonsuzluğun neden arzulanabilir olduğu de­
ğil, neden vazgeçilebilir olduğudur: insan olmayı arzulamak ne demektir?
Bu çerçeveden değerlendirildiğinde filmin fantastik olandan gerçeğe
doğru gelişen kurgusu filmin merkezi sorusunu, sorgulayış tarzını ve kay­
gısını pekiştirmektedir. Fazlaca yüceltilen içi boşaltılmış soyut sonsuzluk
somutlaşmadıkça insanın yeniden kendine dönmesi ve ne olduğunu anla­
ması zor görünmektedir. Zira mutlaklaştırıldıkça ne olduğu meçhulleşen
sonsuzluk kavramı karşısında insan da olmadığı fakat olmak istediği şeye
dair yeterli anlayışı geliştiremeyecek, ne olmadığını bilemezken ne oldu­
ğunu da kestiremeyecektir. İşte Berlin üzerindeki melekler bu sonsuzluk
kavramının simgeleri olarak sonsuz, sınırsız, ölümsüz olmanın somutlaş­
mış halini sunar. Geleneksel melek tasvirine benzememeleri de bu sebep­
tendir denilebilir; sonsuz varoluşun neye benzeyebileceğini olabildiğince
tanıdık bir dilden cismanileştirmek ve arzuya nesnesini dünyevi bir tarzda
görünür kılmak, aynı zamanda onun kendi gerçekliğine yöneltilmiş bir
sorudur: arzulanan gerçekten böylesine bir sonsuzluk mudur? Ölümsüz
olmak hayal edildiği kadar cezbedici olmayabilir, Damiel'ın seçimi bu
sebeple üstünde durulmaya değerdir.
Varoluşun ezeli tanığı, zaman ve mekandan bağımsız, tarihe her an
göz kulak olmuş meleklerden biri olan Damiel, Marion adında trapezci
bir kadına aşık olur, sonsuzluğundan vazgeçer ve yaşama düşer. Damiel'
ın bu tersten intihan Marion'u keşfetmesiyle birlikte melekliğin çıkma­
zıyla yüzleşmesinin sonucudur; görünmeksizin görmek, var olmak ya da
olmamak arasındaki farkı eritip bu ikisini birbirine eşitler. Oysa var oldu­
ğunun farkında olabilmek için görünür olmak, bakışa maruz kalmak gere­
kir. Her bir anına tanık olduğu fakat asla içine giremediği ve hep dışında
kaldığı, nüfuz edemediği bir dünyayı izliyor olmanın anlamı bu görün­
mez oluşun bilinciyle birlikte hiçlenir. Zira tanık olmak; yansız, çehresiz
ve dışarıda olmak, bakmakta, izlemekte hatta belki dikizlemekte olmanın
konforlu konumunda kendini saklı tutmak -kendini sakınmak, dile gel­
mekten öteye tüm sorumluluklardan azade, olan bitene dair yargı verme
yetkisi, olan bitenin neliğine dair belirleme gücü olmak, zaman ve me­
kanda görünmezlik kazanıp zamansız ve mekansız bir sıfır noktasında
kimliksizleşmek, doğruluğu sadece türdeşlerinin söze gelişlerinde sınana­
bilecek geçerlilikte açık, net ve formel ifadeler kullanmak, ve belki tam
1 40
Merve Ertene
da bu sebepten resmi düzlemde güvenilirlik önceliğine sahip olmak de­
mektir. Tanık, kendinden emin duruşuyla, fakat kendiliğinden yoksunlu­
ğunun farkında olmadan, kendisizliğin pompaladığı salt bir eminlik üze­
rinde nesnesini karşısında bulur, karşısına aldığı nesnesi içinde kaybolur.
Nesnesinin ortaya çıkışını, mevcudiyetini, vuku buluşunu soğuran ve do­
layısıyla kendi gerçekliğini de dışında bulan, karşısındaki çoklukta çözül­
müşlüktür o. Nesnesi ise öznesinden soyutlanmış bir olaylar bütünü ol­
maktan öteye gidemez onun için; içi boşluk olan -içi olmayan- salt bir
bakışta eylemin failleri eylem içinde eritilmiş, şeyleştirilmiş, kendilikle­
rinden koparılmıştır. Tanık için daha sonra ifade bulmak üzere hafızaya
alınmış olay bütünü kendine değmeden onun dışında gerçekleşmiş oldu­
ğundan eylemin özneleri tanık tarafından tanınma kazanmamıştır. Tanı­
ğın tanıklığı sırasındaki muhatabı ne kendisi -ve dolayısıyla- ne de eyle­
min failleri, fakat vuku bulan olayın ya da durumun kendisidir. Tanığın
kendiliksiz oluşu eylemi de kişiliksizleştirmiş, fakat böyle yapmakla eyle­
min içindeki faili kendisinin uzağına düşürmüştür. Tanığın yargıya getiri­
şinde anlık kesitlerde bölünüp parçalanan ve her bir parçanın birbirini za­
mansal (ve nedensel) açıdan izlemesi sonucu ortaya çıkan bütün, eklem­
lenmiş bir eylem resmi olmasıyla failin sahibi olduğu eylemini zapt et­
miş, eylem yargıda formelleştikçe ıssızlaşmış, dolayısıyla fail kendine ve
eylemine yabancılaştınlmıştır. Failin kendiyle bütün olan süreci, bakışın
yargısına tabi olmakla kesintiye uğratılmış, dondurulmuş, canı alınmıştır.
Peki, resmiyette ya da formel düzlemde faile fail olmaklığını teslim et­
mek fail olmanın dünyasını, yaşantısını, deneyimini açımlar mı gerçek­
ten? Eylemin öznesi olmak ona olan dış bakışta tam anlamıyla anlaşılır
kılınabilir mi? Kendilik bilincinden mahrum, nesnesinde dağılmış, dışsal­
lıkta yitip gitmiş bir gözün anlatısı eylemin gerçekliğini ortaya koymaya
ne kadar muktedirdir? Öznelerin çarpışması olarak okunabilecek vuku
bulmuş eylem, gözlemcinin formel yargılarında kuvvetler ve bu kuvvetle­
rin birbirleri üzerindeki etkilerinden ibaret olan bir olaya indirgenmiş ol­
maz mı? Nitekim Damiel ve arkadaşı Cassiel küçük defterlere not ettikle­
ri gözlemlerini birbirleriyle paylaşırken keyfi ve kaygısız görünmektedir­
ler. Benzer şekilde gözlemleri sırasındaki tepkisizlikleri ve olaylara olan
kayıtsızlıkları sürecin içinde bulunmayan fakat salt dışarıdan gören dola­
yısıyla süreci nesneleştiren bilincin bu sürece dair geliştireceği anlayışı­
nın da eksik olacağı vurgusu üzerinden anlaşılabilir. Tanık olmanın ken­
dine yarattığı ve kendini değiştirmediği sürece asla aşamayacağı şey eyle­
min öznesi olarak bilmektir.
Özne olmak, taraf olmak, eyliyor olmak, eylemin kendisi olmak, eyle­
minde kendini gerçekleştiriyor, yaratıyor, var ediyor, çehre kazanıyor
141
Sonsuzluğun Olumsuzlanması: Berfin Üzerindeki Gökyüzü Üzerine Bir İnceleme
olmak bakmakta ve bakılmakta olmak, kendini ortaya koymak, iddia et­
mek, paha ödemek, kendini eyleminde belirlemek, anlam açığa çıkarmak,
kendini riske etmek, direnç görmek ve direnç göstermek, spontanlığında
edimselleşmek, sorumlu ve güvencesiz olmak, hissediyor olmak, yaşıyor
ve böylelikle yaşatıyor olmak hesaba katılmadığında, cephe manzarasın­
dan cepheye dair bilgi cephenin gerçekliğini ne kadar ortaya koyabilir?
Cansız bir dilin ya da nötrlenmiş, yaşamı dışına itmiş bir konumun yargı­
lan canı ne kadar belirleyebilir ya da tasvir edebilir? Yargı veren taraf
kendinin yaşamla olan ilişkisini mesele edinmeden yaşama dair ne kadar
doyurucu ve kifayetli içeriğe sahip bilgi üretebilir? Düşünsel anlamda ya­
şamda nüksediş reddedildiğinde ya da bir başka deyişle refleksiyon ekarte
edilip nesneden kendine yansımaya kör kalındığında üretilecek bilgi nes­
nenin içselliğini görmezden gelecek ve salt formel yapısına ilişkin ola­
caktır. Bu, üretilen bilginin anlamsız ya da yanlış olduğu değil, sadece
dışsal, tek yönlü, bütünlüksüz ve bu sebepten eksik olduğu anlamına ge­
lir. Yaşamakla aynı zamanda yaşatıyor, düşünmekle düşündürüyor, his­
setmekle hissettiriyor, konumlanıyor olmakla konumlandırıyor, eyliyor
olmakla eyletiyor ve de var olmakla var ediyor olmaya aşkın bir bakış
kendini ister istemez bu dünyada boşa çıkaracak ve karşılık bulamayacak­
tır. İşte Damiel bunu fark etmiştir ve istediği şey karşılık bulmak, kendini
göstermek ve görünmek, tanımak ve tanınmak, var olmak, ben ve hatta
biz diyebilmektir. Özbilincin çağrısıdır Damiel ' ın duyduğu.
İşte tam da bu noktada filmde siyah-beyaz ve renkli sahneler arasında
kullanılan geçişler daha da anlamlı görünür. İlkin Damiel 'ın Marion' la
birlikteyken insan varoluşuna yakınlaştığı sahnelerin ve daha sonra Da­
miel' ın insan olmayı seçmesiyle birlikte tüm filmin renklenmesi tanık ol­
mak ve fail/özne olmak arasındaki karşıtlığın altını bir kez daha çizer ni­
teliktedir. Renksiz bir dünya ayırımları olmayan, görünürlük kazanmamış
dolayısıyla belirlilikten yoksun bir dünya demektir. Kendilik bilinci ol­
mayan meleklerin siyah-beyaz sahnelerle ortaya çıkışı onların eylemsizli­
ğini, etkilenmeyişlerini ve karşılığında etkileyemeyişlerini, salt bir ken­
dindelik oluşlarını ama kendi-için olamayışlarını vurgular. Film renklen­
diğinde ise soyut birlik kırılmış, karşıtlıklar ortaya çıkmış, Damiel bütün­
lüğünü kaybedip eksilmiş fakat eksik hissetmesiyle ileriye doğru yaptığı
her hamlede dünyaya yönelerek kendini gerçekleştirmeye ve böylece
kendini anlamaya başlamıştır. Renksiz -yansız, geçmişsiz, çehresiz- ta­
nıklığın yerini, renkli -eyliyor olmakla tarafını belirleyen, geçmişini oluş­
turan, perspektif kazanan- fail almıştır. Filmin orijinal adındaki üzerinde
anlamına gelen fakat Türkçedeki anlamından farklı olarak sadece altında
olana değmeyen nesneleri belirtmek için kullanılan Almanca über edatı
1 42
Merve Ertene
bu noktada sadece fiziksel olarak değil, düşünsel ve varoluşsal bakımdan
da dünyaya değemeyen melekleri konumlandırmak için en uygun ifade
gibi gözükmektedir. Berlin'i ve dünyayı anlamak için Berlin'in ve dünya­
nın üzerinde değil, içinde olmak gerekir. Kendini bulmak için önce ken­
dini kaybetmek gerekir. Benlik, tanıklığın tek taraflı perspektifinden ka­
zanılabilecek bir bilinç düzeyi değildir, ancak dünyaya kendini kattıkça katıldıkça, yaşamda ve yaşamla birlikte oldukça oluşturulur.
Aynı meseleyi bir de filmin özellikle giriş ve sonuç bölümlerinde bil­
meye yaptığı vurgu üzerinden tekrar düşünmek ve fenomenolojik sonuç­
lan açısından değerlendirmek mümkündür. Film, Handke'ye ait "Çocuk­
luk Şarkısı" 1 şiirinin
Çocuk, çocukken
Çocuk olduğunu bilmezdi
Her şeyin canı vardı onun için
Ve tüm canlar birdi.
dörtlüğü eşliğinde siyah-beyaz bir sahneyle açılır ve Damiel ' ın bir kağıda
not aldığını gördüğümüz " . . . kadına ve erkeğe hayret etmek beni insan
yaptı ve şimdi hiçbir meleğin bilmediğini biliyorum diyebilirim" sözle­
riyle renkli bir sahnede kapanır. Bu yazıda dünyada olmak, yaşıyor olmak
ve insan olmak sorulan üzerinden yapılmaya çalışılan çözümleme ve de­
ğerlendirme bu giriş ve sonucun işaret ettiği bilme meselesi üzerinden
Hegelci bir bakış açısıyla tekrar düşünüldüğünde kavramsal açıdan daha
belirgin bir zemin kazanacaktır. Dolayısıyla dörtlükte göze çarpan süreç
ve birlik vurgusu ile Damiel'ın insan olduktan sonra meleklere aşkın ol­
duğunu iddia ettiği biliş türüne odaklanmak ve bunların ne anlama gelebi­
leceğini masaya yatırmak gerekir.
Çocuk, çocukken çocuk olduğunu bilmez, çünkü çocukluk ancak ger­
çekleştirildikten sonra çocukluk olacaktır, çocuksa çocuk olmaktadır.
Olmakta olan, kendini gerçekleştirmekte, edimselleşmekte, göstermekte
olan bilinç biçimi, ancak değiştiğinde, bir sonrakine evrildiğinde ve dola­
yısıyla. aşıldığında, bir önceki halinin neliğine dair kavramsallaştırma ya­
pabilir. Süreç içindeyken sürece dair üretilecek bilgi ile süreç kendini ger­
çekleştirdiğinde ona dair üretilecek bilgi farkl ı olacaktır. Bilinç kendini
olduruyorken dolayısıyla kendinin süreci, akışı iken ancak kendini nerede
konumlandırdığına dair bilgi üretebilir, fakat oldurmuş olduğu, kendini
konumlandırışının sonuçlarını da içereceğinden bilince gerçekte ne oldu­
ğunun bilgisini verecektir. Başka bir deyişle, bilincin belli bir biçiminin
1 Peter Handke, "Lied Yom Kindsein". Şiire ait dörtlüğün çevirisi bana aittir.
1 43
Sonsuzluğun Olumsuzlanması: Bertin Üzerindeki Gökyüzü Üzerine Bir İnceleme
süreci bilinç için onu o yapan geçmişi ya da tarihi olduğunda bilincin
kendini anlayışı da değişecektir, çünkü o nesnelleşecektir. Süregelende
bilinç kendini nesnesi karşısında konumlandırışı kadar bilirken sürmüş
olanda artık bilinç ve nesnesi arasındaki gerçekleşmiş olan bu ilişki bir
üst düzlemden bir ilişki olarak tanınır ve anlaşılır; tek taraflı değildir. Ni­
tekim belli bir ilişki biçiminin tarafıyken ilişkinin gerçekliğine dair nesnel
yargı vermek imkansızdır, ancak o ilişki biçiminin sonlanmasıyla ve o
türden bir ilişkinin tarafı olmak olumsuzlandığında ilişkinin gerçekliği
kendini bilince teşhir edecektir. Sürecin kendisi iken sürene dair bilgi ile
sürmüş olana, kendini apaçık göstermiş olana dair bilgi arasındaki bu
ayırım sadece çocukluk durumu için değil tüm bilinç biçimleri ve süreçle­
ri için geçerlidir. O halde burada çocukluğa özgü olan, onu çocukluk kı­
lan bilinç, onun kendilikten yoksun oluşudur. Çocuğun ben bilinci yoktur
ya da (bilincin özbilinci varsaydığı iddiası göz önünde bulundurulduğun­
da2) belki daha doğru bir ifadeyle özbilinci daha gelişmemiştir. Nesnesin­
den ayrışmış bir kendilik bilinci olmadığından, çocuk ve dünyası birdir.
Çocuk koşar ve dünyası da birlikte koşar; çocuk koşmak olur. Şimdi ve
burada olanın bilincidir çocuk; orada olan dünya ve burada olan ben ayı­
rımını geliştirmediği, dolayısıyla kendisi bir şey olarak belirmediği için
nesnesi de nesnel bir belirlenim kazanmamıştır. Çocuk kolaylıkla uydu­
rur, çünkü uydurmak için uydurmaz, ne uyduracağını düşünmez, çünkü
ne uyduracağını düşünmek için uyduracağı şeyi sahiplenmesi, kendine bir
amaç koyması gerekir, bunun için de ben bilinci. Oysa o kendiliğinden
dolayımsız bir şekilde uydurur; belirlenim kazanmamış salt bir şimdi ve
buradalığın su birikintisi ya da deniz olması arasında bir fark yoktur zira.
Ayrışmamış, ayırımları ve belirlenimleri olmayan fakat ayrılmaya mah­
kum bu mutlak birlik çocuğun her yerde kendisini evinde hissetmesinin
ve öyle davranmasının zeminidir. Tüm evren onun evidir, o evrenle bir ve
bütündür.
Kendiyle bütün olan dünya oradaki dünya olmaya başlar ve ne zaman­
ki o dünyayı ayrıştırmaya, çoklaştırmaya ve o çokluğu tümeller altında
toplayıp açıklamaya başlar işte o zaman o ana dek sadece öğretilenden
ibaret olan ben' in bilince gelmesi, çocuğun kendilik kazanması ve orada­
ki dünyadan buradaki ben'e dönmesi kaçınılmazdır. Benlik iddiası devre­
ye girer ve çocukluk biter. Fakat bu çocukluğun iz bırakmadan yok olup
gittiği anlamına gelmeyecektir. Çocukluk tüm bu süreç aşıldığında kendi­
lik bilincinde hala içeriliyor olacaktır. Handke'nin deyimiyle "şimdi bile
2
G. W. F. Hegel, Phenomenology of Spirit, çev. A.V. Miller, Oxford: Oxford U. Press, 1 977,
ss. 1 0 1 -2/§ 1 63, 1 64.
1 44
Merve Ertene
hala dili kabam taze ceviz yiyince" . Hegel felsefesinin en temel kavram­
larından biri olan "Aufhebung"3 kavramı da tam olarak bu üzerinde duru­
lan, aşılmış fakat hala içerilmekte olan bilinç geçmişine işaret eder. İnsan
çocukluğuyla o insan olmuştur, dolayısıyla o insan oluşu çocukluğunun
izlerinden bağımsız düşünülemez. Bilincin halihazırdaki biçimi onun sü­
recinin ürünüdür.
Damiel ise insan olmakla bu sürecin içine girer, bilincinin geçmişini
oluşturmaya, dolayısıyla kendini oluşturmaya, kendilik kazanmaya baş­
lamıştır. İşte meleklere aşkın olan, bu türlü bir içeriden, sürecin içinden
ve süreçle birlikte, geçmişine sahip olarak, gelişerek ve her bir basamağı­
nı içererek giderek derinleşen biliştir. Zamandan bağımsız, dolayısıyla
geçmişi olmayan tanıklığın bilişi, süreci içeriden değil ama hep dışarıdan
takip edebildiğinden sürecin gerçekliğinin bilgisini veremeyecektir. Çün­
kü süreci anlamak, onun içsel dinamizmini anlamaktır ve bu da dinamiz­
me hiç müdahil olamamış, dolayısıyla öznelliğini hiç kuramamış bir göz
için mümkün görünmemektedir. En naif düzeyde hiç kahve içmemiş Cas­
siel' ın kahve içenleri sonsuza dek gözlemlemesi ona asla kahve içmenin
bilgisini vermeyecektir, duyusal algı olmadan kahve ya da çay içme dene­
yimi farksızlaşır. Kaldı ki Damiel' ın meleklere aşkınlaştırdığı bilginin
başka bir özne tarafından tanınmak noktası olduğu düşünüldüğünde Cas­
siel' ın Damiel ve Marion'u izlediği renkli sahne içindeki siyah-beyaz si­
likliği onun dünyayla olan irtibatsızlığını --dünyanın ona yabancılığını­
bir kez daha vurgular. Rengi hiç görmemiş bir göze renk anlatılmaz.
Eğer insan olmanın ve tam da böyle yaşıyor olmanın mucizevi oldu­
ğunu anlatmaksa dert, filmin dramaya başvurmadan anlatmayı seçtiği yol
oldukça başarılıdır; ilahi kabul edilen ölümsüzlük yaşam karşısında olum­
suzlanmış ve değersizleştirilmiştir. Bu, belki filmin kendi izleyicisine de
bir çağrı olarak değerlendirilebilir; yaşamak dünyaya tanık olmak, emni­
yetli köşelere çekilip izlemek, ona dair hikayeler okumak değil, dünyada
olduğunun farkında olmak, hikayeler yazmak, eylemek demektir.
3 Türkçeye (ortadan) kaldırmak olarak çevrilebilecek Almanca "aufheben" fiilinin anlamı He­
gel felsefesi açısından oldukça belirleyicidir. Hegel'in de dikkat çektiği üzere Almancada auf­
heben iki karşıt sözlük anlamına sahiptir: son vermek, durdurmak, bitirmek, olumsuzlamak,
kesmek ve saklamak, korumak, muhafaza etmek. Bu iki anlamdan ilki doğrudan ikincisi ise do­
laylı olarak olumsuz belirlenime sahiptir, fakat her iki durumda da ortadan kaldırılan şeyin hiç­
liğe dönüştüğü düşünülmemelidir. Başka bir deyişle ne bir şeyi ona son vererek ortadan kaldır­
dığımızda ne de muhafaza etmek adına onu dış etkilere açık varoluşundan uzaklaştırarak orta­
dan kaldırdığımızda o şeyi hiçliğe indirgemiş olmayız. Ortadan kaldırılan şey sadece dolayım­
sızlığını yitirmiş ve dolayımlı hale gelmiştir. G. W. F. Hegel, The Science ofLogic, çev. ve ed.
George Di Giovanni, Cambridge: Cambridge U. Press, 20 1 0, ss. 8 1 -2.
145
Sonsuzluğun Olumsuzlanması: Berfin Üzerindeki Gökyüzü Üzerine Bir İnceleme
KAYNAKÇA
Hegel, G. W. F. Phenomenology ofSpirit, çev. A.V. Miller, Oxford: Oxford U. Press, 1 977.
-. The Science of Logic, çev. ve ed. George Di Giovanni, Cambridge: Carnbridge
U.
Press,
20 1 0.
Wenders, W. ve Dauman, A. (Yapımcı). Wenders, W. (Yönetmen). Der Himmel Über Berfin
(Film) 1 987. Batı Almanya & Fransa: Road Movies Filmproduktion, Argos Films, West­
deutscher Rundfunk (WDR), Wim Wenders Stiftung.
1 46
DAS WEİSSE BAND
••
UZERİNE FRAGMANLAR
Erdem Çolak*
"Yaşı kaç olursa olsun, 17 ya da 27, katil kim olursa ol­
sun, bir zamanlar bebek olduklarını biliyorum. Bir be­
bekten bir katil yaratan karanlığı sorgulamadan hiçbir
şey olmaz kardeşlerim."
Rakel Dink
O.
Rahatsız edici filmlerin ustalarından kabul edilen Michael Haneke, 2009
yapımı filmi Das Weisse Band (Beyaz Bant) ile birçok açıdan üzerinde
konuşulmaya değer, zengin ve çarpıcı bir yapıt ortaya koyar. Birinci
Dünya Savaşı ' nın arifesinde küçük bir Alman köyünde geçen bir dizi
olaya odaklanan Haneke, sonlarını belirsiz bıraktığı olay örgüleri ile ya­
şanan suçların hem o günkü koşullardaki sebeplerini hem de daha sonra­
sında bugüne kadar gelen tarihsel sürecin oluşmasındaki etkileri üzerinde
izleyicinin düşünmesini sağlamak amacındadır. Roy Grundmann'ın ye­
rinde saptamasıyla Haneke'nin bazı filmleri Bildungsroman'ın bir çeşit
sapması olarak da okunabilir. 1 Özellikle Cache ve Das Weisse Band, ol­
gunlaşma ve toplumla uyumlu hale gelme ile sonlanan Bildungsroman
geleneğinin, modem Avrupa toplumlarının gerçeğiyle yaşadığı uyumsuz­
luğu göstermesi bakımından çok etkili filmler olmuşlardır. Bu uyumsuz­
luk hem onu oluşturan temellerin hem de bu uyumsuzluğun yarattığı soAnkara Ü niversitesi, SBF Siyaset Bilimi, Doktora Öğrencisi.
Grundmann, R. (20 10), "Unsentimental Education: An Interview with Michael Haneke '', R.
Grundmann (Ed.)., A Companion to Michael Haneke. Chichester, U.K: Wiley-Blackwell, pp.
591 .
•
1
Das Weisse Band Üzerine Fragmanlar
nuçlann bir aradalığı ile hala Avrupa burjuva toplumu geleneğini sarsan
etkilere sahiptir.
Haneke seyirciyi film üzerine düşünmeye sevk eden değil fakat seyir­
ciyi buna zorlayan bir yönetmendir. Zira seyirciyle kurduğu ilişkide insan
doğasına dair deşmeye çalıştığı her türlü şey, filmdeki olay örgüsüne sı­
kıştırılamayacak kadar çoktur. Neredeyse hiçbir karakter tam bitmemiştir,
hiçbir karakter tek fail değildir, hiçbir karakter bütün sorumluluğu üzerine
alıp izleyiciyi rahatlatan bir yapıda kurgulanmamıştır. Önemli olan izleyi­
cinin sinema salonundaki rahatsızlığı değil, salondan çıktıktan sonra gün­
lük hayatında yaşadığı rahatsızlıktır. Haneke, toplumun gündelik hayatın­
daki sorunlar devam ettikçe bu sorunların hem mağduru hem de faili ol­
duğumuzu sürekli hatırlatır. Bu çarkın dönmesinde hiç kimse, çocuklar
bile masum değildir. Bu makalede birtakım fragmanlar üzerinden Hane­
ke 'nin Das Weisse Band filmi tartışılacaktır. Bu çok verimli alan üzerin­
deki öncelikli ilgimiz şiddetin düzen ve hiyerarşi belirleyici bir siyaset
yaratabilmek için araçsallaştırılmasının olanakları, şiddet araçlarının ve
biçimlerinin iktidar ile kurduğu doğrudan ilişki ve kuşkusuz itaat ile itiraz
arasındaki muğlaklık olacaktır. Aynca Haneke'nin şiddetin biçimleri ve
sonuçlarını ifade ederken kullandığı simgeler ve semboller üzerine de
(başta filme adını veren beyaz bant olmak üzere) işaret ettikleri ve etme­
dikleriyle birlikte düşünülmeye çalışılacaktır.
1.
Walter Benjamin Şiddetin Eleştirisi Üzerine adlı çalışmasında doğal hu­
kuk ve pozitif hukukun araç ve amaçların kullanımı açısından ters yollar
izlemelerine rağmen ortak bir noktada buluştuğunu belirtir: "Doğal hukuk
amaçların adilliği aracılığıyla araçlarını meşru kılmaya çalışırken, pozitif
hukuk araçların meşru kılınması aracılığıyla amaçların 'adilliğini' sağla­
ma alma arayışı içindedir". Dolayısıyla ikisi de "adil amaçlara meşru
araçlarla varılır" ilkesinde birleşir. 2 Bu mantık çerçevesinde şiddet mutla­
ka araçsal bir şey olarak kavranır. 3 Filmin geçtiği dönem ve mekan bu iki
2
Benjamin, W. (20 1 0), "Şiddetin Eleştirisi Ü zerine", Besim Dellaloğlu (Haz.)., Benjamin,
İ stanbul: Say Yayınlan, s. 85.
3 Benjamin, a.g.e., s. 83. Hannah Arendt de aynı şekilde şiddeti araçsal bir şey olarak kavrar:
"Şiddet (violence) ise, daha önce de belirttiğim gibi, araçsal karakteriyle [iktidar, kuvvet, güç
ve otoriteden] aynlır. Fenomenolojik açıdan baktığımızda kuvvete yakındır. Çünkü tüm başka
alet edevat gibi şiddetin araçlan da, doğal kuvveti çoğaltmak amacıyla tasarlanır ve kullanılır;
ta ki gelişimlerinin son safhasında doğal kuvvetin yerine geçer hale gelinceye değin." Arendt,
H. (2009), Şiddet Üzerine, İ stanbul: İ letişim, s. 59. Bu alıntıdan yola çıkarak şöyle bir değerlen­
dirme yapabiliriz: Şiddet siyasal olarak kolektif biçimde kullanıldığında yerine geçmeye çalıştı­
ğı kavram kuvvet olmaktan çıkıp hem iktidar hem de otorite olmaya doğru ilerler; yani hem
148
Erdem Çolak
hukuk türünün de etkisini taşıyan, fakat ulus-devletin pozitif hukukundan
çok Lutherci Protestanlığın toplumsal ve hukuksal ilişkileri düzenlediği
bir zaman olarak işaretlenebilir. Wilhelmci döneme özgü bir kombinas­
yon ile disiplin, otorite ve Protestanlık biraraya getirilirken bir taraftan
Tanrısal yasalar sekülerize edilir, diğer taraftan da aile ve ulus kavramları
sorgulanamaz bir kutsiyetle donatılır.4 Kutsal ailenin ve kutsal ulusun
bütünleşmesinin en temel imkanı, Wilhelmci kombinasyonun otorite aya­
ğını sağlamaya yönelik olarak şiddetin kullanılmasıdır. Böylece disiplin
ve disipline uymayana dönük cezalandırma olarak şiddet, toplumsal yapı­
nın temel pratiği halini alır. Benjaminci kavrayıştaki şiddetin iki işlevini
(yasak.oyucu ya da yasakoruyucu şiddet)5 de mümkün kılan bu pratik,
yasa koymayı Protestanlık vasıtasıyla Tann'dan getirirken, yasa korumayı
da Papaz, Baron, doktor gibi artık kutsallaşmış figürler vasıtasıyla yerine
getirir. Bu noktada doğal hukuk ile pozitif hukukun amaçlar ve araçlar
konusundaki farklılığı bütünleşir, tek bir şey olur: hem amaçların hem
araçların meşruiyeti kendinden menkul olan bütüncül bir yapı olarak kut­
sal figürlerin otoritesinde bir köy6 yaratılır. Kutsal aile, kutsal ulus ve kut­
sal din birbiri arasında geçişli olarak kullanılır. Papaz çocuklarını eve geç
insanın bir grup halinde uyum içerisinde eyleme geçmesini (iktidar), hem de 'baskı ve iknaya
gerek olmadan' (çünkü zaten gerekli baskı şiddet ile yapılmıştır) nza göstermesini (otorite) sağ­
lama amacı taşır. Arendt, a.g.e., s. 57-8. Şiddetin kendi iktidan yoktur Arendt'e göre, şiddet her
zaman araçsaldır ve içerisinde siyaset yapma olanağı taşımaz. Siyasal iktidar ile şiddet bu
yüzden birbirinin karşıtı olarak konumlandırılır. Arendt, a.g.e., s. 70. Gene de reel hayatta 'si­
yasal alanın açılabilmesi amacıyla' başvurulan şiddet o kadar fazladır ki hiçbir zaman ne tama­
men şiddetin ne de tamamen iktidann alanında safça olabiliriz.
4 Grundmann, a.g.e., s. 593. Aslında dinin devletle bütünleşmesi hamleleri 16. yüzyıla kadar
uzanır. Almanya'da ve Avrupa'nın geri kalanında modem devletin oluşum sürecinde Reformist
hareketlerin etkisiyle oluşan disiplin, itaat ve birlik fikirleri devlet ile dini yeni bir formasyonda
birleştirir. Bu durumu anlamak amacıyla Confessionalization Thesis adı altında 1 970'lerden
itibaren yapılan çalışmalar, bu özgün bileşimin değişik örneklerdeki yansımalannı ele
almaktadır. Confessionali.zation Thesis üzerine yapılan tartışmalan için bkz: Cavanaugh, W. T.
(2009). The Myth of Religious Vıolence: Secular Jdeology and the Roots of Modern Conflict.
Oxford: Oxford University Press, ss. 1 68-80. Almancada şiddet ile iktidar kelimelerinin aynı
kökten türemeleri, meseleyi Protestanlık öncesine götürmeyi de rahatlıkla sağlar. Şiddetin dile
içkin olarak iktidar ile olan ortaklığı şiddeti doğrudan iktidara eşitlemese de iktidann şiddete ve
şiddetin de iktidara olan yakınlığının tarihsel olarak algılandığını düşündürür. Eski Almancada
hukuk kuran şiddet ve iktidar kavramlannı karşılayan Gewalt sözcüğünün fiil hali olan walten,
fiili olarak buyurmayı içeren, sertlik ile yakın bir anlam ilişkisi içerisindedir. Çelebi, A. (201 O).
"Şiddete Karşı Siyaset Hakkı", Şiddetin Eleştirisi Üzerine içinde, (Haz.) Aykut Çelebi, İstan­
bul: Metis Yayınlan, s. 258.
5 Benjamin, a.g.e., s. 95.
6 Filmdeki köy olan Eichwald, hayali bir köydür ve ismi önemli bir gönderme banndınr:
Eichwald, Nazilerin kilit isimlerinden Adolf Eichmann'ın ilk hecesiyle 56.000 kişinin öldürül­
düğü Buchenwald Nazi toplama kampının son hecesinin birleşiminden türetilmiştir. Blument­
hal-Barby, M. (2014). "The Surveillant Gaze: Michael Haneke's The White Ribbon ", October
No. 147, ss. 95.
1 49
Das Weisse Band Üzerine Fragmanlar
gelmelerinden ötürü cezalandırırken bunu dinsel bir buyruğa göre değil,
kendi aile düzenlerinin nasıl bozulduğunu, anneleriyle beraber nasıl ye­
mek yiyemediklerini, çocukların nasıl da erginleşemediğini anlatarak ya­
par. Hatta yasa o kadar çiğnenmiştir ki "hangisi daha beter bilmiyorum,
yokluğunuz mu, geri dönüşünüz mü" cümlesini bile kullanır. Bu pratiğin
yaratımında kutsallaştırılan üç kurum (aile, kilise ve devlet), Nazizmin
muhafazakar, radikal ve liberal bir iktidar biçimi halini almasında çok
önemli bir rol oynayacaktır.
il.
Kutsallığın gökyüzü ile yeryüzü arasında yer değiştirmesi yeni ve sürekli
yeniden kurulmak zorunda olan bir otorite biçimini yaratmayı şart koşar.
Bu otoritenin yaratılması için gerekli olan şey yasadan güç alan bir yasak­
lama ve cezalandırma sistemidir. Özellikle çocuklar açısından cezalandır­
ma çok kritik bir öneme sahiptir, çünkü çocuk ile 'geleceğin yetişkini '
arasında ikinci kavramı daha çok benimseyen otorite, cezalandırma ile
hem bir dışlamayı hem de bir içermeyi haiz olabilmelidir. Cezalandırılan
çocuk aynı zamanda bu düzenin teminatı olarak kabul edilir. O zaman ce­
zanın sınırı da toplumsalın dışına çıkarılma olarak belirir:
1 50
Erdem Çolak
[En erken dönemde] yasaları çiğneyenlerin cezası, toplumdan atılmak
ya da yasadışı ilan edilmekti; suçlu, yasaları çiğnediğin�e yasaların
oluşturduğu topluluğun dışına çıkmış oluyordu. ( . . . ) Her insan bir top­
luluk içine doğar ve burada kendisinden önce yasalar vardır; bu yasa­
lara 'riayet' eder çünkü dünyanın büyük oyununa katılmasının başka
bir yolu yoktur. Devrimcilerin yaptığı gibi oyunun kurallarını değiş­
tirmek ya da suçluların yaptığı gibi kendim için bir istisna yaratmak
isteyebilirim. Ama ilke olarak bunları yadsımak, sadece ' itaatsizlik'
değil, insan topluluğuna katılmayı reddetmektir. 7
Filmin merkezine aldığı nokta tam da bu sınır durumudur. İki tarafın bü­
tün şiddetli cezalandırmaları ve saldırılarına rağmen sınır durumu hala
varlığını korur; hem otoriter figürler hem de madunlar ölüme hükmetme
imkanında henüz değildirler. Egemen hala toplumun kuralları dışına çık­
maya çalışanları içeri katma çabası gösterir. Agamben'in modern devlet­
lerdeki biyosiyasetin dönüşümü ile daha totaliter olarak adlandırabilece­
ğimiz bir siyasete doğru evrildiğimizi ifade ettiği noktanın (Almanya öze­
linde) hemen öncesine odaklanır film. 8 Geleneksel kurumlar yeniden
edindikleri güçle insanları sert bir ahlaki yükümlülüğün altına sokarak
topluluğun sınırlarını sürekli vurgular, fakat Hıristiyan pastoralliğinin
getirdiği çobana itaat etme edimi,9 çobanın sürünün sorumluluğuyla hare­
ket etmemesi yüzünden çatlar. İtaat etmeyen çocuklar, eylemlerinin so­
rumluluğunu üstlenecek halde de değildirler, sadece Tann'nın buyrukla­
rından ayrılan ebeveynlerini cezalandırmaktadırlar. 1 0 Burada şiddet bir
7
Arendt, a.g.e., s. 53
"Eğer modern devletlerin hepsinde, hayata hükmetmenin ölüme hükmetmeye dönüştüğü ve
biyosiyasetin ölüm-siyasetine (thanatopolitics) dönüşebildiğine işaret eden bir hat varsa, bu hat,
artık bugün birbirinden kesin olarak ayn iki mıntıkayı bölen sabit bir sınır değildir. Artık bu hat
sürekli hareket halindedir ve tedricen, siyasal hayat alanından başka başka bölgelere doğru,
egemenin sadece hukukçularla değil aynı zamanda doktorlarla, bilimcilerle, uzmanlarla ve ra­
hiplerle çok daha yakın biçimde ortak-yaşam ilişkisi içinde olduğu bölgelere doğru
kaymaktadır." Agamben, G (20 1 3) Kutsal insan: Egemen İktidar ve Çıplak Hayat, (Çev.) İ s­
mail Türkmen, Aynntı Yayınlan: İ stanbul, s. 147. Egemenlik bu tür bir yataylaşmaya giderken
toplumun sınırları da aşınmaya başlar. Gene de filmin geçtiği dönemdeki disipline edici ha­
reketler hala bir sının varsayarak çocukları içeriye katma çabası olarak okunmalıdır. Değişen
şudur: sının tespit edip istisnaya karar veren egemenlerin sayısı artmaktadır ve bu durumda
kutsal olan kurumlar ve kişilerin sayısı arttıkça kutsal insan olarak ilan edilenlerin sayısı da
hızla artmaktadır.
9 Foucault, M. (2014) 'Omnes et Singulatim: Siyasi Aklın Bir Eleştirisine Doğru' Özne ve İkti­
dar içinde, yayıma hazırlayan: F. Keskin, çev: I. Ergüden, O. Akınhay, Aynntı Yayınlan, İ stan­
bul, s. 25-56.
1 ° Köydeki şiddet eylemlerinden sadece biri fail tarafından üstlenilir. Köydeki çiftçi ailelerin­
den Felder'lerin oğlu, arınesinin ölümünden sorumlu tuttuğu Baron'un lahana tarlasını parçalar,
fakat olay toplumun kurallarına -entegre olmuş olan babasının kendini asmasıyla sonuçlanır.
8
151
Das Weisse Band Üzerine Fragmanlar
siyasal alan açmanın yolu değildir, Tann 'nın düzeninin tekrar sağlanması­
na yönelik bir reaksiyondur. Siyasal alanla tanışmaları ancak köyün öte­
sindeki iktidar ilişkileriyle temaslarında ortaya çıkacaktır. Bu şekilde yeti­
şen çocukların daha sonra tamamen altüst olacak bir sistemle karşılaştık­
larında kuşanacakları yeni ideoloj iler, hep bu deneyimlerin izlerini taşı­
yacaktır.
Haneke bir röportaj ında Almanya'daki Lutherci Protestanlığın kendini
sürekli otoriterlikle tanımladığını ve bu otoriter yetiştirme tarzının, hangi
siyasi kanattan olursa olsun insanlarda yüzde yüz doğru olanı yaptıklarına
dair bir inancı beslediğini söyler:
Spektrumun ters tarafını düşünün: Baader-Meinhof grubunun Alman
sol-kanat terörizmini. Gudrun Ensslin bir papazın kızıydı, Ulrike Me­
inhof da çok dindar bir Protestan evden geliyordu. ( . .. ) Ne yaptıkları­
na, işledikleri suçlara, insanlığa yardıma ve iyiye yüzde yüz ikna ol­
muşlardı. Bir suçluluk bilincine de sahip değillerdi. Ben Ulrike Mein­
hof'u şahsen tanırdım. Baskı gören insanlar adına müthiş bir enerji
sarf eden çok entelektüel, toplumsal olarak çok uyumlu bir kadındı.
Ama bu sertlik suç işlemesini sağlayacak kadar ileri gitti. Bu hikaye
ile Eichmann'ınki benim öncelikle bütün bu kompleks üzerine dü­
1
şünmemi sağladı. 1
Haneke'nin eğitimde sertlik üzerine yaptığı vurgu kuşkusuz faşizmin or­
taya çıkışının tek geçerli sebebi değildir. Avrupa'nın 20. yüzyılın ilk çey­
reğinde geçirdiği dönüşümler, yaşanan dünya savaşı ve derin krizler hem
ulusal çapta kültürel birikimlerin hem de daha geniş kapsamdaki Avrupa
medeniyeti olgusunun sorgulanmasına yol açtı. Faşizmin kapitalizmle
olan girift ilişkisi bir ekonomik model olmanın ötesinde daha ontolojik
sebepler barındırmaktadır. 1 2 O dönem yükselen avangard sanat akımla­
rında da bu çöküşün görsel karşılığını bulmak mümkündür. Yine de ço­
cukların yetiştirilmesinde uygulanan şiddet ve toplum dışına itilme tehdi­
di, yaşanan ekonomik ve toplumsal çöküşlerden sıyrılma amacıyla ortaya
çıkan bütün kurtuluş teorilerini derinden etkilemiştir. Sertlik, çocukların
verdiği reaksiyonlardan bağımsız olarak var olur -itaat etmeyen kadar
itaat eden de aynı sertliğe sahiptir. Filmde babasına itaat eden papazın en
11
Grundmann, a.g.e., s. 597.
Faşizmin kapitalizmle (ya da Poulantzas' ın yorumuyla emperyalizmle) olan ilişkisi hakkında
sayısız çalışma vardır. Bu çalışmanın odak noktasını kaçırmamak için bu tür bir incelemeye gi­
rişilmeyecektir. Gene de Horkheimer'ın meşhur özlü sözünü hatırda tutmak film üzerine daha
derin düşünmemizi sağlayabilir: ' Kapitalizmden söz etmek istemeyen birinin, faşizm konusun­
da da ağzını açmaması gerekir. ' Horkheimer, M. ( 1 995). "Iron Heel", Fascism içinde, Roger
Griffin (der.), Oxford: Oxford University Press, s. 272.
12
1 52
Erdem Çolak
küçük çocuğunun da otoriter bir tutum gösterebilme potansiyeli diğer ço­
cuklar kadardır. Eichmann'ın savunması (doğruluğu tartışılsa da) görevini
eksiksiz bir biçimde yapmaya çalışan bir yöneticiden başka hiçbir şey
olmadığı üzerine kuruludur. Tam da Arendt'in ' kötülüğün sıradanlaşma­
sı' olarak tanımladığı noktayı kapsama derdindedir Haneke. 13 Olağanüstü
olayların yaşandığı köydeki 'olağan' durumlar da kötülüğün zemininde
rol oynayabilir. Bu sebeple filmdeki papazın en küçük çocuğunun babası­
na karşı katıksız bir itaat gösteren birisi olarak karakterize edilmesi Eich­
mann gibi biri olabilme potansiyeline de işaret eder.
III.
Sert nesillerin siyasal potansiyelleri üzerinde biraz daha durmak gerekir.
Haneke'nin de belirttiği gibi siyasal olarak nasıl şekillendiklerine bakmak­
sızın bir sertlik kültürünün egemenliğini vurgulamak çok önemlidir. Fakat
siyasal bir şiddet söz konusu olduğunda klasik olarak yapıldığı gibi hep­
sini aynı 'totaliterlik' torbasına doldurmak aradaki farkları gözden kaçır­
mamıza sebep olur. Alman psikanalist Amo Gruen sağ radikalizm ile sol
radikalizmin ortaya çıkmasında etkili olan çocukluk evresi problemlerinin
birbirinden farklı özelliklere sahip olduğunu belirtir. Sağ radikalizmin ge­
lişmesinde anne-baba ile çocuk arasındaki otorite ve itaat kültürünün ço­
cuğun kendine özgü olanı baskılamak zorunda bırakması çok etkilidir:
13 Bu noktayı Kant'ın bazı kavramlarını yardıma çağırarak okumak ön açıcı olabilir. Kant, Dün­
ya Yurttaşlığı Amacına Yönelik Genel Bir Tarih Düşüncesi adlı eserinin dördüncü ilkesinde in­
sanın insan olarak kendini gerçekleştirebilmesi için toplumsallaşmaya ihtiyacı olduğunu öne
sürer. Fakat öte yandan insan topluma kendi öz istenciyle bir yön vermek ister, bireysel davra­
nır. Böylece toplumsallık ile bireysellik arasında bir çatışma oluşur. Kant'a göre bu çatışmadan
bir kurallılık doğar, yani bu çelişkili hal insanları birlikte yaşatacak olan bir yasa fikrine doğru
götürür (Kant, 1. (2006). "Dünya Yurttaş l ığı Amacına Yönelik Genel Bir Tarih Düşüncesi'', ( çev.
Uluğ Nutku), Tarih Felsefesi içinde, der. Doğan Özlem & Güçlü Ateşoğlu, Ankara: Doğu Batı
Yayınlan). Kant, aklı tahakküm edici bir araç olmaktan öte bir erginleşme hali, varılacak bir ol­
gunluk olarak algılar. Aklın yetkin bir biçimde kullanımı iki türlü pratiği de beraberinde getirir.
Birey kamuoyu önünde aklını istediği gibi özgürce kullanabilmeli, fikirlerini dile getirebilmeli­
dir. Fakat aklın özel kullanımı dediği kamusal iş ve memuriyetlerin devamının sağlanmasında
itaat esas olmalıdır. Çok tartışılan emre itaat meselesi, daha sonrasında birçok zulmün arkasın­
dan yapılan yargılamalarda faillerin "ben sadece emri uyguladım" türünden savunmalarını be­
raberinde getirmektedir. Bu tartışmada eksik olan ise, Kant'ın bahsettiği erginleşme hali için o­
luşması gereken baskısız ve dönüştürme potansiyeli olan bir kamusal alanın yokluğudur. Kant,
Aydınlanma ile olanı değil olması gerekeni işaret eder. Bunun için gerekli birikim, doğrusal (li­
neer) bir ilerlemeyi değil, insanlığın bilgi birikiminin bir deltalanmasını gerektirmektedir. Fakat
Kant'ın üzerine eğilmediği ve reel hayatta asıl aşılması gereken sorun, tarihsel olarak gelen rant
ve iktidar ilişkilerinin nasıl olup da bahsettiği gibi bir adil yasallığa varacağı sorunudur. Ekono­
mik ilişkilerin bir analizine girişmeksizin ifade edilen aklın kamusal ve özel kullanımı, kamusal
ifade özgürlüğünü söylemsel bırakıp emre itaat kısmının yoğunlukla uygulayan bir pratiğe dö­
nüşmüştür. Bu yüzden Aydınlanmanın siyasallaşması beraberinde çok katı bir disiplini, evrensel
doğrulan ve aslında alttan alta da yoğun bir iktidar örgüsünü de beraberinde getirmiştir.
1 53
Das Weisse Band Üzerine Fragmanlar
( ... ) Çocuk -geleceğin yetişkini- kendisine özgü olanı yabancı ve itici
olarak yaşar. Yani, yabancıyla özdeş olan bu iç düşman, anne veya ba­
ba ya da ikisi birden kendi gerçek bakışında ısrar ettiği için çocuğu
reddettiğinde veya cezalandırdığında insanın içinde boğazlanan yanı
oluşturur. 'Gerçek' sözcüğünü kullanıyorum, çünkü bir çocuğun ilk
algılamaları empati düzeyinde yaşanan idraklere dayanır ve sadece bu
anlamda gerçek olabilir. ( ... ) Kendine özgü olanın yabancı diye dışlan­
ması, bu şekilde oluşturulmuş kişilik yapısını ayakta tutabilmek için
düşman arama gereksiniminin tetikleyicisi oluyor. 14
Gruen' in ifade ettiği iç düşman, insanın kendine ait olandır ve onu otori­
teye itaat ile yabancılaştım. Nazizmin Yahudileri ve Çingeneleri rahatlık­
la öteki olarak kodlamaları, esasında bu eski, ilksel ve yaygın iç-yabancı­
laştırma deneyimlerinden kaynaklanmaktadır. Çocuklukta engellenen
kendi olma imkanı, kişide dayatılan itaat biçimini 'özgür bir seçimle' ka­
bul ettiği fikrini doğurarak bir kimliğe sahip olduğunu sanmasına sebep
olur. 15 Sol radikalizm ise hem çocukluktaki kayıpları hem de gelecekteki
politik sonuçlan bakımından farklılaşır. Gruen, sol şiddeti nitelerken ' sol
isyankar' terimini kullanır. İsyankar her zaman konformizmin karşısında­
dır ve kendini duygulara karşı kapatmasının nedeni de konformizme sü­
rüklenme tehlikesidir. Bu tedirginlik kendisini sert görünme ve davran­
maya iter. Dolayısıyla sağ radikal gibi sevgiden nefret etmekten öte on­
dan kaçar. 1 6 Anne-babanın çocuktan yüksek beklentileri ve tahakkümcü
talepleri çocuğun bünyesinde gene bir kendi olamama durumu yaratır, fa­
kat bu bir iç düşman halinde tezahür etmez. Bu yüzden Gruen' e göre sağ
radikalizm ancak ona her türlü tutuklama ve polis müdahalesiyle hayır
denilerek durdurulabilir. Oysa isyankar, otoriteye karşı olduğundan otori­
ter yaklaşımlar kendi isyanını daha da büyütmekten başka bir şeye yol aç­
maz. İsyankarın korktuğu sevgi bağını tekrar bulabilmesi mümkündür. 17
Haneke film içerisinde böyle bir ayırıma olanak verecek bir sahne koy­
maz. Onun ilgilendiği şey, otoriter yetiştirme tarzının çocuklarda yarattığı
kayıptır. Ama bu kayıp Gruen'in belirttiği gibi her durumda geri dönüle­
mez değildir. Nitekim büyük şiddet sarmalından çıkılabilmesini sağlaya­
cak şekilde bir kısım insanın dönüşümünün olabilmesi de mümkündür.
Gruen' in sol isyankarlıkta sevgiyi tekrar keşfedebilme potansiyeli görme­
si, sol siyasetler ve ideolojiler açısından da uğruna mücadele edilebilecek
1 4 Gruen, A. (201 0). Demokrasi Mücadelesi: Radikalizm, Şiddet ve Terör. (Çev.) İ lknur İgan,
İstanbul: Çitlembik Yayınlan, s. 1 3.
15
Gruen, a.g.e., s.4 1 .
Gruen, a.g.e., s. 53-5.
1 7 Gruen, a.g.e., s. 60.
16
1 54
Erdem Çolak
bir amacı sürekli diri tutar. Bu da sol siyaset için şiddeti amaç olarak (ya­
ni siyasal alan açma potansiyeli olmayan şiddet olarak) görmeye çalışan
neonazilerin karşısında şiddeti araçsallaştırmak açısından önem kazanır.
iV.
İtaat ile itiraz arasında salınıp duran insanların yaşadıkları, birçok düzey­
de benliğin baskılanmasının getirdiği hiç beklenmedik şiddet eylemlerini
tetiklemektedir. Film boyunca birçok figürün hem çirkinliklerine hem de
bir şekilde acı çekmelerine neden olacak şiddet eylemlerine tanık olur iz­
leyici. Blumenthall-Barby'ye göre bu durumun sebebi gözetleme siste­
mindeki değişikliktir. Az kişinin çok kişiyi izlediği panoptik gözetleme,
yerini çok kişinin az kişiyi izlediği sinoptik gözetime bırakır. Köyde her­
kes herkesi gözetler. Haneke kamerayı arada bir çocukların göz hizasına
konumlandırarak bu gözetlemeyi görselleştirir. Böylece kuşkucu izleyici­
ler de kameranın gözü vasıtasıyla filmin karakterlerini gözetlemeye baş­
lar. 1 8 Blumenthall-Barby bu durumu katılımcı gözetim (participatory sur­
velliance) olarak adlandırır ve bu şekilde iktidarın yataylaştırıldığını (bir­
çok figüre dağıldığını) savunur. 1 9 Doktor, papaz, baron-barones, ebe,
kahya bir biçimde acı çeker ve çektirirler. Bütün yaptıklarına insanlar (ve
tabii ki çocuklar) bir şekilde şahit olur, fakat her birinin toplumsal bir rolü
ve iktidarı vardır. Yataylaşan gözetleme teknikleri hem bir rekabeti hem
de bir uzlaşmayı sürekli olarak bünyesinde barındırır:
18
19
Blumenthal-Barby, M, a.g.e.,
Blumenthal-Barby, M, a.g.e.,
ss.
s.
98-9
101
1 55
Das Weisse Band Üzerine Fragmanlar
Aktör, kurban ve tanık ilişkisindeki gerilim, iki ögeden oluşur: Bir si­
yasi rekabet öğesi ve bir de şiddet ediminin doğasına ilişkin bir uzlaş­
ma öğesi. Rekabet öğesini, şiddet ediminde hiçbir zaman bir meşruluk
mücadelesi yönünün eksik olmayışından çıkarıyorum. Şiddetin müca­
dele yönünün özelliği, fiziksel zarar verme edimleri gelişirken, aktör­
lerden, tanıklardan ve hatta kurbanlardan bile bu edimin meşruluğu
hakkındaki fikirlerini değiştirmelerinin istenmesidir. ( . . . ) Şiddetin ak­
törü/kurbanı/tanığı ilişkisi içindeki gerilimin ikinci öğesi, ilgili taraflar
arasında neyin şiddet olarak nitelendirilebileceği konusundaki uzlaşma
20
derecesidir.
Ş iddetin meşruiyetine dair olan mücadele, ağırlıkla 'kutsal' olan kurumla­
rın egemenleri tarafından dayatılır, bu yüzden bazı filmdeki şiddet biçim­
leri diğerlerine göre daha fazla ya da az sayılır. Örneğin doktor ebe saye­
sinde hem çocuklarına bakar, hem ev ihtiyaçlarını karşılar hem de kadını
cinsel olarak sömürür. Ebe de hem sevme duygusunu tatmin eder hem de
mesleğini ifa etme imkanı bulur. Fakat bir sevişme sonrasında doktorun
ebeyi artık istemediğini söylediği tirat sevgisizliğin, otoritenin ve itaatin
en etkili ifade biçimlerinden biri olarak tarihe geçecek niteliktedir. Kadını
uzun uzun aşağıladıktan ve nefretini kustuktan sonra kadın adamın çirkin­
liklerini yüzüne vurmaya başlar. Kadın "beni neden hor görüyorsun, ( . . . )
kızını parmakladığını görüp hiçbir şey demediğim için mi?" dediğinde ise
tokadı yer ve adam şu cümleyi kurar: "Tanrım, neden geberip gitmiyor­
sun?". Kadının tokadı yediği yer doktorun kansını aldattığını yüzüne vur­
duğu, ya da kendisini sevdiğini söylediği yer değildir, kızıyla ensest bir
ilişki kurduğunu söylediği yerdir. A ldatmak ya da bir kadın tarafından se­
vilmek erkeklik iktidarının �ürdürülmesi bakımından bir mesele teşkil et­
memektedir, bu noktaların tesisi için gerekli şiddet, erk tarafından üzerin­
de uzlaşılabilen bir şiddettir. Fakat ensesti duyar duymaz adam kadına vu­
rur; ensestin kötü olduğunu düşündüğünden ya da utandığından değil bu­
nun duyulmasının iktidarını sallayacak bir şey olduğunu bildiğinden vu­
rur. Kadını da aynı sebepten tehdit eder ve konuşmamasını sağlar.
v.
Filme konu olan dönemin ayrıcalıklı bir otoriterliğe sahne olduğunu söy­
lemek bir derece geçerli olsa da asıl mesele bu otoriterliğin neyi gizlediği
ve nasıl reaksiyonlara/travmalara sebep olduğudur. Filme ismini veren
çok önemli bir sembol ile, beyaz bant ile, bu gizlilik o toplumun her üye20
Riches, D. ( 1 989) "Şiddet Olgusu", Antropolojik Açıdan Şiddet içinde (Der.) David Riches,
(Çev.) Dilek Hattatoğlu, İ stanbul: Ayrıntı Yayınlan, s. 1 9.
1 56
Erdem Çolak
sinin kabul etmesi gereken bir ant halini alır: Ya bizdensiniz, ya değilsi­
niz. Beyaz bant, araftaki çocukların bu arafı kamu önünde yaşamasını
olanaklı kılar. Böylece bantlı tüm çocuklar bant çıkarılana kadar tüm top­
lumun gözünde ötekidir. Bu durumu başka bir metaforla tersinden de
okuyabiliriz: Koluna beyaz bant takılmamış her kişi aslında kolunda ha­
yali bir siyah bant taşır. Kendini masumiyetinin yittiğinin sonuna kadar
farkında olan bu kişiler, itaat etmeyene karşı ötekileştirici imgeleri2 1 ve
şiddeti eksik etmez. Böylece toplumun ve onun değerlerinin taşıyıcısı
olan ebeveynlerin çocuklar üzerinde kurduğu otoriterlik, toplumun içeri­
sinde taşıdığı bütün kirliliği örtecek ve çarpık ilişkileri devam ettirecek en
önemli araçtır. Öte yandan baskılar karşısında kendini var edebilmenin
imkanı gitgide azaldığından, sesini duyurabilmek, acısını azaltabilmek ya
da baskı kaynağına karşı çıkabilmek için bireyin bulabildiği çözümler
genelde şiddet içerikli olmak zorunda kalmaktadır. Haneke bu durumu
insan doğasına içkin bir durum gibi ele alır. İnsan hem itaat eder hem de
kendi ezilmişliğine, hiçleştirilmesine bir çare bulabilmek için bir gizli se­
naryolar kurar. Daha en başından itaat kültürüyle büyüyen bir çocuk, sev­
gi görmenin getirdiği bir sayılma ile bir eziklik duygusu yaşamayacaktır
(filmde Papazın en küçük oğlunun yaralı serçeyi tedavi etmesi ve daha
sonrasında babasının kuşunun öldürülmesi karşısında kendi kuşunu baba­
sına vermesi bu duruma örnek verilebilir), ta ki itaatin arzulan baskılama­
sı ve toplumsal çirkinliği örtmesi için kullanıldığı örneklere tanıklık ede­
ne kadar.
VI.
Filmin görsel olarak yapmayı planladığı şeylerden birisi de savaş öncesi
Almanya'nın durumunu yansıtmaktır. Konu üzerine yazan eleştirmenlerin
21 Buradaki ötekileştirici imge, her zamankinden farklıdır: siyah değil beyazdır. Masumiyeti
hatırlatsın diye takılan beyaz bant, hiç kimsenin masum olmadığı bir toplumda ötekinin adıdır,
aşağılayıcıdır, küçük düşürücüdür. Papaz, çocuklarının suçlu olduğunu ilan etmek için değil,
masumiyetlerine geri dönsünler diye beyaz banda yönelir, fakat beyaz bant takmak siyah bant
takmaktan daha travmatik bir etkiye sahiptir, çünkü çocuklar sürekli bir suçluluk psikolojisi
içerisinde yaşarlar. Papazın oğlu Martin, nehrin üstündeki köprünün korkuluklarında yürürken
onu görüp neden yaptığını soran hocasına şöyle der: "Tanrıya beni öldürmesi için bir şans
verdim. Böyle bir şey yapmadı. Demek ki benden memnun." Bu suçlu psikolojisi yaratma hali
sürekli bir itaat için kullanılan bir araçtır ve erginleşme önündeki en büyük engellerden birisi­
dir. Ama tersine, bu baskı çocukların içerisinde bir zarar vererek tepki gösterme arzusunu da te­
tikler. Her biri alenen ilan edilmemiş bir isyanın gizli neferleri gibi farklı zamanlarda farklı fi­
gürlere zarar verirler. Bu öfke sadece büyüklerle sınırlı da kalmaz. Failin bir çocuk olduğunu
bildiğimiz nadir olaylardan biri, düdüğünü üfleyen baronun oğlunun nehre atılması, öfkenin sı­
nıfsal ve kültürel birtakım zeminlere de yönlenebileceğinin önemli bir örneğidir. Şiddet, bir
yandan bireyleşebilmenin, birey sayılabilmenin bir aracı iken, düzenli baskı düzenli şiddeti do­
ğurarak şiddeti nerede parlayacağı belli olmayan bir kültür, bir yaşam tarzı haline getirmektedir.
1 57
Das Weisse Band Üzerine Fragmanlar
büyük çoğunluğu Haneke üzerindeki August Sander etkisinden söz eder.22
August Sander, Almanya'nın savaş öncesi toplumunu belgelemeye çalı­
şan bir fotoğrafçıdır ve dönemin en önemli portre fotoğrafçılarından biri
sayılır. Çağımızın Yüzü (Face of our Time) adlı eseri Naziler tarafından
toplatılır ve fotoğrafik plakaları tahrip edilir. Günümüze kalan sınırlı eser­
leri, Almanya'nın toplumsal yapısını ve atmosferini anlatması bakımın­
dan çok önemli veriler olarak kabul edilir. Haneke'nin kamerayı yakın
plandan insan yüzlerine odaklaması siyah-beyaz çekim ile birleşince or­
taya Sander'in devamı olacak imgeler çıkar. John Berger, August San­
der'in fotoğraflarını ele aldığı bir metninde üç köylü gencin dans etmeye
giderken giydiği takım elbiselerle dört protestan misyonerin giydiği takım
elbiseler arasındaki farka odaklanır.23 Sander 'in başarısı kişilerin yüzleri­
ni kapatsak dahi bedenlerinin anlattıklarına dayanarak kişilerin sınıflarını
anlayabilmemizden ileri gelir. Takım elbise, hızla kültürel hegemonik bir
biçimde işçilerin ve köylülerin benimsediği, fakat hiçbir zaman da burju­
vazinin üzerinde durduğu gibi durmayacak olan bir kıyafettir ve köylüle­
rin rahat çalışmalarına olanak sağlayan geleneksel kıyafetlerinin aksine
bir sertlik, keskinlik ve rahatsızlık taşır. Bu da bir disiplinin, olunan gibi
değil de olunması gereken gibi olma çabasının izdüşümüdür. Filmde ha­
sat festivali zamanında ya da kilisede köylülerin üzerlerindeki takım elbi­
seler tıpkı Sander'in fotoğrafladığı köylülerin halini yansıtır: takım elbi­
seli olmanın verdiği mutluluk yüzlerdeki derin bakışlarla ve çalışmaktan
irileşmiş vücutlarla çelişir. Haneke'nin Sander ile olan ilişkisi sadece es­
tetik bir içerik taşımaz, aynı zamanda amaçlarda da bir ortaklığa işaret
eder. İkisi de dönemin Almanya'sını olanca gerçekliğiyle, bir bilimsel
araştırma yaparcasına inceler. Haneke kendi amacını filmin ilk sahnesin­
deki anlatıcı (dış-ses) konuşmasında açıkça ifade eder: "Size anlatmak
istediğim hikayenin tamamen doğru olup olmadığını bilmiyorum. Zaten
bir kısmı da kulaktan dolma bilgiler. Üzerinden bunca yıl geçmesine kar­
şın büyük bir kısmı belirsizliğini koruyor. Ve birçok soru da cevapsız kal­
mış durumda. Ama sanırım köyümüzde meydana gelen bu garip olayları
anlatmak zorundayım. Anlatacaklarım belki de bu ülkede olmuş bazı şey22
Williams, J., S. (20 1 0) "Aberrations of Beauty: Violence and Cinematic Resistance in
Haneke's The White Ribbon," Film Quarterly 63, no. 4, pp. 48; Stewart, G (20 1 0) "Pre-War
Trauma: Haneke's The White Ribbon," Film Quarterly 63, no. 4, pp. 40; Blumenthall-Barby,
a.g.e., s. 99. Haneke de bir röportajında Sander'den bahseder: "Sander'in eserleri inanılmaz bir
ihtişama sahiptir; bunlar gerçekçi fotoğraflar değildir, enstantane fotoğraflar da değil. Bunlar
yüksek derecede biçimlendirilmiş imajlardır." Michael Haneke, "Das weij3e Band, " in Nahauf­
nahme, p. 146.'dan aktaran Blumenthal-Barby, a.g.e., s. 99.
23 Berger, J. ( 1 986) O Ana Adanmış, (Yay. Haz.) Yurdanur Salman, Müge Gürsoy, İ stanbul: Me­
tis Yayınlan, s. 54-62.
1 58
Erdem Çolak
/eri açıklığa kavuşturabilir." Sander ise daha çok bir sosyolog gibi insan­
ların halini ve ülkenin durumunu insanların yüzlerinden, duruşlarından,
kıyafetlerinden okumaya çalışır. Haneke, Sander' in o dönem içerisindeki
tanıklığının hem estetiğinin hem de sosyo-psikoloj isinin izinden gider.
VII.
Direnme ve şiddet, her seferinde üstü örtük bir biçimde olmaz. Annesinin
çürük tahtalar üzerinde çalışmak için gönderildiğini duyan ve annesinin
ölümünü kaza değil cinayet olarak yorumlayan çiftçinin oğlu, gidip baro­
nesin lahana tarlasını parçalar. Bu noktada gördüğü ilk şiddet babasın­
dandır. Eşini kaybetmiş olsa da kalanları düşünmek zorunda olan ve çir­
kin toplumsal ilişkilerin dışına çıkamayacak kadar topluma bağlı olmak
zorunda olan baba, çocuğunu ehlileştirmek için ona şiddet uygular ve onu
köyden kovar. Kilisede toplumun önünde ailesiyle beraber baron tarafın­
dan minnetsizlik ile suçlanan baba, çareyi kendini asmakta bulur. Baskı
sadece çocuklara uygulanan bir araç değildir. Toplumun içerisine entegre
olmuş kişilerin tamamının sürekli hissetmesi gereken kolektif bir durum­
dur. Babayı intihara sürükleyen de bu kolektif baskı ve şiddettir. Haneke
böylece aslında yurttaş ya da komüniteye ait olmanın erginleşmenin getir­
diği (olumlu) bir yasa etrafında değil, şiddetin ve otoritenin kullanımı ile
ilgili bir mesele olduğunu vurgular. Bu bağlamda Kant'ın insanların aklı­
nı kullanmasıyla insanlığın zorunlu olarak ilerleyeceğine ve beraber yaşa­
mı olanaklı kılacak yasaların yapılacağına dair iyicil bakışının tam tersini
Haneke' de bulmak mümkündür. Daha doğrusu Haneke böylesi ilerleyici
bir zorunluluk ile doğruya varabileceğimizi düşünmez. İnsanlar çok iyi de
olabilir çok kötü de. Mesele insanların bu yönlere nasıl meylettiğini bul­
mak, bu konu üzerine geniş bir perspektiften düşünmektir. Bir röportaj ın­
da şöyle der yönetmen:
Herkesin her türlü kötülüğü yapabileceğini ya da tam tersi davranış
sergileyebileceğini düşünüyorum. ( . . . ) iyi ya da kötü arasındaki denge
hep vardı; esas mesele, koşulların ve kişisel tercihlerin buna nasıl ne­
den olduğu[dur] ."24
Haneke kötülüğün tarihsel mirasının yaşayanlar üzerindeki belirleyici
etkisinden söz ederek reel hayatta bunu besleyen dinsel, sosyoloj ik, eko­
nomik olguların üzerine eğilmediğimiz sürece Kantçı bir aydınlanmanın
gerçekleşemeyeceğini, çünkü kötülüğün şirazesinden çıktığı noktalarda
24
Horwath, A. (2009). "Michael Haneke lnterview: Uncut'', Film Comment, Vol. 45, No. 6.
Available at: http://www.fılmcomment.com/article/michael-haneke-interview/
1 59
Das Weisse Band Üzerine Fragmanlar
Kant'ın öngördüğü deltalanmanın olumsuz bir deltalanma olacağını ön­
görmektedir. Yani insanlığın iyilikleri gibi kötülükleri de bir birikim yara­
tır ve bu birikim dinsel, ekonomik, sosyal olguların iktidar ile olan ilişki­
sine bağlı olarak var olan iyiliklerin de tahrip olmasına sebep olur.
VIII.
Filmin bereketli imgeleri üzerine düşünmeyi toparlayalım. Film, Wilhelm­
ci devlet yapısının yoğunlaştığı dönemdeki kutsiyet dönüşümünün toplu­
mun daha sert bir biçimde organize edilmesinde nasıl bir işlevi olduğunu
ağırlıkla çocuklar üzerinden anlatır. Böylece Almanların 'sert' nesillerinin
nasıl var olabildiğini sorgulamaya girişir. Haneke'nin işaret ettiği önemli
noktalardan biri, şiddet kültürünün sadece somut şiddete doğrudan maruz
kalanlar tarafından değil, fakat o atmosferde yaşayan herkes tarafından
bir biçimde sürdürülebileceğidir. Filmin geçtiği köyde hem cezalandırılan
çocuk hem de takdir edilen çocuk şiddete eş düzeyde yakın durmaktadır.
Bu yüzden Nazizmi bir kısım kötü subayın çılgınca işi olarak ele alıp on­
ları yargılayarak Nazizmle hesaplaşılacağını düşünenlerin aksine Haneke
Nazizmin (ve bir bütün olarak Almanya'daki sertlik olgusunun) sorumlu­
luğunun her küçük bireye kadar indirgenmesinin gerekliliğine vurgu ya­
par. Sinematografık açıdan bu vurguyu verebilmek için seçtiği teknikler
(anlatıcı-dış ses yoluyla yabancılaştırma efekti kullanması, siyah-beyaz
çekim tekniği, Kilise müzikleri, August Sander tarzı yüze yakın duran
kamera çekimleri vs.) izleyicinin yaşananlara dair eleştirel bir bakış ge­
tirmesinde uyarıcı bir etki yaratır. Das Weisse Band, Almanya'nın yüzyıl
başındaki otoriter toplumsal yapısını bugünün Avrupa burjuvazisi eleştiri­
siyle birlikte yapar. Birbirinden hiç de uzakta sayılamayacak bir biçimde
o günkü otoritenin nesnesi olan çocukların yerine bugün Avrupa'daki
mültecilerin tahvil edildiğini düşünebiliriz. Böylece Haneke'nin Cache
(2005) filmi ile Das Weisse Band arasındaki bağı daha görünür hale geti­
rebiliriz. Bu iki filmin sorunsalları ortak bir biçimde düşünüldükçe Avru­
pa'nın ' şiddetli' siyasi tarihi hakkında daha derin bir tartışma olanağı bu­
lunabilir.
1 60
HANEKE İLE MODERN
UYGARLIÖI
TARTIŞIRKEN . . .
Barış Kılınç
GiRi ş YERİNE . . .
Akla dayalı gelişimini, uygarlığının değişmez bir zorunluluğu olarak gö­
rür Batı. Kendi gördüğü düşün peşinde ve genişleyerek kat ettiği yolun
sonunda, büyük bir tarih de yazar. Ancak bu tarih, yola çıkılan yerin ol­
dukça uzağında, vaat edilenlerin gerisinde, son bulacağı söylenilen sınıf­
sal farklılıkların daha da pekiştiği ve çok daha önemlisi, belki de ilk defa
'öteki' diye tanımlanan öbürleri ile ayrışmanın fiziksel olmanın çok öte­
sine geçtiği bir yerde; savunulması zorunlu bir halde seyreder ve Batı,
kendini savunmayı da bilir: Platon'un insanlıktan söz ederken, barbar ola­
rak nitelendirdiği Romalıları, tarih dışı görerek sadece Yunanları kastet­
miş olması (Spengler, 1 997: 3 7), Batı 'nın yapamadıklarına rağmen geniş­
lemesine ve genişlerken de kendi ile öteki arasına koyduğu sınırların ne­
denlerini açıklayabilmesine 'mantıki' deliller sağladığı gibi; akla dayalı
iktidarının evrensel ve tarihsel zorunluluğu ile ilgili ona, arkaik bir imkan
da verir. Antik Yunan, sistematik felsefenin beşiğidir. Aristoteles, bütün
dünya tarafından ' muallimi evvel' olarak kabul görür. Batı uygarlığı ev­
renselin hakimiyeti için sadece bu tarihi mirası kullanmakla kalmaz; aynı
zamanda, bu mirasın izinde inşa ettiği aydınlanmanın bilimsel birikimini
de uygarlığının hizmetine verir.
Haneke ile Modem Uygarlığı Tartışırken ...
Comte'un yeniçağın bilimsel yöntemini açıklarken sözünü ettiği ev­
rensellik ilkesini düşünelim: Comte, bu yöntemin tarihini, teolojik ya da
kurgusal hal; metafizik ya da soyut hal; bilimsel ya da pozitif hal olarak
nitelendirdiği (Comte, 200 1 : 32) insan tarihinin düşünsel gelişimi ile ko­
şutluk kurarak açıklarken; Bacon 'ın temel ilkelerinin, Descartes'ın dü­
şüncelerinin ve Galilei'nin keşiflerinin bir araya gelen etkisine dayanarak
gerçekleştiğini iddia ettiği (200 1 : 40) bu gelişimin sosyal fiziğe de uygu­
lanması gerekliliğine değinir ve pozitif felsefenin sahip olduğu doğal üs­
tünlüğünün yanı sıra daha önce yoksun olduğu ve mutlak kazanacağı ev­
rensellik karakterinden söz eder (200 1 : 42). Aslında bu iddianın sahibi,
yani, bilinçdışında sakladığı ve zaman zaman bütün ihtişamı ile sergiledi­
ği evrenselliğinin hükümranlığından gurur duyan Batı bilinci, görüşüne
bağlı bir çeşit neticeyi beyan etmeye kendini zorunlu hisseder. Oswald
Spengler'e göre bu hissediş ilk defa, Batı kültürünün tam eşiğinde ortaya
çıkar. Augustinus'un düalist dünya şeklini çürüterek, gotik zekasıyla za­
manın yeni Hristiyanlığını beyan eden ve bunu Baba'nın Çağı, Oğlu'nun
Çağı ve Kutsal Ruh'un Çağı olarak ifade eden Florisli Joachim eşikte be­
lirir. Ardından onun öğretisi Dante'nin ve Aquinolu Tommaso' nun ruhla­
rına işler. Klasiğe göre kendi dönemini dünya sonrası olarak adlandıran
Lessing de, üç evreli (çocuk, genç, adam) insan ırkının eğitimi fikrini 1 4 .
yüzyıl mistiklerinden alır. Spengler, İbsen ' in b u fikri, İmparator ve Gali­
lean (Emperor and Galilean - 1 873) adlı oyununda işlediğini ve giderek
evrensellik iddiasının mistik bakışın ötesine geçtiğini, sanattan bilimsel
düşünceye her alana bulaştırıldığını da söyler; söyler ama böylece bütün
anlamını kaybettiğine de dikkat çeker (Spengler, 1 997: 33, 34).
Bu mağrurluk, akıl çağı, insanlık, çoğunluğun en büyük mutluluğu,
aydınlanma, iktisadi ilerleme, ulusal bağımsızlık, doğanın fethi ve dünya
barışı gibi ezeli, ebedi ve evrensel bir formülün uygarlık ölçütü olarak
kullanılması ve hatta dayatılması ile sonuçlanır. ' Öteki ' ise bu yoldan ha­
bersiz ya da onu takipte başarısız olandır (Spengler, 1 997: 34 ) ; başarısız­
lık ise 'barbarlık' ya da yamyamlık. Belki de aklın kurallarına uymadıkla­
rı için barbar denilebilir yamyamlara (öteki diye tanımlanmış olanlara)
ama Montaigne 'e göre Batıdakine benzemiyorlar diye, bunu söylemek
mümkün değildir. Montaigne, barbarlık söz konusu olduğunda Batı'nın
onları her bakımdan aştığı gerçeğine dikkat çektiği (Montaigne, 20 1 5 :
1 48) Yamyamlar Üstüne adlı yazısında, Batı'ya özgü barbarlık ile vaat et­
tiklerine rağmen hükümranlığını daha da pekiştiren toplumsal adaletsizli­
ği ilişkilendirmek ister gibidir. En azından verdiği örnek bunu düşündü­
rür: Kral Charles' ın Fransası'nda, Rouen'e getirilen ve oraya hayranlık
duyacağı sanılan yamyamlardan birinin, şehirde gördükleri karşısında,
1 62
Barış Kılınç
bunlar aklın kurallarıyla açıklanabilir nitelikte olsa da, yamyam aklının
kabul sınırlarının dışında olduğu için anlamlandıramayışından; şehirde
kimileri, bolluk ve rahatlık içinde keyif sürerken, birçoklarının dilenciler
gibi kapılarda açlık ve perişanlık içinde yaşıyor oluşuna oldukça şaşırdı­
ğından söz eder (Montaigne, 20 1 5: 1 50, 1 5 1 ). Londra sokaklarındaki
dilenciler karşısında çılgına dönen Kraliçe Elizabeth' in tepkisi ve sonra­
sında, eski düzenin izlerini taşıyan 'başıbozukluğu' önlemek için çıkarı­
lan kanlı yasalar1 ile birlikte düşünüldüğünde, barbarlık konusunda Mon­
taigne'in söylemeye çalıştıklarını anlamak daha da kolaylaşır.
Adaletsizlik aklın hakimiyetinin, güçlünün hakimiyetine zemin hazır­
layan modem bir tuzak olduğu gerçeğini ve Batı uygarlığının, rıza üretme
yöntemlerinin asıl niyetini daha da görünür hale getirir. Gerçeklik algısı
değişir ve değiştikçe de Batı 'nın uygarlık seyrine katılım zorunluluğu sor­
gulanır. Bununla da kalınmaz ve uygarlığın gelişim seyri ile ilgili ön ka­
buller evrenselliğini; öteki ile ilgili yapılan barbarlık nitelendirmeleri de
anlamını yitirir. Hatta uygarlığın kendisi kavramsal düzeyde tek başına
büyük bir tartışma konusu olur. Spengler'in mistisizmden bilimsel düşün­
ceye hatta sanata sirayet eden Batı düşünündeki evrensellik iddiasını an­
lamsız bulmasının ve klasiğe sırtına dayayarak İlk, Orta ve Yeniçağ gibi
hazır bir planı, bütün insanlığa dayatan tarihi yönteme karşıt organik
mantığı önermesinin nedeni dahi, kendi sonunu hazırlayan modern uygar­
lığın kavramsal düzeyde tartışma konusu haline getirilerek eleştirilmesi
ile ilgilidir (Spengler, 1 997: 4 1 ).
Spengler, organik gelişim içinde her kültürün kendine özgü bir biçim­
le, gençlik, büyüme, olgunluk evrelerinden geçerek, sonunda yok olma ile
karşı karşıya kaldığını savunur. Uygarlık, yok olan kültürün son uğrak
noktasıdır. Bu nedenle klasik kültür, klasik ruhu içinde barındıran ve
kendi kendine yeten özgün bir organik yapıdır. Buna rağmen Batı uygar­
lığının evrensellik iddiası ile tezahür eden en derin ruhi ihtiyaç ve duygu­
larını klasik görünüme aksettirmesi ise Batı düşünündeki temel eksiklik­
tir. Aslında on dokuzuncu yüzyılın hemen bütün dini-felsefi, sanat-tarihi
ve toplumsal-eleştirel çalışmaları, Aiskhylos'un, Platon'un, Apollon'un,
Dionysos'un, Atina Devletleri'nin ve Sezarizmin anlaşılmasını mümkün
kılarken; nihayet bunların Batı iç dünyasına ne kadar yabancı ve uzak ol1 Kraliçe Elizabeth, ülkede yaptığı bir geziden sonra 'her yer dilenci ile dolu' diye bağırır.
Marx, Kapital'in birinci cildinde, "I 5. yüzyılın Sonundan Başlayarak Mülksüzleştirilenlere
Karşı Kanlı Yasalar, Ücretlerin Parlamento Yasalarıyla Düşürülmeye Zorlanması" başlığı altın­
da burjuva toplumunun adil toplum vaadinin iç yüzünü, çıkarılan ceza yasaları yoluyla anlatır.
Bkz. Marx, K. (2009). Kapital Birinci Cilt (9. baskı) (Çev. A. Belli). Ankara: Sol Yayınlan, ss.
698-705.
1 63
Haneke ile Modem Uygarlığı Tartışırken ...
duğunu, Batı uygarlığı ile Klasik ya da diğer kültürler arasında ancak or­
ganik gelişim seyri açısından bir benzerlik kurulabileceğini de gösterir.
Bu benzerlikten yararlanıldığında, kültürden uygarlığa geçişin klasik dün­
ya için dördüncü, Batı dünyası için on dokuzuncu yüzyılda tamamlandı­
ğını da söylemek mümkün olur. Üstelik 1 800-2000 yıllan arasında evri­
len Batı kültürü ile Helenizm çağı; Birinci Dünya Savaşı sonrası başlayan
yeni süreç ile Helenistik çağdan Greko-Romen çağına geçiş arasındaki
benzerlik (Spengler, 1 997: 4 1 -44), morfolojik olmanın da ötesindedir ve
bugünün evrensellik iddiasındaki Batı mağrurluğunun uygarlık aşamasın­
da yaşadığı bunalımı da açıklar niteliktedir. Greko-Romen çağı, Klasik
kültürün yok olma evresini simgelerken; bu zaman içinde yaşanılan yoz­
laşma, Batı kültürünün kültürden uygarlığa yok olma aşamasına gelmiş
organik tarihsel gelişim seyrindeki son durumu hakkında da bilgi verir.
Yozlaşmaya neden olan ilişkilerin adaletsizliği çok daha görünür kıldığını
ve Batı uygarlığının da ancak bu yozlaşma ile koşut bencillik, yayılmacı­
lık ve mağrurluk içeren tarihsel planla varolabildiğini gösterir ki (Speng­
ler, 1 997: 45, 46, 49, 50) bu varoluş, bilim ve teknoloj ide belirli bir iler­
leme sağlasa da insan doğasının gelişimini önlemekte ve daha da ötesi,
ilk günah denilen kötü insani yanlan (Toynbee, 1 99 1 : 26) akılcılaştırarak,
insanı kötü kılan temel içgüdüyü gizlemeye yarar sadece.
Aslında sorgulanır hale gelen, sadece Batı uygarlığının barbarlığa
doğru evrilen tarihi seyri değil; kendine özgü olduğu ve organik bir geli­
şim sergilediği düşünülen bütün kültürlerin son aşaması olarak tarif edi­
len uygarlığın kendisidir. Batı 'yı çöküşe iten ve barbar kılan nedenler ile
birlikte yaşananlar, Alman Schiller'in okuyucusunu bilmeye cesaret et
(sapere aude) diyerek uyardığı ve belki de sadece yine Batı'ya özgü olan
ama insan doğası ile ilişkili temel bir uygarlık sorununa götürmüştür biz­
leri ve romantik şair, bu sorunu bir soruya dönüştürür: Felsefe ve tecrübe­
nin, devri aydınlatışına; hiç olmazsa pratik esaslarımızı düzeltmeye yete­
cek kadar bilgi edinilmesine; serbest araştırma ruhunun gerçeğin yolunu
uzun süre kapamış olan hayal kavramlarını dağıtarak, üzerine taassup ve
riya kurulan tahtı temelinden sarsmasına ve aklın kendisini aldatıcı duyu­
lardan ve safsatadan kurtarmasına rağmen zihinler hala niçin karanlıktır
ve Batı niçin hala barbardır? (Sebiller, 1 999: 34 ) . Şairin güzele dair düş­
leriyle süslü mektuplarında aradığı cevabı, Freud bulur ve bulduğu bu ce­
vabı bütün çıplaklığı seslendirir. Uygarlığı, onu huzursuz kılana dair uya­
rır. Bireyin gelişimi ile koşut açıklanabilir olan uygarlığın gelişimi için
feda edilen ancak adaletsizliğin yarattığı huzursuzlukla birlikte yeniden
ve sürekli ortaya çıkmaya hazır bir temel içgüdüden söz eder. Eros ile kol
kola gezdiğini iddia ettiği, uygarlığı derinden etkileyen asıl tehlikeye dik-
164
Barış Kılınç
kat çeker: saldırganlık. Saldırganlık, insanı var eden libidal enerji kadar
etkili; onu yok etmeye yönelik çalışan ve libidal enerji ile benzerlik taşı­
yan ölüm içgüdüsünün dışavurumu olarak ortaya çıkan temel tehlikedir
(Freud, 20 1 3 : 28, 79).
Saldırganlık içgüdüsü, uygarlık aşamasındaki Batı 'yı ve bugünkü yoz­
laşmış toplum yapısını daha da anlaşılır kıldığı gibi, bizleri yozlaşmanın
ve adaletsizliğin kol gezdiği bir safhada uygarlığın kendine aradığı çıkış
yollarını incelemeye yöneltir. Yine, morfolojik benzerlikten yararlanıla­
rak organik gelişimin son aşamasında Klasik çağa bakıldığında, Hıristi­
yanlığın doğuşu ile birlikte insanlığın kurtuluş reçetesi haline geldiği, ya­
şanılan yozlaşmanın yol açtığı adalet özleminin Tannsa} düşler ile gide­
rildiği görülür. Tarih dışı görülen, büyük bir gelişmeyi öncüleyen değil de
kapatan, yozlaşmanın dinamitini ateşleyen ve barbar olarak nitelendirilen
Romalıların yaşattıkları sonunda (Spengler, 1 997: 45) Hristiyanlık, yer­
yüzü cennetini vaat etmesi dışında; inayet yoluna giren klasik çağın in­
sanlarına ruhsal bir aydınlanma sağlayacak; iyi ve merhametli olmanın
olanaklarını sunacak ve adil bir toplumun kuruluşuna hizmet edecektir
(Toynbee, 1 99 1 : 2 1 5-2 1 8). Hıristiyanlığın öğütleri bir yandan organik ge­
lişiminin son aşamasına gelmiş bir uygarlığın son çırpınışları olarak görü­
lebilecekken; öbür yandan uygarlığı tartışma konusu haline getiren ada­
letsizlik ve adaletsizliğin artık engellenemez kıldığı ilk günah karşısında,
insanlığın paradoksal olsa da samimi arayışına dair fikir de vermektedir.
Benzer çözüm arayışlarının, Batı uygarlığının yozlaşmışlığı; bu yozlaş­
mışlığın yol açtığı adaletsizlik ve bu adaletsizliğin dizginlerinin boşalma­
sına neden olduğu, ancak akılcılaştırılarak gizlenen doğal durum karşısın­
da da işe koşulduğu görülür. Spengler, sistematik felsefenin karşısında
çözümleri baştan sona tarihi ve izafi; muhakeme şekli psikoloj ik olan
şüpheci felsefesinin doğuşunu bu arayışa bağlar. Schopenhauer ile başla­
yan hayat iradesi ya da yaratıcı hayat gücüne dair düşünsel düzlem, Ni­
etzsche 'nin üstün insanı, Hegelci Marx'ın tarihsel materyalizmi (Speng­
ler, 1 997: 57, 58) ve hatta yozlaşmışlığın varoluşsal bunalımları karşısın­
da Tanrı'ya sığınan Kierkegaard gibi varoluşçuların,2 Albert Camus'nün
deyişiyle kendini yoksun kılana sığınışları (Camus, 2006: 4 1 , 42) hep
aynı çözüm arayışının uzantılarıdır.
Freud, dinin Tanrısının yerine kişiliksiz, gölgemsi, soyut bir ilke geçi­
rerek onu kurtardıklarını sanan filozoflara Tanrının adını boş yere anma­
malısın uyarısı yapsa da bu sığınışın çözüm arayışlarından biri olduğunu
2
"Kierkegaard' ın teolojisi diriltenin tövbeye çağnsıdır: günaha, umutsuzluğa, tövbeye ve ma­
neviyata, kurtuluş için Hz. İ sa'ya dönmeye, iman yeteneğine, yeni doğuma ve Tanrı'nın inaye­
tinin olduğu bir hayata duyulan inanç" der, H. J. Blackham düşünür ile ilgili (2005: 13).
1 65
Haneke ile Modern Uygarlığı Tartışırken ...
kabul eder. Dinin bu dünyanın sırlarını, eksiksiz bir biçimde anlaşılır kıl­
manın ötesinde insanı, şefkatli bir inayetin göz kulak olacağı ve eğer işler
ters gittiğinde bunun öte dünyada telafi edileceği teminatı ile güçlü kıldı­
ğına dikkat çeker. Ters giden şey, adaletsizlik duygusudur ve ihtiyaç du­
yulan şefkatin bu duygu ile ilişkisini kurmak oldukça önemlidir. Yaşanı­
lan yozlaşmışlığın yarattığı adaletsizliğin, insanların birbiri ile olan ilişki­
lerinden kaynaklanan ve üstesinden gelmekte zorlandığı tarifsiz bir acı
kaynağı olarak ortaya çıktığı görülür. Freud sanatın tıpkı din gibi bu acı­
ların üstesinden gelinebilmesi için önemli bir ikame araç olarak işe koşu­
luşundan da söz eder (Freud, 20 1 3 : 34, 35). İnsanlık şerefini kaybetti fa­
kat sanat onu kurtardı ve değerli taşlar içinde sakladı, der romantik şair
Sebiller ( 1 999: 3 7). Dinden yoksun bırakıldığında sanatın sıradan insanın
acısına ne kadar derman olacağını kestirmek oldukça zor; ancak Speng­
ler' in sözünü ettiği şüpheciler gibi Batı sanatının da uygarlığın temel so­
runları ile ilgili cevabını düşünmeye zorladığı ve bilmeye cesarete çağır­
dığı sorular sorduğunu söylemek mümkün.
Romantiklerden simgecilere, doğalcılardan gerçekçilere, dışavurum­
culardan izlenimcilere; romandan resme, tiyatrodan modem sanat akımla­
rının etkisiyle kendine ait bir dil ve gelenek oluşturma yolunda oldukça
hızlı yol almış sinemaya Batı uygarlığı, "kuduz böceklerinde, doğanın bir
çelişkisi olarak kendi zehirlerinin panzehiri de bulunur" (Montaigne,
20 1 5 : 77) cümlesini doğrularcasına sanatı ile kendi sorunlarını tartışmak­
tan geri durmaz. Şövalyelik çağına özlem ile dolu cevaplar verse de Sebil­
ler, asıl sorunun farkındadır. Goethe, Mefisto ile Faust arasında, akılcılaş­
tırmanın çıkmazlarıyla uğraşır. Flaubert, Madam Bovary'nin intiharıyla,
orta sınıfın güçlenişini değil çöküşünü anlatır. Dostoyevski'nin Raskolni­
kov'unun kanlı baltasıyla anlatılan, Tanrısı para olan Batı'nın etkisiyle,
Ortodoksluk mirasını tüketmiş Rus kalbinde açılan derin yaradır. Dimitri
Karamazov ise Tanrısız kalınan dünyada, Caligula'ya3 dönüşen uygarlığın
acımasızlığını tartışır. 4 Uygarlık dizginlerinden boşalmış Juggemaut'un5
arabası gibi önüne ne çıkarsa çıksın ezerek uçurumun kenarına doğru iter3
Caligula, Albert Camus'nün romanlarından birinin adıdır ve ana karakteri de aynı adla anılır.
Tanrısız bir dünyada insan Tann olmaya soyunarak iyi ile kötünün aynılaştığı bir düşünceyle
eyleyerek varoluşa başkaldırır ve etrafındakilere, dünyayı zehir eder.
4 Georg Lukacs, Çağdaş Gerçekçiliğin Anlamı kitabında, Dostoyevski'nin kahramanının çekti­
ği acıların kaynağı kapitalizmin ilk dönemlerindeki insanlık dışı niteliği ve özellikle de bunun
kişisel ilişkiler üzerindeki yıkıcı etkisidir, der. Ona göre Dostoyevski, kapitalizmden bütün ben­
liği ile tiksinir fakat sosyalist bir çözümü de aynı tutkuyla reddeder. Onun kapitalizmin gaddar­
lığına karşı çıkışı, safsatacı anıikapitalist bir romantizmin; sosyalizmin ve demokrasinin bir
eleştirisine dönüşür (Lukacs, 2000: 70).
5 Tekerlerinin altına atılarak insanların kendilerini ezdirdiği bir Hint Tanrısının ismi (Toynbee,
1 99 1 : 23).
166
Barış Kılınç
lerken, Dostoyevski'den neredeyse yüz yıl sonra başka bir Rus, Tarkovs­
ki 'nin delisi, dünyayı uçurumun kenarına getiren Caligula'ya dönerek,
deli bir adam sizden utanmanızı söylüyorsa ne biçim bir dünyadır bu; in­
sanoğlunun bütün gözleri içine daldığımız çukura bakıyor diyerek, sığını­
lacak bir şefkat aramaktadır; şair ise şefkati geçmişinde bulur (Nostalg­
hia, 1 993). Tolstoy ise, bir yandan Çarlık Rusyası' nda yaşanan büyük de­
ğişimi yansıtırken öbür yanda bu değişim karşısında 'sevgi neredeyse
Tanrı oradadır' diyerek inayete sığınır6 tıpkı ' Tanrı neredeyse sevgi ora­
dadır'7 diyen yönetmen Kieslowski gibi (Three Colors: Blue, 1 993).
Michael Haneke de bu geleneğin devamında yerini alır ve kendi uy­
garlığına ait sorunları, yozlaşmışlığın diliyle tartışır. Gösteri toplumunun
düzeneklerini kullanırken, bu düzeneklerin endüstrileştirdiği uygarlığı,
Freud'un yaptığını yaparak tekrar korkutur. Yüzleşmeye cesaret edileme­
yeni uygarlığına alıştırıldığı biçemin diliyle anlatır ama aynı zamanda
nesneleşeni, alınıp satılmaktan kurtarır. Yozlaşmışlığın yarattığı adalet­
sizliğin çıkışsızlıklarını; bu çıkışsızlıkların akılcılaştırılmış saldırganlıkla
bir arada insanlığı nasıl hercümerç haline getirdiğini anlatır. Dizginlerin­
den boşalan akılcılaştırılmış saldırganlık karşısında belki yeniden ve gene
mümkün olur diye merhamete sığınır. Haneke'nin sineması, şüpheci fel­
sefenin başka bir mecrası haline dönüşür ve onun filmleri aslında, bir an­
lamda da değişik düzeylerde modem toplumun hayal kırıklıklarını yansı­
tır (Sharrett, 2003 : 1 ). 8
ADALETSİZLİK, SALDIRGANLIK VE
MERHAMET ÜZERİNE . . .
Yozlaşmışlığın dili ile ilgili en etkileyici sözler belki de Theodor W.
Adomo'ya ait. Ona göre sesler aynı kalsa da modem müzik (new music),
başlangıçtaki iç sıkıntısını yansıtamaz hale gelerek asıl özünden uzaklaş­
mıştır (Adomo, 2002: 1 83). Lukacs ise bunu, yenilikçi edebiyatta olduğu
gibi sahiciliğin yitirilişi olarak değerlendirir (Lukacs, 2000: 42). Özden
yoksun kalışın nedeni, biraz da para ilişkilerinin her şeyin halesinin yitiri­
lişine yol açması ile ilgilidir (Marx ve Engels, 2008: 25). Her şeyin ölçütü
para olduğunda, on dokuzuncu yüzyıl Londrası 'nda ıslahhanelerde kalan
akıl hastalarının ve yoksunların bakımı için ayrılan ödeneklerin fazla bu­
lunarak belediyelerce kesilmesi gerekliliği haklı bulunur. Marx, akıl has­
talığının artışı bir yana bu akli durumun yol açtıklarını; ıslahhanelerin bu
6
Lev N. Tolstoy'un 'Sevgi Neredeyse Tann Oradadır' adlı hikayesinden.
7 Film finalinde çalan Zbigniew Preisner'in The Unifıcation ofEurope bestesinin sözleri.
8
http://www.kinoeye.org/04/0 l /interviewO l .php (Erişim Tarihi: 03.03.2014).
1 67
Haneke ile Modem Uygarlığı Tart�ırken ...
hastalarla dolu koğuşlarının yanında bir kadının yatak odası gibi durma­
yacak pek az ağır vardır ve ağırdaki dört ayaklıların gördüğü muamele,
yoksul akıl hastalarının gördüğüne kıyasla duygusal bir aşk ilişkisi gibi
kalır diyerek, daha görünür kılar ve aynı zamanda Batı kültürünün yok
oluş safhasındaki durumunu anlamamıza yardımcı olur (Marx, 2008: 96).
Ancak yok oluşa evriliş ve sahiciliğin yitirilişine dair olan bitenler henüz
başlamıştır. Orta sınıfın giderek güçlenişi ve sınıfsal iktidarını savaştığı
eski sınıf (aristokrasi) ile paylaşarak kendiyle birlikte yola çıkanları, karın
tokluğuna; hatta kendisi için ayakta kalmasına yarayacak kadar bir paray­
la günün neredeyse tamamında çalışmaya mahkum edişi, açıklanışı kolay
olmayan büyük bir uygarlık kazanımıdır ve özgündür. Batı uygarlığı,
aklın ve teknolojinin eliyle kendini bütün dünyanın hakimi ilan ederken;
barbarca çalıştırmayı (Marx, 2009: 77), uygarlığının önemli bir ölçütü
olarak görür. İşçi için tek gereksinim olduğunu düşünür: işçi soyunun tü­
kenmesini önlemek için, çalışırken hayatta kalmasını sağlayacak kadarını
ona vermek. Çünkü ücretler gerekli maliyetler arasına girer ve bu gerekli­
ğin sınırlan aşılmamalıdır (2009: 92).
Bir sınıfın egemenliğe yatkınlığı, bu sınıfın kendi çıkarları ve toplu­
mun bütününü bu çıkarlara göre örgütleyecek sınıf bilinci çerçevesinde
mümkündür, Lukıics'a göre (Lukıics, 1 998: 1 20). Orta sınıf, akıl marife­
tiyle, adalet, özgürlük ve eşitlik gibi unsurları öne sürerek 'karanlık' geç­
mişe yönelik verdiği büyük mücadelesinde, topraksız köylülerin rızasını
üretmeyi ve kendi çıkarları etrafında toplumun geri kalanını örgütlemeyi
başarır. Ancak sonradan, hatta çok kısa bir süre sonra, kendi ilkelerinin
varacağı mantıksal sonuçların çıkarlarının ötesine geçebileceğini de fark
eder (Adomo, 2006: 1 08- 1 l 1 ) . Sözü verilenler, artık rıza üretmeye yara­
yan içi boş vaatlerdir. İstenilenin serbest piyasa ekonomisi ve sınırsız ser­
maye birikimi için çalışır hale getirilen meta üretim süreci gereği belirsiz­
liğin olabildiğince önlendiği, öngörülebilir ve akılcılaştınlmış bir toplum­
sal düzeneğinin örgütlenebilmesi olduğu görülür. Bu örgütlenmede he­
men her şey nicel veriler çerçevesinde ele alınır ve alınıp satılabildiği; da­
ha doğrusu, meta üretim süreci için işe yaradığı ölçüde değerlidir (Wal­
lerstein, 2006: 1 2- 1 6). Bu değerin tek karşılığı ise paradır.
Para ilişkilerinden söz etmeden Yunanları anlamak mümkündür; buna
karşın Romalılar ancak bu ilişkiler aracılığıyla anlaşılabilir. Spengler
böyle söyler. Uygarlığa geçiş ile organik değişim sürecinin son aşamasına
gelmiş her uygarlık gibi Greko-Romen de parayı (Spengler, 1 997: 46, 48)
ve tabii ki ruhsuzluğu simgeler ya da sahiciliğin yitirilişini. Aslında Ro­
ma' daki bu durum, yozlaşmanın ikinci safhasını ve bu safhanın yaşattık­
ları karşısında ortaya çıkan adaletsizlik duygusunun saldırganlığa nasıl
1 68
Barış Kılınç
evrildiğini anlamamız için oldukça önemlidir. Ama bu önemli örneği
kullanmadan önce belki de kültür ile inorganik hale evrilmiş uygarlık ara­
sındaki farklılıklardan söz edilmesi çok daha doğru olur. Uygarlık şehirli­
likle ilişkilidir; kültür ise taşra; uygarlıkta topraktan doğan ve büyüyen
gerçek insan yerine, akışkan yığınlar şeklinde birbirine dengesizce bağlı
olan, yeni bir çeşit göçebe vardır. Şehirliyi Spengler, parazit, geleneksiz,
bütünüyle kesin, dinsiz, zeki, verimsiz, köylüyü ve köylünün en ileri şekli
olan köy beynini küçümseyen insan olarak görür. Dünya şehri kavramını
kozmopolitizm ile birlikte anar. Şehir bütün tarihi ve geniş bölgelerin ha­
yatını kendinde toplamış bir noktadır. Buraya ait olan halk değil, kalaba­
lıktır. Kalabalıklar, keskin ve soğuk zekaları ile kültürün temsilcisi her ne
varsa; soyluluk, din, ayrıcalıklar, sülaleler, sanatta görenek ve ilimde bilgi
sınırlanması gibi her şeye anlaşılmaz bir düşmanlıkla bakar. Cinsiyetçi ve
toplumsal konulardan ilkel içgüdülerle örülü koşullar içinde yeşeren yeni
moda doğalcılığına; spor sahaları ve ücret kavgaları ile birlikte şekillenen
ekmek ve eğlence tutkusuna değin yeni bir varoluşla sahneye çıkar. Bü­
tün bunlar kültürden uygarlığa kesin geçişi, organik gelişimin, geleceksiz
ve önlenemez yok oluşunu haber verir. Bu yok oluşta asıl olan ihtişamdır;
fakat bu ihtişam ruhsuzdur ve paraya dayanır (Spengler, 1 997: 46, 47).
Roma örneğine dönersek, Spengler' in sözleri oldukça anlamlıdır:
Bana göre birinci derecede önemli bir timsal var: Bir 'triumvir' ve
güçlü bir inşaat spekülatörü olan Krasus ' un (Crassus) Roması 'nda
Galyalıların, Yunanların, İranlıların (Parthian), Suriyelilerin önünde
titrediği, gururlu kitabelere sahip olan Roma halkının karanlık kenar
mahallelerin çok katlı kiralık evlerinde korkunç bir sefalet içinde ya­
şaması, askeri genişlemenin neticelerini ilgisizlikle, hatta bir çeşit spor
merakı ile kabul etmesi; Keltleri ve Samnitleri bozguna uğratanların
torunları olan birçok ünlü ve eski soylu ailenin, spekülasyonun çılgın
hücumundan uzak kaldıklarından, atalarından kalma evleri kaybetme­
leri ve berbat daireler kiralamak zorunda bulunmaları; ziyaretçi ve
zengin yabancıların bağışlarıyla yaşayan yarı boş Atina'da, Roma'dan
gelen sonradan görme turistlerin -Amerikan dünya gezginlerinin Sis­
tina kilisesinde Mikelanj 'ın (Michelangelo) eserlerine karşı gösterdik­
leri aynı anlayışsızlıkla- Perikles çağının eserleri karşısında ağızları
şaşkınlıktan açık kalmaları; bütün taşınabilen sanat eserlerinin götü­
rülmesi veya cazip fiyatlarla satın alınması ve eski zamanın alçak mü­
tevazı yapılarının yerine mağrur ve kocaman Roma binalarının yük­
selmesi. Bu gibi şeylerde -tarihçinin işi övmek ya da yermek değil de
1 69
Haneke ile Modem Uygarlığı Tartışırken ...
morfoloj ik açıdan değer vermek olduğundan- görmeyi öğrenmiş her
kişi için açık ve ani bir fikir yatar (Spengler, 1 997: 47).
Bu fikir bir anda, bugün Avrupa' dan Amerika'ya kaymış, bilim ve tekno­
lojide somut bir fark yaratmış olsa da kültürün ruhsal derinliğinden ol­
dukça uzak ve tamamıyla pragmatik Batı uygarlığına gözlerin çevrilmesi­
ni sağlar. Batı uygarlığı yok olmaktadır ve tıpkı Greko-Romen uygarlıkta
olduğu gibi yozlaşmıştır. Bu yozlaşmanın sonucu ortaya çıkan adaletsiz­
lik duygusu ise sadece rızası sürekli diri tutulan işçi sınıfını değil, orta sı­
nıfın kendisini de etkisi altına almıştır. Marx'ın söylediği gibi orta sınıf,
aristokrasiye yaptıklarının aynısını işçi sınıfından göreceğinden korkmak­
ta haklı olabilir (Marx, 2008: 99); ancak kendi yarattığı uygarlığın yaşat­
tıkları karşısında daha güç durumdadır (Kılınç, 2014: 3). Toynbee'nin,
bugün oldukça sınırlı sayıda bir sınıfsal azınlıktan söz ediliyor olsa da bu
anahtar azınlığı bunalıma sokan şeyin dünyanın geri kalanını da bunalıma
sokacağını (Toynbee, 1 99 1 : 23) söylemesinin nedeni budur.
Orta sınıf toplumun ve hatta kendi düşünü kabul ettirmeye çalıştığı
dünyanın geri kalanının rızasını, sadece bilim ve teknolojinin sağladığı
kaba üstünlüğü ile değil; kültürünün ilk safhalarında taşralı ruhunun de­
rinliklerinden seslenen adalet duygusu ile sağlayabilmiştir. Toynbee'nin
tarihçi Al-Gabarti'den alıntılarla süslediği örnek oldukça ilginçtir: Napo­
leon'un Kahire'yi işgali sonrası yaptığı ilk iş, içinde pratik gösterilerin de
bulunduğu bir bilim sergisi açmak olur. Tarihçi her ne kadar bu sergiyi,
Müslümanları maymun hilelerine kanan insanlar olarak gören işgalcilerin
göz boyama oyunlarından biri olarak görse de Fransız bilimini takdir et­
mekten de kendini alamaz. Bilim ve teknoloji, uygarlığı oldukça akılcı
(rasyonel) hale getirir ve hatta güçlü de kılar belki ancak Al-Gabarti'yi
daha çok Fransızların adalet duygusunun etkilediği görülür. Akılcı, güçlü
ve güçlü olduğu oranda kendini haklı gören bir uygarlık temsilcisi, sona
doğru evrilen yaşantısının bu safhasında kültürünün ruhsal derinliğinden
gelen sesleri dinleyerek ve biraz da akılcı bir gerekçe ile mağrurluğunu
bir kenara bırakır. İlk anda işgale isyan ile verilen karşılığa gösterdiği sert
tepkinin cezasını keser. Zorla ev yıkmaktan suçlu görülen Fransız asker­
leri, Napoleon'un emriyle yaptıklarını hayatlarıyla öder. Ardından öldü­
rülen işgal orduları komutanı General Kleber'in katili, adil bir şekilde
yargılanır (Toynbee, 1 99 1 : 72, 73). Orta sınıf temsili Napoleon ideali, bi­
lim ve teknoloji ile değil; adalet ile hükmetmenin mükafatını alır ve Batı
kültürü bütün dünya tarafından belki de sadece bu nedenle kabul görür.
Ancak orta sınıf bugün yaşanan yozlaşmaya ilk zamanlarındaki atıl­
ganlığı ile cevap verme kabiliyetine sahip değildir. Önceleri serbest piya-
1 70
Barış Kılınç
sa ekonomisinin gereklilikleri ile donanan egemen güçler sadece işçi sı­
nıfını ezerken; bugün hemen her birey önüne çıkan herkese ve her şeye
Raskolnikov'un baltasıyla saldırmaktadır. Freud'un söylediği gibi kitle
psikolojik bir sefalet içindedir. Toplumsal bağların esas olarak üyelerinin
kendi aralarındaki özdeşleşmeler ile sağladığı, önder durumundaki birey­
lerin ise kitle oluşumunda üzerlerine düşen önemi kaybetmiş olduğu ge­
nel bir yozlaşmışlık durumu söz konusudur (Freud: 20 1 3 : 72, 73).0rta sı­
nıfın cevap üretmek bir yana, kurduğu uygarlığın ürettiği bu büyük mey­
dan okuma karşısında yaptığı tek şey, kendini korumaya çalışmaktır.
Artık kozmopolitizm ile birlikte anılan görkemli binalar, eğlence en­
düstrisi ve spor kompleksleri ile düzenlenmiş şehir yaşantısı ve onun ka­
labalıkları içinde tek başına bırakılmış insanlar söz konusudur. Bu insan­
lar esnek çalışma yaşamı içinde kendisini var eden karakter örüntülerin­
den uzak, "kaliteli yaşam" mefhumu peşinde sürüklenerek haklı olarak
mutluluğu aramaktadır. Kaliteli yaşamın, tanımlanır ve elle tutulur bir
zemini yoktur. İnsan ise kimliğini var eden geleneksel aile bağlarından
yoksun ve çekirdek ailesini dahi kuramamış bir biçimde, bu zemini inşa
etmeyle uğraşır (Bauman, 200 l : l 08- 1 1 3 ). Meriokratik ideal, insanı baş­
tan suçlu ilan ederken; o adresi açık fabrikasında çalışarak değil, parça iş­
ler ile hayatını devam ettirir. Üstelik sürekli, henüz alıştığı mahallesi ve
sokağından, komşularının haberi dahi olmadan bir gece yansı ansızın ay­
rılmak; bulduğu bir parça işin ardından semtini ve hatta şehrini değiştir­
mek zorunda kalır (Sennett, 2002: 9- 1 0). Ölüsünü gömecek bir avuç inşa­
m bir araya toplamayı başarmak şöyle dursun, onu gömmeye tahammül
edemeyecek kadar meşguldür. Bu meşguliyet onu daha yalnız kılarken;
tavsiye edildiği üzere hastasını, uygarlığın armağanı son teknoloji ile do­
nanmış ve vicdanları daha rahat kılan şehir dışında konumlandırılmış bir
hastanede, uzmanların eline bırakır (Craib, 2006: 28, 29). Esnek iş planı,
ailesizlik, mutlu olmak için peşinde koşulan "kaliteli yaşam" mefhumu
ile örülmüş ama sürekli ayaklar altından kayan zemin ve güvensizlik için­
de yaşayan ve sadece işe yararlılık ölçütü ile bir arada olan kalabalıklar
(Bauman, 200 1 : 7 1 -73 ), bütün bireyleri yalnız, orta sınıfı ise yeni bir mi­
tosun içine sürüklercesine deneyim yoksunu bırakır (Adomo ve Horkhe­
imer, 2010: 5 8, 5 9). Freud'un söylediği gibi insanlık artık sırtına yükle­
nen bu ağır yük; acı, hayal kırıklığı ve üstesinden gelemeyeceği daha bir­
çok görev karşısında (Freud, 20 1 3 : 3 5), uygarlık adına vazgeçtiklerine sa­
rılır . . . . Böyle bir bireysel yazgı ya da kriz ve savaş kolektif bir yazgı söz
konusu olduğunda, doğa, kendisini de/edeceğini vaat eden sürecin aracı­
lığıyla, gerçek öz-varlzğmı koruma mücadelesi olarak dizginlerinden bo­
şalır (Adomo ve Horkheimer, 20 1 0: 52).
Haneke ile Modern Uygarlığı Tartışırken ...
İnsanlık adeta, birbirinin kurdu olduğu toplumsal sözleşme öncesi dö­
nemi yaşamaktadır ve dizginlerinden boşalan şey saldırganlıktır. Saldır­
ganlık ise sanıldığının aksine insanda var olan temel ve bağımsız bir içgü­
düdür. Bu içgüdü, erosun (cinsellik ya da daha genel anlamda sevgi) ya­
nında rastlanılan, dünyanın hakimiyetini onunla paylaşan ölüm içgüdüsü­
nün bir türevi olarak çalışır ve erosla bir aradayken tanımlanır; ancak asıl
önemli olan bunun kökenidir (Freud, 201 3 : 78, 79). Freud'a göre insanın
temel amacı mutluluktur. Mutluluk, yoğun haz duygularının yaşanması­
nın istenmesi kadar acı ve keyifsizliğin yokluğu anlamına gelir. Yaşamın
amacını belirleyen şey mutluluktur; ancak mutluluk olanakları oldukça
sınırlı, mutsuzluk olasılığı ise çok yüksektir. Acı insanı kuşatır: ölüme
doğru seyrederken ağrı ve kaygıdan yoksun kalmayan vücudu; karşı ko­
nulmaz, acımasız ve yıkıcı güçlerle onu mahveden dış dünya ve birbirleri
ile olan ilişkileri (20 1 3 : 36, 37). Bu son acı kaynağı, en can alıcısıdır ve
bu acıdan kurtulmanın şöyle ya da böyle birçok yolu olsa da insan için
kendi eliyle yarattığı düzenin koruma ve mutluluk kaynağı olmak yerine
niçin acı kaynağı olduğu sorusu daima cevapsız kalır (20 1 3 : 45).
Freud, bu son acı kaynağını doğal olan kendi ruhsal bünyemize, daha
doğrusu içgüdülerimize bağlama eğilimindedir. Aslında bunun nedeni de
oldukça açıktır. Bilim ve teknik aracılığıyla gerçekleştirilenler, insanlığı
kusursuzlaştıran kültürel kazanımlardır. Bu kazanımlar ile birlikte insan­
lığın uygarlıktan talepleri vardır: güzellik, temizlik ve düzen. Toplumsal
ilişkileri düzenleme çabasının ilk ürünüdür uygarlık. Böyle bir çaba ol­
maksızın bu ilişkilerin insanın keyfi iradesine kalması kaçınılmazdır. Fi­
ziksel açıdan daha güçlü olanın içgüdüsel itkilerinin yönlendirdiği biçim­
de kendi çıkarına göre yaşaması daha muhtemeldir. Bu nedenle kaba kuv­
vetini işe koşan insanın yerine topluluğun gücünün öne çıkarılması, uy­
garlığın belirleyici ilk adımıdır. İnsan tek başına kendi tatmin olanaklarını
ya da mutluluk ihtimallerini kısıtlayan hiçbir şey tanımazken, topluluk
içinde bunların sınırlandırmasını göze alır. Çünkü güçlü ya da değil, top­
lumsal ilişkileri düzenleyen hukuki güvence nedeniyle hemen herkes sı­
nırlı da olsa acıdan ve keyifsizlikten kaçınabilecek ve mutlu olmayı başa­
rabilecektir. Öyleyse güzellik, temizlik ve düzen gibi taleplerin ötesinde
çok daha önemli bir talep daha vardır ki o da adalettir. Adalet, bir kez ku­
rulmuş hukuk düzeninin hiçbir bireyin, grubun, kastın ya da sınıfın yara­
rına bozulmayacağının garantisidir. İçgüdüsel enerjilerden feragat ederek,
bunları sınırlandırmaya ya da yücelterek ikame alanlarda verimli bir şe­
kilde kullanılmasını ve dolayısıyla uygarlaşmayı sağlayan bu güvencedir:
uygarlık adına, içgüdülerin dışlanmasına ve yadsınmasına razı olunması­
nın temel nedeni budur (Freud, 20 1 3 : 50-56). Bu güvence nedeniyle eros
1 72
Barış Kılınç
(cinsellik ya da sevgi) başına buyruk hareket etmektense, amacı ketlen­
miş bir biçimde uygarlığın gelişiminde; ailenin ve hatta öbürleri ile ilişki­
lerin inşasında işe koşulur. Uygarlık bir anlamda, erostan büyük miktarda
enerjiyi çekerek, onu kendi kullanımına alır (20 1 3 : 57 6 1 )
Bugün, kitlelerin psikoloj ik sefaleti olarak nitelendirilebilecek yozlaş­
mışlık hali içinde uygarlık adaletten yoksundur. "Kaliteli yaşam" mefhu­
mu peşinde mutluluk ararken herkes baltasını çıkarmış kendi adaletini
sağlamayla meşguldür. Meriokratik ideal herkesin kendi bacağından asıla­
cağını çoktan ilan etmiş; insanlık, eğlence endüstrisinin zorunluluklarıyla
kenar mahallerin ucube yıkıntıları arasından, kocaman yapıların ve arala­
rında hiçbir birincil bağ olmayan kalabalıkların ortasına öylece atılıver­
miştir. Para mutluluğun ve dolayısıyla "kaliteli yaşam"ın tek kaynağıdır.
Kimsenin kökü yoktur. Kök salınacak anlamlı bir zemin bulmak imkan­
sızdır. Her gün yeniden tanımlanan ve uyumlu kimlikler makbuldür. Kök­
süzlük, kaygan zeminler, öylece tek başına bırakılıvermişlik hali, belirli
bir süreye ihtiyaç duyan deneyim ile anlık tatminleri esas alan duyumları
aynılaştınr. Sorumlu olmak, sorumluluk almak zorlaşır. Güvensizlik had
safhadadır ve sadece güçlü olanın kazanma şansı vardır. Yozlaşmışlığın
koşullan, hukuki düzen halini aldığı anda; akıl, saldırganlığı gi;demenin
ya da etkili kılmanın aracına dönüşür. Mutluluk olasılıklarının neredeyse
tamamen saf dışı kaldığı böyle bir ortamda, eros gibi zorunlu bir içgüdü­
nün akılcı bir biçimde uyanışına engel olmak artık mümkün değildir.
Çünkü saldırganlık, insanın sadece zorda kaldığında ortaya çıkan bir sa­
vunma mekanizması olmasının çok ötesinde, birincil bir içgüdüdür. Do­
layısıyla insan için öteki, işgücünü sömürebileceği, rızası olmaksızın cin­
sel açıdan kullanabileceği, malını ele geçirebileceği, aşağılayabileceği, iş­
kence edebileceği ve öldürebileceği bir tatmin nesnesi olarak görülür ve
bu birincil içgüdü, koşullar elverişli olduğunda, kışkırtıldığında, kendisini
engelleyen karşıt ruhsal güçler ortadan kalktığında bir anda ortaya çıkar
ve işini görür (Freud, 20 1 3 : 68, 69). Eğer Freud, uygarlığın saldırganlıkla
sınandığı ve saldırganlığın uygarlığın gelişimi adına tıpkı eros gibi yadsı­
nabilen, yüceltilebilen ve sınırlandırılabilen temel bir içgüdü olduğu dü­
şüncesinde haklıysa ve Spengler'in söylediği gibi uygarlık yozlaşmışlıksa
bugünkü koşullar saldırganlık için oldukça elverişlidir. Çünkü insanlar
kendini içine alabilecek denli geniş ve düzgün bir fılika9 bulamadığı için
can yeleklerine yönelmiştir. Can yelekleri kendini engelleyen zincirlerden
kurtulur kurtulmaz dirilip eski gücüne kavuşan keskin yetilerdir (Bau-
9
.
Ticari, askeri ya da seyahat amaçlı gemilerde tehlike durumlarında kullanılmak
üzere bulundurulan sandal ya da küçük tekne.
1 73
Haneke ile Modern Uygarlığı Tar/ışırken ...
man,
20 1 3 : 76).
Sınırlandınlmış olsa da mutlu olmak ya da hiç olmazsa
acı ve keyifsizlik veren olasılıklardan kaçınmak adına uygarlığın sözünü
dinlediğinde güçsüz olanın hiçbir zaman gerçekleşmeyecek adaletin tecelli
etmesini beklemekten başka çaresi yoktur. Öyleyse insanlık kendi adaleti­
ni kendisi sağlamak zorundadır. Çünkü akıl, adaletin güçlüden yana ger­
çekleşmesini temine yararken; içgüdüsel itkiler de ancak aklın sağladığı
bilimsel olanakların kullanılması ile tatmin edilebilir. Yararlı olanın sal­
dırganlığın akılcılaştınlmış biçimi olduğunu artık herkes bilmektedir.
Orta sınıf, kendisinin de nesnesi olduğu böyle bir bunalım içinde çö­
züm üretmekten oldukça uzaktır. Bütün insanlık gibi deneyim yoksunu­
dur. Sorumluluk alması zordur. Sorumluluk alması durumunda, yozlaş­
mış toplumsal düzenin yarattığı kaygan zemin üzerinde kendi çıkarları
peşinde koşan diğerleri karşısında başarısız ve mutsuz olması kaçınılmaz­
dır. Mutluluğun feda edilmesi için hiçbir neden yoktur. Gene de alışkan­
lık gereği hala uygarlığın kalıntılarından korkmasını salık veren vicdanın
sesine kulak verebilir; kaygılarının etkisinde kalabilir ve hatta merhamet
daman kabarmış da olabilir; ancak aklının içgüdülerinin kontrolünden
çıkmasına engel olamaz ve son anda akli olanın içgüdüsel olanın emrine
girdiğine tanık olunur. Durdurulamaz ilerlemenin laneti durdurulamaz ge­
rilemedir (Adomo ve Horkheimer,
20 1 0: 58):
Başka insanların talihsizlikleriyle ya da gezegenin üzücü durumuyla
ilgili kaygılarımıza sağırlaşmış değiliz. Bu türden endişeler hakkında
sözümüzü esirgemeyi bırakmış değiliz. Haksızlığa uğramışların sa­
vunması için olduğu kadar, paylaştığımız gezegenin korunması için de
harekete geçme arzumuzu açıklamaktan caymış değiliz. Bu tür açık­
lamalar üzerine (en azından arasıra) harekete geçmeyi de bırakmış de­
ğiliz. Aslında durum tam tersi gibi görünüyor: benliğin kendi kendine
gönderme yapmasının fevkalade yükselişi, paradoksal bir şekilde, in­
sanların ıstırabına karşı artan bir hassasiyetle, hatta en uzaktaki yaban­
cıların maruz kaldığı şiddet, acı ve ıstıraba duyulan nefret ve (çare
bulmaya yönelik) yoğunlaşmış hayırseverlikle omuz omuza gider. An­
cak Lipovetsky'nin doğru bir şekilde gözlemlediği gibi, bu tür ahlaki
dürtüler ve yüce gönüllülük feveranları, zorunlulukları ve uygulamaya
yönelik yaptınmları elinden alınmış, 'ego önceliğine uyarlanmış' olan
'acısız ahlak' örnekleridir. ' İnsanın kendisinden başka bir şey uğruna'
harekete geçmesine sıra gelince, tutkular, egonun esenliği ve fiziksel
sağl ığı her şeyin önüne geçer ve etmek istediğimiz yardımın sınırlarını
belirler . . . Çoğunlukla ' kendimizden başka bir şeye (ya da kişiye)'
1 74
Barış Kılınç
bağlılık dışavurumları her ne kadar içten, hevesli ve ateşli olsa da fe­
dakarlık noktasına varmadan durur. . . (Bauman, 20 1 3 : 65, 66)
VE HANEKE! ..
Bütün söylenilenler, bunların Haneke'nin sözleri olduğunun düşünülmesi
içindi. Asla belirli bir tema üzerine film yapmak üzere yola çıkmam der,
1°
kendisi (Akt. Schiefer, 201 2 : 1 ). Filmleri, film dilinin ötesinde bir gözle
değerlendirildiğinde, yönetmenin haklı olduğunu düşünmemek için nere­
deyse hiçbir neden de yok. Gene Toynbee ile başlayalım. Greko-Romen
tarihin bugünkü Batı uygarlığını anlamanın anahtarı olduğunu söylüyor
tarihçi. Bunun ilk nedeni belki de kendisinin klasik tarih üzerine aldığı
eğitim. İkinci nedeni ise kendisinin de söylediği gibi artık kapanmış bir
defteri uzaktan seyredebiliyor olmanın bugünü anlamayı kolaylaştıracağı
düşüncesi. Uzaktan seyredildiğinde Greko-Romen bütünlüğü içinde de­
ğerlendirilebilir; böylece hiçbir uygarlığın bu sondan kaçınamayacağının
anlaşılmasını da sağlar (Toynbee, 1 99 1 : 7-1 3). Bu anlayış, Batı tarihini
genel görünümü içinde bütünlüklü bir biçimde göremeyen ve onun da bir
sonu olabileceğini okuyamayan yaratıcısı orta sınıf için önemli bir ders.
Bugünün modem dünyanın yaratıcısı olan Batılı orta sınıf küçük bir azın­
lık halinde başına açılan sorunları çözme yeteneğinden yoksun. Nedeni
ise bu dersi almamış olması. Toynbee'nin belirttiği gibi, dünyaya ekono­
mik ve siyasal açıdan hakim olunduğu ya da olunabileceği düşüncesi, orta
sınıfı, güneşin sonsuza dek tepelerinde parlayacağına ikna etmiştir; ancak
durum hiç de öyle değil; ve üstelik orta sınıf yaşadığı bunalımı, akan tari­
hi gerçekliği bütünlüklü biçimde göremediği için anlamlandıramıyor bile
( 1 99 1 : 1 9-27).
Sistematik felsefenin yerine şüpheci bir tavırla belirli temalar üzerin­
den uygarlığının yaşadığı bunalımı ve karşı karşıya kaldığı meydan oku­
maları kendi felsefecileri ve sanatçıları aracılığıyla anlamlandırmaya ça­
lışsa da orta sınıf için bütünlükten yoksundur bu bakış. Goethe'nin akılcı­
laştırılmış dünya ile geçmişin şövalyelik ruhu arasında kalışını bu sınırlı
bakışın sonucu olduğunu söylemek mümkün:
Almanya'nın sefaletini yenmeye Goethe'nin bile gücü yetmemiştir;
tam tersine, kendi yenilmiştir buna ve Almanların en büyüğünün bu
sefalete yenilmesi, bu sefaletin içten fethedilemeyeceğinin. en büyük
kanıtıdır. . . Mizacı, enerjisi, bütün manevi eğilimi, onu pratik hayata
ıo http://www.afc.at/jart/prj3/afc/main.jart?content-id= l l 64272 1 80506&artikel_id= 1 3324420 1
1 8 1 7 (Erişim Tarihi: 20.04.20 1 4)
1 75
Haneke ile Modem Uygarlığı Tartışırken ...
yöneltiyordu; karşılaştığı pratik hayat da sefildi. Nefret etmesi gereken
bir çevrede yaşaması ve bu çevrenin, içinde hareket edebileceği, bağ­
landığı biricik çevre olması ikilemi, işte Goethe hep bu ikilem içinde
bulmuştur kendini. · Yaşlandıkça da bu güçlü şair, savaş yorgunu ola­
rak önemsiz Weimar Bakanlığı ardına çekmiştir kendini (Marx, En­
gels ve Lenin, 2006: 1 73, 1 74).
Almanya'yı sefalete iten Batı uygarlığının sözü edilen yozlaşmışlığıdır
aslında ve bu yozlaşmışlık, yaşanan adaletsizlik karşısında saklandığı yer­
den çıkan saldırganlığın, uygarlığın hamurunu mayalayan şey (rasyonali­
te) ile birlikte dünyayı yaşanmaz kılmaktadır. Ve Haneke, bütüncül bir
şekilde görülemediği için anlamlandırı lamayan Batı uygarlığının bu hali­
ni, sınıfsal aidiyetine rağmen bütün çıplaklığı ile görür ve tartışmayı göze
alır. Belirli bir tema ile ilgili film yapmak yerine bütün filmleri baştan so­
na yozlaşmışlık, adaletsizlik, akılcılaştınlmış saldırganlık ve merhamet
üzerinedir. Ölümcül Oyunlar'ı (Funny Games) ele alalım. İlk Almanca
sürümü ( 1 997) ardından yıllar sonra (2007) Hollywood örneği ile izleyi­
cinin karşısına çıkanları, klasik film geleneğinden izler taşıdığı için de
Haneke'yi popüler kılan ünlü film. Gerçekten gerilimin had safhada oldu­
ğu, olayların tıpkı klasik anlatıda olduğu gibi neden-sonuç ilişkileri silsi­
lesi içinde ilerlediği, Guy Debord' un gösteri toplumuna, 1 1 Adomo'nun ise
kültür endüstrisine özgü bulduğu toplumsal düzenlemelerle örtüşen bir
anlatıya 1 2 sahiptir bu film. En azından ilk bakışta öyle görünür.
Film, Mozart'a atıfta bulunan klasik müzik ezgileri ile başlar. Bu giriş
oldukça önemlidir. Mozart ( 1 756- 1 79 1 ), Tann 'nın hükmünün kendileri
için hayata geçtiğini ve üzerlerinde parlayan güneşin hiçbir zaman batma­
yacağını düşünen orta sınıfın en güçlü olduğu ayrıcalıklı dünyanın örgüt­
lendiği zamanlan simgeleyen bir bestecidir. Şehir dışındaki villalanna ta­
tile giden Anna (Anne), Georg (Baba) ve Georgie (Çocuk), orta sınıfa öz­
gü gücün ve ayncalıkların sona erdiği, uygarlığın geldiği safhada yaşanı­
lan yozlaşmışlığın ve sonuçlannın yalıtılmış yaşamlanna dahi sirayet
1 1 "Gösteri, nesnelleşmiş bir dünya görüntüsüdür . . . Gerçek dünyaya bir eklenti, ona ilave edi­
len bir süs değildir. O, gerçek toplumun gerçekdışılığının can alıcı noktasıdır. Gerek enformas­
yon ya da propaganda, gerekse reklam ya da doğrudan eğlence tüketimi biçiminde olsun bütün
özel biçimleriyle gösteri, toplumsal olarak hakim olan yaşamın mevcut modelini oluşturmakta­
dır" der Guy Debord (Debord, 2006: 36, 37).
12
"Bütün dünya, kültür endüstrisinin süzgecinden geçirilir. Film, gündelik algı dünyasının ay­
nısını yaratmayı amaçladığı için, dışarıdaki sokakları az önce izlediği filmin devamı olarak al­
gılayan sinema izleyicisinin bu bildik deneyimi, yapımcıların esas aldıkları kural haline gelmiş­
tir. Yapım teknikleri ampirik nesneleri ne kadar yoğun ve boşluk bırakmayacak biçimde kopya­
layabilirse, dışarıdaki dünyanın beyaz perdede gösterilenin kesintisiz devamı olduğu yanılsa­
masını yaratmak o kadar kolay olur . . . " Adomo'ya göre (Adomo, 2008: 55).
1 76
Barış Kılınç
edebileceğinden habersizdir. Aile, kendilerini ayrıcalıklı kılan dünyala­
rında gücün esrikliği ile büyülenmiş gibidir. Sirenlerin ezgileri karşısında
serseme dönen mitos kahramanlarını andırırcasına yalıtılmış dünyaların­
dan gelen sesin, yani arabalarında çalan klasik müziğin eşliğinde gücün
zevkini sürer. Ancak bir süre sonra kamera dışarıya çıkar ve tepeden bir
açı ile araba takip edilir ve bu sahnede, izleyiciye olabildiğince akılcı bir
biçimde düzenlenmiş ve diz çöktürülmüş doğal çevrenin ortasında büyü­
lenmiş ve akıbetlerinden habersiz bir halde yolculuklarına devam eden bir
aile manzarası çizilir. Bu görüntülerle birlikte John Zom'un sert punk
müziği de mağrurluğun büyüsünü bozar. Çünkü bu müzik, uygarlığın
yozlaşmış diliyle, iç acısıyla seslenir ve orta sınıf için akıbetini haber ve­
rircesine klasik müziğin büyüleyici ezgilerini ezer. Bir anda bütün izleyi­
ci kendini güvensizliğin eline bırakır: gösteri toplumunun ve kültür en­
düstrisinin eliyle akıllara kazınan ve akılcı bir biçimde düzenlenen toz­
pembe dünyanın arkasında gizlenmiş bir gerçektir bu.
Bu sahne ardından gerilimin düştüğü ve gerilime neden olan düğümün
çözüldüğü hiçbir an yoktur ve filmin sonuna dek de olmayacaktır. Paul ve
Peter adında iki genç (katil) daha önce defalarca denedikleri akılcı yön­
temleri ile ailenin tatilini; uygarlığın yozlaşmışlığı karşısında ortaya çıkan
meydan okumalara cevap vermekten aciz, kendi elleriyle kurdukları uy­
garlığın içinde deneyim yoksunu kalan biçare orta sınıfın yalıtılmış ya­
şamlarını, onlara zehir eder. Kapıları çalındığı andan itibaren artık kaçıla­
cak bir yer kalmadığı görülür. İki katilin akılcı yöntemleri, oyunları karşı­
sında kaçış denemeleri her defasında boşa çıkar. Sıradan gerilim türü iz­
leyicisi, Paul ve Peter'in defalarca denedikleri ve bu kez bu aileye uygu­
ladıkları cinayet öncesi ritüelleri, klasik film anlatısının kurduğu öykü
için gerekli olan, sebepsiz ve anlamsız şiddet sarmalı olarak tanımlayabi­
lir. Ancak Haneke'nin tartışmaya açtığı, filmin başından beri karşı karşı­
ya kalınan akılcılaştırılmış saldırganlığın, yalıtılmış dünyalarında üzerle­
rindeki güneşin hiçbir zaman batmayacağını düşünerek güven içinde ya­
şayan orta sınıfın mayaladığı uygarlığın bu safhasında ortaya çıkan ve her
yere sızan yozlaşmışlığın sonucu olduğu gerçeğidir. Freud'un söylediği
gibi saldırganlık temel bir içgüdüdür ve insan, öbürünü kendi isteklerini
sadistçe doyurabileceği bir nesne olarak görme eğilimindedir (Freud,
20 1 3 : 68, 69). Haneke, uygarlığın bu eğilimi dizginleyemez noktaya geli­
şine, gösteri toplumunun ve kitle kültürünün düzenlemeleri üzerinden
ama bu düzenlemeler eliyle izleyicide katharsise yol açmadan dikkat çe­
ker. Georg'un (tıpkı klasik anlatıyla hemhal olmuş sıradan izleyici gibi),
bir yerde Paul ' e (genç katillerden biri) kendilerine uygulanan 'sebepsiz
ve anlamsız' şiddetin nedenini sorduğunda, katilin zaman zaman kamera-
1 77
Haneke ile Modern Uygarlığı Tartışırken ...
ya da dönerek (izleyici de anlasın diye) söyledikleri, anlatılanları özetler
niteliktedir:
Paul: Bilmiyorum . . . Anlatması zor, sen de biliyorsun . . . Bu bir oyun . . .
Babası başardı ama o başaramadı. Aslında o kötü ve yozlaşmış bir ai­
leden geliyor. Beş kardeşinin hepsi uyuşturucu bağımlısı. Baba alko­
lik, annesinin de ne yaptığını siz hayal edin. İşin gerçeği onu beceren
de o. Zor ama gerçek.
Georg: İğrençsiniz, çocuğun önünde terbiyesizce davranmayın.
Paul: Pardon nasıl bir cevap istersiniz, hangisi sizi tatmin eder? Zaten
söylediklerim doğru değil. Siz de benim kadar iyi biliyorsunuz. Ona
bir bakın. Kötü bir çevreden geldiğine gerçekten inanıyor musunuz?
Görüyorsunuz ya o şımarık serserinin teki. Dünyanın pisliği ve iğrenç­
liği onu sarmış. Yaşamın boşluğu altında ezilmiş. Çok zor, bundan
emin olun. Görüyorsunuz, yine gülüyor. Pekala, tatmin oldunuz mu ya
da başka bir şey anlatayım mı? Aslında o bir uyuşturucu bağımlısı.
Bunun için sinirleri bu kadar gergin. Ben de bir bağımlıyım. Şık evler­
de oturan zengin aileleri soyuyoruz. Böylece mal alabiliyoruz. Herkes
birbirinden habersiz. Yalnız. Kimse kimseyle ilgilenmiyor. Issız do­
ğayla baş başa. Herkes birbirinden korkuyor, artık öyle bu toplum. Bu
kadar yeter mi? Daha uzun metraj süresine ulaşmadık mı? Mantıklı bir
gelişmeyle gerçek bir son istiyorsunuz değil mi? Oyunun kurallarına
uyman yeter ve her şey yoluna girer . . . (Ölümcül Oyunlar, 1 997)
Yaşanılan yozlaşmışlık ve onun neden olduğu adaletsizlik karşısında has­
sasiyetler ne kadar yoğun olursa olsun, fedakarlık noktasına gelindiği an­
da aklın içgüdülerin emrinde hareket edişini ve hassasiyetlerin kişisel çı­
karlar karşısında hiçbir şey ifade etmeyişini anlatan etkileyici bir filmdir
Bilinmeyen Kod (Unknown Code, 2000). Film, oldukça etkileyici bir sah­
ne ile başlar. Balkanlardan Fransa'ya gelmiş Maria adlı bir kadın sokak
başında yerde oturmuş dilenirken oralardan geçen Jean adlı bir genç, elin­
deki kese kağıdını buruşturarak Maria'nın suratına fırlatır. Bu mağrur du­
rum karşısında kendini tutamayan Afrika asıllı bir başka siyahi gencin,
Jean'a gösterdiği tepki gene büyük bir mağrurlukla karşılık bulur. Polisler
siyahi genci belki de sadece siyahi olduğu için haksız bulur ve yaşanan
adaletsizliğin gerçekliği, orta sınıfın hassasiyetlerinin ikiyüzlülüğü ile bir­
likte izleyicinin yüzüne çarpılır. Haneke'nin ikinci sinemaya özgü çağdaş
anlatı unsurları kullanarak parçalı bir anlatımı tercih etmesinin nedeni, bu
anlatımın filmde uygarlığa özgü kalabalıkların birbiri ile bağının fiziksel
yakınlığın ötesinde bir anlam ifade etmediğini göstermeye yaramasıdır.
1 78
Barış Kılınç
Aynı zamanda böylece asıl olanın sınıfsal farklılıklar ve orta sınıfın öteki
ile arasına çizdiği ve giderek belirginleşen sınırlar olduğu da görülür.
Jean'ın çiftçi babasının yanında taşralılığın suhuleti içinde yaşamak
yerine uygarlığın kalabalıklarına tabi hercümerç ve barbarlık içinde ya­
şama isteği, filmin temel sorununa dair önemli bir ipucudur. T�ralılık,
kültürün derinliklerinden seslenerek ötekini önemseyen karşılıksız so­
rumluluğu öncelerken; uygarlık kalabalıkların içinde kişisel çıkarların
bencilce hayata geçirilmesi anlamına gelir. Bu bencillik ötekini sadece iç­
güdülerini doyuracağı bir nesne olarak görür ki, Maria' nın yüzüne fırlatı­
lan kese kağıdı, engellenen içgüdülerin saldırganca hayata geçirilebilece­
ğinin güzel bir örneğidir. Jean'ın ağabeyi, sevgilisi oyuncu Anne'a Bal­
kan mezaliminden fotoğraflar ile hassasiyetini içeren mektuplar yollayan
bir savaş fotoğrafçısıdır. Dönüşü ile birlikte bu hassasiyetin şifreli kilitler
ile korunmuş evlerin; sadece kendilerinin eğlenebildiği restoranların için­
de saklı, bir araya gelinen yemeklerinde, kendi gibi ayrıcalıklı orta sınıf
temsili arkadaşları ile yaptıkları entelektüel sohbetlerinin malzemesi ol­
maktan öteye geçmemesi ise ayrıcalığa dayalı hakimiyetin mağrurluğu­
nun tezahürüdür. Tıpkı Kraliçe Elizabeth' in ( 1 533- 1 603) sokakta serkeş­
çe dolaşan ve dilenenler karşısında gösterdiği tepkinin akılcı bir benzeri­
dir yaşananlar aslında ama artık orta sınıfın saklanacak yeri yoktur. Yoz­
laşmışlık ve yarattığı adaletsizliğin saldırganlığa evrilişi ile birlikte ortaya
çıkan şiddet karşısında etrafına ördüğü duvarların orta sınıfı koruması
zordur. İkiyüzlülüğü ile örülü uygarlığının yüzüne tükürterek orta sınıfı
kendine getirmeye çalışır, Haneke. Cezayir asıllı Fransız gençlerden biri
bindiği metroda bir süre taciz ettikten sonra Anne'ın yüzüne tükürür; tü­
kürür ama tıpkı bugün ötekileştirilerek paramparça edilmiş ülkelerinden
Avrupa sınırlarına dayanmış Ortadoğulu göçmenlere yapıldığı gibi Maria
sınır dışı edilir ve tekrar geri gelmek zorunda kalsa da Batı çıkarlarının
paramparça ettiği Balkan topraklarına, evine döner. Vicdanlar sadece uy­
garlığın vaatleri nedeniyle sızlar. İnsanlık her ne olursa olsun içgüdüleri­
nin esiridir.
Kişisel çıkarların saldırganca gözetilmesi yozlaşmışlığın uygarlığı an­
lamsız kılışı ile ilgili olduğu kadar, orta sınıfın her zaman bunu önceliyor
olması ile de ilgilidir. Asıl olan bu çıkarların toplumun geri kalanı için
hiçbir şey ifade etmez hale gelişi ile birlikte açığa çıkan saldırganlığın or­
ta sınıfı hakim kılan aklın öncülüğünde daha zekice işe koşuluşudur. Pi­
yano Öğretmeni (The Piano Teacher, 200 1 ) saldırganlığın temel bir içgü­
dü olarak, doyurulmamış ve uygarlık adına başka alanlara zerk edilmiş
erosun, ilk insanda olduğu gibi olanca haşmetiyle dışavurumunu gözler
önüne seren ve aynı zamanda, saldırganlığın zekice hayata geçirilişini ör1 79
Haneke ile Modem Uygarlığı Tartışırken ...
neklendiren bir filmdir. Profesör Kohut, akılcılaştınlmış, öngörülebilir ve
oldukça düzenli olan yaşamına koşut gün geçtikçe bastırılmış içgüdüleri­
nin etkisiyle hareket eden, bu etkinin bütün kariyerini alt üst etmesini en­
gelleyemeyen bir piyanist olmasının ötesinde uygarlığın kendisini simge­
ler aslında. Uygarlık çöküş içindedir ve onu mayalayan eller, bu çöküşün
önüne geçmekten acizdir. Kış Gezgini'nin (Die Winterreise, 1 828) ezgile­
riyle birlikte kulaklarda çınlayan sözlerinin de bu çöküşe atıfta bulunmak
istercesine piyano öğretmeninin yaşamına eşlik ettiği görülür. Bir yerde
Schubert ezgilerine eşlik eden sözlerinde solistine şunları söyletir: Birfır­
tına koptu, gökyüzü gri bir elbiseye büründü; bulutlar paramparça oldu,
büyük bir karmaşa içinde ...
Karmaşa aslında yozlaşmışlığın pornografik görüntüsüdür. Bu görün­
tünün söylediği hazza dayalı yaşantının saldırganlığın en üst düzeyde dı­
şavurumu ile birlikte bütün yaşamı esir alışıdır. Bu yaşam kültürün uygar­
lığa evrildiği inorganik safhadır. Filmin neredeyse her görüntüsüne sızmış
bu inorganik safha, Profesör Kohut'un öğretmenliğinde hazırlanan Schu­
bert' in Kış Uykusu resitalinin prova kesitleriyle kesintiye uğratılır. Solist
piyona eşliğinde yaptığı provada sık sık Kış Uykusu'nun şu dizelerini ses­
lendirir: Köpekler havlıyor, zincirlerini zorluyorlar, insanlar ise yatakla­
rında uyuyor ... İnorganik olanın gösterisi ise uyuma arzusundan başka bir
şey ifade etmeyen zincire vurulmuş modem toplumun gördüğü kötü düş­
tür (Debord, 2006: 42).
Kohut, uygarlığın erosun saldırganca dışavurumu ile örgütlenmiş bir
toplumsal düzeneğin tam ortasına düşmüş perişan halinin temsilidir ve
uygarlık, ne kadar çırpınırsa çırpınsın batmaktadır. Aklın öncülüğünde
gelişen bilim ve teknik, uygarlığı daha çekici kılarken paradoksal bir bi­
çimde insan doğasını geliştirmek yerine belirli bir süre yatıştırmıştır. Yoz­
laşma kaçınılmazdır. Bilim ve teknik uygarlığın kendini daha çekici kıl­
mak üzere düzenlediği gösteriyi mümkün kılmıştır sadece. Yaşamın için­
de çekilir çekilmez yozlaşmışlığın gerçekliğinin bütün çıplaklığı ile gös­
tereceği tek şey, insanlığın dünyaya adımını ilk attığı anın korkutucu
manzarasıdır. Kurdun Günü (Time of the Wolf, 2003) bu korkutucu man­
zara ile açılır. Bütün teknolojik olanaklardan yoksun kalındığı bir anda,
belirli bir süre korunabilmek için kendine bir sığınak arayan Anne ve
ailesinin kır evlerinde karşı karşıya kaldıkları canilik, adeta toplumsal
sözleşme öncesi dönemi andırır. Doğayı dize getirmek için kullanılan tek­
nolojinin insan doğasının gelişmesini önlediğini doğrulayan bu manzara
karşısında izleyicinin kendisine soracağı tek soru itiraf etmesi zor olsa da
böyle bir durumda kendisinin de benzer bir şekilde davranıp davranmaya­
cağı olacaktır. Söylediklerine bakılırsa Haneke'nin istediği de budur.
1 80
Barış Kılınç
Kurdun Günü Elektriğin artık olmadığı, suların musluklardan artık ak­
madığı bir zamanda insanların birbirlerine nasıl davranacağına ilişkin
bir filmdir ... ve aslında insanlığın ilk kaygılarına odaklanmaktadır (Akt.
Sharrett, 2003 : 9). 1 3
Haneke' nin söylediği ise teknoloj iye rağmen barbarlık, zaman zaman
yaptığı gibi uygarlığın bir yerlerinde gün yüzüne çıkacağı zamanı bekle­
mek üzere saklanmaktadır ve artık saklandığı yerden çıkmaması için hiç­
bir neden yoktur. Uygarlık tıpkı şimdi olduğu ve gösteri toplumunun sah­
te düzenlemelerin arkasında gizlendiği gibi güçlünün gücü oranında ha­
yatta kalma şansının artacağı başka bir toplumsal modele dönüşmekten
geri durmayacak kadar hazırdır. Saklanılan saklandığı yerden çıkmasın
diye Haneke, öleni çağırır ve merhamet diye bağım. Anne' ın oğlu bütün
masumiyeti ile yaşananlara anlam veremeyerek soyunur ve ısınmak için
yakılan ateşin içine atar kendini. Onun merhamet çığlığını duyan bir
adam onu kucaklayarak izleyiciye şöyle seslenir: Göreceksin her şey dü­
zelecek. Belki de yarın. Belki yarın büyük bir araba gelecek buraya. Bir
spor araba. Bahse girerim seviyorsundur onları ve bir genç dışarı çıkıp,
her şeyin yoluna girdiğini söyleyecek. Kızarmış güvercinlerimizle içecek
bol bol suyumuz olacak ve belki de ölen tekrar hayata dönecek. Ne der­
sin? (Time of the Wolf, 2003)
Haneke'nin filmlerini birbirinin devamı gibi algılamak doğru olmaz
muhtemelen. Böyle bir değerlendirme yanlış okumalara neden olabilir.
Ancak insan, onun filmlerini uygarlığın meydan okumalarını kendine ko­
nu edinen büyük bir filmin sahneleri gibi değerlendirmekten de kendini
alamaz. Onun filmleri büyük bir filmin sahneleri gibidir. Bir sahnesinde
uygarlığın yozlaşmışlığı karşısında ilk zamanlarına dönen insanlığın hal­
leri; öbür sahnesinde, bu hallerin zekice olduğu şüphe götürmez gizlenme
çabası ve başka bir sahnesinde de, bu çabanın işe yaramazlığı ve bu duru­
ma neden olan ikiyüzlülüğün açmazları konu edilir. Böyle olunca da bu
sahneler ister istemez uygarlığı esir alan sorunlarla birlikte anılarak birbi­
rine bağlanır ve belki de en anlamlısı da budur. Böyle filmlerden biridir
Saklı (Hidden, 2005). Uygarlığın yüzleşemediği karanlık geçmişine atıfta
bulunur. Kabul edilemez gerçekliği, bu gerçekliği sahteliğini defalarca
(George'un evine ve işine bir zarf içinde gelen imzasız resimler ve video­
lar) uygarlığın yüzüne vurmaya çalışır Haneke, George'un karanlık geç­
mişi de bu gerçekliğin somut örneklerinden sadece biridir ve simgeseldir.
Cezayirli evlatlık kardeşini (Majid) özgürlüklerin beşiği Fransa'da yaşa­
nan ve oldukça politik sayılabilecek olaylara karışmasını bahane ederek
13
http://www.kinoeye.org/04/0 l /interviewO l .php (Erişim Tarihi: 03.03.20 14).
181
Haneke ile Modern Uygarlığı Tartışırken . . .
ihbar edişini, tıpkı orta sınıfın beraber yola çıktıklarını iktidar yolunda ya­
n yolda bırakışı gibi ele alır Haneke. Ait olduğu sınıfın adalet, özgürlük
ve eşitlik gibi palavralarını insani bir dramın çarpıcı sonu ile uygarlığın
yüzüne vurur. Majid, George'un gözü önünde boğazını keser, kanlar fış­
kırırken bu yabancılaştırıcı sahne karşısında Hanake izleyenleri şoka uğ­
ratmaya çalışır. Uygarlığı kuran kanlı ellerin, barbar diye tanımladığı öte­
ki karşısındaki aczidir sorun. George'un tıpkı ait olduğu orta sınıf gibi,
dünyanın hala kendi istediği yerde durduğunu sanarak, kurduğu uygarlı­
ğın vaatleri ile ilgili tartışırken; bu vaatlerin vakti saatinin geçtiğini ve şu
an yaşanılanların bu vaatlerin hiçbir zaman gerçekleşmemesi nedeniyle
uygarlığın sonunu hazırladığını görmesi için bu şoka ihtiyacı da vardır.
Gösteri bütün yalanlarına rağmen sahte olduğunu bağırmaktadır. Bu bağı­
rış karşısında kendi kişisel hikayesi ile baş başa kalan George'un kulakla­
rını tıkarcasına yorganın altına saklanmaktan başka çaresi yoktur:
Saklı, sahici düzeyde yapılmış, Fransa'nın Cezayir'i işgaliyle ilgili bir
film; fakat daha kişisel bir hikaye üzerinde duran bir film. Özellikle
kişisel suçluluğu, bu suçluluğun inkar edilişini anlatan bir film. Ana
karakter, öbür Arap karakter ile birlikte bir Fransız Erkeği. Fakat bu
filmi, bireysel suçluluk ile ilgili politik bir hikaye olarak görmekten
çok, geçmişin bir hikayesi olarak görmek açıkçası yanlış olur. Bu yüz­
den bu filmin hikayesi politik değil de felsefi olarak
nitelendirilebilir
.
14
(Akt. Sharrett, 2003 : 9).
Bu felsefi tartışmanın temelleri, uygarlığın ilk satlıasında; Batı'nın uygar­
lığa evrilişi seyrinde, feodal bağların çözülüşü arifesinde, para ekonomi­
sine geçişin hemen öncesinde atılır. En azından Haneke, Beyaz Bant ta
(The White Ribbon, 2006) bunu ima eder. Beyaz bant, Birinci Dünya Sa­
vaşı 'ndan hemen önce bir Alman kasabasında, etkisini gittikçe yitirmiş
ancak bir biçimde devam eden feodal ilişkiler içinde oldukça faal ruhban
sınıfını temsil eden bir rahibin çocuklarının koluna bağladığı; masumiyeti
ve safıyaneliği simgeleyen bir bağdır. Haneke, bu bağın kutsallığına ina­
nan ve inandıran sınıfsal ilişkiler örüntüsü içinde yaşayan kasabaya özgü
toplumsal düzenin hiç de göründüğü gibi olmadığını; filmin başından so­
nuna kadar bilinmezliğini koruyan ve üstü kapanan gizemli olayların iç
yüzünü tarihsel romana özgü anlatı biçemine başvurarak görünür kılar.
Kamerasını yozlaşmışlığa ve onun koşullandırdığı adaletsizliğe giden
yolda engellenemez hale gelen içgüdüsel itkilerin ve tabii ki saldırganlı­
ğın toplumu esir alışının ilk zamanlarına çevirir. Beyaz Bant, beyinin top'
14
http://www.kinoeye.org/04/0 l /interviewO l .php (Erişim Tarihi: 03.03.20 1 4)
1 82
Barış Kılınç
raklarında çalışmaktan başka çaresi olmayan marabaların, kasabanın rahi­
binin de onayıyla karın tokluğuna razı olmak zorunda oluşunu, aksi halde
de toplumsalın dışına itilerek cezalandırılışını resmeder. Var olan sınıfsal
ilişkiler içinde etkin kasaba doktorunun temsili ayrıcalığı nedeniyle kızı­
na uyguladığı istismara göz yumulduğu toplumsal düzenin halet-i ruhiye­
sini konu eder. Bu halet-i ruhiye yozlaşmışlığı, adaletsizliği ve saldırgan­
lığı mistik bir gizemle olağanlaştırır ve beyaz bir bağ ile görünmez kılar­
ken; uygarlığın bugünkü safhasında Batı, bütün olup biteni akılla olağan­
laştırıp başarı ile taçlandırır. Değişen hiçbir şey yoktur ve Haneke bu fil­
mini, sanki izleyicinin bunu anlaması için kullanır.
Oysa uygarlığın "şafağında hızla çoğalan ütopyacı tasarılar, mutsuzluk
nedir bilmeyen bir toplumun çerçevesini çizerken, esas olarak orta sınıfa
ait düşleri ve özlemleri yansıtmış, dolaşıma sokmuş ve kaydetmiştir" (Ba­
uman, 20 1 3 : 73) der Bauman. Ancak Haneke, tasarılar ile gerçekliğin na­
diren birbiriyle örtüştüğünü söyler Aşk'ta (Amour, 201 2). Yaşlı Anne, ko­
cası George'a bunu söylediğinde, tasarıların iflas ettiği, orta sınıfa ait
düşlerin ve özlemlerin uygarlığa feda edildiği, herkesin kendi için yaşadı­
ğı ve kişisel çıkarların içgüdülerin güçlü etkisi altında doyurulduğu acı­
masız bir dünya söz konusudur. Bu dünyaya rağmen aşk ile yaşamak zor­
dur. Sorumluluk almanın, ötekini karşılıksız sevmenin ve fedakarlığın
mutsuzlukla aynı anlama geldiği bir dünyada mutlu kılan tavsiye edildiği
gibi akılcı olanı yapmaktır: ölüleri yaşam alanlarının dışında gösteri düze­
ninin ötesinde bir yerlere defuetmek; hastalan uzmanların eline terk et­
mektir. Yas bile uzmanlaştırılmıştır:
Ölüm, ölmek ve yas tutmak artık günlük yaşamla bütünlük içinde de­
ğildir; ölüm, önce tıp kurumlarında bir alt-bölüm haline getirilerek
tecrit edilmiş bir alana, sonra da bu konuda uzman kurumlara -bakı­
mevlerine- taşınmıştır. Yas, bu yüzyılın büyük kısmında düzensiz bi­
çimde 'sürüklenmiş', yas tutmayla ilgili yerleşik toplumsal kuralların
geçerliliğini kaybedişinin ardından da yavaş, nispeten yalıtılmış birey­
lere rehberlik edecek 'uzmanlar sistemler' çıkmaya başlamıştır (Craib,
2006: 28, 29).
George'un felçli eşini akılcı bir biçimde işini sadece parası için yapan
uzmanların eline bırakmayışı, böyle bir dünyaya karşı etkileyici bir mey­
dan okuyuştur. Saçı taranırken canının acıtılmasına bile tahammül ede­
mediği büyük bir aşkla sever Anne' ı George, ama bu aşk uygarlığın ihti­
yaç duyduğu ve çoktan yitirilmiş merhamet duygusunu içerir aynı zaman­
da. Onu bakımevlerinin insafına terk etmez, kendi elleriyle acısına ortak
olur. Bu acının eşi için çekilmez bir hal aldığı ve geri döndürülemez oldu1 83
Haneke ile Modem Uygarlığı Tartışırken ...
ğunu anladığı anda da kendini feda eder. Aşkını feda eder. Sevdiğini öl­
dürür ve meşguliyetlerin cenaze törenlerini, olabildiğince akılcı kıldığı
uygarlığa inat, ölüsünü özenle ebediyete uğurlayacak kadar insanidir. Bu
insani durum, Haneke için, uygarlığın paradoksal bir biçimde ihtiyaç duy­
duğu şeye, merhamete dair konuşması için büyük bir fırsat olur. Bu film
adeta Haneke'nin bütün filmlerinin son sahnesidir ve merhamete dairdir:
Umutlan çökeldikleri gerçeklikler içerisinde çoğu zaman fark etmek
zordur. Görünen o ki kendi zenginliklerinin ve hazlarının peşinde ben­
cil bireylerin işlettiği piyasanın 'görünmez eli', insanları karşılıklı zu­
lümlerin dehşetinden korumakta isteksiz ve aciz kalmıştır. Elbette, ne
çoğu insanı tutkularının bağımlılığından kurtarmayı ne de özgürleş­
tirmekte başarılı olduğu azınlığı mutlu etmeyi başarmıştır. Kişisel çı­
kara aykırı olduğu iddia edilen ve kişisel kazançlara ilişkin temkinli ve
mantıklı hesaplamalar sonrasında yüz çevrilecek ve belki de bastırıla­
cak dürtülerin, mutluluk için, en saf kişisel yararların izinden gitmek
kadar vazgeçilmez olduğu anlaşılmıştır. İnsanların yaşamlarında tat­
min olmadıkları için, almaya, mahremiyetlerini korumaya, kendilerini
savunmaya olduğu kadar, vermeye, sevmeye ve paylaşmaya ihtiyaç
duydukları ortaya çıkmıştır (Bauman, 20 1 3 : 77, 78).
SONUÇ YERİNE . . .
Thomas S. Eliot kültürün aktarımında seçkinlerin rolünden söz eder. Seç­
kinler, sınıflı toplumda şu ya da bu sınıftan değil de genellikle hakim olan
sınıftan gelir ve kültürün, bakim sınıfın çıkarları etrafında örgütlenebilmiş
toplumun geri kalana aktarımını sağlayan insanlardan oluşur. Bu grup,
iç inden çıktığı sınıfın değerlerini, üstünlüklerini, ideallerini ve vaatlerini
önemli bir seçkinlik ölçütü haline getirir ve sonraki hakim sınıfın bu öl­
çütleri kendilerine kıstas almasını garanti eder. Orta sınıfın burjuvaziye
evrilen iktidar seyrinde aristokrasinin kültürel ölçütleri gene kültürel seç­
kinler eliyle orta sınıfın erişmeye çalıştığı, öykündüğü ölçütler olarak iş­
lev görmüştür. Ancak bugün sadece başarı esasının önem taşıdığı kitle
toplumunda, daha doğrusu kültür endüstrisinin her şeyi birer gösteri hali­
ne getirdiği bir zamanda seçkinlerin yetiştirilmesinde nasıl bir yol izlene­
ceği oldukça kuşkuludur. Çünkü başarı kıstası esas alındığı andan itibaren
seçkinlik sürekli değişen bir grup özelliği gösterir (Eliot, 1 98 1 : 33- 3 8).
Aslında uygarlığın yozlaşma ile eşdeğer görülüyor ve inorganik bir yapı
olarak niteleniyor olması ile örtüşen bir kaygıdır bu. Bu kaygının gerçek
olması nedeniyle belki de Batı uygarlığı bugün karşı karşıya kaldığı mey­
dan okumalara cevap üretemiyor. Yozlaşmışlık ve onun yarattığı adalet1 84
Barış Kılınç
sizlik ile birlikte artık dizginlenemez hale gelen ve üstelik insanlığın gel­
diği akli aşamada olabildiğince zekice hayata dönen saldırganlık, büyük
birer meydan okuma halinde uygarlığı zorlarken; kendilerini seçilmiş in­
sanlar olarak gören Batılı orta sınıf (Toynbee, l 99 1 : 99), kendisine aktarı­
lan kültürel birikimi kitle toplumu sürecinde taşıma ve aktarma üstünlü­
ğünü gösterecek yeteneği üretemediği için bu meydan okumalara cevap
üretmek bir yana kendini korumaktan bile aciz kalıyor. Belki de olması
gereken oluyor. Toynbee, uygarlıklar kurulduktan sonra meydan okuma­
lara karşılık vererek büyürler, der. Üstesinden gelemedikleri bir tehditle
karşı karşıya kaldıklarında ise parçalanır ve yıkılırlar ( 1 99 l : 5 l ) Bugün
Batı uygarlığı fiziki olmasa da er ya da geç gerçekleşecek bu durumun
psikolojisini yaşamaya çoktan başlamış, kültürel dönemine ait değerleri
koruyamadığı ve taşıyamadığı için genişlemesine ve kendisine öykünül­
mesine olanak sağlayan gönüllerdeki kabulü yitirmiş ve hatta Batı uygar­
lığı vaatleri çoktan parçalanmıştır. Haneke, seçkinci bir tavırla karşı kar­
şıya kalınan tehlikeye, sinemanın elverdiği ölçüde ve sanatın gücünün
yettiğince dikkat çekerken; bu parçalanmışlığın halet-i ruhiyesi üzerine
söz söylemeye çaba sarf eden ender yönetmenlerden biridir.
.
KAYNAKÇA
Adomo, T. W. (2002). Essays on music. Berkeley, Los Angeles, London: University of Cali­
fomia Press.
Adomo, T. W. (2006). Eleştiri (2. baskı) (Çev. M. Y. Öner). İ stanbul: Belge Yayınlan.
Adomo, T. W. (2008). Kültür Endüstrisi Kültür Yönetimi (3. baskı) (Çev. N. Ünler, M. Tüzel,
E. Gen).
Adomo, T. W. Ve Horkheimer, M. (201 0). Aydınlanmanın Diyalektiği (Çev. N. Ünler, E. Ö .
Karadoğan). İ stanbul: Kabalcı Yayınevi.
Bauman, Z. (200 1 ). Parçalanmış Hayat (Çev. İ . Türkmen). İ stanbul: Aynntı Yayınlan.
Bauman, Z. (20 1 3). Yaşam Sanatı (2. baskı) (Çev. A. San). İ stanbul: Versus Kitap.
Blackham, H. J. (2005). Altı Varoluşçu Düşünür (Çev. E. Uşşaklı). Ankara: Dost Kitabevi
Yayınlan
Botton, A.D. (2008). Statü Endişesi (4.baskı) (Çev. A. S. Bayer). İstanbul: Sel Yayıncılık.
Camus, A. (2006). Sisifos Söyleni (9. baskı) (Çev. T. Yücel) İstanbul: Can Yayınlan.
Comte, A. (200 1 ) PozitifFelsefe Kursları (Çev. E. Ataçay). İ stanbul: Sosyal Yayınlan.
Craib, 1. (2006). Hayal Kınklığı (Çev. A. Onacak). İ stanbul: Ayrıntı Yayınlan.
Debord, G. (2006). Gösteri Toplumu (2. baskı) (çev. A. Ekmekçi, O. Taşken) İstanbul: Aynntı
Yayınlan.
Eliot, T. S. ( 1 98 1 ). Kültür Üzerine Düşünceler (Çev. S. Kantarcıoğlu). Ankara: Kültür Bakan­
lığı Yayınlan.
1 85
Haneke ile Modern Uygarlığı Tartışırken ...
Freud, S. (201 3). Uygarlığın Huzursuzluğu (4. baskı) (Çev. H. Banşcan). İ stanbul: Metis Ya­
yınlan.
Kılınç, B. (20 1 4). Michael Haneke Filmleri: Modern Uygarlığın Hayal Kırıklıkları. Konya:
Literatür Yayınlan.
Lukıics, G. ( 1 998). Tarih ve SınıfBilinci (Çev. Y. öner). İstanbul: Belge Yayınlan.
Lukacs, G. (2000).Çağdaş Gerçekçiliğin Anlamı (5. Baskı) (Çev. C. Çapan). İ stanbul: Payel
Yayınevi.
Marx, K., Engels, F. ve Lenin, V.1. (2006). Sanat ve Edebiyat (2. baskı) (Çev. A. Çalışlar).
İ stanbul: Evrensel Basın Yayın.
Marx, K. (2008). Gazete Yazıları (Ç. S. Sertabiboğlu). İ stanbul: Sel yayıncılık.
Marx, K. (2009). 1844 El Yazmaları (5. baskı) (Çev. M. Belge). İ stanbul: Birikim Yayınlan.
Marx, K. (2009). Kapital Birinci Cilt (9. baskı) (Çev. A. Belli). Ankara: Sol Yayınlan.
Montaigne (201 5) Denemeler (26. baskı) (Çev. S. Eyüpoğlu). İ stanbul: Türkiye İ ş Bankası
Yayınlan.
Schiller, F. V. ( 1 999). Estetik Üzerine (Çev. M. Özgü). İstanbul: Kaknüs Yayınlan.
Sennett, R. (2002). Ka�akter Aşınması (Çev. B. Yıldırım). İstanbul: Aynntı Yayınlan.
Spengler, O. ( 1 997). Batının Çöküşü (2. baskı) (Çev. G. Scognamillo, N. Sengelli). İ stanbul:
Dergah Yayınlan.
Toynbee, A. ( 1 99 1 ). Medeniyet Yargılanıyor (Çev. U. Uyan). İstanbul: Ağaç Yayıncılık.
Wallerstein, 1. M. (2006). Tarihsel Kapitalizm (4. baskı) (Çev. N. Alpay). İ stanbul: Metis
Yayınlan.
İnternet Kaynaklan
http://www.kinoeye.org/04/0 l /interviewO l .php (Erişim Tarihi: 03 .03.20 1 4)
http://www .afc.at/jart/prj3/afc/main.jart?contentid= 1 1 64272 1 80506&artikel_id= 1 3324420 1 1 8 1 7 (Erişim Tarihi: 20.04.20 1 4)
1 86
DEMİRKUBUZ SiNEMASI:
••
KÖTÜLÜK UZERİNE
ÇEŞİTLEMELER
Asuman Susam
Aşağıya, cehennemin ağzını açmış çukuruna bakan herkesin başı döner.
Kierkegaard
90'lardan sonraki verimlerine baktığımızda oluşan ortak özellikleriyle
'Yeni Türkiye Sineması'ndan rahatlıkla söz edebiliriz. Bu sinemanın ku­
rucu yönetmenlerinden biri hiç kuşkusuz Zeki Demirkubuz'dur. Auteur
yönetmen özellikleriyle ilk filmlerinden bu yana eşsizliğin, kusursuzlu­
ğun değil kendine özgülüğün, orijinalliğin peşinde bir sinemada ısrar eden
Demirkubuz, Yeşilçam yönetmenliğinin anonim tavrından kişisel öğele­
rin vurgulandığı bir sinemaya geçişin en önemli temsilcilerindendir. Yö­
netmen, hayat ve sinema ile oluşturduğu bağı özgün metinler ve sinema­
tografık özelliklerle kurarak film diliyle kendine özgü bir dünya yaratma­
yı başarmıştır.
"Yalnızca bir meta olarak tüketilmek istenmeyen her çeşit sanatın
amacı, kuşkusuz, kendine ve çevresine, hayatın ve insanlığın varlığını
açıklamak, yani insanoğluna gezegenimizdeki varoluş nedenini ve amacı­
nı göstermek olmalıdır. Hatta belki de hiç açıklamaya bile gerek kalma-
Demirkubuz Sineması: Kötülük Üzerine Çeşitlemeler
dan onları bu soruyla karşı karşıya getirmelidir." 1 Demirkubuz sineması
da böyle bir oluş sürecinin deneysel alanında varlık bulur. Onun sineması
da çözümlemelerle, yanıtlarla pek ilgilenmez; içe bakmak, derinlerimizi
keşfe çıkmak, oluş süreçlerindeki eyleyen özne hallerimizin içindeki beni
anlamak için sinema yapar. O nedenle yanıtlar veren bir sinema olmaktan
çok sorular soran bir sinemadır onunki.
Topluma değil bireye odaklanır yönetmen ısrarla filmlerinde. Bu ki­
milerince toplumsalı gözden kaçırma sayılsa da yönetmen bu ısrarlı terci­
hini şöyle açıklar: " . . . Tek şansı olan sinema kişisel sinemadır. ( . . . ) Kişi­
sel sinema ile kastettiğim toplumsal, sosyolojik, ulusal olmama durumu
değil. Zaten doğası itibarıyla kişisel olan bir şey bunları da içerir. ( . . . )
Bana göre her şeyden önce toplumsal olan, bütün mazlumiyetine, edil­
genliğine rağmen, faşizm olma durumudur. Toplum dediğimiz olgu her
şeyden önce müdahale öğesinin ön planda olduğu, birinin dediği gibi, sa­
dece korunma duygusuyla en başta ortaya çıkmış, iktidarın ele geçirilme­
siyle, insanı, bireyi yok etmekle eşanlamlı bir konuma dönüşmüştür. ( . . . )
Tarih bireyin toplumsal olana karşı savaşımıdır."2
Zahit Atam, Auteur kurama dair Sarris Andrew'un " 1 962 Yılında Au­
teur Kurama Ait Notlar" çalışmasından söz ederken3 Auteur yönetmende
bulunması gereken üç temel özelliğe vurgu yapar: teknik performansla
ortaya çıkan yetenek ve beceri, ayırt edici kişisel özellikler ve filmlerle
kurulan içsel anlamla yönetmenin yaşamı arasındaki gerilim. Demirku­
buz'unki, anlam arayışının bağlamını temelde kötülük ve yenilgi mesele­
sine odaklanarak gerçekleştirmesiyle, karamsar tonlu varoluşçuluğuyla,
çerçevelemelerinden kurgu ritmine ve stiline, oyuncu seçim ve kullanımı­
na, ışık ve efektle arasına yerleştirdiği mesafeye dek kendine özgülüğü­
nün çemberi içinde ve o çemberi sürekli genişleterek zaman zaman ona
amorf biçimler aldırmayı göze alarak sürdüren bir sinemadır. İnatçı bir
tutarlılıkla oluşan Demirkubuz sinematografisi, edebiyat yaratmaya çalı­
şan bir yönetmenin içerisi-dışarısı gerilimine odaklanarak, daha çok içeri­
den çıkardıklarıyla dışarıya bakarak oluşmuş bir sinemadır.
Varoluşçuluğun sınırlarında kendi iç özgürlüğüyle anlam arayan daha
çok da anlamlan yıkmaya çalışan yönetmen, filmlerinde kendi tekstlerini
oluştursa da zaman zaman büyük yazarlarla gerçekleştirdiği uğraklarla da
1 A. Tarkovski, Mühürlenmiş Zaman, Çeviren Füsün Ant, İstanbul: Agora Kitaplığı, s. 42
Ruken Öztürk, Kader: Zeki Demirkubuz, İ stanbul, Dost Kitabevi, Ankara Sinema Derneği,
2006, s. 59.
3 Zahit Atam, "Yeni Sinemanın" Dört Kurucu Yönetmeni:Yeşim Ustaoğlu, Zeki Demirkubuz,
Derviş Zaim, Nuri Bilge Ceylan, Yük.sek Lisans Tezi, Marmara Ünv. Sos. Bil. Enst. İ stanbul:
20 1 0, s. 256.
2
1 88
Asuman Susam
arayışlarına dair bir şeyler söyler. O sözler anlam kazanmaya en başta
yazar seçiminden başlar. Dostoyevski, Camus ve Nahit Sım Örik . . . Zeki
Demirkubuz uyarlamalarına bakmak, uyarlama koşullan ve tekniklerinin
çok ötesinde bambaşka bir soyutluğun alanında durmayı gerektirir o ne­
denle. Sinemaya başlamadan çok önce edinmeye çalıştığı edebiyatçı tav­
rını en çok ele veren filmleri o nedenle Yazgı, Kıskanmak ve Yeraltı'dır
sanki. Birbirine hiç benzemeyen bu üç yazar, hangi özellikleri nedeniyle
bir yönetmenin yaratım dünyasına sızmışlardır? Ayırıcı özelliklerinden
çok birleştirici özelliklerine yoğunlaştığımızda her üç yazarın da kendi
dünya algılan içinden ele aldıkları meseleler, felsefenin yüzyıllardır yanıt
aramakta olduğu konulardır: kötülük, kader ve yenilgi . . .
Yazgı, bir devlet dairesinde memur olan Musa'nın merkezinde gelişen
olaylarla kurulmuştur. Olaylara, çevresine ve yakınlarına karşı kayıtsız
biridir Musa. Hayatın akışına kendini teslim etmiştir, neredeyse hiçbir du­
rum karşısında iradi bir eylem geliştirmez. Hiçbir şeyi sorgulamaz, başına
gelen her şeyi sineye çeker, kabul eder. İçinden olumlu ya da olumsuz ne­
redeyse hiç duygu çıkmaz. Annesi ölür hiç tepki vermez, kendisiyle ev­
lenmek isteyen birine sadece o istediği için karşı koymaz. Kansı onu pat­
ronuyla aldatır. Patron kansını ve çocuklarını öldürür suçu Musa'nın üs­
tüne atar. Bu durumda da o kendini kurtarmaya yönelik hiçbir çabanın
içine girmez. Filmin sonunda dört yıl boyunca boşuna hapis yattığı patro­
nun itiraf mektubu bırakarak intihar etmesiyle gerçek ortaya çıkar. Musa
özgürlüğü için sevinmez bile. İçeride ve dışarıda Musa'nın özgürlüğü his­
sedişi aynıdır. Serbest bırakıldığında da dünya değişmemiştir onun için.
Kıskanmak, edebiyatımızın en özgün yazarlarından Nahit Sırrı Örik'in
romanından uyarlanmıştır. Kötülük üzerine elini korkak tutan edebiyatı­
mızın dönemi için cüretkar sayılabilecek metinlerindendir Kıskanmak. El­
bette Demirkubuz'un bu romanı ıskalaması düşünülemezdi. Roman yal­
nızca ve saf kötülük meselesiyle ilgilenmeyip yazgı meselesini de düşün­
meye çağıran metinlerden. Kıskanmak, arzu ve kötülük üçgenleriyle ku­
rulmuş bir roman, yönetmen de bunu filmde korumuş. Öykünün başkah­
ramanı Seniha kötücüllüğün hayret verici sınırlarında gezinmesiyle ürper­
tici bir antikahraman. Film, hayatını ağabeyinden intikam alma düşüncesi
üzerine kurmuş Seniha'nın bu amacına ulaşmaya çalışma hikayesini anla­
tır. Bu romanın temel çerçevesidir. Ama bu genel amaca ulaşma yolunda
ilerleyen öykü ara çatışmalar, gerilimler iç hikayelerle Seniha'nın ağabeyi
Halit'in kansı Mükerrem ile ilişkisiyle, Mükerrem'in Halit'i aldattığı sev­
gilisi Nüzhet'le yaşadığı yasak aşkla desteklenmiştir. Bu yasak aşk ve
onun etrafında gelişen olaylar Seniha'nın kötücüllüğünün zeminini ve
araçlarını oluşturur. Bize kötücül bir dünyayı özellikle psikolojik durum1 89
Demirkubuz Sinemasi: Kötülük Üzerine Çeşitleme/er
lar, duygu düşünce ve davranışlarla vermeye çalışan roman kötülüğün
okuyana pes dedirten yaratıcı dünyasını ilmek ilmek örer. Hikayedeki en
önemli yan bir kadının hiç suçluluk duymadan kötülük yapması, yazgıyla
oynaması, bundan hiçbir biçimde kendini alıkoyamamasıdır. Seniha eğer
ki gözünden iki damla yaş döktüyse ve yeis içinde Karadeniz'in çalkantılı
gri denizine gözlerini indirdiyse bu, içinin bataklığına istediği kişiyi çekip
alamamasındandır. Ağabeyinden intikam alma peşinde içini kurutur, ha­
yatını tüketirken neden olduğu kötülüklerin kimlerin yaşamlarına nasıl
mal olduğu onu hiç ilgilendirmez. Elinden gelen her şeyi yapmış olması­
na rağmen kötülüğün istediği yıkımı ağabeyine yapmamış olması narsi­
sist krizlerini azdırır. Bir tek arzu ve teselli kalır ona, ağabeyinin ondan
önce ölmesi . . .
Negatif bir roman kişisi olarak Seniha, üzerinde geniş geniş konuşula­
cak karakterlerdendir. Psikoanalitik açıdan yaklaşıldığında nesne ilişkisi
süreci daha ilk yaşlarda annesiyle sağlıksız ve eksik teması nedeniyle sa­
katlanmış biridir Seniha. Bu temel problem, süreç içinde sevgisizliğin ve
duyarsızlığın üst üste yığıldığı aile ortamında yarığın kapanmasına değil
derinleşip kronikleşmesine yol açar. Sevmenin karşısında sevgisizlik, ile­
tişim yerine iletişimsizlik, güzellik karşısında çirkinlik . . . Seniha başlan­
gıçta dışarının etkisiyle beliren yoksunluk, eksiklik duygularını içinde
katılaştıran, tüm negatif değerler içinde taşlaşmış bir genç kadındır. Öyle
bir noktaya gelmiştir ki dışarının bakışının bir hükmü kalmamıştır. Kendi
içindeki eksiklik, değersizlik tüm dünyanın ona bakışına dönüşmüştür.
Bu katı bir yalnızlıkla acımasızlık, sevgisizlik ve kötücüllük olarak haya­
tının tüm alanlarındaki eylem ve düşünüşü ele geçirmiştir. Hiç sevilmedi­
ği için sevemeyen, hiç merhamet görmediği için merhamet edemeyen, hiç
güzel hissettirilmediği için kendini iyi, güzel ve değerli bulmayan bu ne­
denle de iyi, güzel olan her şeyden tiksinti duyan bir insana dönüşmüştür.
Haset ve kıskançlık onu ele geçirmiştir. Etten kemikten değil haset ve
kıskançlıktan yapılmış biridir o.
Arzu ettiğimiz ve bizim olsun istediğimiz bir şeyin bizde değil başka­
sında olması, bize değil ona haz vermesi duygusunun yol açtığı kızgınlık­
la baş etmek. . . mümkün müdür? Neden ve nasıl başlamıştır bu olumsuz
duygu sorularına psikiyatri yanıt verirken o en eski, ilk ilişkiye bak, der.
Bu kökensel ilişkideki, anneyle ilişkideki başarısızlık o çok eski hastalığı
başlatır.
Patolojik boyuta ulaşmış haset duygusunun tatmin edilmesi neredeyse
imkansız görünür Seniha'da .. Artık öznenin kendi içinden kaynaklanan
bu duygu, kızgınlık ve öfke, nesnesini yok edene ya da dikkatini bir baş­
ka nesneye yöneltene dek rahat nefes aldırmayacaktır ona. Ağabeyin orta1 90
Asuman Susam
da olmadığı zamanlarda bu içerideki akrep yuvası zehrini akıtmak için
Mükerrem'e yönelecektir mesela.
Melanie Klein Haset ve Şükran kitabında haz ve onun sağladığı şük­
ran duygusunun bu güçlü negatifliği dönüştürebileceğini söyler. Bu şük­
ran duygusu kişiyi bütün bütün iyileştirir mi bilinmez? Seniha için başka­
larından gördüğü iyilik ve sevilmeden çok ağabeyinden gelebilecek sevgi
onu iyileştirebilirdi ancak. Ama bu olmaz. Seniha'nın arzuladığı şey aynı
zamanda güzelliktir ki, o da ağabeyinde vardır. Onu ele geçiremeyeceği­
ne göre tüm enerj isi o güzelliği yok etmek için harcanacaktır. Çirkin ve
sevilmemiş Seniha sınır kişilik olarak bile isteye yaptığı kötülükleri, bun­
dan hiç pişmanlık duymayışıyla tutarlı, güçlü tekinsiz bir kişiliktir. Ken­
dilik algısıyla ilgili sıkıntı nesne ilişkilerini de elbette etkilemiştir.
Uyarlamaya eleştirel yaklaşanlar da oldu. Romanın edebiyatımızdaki
nadir örneklerden biri olmasına dair bütün izleri görmek isteyenlere film,
belli ki eksik de geldi. Seniha'nın derdi, haseti, kıskançlığı filmde arzu
üçgeni hikayesinin gölgesinde kalmış gibiydi. Güzellik ve çirkinlik, be­
den ve haz, sevgisizlik, iletişimsizlik . . . gibi her biri kendi çemberinde de­
rin kuyulara kapak açan meselelere film doğal olarak romandaki gibi de­
ğinmemiştir. Bu biraz yönetmen tercihi, biraz sinema dili ile roman dili
arasındaki farklarla ilgilidir diye düşünebiliriz. Sinema açısından, özellik­
le Zeki Demirkubuz sineması açısından filmin mükemmelliğinden çok
neden böyle bir film sorusu daha anlamlı olacaktır. Camus'den Dosto­
yevski'ye, Örik'e kadar ruhsal huzursuzlukları ve insanlık sorgulamaları
birbirine değen yazarlarla edebiyatın mecrasında bir yönetmenin gezin­
mesi rastlantısallık ve sıradanlık taşımaz. Fikirler üzerine sinema yapan
bir yönetmene bakışta Kıskanmak'ın filme alınmış olması önemlidir. Kuş­
kusuz yönetmenin malzemesine bakışı da izleyenler için önemlidir. Kıs­
kanmak karanlık bir romandır. Sinema ise çokça atmosferdir. Çerçeve içi
kadar çerçevenin dışına sarkan, oraya kaçan ya da oraya sığınanlarla an­
lam ve atmosfer oluşur. Bu film kimi açılardan Seniha'nın romandaki ay­
rıntılı çokkatmanlılığını yakalayamamışsa da yönetmenin başarılı atmos­
fer kuruculuğu ile tekinsiz, gerilimli, neşesiz, sevgisiz ve hayatsız bir
dünyayı ışıkla, gölgeyle, renkle, dekorla yaratmayı bilmiştir.
Yeraltı da Dostoyevski'nin Yeraltından Notlar romanının serbest bir
uyarlamasıdır. Çift değerli, bölünmüş bir kişiliğin arzu-akıl gerilim hat­
tındaki durumunu anlatır. Yukarıdakilerin akılcı normalliği, yeraltının
anormalliği metaforik bir dille yansıtılmaya çalışılır. Yeraltı insanı bir
antikahramandır. Yukarıdakileri ikiyüzlü ahlakçılıklanyla aşağılar, kendi­
sini onlardan çok daha akıllı sayar, kibrinden gözleri puslu görür çoğu
191
Demirkubuz Sineması: Kötülük Üzerine Çeşitlemeler
zaman ama kendi riyakarlığının da çoğu zaman bilincindedir. Normalle­
rin dünyasına karşı kontrol edilmesi zor bir öfke ve nefret taşımaktadır.
Filmin ana karakteri Muharrem de Musa gibi memurdur, yalnız yaşa­
yan biridir. Can sıkıntısı başat duygusudur, o da Musa gibi çevresiyle iliş­
kisizdir. Ev ve iş arasında başıboş şehir gezintileri ile sıkıntısını geçirme­
ye, içindeki boşluğu doldurmaya çalışır. Yazgı'nın Musa'sı gibi dışarıyla
onun da kurduğu bağ televizyondur. Bir de eve temizliğe gelen apartman
görevlisi Türkan. Film büyük ölçüde Türkan ve Muharrem'in karşılıklı
konuşmalarıyla kurulur. Hiç görmediğimiz ev sahibi, yönetici böylelikle
filme dahil olurlar. İkisiyle de Türkan' ın başı derttedir. Bedensel engelli
olan, kansının ölümüyle yapayalnız kalan bu kayıp ruh, bunalımlarını kö­
peklerle gidermeye çalışır. Uluma bir metafor olarak ev sahibinden Mu­
harrem' e geçecek önemli bir metafordur. Bu ilkel metafor acı çekmenin,
yalnızlığın ve vicdan ağırlığının yansıtıcısı olarak irkiltici bir etki bırakır
izleyici üzerinde. Aynı zamanda id'in dışavurumunu yansıtan dikkat çe­
kici bir yabancılaştırma efektidir.
Evden kovulan Türkan vedalaşmaya geldiğinde Muharrem karara kar­
şı çıkmak için ev sahibinin kapısına gider. Eril şiddete karşı korumak
ister kadını. Ama konuştuğu kadar cesur değildir Muharrem. Ev sahibi
ağır şartlan olan bir sözleşme ile Türkan' ın kalmasına izin verir ki bir kö­
leleştirmedir bu. Koşullardan biri de "o kıl herif'le görüşmemesidir. Mu­
harrem' in içindeki kötü bu nedenle harekete geçer. Kendisinin cesareti
olmadığından kadına adamı öldürmesini önerir. İşbirliği içinde adamı öl­
düreceklerdir. Planı denerler, başarılı olamazlar. Sonrasına Türkan adam­
la evlenir. Bu durumu davasına ihanet gibi görür Muharrem. Yeraltından
biri üste çıkmış ve onu yapayalnızlığıyla bırakmıştır. Muharrem melanko­
linin de girdabındadır. Bir vakitler inandığı değerlerin hepsini yitirmesi
ve bu eksikliğin telafisiz acısı duygu dünyasının belirleyenidir. Ciddi ve
büyük bir inanç kaybıdır yaşadığı. Tıpkı Musa gibi. Her ikisi de iflah ol­
maz inançsızlardır.
Bu melankolik yalnızlık onu iletişim sorunlu, uyumsuz biri de yapmış­
tır. Yazma heveslisi bir yazar adayından dosya işlerine bakan vasat bir
memura dönüşmüştür. Toplumsal ilişkileri kuralına göre oynamayı red­
dettikçe gördüğü ikiyüzlülükleri deşifre ettikçe de giderek yalnızlığın ve
sevgisizliğin alanını büyütmüştür hayatında. Hayata bu anlamıyla katılan
değil onu izleyendir. Muharrem' in kameraya doğru baktığı bir plan bizim
de ikiyüzlülük suçuna dahilliğimizi ve röntgenciliğimizi vurgular nitelik­
tedir.
Görünmez olmaktansa sarsaklığı ve komik durumlara düşmeyi, aşağı­
lanmayı yeğler. Suç işlemek bile görünmez olmaktan yeğdir Muharrem
1 92
Asuman Susam
için. Tuhaf da bir hazza ulaştırır bu onu: Utanç, suçluluk duygusu ve aşa­
ğılanma . . . O araftadır. Ne bu tarafa bütün bütün geçebilir ne de yeraltın­
da yaşamaya bütün bütün teslim olur. Eski arkadaşlarıyla yaşanılan karşı­
laşma da bastırmış olduğu tüm negatifliği tetikler. Kızıl Elma adlı dergi
mekanında buluşan arkadaşların arasında Muharrem bir görünmez adam­
dır, istenilmeyendir. Kamera bu planlarda Muharrem' i bize göstermez.
Arkadaşlarından Cevat'ın yazarlık başarısı için bir şölen düzenlenmekte­
dir. Muharrem için yalancı ve sahtekar biridir Cevat. Ve bu şölenin oda­
ğındaki kişidir. Kimse bu yargılarıyla Muharrem' in davete katılmasını is­
temez. Bunu belli de ederler. Muharrem orada onlarla olma arzusu ve is­
tenmeme duygusu arasındaki geriliminden hınç ve öfke duygularını çıka­
rır. "Belki öç almaya bile kalkışır, ama beceriksizce, miskin miskin, uzak­
tan uzağa, sinsice ne öç almak hakkına ne de başarısına inanmadan yapar
bunu; öbür yandan öç almak istediği kimseden yüz kat fazla üzüleceğini,
ötekinin kılının bile kıpırdamayacağını da baştan bilir.'..ı
İkiyüzlü ve sahtekarlıkla suçladığı birinin yükselen başarı grafiği kar­
şısındaki kendi hali, dışarıyla kurulamayan bağın noksanlığı onu kendine,
kendi otoerotizmine döndürür. Baba imgesi karşısında bir günaha . . . Ken­
diyle kurduğu bu bağ da dışarının gürültüsüyle bozulur. Dışarıdan kurtu­
luş yoktur. Öfkeyle balkona çıkar. Gürültünün geldiği yere doğru bağır­
maya, eline geçeni fırlatmaya başlar. Öfkesine tuhaf korkusu da eşlik et­
mektedir. Elindeki patates karşı camı kırar. O andan sonra patates Muhar­
rem'in silahına dönüşmüştür artık. Dışarıya karşı güç kalkanı olarak sim­
geleşmiştir onun için.
"Her şeyle aramda gizli bir kavga başladı. Ama bunu umursayacak,
geri adım atacak biri değildim . . . Yalnızca ani bir iç bulantısıyla gelen
histeri nöbetlerini atlatabilmek için bir şeyler yapmam gerekiyordu . . .
Başlangıçta meraklı ve yumuşaktı . . . Giderek tutkulu ve yakıcı olmaya
başladı. Sonra da giderek ufak çaplı bir fuhuş alemi yarattım . . . Birbirin­
den karanlık yerlerde dolaşıyor, çirkin ve utanç verici olan her şeye karşı
söndürülemez bir istek duyuyordum." Türkan yenilgisi, Cevat'la tetikle­
nenler ile Muharrem dışarıyla içeri arasındaki dengesini iyice bozar.
Yükselen nevrotik krizlerini yeraltı dünyasında dindirmeye çalışır. Şölen
gününe kadar yaşanan iç sıkıntı ve hesaplaşma kurtçukları tüm gücünü
neredeyse yiyip bitirir. Bir yanda öç alma duygusu bir yanda bunun suç­
luluğuyla baş edememe halleri onu daha sarsak, komik ve aşağılayıcı du­
rumlara düşürür. Bunu bir biçimde arzu da eder, çünkü suçluluktan ancak
4 F. M. Dostoyevski, Yeraltından Notlar, Çev. Mehmet Özgül, İletişim Yayınları, İstanbul
2007, 1 2. Baskı, s. 1 75
1 93
Demirkubuz Sineması: Kötülük Üzerine Çeşitlemeler
böyle kurtulabilecektir acıyla . . . "En önemlisi de kendimi her davranışım­
da suçlu bulmamdır, daha kötüsü, değişmez yasaların bir sonucuymuş
gibi suçsuzken bile kendimde bir suç aramamdır."5
Yukarıdakilerle, büyük öteki ile buluşmaya hazırlanma süreci Nietzs­
checi bir "güç istenci"ni çağrıştırır. Güce duyulan dayanılmaz arzu ile
yasağı çiğnemenin verdiği ağır suçluluk duygusu arasında derin bocalama
buluşma öncesi anksiyeteye neden olur. "Sabah üzerimde cinayet işleye­
cekmişim gibi bir ağırlıkla uyandım." Şölen sahnesi filmin kalbi gibidir.
Muharrem' in dünyasına ait her şeyin ayaklandığı, ayaklar altına alındığı
yer. . . "Bizi şaşırtan Muharrem' in cüreti, çektiği çekmediği söylevlerde
gizlenen, aşağılanmaktan duyduğu acıyla karışık zevkte ağır ağır indiği
basamaklardır.'.t> Muharrem yumruk yedikçe acının sarhoşluğuyla daha
çok yumruk isteyen bir boksör gibidir burada. Yönetmenin karşılıklı çe­
kim tekniğiyle verdiği Cevat ve Muharrem diyalogu bu acıklı durumu
arenadaki gladyatörlerin savaşına dönüştürmüştür.
Büyük yenilginin ardından bir seks işçisiyle birlikte olur. İdin süpere­
goyla kapışmasıdır seyredilen. Güç istencinin simgesi patates kadının
elindedir. İki var olamayan arasındaki güç geriliminin galibi Muharrem
görünmektedir. Aşağılama ve korkutma ile kendi öcünü dolaylı nesneden
alır. Daha doğrusu almaya çalışır. Ama iç çatışmasının bir yeneni yoktur.
İlkel hırıltılar ve ulumalarla idiyle aslında barışmaya çalışmaktadır.
En çok kendine saldıran ve acımasız davranan Muharrem finale doğru
Türkan'ın da evleneceğini öğrendikten sonra ona da sözlü saldırıda bulu­
nur. Evi terk eden Türkan'dan sonra mutlak yalnızlık ve ıssızlığın ortasın­
da nevrozuna yenik düşer ve evi harabeye çevirir. Eve· dair saldın yıkım
benliğine yaptığı bir saldırıdır. Türkan' ın sabah açık bıraktığı kapıdan bir
önceki gece adresini verdiği kadın girer içeri. Şefkat ve rikkatle yaklaşır
Muharrem'e. Kadının dizinde ağlayan Muharrem: "İyi olmak istiyorum.
Ama bırakmıyorlar. İyi olamıyorum." der. Bir rahmin içinde gibidir. Ora­
da olmayan haliyle konuşur. Bu ses biraz da dili olmayan onun için gö­
rünmez olan ve bunun için de gitmek zorunda olan kadın adına da konu­
şur. Aralık kapıdan apartman boşluğundan sızan ışık gidenin ardından
kalanı koyu bir karanlığa bırakarak söner. İçerinin tek ışığı da gider. "Acı
en üst sınırına ulaştığında alçakçasına zayıflama yerini daha önce tatma­
dığım cinsten başka bir duyguya bıraktı. Kendini olanca hızıyla hissetti­
ren diş ağrısına benzeyen zevkli bir duygu. Birden başıma gelen felaket­
lerin nedeninin bu olduğunu anlamaya başladım. Artık değişmeyeceğimi,
5
6
Age., 1 76.
Age., 1 77.
1 94
Asuman Susam
bunu kendimin de istemediğini, başka bir adam olamayacağımı söylüyor­
du." Ulaşılamaz ve ele geçirilemez kayıp nesnenin yası bitimsiz bir me­
lankolidir artık.
Zeki Demirkubuz'da kötülük, kader, yenilgi, ölüm ve intihar motifleri
kuşkusuz bitmek bilmez bir döngünün içinde tüm filmlerinde gözlenilen­
dir. Ancak bu üç film, yönetmenin içindeki edebiyat yaratma arzusunun
sinemaya düşen kuvvetli gölgeleri olarak da -ki kuvvetten kasıt burada
büyük sinematografik başarıya sahip oluşları değildir- yazarların ve yö­
netmenin yaşamı ve kendilerine özgü dünya fikrini sorunsallaştırma bi­
çimleriyle yansıttıkları akrabalık açısından da önem taşımaktadır. Sinema
grameri açısından uyarlama yöntemlerine dair de çok şey söylenebilecek
bu filmler, akıllarda sinematografik etkilerinden çok metafizik bağlamda
bizi nasıl huzursuz ettikleriyle kalmıştır. Uyarlamalarındaki serbestlik,
yönetmenin yazarlarla kurduğu bağı ne derece ve nereye kadar korudu­
ğunu, bağın nerelerde başkalaştığını, zayıfladığını izleyene anlatır. Bu
başkalaşma ya da sapma yüksek bir entelektüel farkındalıkla yer bulmaz
Demirkubuz'un filmlerinde. Öyle bir iddiası yoktur. Tam tersine entelek­
tüel dünyanın kuvvetli araçlarını -edebi metinleri- kullanmasına karşın
onları entelektüalizmin dışına fırlatarak filmleştirir. Demirkubuz sinema­
sında üzerinde durulması gereken yerlerden biri de belki budur. Bilinçli
bir çabadan çok kendiliğindenlik taşıyan bu hal giderek onun sinemasal
özelliklerinden biri olmuştur.
Yönetmen hakkında yapılan akademik çalışmaların büyük bir kısmı,
onu kaynağını Fransız Yeni Dalga sinemasından alan Varoluşçu sinema­
ya yakın tutar. Kimi noktalarda buraya yakın dursa da Demirkubuz sine­
ması, auteur kuramının temel ilkeleriyle de kucaklaşan, en önemlisi sine­
mayla edebiyat yapan bir özelliktedir. Bu nedenle görsel göstergelerin
etki gücünden çok öne çıkan filmin metnidir. Kadraj içindeki hareket ve
hareketsizlik, eylemlerden daha çok bunlar hakkında geliştirilen mono­
loglar ve diyaloglardır filmin anlamını oluşturan. Çerçeve içine dair bi­
çimsel mükemmellik arayışına boş vermiş gibi görünmesi yönetmenin bi­
raz da bundandır. Filmlerinin bir kısmındaki görüntü yönetimindeki va­
satlık bir anlamda bu nedenledir. Gözün yanılması, teknik yetersizlikler
vb gibi dış etkenlere bağlı bir vasatlıktan çok anlam kurma derdinin odak
noktasını görsel gösterenlerden çok metnin, diyalog ve iç seslerin oluştur­
masındandır. O nedenle yönetmenin sinemasıyla yakınlaşırken varoluşçu
sinemayla kurulabilecek güçlü bağ, iç gerilimin sözel alanına aittir daha
çok. Edebiyatçı gibi davranan ve anlam arayışını edebiyatçı gibi kuran bir
yönetmenin tavrıdır karşılaştığınız.
1 95
Demirkubuz Sineması: Kötülük Üzerine Çeşitlemeler
Felsefenin olduğu kadar sanatın da anlam arayış alanının temel sorun­
sallaştırmaları bireyin kurtuluşu, özgürleşmesi ve mutluluğu üzerinedir.
Varoluşçu algıda da bu değişmez; o da bireyin yaradılışa mahkı1m edile­
meyeceğini, özünü biçimlendirebileceğini savunan bu anlayış tercihler,
seçimler, kader, yabancılaşma meselelerine etki alanı günümüzde de de­
vam eden bir pencereden bakmaya çalışır. Varoluşçu bir oluş haline, mo­
dern toplumda yaşayan ve her yandan kuşatılmış bireyin trajedisine yöne­
lir. Kazı alanı bir anlamda bu yitik bireylerdir. İnsanı özünden uzaklaştı­
ran her şey en çok da toplumun baskısı, normlar, ödevler, görevler, zo­
runluluklar ve sorumluluklar yabancılaşmanın kaynağıdır. "Yabancılaşma
ego çatışmasının şiddetini kanıksatacak kadar güçlü bir olgudur. İnsanın
maddi, düşünsel ve duygusal varlığını belirlenmiş, örgütlü üretim tarzı ve
ilişkileri içinde üretme biçimleri sonucunda ortaya çıkan bir insanlık du­
rumudur."7
Yabancılaşmanın paradoksuysa insanın buna hem insan ilişkileri ne­
deniyle maruz kalması hem de bu ilişkiler yoluyla ve onun sayesinde onu
aşabilmesidir. Başkası bu nedenle cehennemdir, der Sartre. Peki ya insa­
nın kendi karanlık ve tekinsizlikleri ile ilgili kavrayışları? "Cehennem, J.­
Paul Sartre' ın iddia ettiği gibi, başkaları değildir. Tam tersi doğrudur. İn­
sanların en korkuncuyla, akıl almayacak kadar monotonuyla, yani ken­
dinle, bir yere tıkılıp kalmandır cehennem."8 Dünyaya fırlatılmış olmanın
ilksel acısı bu nedenle farkında olsak da olmasak da nedensiz bir iç sıkın­
tısı olarak içimizde durur. Buna bir de özden uzaklaşmanın, farkındalığı,
kaybetmenin çözülme ve aşınma süreçleri eklenince yitmişlik, kaybol­
muşluk duygusu varoluşçu öznenin merkezi sorunu olur. Kalabalıkta
yiten insan . . . Demirkubuz'un neredeyse tüm filmlerinin esas karakterleri
bu yitik insanlardan oluşur. Ancak filmlerde bir tercih olarak tema tekrar
etse de her film varoluşçuluk temelli bir kıskaca alınmanın çeşitlemele­
riyle kurulur. O nedenle Yazgı'nın Musa'sının varoluşsal trajedisiyle di­
ğer iki kahramanınki farklıdır. Tıpkı üç filmde de karakterlerin ahlakla,
kaderle ve kötülükle kurdukları ilişkinin farklılık göstermesi gibi. Ama
temelde tartışmaya açılan konular farklı da olsa felsefi sorun ve sorusu
değişmez yönetmenin. Kötülük içimize nereden gelir ve nasıl ne şekilde
bir bulantı anının dışavurumuna dönüşür? Kötülük kaderi değiştirebilir
mi? Değilse olacak olana nihilist kayıtsızlık kötülüğün kefareti midir?
Musa örneğin eylemlerini nedensellik ilişkisiyle kurmaz. En çok da bu
7 i. Erdoğan, "Materyal ve Düşünsel Hayatın Üretimi ve Yabancılaşma" Bilim ve Ütopya Derisi, İ stanbul: 2009, s. 1 1 .
..
W Terry Eagleton, Kötülük Uzerine
Bir Deneme, Çev:
26.
1 96
.
.
.
.
.
Şenol Bezcı, lletışım: lstanbul: 201 1 , s.
Asuman Susam
nedenle kötüye yatkınlığıyla eleştirilir. Kötülük kimi zaman Yazgı'daki
gibi kendi kendini doğuran bir nedensizlik içinde büyür. "Bir eylem an­
lamdan ne kadar uzaksa o kadar kötüdür. Kötülüğün bir sebep ya da amaç
gibi kendinin ötesinde var olan hiçbir şeyle bağlantısı yoktur."9
Her üç kahramanı da düşündüğümüzde içeriden gelen ve engellene­
meyen kötülük itkisi hem büyük öteki ile hem de ötekiyle bağlanım soru­
nundan kaynaklanır. "Hayatlarımızın iç içe geçmişliği hem dayanışmamı­
zın kaynağı hem de birbirimize verdiğimiz zararın köküdür. . . . Levinas'
ın dediği gibi 'Ötekiyle dayanışmanın temelinde sanki Öteki'nin zulmü
vardır." 1 0 İster teodisenin ister psikoanalizin derinliklerine sarkıtalım ipi,
oluşa ve hakikate ait durum değişmez. Kötülük Musa'nın ve diğerlerinin
içinde harekete geçmediği zamanlarda öylece durmaktadır. Günah bilgisi
suçu işleyen olmasa da kişinin omuzlarında varoluş kamburudur. Muhar­
rem ve Musa bu ağırlığın altında ezilirken, Seniha herkesin suça ortaklığı
yani herkesin günahkarlığı bilgisinden yola çıkarak suçun ve günahın vic­
dani sorumluluğunu taşımaz. Demirkubuz yalnız bu kahramanları ve
filmleriyle değil, diğerleriyle de varoluşçuluğun tanrıtanımaz isyankarlığı
ile inançlı varoluşçularının melankolik teslimiyetçi algısını taşımaz. On­
dan daha yıkıcı başka bir şey olarak durur varlığa ve oluşa bakış. Nihilist,
hiççi bir bakış baskındır onda. Dünya amaçsız ve sonuçsuz bir yerdir ki
bizi hiçe ve saçmaya vardırır. Ki varlık onda, boşlukta yüzer. O nedenle
hiç tamamlayamaz kendini ve tanımlayamaz. "Sadece kim olduğumuzu
bilmediğimizde kendimizle ilgili bilgiye sahip oluruz" (Scotus Eriugena).
Musa'nın yazgı deneyimi bütünüyle böyle bir şeydir. Dostoyevski Kara­
mazofKardeşler' de bundan söz eder. Kötülük tecrübelerinin mutlak iyilik
tecrübeleri kadar gerekli olduğundan . . . Muharrem'in tüm alanlarda ken­
dini aşağılatmaya yönelik tavırları, kötülükle bağı bir biçimde iyinin ala­
nına geçme mücadelesinin savaş alanı gibidir. Muharrem'de kötülük içe­
rideki giderilemez eksiklikten kurtulmanın yolu olsa da final sahnesi bize
gösterir ki o eksiklikten ne yapılırsa yapılsın kurtuluş yok. Demirkubuz
filmlerinin finallerindeki belirsizlik bu açıdan bakıldığında bir çıkış yok
durumu, bir kurtuluşsuzluğu, bireyin kıstırılmışlığını işaret etmek içindir.
Suskun ve opak karakterlerle, mat tonlarda kurulu atmosfer hayatın
anlamının hangi doğrultuda sorgulanacağının ipuçlarını filmlerde en baş­
tan verir: iletişimsizlik . . . karakterlerin eylemlerini saçmanın, irrasyonelli­
ğin çemberine alan iletişimsizlik yabancılaşmanın şahikasına dönüştürür
onları. Yönetmenin minimalist bir film algısında ısrarının nedeni de bu
9 Age., s. 9.
ıo
Age., s. 35.
1 97
Demirkubuz Sineması: Kötülük Üzerine Çeşitleme/er
içsel derin ve karanlık süreçleri bozacak hiçbir dış müdahale istememesi­
dir. İçe bakışı ne bir şey bölsün ne de karakterler ve seyirci katharsisle
muradına ersin ister. Bu nedenle filmler askıda, bir ara bölgede sonlanır.
Filmi izlerken başlayan huzursuzluk, şiddetini film bittikten sonra da
sürdürsün ister yönetmen.
Diğer Varoluşçular gibi birey odaklı, bireyin içsel yolculuklarına odak­
lanan bir sinemacı Demirkubuz. Toplumsal etkileşim ve süreçleri göz
ardı etmesiyle buraları es geçmesiyle eleştirilse de o bu üç filmde olduğu
gibi diğerlerinde de insanın birey olarak kendini yeryüzünde nasıl ko­
numlandırdığıyla ilgilenmektedir daha çok. Filmlerinde bir katman olarak
ya da bağlam olarak toplum ve toplumsallık güçlü hatlarıyla görünmese
de tekrar görsel motifler, ayrıntılar toplumsallığın kılcallarına bir biçimde
dokunurlar. Aslında toplumsallıkla ilgili filmlerin söylediği kadraj dışı
alanlarda, suskunluklarda, satır arası sessizliklerde çok çok derinlerden
hissettirir kendini.
Zahit Atam, Demirkubuz'u varoluşçu kötümserliğin en baskın isini
olarak tanımlar. Melankolik yalnızlıklarıyla başa çıkmaya çalışan karak­
terler hep bir sınır durumdan sonra bir farkındalık serüvenine doğru yola
çıkarlar. İç daralması, can sıkıntısı, bulantı, klorostrofobik mekanlar kö­
tümserliğin de kötülüğün de gevşek ama sağlam ipeğini örerler.
Camus kendinden geçmiş, özgürlüğünü kaybetmiş, kurtuluş yollan tı­
kanmış bireyin önüne iki yol çıkarır: başkaldırı ve intihar. Traj ik öznenin
cehennemi burada başlar; yaşam bütünüyle seçimler ve seçtiklerimizin
sorumluluğuyla ödediğimiz bedellerle bizi yok oluşa, giderek anlam yiti­
mine, saçmaya ulaştırır. Bu eşikte işte, ahlakın içinden muhasebeler de
anlamını yitirir, tıpkı iyilik gibi kötülük de anlam yitimine uğrar. Kötülük
kolayca eylenebilir artık.
Sartre yaşantının eylemlerle taşındığına dikkat çekerken bireyin, var­
lığın sürekli değişiminden de söz eder. Birey özü neyse o değildir, sürekli
olandır. Bu oluş seçimler ve eylemlerle varlık bulur. Bu oluş hali hayatta
olmaya ve ölüm duygusuyla mücadeleye dair sürekli bir kendini, hayatta
olduğunu, varoluşunu hatırlama halidir bir anlamda. Değer yıkımı, amaç­
sızlık, anlam yitimi ve Tanrının ölümü bu oluş macerasında yola koyulan
öznenin manipülatif kışkırtıcıları, katalizörleridir. Aydınlanmacı aklın ya­
pılarına bir başkaldırı, bir itirazdır bu anlamda varoluşçuluk. İnsanın bi­
limle açıklanamaz bir varoluş alanı olduğunu bize bir kez daha hatırlatır.
Tıpkı o varoluştan gelen kötülüğün olağanlığı gibi, doğallığı ve insanın
buna nedensiz yatkınlığı gibi . . . Varoluşçu yazar ortaya koyduğu gerçeğin
sağlamasını kahramanın eylemleri ile yansıtmaktaysa Demirkubuz da
böyle bir sağlamanın, hakikatin peşindedir. Bu iki biçimde yorumlanabi-
1 9 8.
Asuman Susam
lir: ilki ilhamını ve içsel sorgulamasını varoluşçuların soru ve sorgulama­
larıyla açan bir yönetmenin kendini yoklaması ve doğrulaması halidir.
İkincisiyse yarattığı karakterlerin iç konuşmaları ya da diyaloglarıyla bir
dünya fikrinin ikinci elden sağlamasını yapmak, teyidini onlar aracılığıyla
almak halidir. Sinema bir deney alanıysa Demirkubuz kendine ait sinema
ve dünya fikrini kahramanlarına söyletmez, kahramanlarıyla filmin oluş
sürecinde filmi birlikte yaratıyor gibidir. Tartışmaya açıklığı da cüreti de,
özgünlüğü ve tehlikeye açıklığı da buradadır.
Yönetmen için toplumun en küçük parçasının köklerindeki çürümeyle
ilgilenmek toplumun ve toplumsal yaşantının röntgenini çekmektir bir
anlamda. Kurtuluş ve özgürleşme fikrinin gerçekleşme alanı olarak kötü­
lüğü görür. Kötülük ve kötülükle karşılaşma zamanlarındaki eylemler,
tutumlar, davranışlar bireyin insanlık sınavını oluşturur onun filmlerinde.
İnsana dair inançsızdır, insandaki kötüden yana meyletme hali ve kötüye
dair potansiyeli, yaratıcılığı daha çok ilgilendirir onu. Bir biçimde kötü
olan ya da kötülüğe bulaşmış olan karakterleri, onları çemberine alan suç­
luluk duygusunun da etkisindedirler. "Kötülük sadece ontolojik bir acı
içinde olanların, bu acıyı kendilerinden kaçmak için başkalarına yönlen­
dirdiklerinde sahneye çıkar." 1 1 Kimi zaman Kıskanmak'taki gibi nedenli
kimi zaman da iç sıkıntısıyla birleşen nedensiz suçluluk hali vicdanı da
tartışmaya açar filmlerde. Kıskanmanın ana karakteri radikal kötülüğün
içinde yüzer, hayatları söndürür ama en ufak bir pişmanlık ve vicdan mu­
hasebesine girmez. Yeraltı adamı ise içindeki kurdun vahşi sesi ile vicda­
nı arasında gider gelir. Yönetmene göre yüzleşmek için kötülük gerek,
kötülükle karşılaşmak gerek.
Korku, kaygı, iletişimsizlik Demirkubuz karakterlerinde Musa ve Ye­
raltı adamı Muharrem'de özellikle bir dil eksikliği de doğurur. Yol açtık­
ları kötülüklerin dereceleri ve sonuçlan farklı farklı da olsa iletişimsizlik
kadar içeriden gelen kötülük itkisi, kayıtsızlık ve anlam eksikliğinin gir­
dabında can sıkıntısıyla boğulma hissi üç karakterin de ortak özellikleri­
dir. Kıskanmak'ta içeriden yükselen kötülük hissine kaderle oynama, ka­
deri değiştirme durumu da eklenir.
Demirkubuz'un Kötülük üzerine öyküler üçlemesi Yazgı (200 1 ), İtiraf
( .. ) Bekleme Odası (2003) filmleri olsa da Kıskanmak (2009) ve Yeraltı
(20 1 2) üçleme dışında kalsalar da kötülük meselesini daha felsefi ve daha
derin ve çok boyutlu işlediği filmleridir. Özellikle Yeraltı yönetmenin
ağırlıklı olarak içerikle kurmaya çalıştığı anlam arayışını biçimsel dene­
melerle de sağlamaya çalıştığı bir filmdir. Biçimsel denemeler Demirku11
Age.,
s.
1 06.
1 99
Demirkubuz Sineması: Kötülük Üzerine Çeşitlemeler
buz'da güzel ve estetik olanın kusursuz temsillerini amaçlamaz. Askıda,
ara bölgede bir sızı, bir iç sıkıntısı, nedensiz bir bulantı olarak duran va­
roluş kederinin ve kaderin sorgulanmasına dair işlevsellik taşır. O neden­
le Demirkubuz sineması için genel olarak söylenebilecek her şey bu üç
film için de rahatlıkla söylenebilir; ancak farklılıklar arayıştaki ve tema­
daki nüanslar nedeniyle çeşitlenir. Kendine özgülüğü bu biçime ve tekni­
ğe ait yönelim ve tercihleri kullanırken belirir. Eklektik olmakla stil ol­
mak arasında gidip gelen ve stil olmakta karar kılan, deneysel yaklaşımlar
ve yaratım sürecinde çoğu zaman doğduğu düşünülen fikirler daha çok
filmin dışıyla ilgilidir. Değilse Demirkubuz sinemanın edebiyat olduğuna,
en çok edebiyattan beslendiğine ve ona yakın durduğuna inanan bir yö­
netmen olarak anlam arayışının temelini içerikle atar. Onun üzerine film­
lerini yükseltir. O nedenle uzun diyaloglardan ve monologlardan vazgeç­
mez. Fikre zarar vereceğini, onu zayıflatacağını düşündüğü hiçbir dış et­
kene yer vermez filmlerinde. Ne müzik, ne ışık, ne abartılı, keskin oyun­
culuklar. Oyundan çok oyun sırasında kurulan durumlar ve onların sonuç­
larıyla ilgilidir o daha çok. Filmlerindeki minimalist doğa, doğal dekorlar,
oyunculuk, ışıkla oluşturulur. Hareketsiz ve uzun planlar, kameranın du­
rağanlığı içeriğin sıkıntılı duygusunu iletmenin aracıdır yalnızca. Temel
çabası ve sorunsalı insanı anlamak olan yönetmen sadelikten yanadır; an­
latması gerektiği kadarını göstermesi gerektiği kadarla verir. O nedenle
örneğin Musa' daki tekinsizlik rahatsız ediciliğine, suniliğine rağmen inan­
dırıcıdır, dengelidir. Mesafeliliği esas alan oyuncu yönetimi Kıskanmak'
ta olduğu gibi izleyicinin empati kurma kanallarını neredeyse tümüyle ka­
patır. İzleyicinin içine bakmasını içindeki benzer ve sıradan kötülüklerle
karşılaşmasını ister yönetmen. Yüzleşmekten, hesaplaşmaktan çok bir
karşılaşma hedefler. Kahramanlarına yaptığı şeyi izleyiciye de yapmak
ister. Sıradan insanların içinde filizlenmeyi hazır bekleyen kötülük to­
humlarını unutmamamızı söyler. Herkes herkes gibidir ve kötülük olağan
bir akışta herkesin içinden hiç beklenmedik biçimlerde ya da tüm olağan­
lığıyla gün ışığında kendini kusabilir. İyilik ve iyimserlik; merhamet ve
şefkat Demirkubuz filmlerine pek uğramaz. Onun arayışı vardır o başka;
değilse koyu yalnızlıklarının çemberini kırmaya çalışan kahramanların
çırpınışlarını neyle açıklarız . . . Demirkubuz sineması bir felsefi hesaplaş­
ma sinemasıdır diyebiliriz. İlk felsefi sorularını hapishane sürecinde Dos­
toyevski ile soran Demirkubuz kendi iç dünyasıyla, dışarıyla hesabını
görmek için sonrasında Varoluşçu yönetmenlere ve yazarlara da yönel­
miştir kaçınılmaz olarak. Sinema "kader"in onu savurduğu bir alan, rast­
lantıların etkisiyle varoluşunu gerçekleştirdiği bir bellek mekanıdır. O ne­
denle de değişmez ilkelerle süren bir netlikle ilerlemez. Yordamını belir200
Asuman Susam
leyen içsel süreçler ve o süreçleri şekillendiren sorulardır. Biçimsel, sine­
matografik dertleri o nedenle ikinci plandaymış gibi görünür. Göstermek­
ten çok anlatmak ve aramak derdiyle sinema yapan bir yönetmendir. Ede­
biyat o nedenle her şeyden daha çok bu filmlerin merkezindedir. "Diya­
log manyağı diyebileceğim bir biçimim var benim. Bunun da sebebi anla­
tıcı tarzda öyküleri sevmem. Albert Camus'nün Düşüş'üyle Dostoyevski'
nin Yeraltından Notlar' ı devamlı yanımda durur. Onlar aslında kocaman
tek bir diyalog. Onları anlatmıyorum ama onlardan yararlanmak bir şeyi
anımsamak için bir yardımcı, birlikte senaryo çalıştığım bir arkadaş gibi
tutuyorum. Toplamda belki bir hikaye anlatmıyorum ama pratik olarak
baktığım zaman bir hikayeyi diyaloglarla film haline getiren biriyim."12
İnsanın dünyadaki varoluşunu anlama ve anlamlandırma çabası yönet­
menin ister istemez temel felsefi kavramlara yönelmesine neden olmuş­
tur. İnsanı kılcallarına kadar anlama çabasıdır ondaki. Acı temel mesele­
lerinden biridir ama acıyı anlamak yerine neden acı çektiğimizle ilgilenir.
Acı çeken insanın kötülükle bağı ve bağlantı dereceleridir onu ilgilendi­
ren. Varoluş meselesine ateist bir öznenin halleriyl� baktığını söylese de
özellikle suçluluk duygusu ve kötülük üzerine yaptığı dipdalışlanndaki
derinsu dalgalanmaları Hıristiyanlık mitlerinden izler taşır. İnsan suçlu
doğmuştur ve özünde insan kötüye meyyaldir. İnsanın özünün kötülük
üzerine kurulduğunu düşünür. Devletler, iktidarlar ve ideoloj ilerin varlık
bulmaları, varlıkları da bir kötülük inşasıdır. Toplumsalın alanını ihmal
ettiğine dair eleştiriler alan bir yönetmendir Dernirkubuz, tercihini birey­
den yana kullanmasına dair gerekçeleri bireycilikle açıklanamaz. O bü­
yük büyük devletler, kurumlar, yapılar tarafından köleleştirilen insanın
köle-efendi ilişkisi bağlamında sürekli yer değiştiren paradoksal varolu­
şuna ve buradan çıkamayışının trajedisine odaklanmıştır. Bütünü, kozmo­
su parçalarına atomlarına ayırarak arar ve o parçaların kendi döngüsel
seyrine bakar. Yeraltı kahramanı Muharrem parodileşmiş bir karakterdir.
Musa da bir bakıma öyle. İşlemediği bir suçtan dört yıl içeride kalır ama
buna isyan etmez. Peşin peşin kabul ettiği başka suçlan olduğundan ses
etmez bu talihsizlik, bahtsızlık için. Bu konu hem Dostoyevski' de hem de
ondan esinle Levinas 'ta da geçer: "Herkes diğer herkese karşı suçludur
[sorumludur] ve ben ötekilerin hepsinden daha fazla suçluyum [sorumlu­
yum]. İşte bu disimetri fikridir. Ben ve öteki arasındaki ilişki aşılmazdır.
Ama etik eylemde, öteki ile olan ilişkim de,· eğer ötekilerden daha suçlu
12
Ruken Öztürk, Kader: Zeki Demirkubuz, İ stanbul, Dost Kitabevi, Ankara Sinema Derneği,
2006, s. 50.
201
Demirkubuz Sineması: Kötülük Üzerine Çeşitleme/er
[sorumlu] olduğum unutulursa, adalet gerçekleşmez." 13 Musa'nın hapse
girerken ya da özgürlüğüne kavuşurken tepkisizliğini bir de böyle bir yer­
den düşünmek gerekir. Demirkubuz, insanın özünün iyilikten çok kötü­
lükle kanldığına inanır. Bunun yanında kötülüğün iyilikten daha kuvvetle
anlaşılmaya muhtaç olduğunu da düşünür. Dinlerin ideolojilerin, insanlık
ideallerinin hepsinde ahlak ve iyilik ortak kavramdır der, hiçbirinde kötü­
lük savunulmaz; ama der esasında bu ideolojilerin ya da dinlerin mevcu­
diyet nedenlerinin başında "kötülük" vardır. İdeal iyiliğin yolu kötülüğü
anlamaktan geçer. 1 4
Demirkubuz sinemasında duygululuğun alanından özel bir kaçış var­
dır. Oyunculukların terazisi buna göre kurulur. Bu özellikle kötülüğün if­
şası, eylem olarak sergilenmesi meselesinde son derece etkili bir yol ola­
rak görülür. Soğuk ve net oyunculuklar içtekinin dışa yansıtılması ve izle­
yence alımlanması sürecindeki geçişleri ve geçirgenlikleri belirginleştirir.
Bu oyunculuk tavrıyla hayat temsil edilmenin ötesinde metafiziğin alanı­
na oradalık bağlamında sıçrayışlar yapar.
Karakterler kişilik bütünlüğünden yoksun parçalanmış, bölünmenin
sınırındaki insanlardır. İçerisi kötülükten beslenir; suç ve suçluluk, acı çe­
kiş içeriyi hareketlendirir. Döngüyü, yazgıyı değiştirmeye ya Musa gibi
hiç yeltenmez karakterler ya da Kıskanmak'taki gibi onu değiştirmeye ça­
lışırlar. Değiştirdiğini düşünmek yanılsamadır, her adımla birlikte kaça­
madıkları kaderlerini sıkı sıkıya dokurlar.
Demirkubuz'da temponun yavaşlığı tedirginlik hissinin kuvvetle doğ­
masına yol açar. Yönetmen böylelikle bize boşluklar bırakır, içini varlıkla
doldurmak için uğraşılacak boşluklar. Bu anlam arayışına, bireyin içine,
çelişkilerine odaklanmak için izleyene verilmiş fırsatlardır. Aynca yönet­
menin karakterlerine bahşettiği ara alanlardır.
Yazgı, izleyeni boşluğa düşüren bir saçma anlayışının dışavurumudur.
Musa'daki trajedi hayat ve özneler arası anlam yaratamama gerilimiyle
ilgilidir. Nedensel ve diyalektik ilişkileri analiz etmek ya da göstermekle
uğraşmaz yönetmen. B ir hal, bir oluş anlatılmaya çalışılır. Burada olaylar
zinciri ve neden-sonuç ilişkileri bu nedenle önemli değildir. Camus'nün
Yabancı'da yapmaya çalıştığını birebir yapmaz Demirkubuz. Romanın
özüne dair fikri kültürel başkalığın içinde yeniden örmeye çalışır. Musa'
nın yabancılığının kökeni, insan doğasında doğuştan varolan -yönetmen
inancı- metafizik kötülük ve varoluşsal yapayalnızlık Yazgı'nın düşünsel
1 3 Berrak Coşkun, "Levinas Etiğinde Kötülük ve Sonsuz Sorumluluk Düşüncesi", Doğu Batı,
Kötülük Şarkıları, Doğu Batı: Ankara, 2014, s. 37.
1 4 Tuba Özden, "İ nsan Ruhunun Belgeselini Çekiyorum" (Söyleşi), Akviyon Dergisi, Sayı: 624,
20 Kasım 2006, s. 82.
202
Asuman Susam
ve içeriğe ait kodlarını verir. Musa için kurtuluş olanağı kötülükle doğar.
Tepkisizliği ve edilgenliğiyle de suça dair görünmez bir kalkan oluşturur
kendine. Demirkubuz için insan dünyaya fırlatılmış bir hiç'tir. Ve madem
ölüm vardır, her çaba, her tercih boşunadır; toplumsalla çevrelenmiş in­
san için zaten seçimlenn hiçbiri saf iradeyi, saltık ve mutlak olanı içerme­
yecektir. O nedenle Musa'nın hayatla kurduğu bağ içinde tek iradi tercihi
sütlü kahvesidir.
Karanlık Üstüne Öyküler üçlemesinin ilk filmidir Yazgı. İnsanı özün­
den uzaklaştıran kendine yabancılaştıran her türlü klişe ve norma, verili
değerlerin ikiyüzlülüğüne karşı bir filmdir. Yönetmenin deyişiyle sevgi­
sizlik ve kayıtsızlık üzerine kurulmuştur. Verili olanın içinde bizden bek­
lenenleri gerçekleştiren robotlara dönüştüğümüz bir yerde beklendiği gibi
davranmaktan vazgeçen uyumsuz insana bakışını odaklar. Roller ve tem­
sil ilişkileri ile sirke dönen dünyada acı hissi gerçekten nasıldır, kayıtsız­
lık bir suç mudur? Sorularını bu merkezden sorar yönetmen. "Yabancıla­
şan insan yaşamı sırasında kendine göre ölçüt aldığı normların ve değer­
lerin içinde kendini değil (yani, kendi isteklerini, görüşlerini ve hedefleri­
ni değil), dışarıdan empoze edileni ve yabancı olanı gerçekleştiren insan­
dır. Dışarıdan zorla kabul ettirilen normlara uygun olarak yaptırılan ne
varsa bu yabancılaşmış bir eylemdir. O bunu kendi ihtiyaç ve görüşünden
dolayı yapmaz; eylemi amaca yönelik araçtır." 15 Musa tam da böyle bir
yabancılaşma eşiğinde bir antikahramandır.
Yazgı'nın Musa'sının hayatı bütünüyle kendi iradesi dışında olması
gerekenler üzerinden belirlenmiştir. Ev ve iş arasında annesiyle yaşadığı
küçük dünyasında akış, yapılacaklar, olması gerekenler döngüsü içinde
sürüp gitmekteyken süreci bölen olağanüstü bir şey olur: Annesi ölür.
Olağanın kumaşındaki bu yırtık gerilimli süreci başlatır. Başına gelen tür­
lü felaketlere mesihyen bir çileci tavırla karşılık verir Musa: Patronun ona
iftira atmasıyla katil damgasını yemesi, evlenmeye karar verdiği kadının
kendisini patronuyla aldatması, suçsuz yere yıllarca hapis yatması, hapis­
ten çıkıp evine vardığında kimden olduğunu bilmediği bir çocukla evde
karşılaşması . . . diye sürer gider kötü olaylar zinciri. Musa hepsine aynı
kayıtsızlıkla karşılık verir. İnsan yazgısını aşamaz mı, yazgısına göre mi
hareket etmek zorundadır sorulan derinlerde saklı yanıtlarını bekler. İrade
dediğimiz şeye rağmen yazgı kaçınılmaz mıdır? Bu soruları bizim sorma­
mızı isteyen yönetmen konuya şöyle yaklaşır: "Benim bu tip ifadelere
karşılık düşecek bir sebebim yok. Böyle düşünülüyorsa da bu benim ira­
dem dışında gelişen bir şey. Tabii ki ortaya attığınız şey algılara, yorum15
Duhm, D. 2009. Kapitalizmde Korku, çev: S. Sölçün, Kırmızı: Ankara, s. 83.
203
Demirlaıbuz Sineması: Kötülük Üzerine Çeşitlemeler
lara, çağrışıma açık bir şey. Zaten bunun için ortaya atılır. Ama benim
dertlerim tam böyle değil. Bir kere Yazgı'nın başkahramanı Musa'ya
yabancılaşmış birey tanımını yapmak çok modern bir yaklaşım olur ve
doğru olabilir. Ama benim sorunum modernlik ötesi bir sorun. Modernist
bir bakış değil, ya da modernin eleştirisinden yola çıkarak ulaştığım bir
sonuç değil. Benim derdim bunlardan daha öte. Film, böyle bir durumu
anlatmasına rağmen ben bunu öne çıkarmak için yapmadım. Daha çok
insanın bir kader gibi yaşamak zorunda olduğu kişiliğini anlatmaya çalış­
tım. Ve asla bir modernlik çerçevesi içerisinde değil. İnsanın var oluşun­
dan beri böyle bir gerçekle yaşadığını vurgulamak açısından bunu seçtim.
Bunun dönemsel bir değeri yok" cevabını verir.
Yazgı filmi hayattan uzak ve irrasyonel bulunan hikayesiyle de eleşti­
rilmiştir. Oysa irrasyonel durumlar belki hayatın ontolojik bağlamdaki
hayret uyandıncılığına bizi en yakın düşüren hikayelerdir. Filmin sonun­
da içeride geçirdiği dört yıldan, içeriden çıktıktan sonra evde karısıyla
birlikte onu karşılayan üç yaşındaki çocuktan, ölen annesinden arta kalan
tek şey "saçma" duygusu ve büyük bir boşluktur. İçindeki tek kıpırtı onca
yitik zamanın ardından Musa'nın Sinem' in çıplak diziyle içinde uyanan
arzudur. Annesinin ölümünden üzüntü duymaması, kansını kıskanmayışı,
çocuğu sorgusuz sualsiz kabullenişi ve daha birçok kayıtsızlık hali ile
Musa norm değerlerin, ahlakla kuşatılmış neden-sonuç ilişkileriyle örül­
müş verili dünyanın içinde irrasyonel bir kişidir. Yönetmenin aklı, ahlakı
ve bunların şaşmaz değerleriyle inşa edilmiş dünyanın eleştirisini yapmak
için saçmaya doğru hızla yol alan böyle irrasyonel bir Musa'ya ihtiyacı
vardır. Bir asi, başkaldıran değildir Musa, ama hayata karşı aslında inatçı
bir pasif direniş sergilemektedir. Musa belki de hepimizin zihninden ge­
çip de tutsaklığımızın kafesinde söyleyemediklerimizin, yapamadıkları­
mızın karşılığı gibidir. Negatif bir kahramandır kayıtsızlığıyla, sakinliği
ve tercih ettikleriyle, sıradanlığıyla, basitliğiyle, hırslarından arınmışlığıy­
la belki herkesten daha özgürdür. Toplumsal rollerin ve zorunlulukların
içinde kim ne kadar özgürdür statü, kimlik, temsil ilişkileri ile kuşatılmış­
ken? Musa modern insanı kuşatan hemen her şeyi reddetmektedir. Ey­
lemlerini saçmaya vardıran tavır kendi dışındakilerin ikiyüzlülüklerini
açığa çıkartır.
Romanla film karşılaştırmasına gitmek uyarlamalarda sık rastlanılan
bir durum. Demirkubuz da uyarlama yöntemleriyle bu eleştirel bakıştan
kurtaramaz kendini. Varoluşçu edebiyatın kült romanlarından olan Ya­
bancı ve Yazgı arasındaki benzerlikler ve farklılıklar romanın lehine fil­
min aleyhine eleştirilmiştir zaman zaman. "Varoluşçu felsefenin etkilerini
gösteren Yabancı'da Meursault, 'deniz, güneş ve ölüm' üçgeninde, içine
204
Asuman Susam
duygularıyla giremediği, hep dışında kalarak gözlemlediği bir yaşamda
"Varoluşçu bir sonsuz özgürlük" içerisinde yaşar. Yazgı, Yabancı'nın
varoluşu tanıklıklarını yüzeysel bir şekilde kopyalarken (annesinin ölü­
müne tepkisiz kalma, iş arkadaşıyla sadece tensel bir beraberlik yaşama,
arkadaşı için gereksiz yere birini vurma, üstüne yıkılan suça itiraz etme­
me . . . ) Camus' deki ikincil anlamlar derinliğine (gözlemlerin zenginliği,
Meursault'un kendine özgü varoluşsal mutluluğu, doğa ve insan ilişkile­
ri . . . ) girmez. Yazgı; Yabancı'daki varoluşçu felsefeyi 'kendi anlam bü­
tünlüğünden kopararak' yüzeysel yönleriyle ele alır." 1 6 Burada belki yü­
zeysellikten söz etmek yerine yönetmenin bilinçli bir tercihle esinlendiği
yapıttan neleri alıp neleri dışarıda bıraktığına bakmak gerekmekte. Uyar­
lamanın bir tür seçme, eleme işi de olduğunu göz önüne alırsak yönetme­
nin Yeraltı ve Kıskanmak filmlerinde de aynı yolu izlediğini görürüz.
Kendi fikri için edebiyat metinlerini bir esinlenme aracı olarak görmekte
Demirkubuz. O nedenle de eserin çerçevesine, yapısına birebir uyan uyar­
lamalar yapmaz. O nedenle romanların birebir anlam değerlerini ve karşı­
lıklarını artık başka bir dile aktarılmış başka bir sanat nesnesine dönüş­
müş bir yapıda aramak pek de doğru olmaz. Hem dil, hem söylem, hem
niyet hem de araçlar radikal biçimde değişmiştir film olurken ve bu De­
mirkubuzca iradi bir yol olarak tercih edilmiştir. Kötülük meselesinin kıl­
callarına girmek isteyen yönetmen en etkilendiği ve felsefi olarak kendine
en yakın gördüğü metinleri kendine yol açıcı yapmıştır. Ama en önemlisi
kendi sorularını sormak için, romanların soru ve sorunsallarını tartışmak
için değil. O nedenle bu türden eleştirilere karşı şunları söyler yönetmen:
"Bu hepimizin kayıtsızlığı. Problem istememe gibi ideolojimiz var. Musa
daha açık yaşıyor bunu. Musa kendisini suçlu olmadığı halde suçlu hisse­
den biri. Bugüne kadar çektiğim filmlerde bildiğimiz anlamda suç işleyen
insanlarla masumiyeti anlatmayı denedim. Yazgı' da ise hiç suç işlememiş
bir insanla suçu anlatmayı denedim. Eşinin kendisini aldatmasına kayıtsız
kalarak ihaneti anlamsız kılıyor, işlemediği bir suça boyun eğerek suçun
ve adaletin anlamını darmadağın ediyor. Musa'nın kayıtsızlığı onu yargı­
layanların dünyasının adaletinin ne denli basit, ne derece 'adaletsiz' oldu­
ğunu anlatmak için bir imkan sundu bana. İnsanların tüm serüveninden
edindiği hayat bilgisinin ne kadar naif olduğunu göstermek istedim. Ben
bu anlamların karşısına boşluğu çıkardım." 1 7
1 6 Aslı Daldal. "Zeki Demirkubuz'un Yazgı 'sı", Yeni İnsan Yeni Sinema, sayı: 1 2, Mayıs- Hazi­
ran 2002, s. 8-9.
1 7 Nihal Bengisu Karaca, "İ deal İ yiliğin Yolu Kötülüğü Anlamaktan Geçiyor" (Söyleşi 6), Ak­
siyon Dergisi, 1 7 Kasım 200 1 , sayı 363, s. 46-48, Aktaran: S. Ruken Öztürk, age, s. 1 55 - 1 56.
205
Demirkubuz Sineması: Kötülük Üzerine Çeşitlemeler
Kendinden, doğasından özünden uzaklaş(tınl)mış insanın ölümlülüğü
ile başa çıkması, toplum içindeki kaybolmuşluğu kendine boşlukta yer
açması, boşluğu varlığıyla doldurma mücadelesi içinde ahlak ve doğruluk
karşısında takındığı tutum onun varoluş mücadelesini verir. Yeraltı adamı
böyle bir mücadele içinde tutsaklık, kaybolmuşluk ve değersizlik duygu­
lan içinde çatışır, hem kendisiyle hem de toplumla. İçinden çıkan kötülü­
ğe engel olamaz, olmaz; ama kötülük kokan eylemlerin sorumluluğundan
da kaçacak kadar güçsüz ve korkaktır.
Kıskanmak' ın ana karakteri varlık yoklamasını içindeki kötülüğü sin­
sice örerek test eder. Yaptığı kötülük kadar, verdiği acı kadar egosu göne­
nir, kuvvetlenir. Acı karşısında hiçbir biçimde suçluluk da duymaz. Ahla­
ki olarak da, vicdani olarak da en ufak bir tereddüt, pişmanlık taşımaz ey­
lemlerine karşı. Tıpkı Musa 'nın içinde ölüm karşısında, kayıp ve tutsaklık
karşısında insan oluşa dair dokunaklı hiçbir şey hissetmemesi gibi.
Demirkubuz, Nietzsche'yi anmasa da filmlerindeki temel felsefi prob­
lemler Nietzsche'nin felsefi sorunsallaştırmalanyla örtüşür. "Ben kendimi
illa bir yerde düşünmek gerekirse ' hiçbir yer'de görüyorum. Çünkü ben
minimalizme inanıyorum, yoksulluğa inanıyorum. Yani reel olmayan,
rasyonel olmayan her şeye inanıyorum."18 Bu felsefi bağlam Hıristiyanlık
mitoslarından üretilmiş sorulara aranan yanıtlarla kurulmuştur çokça; an­
cak Demirkubuz kötülük meselesine dair düşünsel yaklaşımlarını teoloj i­
nin bilgisi ve içeriğiyle kurmaz. Bu nokta onu hemen hiç ilgilendirmez.
Meseleye buradan yaklaşmak onda bütünüyle beslendiği entelektüel kay­
nakların fikir esinleriyle ilgilidir. O nedenle ister istemez insanı Nietzsche
kadar Kierkegaard' ın varoluşçuluk anlayışına da ilerletir Demirkubuz.
Öyküsünü kurarken varoluşçular gibi geleneksel akılcılığa yüzünü dön­
mez o da. Bireyselin içinden, tekil bir arayıştır ondaki. Zorunluluklar ye­
rine özgürlük, kopuş pratiği meselesi gerilimde odaklanılan yerdir. Ka­
ramsardır o ama. Kopuş ve kurtuluş filmlerinde imkansız gibidir. Çember
nihai bir sonla hiç kapanmaz. İnsan ve varoluş ona göre de bitmiş bir şey
değildir çünkü. Ona göre de kötülük insan doğasına içkindir, insan yazgı­
sını belirlerken kötülüğe meyyaldir ve masumiyet insana dair eskimiş
uzak bir söylendir. "Çünkü insanın doğası böyle bir şey. Nietzsche'nin
bir sözü var: ' İnsanın akli bir varlık olduğu kadar, akıldışı bir varlık oldu­
ğunu da kabul etmenin zamanı geldi' diye. Bu çok doğru bir söz. Ne ka­
dar akıllı olursak olalım, ne kadar bilimsel bakarsak bakalım, bulduğu­
muz cevapların, bulduğumuz nedenlerin bizi daha büyük nedensizliklerin,
18
Yeni İn.san Yeni Sinema, "Zeki Demirkubuz ile Yeni Filmi ve Sinema Ü zerine" (söyleşi),
sayı 5, Ekim 1 998, s. 1 1 6- 1 1 7.
206
Asuman Susam
daha büyük soruların eşiğine getirdiğini görüyoruz. Bu, çok da bana ait
bir şey değil. Ama ben bunu filmimi yazarken ve yaparken, özellikle bazı
durumları oluştururken sorun ediyorum, hep aklımın bir köşesinde tutu­
yorum. Özellikle de filmin ismini ya da final sahnelerine karar verirken
buna dikkat ediyorum. Hep bir finalsizlikle, bir yere gitmeme hissiyle bı­
rakmaya çalışıyorum hikayeyi . . "19 İnsan, rahatlık duygusu kaybolduğun­
da boşluğa düşer, nedensiz bir içsıkıntısı ve boğulma duygusuna teslim
olur. Can sıkıntısı ve bulantı duygusu kadar -ki bu özellikle Musa ve Ye­
raltı adamı Muharrem' de bir aşırılık olarak temsil edilir- incinebilirlik de
altı çizilmesi gereken önemli bir hissediş ve yoklama alanını oluşturur
kötülük meselesinde Demirkubuz için.
Yabancılaşma, başkasına dönüşme, bundan duyulan iç sıkıntısı gide­
rek rastlantısal kötülüklerin zincirleme bir biçimde kahramanların hayat­
larına akmasına, onu ele geçirmesine yol açar. Kahramanlar kötülük tara­
fından adeta baştan çıkarılırlar. Bu, kendinden geçiş baş dönmesi ve bu­
lantı hissiyle metafiziğin alanından hissettirilir izleyiciye.
Sonuç olarak Demirkubuz sineması kötülük, bulantı ve can sıkıntısı
meseleleriyle kaderin fasit dairesinde kıstırılmış insanlık halleriyle daha
çok meşgul olacaktır. Tipik bir varoluşçuluk gözünden çok daha başka bir
şeydir onun gözü. Büyük ötekinin gözüne karşı tipik bir sine-göz de de­
ğildir ondaki eleştirel göz. Röntgenci naifliklere fit izleyicinin canını sık­
maya koşullanmış bir edebi-gözdür. Sinema o nedenle onda görsel gös­
tergelerin şöleni olmaktan çok bir düşünce karnavalıdır.
.
1 9 Nadir Öperli, Fırat Yücel, "Zeki Dernirkubuz Altyazı Söyleşi", Altyazı Dergisi, sayı 56,
Kasım 2006.
207
Meşhur Amerikan komedisi Laurel ve Hardy serisinin Ferdi Tayfur'un yönettiği
bu iddialı komedi filmi üzerindeki etkisi gazete reklamından anlaşılmaktadır.
Kaynak: Akşam, 23 Ekim 1 947.
TüRK SiNEMA
TARİHYAZIMI VE TüRLER:
yEŞİLÇAM'IN STANDART
TüRLERİNE GiRiş
TARİHİ FİLMLER - KOMEDİLER POLİSİYELER (1 948-1 959)
Tunç Yıldırım
TARİHİ FİLMLER
Tarihi film türü l 950'1er boyunca, Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatında
( 1 923-1 960) yazılmış tarihi romanlardan sıkça faydalanmıştır. 1 Bu ro­
manlar ilk olarak dönemin önemli gazetelerinde ve dergilerinde tefrika
edilmiş ve tarihi roman türünü okuyuculara sevdirerek bu edebi biçimin
popülerleşmesine vesile olmuştur. Feridun Fazıl Tülbentçi gibi tarihi kah­
ramanlık ve serüven romanlarının ustası konumuna gelmiş popüler bir ya­
zarın radyo için hazırladığı kahramanlık menkıbeleri konuşmaları bile ki­
taplaştırılır: Şehidler ( 1 946). Bu tarihi roman yazarının 1 950' lerde film­
leştirilen eserleri arasında Yavuz Sultan Selim Ağlıyor ( 1 948) ve Barbaros
1 Hem Kurtuluş Savaşı yıllarını hem de Osmanlı dönemi Türk tarihini konu edinen, 1 923- 1 960
yıllan arasında yazılmış popüler tarihi romanların eksiksiz olmayan bir listesi için bkz. Dilek
Yalçın-Çelik, Yeni Tarihselcilik Kuramı ve Türk Edebiyatında Postmodem Tarih, Akçağ, Anka­
ra, 2005, ss. 65-70.
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
Hayreddin Geliyor ( 1 948) gibi tefrika romanları ilk akla gelenlerdir. Bu
bağlamda popüler tarihi romanlar ister istemez tarihsel film senaryolarına
kaynaklık etmiştir. Uyarlamalarda öncelik bağımsız Cumhuriyet' in kuru­
luşuna giden yolun başlangıcı olarak görülen Milli Mücadele yani Kurtu­
luş Savaşı yıllarının kahramanlık ve fedakarlık gösteren romantik ulusal
güçlerine (başta asker, öğretmen ve Kuva-yı Milliye mensupları olmak
üzere) verilse de; özellikle Osmanlı İmparatorluğu'nun klasik çağında ya­
şamış ve üstün kahraman-insan şeklinde gösterilen, abartılan, yüceltilen
yeniçerilere, paşalara, sultanlara, padişahlara dayalı filmler ardı ardına
çevrilmiştir.2 1 950'lerin popüler tarihi film türü (aşağıda işlenecek filmler
etrafında gösterileceği gibi) hem geçmişçi hem de patrimonyal bir karak­
tere sahiptir. Tarihi film türü açıkça iki ana damara dayanır: ilki hem ba­
ğımsızlık hem de çağdaşlık mücadelesi olarak tasvir edilen Kurtuluş Sa­
vaşı yıllan, ikincisi de hamasi bir temsil ile yüceltilen Osmanlı mazisi. İs­
ter yakın geçmiş ister uzak geçmiş olsun yegane amaç ulusal kimlik inşa­
sında önemli tarihi olaylan ve büyük tarihi kişileri mlliyetçi bir söylem
üzerinden ele almaktır.
Tarihi film türü dendiğinde hem sinema kuramcılarından hem de tür
sinemasının anlatısal ve ikonografık oluşturanları üzerine çalışan araştır­
macılardan itirazlar gelmektedir. Kracauer'e göre dekor ve kostümle sah­
nelenen tarihsel filmler teatralliğe yol açmakta ve geçmişi dirilten filmler,
bünyesi gereği sinematik olmayan bir karaktere dayanmaktadır. 3 Teatral
estetik ve sahnelemeye dayalı yapaylık yüzünden Kracauer tarihsel film­
lerin sinema medyumunun temel özelliklerine aykırı olduğunu düşün­
mektedir. "Geçmişi referans alma'', "geçmişi inşa etme", "gerçek olaylar
ve kişilerle ilgilenme" tarihsel film türü denince araştırmacıların üzerinde
anlaştıkları ender unsurlardır.4 Özön'ün sinema tarihçisi bakış açısından
yaptığı tanıma göre "tarihsel film, tarih gerçeğini doğruya en yakın bi­
çimde yansıtmaya, bu gerçeği nesnel tutumla vermeye çalışan filmdir. "5
Pinel'e göre de her tarihi film, bir bakış açısını ima eden zorunlu bir yeni­
den inşadır. 6
1 920'lerde Ulusal Kurtuluş Savaşı henüz halkın belleğinde tüm canlı­
lığını korurken Türk sinemasının tarihi film türüne giren ilk yapıtları bu
diriliş ve kurtuluş dönemini konu almıştır. Ertuğrul, Türkiye'deki kadın
2
Tarihi film türünün 1 950' lerde öne çıkardığı bu iki eğilimi kapsayan filmlerin genel tematik
özellikleri için bkz. Senem Duruel Erkılıç, Türk Sinemasında Tarih ve Bellek, De Ki, Ankara,
20 1 2, ss. 90-93.
3 A.g.e. , s. 1 7 1 ve s. 1 74.
4 Hayward'dan ve Stubbs'tan alet. Senem Duruel Erkılıç, a.g.e. , ss. 29-3 1 .
5 100 Soruda Sinema Sanatı, Gerçek, İstanbul, 1 990, s. 1 32.
6 A.g.e., s. 1 22.
210
Tunç Yıldırım
modernleşmesinde öncü bir konumda olan Halide Edip Adıvar' ın" 1 922'
de Akşam gazetesinde tefrika edilen romanından aynı isimle uyarlanan A­
teşten Gömlek'i Kemal Film için 1 923 'te, yerli ve yabancı tiyatro oyunla­
rından esinlenen Ankara Postası 'nı da İpek Film için 1 928 'de sessiz ola­
rak çevirmiştir. Aynı yönetmen 1 932'de İpek Film için, popülist bir tarzda
tarihi romanlar kaleme alan Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu'nun özgün
senaryosunu hazırladığı destansı Bir Millet Uyanıyor eserini sesli biçimde
sinemaya aktarmıştır.
Vurun Kahpeye: Resmi İdeolojiye Uygun Düşen Bir Ulusal Kimlik İnşası
1 948'de dublaj üstadı Ferdi Tayfur tarafından İpek Film için çevrilen İs­
tiklal Madalyası'na kadar geçen uzun yıllar boyunca başka bir kurtuluş
savaşı temalı tarihi film yapılmamıştır. Bu suskunluğu tamamen değiştire­
cek film ise Akad'ın, Halide Edip Adıvar'dan sinemaya uyarladığı Vurun
Kahpeye olacaktır. Aslında 1 948 senesi tarihi film türü bakımından tam
bir dönüm noktasıdır çünkü Halk Film Akıncılar'ı, İpek Film İstiklal Ma­
da/yası'nı ve Erman Kardeşler de Vurun Kahpeye'yi gösterime hazırlaya­
caktır. Roman 1 943 yılında ilk kez Latin harfleriyle Remzi Kitabevi tara­
fından basılır. Akad'ın anılarında yazdığı gibi hırslı yapımcı, genç yönet­
menden bu popüler romanın hem senaryosunu yazmasını hem de filme
çekmesini ister. İlk olarak Taksim sinemasında seyirciyle buluşacak olan
bu tarihi filmin reklam kampanyası, çaylak yönetmeni değil de büyük ka­
dın romancı ve entelektüel Adıvar'ı öne çıkarır. 7 Bütün gazete ilanları,
Vurun Kahpeye filmini milli destan ve milli eser şeklinde takdim etmekte
ve tanıtmaktadır. 8 Yazarın ününü muştulayan Ateşten Gömlek romanı da
edebiyat tarihi uzmanları tarafından "milli aşk hikayesi"9 türüne sokul­
maktadır. İllüstrasyonlar ise filmin iki milli figürünü öne çıkarmaktadır:
Başı yarı açık modem bir eğitim almış İstanbullu kadın muallime ve elin­
10
de kocaman bir Türk bayrağı ile silah tutan kalpaklı Türk süvarisi.
Vurun Kahpeye 'nin jeneriği izleyen ilk görüntüsü genel bir planda
Anadolu taşrasının çorak arazisini göstermekte ve bu görselliğe idealist
bir tavırla yemin eden kadın öğretmen Aliye'nin dış sesi eşlik etmektedir.
Cumhuriyet idealizmini ve modemizmini muştulayan genç kadın öğret­
menin bu ınottosu olduğu gibi romandan alınmıştır. Kendini yüce bir ide­
al (vatanın bağımsızlığı ve cahil halkın eğitilmesi) uğruna feda etme te7 Bkz. Cumhuriyet, 3 Mart 1 949, s. 4.
Bkz. Cumhuriyet, 5 Mart 1 949, s. 4.
9 Azade Seyhan, Dünya Edebiyatı Bağlamında Modern Türk Romanı Kesişen Yazgıların Hika­
yesi, Çev. Erkan Irmak, İ letişim, İstanbul, 2014, s. 69.
I O Bkz. Ulus, I O Nisan 1 949.
8
2ı ı
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
masını işleyen filmin traj ik sonunda bu yemin yine ses formunda geri ge­
lecek ve yerini bağımsızlık çağrışımı yapan İstiklal Marşı'na bırakacaktır.
İstanbullu muallime karakteri çocuklara modem metotlarla okuma yazma
öğretmenin yanında, ülkesi işgal altındayken milli marşlar öğreterek milli
şuuru (yani ulusal bilinci) aşılayan bir öncüye dönüşmektedir. Anadolu
kasabasında geçen film, tıpkı roman gibi şematik bir karakterizasyona da­
yanıp Batı ile Doğu medeniyetleri arasındaki zihniyet/kültür çatışmasına
vurgu yapmaktadır. Bir tarafta geri kalmış taşranın ve taşra değerlerinin
yan cahil geleneksel temsilcileri öbür tarafta büyük şehrin, modem yaşa­
mın ve eğitimin temsilcisi. Vurun Kahpeye açıkça eski rejimin yozlaşmış
unsurları olarak sunduğu yobaz, bağnaz, vatan haini, gerici din adamı ke­
simi ile işbirlikçi, çıkarcı ve padişahçı eşraf kesimini mahkı1m etmekte;
milliyetçiliği ve modemiteyi yüceltmekte, vatanseverliği korumakta ve
toplumun mutluluğu için kendini feda eden kahraman birey idealini işle­
mektedir. Resmi ideoloji olarak Kemalist söylemin Doğu ve İslam kültü­
rünü yerin dibine sokarak yeni bir ulusal kültür yaratmak için başvurduğu
bu ilkeleri, Vurun Kahpeye baştan sona içermekte ve hakim ideolojinin
güçlü bir ideolojik metnine dönüşmektedir. Vurun Kahpeye' nin savundu­
ğu tüm ilkeler (vatan sevgisi, millet aşkı, devrimci duyguların güçlendiril­
mesi, Ulusal Kurtuluş Savaşı'nın kahramanlığı, dini fanatizmin ve batıl
inançların yerilmesi, halkçılık vurgusu vs.) Cumhuriyet rej iminin edebi­
yat ve tiyatro eserlerinde özellikle görmek istediği ilerici olarak kabul
edilen resmi ideolojik ölçütlerdir. 1 1
Peki, Vurun Kahpeye hangi temel nitelikleri sebebiyle tarihsel film tü­
rünün Kurtuluş Savaşı filmleri kategorisine girer? Ana mekan olarak (Ba­
tı) Anadolu taşrasının seçilmesi: dönemin atmosferini yansıtan doğal ve
gerçek dekorlarda yapılan özenli çekimler. Filmsel kurmaca evrenin, Bü­
yük Taarruz arifesindeki ve sonrasındaki tarihsel dönem aralığına yerleş­
tirilmesi. Belgesel ve aktüalite görüntüler sayesinde tarihsel gerçekçiliğin
abartılması : Büyük Taarruz'un hazırlık ve bitiş aşamalarını gösteren kısa
belgesel görüntülere yer verilmesi, orduyu teftiş eden Başkumandan Mus­
tafa Kemal Paşa'nın gerçek görüntülerinin filme iliştirilmesi. Olay örgü­
sünün padişahçılar ile Kuva'yı Milliyeciler arasındaki ezeli rekabet ve ça­
tışma üzerine kurulması: Milliyetçilerin hapse atılması, Kuva'yı Milliye­
cilerin düzenli orduya katılması, kendi çıkarları için vatanı satan hainlerin
cezalandırılması. Anlatı yapısına göre ulusal güçlerin büyük bir bedel
ödeyerek işbirlikçilerle hesaplaşması, düşmanı dize getirmesi, her şeyi
11
Bu ilkeleri bir sanat öğretisi biçiminde sunan kurucu metin için bkz. Ülkü, sayı: 1 3, Mart
1 934, s. 76.
212
Tunç Yıldınm
bilen anlatımın doğrusal bir çizgide gelişmesi. İzleyicide tepki olarak mil­
liyetçi, bağımsızlıkçı, vatansever ve fedakar olma duygularının uyandırıl­
ması, her yaştan ve her cinsten genel izleyici kitlesine hitap etme. Karak­
terizasyonun melodram türündeki gibi ahlaken çok iyi (ilerici milli güç­
ler) ve çok kötü (gerici padişahçılar) resmedilen şematik tipler üzerinden
yapılması, tüm kötülerin cezalandırılması, ikircikli karakterlerin olmama­
sı, düşmanın Yunan kimliğinin açıkça belirtilmemesi. 1 2 Bu gerici/ilerici
ve işbirlikçi/vatansever ikileminin açık bir ikonografik temsile dönüşme­
si: Fes, çarık, sarık, şalvar, peçe ve kara çarşafa karşı kalpak, modem el­
biseler üzerinde (baş ile saçlan yan açıkta bırakacak şekilde bağlanmış)
başörtüsü, pantolon, ayakkabı vs. Kostüm seçiminin Doğu ile Batı kültür­
leri arasında sıkışmış ve zihniyet çatışması yaşayan karakterleri görsel
olarak ifad� etmesi.
Düşman Yolları Kesti: Devrimci Kemalistlerle Statükocu Mutlakıyetçi/e­
rin Bitmeyen Mücadelesini Amerikan Western Türü ile Mezcetme Çabası
1 960 öncesinde Kemal Film, Osman Seden'in yapımcılığında ve yönet­
menliğinde itinalı bir üstün yapım Düşman Yolları Kesti'yi gerçekleştirir.
Bu film de tıpkı Vurun Kahpeye gibi roman uyarlamasıdır. Yalnız, senar­
yoyu bu sefer yönetmen değil de, doğrudan edebi eserin sahibi Tank Dur­
sun Kakınç yazar. Yapımcı-yönetmen Seden, köy filmi olarak tasarladığı
Bir Avuç Toprak ( 1 958) filminde giriştiği westem türüne öykünmeyi, mo­
dem Türkiye'nin yakın dönem geçmişinin en önemli kesitine konumlan­
dırılmış tarihi film türü içinde denemeye devam eder. Çok farklı iki türe
ait bu filmlerin özellikle Anadolu taşrasında ve kırsalında geçen bölümle­
rinde doğrudan westem türünün semantiğini ilgilendiren unsurlar kolayca
tespit edilebilir. Yalnız, bu yerli türleri westem türü ile kaynaştırma çabası
milliyetçi eleştirmenlerin tepkisini çeker. Tuncan Okan, başrolünde Ayhan
Işık'ın oynadığı Bir Avuç Toprak'ı, Anadolu köylülerini Amerikan kov­
boyları gibi göstermekle ve Akad'ın yaptığı gerçekçi köy filmi Beyaz
Mendil'i tahrip etmekle suçlar. 13 Seden' in farklı bir biçimsel tercih yapa­
rak, Düşman Yolları Kesti filmi üzerinden Hollywood westemi ile Kurtu­
luş Savaşı filmi arasında daha rafine bir estetik füzyon gerçekleştirme ça­
bası yine ağır tepki çeker. Hem Ali Gevgilili 14 hem Halit Refiğ 1 5 hem de
12 3 1 Temmuz 1 939 tarihli sansür nizamnamesinin üçüncü maddesine göre "dost devlet ve mil­
letlerin hislerini rencide eden" filmlerin gösterilmesi engellenebilir. Bkz. Resmi Gazete, sayı:
4272, 3 1 Temmuz 1 939, ss. 1 2375- 1 2377. Kıbns sorunu çıkana kadar, Yunanistan ile dostane
ilişkiler içinde olan Türkiye Cumhuriyeti'nin dış politikası, Kurtuluş Savaşı dönemindeki ana
düşmanının kimliğinin filmlerde doğrudan gösterilmesinden rahatsız olmaktadır.
13 Bkz. "Bir Avuç Toprak'tan Bir Sahne: Anadolu Kovboyları", Milliyet, 28 Şubat 1 958, s. 2.
14 Bkz. "Seden 'in Çıkmazı'', Vatan, 7 Kasım 1 959, s. 4.
213
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
Nijat Özön 1 6 eleştirilerini keskinleştirerek, sanatçıyı içi boş bir formaliz­
me ve yabancı sinemalardan alınmış türlere (gangster, westem vs.) baş­
vurmakla suçlarlar.
İşgal altındaki bir İstanbul gecesinde, müttefik güçlerin sıkı kontrolü­
nü atlatarak, kolektif çalışan milli güçler tarafından Anadolu'ya deniz yo­
luyla cephane kaçırılmasını işleyen uzun bir sekansla başlayan Düşman
Yolları Kesti, birbirine rakip iki teşkilatın gizli ve açık olarak yapılan ide­
olojik mücadeleleri ile çatışmaları üzerine kuruludur. İki tezat grubun
içine sızan casuslar hesaplaşmayı daha dramatik ve kanlı hale getirirler.
Filmsel kurmaca evrenin yer aldığı iki ana mekan (yani İstanbul ve Ana­
dolu), düşman işgaline karşı iki farklı duruş sergileyen antinomik görüşle­
rin merkezi konumuna gelmiştir: Kalpak aksesuarı ile kodlanmış, milli
direnişi ve mücadeleyi temsil eden Anadolu harekatı ile özdeşleşen, can­
lan pahasına yeraltında çalışan bağımsızlık yanlısı gözü pek Anadolucu­
lara karşı; şık kıyafetleri ve fesleri ile öne çıkan, padişah efendilerinin
otoritesini korumak için amansız bir mücadeleye girişen, payitahta tama­
men sadık, Osmanlı mirasını koruyacağım derken aslında düşmanla işbir­
liği içinde çalışan saray ve Dahiliye Nazırlığı'ndaki acımasız, sinsi ve
resmi figürler. . . Tıpkı, Vurnn Kahpeye gibi Düşman Yolları Kesti de Kur­
tuluş Savaşı sorununu öncelikle işbirlikçi-padişahçı/direnişçi-Kemalist
ikilemi üzerine oturtmuştur. Yalnız, Düşman Yolları Kesti'nin Milli Mü­
cadele ve Mustafa Kemal yanlısı kahramanları; "Allah yolunuzu açık et­
sin", "Allah'ın izniyle geçeceğiz" ve "Allah yardımcınız olsun" sözleriyle
hareket ederek, kendilerinden büyük bir ilahi kudretin yardımını dilemek­
tedir. Son tahlilde, Düşman Yolları Kesti filmindeki dramatik çatışma,
Kemalist söyleme uygun, basmakalıp ilerici-gerici sarmalı üzerine inşa
edilmemiştir. Birbirine rakip bu karakterler, melodram türünün şematik
çift kutuplu karakter yapılandırması olan "iyiler-kötüler" şeklinde aynştı­
rılmamıştır. İki taraf da kendi siyasi davalarına hizmet eden ve bireyselli­
ğini arka plana atmış tiplerden meydana gelmektedir.
Peki, Düşman Yolları Kesti hangi temel nitelikleri sebebiyle tarihsel
film türünün Kurtuluş Savaşı filmleri kategorisine girer? Ana mekan ola­
rak hem merkez (işgal altındaki İstanbul) hem de çevrenin (Anadolu taş­
rası ile kırsalı) seçilmesi. Filmsel kurmaca evrenin, işgalden sonraki ve
Büyük Taarruz' dan önceki uzun askeri hazırlık ve milli bilinçlenme döne­
mine yerleştirilmesi. Olay örgüsünün padişahçılar ile Anadolucular ara­
sındaki örtük ve açık çatışma üzerine kurulması. Anlatı yapısına göre uluıı
Bkz. "Sessiz Sinemaya Özenti: Düşman Yollan Kesti", Pazar Postası, 15 Kasım 1 959, ss. 1 1 12.
16
Bkz. "Gangster Filmi + Western = Kurtuluş Savaşı Filmi", Dost, sayı: 27, Aralık 1 959.
214
Tunç Yıldırım
sal güçlerin canlan pahasına işbirlikçi mutlakıyetçilerle hesaplaşması, her
şeyi bilen anlatımın doğrusal bir çizgide gelişmesi. Düşman işgaline ve
padişahçılara karşı Anadolu'da düzenli ordu şekline bürünen Milli Müca­
dele'nin meşrulaştırılması. İzleyicide tepki olarak bağımsızlıkçı, vatanse­
ver ve fedakar olma duygularının uyandırılması, her yaştan ve her cinsten
genel izleyici kitlesine hitap etme. Anadolucu ve İstanbulcu ikileminin
açık bir ikonografik temsile dönüşmesi: Kalpağın temsil ettiği yeni Ke­
malist düzen ile fesin temsil ettiği eski Osmanlıcı düzen arasındaki politik
çatışmanın görselleştirilmesi. Yunan kimliğinden hiç söz edilmeyen, var­
lığıyla yokluğu özellikle ifşa edilmeyen bir çeşit hayalet düşmanın yaptığı
katliamların, tecavüzlerin ve işlediği cinayetlerin belirtilerden faydalanı­
larak eksiltili ve eğretilemeli olarak gösterilmesi.
Peki, Düşman Yolları Kesti hangi metinlerarası özellikleri nedeniyle
westem türü etkisinde kalan melez bir Kurtuluş Savaşı filmidir? 1 - Me­
kan benzerliği: Adapazarı 'ndan Anadolu içlerine yapılan zorlu yolculuk
çorak ve boş bir geniş uzamda geçmektedir. Mekanın, karakterler üzerin­
deki ağırlığı çok uzaktan yapılmış genel çekimlerle ifade edilmektedir.
Anadolu kırsalı ile Vahşi Batı 'nın mekan olarak yakınlaştırılması söz
konusudur. 2- Yer benzerliği: Konaklama için kullanılan eski bir Anadolu
hanı, westem evrenini meydana getiren bazı unsurlarla benzeşmektedir.
3- Anlatı kişisi benzerliği: Yolculuğu engellemeye çalışan saray ajanı
İdris'in haberleştiği Aznavur çetesinin atlıları tepelerde dörtnala giderken
tıpkı westem evreninde iyi kovboyları tehdit eden kötü Kızılderililer gibi
uzaktan genel planlarda gösterilmiştir. 4- Araç ve eşya benzerliği: En bü­
yük benzerlik westemden alınmışa benzeyen çadır bezli arabadır. Tıpkı
westemdeki gibi doğal engelleri aşmada kullanılmaktadır. At ve silah da
çok önemlidir. 5- Durum benzerliği: Westem türündeki gibi azgın akan
bir ırmağın (yani doğal engelin) güç bela aşılması, yolculuk vasıtası olan
atlı arabaya saldırı tehdidi ve anlatının karşıt eril karakterler arasındaki
ateşli silahla yapılan bir düelloyla doruk noktasına ulaşması.
Barbaros Hayreddin Paşa: Şatafatlı Osmanlı Geçmişinin Nostaljik Temsi­
li veya Tarihi Filmin Hamaset ve Husumet Dolu Söylemi
Barbaros Hayreddin Paşa, tıpkı Vurun Kahpeye ve Düşman Yolları Kesti
filmleri gibi özenle hazırlanmış bir yapımcı filmidir. Aslen film ithalatçı­
lığı ve sinema salonu işletmeciliği yapan İpek Film müessesesinin bu tari­
hi süper prodüksiyonu, ezeli rakibi Atlas Filmin 1 950 tarihli prestij li yapı­
mı İstanbul 'un Fethi' ne bir cevap olarak hazırlanmıştır. Bu nedenle, 1 950'
!erin ilk yarısındaki büyük mizansenli ve büyük bütçeli kostüme filmler
bağlamında değerlendirilmelidir. Barbaros Hayreddin Paşa nın özgün
'
215
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
müziğini ünlü bestekar Nedim Otyam, sözlendirilmesini Ferdi Tayfur,
gemi maketleri ile trüklerini Vedad Ar yapmış ve Türk denizcileri Le­
vendlerin geleneksel türkülerini ise Ruhi Su söylemiştir. Türk sineması­
nın bu döneminde, tarihi film türünün ikinci daman, Türk tarihine adını
altın harflerle yazdırmış "büyük-yüce-kahraman devlet adamı" temasını
serüven ve kahramanlık tarzında işlemektedir. Filmin jeneriğinde senar­
yocu olarak hiç tanınmamış Kenan Orkan ismi gözükse de, Barbaros
Hayreddin Paşa filminin öyküsünün, Tülbentçi'nin eseri Barboros Hay­
reddin Geliyor romanından izler taşıdığı açıktır. Son tahlilde, Osmanlı
denizcilik tarihinde izini bırakmış çok önemli bir askeri figürü, üstün­
insan şeklinde abartarak anlatan, ilk olarak Ulus .gazetesinde tefrika edil­
miş heyecanlı tarihi roman, filme kaynaklık etmiştir. Bu patrimonyal
önemin vurgusunu, filmin sonuna özenle yerleştirilmiş ama filmsel kur­
maca evrenin dışında kalan bir propaganda sekansında analiz etmek
mümkündür. Preveze deniz savaşını zaferle taçlandıran Barbaros'un ya­
kın çekiminden zincirleme yoluyla tunçtan yapılmış heykelinin benzer
yakın çekimine geçilir. Bir anlamda geçmiş ile şimdiki zaman yakınlaştı­
nlarak birbirlerine bağlanır. Mazinin değerli denizcisinin mirası içinde
bulunulan zamanın denizcileri tarafından onurlandınlmakta ve milli kim­
lik için önemi yüceltilmektedir. Dönemin kimi sinema eleştirmenleri için
Türkiye'de bir avuç büyük film şirketi tarafından finanse edilen bu tarz
tarihi filmler, Hollywood'un debdebeli tarihi filmlerinin yönetmeni Cecil
B. de Mille taklitçiliğine yeltenir. 1 7 Ulusal bir gazetede çıkan ilk sinema
yazısında Attila İlhan, Amerikan sineması etkisine maruz kalan tarihi film
türü tenkidinde çok daha acımasızdır:
Bizim tarihi filmlerimiz, sinemacılık bakımından birer başansızlık ör­
neği olduğuna asla şüphe edemeyeceğimiz Cecil B. de Mille kordela­
lanna benzetilmek isteniyor. [ . . ] Biz, usul usul eski İtalyan tarihi film
üstadlannı taklit edip bozan, Amerikanlaştıran Hollywood'lu film ya­
pımcılarını taklide kalkışıyoruz. 1 8
.
Aslında, öteki gelişmiş sinematografilerin (başta Mısır, sonra Amerika)
büyük etkisine maruz kalmış ve özerklikten nasip alamamış Türk sinema­
sı, kendi türleri üzerinden diğer ülke sinemalarının (öncelikle hfilcim
Hollywood sinemasının) türleri ile temasa geçmektedir. Yani, kendi paza­
rında Amerikan rekabeti ile sıkı mücadele etmek zorunda kalan Türk si­
neması, 1 950'lerin ilk yansında büyük bütçeli, meşhur tiyatro oyuncuları­
na yer veren, dekor ve kostüm görselliğini öne çıkaran tarihi yapımlara
17
18
Bkz. Semih Tuğrul, "Balıkçı Güzeli", Dünya, 2 1 Ocak 1 954, s. 4.
Bkz. "Yavuz Sultan Selim ve Yeniçeri Hasan", Vatan, 6 Kasım 1 952, s. 4.
216
Tunç Yıldırım
yönelmektedir. Tabii ki amaç, Hollywood sineması gibi hem romanesk
hem de spektaküler tarihi filmler yapabilmektir. Barbaros Hayreddin
Paşa bunu hakkıyla yapabilmek için kimi Hollywood filmlerinden
(ç)alınmış görkemli deniz savaşları görüntülerini kullanır ve olumlu eleş­
tiri alır. O yılların en önemli sinema dergisinde çıkan eleştiri, Türk sine­
ması için Barbaros Hayreddin Paşa nın kendi türü içinde önemli bir eser
'
olduğunu yazmaktadır. 1 9 Barbaros Hayreddin Paşa nın yaydığı temsiller
ele alınıldığında şoven bir söylem üzerinden yabancı düşmanlığı20 yaptığı
'
kolayca anlaşılır. Ayrıca; gaza kültürü, cihat vurgusu ve dini ayrımcılık
yapan bu film, kefere/kafir söylemi ile de açık bir İslamcı mesaja sahiptir.
Karakterler, melodram türündeki gibi mutlak iyiler ve kötüler olmak üze­
re ikiye bölünmüştür. Osmanlı Türkleri hakkı, iyiliği ve erdemi temsil
ederken; Hristiyan Avrupalılar ile onlarla işbirliği içinde çalışan Kuzey
Afrikalı Müslüman Araplar kötülük, nifak, sapkınlık ve zalimlikle ilişki­
lendirilmektedir. Gerçekle bağlantılı ya da kurmaca yabancı karakterleri
Türklerin ezeli düşmanı olarak gösteren Barbaros Hayreddin Paşa ecne­
bileri değersizleştirmekte, marj inalleştirmekte ve itibarsızlaştırmaktadır.
Karakterizasyondaki çift kutupluluk bir tarafı (Doğu, Osmanlı, Türk,
Müslüman) yüceltmekte, öbür tarafı (Batı, Avrupa, Hristiyan, Mağripli
Arap) ahlaken yerin dibine sokmaktadır. Osmanlının cengaverliği, büyük­
lüğü ve üstünlüğü, yozlaşmış bir medeniyetin temsilcisi olarak sunulan
ötekileri ezmektedir. Osmanlının meşru düzeni, -köyünden sarayına ka­
dar- hak duygusu üzerine kurulmuşken, Arapların ve Avrupalıların bozuk
düzenleri sapkın ve despot liderleri üzerinden tamamen dekadan, sadik ve
hedonist bir bağlamda gösterilmiştir. Son tahlilde, tarihsel anlaşmazlıkları
ele alırken nesnel bir tavır sergilememekte ve karşıt taraftan basit bir iyi­
kötü sarmalında değerlendirmektedir. Ahlaki kutupluluk, şemacılık ve
abartılı bir ifadeye dayanan l 950' 1erin tarihi filmlerinin bu yapısal özel­
likleri, Tanzimat sonrası Osmanlı edebiyatında ve tiyatrosunda türeyen
melodram türü etkisindeki tarihsel dram örnekleriyle bir hayli örtüşmek­
tedir.2 1 Bu önyargılı ve ayrımcı temsil şekli dönemin Türk sinema endüst19 Bkz. Yıldız, sayı: 52, 22 Aralık 1 95 1 , s. 22.
düşmanlığı olgusunun Türk kimliği içindeki mutlak yerinin en ilginç tahlilini İ lber
Ortaylı yapar: "Türk kimliği ve şuuru; tarih kitabı okutarak, tarihi piyes seyrederek, tarihi film
çekerek veya şiirle, müzikle oluşmuş değildir. Doğrudan doğruya kan, ateş ve kavga ile oluş­
muş. Bu nedenle Türk kimliğine sahip olan adam, Xenophobie (yabancı düşmanı) olmuştur; is­
ter kabul edin ister etmeyin ama bu böyledir. Xenophobie böyle dramatik bir tarihin sonucu­
dur." Bkz. Orta Asya 'nın Bozkırlarından Avrupa 'nın Kapılarına Türklerin Tarihi, Timaş, İs­
tanbul, 201 5, ss. 29-30.
21 Namık Kemal'in tarihsel oyunu Celaleddin Harzem.şah ( 1 884) ile karşılaştırma yapmak için
bkz. Mehmet Fatih Uslu, " 1 9. Yüzyıl Osmanlı Dünyasında Tarihsel Dram ve Kamusal Alan",
20 Yabancı
217
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
Tisini gözlemleyen yabancı gazetecilerin de dikkatini çekmiştir. İtalyan
muhabir Rino Bra'nın uzman sinema dergisi Cinema için yazdığı "La
Cortina Di Ferro Del Cinema Turco" makalesi Türkçeye çevrilir.22 Avru­
palı gazeteciye göre muhteşem diye nitelenen bu kötü kostüme filmler
çok seyirci çekmekte, değişmez biçimde milli tarihe dayanmakta ve kötü
rollerini hep Batılılara vermektedir. Bu basmakalıp temsil tarzı Türk si­
nema eleştirisi tarafından sorunsallaştırılmaz. Hatta yönetmen Baha Ge­
lenbevi için Barbaros Hayreddin Paşa süresi biraz kısaltılması şartıyla
tarihi bir fresk olur.23
Peki, Barbaros Hayreddin Paşa hangi temel nitelikleri sebebiyle tarihi
film türüne girer? XVI. yüzyılın siyasi ve askeri egemenlik savaşlannın
meydana geldiği Akdeniz coğrafyasının ana mekan olarak seçilmesi: İtal­
ya' da Fondi Kalesinin fethi, Ege'de Midilli adasının korsanlarca yağma­
lanması, Osmanlının gözleri kamaştıran güzellikteki payitahtı İstanbul,
Şimal Afrika'sını (başta Tunus, Trablusgarp vs.) egemenlik altına alma
çabası. Filmsel kurmaca evrenin, Akdeniz'in paylaşımında Preveze Deniz
Savaşı (27 Eylül 1 538) ile sonuçlanacak tarihsel anlaşmazlık dönemine
yerleştirilmesi. Olay örgüsünün cihat yolunda gaza eden Osmanlı Türkleri
ile ezeli düşmanlan Hristiyan Avrupalılar arasındaki siyasi ve askeri ça­
tışma üzerine kurulması. Anlatı yapısına göre Osmanlı güçlerinin hem de­
nizde hem de karada yağmacı Haçlılan dize getirmesi, Barbaros'un imza
attığı çeşitli Türk zaferlerine odaklanan eksiltili ve her şeyi bilen anlatı­
mın doğrusal bir çizgide ilerlemesi. Spektaküler bir biçime öykünen kala­
balık sahneler ve savaş sekanslan üzerinden patrimonyal ve geçmişçi
söyleme eklemlenen savaş yanlısı (yani cihatçı) bir mesaj verilmesi, milli
kimliğin yüceltilmesi. Hem devlet adamı (Cezayir Beylerbeyi) hem de as­
ker (Kaptan-ı Derya) olan Barbaros Hayrettin Paşa'yı, Türk tarihinde des­
tan yazmış bir üstün insan olarak ele alma, kahramanlık, kişisel fedakar­
lık ve macera arama vurgusu, bu bağlamda mutlak monarşi düzeninin
meşrulaştırılması. Her yaştan erkek izleyicide tepki olarak şoven� dinci,
muhafazakar, yabancı düşmanı ve savaş yanlısı olma gibi duygulann uyan­
dırılması.
Peki, Barbaros Hayreddin Paşa hangi metinlerarası özellikleri nede­
niyle melodram ve komedi türleri etkisi taşıyan melez bir tarihi filmidir?
Tanzimat ve Edebiyat Osmanlı İstanbul 'unda Modern Edebi Kültür, (Yay. Haz. Mehmet Fatih
Uslu & Fatih Altuğ), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınlan, İstanbul, 2014, ss. 240-249.
22
Bkz. Aykut Görkey, " İ talya, Filmciliğimizi Nasıl Görüyor?", İstanbul Ekspres, 16 Kasım
1 952, s. 3. "Türk Sinemasının Demir Perdesi" anlamına gelen bu İ talyanca makaleyi Yıldız der­
�isi de yayınlar. Bkz. sayı: 8, 7 Şubat 1 953, ss. 1 6 ve 26.
3 Bkz. Giovanni Scognamillo, "Üç Türk Sinemacısı", Yeni Sinema, sayı: 1 3, Aralık 1 967, s. 35.
218
Tunç Yıldırım
1 - Tema ve durum benzerliği: Güzel ve adil Hristiyan Kontes Julia ile
erdemli Müslüman Barbaros arasındaki imkansız aşk teması önemlidir.
Saplantılı bir deniz tutkusu ve Akdeniz' in fethi ile tutuşan Barbaros, baş­
tan çıkarılmayı reddeder. Görev ve hizmet aşkını duygusal aşka (ve arzu­
ya) tercih eden Barbaros'u tutku ile seven Julia ise aşk acısına dayanamaz
ve intihar ederek kendi kendini yok eder. Aşk için kendini feda etme te­
ması doğrudan melodram türünün semantiği ile ilişkilidir. 2- Mekan ve
aksesuar benzerliği: Melodramın tutkulu kırılgan bireyi ile bağlantılı bu
imkansız aşk teması spesifik bir aksesuar ve mekan tercihiyle görselleşti­
rilir. İzleyici üzerindeki patetik etkiyi önce "gözyaşı şişesi" sonra da "me­
zarlık" gerçekleştirir. 3- Müzik benzerliği: Kontes Julia'nın arkadaşlık
kurduğu Türk esir Hatice' nin söylediği yanık türkü, hem aşkın hem de
melodramın melankolisini işaret etmektedir. 4- Oyuncu tercihi: Mimar Si­
nan'ın yardımcısı Selim Kalfa rolü için seçilen komik rollerin ustası Mü­
nir Özkul 'un varlığı doğrudan komedi türünün semantiğini akla getirir.
Suya girmekten korkan bu karaktere yapılan sözlü şakalar ve onunla bağ­
lantılı birkaç küçük "gag" kullanımı, Barbaros Hayreddin Paşa filminin
komedi türüyle bütünleştiği anlardır. 5- Sözlendirme sanatçısı ve argotik
üslup tercihi: Amerikan komedi serilerini kendine has tarzıyla Türkçeleş­
tiren Ferdi Tayfur'un yönettiği sözlendirmenin masum argo kelimelere
dayanması da sözlü komik etkiyi güçlendirmektedir. Mesela, düşmanı
aşağılamak için kullanılan "çorbacı" ve "keşiş kılıklı" sözleri ilk akla ge­
lendir.
Dokuz Dağın Efesi: Başkaldırı Teması Üzerinden Ceberut Osmanlı İstib­
dat Rejiminin Eleştirisi
Hollywood tarzı tarihi filmleri kopya etmekle itham ettiği Türk sineması­
nın tarihi filmlerini ele alan Attila İlhan, aynı yazısında, hem tarihi filmin
ne olması gerektiğini hem de ne olmaması gerektiğini tanımlamaktan geri
durmaz:
[ . . . ] Tarihi film yalnızca kalabalık, ihtişam, cenk gürültüsü, harem ve
cariyelerden ibaret değildir. Tarihi film evvela tarihtir, yani belli bir
zaman ve yerde yaşayan cemiyettir ve onun hayati meseleleridir.
Peki, bu uzmanın tarihi film türü hakkındaki sosyal görüşlerine cevap ve­
rebilen bir fi lm o dönemin Türk sinemasında çevrilmiş midir? Bir başka
deyişle, yaptığı filmle tarihe bir yorum getiren yani tarih üzerine tez üre­
tebilen bir yönetmen var mıdır? Dokuz Dağın Efesi filmiyle tarihyazımına
dayalı gerçekçi bir biyografi gerçekleştirdiğini şöyle açıklayan Erksan bu
güç işi başaran dönemin tek yönetmenidir: "Bu bir biyografi filmiydi;
219
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
olaylan ortaya koymakla görevliydim."24 Dokuz Dağın Efesi, 1 950'li yıl­
ların Türk sineması bünyesinde çevrilen, sosyal içerikten tamamen yok­
sun, basit aşk ve macera öyküleri olarak seyirciye takdim edilen "efe
filmlerinden" ayrılmaktadır. Yapımcı-yönetmen Kenç' in iki filmlik serial
olarak gerçekleştirdiği bol figüranlı Çakırcalı Mehmet Efe 'nin Defines P
5
tamamen ticari şartlara boyun eğmekte ve Erksan' ın Dokuz Dağın Efesi
filminin zıt kutbunu temsil etmektedir. Erksan, tarihi kaynaklardan hare­
ket ederek kendi senaryosunu yazmış ve Çakıcı Mehmet Efe'nin hayatını
içinde bulunduğu sosyal, ekonomik ve politik bağlam kapsamında ekrana
taşımıştır. Kısacası, sinema sanatçısı Erksan' ın XIX. asır sonu ve XX.
asır başı Osmanlı toplumsal tarihine yaklaşımındaki bu ciddi eleştirel ta­
vır, dönemin Batı Avrupa sinemalarında (özellikle Fransa ve İtalya) yavaş
yavaş eser vermeye başlayan auteur duruşu ile eşdeğerdir. Dokuz Dağın
Efesi ve Metin Erksan, Yeşilçam dönemi Türk sineması tarihi içinde istis­
nai bir konuma sahiptir çünkü bu öncü eserle birlikte tarihi film türünde
yönetmenin yorumu ve bakış açısı artık ideoloj ik bir kimlik kazanmıştır.
Kontrolsüz istibdat rejiminin sebep olduğu adaletsizliğe, haksızlığa ve
güvensizliğe karşı dağa çıkmak zorunda kalan bir zeybeğin yaşamöyküsü
üzerinden Erksan, ince ince mutlak monarşi eleştirisi yapmakta ve meşru­
tiyet düzeniyle ilişkili özgürlük vurgusunu işlemektedir. Efelerin başkal­
dırışını bir sebep değil de sarayın keyfi idaresinin yol açtığı bozuk düze­
nin bir sonucu gibi gösteren bu tarihi filmiyle, narsist bir tavırla Osmanlı
düzenini kusursuzlaştırarak idealize eden, bu kutsal devlet düzeninin yü­
ce-kahraman insan kategorisine çıkarılan seçkinlerine odaklanan 1 950'le­
rin tarihi film türü geleneğini reddeden Erksan, imparatorluğun en uzun
yüzyılına odaklanmış ve çökmekte olan bir politik sistem (monarşi rej i­
mi) eleştirisini "efe-devlet çatışması" üzerinden yapmayı başarmıştır. Bu
asi zeybeğin İzmir'e yerleşmiş İngiliz Vitol ailesi ile yakın temas içinde
bulunduğunu iyi bilen Erksan, Çakıcı ' nın bilinçsizce İngiliz emperyaliz­
minin çıkarlarına hizmet ettiğini yazacak ama sansür sebebiyle bu unsuru
filme alamadığını itiraf edecektir.26 Asıl önemli olan tarihi film çeken bu
yönetmenin, birey olarak insanı merkeze koyarak, Osmanlı romantizmine
sırtını kesin olarak dönmesidir. Osmanlı kimliğini yücelten diğer tarihi
filmleri aksine Dokuz Dağın Efesi muktedirleri değil de isyan halindeki
sıradan insanların trajedisini işlemektedir. Klasik melodramın önemli et­
kilerini taşıdığını gösterdiğim Barbaros Hayreddin Paşa örneğinin aksine
24
Bkz. Metin Erksan, "Çakıcı Efsanesi ve Gerçeği'', Vatan, 1 5 Haziran 1 959, s. 4.
Bu filmin iddialı reklamı için bkz. Vatan, 28 Ekim 1 952, s. 3 .
26
Aradan yıllar geçtikten sonra yönetmenin bir özeleştiri yaptığı görüşlerini okumak için bkz.
MITB Sinema Kulübü, Milli Sinema Açık Oturumu, MITBSK, İ stanbul, 1 973, s. 35.
25
220
Tunç Yıldırım
Dokuz Dağın Efesi, melodramın ağdalı üslubunu reddederek traj ik ve ger­
çekçi bir eser olmayı başaran nadir tarihi filmlerdendir. Tarihi olayları
açıklayan ve yorumlayan yönetmen aslında, ortaya siyasi ve toplunısal
eleştiri yapan bir film çıkarmaktadır.
Osmanlının bozuk adalet mekanizmasına güveni kalmayan yalnız bir
efenin intikam ve kan davası motivasyonu ile hareket etmesi ve suçlulara
cezasını kendisi vermesi çok eski bir geleneği olan muhafazakar Anadolu
müessesesi zeybeklik ile ilgilidir. Zayıf köylüyü, çetelere ve ağalara karşı
koruyan, devlet malına dokunmayan, Allah'a imanı her şeyden üstün tu­
tan, hırsızlığa ve sömürüye karşı mücadele eden bu "sosyal isyancı efe"
kahramanlaşır ama efsaneleşmez çünkü Erksan diğer efe gruplarının nasıl
çeteleştiğini, soygun, kız kaçırma ve yağma yaptıklarını gösterir. Demek
ki yönetmen, ne devlet otoritesinin şiddet aygıtı zaptiye kuvvetini ne de
hem zaptiye hem de diğer efelerle çarpışan ve eşkıyalaşan tehlikeli zey­
bekleri idealize eder. Tarihi tespit ve tahlillerinden hareketle söz konusu
çatışmanın kişisel, ailevi, hukuki ve toplumsal sebeplerini göstermeyi
amaçlar. "Soylu eşkıya teması"27 döneme damga vuran Yaşar Kemal' in
romanı İnce Memed'i derinden etkilese de Erksan, Dokuz Dağın Efesi'n­
de isyankar efe karakterini yüceltmez. XIX. yüzyıl sonunda Batı Anadolu
kırsalında başlayan film öyküsünün tarihsel bağlamı, padişah il. Abdülha­
mit' in temsil ettiği istibdat rej imi dönemini örtük olarak işaret etmektedir.
Doğu ülkelerine özgü bir despotik yönetim ile ilişkilendirilen Osmanlı
Sarayı verdiği sözleri tutmayan ve resmi sözlere inanarak düze inen is­
yankar efeleri yargısız infaz eden zalim bir devlet düzenini temsil etmek­
tedir. Filmin her şeyi bilen anlatımı çizgisel bir şekilde -zamansal eksilti­
lerle- ilerler ve Çakıcı 'nın hayatından kesitler sunar. Siyasi iktidarın mut­
lak sahibi Sultan 'ın "affı-şahane" olarak okunan fermanlarıyla affedilen
ve düze inen efeler asayiş sorunlarını bahane ederek yeniden dağa çıkar­
lar. Olayların meydana geldiği Ege bölgesi kırsalında devlet otoritesinin
mal ve can güvenliğini sağlayamadığı aşikardır. İşte bu çarpık düzende
Çakıcı Mehmet Efe, bir düze inen bir dağa çıkmak zorunda kalan, yerle­
şik hayata tam olarak geçemeyen ve aile düzenini koruyamayan bir sos­
yal kurban olur. Mutlakıyet rej iminin, isyanlara sebep olan haksızlıkların
önüne geçemediği ve asayişi sağlayamadığı böyle hissettirilir.
Filmsel kurmaca evrende yapılan zamansal bir eksilti, dış eril ses tara­
fından özellikle belirtilir.
l9l2
yılına gelindiğinde Çakıcı hala dağda olsa
da ülkede siyasal rej im kökten değişmiş ve il. Meşrutiyet ilan edilmiştir.
Bu nasıl anlaşılmaktadır? "Auteurün yorumu" olarak okunabilecek dış se27
Bu konu hakkında bkz. Azade Seyhan, a.g. e., ss. 1 35 - 1 44.
22 1
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
sin şu sözleri -Artık memleketin asayişi de düzelmeye yüz tutmuştur. Dağ­
lar eskisi kadar serbest değildir- filmin monarşi karşıtı politik mesajını
zımnen vermektedir. Yalnız, meşrutiyet rejimi, Çakıcı Mehmet Efenin çe­
tesine özgürlük getirmez. Teslim olmayı ve silah bırakmayı bir türlü ka­
bul etmeyen bu kanun kaçağı, çok daha iyi işleyen bir istihbarat şebekesi
sayesinde zaptiyeler tarafından kıstırılır ve trajik şekilde öldürülür. Hem
başkaldırıyı hem de eşkıyalığı önleyecek toplumsal, hukuki ve iktisadi re­
form yapmak yerine Hükümet, tıpkı öncülü tek adam rejimi gibi isyanı,
askeri tedbir alarak bastırmayı tercih eder. l 959'da, Türk Sinema Sanatçı­
ları Demeği'nin isteği üzerine, Gazeteciler Cemiyeti 'nin İstanbul'da dü­
zenlediği Birinci Türk Film Festivali'ne iştirak eden Dokuz Dağın Efesi,
jüri özel ödülünü almayı başanr. 28 Buna rağmen filmin eleştirel alımlama­
sı ihtilaflıdır. Eleştirmen yorumlan ikiye bölünür. Bir taraf9 efelerin dağa
çıkmalarına yol açan sosyal faktörlerin Dokuz Dağın Efesi'nde tam olarak
verilmediğini düşünmekte, öbür taraf0 da bu önemli filmde efelerin baş­
kaldırma nedenlerinin açıklandığı görüşündedir. Dönemin en ünlü hafta­
lık siyasi dergisi Akis'te film tenkitleri yazan Halit Refığ & Adnan Ufuk
tandemi, Dokuz Dağın Efesi filminin sanatsal değerinin bazı eleştirmenler
tarafından abartıldığını ifade edip, filmin hem içeriğini hem de biçimini
ağır şekilde eleştirirler. 3 1 Tarihi gerçeklere eğilen ve tarihi yorumlayan
Dokuz Dağın Efesi'ni hiç tutmayan eleştirmenlere göre bu filmin biçimi
westem türünün çeşitli motiflerini taklit etmekte, yönetmenin biçemi de
John Ford, Elia Kazan, Fred Zinnemann gibi Hollywood'un ünlü yönet­
menlerine öykünmektedir.
Peki, Dokuz Dağın Efesi hangi temel nitelikleri sebebiyle tarihi film
türüne girer? Filmin başındaki dış eril sesin belirttiği gibi ana mekan ola­
rak Batı Anadolu kırsalının seçilmesi, sahici etkiyi arttırmak için doğal
dekorun, Aydın yöresi ile Ege bölgesindeki Beşparmak dağlarına konum­
landırılması. Filmsel kurmaca evrenin, XIX. asır sonu ile XX. asrın ikinci
on yılının başı arasındaki çalkantılı tarihsel döneme yerleştirilmesi, Os­
manlı siyasi tarihinde mutlakıyet rejiminden meşrutiyet rejimine geçişin
sezdirilmesi. Film öyküsünün Osmanlı toplumsal mazisine izini bırakmış
gerçek bir tarihi figürün yaşamı üzerine inşa edilmesi. Olay örgüsünün
başkaldıran efeler ile devlet otoritesini temsil eden zaptiye kuvveti arasın28
Bk.z. "Türk Film Festivali Sonuçlan", Vatan, 30 Mayıs 1 959, ss. 1 , 5.
Ali Gevgilili, "Çakıcı Geliyor!", Vatan, 1 1 Ocak 1 959, s. 2. Semih Tuğrul, "Bir Rejisö­
rün Yolu", Kim, 16 Ocak 1 959, ss. 28-29.
30 .z . Tank Kakınç, "Birinci Türk Film Festivali", Sinema-Tiyatro, sayı: 4, 15 Haziran 1 959,
Bk
s. 9. Erdoğan Tokatlı, " l 958-59'da Yerli Filmler", Pazar Postası, 24 Mayıs 1 959, s. 14.
3 1 Bk.z. "Dokuz Dağın Efesi", Akis, sayı: 238, 24 Ocak 1 959, s. 3 1 ve "Hasta Sinema", Akis,
sayı: 256, 23 Haziran 1 959, s. 33.
2 9 Bkz.
222
Tunç Yıldırım
daki çatışma üzerine kurulması: yargısız infazlar, pusu kurmalar, affı-şa­
haneler, silahlı çatışmalar, hakiki zeybeklerin eşkıya çeteleriyle mücade­
lesi, yerleşik köylülerin isyankar efelere ve olmayan devlet otoritesine
karşı ikircikli tutumu, şiddeti körükleyen, uzlaşmaya dayalı sosyal re­
formları engelleyen ve çatışmayı destekleyen askeri tedbirlerin eleştirisi.
Erkek izleyicide tepki olarak kahramanlık, yiğitlik, erdem, adalet ve hak­
kaniyet duygularının uyandırılması. Efe-zaptiye ikileminin açık bir iko­
nografik temsile dönüşmesi: zaptiyenin giydiği resmi askeri üniformanın
ve başına taktığı fesin temsil ettiği soğuk devlet otoritesine karşı isyankar
efelerin başlarına taktıkları çiçekli, yapraklı, çelenkten bozma kefye oya­
lan ve dizleri açıkta bırakan kısa pantolonları arasındaki modern-gelenek­
sel zıtlığı.
Peki, Dokuz Dağın Efesi filminde eleştirmenlerin bahsettiği gibi bir
western türü etkisinden bahsedilebilir mi? Bilindiği gibi Western filmleri­
nin konusu genelde kan davası sebebiyle intikam alma teması etrafında
kurulmuş bir olay örgüsüne sahiptir. Dokuz Dağın Efesi bu iki tematik
motifi taşısa da bunu kendi orijinal tarihi bağlamı içinde yapmaktadır. Ya­
ni bu açıdan western semantiği ile ilişkilendirilemez. Filmin ana kahra­
manı Çakıcı Mehmet Efenin dağda kalmak ile eve yerleşmek arasında
kalması ve yerleşik, legal yaşama bir türlü geçememesi vahşi doğa ile
medeniyet (yani kültür) arasında sıkışmış ve tercih yapamayan western
türünün başkahramanı ebedi yalnız kovboyun durumunu anımsatır. An­
cak, XIX. yüzyıl Vahşi Batı 'sı ile aynı dönem Batı Anadolu kırsalı arasın­
da herhangi bir semantik ilişki kurmak tarihi bakımdan yanlış olur. Bura­
daki duru,m benzerliği yüzeyseldir. Kanımca, Dokuz Dağın Efesi sadece
ufak bir yerinde Hollywood westernlerinde sıklıkla geçen bir görüntüyü
yinelemektedir. Karıncalı dağda saklanan Çakıcı'nın yeri hakkında haber
veren telgraf memurunun kullandığı iletişim aracının yakın planından tel­
graf direklerine yapılan kesme, istihbaratın hızlıca zaptiyeye ulaştığını
ima etmektedir. Bu montaj tercihini, Erksan'ın westerne saygı duruşu ola­
rak tasarladığı küçük bir "auteur imzası" olarak görmek mümkündür.
KOMEDİLER
Amacı açıkça seyirciyi gülümsetmek, eğlendirmek ve güldürmek olan ko­
medi türünün tarihi sinema sanatından çok öncesine, antik çağ edebiyatı­
na ve tiyatrosuna kadar gider. Aristoteles, komedyayı ortalamadan daha
aşağı olan karakterlerin taklidi olarak tanımlarken; hafif gördüğü bu türü
gülünç olanın taklidi olarak eleştirmektedir. 3 2 Oysa kimi uzmanlara göre
32
Bkz. Poetika, Çev. İ smail Tunalı, Remzi Kitabevi, İ stanbul, 2006, s. 20.
223
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
sinemanın kral türü olan komedi, altın çağını 1 920'li yıllarda yaşarken,
yedinci sanatın ilk beynelmilel yıldızı da komedinin alt türü olan savruk­
lamanın (Fr. burlesque) yetenekli doğaçlamacı aktörü Charlie Chaplin,
nam-ı diğer Şarlo olur. Komedi, sinema alanında sınırları kesin belli ol­
mayan, zayıfça tanımlanmış ama evrensel bir türdür.33 En genel anlamıyla
komedi, komik olanı temel öğe olarak kabul eden sinema türüdür. Hatta
kimi araştırmacılar için bu türün çok daha basit bir işlevsel tanımı vardır:
"İzleyici gülüyorsa, bu bir komedi filmidir." 34 Henüz Türkiye sinema
sanayi bünyesinde özel bir yapımevi kurulmamışken, Malul Gaziler Ce­
miyeti 'nin angaje ettiği tiyatro oyuncusu Şadi Karagözoğlu, Şarlo karak­
terinden etkilendiği söylenen komik Bican Efendi tipi üzerine kurulmuş
kısa serial filmleri yazar, oynar ve yönetir. 3 5 1 92 1 yılına kadar giden bu
ilk komedi filmleri, söz konusu türün, Türk sinemasında ne kadar eski ol­
duğunu göstermektedir. Farklı türleri denemekten çekinmeyen Muhsin
Ertuğrul, başrollerinde Hazım Körmükçü'nün oynadığı Aynaroz Kadısı
( 1 938) ve Bir Kavuk Devrildi ( 1 939) gibi popüler tiyatro uyarlamaları
üzerinden, Zahir Güvemli'nin deyişiyle, bir çeşit "tarihi komediye"36 dö­
nüşen eserler çevirmeyi başanr.
Türk sinemasının Yeşilçam öncesi döneminde komedi türü deyince ak­
la gelen belirli bir yerli film ismi, yapımcısı veya sanatçısı yoktur ama
özelinde komedi filmlerini, genelinde ise sinemayı geniş halk kitlelerine
sevdiren istisnai bir dublaj sanatçısı olan Ferdi Tayfur, ismini daha yaşar­
ken efsaneleştirmeyi başarır. Etkisi hem sıradan seyircide hem de müş­
külpesent eleştirmenler üzerinde o kadar büyük olur ki Tayfur, yaptığı
taklitler ve anlattığı hikayeler sayesinde, bazıları için, meddah mertebesi­
ne ulaşır. O, bir anlamda milli hava kattığı yabancı tipler sayesinde söz
komedisinin üstadı olur. Laurel ve Hardy adlı Hollywood komedi serisi­
nin Türkçeleştirilmesiyle özdeşleşen ve unutulmaz Arşak Palabıyıkyan
adlı Ermeni tipi ile Balıkçı Osman tipini sıfırdan yaratan bu büyük sanat­
çı, bazı eleştirmenlere göre sinemanın Türkiye'de popülerleşmesinde bü­
yük bir rol oynamıştır.
Türkiye'mizde sinemanın yayılmasında, geniş kütlelere kadar inme­
sinde bence en büyük rollerden birisi, Ferdi Tayfur'a aittir. [ . . ] Ferdi
.
33
Bkz. Jacques Aumont, Michel Marie, Dictionnaire theorique et critique du cinema, Nathan,
Paris, 200 1 , s. 38.
34
Bkz. Anclrew M. Butler, a.g.e., s. 1 2 1 .
35
Bkz. Nijat Özön, Türk Sineması Tarihi: 1896-1 960, a.g.e., ss. 68-69.
36 A.g.e. , s. 246.
224
Tunç Yıldırım
Tayfur'un çabası sinemayı, Türkiye'de dar çevrelerin ilgilendiği bir
' lüks' olmaktan çıkarmıştır. 3 7
Yönetmenliği de deneyen Tayfur, "ilk hareketli ve şarkılı büyük Türk ko­
medi filmi" diye reklamı yapılan Kerim 'in Çilesi'ni 1 947'de çevirir. 38
Komedi türü incelenen 1 948- 1 959 döneminde hem kendi muhtevasını
hem de kendi şeklini arayan ve basit Amerikan komedisi taklitleri ile ge­
leneksel sözlü güldürü/gülmece kültürü arasında senteze varmaya çalışan
bir yapıdadır. Bu mezcetme işi tam anlamıyla 1 950'lerin sonuna gelindi­
ğinde ilginç ve uzun ömürlü Cilalı İbo serisinin ortaya çıkışıyla başanla­
bilecektir. Tarihi film türünde olduğu gibi Hollywood'un etkisi senkretik
komedi türünde aşikardır.
Sihirli Define: A laturka Şarkılı Türkülü Komedi Teşebbüsü
Erman Kardeşler, l 940'ların ikinci yansında Seyfi Havaeri 'nin çevirdiği
Damga isimli bir melodramla Yeşilçam ortamına adım atar. 39 Popüler bir
milli romana dayanan büyük yapımları Vurun Kahpeye, tarihi film türü­
nün önemli eseri olur. 1 950 yılında, otuzların çok ilgi çekmiş bir opereti
Lüküs Hayat'ı, Akad rejisörlüğünde beyaz perdeye müzikal türünde taşır­
lar. Diğer Yeşilçam yapımcıları gibi her türe el atan bu yapımevi doğal
olarak komedi türünü de denemekten geri kalmaz. Yeşilçam ortamında
kısa sürede, çok hızlı, düşük bütçeli ve senaryosuz film çekmesiyle nam
salacak Semih Evin,40 Sihirli Define'yi bu müessese için yazar ve yönetir.
Tuluat tiyatrosunun en önemli oyuncularından İsmail Dümbüllü'ye başro­
lü veren ve arada sırada komik olmaya çalışan bu garip film aslında, dö­
nemin önemli ses sanatçılarının alaturka şarkılarını ardı ardına sıralayan
sekanslardan meydana gelmekte ve olay örgüsünün cılızca etrafında dön­
düğü saçma bir define arama arzusu, ihtiyacı üzerine kurulmaktadır. An­
latının başındaki cinayet ve hırsızlık motifleri bir sürpriz etkisi yaratmak­
ta ve sözde hazinenin yerini gösteren harita parçalan da geciktirim (Fr.
suspense) etkisi vermektedir. Seyircide merak ve şaşkınlık duygusu uyan­
dırmak için doğrusal anlatımı sık sık kesintiye uğratan geriye dönüşler ve
masalsı Buhara şehrinde geçen bol müzikli fantastik bir rüya sekansı
(Vampir Drakula'nın da eksik olmadığı! ) kullanılmaktadır. Ana mekan
olarak gazinolar, meyhaneler ve konser salonları tercih edilmekte ve Si­
hirli Define komedi türünden çok alaturka müzik şölenine dönüşmektedir.
37
Ali Gevgilili, "Pancho Ö lmez", Vatan, 24 Mart 1 958, s. 4.
38
Bkz. Akşam, 23 Ekim 1 947.
39
Bkz. "Yapımcı Hürrem Ennan'la Konuşma'', Yedinci Sanat, sayı: 6, Ağustos 1 973, s. 23.
40
Bkz. Vatan, 25 Mayıs 1 960, s. 2 ve Agah Özgüç, "Semih Evin Bir Sette Üç Film Çevirdi",
Akşam, 30 Aralık 1 966, s. 6.
225
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
Takip ve kovalamaca motifleri; İstanbul gece hayatı, İzmir fuarı ve Mer­
sin 'in egzotik tarihi dekoru içinde verilmektedir. Türkiye'nin büyük şe­
hirleri bir hayli turistik atmosferde temsil edilmektedir. Huysuz, yaşlı, iş­
siz, avanak, sakar, beceriksiz ve aylak gezen iki tiyatro oyuncusunun (İs­
mail & Rasim) merkezde olduğu Sihirli Define akıl almaz rastlantılara
dayanmakta ve komedinin sessiz sinema dönemindeki alt türü olan sav­
ruklamanın basmakalıplaşmış kimi gaglannı (yüze dökülen yemek, kay­
gan zeminde düşüp kalkmalar, çarpışmalar, sakarlıklar vs.) yer yer tekrar
etmektedir. Görsel komik etki yaratmada hayli başarısız olan, görsel ritmi
ve aksiyonu (sürekli araya giren uzun şarkı, türkü ve göbek dansı sekans­
lanyla) sekteye uğrayan Sihirli Define çareyi sözlü komedi yoluna baş­
vurmakta bulur. "Hasan almaz, basan alır", "Deve", "Sabreden derviş sı­
kıntıdan gebermiş" gibi argotik laf cambazlıkları ve bayağı tekerlemeler
üzerinden seyirciyi güldürmeye çalışır. Başroldeki iki kafadarın abartılı
mimik ve jestleri, ağızlarından çıkan bu kaba replikler gibi güldürmeyi
hedeflemektedir. Anlaşılacağı gibi teatral etki, söze daha önem veren bu
komedi filmine baştan sona nüfuz etmiştir. Buna bir de aşın müzik (yani
şarkı) kullanımı eklenmelidir. Klasik . anlatının sebep-sonuç ilişkisindeki
görece gevşeklik, sessiz sinemanın savruklama komedilerindeki gibi ardı
ardına gelen şiddetli gaglara değil de özellikle araya sokulan alaturka şar­
.kı, türkü ve oturak alemi sekanslanna bağlıdır.
1 920'ler sinemasında savruklamanın sık sık kullandığı hızlı geriden
oynatım gibi basit montaj tekniğinin, Sihirli Define'nin birkaç yerinde
kullanılması da yaratılmak istenen komik etkiyi verememektedir. Başrol­
deki iki geleneksel tiyatro oyuncusunun yavaşlığı, komedinin bu alt türü­
nün zorunlu kıldığı, akrobat kadar çevik hareket eden ve hızlı jestikülas­
yona sahip aktör seçimi ile uyuşmamaktadır. İnsan ile insan yapımı eşya
arasındaki çatışma temasına dayalı geleneksel komedi özelliği Sihirli De­
fine' de yoktur. Aktörlerin vücutları da komik bir oyunculuk performansı
sunamamaktadır. Göbek atmak veya dans etmek için fırsat kollamak ko­
mik etki için hiç de yeterli değildir. Sonuç olarak, ortaya bir çeşit "vur
patlasın, çal oynasın estetiği" çıkmaktadır. Sihirli Define'nin asıl amacı
ise arzu nesnesi olarak sunduğu kadın vücudu üzerinden erkek bakışı
mest etmektir. Yakın planda göğüs, bel ve kalça hareketleri yapan dansö­
zün yan çıplak vücuduna, anahtar deliğinden dikizlenen soyunmakta olan
meçhul bir kadının bacak çıplaklığı eklenir. Böylece ortaya, erkek bakışı­
nın ürünü olan çok kaba bir erotizm temsili çıkar. Şarkı ve türkülerle des­
teklenen iç öyküsel ve dış öyküsel müzikler ile Safiye Ayla ve Müzeyyen
Senar gibi alaturka musikinin üstatlarını performans başında gösteren
sekanslar, geniş seyirci kitlesine, pahalı konserlerde canlı dinleyemedikle226
Tunç Yıldırım
ri büyük ses sanatçılarını beyaz perdede göstennektedir. En ufak bir sos­
yal içerik veya mesaj kaygısı taşımayan Sihirli Define, masal türüne uy­
gun düşen bir mutlu sonla bitmekte, iyilik ve erdemin temsilcileri ödül­
lendirilirken kötülük edenler cezalandırılmaktadır. Son tahlilde, alaturka
şarkılara, muhtelif Anadolu türkülerine, konserlere ve çeşitli danslara yer
veren Sihirli Define, dönemin Türk sinemasının sözde komedi, aslen ba­
yağı bir filmidir.
Edi ile Büdü Tiyatrocu: Laurel ve Hardy Serisinin Hem Erotik Hem de
Refleksi/Bir Taklidi ya da Savruk/ama ile Sözlü-Şarkıh-Müzikli Komedi
Sembiyozu
Yeşilçam döneminin başlangıcında komedi türünde çekilen seri filmlere
rastlanır. Üstelik bunlardan iki komik ana karaktere dayalı olan birisi, tüm
dünyada ve Türkiye' de popüler olmuş, Laurel ve Hardy serisine doğrudan
öykünmektedir. İki meşhur tiyatro oyuncusu Küçük Sahne'den Münir Öz­
kul ve Şehir Tiyatrosu'ndan Vasfı Rıza Zobu'nun başrollerinde olduğu
Edi ile Büdü serisi, bu Amerikan savruklama komedisinden etkilenme­
taklit etme sannalında değerlendirilmelidir. Dönemin çok önemli bir ya­
pımevi Atlas Film için senaryolarını ünlü gazeteci Burhan Felek'in yazdı­
ğı ve yönetmenliğini de Şadan Kamil'in yaptığı bu filmler belirli bir ticari
haşan elde ederler.4 1 Yönetmenin niyeti daha bu yerli komedi serisi orta­
ya çıkmadan bellidir. Kamil, Türkiye'de Amerikan tarzı komedi filmleri
çekmek istediğini açıkça beyan etmiştir.42 Serinin ilk filmi Edi ile Büdü'
de diğer rollerden biri, pek şaşırtmayacak şekilde, dönemin en güzel vü­
cutlu oryantal dansözlerinden seksi Enneni kızı Nana'ya verilir.43 1 953 'te
gösterime giren bu ilk film hakkında çıkan iki eleştiri yazısı ihtilaflıdır.
Burhan Arpad,44 diyalog biçiminde yazılmış ve orta oyunu ile tuluat tiyat­
rosunun özelliklerini taklit eden senaryoyla birlikte oyunculuk tarzını ağır
eleştirir. Seyircinin sadece kelime oyunlarını ve Özkul-Zobu ikilisinin
uzun konuşmalarını duymasından şikayetçidir. Bu eleştinnene göre Edi
ile Büdü nün en bariz vasfı alaturka bir Laurel ve Hardy uyarlamasının
meydana getirilmiş olmasıdır. Anlaşılacağı gibi Arpad için Edi ile Büdü,
salt sinematografık tekniklerden faydalanarak görsel komik etki yaratma­
da başarısızdır. Lüks Koltuktaki Adam45 ise eleştirisinde, yönetmenin mi­
zanseni ile basit senaryoyu onaylamakta ancak bu komedi filmindeki gag
'
41
Bkz. Ali Sekmeç ve Okan Ormanlı, "Şadan Kamil ve Bir Dönemin Sineması", Klaket, sayı:
14, mart-nisan 2000, s. 22.
42 Bkz. "Şadan Kamil", Yıldız, sayı: 29, 14 Temmuz 1 95 I, s. 1 7.
43 Bkz. Yıldız, sayı: 99, 1 5 Kasım 1 952, s. 1 5 .
44 Bkz. Vatan, 7 Şubat 1 953, s . 5
45 Bkz. Yıldız, sayı: 8, 14 Şubat 1 953, s. 23.
227
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
yokluğundan ve Büdü karakterinin dublajından şikayet etmektedir. l 953 '
ün sonunda gösterime çıkan Edi ile Büdü Tiyatrocu filminin gazete rekla­
mı hayli ilginçtir. İlanda Türk komedi serisi Edi ile Büdü, Amerikan ko­
medi serisi Laure/ ve Hardy ile karşılaştırılmaktadır.46 Ancak aynı reklam
illüstrasyonu, şehvet figürü olarak dansöz rolündeki Neriman Köksal'ı da
gözler önüne sermektedir. Demek ki açık seçik olma ve dansöz karakteri
üzerinden kadın çıplaklığını kullanma ele alınan dönemin komedileri için
bir çeşit konvansiyondur. Kadınlı, içkili ve çalgılı oturak alemi sekansla­
rına dönemin başka filmlerinde (mesela Dokuz Dağın Efesi) rastlansa bile
komedilerde kaba erotizm vurgusu daha ağır basmaktadır. Serinin ikinci
filminin eleştirel alımlaması da bölünmüştür. Arpad övgü dolu yazısında
Edi ile Büdü Tiyatrocu'yu komedi filmlerine daha yakın bulur çünkü bu
filmdeki hareketler ona göre çok daha sinemasaldır. 47 Lüks Koltuktaki
Adam için Edi ile Büdü Tiyatrocu kaba şakalara dayanan bir aksiyon ko­
medisidir.48
Edi ile Büdü Tiyatrocu filminin komedi türüyle ilişkili temel özellikle­
ri nelerdir? Esasen tiyatro dünyasında geçen Edi ile Büdü Tiyatrocu, ko­
mik etkiyle teatral biçimi karıştırmanın yollarını aramaktadır. Ana mekan
olarak Şen Tiyatrosu sahnesi ve sahne arkası seçilmiştir. Bu bakımdan bir
sinema filmi olarak refleksif özellik taşımaktadır. Koreografisini Peter
Wolsky'nin yaptığı Alman bale topluluğu da hem yerli hem de yabancı
danslarıyla filmin görselliğini şarkı ( Üsküdar 'a Giderken, 1 0. Yıl Marşı
vs.) ve müzikle zenginleştirmektedir. Tiyatro ve bale gibi iki değişik sanat
formundan faydalanan komik sinema filmi, aynı zamanda, herkesin bildi­
ği yabancı bir komedi serisini andırmaktadır. Zobu & Özkul tandemi doğ­
rudan Laurel & Hardy ikilisiyle ilişkilendirilebilir. Bu anlatı kişilerinden
biri şişko öbürü sıska, biri akıllı diğeri ise şapşaldır. Yani filmin temel re­
feransı, sinema sanatının komedi türüne ait efsanevi bir seriden gelmekte­
dir. Edi ile Büdü Tiyatrocu'nun başlangıç ve devam sekansları tamamen
savruklama gagları üzerine kurulmuş komik bir biçimden oluşmaktadır.
Anlatının girişi açık bir sebep-sonuç ilişkisiyle değil de, balık tutmaya ça­
lışırken denizden önce merdiven çıkaran sonra da dalgıç yakalayan ve ça­
tı tamir etmek isterken damı parçalayan işsiz güçsüz iki kafadarın sakar­
lıklarının ve beceriksizliklerinin yol açtığı komik etkileri göstermekle ye­
tinmektedir. Tuhaf ve acayip objeler (kuyu çengeli ile balık tutma! ) kul­
lanma, suya düşme, çamura batma, ıslanma, cam kırma, sakarlık yapma,
yanlış anlaşılma vs. gibi motiflerle birlikte esas olarak obje ile insan ara46
Bkz. Vatan, 14 Aralık 1 953, s. 3.
Vatan, 24 Aralık 1 953, s. 4.
48 Bkz. Yıldız, sayı: 54, 2 Ocak 1 954, s. 6.
4 7 Bkz.
228
Tunç Yıldırım
sındaki çatışma temasını işlemektedir. Edi ile Büdü Tiyatrocu doğrudan
sinemanın ilk gagına da saygı duruşunda bulunur. Lumiere biraderlerin
L 'arroseur arrose ( 1 895) filmindeki meşhur gag aynen ikinci sekansta
alıntılanır yani tekrar edilir. Bir film olarak sinemadan ve başka sanatlar­
dan bahseden Edi ile Büdü Tiyatrocu anlaşılacağı gibi metinlerarası niteli­
ğe ve kendini yansıtan biçime sahiptir. Nedensellikten uzak bu rastlantılar
komedisini, film içinde oyun temasınm işlendiği tiyatro parodisi bölümle­
ri izler. Yanlış anlaşılmalar üzerine kurulu bu absürt kısım boyunca Edi
ile Büdü istemeden tiyatro oyuncusu olurlar. Hatta meşhur tarihi piyes
Kabakçı Mustafa'yı anakronik kostümler içinde parodi şeklinde temsil
ederler! Bu noktada anlatıya üçüncü önemli karakter girer. Oryantal kıya­
feti, geceliği ve mayosuyla yan çıplak fetiş kadın figürü, kantocu "Prima­
donna Güzel Dam" hem tiyatro seyircilerini hem de avanak ikiliyi büyü­
lemeye başlar. Bu bağlamda baştan çıkarıcı Neriman Köksal, balıketli
yan çıplak kadın vücudu güzelliğine alaturka göbek dansının eklendiği
kaba bir erotizm nesnesine dönüşür. Aslında, dans eden tüm kadın karak­
terler oryantal dansöz kostümü giymiş durumdadır. Anlaşılacağı gibi Edi
ile Büdü Tiyatrocu bu kısımlarında savruklamadan daha çok şarkılı, mü­
zikli, sözlü erotik bir komediye dönüşmektedir. Sadece kılık ve kıyafet
değiştirme, savruklama özelliğini anımsatmaktadır. Kısacası, Edi ile Büdü
Tiyatrocu savruklama estetiği ile sözlü komedi estetiği arasında bir amal­
gam yapan, her iki komik stili de içeren melez bir biçime sahiptir. Nihai
amaç tabii ki seyirciyi güldürerek eğlendirmektir. Arabalı takip-kovala­
maca sahnelerinde ve Akasya plajında geçen deniz sekansında "hızlı oy­
natım", "yavaş oynatım", "geriye oynatım" ve "görüntüyü dondurma"
gibi savruklama estetiğini işaret eden basit montaj teknikleri kullanılmak­
ta ve aksiyonun hızı tekrar arttırılmaktadır. Film komedi türüne özgü tipik
bir mutlu sonla biter. Revücü kızlardan birlikte çalışma teklifi alan komik
ikiliden sakar ve şapşal Büdü, türsel konvansiyona uygun olarak doğru­
dan kameraya konuşarak (yani seyirciye hitap ederek) veda eder. Böylece
Edi ile Büdü Tiyatrocu filmi, komedi türüne yakışır bir şekilde, kendilik
bilincinin farkında olan bir sonla biter.
Cilalı İbo Casuslar Arasında: Eklektik Estetiğe Sahip Erken Bir Pos/mo­
dern Komedi Örneği
Seden' in dönemin tür sinemasına yaptığı en önemli katkılardan biri Cilalı
İbo isimli komedi serisini parlatmak olmuştur. Komik tiyatro oyuncusu
Feridun Karakaya'nın can verdiği ve Yeşilçam'ın olmazsa olmaz dört se­
naryocusundan biri Sadık Şendi! tarafından yaratılan bu sevimli karakter,
geleneksel tiyatroda İbiş' in, halk masallarında Keloğlan'ın yaptığı etkinin
229
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
benzerini sinema sahasında yapmayı başannıştır. Başrolünde şarkıcı Zeki
Müren'in oynadığı Berduş ( 1 957) filmi için ikincil bir rol olarak tasarla­
nan bu komik karaktere geçmeden önce Seden'in komediye bakışı üzerin­
de durulmalıdır. Kemal Filmin, yabancı film dağıtımcılığı ve sinema salo­
nu işletmeciliği işleriyle meşgul olduğu bir dönemde Seden, Ferdi Tayfur'
un Hollywood'un büyük bütçeli görkemli filmlerini tüm Türkiye'de dağı­
tan FİTAŞ için yaptığı seslendirme çalışmasını gözlemler:
Bütün yarattığı tipler, bizim halkımızın dili ile konuşuyor ve halkı bi­
zim esprilerimizle güldürüyorlardı. Halkın neye güleceğini neden zevk
alacağını ondan daha iyi bilen biri olamazdı ve seslendirme sırasında,
Arşak Palabıyıkyan'a, Laurel Hardy'e veya Balıkçı Osman'a söylete­
ceği sözü, kendi yaratır, espriyi kendi üretirdi, diyaloglar listesine hiç,
ama hiç önem vermeden. Ferdi Tayfur bununla da kalmadı. Seslendir­
mesini yaptığı büyük avantür filmlerinden birinde hoşuna giden bir tip
gördü mü, ne yaptı etti, o tipe de kendi havasını, halkın hoşlandığı ha­
vayı verdi. Türk seyircisi bu şekilde Türkiye'nin her tarafında senede
en az yirmi filmde, kendi dili, kendi zevki ve kendi esprisini buldu,
sanki bir Türk filmi seyreder gibi seyretti bu filmleri.49
Osman Seden'in geniş halk kitlelerinin hoşuna gidecek, onların anladığı
dilden konuşan ve onların zevkine sahip yerli komik bir tip yaratmadaki
önemin çok erken farkına vardığı gayet açıktır. Batı sinema endüstrilerin­
den ithal edilen komedi filmlerini çok iyi tanımasına rağmen, o filmlerin
başrollerindeki gülünç ikilileri kopya etme gibi bir derdi yoktur. Aktör
Karakaya için ise Cilalı İbo karakteri, geleneksel Türk tiyatrosundan İbiş
tipini ve İtalyan commedia dell 'arte'sinden Arlechino tipini andınnakta­
dır. 50 Star muamelesi gören Karakaya, çevirdiği film başına, Yeşilçam'ın
diğer erkek yıldızlarının iki katı maaş (50.000 TL) alacaktır.5 1 Cilalı İbo
Casuslar Arasında'nın senaryosu Ali Kan takma adıyla Osman Seden'e
yönetmenliği de ikinci uzun metraj lı filmini çeken şehir tiyatrosu kökenli
O. Nuri Ergün'e aittir. 1 959'da seyirciyle buluşan, ticari getirisi yüksek
olan bu komedi serisine eleştinnenler hiç yüz vermez. Türkiye' de bilinen
anlamda komedi yapılmadığını iddia eden Gevgilili'nin bu film hakkında
savruklama türü ile yaptığı karşılaştınnalı yorum hayli acımasız ve para­
doksaldır:
49
Bkz. Osman Seden, a.g.e. , s. 1 1 .
Bkz. Gökhan Akçura, Aile Boyu Sinema, Yapı Kredi Yayınlan, İ stanbul, 1 995, s. 1 82.
51 Bkz. "Cilalı İ bo ile Röportaj", Ses, sayı: 26, 19 Mayıs 1 962, s. 6.
50
230
Tunç Yıldırım
Basit ve değersiz bir komedi, ikinci yansından sonra yer yer güldürü­
cü olabiliyor. [ . . . ] 'Cilalı İbo Casuslar Arasında' Mack Sennett kome­
dilerinin kötü, hem de oldukça kötü bir kopyası olmasına rağmen tek­
nik bakımdan Türk komedisinde bir 'yenilik' niteliğindedir. 52
Eleştirmenin bu görüşü nasıl açımlanabilir? Komik akrobat-aktör Sen­
nett'in 1 9 1 2'den itibaren Keystone yapımevi adına ürettiği kısa metrajlı
filmlerin tamamen gag üzerine kurulu olduğu ve çizgisel anlatı kuruluşu­
nu arka plana iten özgün bir biçimsel yapı tercih ettikleri hatırlanmalıdır.
Cilalı İbo Casuslar Arasında filminde sebep-sonuç ilişkisi üzerine kurulu
klasik sinema estetiğinin, sessiz sinemanın erken döneminin özellikle
savruklama türünde hakim olan atraksiyonlar estetiğine feda edildiği gö­
rüşü savunulabilir mi? Tabii ki hayır. Öykü anlatan bu uzun metrajlı ko­
medi, sessiz dönemden miras kimi savruklama tekniklerini ve gagları kul­
lansa da, başı ve sonu belli bir olay örgüsüne sahip, kapalı uçlu ve her şe­
yi bilen bir anlatıma dayalı, doğrusal gelişen klasik sinema filmidir. Bu­
nunla birlikte, ana mekan olarak pavyonda geçen Cilalı İbo Casuslar
Arasında göbek atma, dansöz, striptiz, açık seçiklik ve alaturka şarkı ve
türkülerle dönemin komedilerinin bütün konvansiyonlarını içermektedir.
Demek ki Gevgili'nin tenkidi yüzeysel bir mukayeseye dayanmaktadır.
Baykan Sezer de hor gördüğü filmin değersizliği hakkında kısa ve net ko­
nuşmaktadır:
Bu film için bir şey söylemek boşuna. Filme gidenler, yalnızca içinde­
ki yedi dans, biraz da en az o kadar şarkı için gidiyor. Filmi seyretme­
ye değil. Bunun için, bir buçuk saat maskaralık yapmaya değmezdi . 53
Peki, komedi türü bağlamında ele alındığında Cilalı İbo Casuslar Arasın­
da için ne söylenebilir? Bu güldürü, dönemin komik filmlerinin standart
niteliklerini tekrar eden ama türe yenilikler getiren özgüllüğe sahiptir. Ka­
rakteristiği gereği bu farklı öğeleri mezcetmeye çalışır. Başkahraman Ci­
lalı İbo ilk olarak işi başında gösterilir. Lostra salonunda geçen bu sekans
hızlandırılmış bir montaja dayanmakta, dış öyküsel olarak kullanılan rock
müzik de ritmi arttırmaktadır. Savruklama şeklinde tasarlanan ve konuş­
maya hiç yer verilmeyen bu kısım beklendiği gibi bir komik etkiyle biter.
Aşın hızlı boyanan müşteri ayakkabıları aniden alev alır ve böylece, sav­
ruklama tarzına uygun biçimde sakarlık motifi bir gag olarak kullanılır.
Kılık değiştirme (Kızılderili, kovboy, Kafkas dansçı, Nazi subayı, Arap
şefi, Türk ağası vs.) ve taklit yapma öğeleri anlatının devamında sakarlık
52
53
Bkz. Vatan, 1 O Ekim 1 959, s. 4.
Bkz. Akşam, 1 1 Ekim 1 959, s. 3 .
23 1
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
unsuruna eklenecektir. Yerli ve yabancı gerçek tiplerin taklidini yapan bu
pastiş üslubu komik etkiyi desteklemektedir. İbo'nun dış görünüşü çok
basit olmakla birlikte fakirliğini göstermektedir. Diğer komedi filmlerin­
deki karakterlerde olmayan şekilde isminin yazdığı şapkası, yamalı pan­
tolonu, boyacı sandığı ve armonikası ile Cilalı İbo kendine has kimliği
olan özgün bir komedi karakteridir. Samimi ve saf duygularını ifade eden
mimikleri onu hem seyircinin hem de kadın karakterlerin gözünde sempa­
tik kılmaktadır. Diğer komedilerde olduğu gibi standart söz oyunları bu
filmde önemli yer tutmaktadır. Yalnız, bu sözlü komedi üslubu içinde far­
kı sağlayan İbo'nun kelimeleri yanlış eklemlemesi ve harfleri zorlukla te­
laffi.ız etmesidir. "R" harfini "y" veya "v" olarak söylemesi arada bir ke­
kelemesi ve sıklıkla peltek konuşması komik etkiyi güçlendirmektedir.
Anlaşılacağı gibi eğitimsizdir. Nereden geldiği, nereye gittiği ve nerede
yaşadığı belli değildir. Ailesi yoktur. Keloğlan gibi toplumun alt sınıfına
ait, her kesimden ve her cinsten seyircinin sevebileceği, özdeşleşebileceği
anonim bir karakterdir. Kelimeleri telaffi.ız ederken deforme etmekte
(yavrum yerine yavyum demesi gibi) ve aşırıya kaçmadan argotik (deve,
ayı vs.) konuşmaktadır. Fenerbahçe'ye olan saplantılı tutkusu, ezeli rakip­
leri Galatasaray aleyhine atıp tutmasına sebep olmaktadır. Tam anlamıyla
sokaktaki adam içinden çıkmış bir tiptir. Kötülerin azılı düşmanı olan
Cilalı İbo tıpkı masal kahramanı Keloğlan gibi iyilik ve saflık timsalidir.
Güzel kıza sahip olup zenginleşmek (bir anlamda sınıf atlamak) istemek­
tedir. Diğer komedi filmlerindeki gibi ancak rastlantı sayesinde geçici bir
iş bulabilir. Rakiplerini kızdırmak için kullandığı "sinek" ve "sinek oğlu
sinek" gibi sözlerine uydurarak eklediği Türkçede daha önce işitilmemiş
garip ifadeler komik retoriği desteklemektedir. Savruklama etkisi taşıyan,
aksiyonun temposunu hiç düşürmeden sözlü ve müzikli komedi olmak
isteyen, Anadolu türküleri ile alaturka şarkılara bolca yer veren, göbek
dansına ve oryantal çıplaklığına bağlı kaba erotizmi açık seçik bir cinsel­
liğe dönüştüren Cilalı İbo Casuslar Arasında, casusluk film türüyle bir­
likte edebiyat ve sinemanın bazı popüler kahramanlarının pastişini yapan
tuhaf bir filmidir.
Sevgilisinden (Nuray Uslu) öpücük almasıyla doğaüstü bir güce sahip
olan Cilalı İbo, bağırmaya başlamakta ve Hollywood sinemasının dünya­
ya tanıttığı meşhur Tarzan karakterini taklit etmektedir. Böylece insanüstü
bir güce sahip olan İbo, hızlandırılmış_ görüntüler ve basit trükler eşliğin­
de düşmanlarını alt etmektedir. Macera filmi türüne yapılan bu gönder­
meyi polisiye edebiyatına yapılan bir başkası izlemektedir. Düşman casu­
su Mandrake'nin grubuna sızan Cilalı İbo, kendisine dedektif Mike Ham­
mer yerine koyarak soruşturma ve karşı casusluk yapmaktadır. Amerikan
232
Tunç Yıldırım
romancı Frank Morrison Spillane'nin yarattığı bu edebi karakterin polisi­
ye serisi dönemin Türkiye'sinde yok satmaktadır. Son tahlilde, Cilalı İbo
Casuslar Arasında komedisi futboldan, edebiyata oradan da sinema türle­
rine ve film karakterlerine kadar giden popüler kültür alıntılan, tekrarlan,
klişeleri ve referanslarıyla doludur. Tamamen eğlendirmeyi amaçlayan bu
metinlerarası gezinti özünde açık bir pastiş54 alıştırmasıdır. Eklektik este­
tiğe sahip bu komedi filmi çok farklı kaynaklardan alıntı ve taklit yapar­
ken, başvurduğu edebi ve sinemasal türlerin konvansiyonlanyla dalga
geçmeyi (bir anlamda parodi55 yapmayı) tercih etmemektedir. Bir çeşit er­
ken postmodem sinema denemesi olan bu pastiş komedisinin l 970'lerin
başında westem türünü de yakından ziyaret edeceği hatırlanmalıdır.
POLİSİYELER
Edebiyat alanında önemli bir roman türü olan polisiye, Batı sinematogra­
filerinin, erken sessiz sinema döneminden beri sıklıkla tekrarladığı ve çe­
şitlendirdiği popüler bir tür olmuştur. İşlenen bir "suç" sebebiyle yürütü­
len soruşturma temasını işleyen bu türün olay örgüsü genellikle üç temel
anlatı kişisi etrafında yapılandırılır. Bunlar; cürüme sebep olan kişi (hırsız
ve/veya katil), suçun nasıl gerçekleştiğini anlamaya çalışan, sorumlusunu
yakalayarak gizemi çözmek isteyen kişi (polis, polis müfettişi, komiser ya
da özel dedektif) ve suçun gerçek ya da olası kurbanı olan kişidir. Türe
özgü bu senaryo özelliklerine, türe has bazı görsel nitelikler de eklenmeli­
dir. Hollywood'da ve Fransa' da uzun bir dönem boyunca yaygın olan po­
lisiye aynı zamanda belirli bir renk kodlamasıyla diğer türlerden kesin
olarak ayrılmaktadır. Renkli film teknolojisi yaygınlaştıktan sonra bile bu
tür, siyah-beyaz estetiğinde ısrar etmiştir. 56 Amaç karanlık suç öykülerinin
karakterlerini siyah-beyaz zıtlığını öne çıkaran tehditkar ve tehlikeli bir
atmosfer içinde işleyebilmektir. İkonografık analiz de polisiye türüne ait,
bir filmden diğerine tekrar eden ve her filmde aynı anlamı taşıyan sembo­
lik imajları belirlemede kullanılabilir. Buna göre; polisiye film anlatısının
54 Postmodem estetiğin belirleyici bir niteliği olan "alaycı güdüleri kopartılmış pastiş" hakkında
bkz. Sabri Büyükdevenci, Semire Ruken Öztürk, Postmodernizm ve Sinema, Dipnot, Ankara,
2014, ss. 28-29.
55 Tür parodisi hem satirin hem de modem sinemanın bir biçimi olarak abartılı bir yaklaşımla
türlerin değersizleştirilmesini hedefler. Türler, kendini yansıtan parodi biçiminin odağı haline
1 950'lerin sonunda gelirler. Modem sinema ve parodi arasındaki yakın ilişki için bkz. Andrıis
Bıilint Kovıics, Modernizmi Seyretmek: Avrupa Sanat Sineması, 1950-1980, Çev. Ertan Yılmaz,
De Ki, Ankara, 20 1 0, ss. 1 2 1 - 1 23.
5 6 Bkz. Raphai!lle Moine, a.g.e., s. 46.
233
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
taşıyıcısı konumundaki polis müfettişinin veya çetin ceviz özel dedektifin
giydiği gabardin palto, polisiye türünü tanımlamaktadır. 57
Her şeye rağmen, polisiye filmlerin türsel sınıflandınlması farklı şekil­
lerde yapılabilmektedir. Polisiyeyi büyük bir türsel kimlik olarak kabul
eden ve onu üç alt türe ayıran genel yaklaşıma göre "gangster filmleri",
"dedektif filmleri" ve "kara film" bu esas türün çeşitlemeleridir.58 Hepsi­
nin kendine has bir özerkliği vardır. Bir başka tasnif etme şekliyse suç te­
ması ve hafiye karakterini kıstas alarak yapılandır. Buna göre karmaşık
bir büyük tür olan "suç filmleri"; gangster filmi, kara film, polisiye ve
thriller kategorilerini topyekfın içermektedir. 59 Peki, suç filmleri nasıl ta­
nımlanabilir? Bir dedektif ve suçluların olduğu, işlenen bir suçun olduğu
ve olayın aydınlatıldığı bir film suç filmidir. 60 Sonuç olarak, anlatı ve te­
ma bakımından suç ve tahkikatın temsili polisiye türünün olmazsa olmaz
bir semantik unsurudur. Bu tür; aşk, ihanete uğrayan arkadaşlık ve kendi­
ni feda etme üzerine kurulu bir suç melodramı olan Josef von Sternberg'
in çevirdiği Underwold ( 1 927) filmiyle gerçek anlamda gelişme gösterir.6 1
Türk sinemasında polis filminin ilk örneği olarak Muhsin Ertuğrul'un
İpek Film adına çevirdiği Kaçakçılar ( 1 929) gösterilmektedir.62 Bundan
sonra gelen polis filmi ise Kenç' in Ha-Ka Film için yaptığı Yılmaz Ali
( 1 940) olur. Anlaşılacağı gibi, Yeşilçam dönemine kadar Türk sinema ta­
rihinde polisiye ender olarak ziyaret edilen bir türdür. 1 950'lerin ilk yan­
sında Türkiye'de polisiye örneklerinin aniden çoğalması nasıl açıklanabi­
lir? Polisiye, Türk sineması özelinde neyi, nasıl işler ve anlatır? Türün, bu
ulusal sinemayı ele geçirmiş melodramla stilistik sembiyozu nasıl açıkla­
nabilir?
Kanun Namına: Yozlaşmış Modern Hayatın Tehdit Ettiği Geleneksel Aile
Kurumunun Muhafazakar Savunusu ya da Polisiye Türünün (Kara Film
Üzerinden) Melodramla Uyuşumu
Kanun Namına'nın senaryosu İstanbul' da meydana gelmiş gerçek bir aile
dramından faydalanılarak yazılır. Seden, Beyazıt Devlet Kütüphanesi'nin
gazete arşivlerinde bizzat araştırma yaptığını ve seri cinayetler işleyen ka­
tilin (tornacı Nazmi Usta) yakın arkadaşlarından bilgiler topladığını yaz-
57
A.g.e., s. 49.
58 Bu görüşü savunan bir yorum için bkz. Vincet Pinel, a.g.e. , s. 66. Ona göre bu üç tür, içerik
öğelerine ve anlatı tarzlanna bakılarak tanınabilir.
59 Raphaelle Moine, a.g.e., s. 24.
60 Bkz. Andrew M. Butler, a.g.e. , s. 1 2 1 .
6 1 Bkz. Jacques Aumont, Michel Marie, a.g.e., s. 44.
62
Bkz. Nijat Özön, Türk Sineması Tarihi: 1896-1 960, a.g.e., s. 1 03.
234
Tunç Yıldırım
maktadır. 63 Gazete reklamı, Kanun Namına'nın hem realist tarzını içerik
(senaryo) ile biçim (mizansen) üzerinden öne çıkanr, hem de bu filmin
melodram türüyle ilişkilendirilebilecek tematik motiflerine (kıskançlık,
namus, bedbaht, ha:z:in) yer verir: 64
Kıskançlıkla işlenen bir seri cinayet. . . Dört kısımlık heyecanlı bir ta­
kip . . . Namusunu kurşunla temizlemeye yeltenen bir bedbahtın hazin
macerası. . . [ . ] Mevzuunu İstanbul 'u dehşet içinde bırakan bir seri
cinayetten alan KANUN NAMINA İstanbul 'un caddelerinde, sokakla­
rında, iş yerlerinde en realist bir anlayışla çevrilen yegane Türk filmi­
dir . . .
. .
Aynı ilanda kullanılan "takip", "seri cinayet", "dehşet" ve "macera" te­
rimleri ise, gerçekçi üslupla harmanlanan melodram türünün sınırlarını
kesinlikle aşmaktadır. Eleştiri kurumunun çok beğendiği bu yerli filmin
türsel kimliğine verdiği ilk tepki de görüşümü desteklemektedir. Yıldız65
dergisinde çıkan tenkide göre, kovalama ve takip sahneleri içeren Kanun
Namına sayesinde, Akad, Türkiye'de ilk kez mükemmel polisiye filmini
gerçekleştinneyi başannıştır. Kanun Namına'yı, film sanatının rej i ve ka­
mera bakımlarından başarılı bir Türk filmi örneği olarak değerlendiren
Arpad için de bu film hareketli ve heyecanlı bir macera filmi meydana
getinnek gayesiyle hazırlanmıştır. 66 Yıldız mecmuasının düzenlediği mü­
sabakayı kazanan ressam Işık, bu polisiye film sayesinde gerçek bir sine­
ma yıldızına dönüşür. Şehir tiyatrosu geleneğinin tamamen dışından gelen
ve öncelikle fiziksel görünümü ile farkını belli eden bu yakışıklı ve alaylı
aktör, kısa zamanda tüm Türkiye'de "Kral" lakabıyla anılmaya başlana­
caktır. Yeşilçam sinemasını destekleyecek yıldız sisteminin de ilk eril ör­
neği olacaktır. Dünya sineması bağlamında bir karşılaştınna yapmak ge­
rekirse, polisiye türü karizmatik erkek yıldızların özellikle tercih ettiği
başarılı bir janr olarak nam salmıştır. 1 930'1arın ve 1 940'ların Hollywood'
unda polisiye (gangster filmleri ve kara filmler düşünüldüğünde) Hump­
rey Bogart, Paul Muni, James Cagney, Edward G. Robinson gibi erkek
oyuncuların hegemonyasını pekiştinne işlevi gönnüştür. 1 950' lerin Türk
sinemasında Işık, Kanun Namına ile bir anda yıldız mertebesine ulaşan ve
kadın seyircinin hemen dikkatini çeken sürpriz bir aktördür. Kanun Namı­
na, yapım sayısını nicelik olarak arttıran Türk sinemasının sanatsal gelişi­
mine katkıda bulunmak isteyen Türk Film Dostları Derneği 'nin düzenle63
A.g.e, s. 6.
Vatan, 22 Kasım 1 952, s. 3.
65 Bkz. 6 Aralık 1 952, sayı: 1 02, ss. 7, 2 1 .
66 Bkz. Vatan, 5 Aralık 1 952, s. 4.
64 Bkz.
235
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
diği Birinci Türk Film Festivali'nde en iyi film, en iyi yönetmen, en iyi
senarist ve en iyi görüntü yönetmeni ödüllerini almayı başarır. 67 Yıldız
dergisinin okuyucuları (yani sinema seyircileri) Kanun Namına'yı yılın
en iyi filmi seçer. 68 Amerikan sinemasını ve Türk sinemasını yakından ta­
kip eden Erksan ise bu filme tamamen muhaliftir. Kanun Namına'yı çok
beğenen ama aynı türdeki İstanbul Canavarı'nı taklit bulan Vatan gazete­
si sinema tenkitçisi ve TFDD Başkanı Arpad'ı ağır eleştiren yazısı, Ka­
nun Namına filminde beşeri bir tarafın olmadığını iddia etmektedir.69 Ay­
nca, bu Türk filminin senaryosunun, aslında Fransız filmi Le Jour se /eve'
in yeni çevirimi olan Amerikalı göçmen yönetmen Anatole Litvak'ın The
Long Night (Ateş Çemberi, 1 947) eserinden ilham alınarak hazırlandığını
ileri sürmektedir. Demek ki, etkilenme üzerinden özgünlük konusunu so­
runsallaştırmakta ve yeniden çevirimin yeni çevirimi olan Kanun Namı­
na'yı "taklidin taklidi" kabul ederek değersizleştirmektedir.
Yine de Kanun Namına, sadece Erksan'ın savunduğu beşerilik ve öz­
günlük kıstasları açısından değerlendirilemez. Yeşilçam dönemi Türk si­
neması özerk olmadığı için güçlü ecnebi sinematografilerin etkisi altında­
dır. Bu bağlamda, hegemonyasını tüm dünyaya yaymış Hollywood sine­
masının polisiye türü de doğal olarak yeni gelişmekte olan bu ulusal sine­
maya sirayet edecektir. Eleştirmen Erksan sadece bir yıl içinde çevrilen
bu türe ait dört önemli filmden bahseder: İstanbul Canavarı, Affet Beni
Al/ahım, Kanlı Para ve Kanun Namına. Yeşilçam sineması, yabancı türle­
ri "özümseme", "taklit etme" ve "dönüştürme" yöntemini daha başlangı­
cından itibaren sıklıkla kullanmaktadır. Hele bu türsel mezcetme işlemi
yani ulusal özelliklerle yabancı etkileri harmanlama taktiği, Amerikan si­
nemasını en az Erksan kadar iyi bilen yapımcı-senaryocu-yönetmen Se­
den söz konusu olduğunda daha belirgindir. Yani Kemal Film, Türkiye'de
bu tarz bir melez, heterojen ve değişken tür sinemasını yaymakta önemli
rol üstlenmiştir. Bu yapımevi, tarihi film ve komedi türlerinde olduğu gibi
polisiye türünde de janrlar arasındaki bariyerleri yıkan bağdaştırıcı bir es­
tetik geleneği temsil etmektedir. Hollywood ile rekabet etmek durumunda
kalan Yeşilçam sinemasının türleri melezleştiren uygulamalara gitmesi
hayli doğaldır. Karanlığı, gölgeleri, siluetleri ve siyah-beyaz kontrastını
bilinçli işleyen görsel estetik yapısıyla polisiye filmi olarak kabul edilme­
si gereken ama baskın tür melodramın anlambilimsel ve sözdizimsel etki­
lerini de taşıyan Kanun Namına bu türsel etkilenme ve dönüştürme sar­
malı içinde değerlendirilmelidir. Senkretik bir üslup tercihiyle bu iki tür
67
Bkz. Vatan, 30 Nisan 1 953, ss. 1 , 7.
Bkz. 29 Ağustos 1 953, sayı: 36, s. 1 5 .
69 Bkz. "Tenkidin Tenkidi", Dünya, 2 9 Ekim 1 953, s . 4.
68
236
Tunç Yıldırım
dikkatlice yoğrulur ve birbirlerinin içine sızarlar. 70 İki farklı türün çeşitli
öğelerinin kaynaşmasıyla bir çeşit "üslup sembiyozu" meydana gelir.
Soruşturma temsiline değil de katil ile polis arasındaki uzun takip ve
kovalamaya dayanan Kanun Namına'nın anlatısı, merkezine geleneksel
aile kurumunu yerleştirir. Melodram türünün, burjuva toplumunun büyük
kaygılan olan aile, evlilik ve baştan çıkarma öğeleri üzerine kurulduğu
düşünüldüğünde Kanun Namına da sadakatsizlik, suç, cinayet ve ahlaki
yozlaşma yüzünden çözülen alt orta sınıf şehirli bir ailenin öyküsünü an­
latır. Görsel stil ile tematik içeriğin karanlığı ve kötümserliği Kanun Na­
mına'yı 1 940'ların kara filmlerine yaklaştırır. Anlatı kişisi de olan dış eril
ses kullanımı, onu suça ve cinayete götüren geçmişine odaklanan flash­
back tercihi melodram türünün sözdizimine; imkansız aşk etrafında dö­
nen arzu ile yasa arasındaki ezeli karşıtlığa yapılan vurgu ise melodram
semantiğine işaret eder. 1 940'ların kara filminin estetik biçimini oluştu­
ran dış ses, geriye dönüş, dışavurumcu aydınlatma (neon ışık, abajurlu
lamba, ters ışık kullanımı), alan derinliği, dengesiz kompozisyon, çerçeve
içinde çerçeve ve eğik çerçeveleme tekniklerinin tümünü kullanan Kanun
Namına baskın kurmaca melodramı değiştirecek bir yetkinliğe sahip de­
ğildir. Filmde; şematik bir iyi-kötü ayrımının olduğu, kötülerin ve suçun
mutlaka cezalandırıldığı, erdemli eş kadının her zaman fedakarlık yaptığı
temel anlatı ilkeleri tersine çevrilmez. Son tahlilde, Kanun Namına bi­
çimde film noir'a içerikte ise suç melodramına yakın melez bir polisiye­
dir. Filmin karanlık atmosferi daha jenerikte kullanılan grimsi gökyüzünü
yatay biçimde kesen büyük siyahımsı bulutlardan anlaşılır. Havanın bozu­
lacağı görsel metaforuna eklenen endişe verici müzik kullanımı işitsel
yolla bu izlenimi takviyeler. Bu jenerik sekansı polisiye türüne göre tasar­
lanmıştır. Jeneriğin ikinci genel planında keskin üst açıdan gösterilen Ha­
liç'in dokları, tekinsiz mekanı atmosferin içine yerleştirir. Bu tipik uzam
tercihi kara filmin türsel amblemidir. Araba tamir atölyesinin etrafında
görülen polis memurları ve kendini tanıtan dış eril sesin pişmanlığı ile
suçluluk duygusu polisiye türünü işaret eder. Jenerikle başlayan bu se­
kansta yine söz konusu türü tanımlayan ana tema ortaya çıkar: köşeye sı­
kıştırılmış suçlu insan. Türün iki karakteristik anlatı kişisi komiser ile ka­
til zanlısı arasındaki konuşmalar, gerçekten yaşanmış bir olaydan (seri ci­
nayetten) esinlenme, karanlık tamir atölyesine kapanarak kendini tehlikeli
dış dünyadan izole eden erkek işçi figürü ve geri dönüş kullanımıyla onu
70 Zaten polisiyenin alt türü olan kara film melez bir türdür ve melodramın kendisinden geliş­
miştir. Bkz. Robert Kolker, a.g.e., s. 293. Ayrıca, Kanun Namına n ı n esinlendiği Ateş Çemberi,
film noir çerçevesinde değerlendirilmektedir.
'
237
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
suçlu olmaya iten geçmişin ağır sorumluluğu doğrudan polisiyenin se­
mantik ve sözdizimsel unsurlarıdır.
Türe özgü polis aksiyonu ile başlayan Kanun Namına suç teması etra­
fında dönen bir olay örgüsüne sahiptir. Yalnız, anlatıdaki bu öznel geri
dönüş, polisiyeye özgü, suçluyu yakalamaya dönük bir soruşturma temsili
değil de o suçun ortaya çıkmasına neden olan ailevi problemlerin, kıs­
kançlık, aldatma ve intikam motiflerinin doğuşuna odaklanınca filmi me­
lodram türünün nüfuzuna sokar. Bir anlamda polisiyenin ve kara filmin
toplumsal ve iktisadi koşulları yerini melodramın patetik duygusal yo­
ğunluğuna bırakır. "Kim yaptı?" sorusuna cevap arayan suç filmlerinin
kısıtlanmış anlatımı değil de, bir karakterden diğer karaktere sıçrayan me­
lodramın her şeyi bilen anlatımı söz konusudur. Büyükada'da geçen ro­
mantik sekansta melodram anlatısının temelini oluşturan "üçlü ilişki"7 1
hemen belirir: Ayten (Gülistan Güzey) ile Nazım arasındaki saf aşkı çeke­
meyen ve bu erkeğe duyduğu güçlü arzusu (yani yasak aşkı) saldırgan
kıskançlığa dönüşen Nezahat. Bu kötü kadın yeni evlileri ayırmak için
üvey kız kardeşine göz koyan bir kötü erkekle ittifak yapınca ortaya ka­
ranlık bir melodram entrikası çıkar. Muhafazakar Türk aile reisini temsil
eden baba figürünün felç geçirip konuşma yetisini yitirmesi yani otorite­
sini kaybetmesi, aile düzeninin bozulduğunu görselleştiren kara filme öz­
gü eğik açılar ve dengesiz kompozisyonlarla verilir. Klasik melodram an­
latısına uygun olarak üvey anne ile üvey kardeş, Ayten ile Nazım'ın mut­
lu başlayan evliliklerinin altını oymaya başlar. Ortada kara filme özgü
anlaşılması güç, karmaşık ve yer yer tutarsız bir anlatı yoktur. Bu bağ­
lamda muhafazakar aile kurumunun karşısına dekadan, ahlaksız ve yıkıcı
sözde modern kadın ve erkek tipler çıkarılır. Ahlaki bakımdan tam bir çift
kutupluluk söz konusudur. Polisiyenin ikircikli karakterlerine hiç yer yok­
tur. Geleneksel (Doğu) ile modern (Batı) arasındaki şematik karşıtlık de­
kor ve mekan tercihinde kendini ele verir. 72 İstanbul'un alaturka bir sem­
tindeki ahşap köşkte yaşayan geleneksel aile bireylerinin karşısına hedo­
nizmin ve günahın simgesi olarak sunulan alafranga Ayazpaşa'daki mo71
Bkz. Francis Vanoye, Scenarios Modeles, Modeles de Scenarios, Nathan, Paris, 1 99 1 , s. 2 1 8.
Erdoğan, Yeşilçam melodramlannın üst sınıf ile özdeşleşen batılı yaşam tarzını olum­
suzladığı sonucuna varmaktadır. Bkz. "Ulusal Kimlik, Kolonyal Söylem ve Yeşilçam Melodra­
mı", Toplum ve Bilim, sayı: 67, güz 1 995, s. 1 94. Bunun kökenlerini Kanun Namına gibi 1 950'
!erin (melodram tesirinde kalan veya hakiki melodram olan) popüler filmlerinde tespit etmek
mümkündür. Melodramlara aynlan altbölümde gösterileceği gibi Batı medeniyetini mutlaka
ulaşılması gereken bir yüksek kültür olarak yücelten ve Cumhuriyet modernleşmesinin yarat­
mak istediği ulusal burjuva kimliğin vazgeçilmez unsuru olarak Batılılaşmayı sunan meşhur
melodramlar da vardır. Bkz. Hıçkırık. Bu önemli film ve taşıdığı söylem nedense son dönem
Türk melodram çalışmalannda görmezden gelinmektedir.
72 Nezih
238
Tunç Yıldırım
dem bir apartman dairesi konulur. Genç çiftin burada yaşayan marjinal
tiplerle parti bağlamında sosyalleşmesi aile bağlannı kopma noktasına
getirir. Kendilerini içkiye ve kumara vermiş dul kadın peşindeki bopstil
erkeklerle mazoşist, teşhirci ve sarhoş kadınlar arasında kalan ikili tuzağa
düşerler. Uyuşturucu satıcısı, kara borsacı, şantajcı ve kumarbaz playboy
Halil (Muzaffer Tema), eroin müptelası ve monden fahişe Perihan' ı (Pola
Morelli) kullanarak Nazım'ı yoldan çıkarır. Bu baştan çıkaran, seksi, gü­
venilmez, manipüle eden hain kadın tipi doğrudan kara filmin olmazsa ol­
maz figürü /emme fatale ile ilişkilidir. Halil ile Perihan açıkça Nazım ile
Ayten'in antitezleridir. Fırsatçı, benmerkezci ve çıkarcı tiplerdir. Gelenek­
sel orta sınıf aile değerleri ile yoz ilişkiler üzerine kurulu yabancı, mo­
dem çevre arasında kaybolan tipik Türk erkeğinin temsilcisi kahraman in­
tikamını silahıyla alır. Katile dönüşen Nazım' ın peşine düşen baş komiser
bir çeşit insan avı başlatır. Kaçan ve kovalayan arasındaki gerilirri, alma­
şık kurgu sayesinde filmin temposunu hızlandım hatta aksiyon filmlerine
yaklaştırır. Kanun Namına' da ancak cinayet suçu işlendikten sonra polis
aksiyonu anlatıda yer bulur. Beyazıt, Kapalıçarşı, Babıali, Sirkeci başta
olmak üzere tüm tarihi yanmadada devam eden bu kovalamaca sonunda,
failin kendini atölyesine tecrit etmesiyle anlatı başa döner. İstanbul şehri­
nin yan belgesel görüntülerinin kullanılması kara film türünün mekan
olarak büyük kente verdiği önemle alakalıdır. 7 3 Filmin sonu hayli tutucu,
ahlakçı ve konvansiyoneldir. Kötüler ölümle cezalandırılır, suçlu kanuna
teslim olur ve erdemli hamile kadın kendisini aldatan kocasını önce affe­
dip sonra önünde diz çökerek onu hayatı boyunca beklemeye ant içer. Ka­
dının erkeğe bağlılığı ve sadakati yüceltilir çünkü asıl önemli olan kadim
aile düzeninin muhafaza edilmesidir. Bu düzende gerçek kurban çilekeş
kadının kendisidir. Toplumsal cinsiyet temsili muhafazakar melodramın
ahlaki çatışmalarını kadın karakter üzerinden tekrar eder.
İntikam Alevi: Kanun Namına ile Katil Filmlerinin Harmanlanması
Kanun Namına'nın ticari ve sanatsal başansından sonra oyuncu Işık, se­
narist Seden ve yönetmen Akad polisiye türünün sınırlarını zorlamaya
hep birlikte devam ederler. Amerikan polisiye filmlerinin revaçta olduğu
bir sinema ortamında bu evrensel türü yeniden oluşturmak pazarda hazır
bulunan seyirci talebini garantilemek demektir. 1 953 biterken seyirciyle
buluşan Katil, Arpad tarafından cinayet ve macera (yani avantür) filmi
olarak etiketlenir. 74 Ona göre Kemal Filmin avantürcü olması (cinayet ve
73 Polisiye türünün özellikleri şehir, doğal dekor ve belgesel işlemedir. Bkz. Vincent Pinel,
a.g.e. , s. 1 7 1 .
74 Vatan, 1 3 Aralık 1 953, s. 5.
239
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
macera filmleri yapması) hem ilk dönem imalatçılığından hem de sonra­
sında süregelen Amerikan filmleri ithalatçılığından kaynaklanmaktadır.
Bir anlamda bu türsel tercihin tarihi geçmişi vardır. 1 954 başında piyasa­
ya sürülen Öldüren Şehir hakkında aynı eleştirmenin yorumu hayli para­
doksaldır çünkü bir yandan Kemal Filmin ikinci döneminin en başarılı
eseri olarak gördüğü bu filmi, öte yandan "gangster özentisi Amerikan fil­
mi taklitçiliği" yapmakla itham etmektedir. 75 Erksan'ın Kanun Namına'ya
verdiği tepkiyle Arpad'ın Öldüren Şehir hakkındaki yakınmaları örtüş­
mektedir. Akad'la yollarını ayıran Seden, yapımcılık ve senaryo yazarlı­
ğından sonra kamera arkasına geçip, gişe başarısı elde ettiği suç filmleri­
ne geri döner. Ama onun formalizm saplantısı, köşeye sıkıştırılmış yalnız
suçlu temasını tekrar ettiği İntikam A levi filminin uzaktan Kanun Namına,
yakından Katil'den etkilendiği gerçeğini değiştirmez. İkisi de gerçek ha­
yattan türeme senaryolar üzerine kurulu bu filmlerin aksine İntikam Alevi,
artık bir yapı taslağı olan polisiye türü modelinin tekrarıdır. Eldeki model,
bilindik tema üzerine çeşitleme yapmaya çalışır. Buna bir de Türk sine­
masının kralı Işık'ı dönemin Amerikan suç filmlerinin en popüler yıldızı
asi genç James Dean'e benzetme teşebbüsü de eklenmelidir. Ticari başarı­
yı garantilemek için Akad'ın çevirdiği Katil' in konusunu tekrar etmekle
suçlanan Seden, eleştirmenlerden olumsuz not alır. 76 En abartılı tenkit fil­
min melodram olduğunu savunup karşılaştırmalı bir tarihsel analiz yapan
Refığ'den gelir: 77
Birkaç yıl önce ' Kanun Namına', ' İpsala Cinayeti ', 'Katil', 'Öldüren
Şehir' gibi filmlerin çıkışı Türk sineması için bazı ümitler vadediyor­
du. Bu filmler yalnız Amerikan sinemasına mahsus baş döndürücü bir
hareketi değil, bazı sosyal yahut psikolojik mevzuları da işlemeye ça­
lışıyordu. Cereyanın neticesi olabilirdi. Ya zamanla mevzular üzerinde
durulur, tekniğin gelişmesiyle sağlam eserler yaratma yoluna gidilirdi
ya da mevzu büsbütün unutulur, böylelikle sadece harekete dayanan
cereyan çürüyüp kaybolurdu. İkinci netice oldu . . . Mevzu ile birlikte
hareket de kayboldu, vıcık vıcık melodramlar, verem, gözyaşı ve me­
zarlık sahneleriyle uyuştu kaldı.
Takip ve kovalamayı öne çıkaran bu hızlı polisiyenin, montajı, klasik si­
nema estetiğinin basit bir anlatım aracı olmaktan çıkardığı ve anlam yara­
tan retorik bir figür (SSCB'deki sessiz sinema dönemine bir saygı) olarak
kullanmaya giriştiği bilinmelidir. Son tahlilde, esasen gerçek bir polisiye
75
Bkz. Vatan, 17 Şubat 1 954, s. 4.
Muzaffer A. Esin, " İ ntikam Alevi", Pazar Postası, 6 Ocak 1 957, s. 9.
77 " İ ntikam Alevi", Akis, sayı: 1 33, 24 Kasım 1 956, s. 24.
76 Bkz.
240
Tunç Yıldırım
melodram olan İntikam Alevi tıpkı Kanun Namına gibi dönemin Türk si­
nemasına formel yenilik getirdiği için doğru anlaşılmalıdır. Farklı türlerin
melezleştirilmesiyle her yaştan erkek ve kadın seyirci hedeflenmektedir.
İntikam Alevi 'nin her şeyi bilen anlatımı doğrusal işlemez ve geçmişin
ağırlığı ile suçun ortaya çıkma sebeplerini gösteren iki öznel geri dönüş
ile şu şekilde çizilir: Şimdiki Zaman (ŞZ) -+ 1. Geri Dönüş (GD) -+ ŞZ -+
il. GD
-+
ŞZ. Olay örgüsünün üzerine kurulduğu cinayet suçunun sebebi
yine sosyal değil de aşktan kaynaklanan reddedilme, kıskançlık, ihanet ve
intikam motifleridir. Yani duygusal ilişkilerdir, melodram türüne ait arzu
ile yasa arasındaki çatışmadır. İntikam A levi'nde melodram anlatısının te­
meli olan üçlü ilişki yine hakimdir: İyi niyetli, dürüst, yakışıklı ama saf
Ekrem (Ayhan Işık), kendisine aşık hafif meşrep ev kızı Suzan' ın (Belgin
Doruk) duygularına cevap vermeyi reddeder ve bu kıza körkütük aşık
kötü ve maço Hikmet'in (Kenan Pars) kıskançlığına sebep olur. Polisiye­
deki (daha doğrusu kara filmdeki) ikircikli karakterlerin belirsiz motivas­
yonu yerini bu filmde melodramın amaçlan apaçık karakterlerine bırakır.
Kara filmin anlaşılması güç ve tutarsız anlatısının İntikam Alevi'yle hiçbir
alakası yoktur. Araba tamircisi Ekrem' in hapisten kaçmasıyla başlayan,
sıkıştığı balıkçı kulübesinde geçmişi hatırlamasıyla devam eden anlatı,
düzenin altüst olduğunu ima eden eğik çerçevelemelere, dengesiz kompo­
zisyonlara yer verir. Alt sınıftan, anasız ve babasız genç bir işçinin kendi­
sine tuzak kuran kötülerden adalet yoluyla aldığı intikam ana temadır.
Melodrama özgü ahlaki kutupluluk yani iyi-kötü ayrımı kesindir. Şahitle­
rin bir bir ölmesiyle uzayan ve geciktirim yaratan suç ile soruşturmanın
temsili buna eşlik eder.
Melodram türünün çapraşık entrikalarına uygun şekilde Ekrem' in ger­
çekten sevdiği Necla'dan vazgeçmesine, namus davası yüzünden Suzan'
la zorla evlenmesine ve Hikmet' in işlediği cinayetin üzerine yıkılmasıyla
yirmi sene ağır ceza almasına yol açan felaket ve ihanet entrikaları üç
yüzlüdür: öz kardeş ihaneti, fettan kadın ihaneti ve arkadaş ihaneti. Kötü­
lük her yerdedir ve masumları tehdit etmektedir. Baskın kurmaca melod­
ramın etkisi; evlilik ve baştan çıkarma öğelerinde, kötü suçl11ların ölüm
ve hapisle cezalandırıldığı, sevdiği erkeğe kavuşamamanın acısıyla verem
olan kadının hayatını kaybettiği, doğru yoldan ayrılmayan masumun suç­
suzluğunu ispat ettiği temel anlatı ilkelerinde kendisini gösterir. Ayrıca,
ölen sevgilinin veda mektubu ile mezarlık sekansı İntikam Alevi 'nin pate­
tik duygusallığını doruk noktasına çıkarır. Türe çok uygun düşen bir mut­
suz sonda fedakar ve erdemli kadın aşk ızdırabından can verirken; yalnız
erkek suçluluk ve pişmanlık duygusuyla baş başa kalır. Melodramın alışı­
lagelmiş cinsiyetçi temsiline uygun biçimde kadın yine kurban rolünde-
24 1
Türk Sinema Tarih Yazımı ve Türler
dir. İntikam Alevi'nde esas mekan olarak büyük şehrin rıhtımı, limanı,
dokları ve eski mahallesi seçilmiştir. Kanun Namına'dan ileri gelen yan
belgesel gerçekçi kent uzamı ön plandadır. Suç, soruşturma, tuzak, cina­
yet, ihanet ve intikam temaları ile geri dönüş, eğik açı, çerçeve içinde çer­
çeve ve ana mekan olarak büyük kentin kenar mahallesi, polisiye türünün
semantiğini ve sözdizimini işaret eder. Polis, cinayet komiseri, ihanet eden
ve cezalandırılan kadın, köşeye sıkışmış masum suçlu gibi anlatı kişileri
de bu türün spesifik oluşturanlandır. Külyutmaz, kurnaz, dikkatli ve sa­
bırlı komiser, dış görünüşü ile olduğu kadar hal ve tavırlarıyla da kara fil­
min çetin ceviz özel dedektifini anımsatmaktadır. Soruşturmayı kimseye
sezdirmeden ustalıkla yönetmekte, uzun bir takip ve kovalama sonunda
gerçek suçluyu enselemektedir.
242
23-
(tahtta
s
cıı'da kadın vücudunun temsili; erotizm ve baştan çıkarma temalan ile doğrudan ilişkilidir.
cinin şehvet duygulannı uyandırmak mı? Plan-6: Ön planda sere serpe uzanmış yan çıplak dansöz Güzel Dam, hem Edi'yi hem de Büdü'yü seksapeliyle mest etmektedir. Edi ile Büdü Tıyatro­
te ve onun cinsel arzulannı tatmin etmektedir. Sanatını icra eden bu oryantal dansözün açık seçik komedilerden biri olan Sihirli Define'deki türsel işlevi nedir? Gü ldürmek mi yoksa erkek izleyi­
geçmişe eleştirel bakabilen Türk sinemasının nadir tarihi filmlerindendir. Plan-5: 1 950'lerin komedi türünde hep yarı çıplak erotik bir figür olarak kullanılan kadın vücudu eril bakışa yönelmek­
Plan-4: Osmanlı mutlakıyet rejiminin tek temsilcisi padişahın "affı-şahanesi" ile silahını korumak şartıyla düze inmeyi kabul eden Çakıcı Mehmet Efe kanunen affedilir. Dokuz Dağın Efesi
4
ve kötü lüğün temsilcileridir.
oturan), Cenevizli Amiral Andrea Doria (imparatorun yanında ayakta duran) ve Akdeniz'deki işbirlikçileri Emir Abdulleh'ın Arap sefiri. Melodram retoriğine uygun olarak bu Uç yabancı tip, bela
Vahşi Batı uzamına gönderme yapmaktadır. Plan-3 : Barbaros Hayreddin Paşa'da Osmanlı egemenliğini tc;hdit eden Batılılar ve Doğulular: Kutsal Roma-Germen İmparatoru Şartken
Plan-2: Düşman Yolları Kesıi ' de westem türüne bağlı mekan ve eşya etkisi: "uzak ve genel planda" gösterilen "geniş bir çorak arazide" zar zor ilerleyen "çadır bezli araba" görünümlü taşıt,
Plan-1: Vurun Kahpeye'de Vatanın bağımsızlığı için kendi hayatını idealistçe feda eden romantik milliyetçi kahraman Aliye öğretmen (Sezer Sezin). Diktiği bayrak, bu şehidin kefeni olacaktır.
EKLER:
8
9
çeker. Erkek seyircinin özdeşleştiği, kadın seyircinin de mest olduğu bir eril karakterdir.
popüler yıldız lşık'ın canlandırdığı delidolu Türk gencinin dış görünümü tamamen Amerikan kültürü etkisindedir. Türk tipi erkeklik kültürünün ayırt edici öğesi olarak sadece bıyık şekli dikkat
nesnesidir. James Dean'in canlandırdığı asi karakterler gibi gözü kara bir delikanlıdır. İşçi sınıfına aiı olduğunu gösteren tek bir bilinçli eylemi ise yoktur. İntikam Alevi'nde kendi mitini yaratan
eder ve filmin kötümser atmosferini pekiştirir. Plan-9: Siyah deri montu, beyaz atleti, jean pantolonu ve briyantinli saçlarıyla yakışıklı tamirci Ekrem, kenar mahalle dilberleri için saf bir arzu
durumundaki babanın inme geçirmesi üzerine kutsal aile düzeninin sarsıldığını eğik çerçeveleme görselleştirir. Boş iç mekanın bu kasvetli görsel biçimi yeni kurulan yuvanın dağılacağını işaret
'
Plan-7: Cilalı lbo Casuslar A rasmda nın ana mekanı pavyondur. Yabancı revünün birbirinden güzel dansçıları oryantal dansôz kıyafetinde hem ön planda hem de arka planda sürekli görüntüle­
nir. Seks ve alaturka erotizm iç içe geçer. Plan�: Eğik açı ve geniş alan derinliği kullanımı kara filmin Kanun Namına üzerindeki estetik etkisidir. Ataerkil aile düzeninde geleneksel aile reisi