ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I

Transkript

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2729
AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1690
ATATÜRK ‹LKELER‹
VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I
Yazarlar
Prof.Dr. Süleyman BEYO⁄LU (Ünite 1)
Doç.Dr. Kenan OLGUN (Ünite 2, 3)
Prof.Dr. Selma YEL (Ünite 3)
Prof.Dr. Mustafa TURAN (Ünite 4, 8)
Prof.Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ (Ünite 5)
Prof.Dr. ‹hsan GÜNEfi (Ünite 6)
Prof.Dr. Erdinç TOKGÖZ (Ünite 7)
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN (Ünite 8)
Editör
Prof.Dr. Cezmi ERASLAN
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›
Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Grafik Tasar›m Yönetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›
Okt. Kevser Candemir
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi-I
ISBN
978-975-06-1393-7
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 371.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, Ekim 2012
iii
‹çindekiler
‹çindekiler
Sunufl ............................................................................................................ viii
Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar› .............................
2
OSMANLI DEVLET‹’N‹N DURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹R BAKIfi ......
XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri .............................................................
Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran ......................................................
Buhran›n Sebepleri........................................................................................
OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K
BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700- 1838)...............................................................
Lale Devri (1703-1730)..................................................................................
I. Mahmut Dönemi (1730-1754) ...................................................................
III. Mustafa Dönemi (1757-1774) .................................................................
I. Abdülhamit Dönemi (1774-1789) .............................................................
XVIII. Yüzy›l Yenileflme Hareketinin Özellikleri.........................................
OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE
N‹ZAM-I CED‹T .............................................................................................
Askerî Alanda Yenilikler ..............................................................................
‹dari Alanda Yenilikler..................................................................................
Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler..............................................................
Osmanl›-Frans›z Savafl›..................................................................................
Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl›............................................................................
Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu .................................
II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839) .......
Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)........................................................................
M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan› .........................
II. Mahmut Devri Yenilikleri .......................................................................
Özet................................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m......................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ..............................................................................
Seçilmifl Bibliyografya ...................................................................................
3
4
5
5
6
6
7
9
10
10
10
12
13
13
14
14
14
15
15
17
19
21
22
23
24
24
25
Türkiye’de Reform Aray›fllar› (1839-1908) ........................... 26
TÜRK‹YE’DE REFORM ARAYIfiLARI (1839-1908) .......................................
TANZ‹MAT FERMANI VE GET‹RD‹KLER‹ ...................................................
Tanzimat Dönemi Meclisleri .........................................................................
Halk›n Yönetime Kat›l›m›: Muhass›ll›k Meclisleri........................................
K›r›m Savafl› ve D›fl Borçlanma ..............................................................
ISLAHAT FERMANI .......................................................................................
Fermana Tepkiler ..........................................................................................
Ferman›n Uygulanmas› .................................................................................
Halk›n Yönetime Kat›lmas›nda Bir Baflka Ad›m: Vilayet Meclisleri...........
Tanzimat Devri Bat›l›laflma Uygulamalar›....................................................
EKONOM‹K KR‹Z VE SONUÇLARI..............................................................
1. ÜN‹TE
27
27
29
30
31
32
32
33
33
34
35
2. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
93 Harbi (1877-1878 Osmanl› - Rus Harbi) .................................................
Duyun-› Umumiye ‹daresi’nin Kurulmas› ....................................................
Yeni Osmanl› Düflüncesi ve I. Meflrutiyet ...................................................
ANAYASALI YÖNET‹M DENEMES‹: I. MEfiRUT‹YET .................................
1876 Kanun-i Esasisi (Anayasa)....................................................................
1876 Kanun-i Esasisi’nin Özellikleri.............................................................
Seçimler..........................................................................................................
Meflrutiyetin Yeniden ‹lan› Çabalar›.............................................................
II. Meflrutiyetin ‹lan› ......................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
3. ÜN‹TE
Türkiye’de Meflrutiyet Dönemleri ......................................... 54
I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE S‹YASET .....................................................
I. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹’NDE E⁄‹T‹M VE KÜLTÜR FAAL‹YETLER‹NE
GENEL B‹R BAKIfi .......................................................................................
E¤itim Teflkilat› ve Ö¤retim Kademeleri......................................................
II. MEfiRUT‹YET DÖNEM‹ SEÇ‹MLER‹ VE MECL‹S-‹ MEBUSAN
ÇALIfiMALARI ................................................................................................
1908 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan ............................................................
1914 Seçimleri ve Meclis-i Mebusan› ...........................................................
II. Meflrutiyet Dönemi Geliflmeleri ...............................................................
II. Meflrutiyet Düzenlemelerinin Türk Ça¤dafllaflmas›na Katk›lar›..............
ADIM ADIM DÜNYA SAVAfiINA .................................................................
Afrika’dan Ayr›l›fl: Türk-‹talyan Savafl›: Trablusgarp ...................................
Rumeli’ye Veda: Balkan Savafllar› ................................................................
Özet................................................................................................................
Yaflam›n ‹çinden............................................................................................
4. ÜN‹TE
36
37
37
39
40
41
42
43
45
47
48
49
50
50
52
55
60
62
65
66
68
68
71
74
74
75
78
80
81
84
85
86
Avrupa ve Türkiye (1838-1918) ............................................. 88
1838-1914 SÖMÜRGEC‹L‹KTEN DÜNYA SAVAfiI’NA AVRUPA .................
Deniz Afl›r› Sömürgecilik ..............................................................................
Sanayi ‹nk›lab› ...............................................................................................
EMPERYAL‹ST REKABET VE KUVVETLER ÇATIfiMASI ............................
OSMANLI DEVLET‹’N‹N ÇÖKÜfiÜ: “I. DÜNYA SAVAfiI” ...........................
Osmanl› Devleti’nin Savafla Girmesi ............................................................
I. DÜNYA SAVAfiI’NDA CEPHELER.............................................................
Kafkas Cephesi .............................................................................................
Kanal Cephesi................................................................................................
Çanakkale Cephesi........................................................................................
89
89
93
94
100
100
103
103
105
105
v
‹çindekiler
Irak Cephesi...................................................................................................
Galiçya Cephesi.............................................................................................
Hicaz Cephesi................................................................................................
Filistin Cephesi ..............................................................................................
Osmanl› Ermenilerinin Yeniden Yerlefltirilmeleri........................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
109
109
110
111
113
116
118
119
120
120
122
Mondros’tan Lozan’a Türkiye ................................................ 124
fiARK MESELES‹’N‹N UYGULAMAYA KONMASI: MONDROS
MÜTAREKES‹ ..............................................................................................
Mütareke Hükümleri ve Uygulama: Osmanl› Devleti’nin Fiilen
Bitirilifli ..........................................................................................................
Siyasi ve Askerî fiahsiyetlerin Mütarekeye Bak›fl›........................................
TÜRK M‹LLET‹N‹N MÜTAREKE VE ‹fiGALLERE TEPK‹S‹: M‹LLÎ
TEfiK‹LATLANMALAR....................................................................................
Millî Varl›¤a Düflman ve Millî Mücadele Aleyhtar› Faaliyetler ...................
M. KEMAL PAfiA’NIN SAMSUN’A ÇIKIfiI, TEfiK‹LATLANMA VE
KONGRELER..................................................................................................
Amasya Genelgesi .........................................................................................
Erzurum Kongresi .........................................................................................
Sivas Kongresi ...............................................................................................
Bat› Anadolu Kongreleri ...............................................................................
Son Osmanl› Meclis-i Mebusan›’n›n Toplanmas› ve Misak-› Millî ............
Türkiye Büyük Millet Meclisinin Aç›l›fl› .......................................................
Türkiye Büyük Millet Meclisine Karfl› Tepkiler ve Al›nan Tedbirler .........
Türkiye’yi Paylaflma Projesi: Sevr Antlaflmas›..............................................
ASKERÎ GEL‹fiMELER ....................................................................................
Kuva-y› Milliye Dönemi ................................................................................
Do¤u Cephesi ..............................................................................................
Güney Cephesi ..............................................................................................
Bat› Cephesi .................................................................................................
Düzenli Ordu Dönemi ..................................................................................
‹nönü Muharebeleri .....................................................................................
Kütahya ve Eskiflehir Muharebeleri..............................................................
Sakarya Meydan Muharebesi .......................................................................
Büyük Taarruz ve Mudanya Mütarekesi......................................................
‹stiklal Savafl›’n›n Lojistik Kaynaklar› ...........................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
125
125
127
128
130
130
132
133
134
135
136
138
138
139
141
141
141
142
143
144
145
146
147
149
152
155
157
159
160
160
161
5. ÜN‹TE
vi
‹çindekiler
6. ÜN‹TE
Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Siyasi Yap›lanma
(1920-1923)............................................................................... 162
MECL‹S-‹ MEBUSANDAN TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NE
GEÇ‹fi .............................................................................................................
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹N‹N KURULUfiU VE ÖZELL‹KLER‹....
TÜRK‹YE BÜYÜK M‹LLET MECL‹S‹NDE OLUfiAN GRUPLAR ...................
Yeflil Ordu......................................................................................................
Halk Zümresi .................................................................................................
Islahat Grubu.................................................................................................
‹stiklal Grubu.................................................................................................
Tesanüd Grubu .............................................................................................
Müdafaa-i Hukuk Gruplar› ...........................................................................
Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu (Birinci Grup) ..............
‹kinci Grup ..............................................................................................
CUMHUR‹YET‹N ‹LANINA KADAR TÜRK‹YE’DE KURULAN S‹YAS‹
PART‹LER .......................................................................................................
Türkiye Halk ‹fltirakiyûn F›rkas› ...................................................................
Türkiye Komünist F›rkas›..............................................................................
Cumhuriyet Halk F›rkas› ...............................................................................
Halk F›rkas›n›n Siyaset ve Seçim ‹lkeleri.....................................................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
7. ÜN‹TE
163
164
170
170
171
171
172
172
172
172
173
175
176
177
177
179
183
184
185
186
186
187
Osmanl›’dan Cumhuriyet’e Ekonomik Geliflmeler.............. 188
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄U’NUN SON YILLARINDA EKONOM‹K
DURUM ..........................................................................................................
Tar›m ..............................................................................................................
Sanayi.............................................................................................................
Ulaflt›rma ........................................................................................................
D›fl Ticaret......................................................................................................
OSMANLILARDA PARA VE BANKA.............................................................
Kamu Maliyesi ...............................................................................................
M‹LLÎ MÜCADELE’N‹N F‹NANSMANINDA ‹Ç KAYNAKLAR ......................
Özet ...............................................................................................................
Kendimizi S›nayal›m .....................................................................................
Okuma Parças› ........................................................................................... ..
189
190
192
194
196
197
199
200
203
205
206
207
207
208
‹çindekiler
Yeni Türk Devleti’nin ‹lan›: Lozan’dan Cumhuriyet’e..........210
YEN‹ TÜRK DEVLET‹’N‹N ‹LANI: LOZAN’DAN CUMHUR‹YET’E .............
Mudanya Mütarekesi .....................................................................................
LOZAN KONFERANSI’NIN TOPLANMASI ...................................................
Lozan Konferans›’nda Görüflülen Meseleler ................................................
SINIRLARIN TESP‹T‹ ....................................................................................
Bo¤azlar ........................................................................................................
Adalar ............................................................................................................
AZINLIKLARLA ‹LG‹L‹ MESELELER ..............................................................
‹KT‹SAD‹ VE MAL‹ MESELELER ...................................................................
ADIM ADIM CUMHUR‹YET’E G‹D‹fi ...........................................................
Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin II. Dönem Çal›flmalar›............................
Türk Ordusunun ‹stanbul’a Girifli ................................................................
Ankara’n›n Baflkent Oluflu ............................................................................
CUMHUR‹YET‹N ‹LANI.................................................................................
Cumhuriyetin Manas› ....................................................................................
Özet................................................................................................................
Okuma Parças› ..............................................................................................
S›ra Sizde Cevap Anahtar›.............................................................................
211
211
212
214
215
216
217
218
219
220
220
220
221
221
224
226
228
229
230
230
231
vii
8. ÜN‹TE
viii
Sunufl
Sunufl
Atatürk ‹lkeleri ve ‹nk›lap Tarihi Dersleri, belgelenen süresi dört bin y›la ulaflan Türk tarihindeki en önemli dönüm noktalar›ndan birisi hakk›nda ülke gençlerini bilinçlendirmek amac›yla verilmektedir.
Tarihinin her döneminde mutlaka ba¤›ms›z bir devlete sahip olan Türk milletinin, kurdu¤u en uzun ömürlü devletlerden birisi de Osmanl› Devleti idi. Bünyesinde her dilden, dinden, renkten insanlar› bar›fl içinde yaflatarak hakimiyetini
dört k›taya geniflleten Osmanl› Devleti dönemine damgas›n› vurmufltu. Ancak
XVII. as›rdan itibaren askeri alanda bafllay›p idari, siyasi ve sosyal alanlara yay›lan
çalkant›lar içerisinde varl›¤›n› devam ettirmeye çal›flm›flt›.
Osmanl› Devleti XVII. ve XVIII. as›rlarda gerçeklefltirdi¤i reform çabalar›na
karfl›n uluslararas› alandaki muhataplar›n›n güç ve zenginlik kayna¤› olan sömürü yönteminden köklü devlet ve medeniyet anlay›fl› dolay›s›yla uzak kalm›flt›. Bunun sonucunda çevresinde ve kendi topraklar›nda sömürü siyasetinin neticeleri
ile karfl› karfl›ya gelmifltir. Sadece sömürü siyasetine ba¤lanamayacak kadar fliddetli ve kapsaml› olan Osmanl› karfl›t› sald›r›larda sivil halk da büyük ac›lar çekmifltir. 1877-1878 Osmanl›-Rus, 1897 Osmanl›-Yunan Savafllar›, Trablusgarp, Balkan ve Birinci Dünya Savafllar›n›n hemen tamam›nda büyük toprak kay›plar›na
u¤ram›flt›r Bu savafllarda yaflananlar s›k›nt›lar, zorunlu göçler ve göçler s›ras›nda
maruz kal›nan haks›zl›klar toplumsal travmalar oluflturmufltur.
Uluslararas› iliflkiler ve tarih literatüründe “fiark Meselesi” olarak adland›r›lan
Osmanl› topraklar›n›n paylafl›lmas› sürecini, Osmanl› co¤rafyas›nda birlikte yaflayan
bir k›s›m Müslim ve gayrimüslim vatandafllar›n da kendi ba¤›ms›zl›klar› için uluslararas› aktörler ile iflbirli¤i yapmas› h›zland›rm›flt›r. Gerçekten de bu unsurlar›n söz
konusu dönemdeki faaliyetleri yeni Türk devletinin oluflum ve geliflim sürecindeki
politikalar›n› birinci elden etkileyen deneyimler olmufltur. Nitekim Osmanl› devletinin çok uluslu devlet yap›s›ndan milli devlet olmaya adeta zorland›¤› süreci ve
politikalar› 19. ve 20. yüzy›llarda yaflananlar üzerinden okumak mümkündür.
Birbiri ard›na yaflanan savafllar›n sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi ve
yak›n geçmiflin tecrübeleriyle milletin do¤rudan kaderine sahip ç›kmaya bafllad›¤› yeni bir dönem de bafllam›flt›r. ‹flgal edilen ülke topraklar›n›n kurtar›lmas›n› hedefleyen bölük pörçük çabalar Mustafa Kemal Pafla’n›n Samsun’a ç›kmas›yla tek
bir merkezden yönetilen ve ülkenin bir bütün halinde kurtuluflunu hedefleyen
milli mücadele’ye dönüflmüfltür. Osmanl› Devleti y›k›l›rken, Türk milleti, 19191922 aras› verdi¤i mücadeleyle, adeta küllerinden do¤an Anka Kuflu misali yeni
Türk Devleti’ni kurmufltur.
19. ve 20.yüzy›llarda yaflananlar›n izleri ve hat›ralar› henüz taze iken, Türk ‹stiklal Harbi’nin öncesi ve sonras›ndaki sürecin yeni yetiflen nesillere de ö¤retilmesi ihtiyac› hissedilmifltir. 1933 y›l›nda ‹stanbul Üniversitesi’ne ba¤l› olarak kurulan ‹nk›lap Tarihi Enstitüsü’nde Türk ‹stiklal Harbini yaflayanlarca ilk dersler sunulmufltur.
Bu dersler 1981 y›l›ndan bu yana e¤itimin her kademesinde verilmektedir.
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün alt›n› çizdi¤i gibi
“Türkiye Cumhuriyeti ayn› milletin yeni bir devletidir” ve bu devletin temeli, Türk
Sunufl
milli kültürüdür. Bu noktadan hareketle biz de Türk ink›lab› sürecini yeni nesillere aktar›rken Osmanl› Devleti’nin ça¤› yakalamak ve varl›¤›n› devam ettirmek için
giriflti¤i çabalara, farkl› unsurlar ile yaflanm›fl olaylara biraz daha fazla yer vermeye çal›flt›k. Zira Türkiye Cumhuriyeti bilhassa son otuz y›ld›r, Osmanl› Devleti’nin
son zamanlar›nda yaflanm›fl olumsuz deneyimlerden de sorumlu tutulmakta ve
mahkum edilmek istenmektedir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda Türk ‹nk›lab› Tarihi asl›nda Osmanl› devletinin parçalanmas›yla ortaya ç›kan komflu ülkelerin tarihini de
do¤rudan ilgilendiren bir özelli¤e sahiptir. Bir dönem ve bölge tarihi bütünlü¤ü
içerisinde ele al›nmay› hak etmektedir.
Yüksekö¤retim kurumlar›nda okuyan ö¤rencilerden gerek ulusal düzeyde gerekse uluslararas› alanda yak›n tarihimizle alakal› meseleler gündeme geldi¤inde
konulara yabanc› kalmamas› beklenmektedir.
Kitapta, sahan›n uzman› olan bilim insanlar›m›z›n kaleme ald›¤› bölümlerle öncelikle kendi insan›m›z› do¤ru bilgilendirmek hedeflenmifltir. Bu yöntem ö¤rencilerimize güncel bilgiyi aktarmak ad›na do¤ru oldu¤u kadar, yak›n dönemde yaflananlar›n günümüz geliflmelerine etkisini anlamak ve do¤ru anlatmak için de vazgeçilmez bir husus olarak dikkate al›nm›flt›r.
Kitapta ö¤rencilerimizin konular› okurken önem vermeleri gereken k›s›mlara
dikkat çekilmifltir. Bunun yan› s›ra mukayese yap›lmas›, tart›fl›lmas› gerekli hususlarda “s›ra sizde” at›flar›yla ö¤rencilerimizin dönem olaylar›n› anlamalar›n› kolaylaflt›racak, bir nevi empati yapmalar›n› sa¤layacak düzenlemelere gidilmifltir. Ders
kitab› hacminde k›saca de¤inilen hususlar için okuma kitaplar› önerildi¤i gibi, her
ünite içindeki konular›n anlafl›lmas›na yönelik bir okuma parças› verilmeye gayret edilmifltir. Yine her ünite sonunda verilen 10 soru ile ö¤rencilerimize kendilerini s›nama imkan› sunulmufl, s›nava haz›rl›k yapmalar› hedeflenmifltir. S›ra sizde
konular›n›n aç›klamalar› da ünite sonunda verilerek konunun daha iyi anlafl›lmas› amaçlanm›flt›r. Ünite sonlar›nda yer alan seçilmifl bibliyografya, konu hakk›nda
daha ayr›nt›l› bilgi almak isteyen ö¤rencilerimiz için yol gösterici olacakt›r.
Takdir edilece¤i üzere hakk›ndaki arfliv belgeleri henüz aç›lmam›fl olan konulara dair bilgi vermekle yetinilmifl, zamanda derinlik, mekanda yayg›nl›k özelli¤ine sahip olaylarla ilgili ilmi yorumlar ortaya konmufltur. Böylece ö¤rencilerimizin
Türkiye’nin modernleflme sürecini oluflturan son üç yüzy›l›ndaki geliflmeleri kavray›c›, kapsay›c› bir bak›flla okumalar›na katk› sa¤lanm›fl olaca¤›n› ümit ediyoruz.
Elinizdeki kitap çok say›da meslektafl ve dostumuzun katk› ve destekleriyle ortaya ç›km›flt›r. Onlar› tek tek vermek mümkün olmad›¤› için birkaç isim saymakla yetinece¤im. Bütün bölüm yazarlar›m›za, düzenleme ve foto¤raflar›n seçimindeki destekleri dolay›s›yla de¤erli meslektafl›m ve dostum Doç. Dr. Kenan Olgun’a, Atatürk Araflt›rma Merkezi Uzmanlar› Hüseyin Tosun ve Halit Aytu¤ Tokur’a, bas›m aflamas›ndaki destekleri dolay›s›yla Prof. Dr. Ayd›n Ziya Özgür, Doç.
Dr. Müjgan Bozkaya ve Doç. Dr. Sinan Ayd›n’a ayr› ayr› teflekkürler ediyorum.
Ö¤rencilerimize ve ö¤retim elemanlar›m›za faydal› olmas› dile¤iyle...
Editör
‹stanbul 2012
Prof. Dr. Cezmi ERASLAN
ix
1
ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I
Amaçlar›m›z
N
N
N
N
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
Osmanl› Devleti’nin klasik döneminin sonundaki s›n›r genifllemelerinin nas›l
ortaya ç›kt›¤›n› aç›klayabilecek,
XVII. yüzy›lda yaflanan buhran›n sebeplerini ve bunlar›n dönemin ayd›nlar›nca nas›l de¤erlendirildi¤ini aç›klayabilecek,
XVIII. yüzy›lda yaflanan Lale Devri ve Nizam-› Cedit uygulamalar›n› ana hatlar›yla aç›klayabilecek,
III. Selim ve II. Mahmud dönemi yenilik çabalar›n› karfl›laflt›rarak beklenti ve
neticelerini de¤erlendirebilecek
XIX yüzy›lda Osmanl› Devleti’nin, iç isyanlar›n yan› s›ra ‹ngiltere, Fransa ve
Rusya ile askerî, ekonomik ve siyasi iliflkilerini analiz edebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z.
Anahtar Kavramlar
• Klasik Dönem
• Lale Devri
• Ekonomik Ba¤›ml›l›k
• Buhran
• Nizam-› Cedit
‹çindekiler
Atatürk ‹lkeleri ve
‹nk›lap Tarihi-I
Osmanl›
Devleti’nde
Yenileflme Çabalar›
• OSMANLI DEVLET‹’N‹N
DURAKLAMA DEVR‹NE GENEL B‹R
BAKIfi
• OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN,
YEN‹LEfiME VE EKONOM‹K
BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)
• OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE
DÖNÜM NOKTASI III. SEL‹M VE
N‹ZAM-I CED‹T
• II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹
VE YEN‹L‹KLER‹ (1808-1839)
Osmanl› Devleti’nde
Yenileflme Çabalar›
OSMANLI DEVLET‹’N‹N DURAKLAMA DEVR‹NE
GENEL B‹R BAKIfi
17. yüzy›ldan 18. yüzy›l›n bafl›na kadar olan dönem Osmanl› Devleti’nin Duraklama Dönemi olarak adland›r›l›r. Baz› tarihçiler duraklama dönemini Kanuni Sultan
Süleyman’a kadar götürmektedir. Baz›lar› ise dönemin 1579’da Sokullu Mehmet
Pafla’n›n ölümünden sonra bafllad›¤›n› ifade etmektedir. Gerçekten de 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren Osmanl› s›n›rlar› dâhilinde devlet teflkilat› ve sosyal
hayatta birtak›m aksakl›klar bafl göstermeye bafllam›flt›r. Ancak bu aksakl›klar fetihleri ve devletin genifllemesini durduramam›flt›r. Bu nedenle 17. yüzy›l›n sonuna kadar yaklafl›k yüz y›l süren bu dönemin Duraklama Dönemi yerine Buhran
Dönemi olarak adland›r›lmas› daha do¤ru olacakt›r. Çünkü Osmanl› Devleti’nin
fetih ve zaferlerinin duraklamad›¤›, ancak iç ve d›fl nedenlerden kaynakl› olarak
devletin idari ve askerî teflkilat›nda, iktisadi ve sosyal hayatta bir buhran yafland›¤› görülmektedir.
Devletin en parlak y›llar›n› yaflad›¤› Kanuni Sultan Süleyman Dönemi’nden hemen sonra Sokullu’nun sadrazaml›¤› ve II. Selim’in padiflahl›¤› s›ras›nda, 1571’de
yaflanan ‹nebaht› ma¤lubiyetine ra¤men, K›br›s’›n fethi tamamlanm›flt›r. 1574’te
Tunus ele geçirilmifl, 1578’de Fas’ta kazan›lan el- Kasrü’l-kebir zaferiyle de Osmanl›lar›n nüfuzu Kuzey Afrika’n›n en bat› ucuna kadar genifllemifltir.
Ayn› dönemde Osmanl›lar do¤u s›n›rlar›n› da geniflletme çabas› içerisine girmiflti. fiah Tahmasp’›n ölümünden sonra zay›flamaya bafllayan Safeviler (‹ran) üzerine 1578’de yürüyen Osmanl› ordusu, böylece 12 y›l sürecek olan Osmanl›- Safevi savafl›n› bafllatm›fl oldu. Bu savafl sonunda Osmanl› topraklar›n›n do¤u s›n›r› Hazar Denizi’ne kadar geniflledi. fiah Abbas, 1622’de Safevilerin kaybettiklerini geri
almak üzere on yedi y›l sürecek bir savafl bafllatt›. Bu savafl s›ras›nda fiah Abbas’›n
ele geçirdi¤i yerler ise ölümünden sonra tahta geçen fiah Safi döneminde IV. Murat’›n bizzat idare etti¤i seferlerde geri al›nd›. 1639’da imzalanan Kasr-› fiirin Antlaflmas› ile de bugünkü Anadolu-‹ran s›n›r› çizilmifl oldu.
Bu dönemde, Osmanl› Devleti geleneksel Do¤u- Bat› siyasetin yan›nda Kuzey
siyaseti takip etmifltir. Devletin buraya yönelmesine 1594’ten itibaren bafllayan
Kossak sald›r› ve ya¤malamalar› neden olmufltur. Kossaklar 1615, 1620 ve 1624 y›llar›nda ‹stanbul’un Karadeniz k›y›lar›na kadar inmeyi baflarm›flt›r. Bu ak›nlar Osmanl› Devleti’ni büyük oranda zarara u¤ratm›fl, ülke içinde bu dönemde k›tl›¤›n
bafl göstermesine de sebep olmufltur.
4
Kossaklar, 1649’da yar› ba¤›ms›z bir devlet kurmufllar ve 1654’te Rus Çarl›¤›’na
ba¤lanm›fllard›. Bu durum Osmanl› Devleti için Kossak tehlikesini daha da büyütmüfl, bunun üzerine 1672’de Osmanl› ordular› Lehistan seferine ç›km›flt›. 1676’da
imzalanan Zoravna Antlaflmas› ile Osmanl›lara tabi olan Kossaklara Lehistan s›n›rlar› içinde kalan topraklar›n›n geri verilmesi karar›n› ald›.
1593 y›l›ndan itibaren bafllayan Osmanl›-Avusturya savafllar›, 1606’da imzalanan Zitvatorok Antlaflmas› ile sonuçland›. Osmanl› Devleti Avusturya karfl›s›ndaki
üstünlü¤ünü anlaflma metninde de göstermekteydi. 1618’de Protestan ve Katolik
pek çok Avrupal› devlet aras›nda bafllayan Otuz Y›l Savafllar› 1648’de imzalanan
Vestfalya Antlaflmas› ile sona erdi. Osmanl› Devleti, Do¤u Akdeniz’de hâkimiyetini sa¤lamak için 1645’te Girit Seferi’ni bafllatt›. Uzun muharebelerden sonra 1669’da
Girit fethedildi. 1656’da Köprülü Mehmet Pafla kumandas›nda Limni ve Bozcaada
al›nd›. 1662’de Osmanl› ordusu Erdel’e (Romanya) girdi. 1663’te Uyvar’›n (Slovakya) fethiyle bat›daki en genifl s›n›rlara ulafl›ld›.
17. yüzy›l›n son çeyre¤inde bat›da, Katolik Habsburglar›n bask›s›ndan kurtulmak amac›yla Protestan Macarlar Osmanl› Devleti’nden yard›m ça¤r›s›nda bulundu. Bunun üzerine Osmanl›lar, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla önderli¤inde 1683’te
Viyana’ya ikinci bir sefer düzenledi. 1683 Nisan’›nda yola ç›kan ve Temmuz ay›nda Viyana’y› kuflatma alt›na alan Osmanl› ordusu, Leh kuvvetlerinin yard›ma gelmesi üzerine bozguna u¤rayarak geri çekildi. Viyana bozgunundan sorumlu tutulan Kara Mustafa Pafla ise Belgrat’ta idam edildi.
Osmanl›lar›n Viyana’da bozguna u¤rat›lmas› Avrupa devletlerinin moralini yükseltti. Avusturya, Lehistan ve Venedik aras›nda Kutsal ‹ttifak kurularak Osmanl›lara karfl› sald›r›ya geçti. Bu ittifaka 1686’da Ruslar da kat›ld›. Osmanl›lar, 1697’de
Zenta Bozgunu’ndan sonra bar›fl yapmak zorunda kald›. 1699’da imzalanan Karlofça Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Macaristan’dan çekildi. Bu antlaflmayla Osmanl›
Devleti Balkanlar’da ve Ukrayna’da genifl çapta toprak kayb›na u¤rad›.
XVII. Yüzy›l Buhran›’n›n Sebepleri
Duraklama ad› verilen bu dönemde Osmanl› Devleti, II. Viyana Bozgunu’na kadar
fetihlerini sürdürmüfl; do¤u s›n›r› Hazar Denizi’ne, bat› s›n›r› Erdel (Romanya)-Uyvar’a (Slovakya) ulaflm›flt›. Kuzey s›n›r› Bat› Ukrayna’ya kadar dayanan, Kuzey Afrika’y› en bat› ucuna kadar fetheden Osmanl› Devleti, Tunus, K›br›s ve Girit’i de
hâkimiyetine alm›flt›r. Ancak bu baflar›lar›na ra¤men Osmanl› Devleti, iktisadi ve
sosyal hayatta meydana gelen dönüflümlerle birlikte güçlenen Avrupa’da meydana
gelen bu geliflmelerden kaç›n›lmaz olarak olumsuz etkilenmifltir. Bu baflar›lara ra¤men Osmanl›’n›n askerî gücünün Avrupa karfl›s›nda eski ihtiflam›n› ve kuvvetini
büyük oranda kaybetmifl oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Öte yandan askerî zaferler kazanmak gayesiyle devletin bütün maddi kaynaklar›n›n seferber edilmesi, zaten Avrupa’da yaflanan iktisadi geliflmeler karfl›s›nda zay›flamaya bafllam›fl olan Osmanl›
ekonomisini ciddi bir dar bo¤aza sokmufltur. Haçova, Osmanl› zaferiyle sonuçlanm›flt›r ancak Zitvatorok Antlaflmas›’yla Osmanl›lar Macaristan’da Habsburg imparatorlu¤u ile eflit imparatorluklar oldu¤u ilkesini kabul etmek zorunda kalm›flt›r. E¤ri ve Kanije d›fl›nda da bu zafer ganimet getirmemifltir. Safevilerle savaflta Osmanl›lar Ba¤dat’› almay› baflarm›flt›r. Azerbaycan’›n Safeviler’de Irak’›n ise Osmanl›larda kalmas›yla bir Osmanl›-Safevi dengesi sa¤lanm›flsa da 60 y›l süren bu savafl Osmanl› Devleti’ni iktisaden oldukça yormufltur. 25 y›ll›k mücadelenin sonunda Girit
al›nm›flt›r ancak bu savaflta Osmanl› deniz gücünün Avrupa denizcili¤ine göre geri kalm›fl oldu¤u ortaya ç›karken uzayan savafl Hazine’yi tüketmifltir. Bat› Ukrayna
5
1. Ünite - Osmanl› Devleti’nde Yenileflme Çabalar›
Osmanl›lara ba¤lanm›fl olmas›na ra¤men k›sa bir süre sonra Osmanl›lar buradan
çekilmek zorunda kalm›flt›r.
Devrin Âlimlerinin Kaleminden Buhran
Osmanl› Devleti’nin yaflad›¤› buhran 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren baz›
Osmanl› devlet adamlar› ve âlimleri taraf›ndan fark edilmifl ve durumun iyilefltirilmesine yönelik olarak çeflitli tedbirler üzerinde durulmufltur. Dönemin ayd›nlar›
taraf›ndan devletin içinde bulundu¤u bu durum “tereddî ve tagayyür (yozlaflma
ve bozulma)” olarak nitelendirilmifltir. Halep Defterdar› Gelibolulu Mustafa Âli
Efendi 1581’de yazd›¤› Nasihatü’s-Selatin adl› eserinde buhrana sebep olarak
“devlet adamlar›n›n niteliksizleflmesi”ni göstermektedir. Bosnal› Bilgin Hasan Kâfi ise 1595’te yazd›¤› Usûlü’l-Hikem fi Nizami’l-Âlem adl› eserinde, buhrana “devlet düzeninde eski kurallar›n terk ediliflinin ve askerî alanda teknolojik olarak geri kalm›fll›¤›n” yol açt›¤›n› söylemektedir. Manisal› Defter Emini Aynî Ali, Risale-i
SIRA“t›mar
S‹ZDE sisteminin
Vazife-haran ve Merâtib-i Bendegân-› Âl-i Osman adl› eserinde
bozulmas›, makam sahiplerinin günlük ç›kar pefline düflmesi, askerî teflkilat›n bozulmas›, rüflvetin artmas›, hazinenin boflalmas›” gibi geliflmelerin Osmanl› DevleD Ü fi Ü N E L ‹ M
ti’nde bir buhran yaflanmas›na yol açt›¤›n› ifade ederken devletin devaml›l›¤› için
flart olan kurumlar›n (reaya, hazine ve asker) bozuldu¤unu yazmaktad›r. 17. yüzS O R U devam ety›l›n ilk yar›s›nda da âlimler buhran›n nedenini ve çözümünü aramaya
mifltir. Göriceli Koçi Bey IV. Murat’a (1623-1640) sundu¤u risalesinde, buhran›n
köklerini Kanuni Dönemi’ne kadar götürerek, “reaya, memleket
kayb›D ‹ ve
K K Ahazine
T
na rüflvetçili¤in sebep oldu¤unu” ifade etmifltir. Rüflvetçili¤in artmas›n› ise niteliksiz devlet adamlar› ve yöneticilerin varl›¤›na ba¤lam›flt›r. Dönemin âlimlerinden
SIRA S‹ZDE
Kâtip Çelebi ise Mizanü’l- Hak fi ‹htiyari’l-Ehakk adl› eserinde Osmanl› medreselerinin bozulmufl olmas›n› devletin bir buhran devrine girmesine sebep olarak
gösterir. Ona göre medreseler taassup içine düflmüfltür oysaAMAÇLARIMIZ
âlimler pozitif bilimler ve felsefeye yönelmelidir.
N N
K ‹(1300-1600)
T A P
Osmanl›lar›n reform önerilerinde idealize ettikleri klasik dönemin
idari,
kültürel ve sosyal özellikleri hakk›nda genifl kapsaml› bilgi için Halil ‹nalc›k’›n “Osmanl›
‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤(1300-1600)”, adl› kitab›n› (Yap› Kredi Yay›nlar› ‹stanbul 2003)
okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Buhran›n Sebepleri
Avrupa’n›n Roma ‹mparatorlu¤u’nun y›k›l›fl›ndan itibaren kaydetmifl oldu¤u gelifl‹NTERNET
meyi incelemeden ve göz önünde bulundurmadan Osmanl› Devleti’nin 17. yüzy›lda yaflad›¤› buhran› anlamak ve kavramak mümkün de¤ildir. Avrupa, 11. yüzy›lda
kuvvetli siyasi birli¤in bulunmad›¤› derebeylikler görüntüsünden, 14. yüzy›ldan itiMAKALE
baren h›zla kurtularak merkezileflmeye bafllam›flt›r. Mutlak hükümdarl›k rejimlerinin güç kazanmas›yla birlikte, 16. yüzy›lda, Avrupa’da sömürgecilik hareketi bafllam›fl ve Osmanl› yönetimince asla benimsenmeyecek olan bu yöntem Avrupa’ya
büyük zenginlik getirmifltir. Kilisenin birli¤inin sars›lmas›yla birlikte yaflanan Reform ve Rönesans devirleri, 17. yüzy›ldan itibaren Ayd›nlanma Ça¤›’na girilmesine;
bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda Avrupa’n›n büyük aflamalar kaydetmesine yol açm›flt›r. Teknolojik geliflmelerin nimetlerini askerî alanda toplayan ve sömürgelerden elde edilen gelirlerle hazinelerini dolduran Avrupal› devletler, 17.
yüzy›ldan itibaren Do¤u’nun büyük imparatorlu¤u Osmanl›lara karfl› büyük bir
avantaj elde etmifltir. Osmanl› Devleti ise rakiplerinin sa¤lad›¤› bu geliflmeler kar-
‹NTERNET
MAKALE
6
fl›s›nda rekabet edemeyerek eski iktisadi ve askerî gücünü kaybetmeye bafllam›flt›r. Bu durum, devlet teflkilat›nda ve sosyal hayatta da bozuklular›n bafl göstermesine yol açm›flt›r. Avrupa’daki geliflmelere paralel olarak yaflanan bu buhran›n›n
sebeplerini flöyle s›ralamak mümkündür:
1. Avrupa’n›n kuvvetli merkezî hükûmetler kurmas›, sömürgecilik yoluyla zenginleflmesi ve bilim, teknoloji, felsefe ve kültür alan›nda büyük geliflmeler
kaydetmesi.
2. Co¤rafi Kefliflerle ‹pek Yolu gibi Osmanl›lar›n hâkimiyetindeki eski ticaret
yollar›n›n önemini kaybetmesi.
3. Hanedan ve devlet adamlar›n›n iyi yetiflmemifl olmas›.
4. Merkezî otoritenin zay›flamas› ve iltizam sistemine geçiflle birlikte mültezimlerin (vergi tahsildarlar›) köylü üzerindeki bask›y› art›rmas› üzerine yoksulluk ve isyanlar›n artmas›. (Celali ‹syanlar› vb.)
5. Yeniçeri Oca¤›’n›n ve askerlik teflkilat›n›n bozulmas›, savaflta elde edilen ganimetlerinin azalmas›.
6. Devletin s›n›rlar›n›n genifllemesiyle birlikte merkezî otoritede yaflanan
sorunlar.
Yüzy›l›n bafl›nda Osmanl› devlet adamlar›n›n pek ço¤u son 15 y›l dört cephede savafl›ld›ktan sonra 1699’da imzalanan Karlofça Antlaflmas›’yla al›nan kötü sonuçlar sebebiyle önce devletin iç durumunun düzeltilmesi gerekti¤i fikrinde birleflmiflti. Çünkü ancak bu flekilde devletin kaybetti¤i topraklar›n geri al›nmas›n›n
mümkün olabilece¤ine inan›lmaktayd›. Öte yandan Kap›kulu askerleri 1703’te isyan etmifl ve Edirne Vakas› olarak an›lan bu olayda II. Mustafa tahttan indirilerek
fieyhülislam Feyzullah Efendi de öldürülmüfltü. Edirne Vakas›, Osmanl› devlet
adamlar›na iç meselelere e¤ilmenin art›k kaç›n›lmazl›¤›n› ve yap›lacak ilk iflin de
merkezî otoriteyi güçlendirmek oldu¤unu aç›kça göstermiflti.
OSMANLI DEVLET‹’NDE BUHRAN, YEN‹LEfiME VE
EKONOM‹K BA⁄IMLILIK SÜREC‹ (1700-1838)
II. Mustafa’dan sonra tahta ç›kan III. Ahmet (1703-1730) iç ve d›fl siyasette bar›fl ortam›n› korumaya özen gösterdi. Ancak Rusya’n›n (bask› ve tecavüzleri neticesinde) Osmanl› Devleti, Rusya ile savaflmaya mecbur kald›. Rusya’n›n Orta Asya’daki
yay›lma siyaseti ve Balkanlar’da yürüttü¤ü Slavlaflt›rma hareketi tehlikeli boyutlara
ulaflmas› üzerine 1711 Bahar›nda bafllayan Prut savafl›yla Rus ordusu bozguna u¤rat›larak Azak Kalesi geri al›nd›. Hemen ertesinde 1715’te Venedik ile yap›lan savafltan sonra da Mora yeniden Osmanl› hâkimiyetine geçti. Savafllarda kazan›lan
bu baflar›lara ra¤men diplomatik görüflmelerde ayn› baflar› gösterilemedi¤i gibi
1715-1718 y›llar› aras›nda süren Avusturya savafl›nda ise Osmanl› Devleti ma¤lup
olarak 21 Temmuz 1718’de Pasarofça Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kalm›fl ve
S›rbistan’›n önemli bir k›sm›n› kaybetmiflti.
Lale Devri (1703-1730)
Osmanl› Devleti, art›k kaybetti¤i topraklar› geri alma umudunu tamam›yla kaybetmeye bafllam›flt›. Böylece mutlak bir bar›fl siyaseti izlenerek devletin iç yap›s›nda
baz› düzenlemelerin gündeme gelece¤i Lale Devri’ne girilmifl oldu. 1718- 1730 y›llar› aras›n› kapsayan bu yenileflme dönemine, ‹stanbul’da yo¤un olarak lale yetifltirilmesinden ve lalelerin dünyaya yay›lm›fl olmas›ndan dolay› bu isim verilmiflti.
III. Ahmet döneminde devlet erkân›, Pasarofça yenilgisinden sonra Avrupal›lar›n
üstünlü¤ünün nedenlerinin araflt›r›lmas› gere¤i üzerinde durarak Osmanl›n›n Av-
7
SIRA S‹ZDE
rupa tarz›ndaki ilk yenileflme hareketini bafllatt›. Bu amaçla Damat
‹brahim Pafla
döneminde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›ld›. Bu elçiler diplomatik iliflkileri sürdürmenin yan› s›ra Avrupa’n›n kültür, sanat, sanayi,Dtar›m
ve askerîyesi
Ü fi Ü N E L ‹ M
hakk›nda incelemeler de yaparak Saray’a raporlar sunmaya bafllad›. 1720-1721 y›llar› aras›nda Paris’te bulunan Yirmi Sekiz Mehmet Çelebi’nin raporu bu raporlar
S O R U
içerisinde en dikkat çekenidir.
SIRA S‹ZDE
Lale devri sadece çiçek bahçeleri ve so¤anlar›n› yetifltirme çabalar›n›nDad›
Bu dö‹ K Kde¤ildir.
AT
nemde Avrupa’ya gönderilen elçilerin say›s› art›r›larak kültür, sanat, sanayi tar›m ve ordu
hakk›nda incelemeler yapt›r›lm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
N N
Bu dönemde imalathaneler aç›larak Bat› tarz› üretim biçimine a¤›rl›k verildi.
Osmanl›n›n temel ihracat maddesi olan yünün yerini pamuk AMAÇLARIMIZ
alm›flt›r. ‹thalata, Avrupa’ya olan ba¤›ml›l›¤› azaltmak için kaliteli kumafllar›n ‹stanbul’da üretimine geçilmifltir. 1709’da da devlet iflletmelerinde kullan›lmak üzere yelken bezi üretimine
K ‹ bu
T Aalanda
P
baflland›. 1720’de pahal› ipek kumafl üretimine bafllanm›fl, ancak
istenen
baflar› elde edilememifltir.
Yine bu dönemde tercüme heyetleri kurularak Arapça, Farsça ve Bat› dillerinden eserler tercüme edilmifltir. Macar as›ll› bir Türk olan ‹brahim
T E L E V ‹ Z YMüteferrika,
ON
Damat ‹brahim Pafla’n›n izniyle 1729’da Müslümanlar aras›nda ilk matbaay› kurmufltur. Lale Devri’nde mimarl›k alan›nda da pek çok yenilik yaflanm›flt›r. Bu dönemde zengin süslemeli ve görkemli çeflmelerin bulundu¤u yeni bir mimari bi‹NTERNET
çim yayg›nl›k kazanarak Avrupa mimarisinden etkiler tafl›yan çok say›da köflk
yap›lm›flt›r.
Ne var ki, bu dönemin yenilikleri buhran›n afl›lmas›na yönelik olarak yap›lm›fl
MAKALE
köklü yenilikler olamam›flt›r. Bat›’daki yenilikleri inceleyen Osmanl› devlet adamlar› bilimsel, kültürel, askerî ve teknolojik yeniliklerden daha çok Avrupa’n›n saray
yaflam›n›n gösterifl ve görkemini Osmanl› ülkesine getirme e¤ilimi göstermifltir. Saray’›n güttü¤ü bu politika halk aras›nda yoksulluk ve s›k›nt›lar› artm›flt›r. Damat ‹brahim Pafla halk›n yükünü azaltmak üzere 1723’te ‹ran’a sefere ç›k›lmas›na karar
vermifltir. Gerçekten de bu y›llarda Safeviler çökmek ve parçalanmak üzeredir ve
Osmanl›lar›n Safevi Devleti’nin bu zay›f durumundan faydalanmas› ihtimali yüksektir. 1723-1725 y›llar› aras›nda süren ‹ran Seferi’nde Bat› ‹ran tamamen ele geçirilmifltir. Bu zafer halk›n moralini yükseltmifl olsa da çok geçmeden 1729’da, II.
Tahmasb Bat› ‹ran’›n pek çok bölgesini yeniden ele geçirmifltir.
‹ran Seferi’nin son aflamas› ‹stanbul’da, Lale Devri’ni sona erdirecek bir isyan›n
patlak vermesine sebep olmufltur. Halk›n ekonomik s›k›nt›s›na ve yüksek enflasyona ra¤men Saray erkân›n›n geceli gündüzlü devam eden ziyafet ve e¤lenceleri
üzerine fakir esnaf, (bir hamam hademesi) olan Yeniçeri Patrona Halil etraf›nda
toplanarak isyan etmifltir. “Art›k köflk infla edilmemesi” talebiyle geliflen isyan s›ras›nda Sadabad Saray›’n›n da içinde oldu¤u 120’yi aflk›n köflk üç günde yak›lm›flt›r.
III. Ahmet, Sadrazam Damat ‹brahim Pafla’y› azletmifl olmas›na ra¤men isyan yat›flmam›fl, padiflah tahtan feragat etmek zorunda kalm›flt›r. 1 Ekim 1730’da I. Mahmut
tahta geçmifltir.
I. Mahmut Dönemi (1730-1754)
Osmanl›lar III. Ahmet döneminde elçiler arac›l›¤›yla tan›k olduklar› Avrupa tarz›
yenilikleri kendi devlet adamlar› eliyle yüzeysel ve plans›z bir flekilde uygulamaya çal›flm›flt›. Her ne kadar bu dönemde ordunun modernizasyonu için bir Fran-
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
8
Foto¤raf 1.1
Humbarac› Ahmed
Pafla
Kaynak: Yaflamlar›
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
Yap› Kredi Kültür
Sanat Yay›nc›l›k,
‹stanbul 1999.
s›z subay getirtilmiflse de “askerî alandaki yeniliklerini uygulamak üzere Avrupal› uzmanlar›n getirtilmesi” düflüncesi I. Mahmut döneminde daha yo¤un ve planl› bir politika olarak kendini göstermifltir. Bu uzmanlardan ilki Frans›z soylular›ndan olan ve daha sonra Müslüman olarak Ahmet ismini alan Humbarac› Ahmet
Pafla’d›r. As›l ismi Claude- Aleksandre Comte de Bonnevale olan Ahmet Pafla,
1729’da Avusturya’dan kaçarak Osmanl›ya s›¤›nm›flt›. Patrona Halil ‹syan›’ndan
sonra ordu ›slahat› hakk›nda Saray’a bir rapor sunan Ahmet Pafla, 1731’de ‹stanbul’a ça¤›r›larak Humbarac› Oca¤›’n›n bafl›na getirilmiflti. Burada Avrupa tarz›nda
yenilikler yapmak isteyen Ahmet Pafla “maafllar›n düzenli ödenmesi, emeklilik sisteminin kurulmas› ve Yeniçerilerin birliklere bölünerek kendisinin yetifltirece¤i
subaylar komutas›na girmesi” gibi radikal çözümler önermifl, ancak faaliyetleri
yaln›zca Humbarac› Oca¤›’n›n ›slah edilmesiyle s›n›rl› kalm›flt›. Ocak, Avrupa tarz›nda düzenlenmifl ilk Osmanl› Kurumu olmufltur. Fransa ve Avusturya askerî
yöntemlerine göre düzenlenen Ocak’›n üniformalar› da geleneksel Osmanl› giysisinden farkl›yd›. Humbarac› Ahmet Pafla, döneminin çok önemli bir yenili¤ine daha öncülük ederek 1736’da topçu askerlerinin e¤itimi için Hendesehane’yi (Kara
Mühendishanesi) kurmufltu.
Görüldü¤ü gibi I. Mahmut
döneminde özellikle askerî alan›n yenileflmesinde ilk ciddi
ad›mlar at›lm›flt›r. Bunlar›n yan› s›ra I. Mahmut kültürel alanda da pek çok yenili¤e öncülük etmifltir. Bu dönem ‹brahim
Müteferrika’n›n matbaas›na Saray deste¤i sa¤lanm›fl, yazar ve
sanatç›lara çeflitli yard›mlarda
bulunulmufltur. I. Mahmut, ‹stanbul’da Ayasofya, Fatih ve
Süleymaniye Camileri ile Topkap› Saray›’nda kütüphane açt›rarak ülkenin dört bir yan›na
gönderilen görevliler arac›l›¤›yla önemli kitap ve el yazmalar›n› toplatm›flt›r. Osmanl› Devleti’nin ilk kâ¤›t fabrikas› da Polonya’dan kâ¤›t ustalar›n›n getirtilmesinden sonra 1746’da
Yalova’da faaliyete geçmifltir.
‹stanbul’un su meselesinin kökünden çözülerek on y›llarca flehrin su s›k›nt›s› çekmemesi de I. Mahmut dönemi
icraatlar›n›n bir sonucudur.
9
Foto¤raf 1.2
Mühendishanenin
ö¤retim elemanlar›
toplu hâlde
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
Ansiklopedisi I,
Yap› Kredi Kültür
Sanat Yay›nc›l›k,
‹stabul 1999.
III. Mustafa Dönemi (1757-1774)
I. Mahmut’un 1754’te vefat›ndan sonra tahta 55 yafl›ndaki kardefli III. Osman geçmiflti. K›sa süreli hükümdarl›k döneminde iç ve d›fl politikada kayda de¤er bir geliflme sergileyemeyen III. Osman’›n 30 Ekim 1757’de ölümünden sonra Osmanl›
taht›na 41 yafl›ndaki III. Mustafa geçmiflti. Sultan’›n dönemin Sadrazam› Mehmet
Rag›p Pafla ile birlikte izlemifl oldu¤u bar›flç›l, dengeli ve tutarl› politika neticesinde Hazine gelirleri art›r›ld›; vak›flara, t›marlara ve iltizamlara s›k› denetim getirildi;
ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi; Saray masraflar› k›s›ld› ve askerî alanda baz›
yenilikler yap›ld›.
Ancak Rag›p Pafla’n›n 1763’te ölümünden sonra bar›fl ortam› 1768 Osmanl›-Rus
savafl›yla sona erdi. Rusya’n›n Lehistan’› iflgal etmesi üzerine Osmanl› Devleti Rusya’ya sert bir nota göndermifl ve Rusya’n›n geri çekilmemesi üzerine Osmanl›-Rus
savafl› bafllam›flt›. Osmanl› ordusunun yenilgisiyle sonuçlanan bu savafl 1774’te
Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile sona erdi. Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl›
Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤› en a¤›r ikinci antlaflmad›r. Antlaflma Osmanl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alan›nda ald›¤› en
büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle Karadeniz’e yerleflmifl ve Osmanl›’n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur. Ruslar antlaflSIRA S‹ZDE
ma hükümlerine göre ‹stanbul’da bir Ortodoks kilisesi kurma hakk›
da elde etmifltir. Bu antlaflmayla ayn› zamanda ‹stanbul’da daimi bir elçilik ve istedikleri flehirlerde de konsolosluk açma hakk›na sahip oluyordu. Rus ticaret
BoD Ü fi Ügemilerinin
NEL‹M
¤azlardan geçifli serbest hâle gelirken antlaflma hükümlerine göre Osmanl›lar Rusya’ya üç y›lda 4 milyon ruble (on befl bin kese) savafl tazminat› ödemeyi de kaS O R U
bul ediyordu.
Küçük Kaynarca Antlaflma Osmanl› Devleti’nin Karlofça’dan sonra imzalad›¤›
D ‹ K K A T en a¤›r ikinci antlaflmad›r. Antlaflma Osmanl›lar›n toprak kayb›ndan ziyade hukuk, ticaret ve diplomasi alan›nda ald›¤› en büyük yenilgidir. Ruslar kazand›klar› bu zaferle
Karadeniz’e
yerleflSIRA
S‹ZDE
mifl ve Osmanl›n›n Ortodoks tebaas›n›n haklar›n›n koruyuculu¤una soyunmufltur.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
N N
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
10
Osmanl› Devleti, Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile K›r›m’› kaybetmekle birlikte
K›r›m tatarlar›n›n dinî meselelerini vesile ederek bölge ile ba¤›n› devam ettirmeye
çal›flacakt›. Küçük Kaynarca Antlaflmas›, Rus ordusunun Osmanl› topraklar›ndan
çekilmesini sa¤lam›flsa da Osmanl› Devleti aç›s›ndan bedeli çok a¤›r olmufltu. Çar
Petro döneminden bu yana orduyu Avrupa tarz›nda yenileyen Ruslar karfl›s›nda
al›nan bu yenilgi, Osmanl› devlet adamlar›na ordunun ayn› flekilde bir yenileflmeye kaç›n›lmaz ve h›zl› bir flekilde ihtiyac› oldu¤unu bir kez daha gösterdi.
SIRA S‹ZDE
1
Osmanl› Devleti’nde
XVIII. as›rdan itibaren hemen her döneminde idari, mali, askerî ve
SIRA S‹ZDE
kültürel alanlarda yenilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n kal›c› olmam›fl, devleti ve toplumu dönüfltürememifltir. Sebeplerini tart›fl›n›z?
I. Abdülhamid Dönemi (1774-1789)
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
S O R U
Sultan I. Abdülhamid
döneminde askerî alanda h›zl› bir yenileflme hareketi bafllam›fl ve bu hareket, III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinin yeniliklerine temel oluflturmufltur. Bu dönemde Humbarac› Ahmet Pafla’n›n askerî alanda yapt›¤› düzenleD‹KKAT
melere benzer flekilde yenilikler yapan bir baflka ismin faaliyetleri öne ç›km›flt›r.
Aslen Macar olan Fransa do¤umlu Baron François de Tott 1755’te ‹stanbul’a gelSIRA
S‹ZDE dönerek burada çeflitli görevler alm›fl ve 1769’da yeniden ‹smifl, 1767’de
Paris’e
tanbul’a gelerek Bo¤az tahkiminde görev yapm›flt›. Sürat Topçular› Oca¤›’n› kuran
Tott, 1771-76
y›llar› aras›nda toplar döktürmüfl, Bo¤az’da kaleler infla ettirmifl ve
AMAÇLARIMIZ
1773’te Mühendishane’yi kurmufltu. Daha sonra Mühendishane-i Bahr-i Hümayun
ad›n› alan Hendesehane, kapsaml› bir askerî okula dönüfltürüldü. Bu dönemde de
Frans›zca askerî
K ‹ T ders
A P kitaplar›n›n tercümesi faaliyetlerine devam edildi ve Yeniçeri Oca¤› iyilefltirilmeye çal›fl›ld›.
‹lim ve sanatseverli¤i bilinen Sultan I. Abdülhamid döneminde kütüphanecilik
faaliyetleriT Eartm›fl
L E V ‹ Z Y ve
O N Medine’ye yazma eserlerden oluflan büyük bir kütüphane
yapt›r›lm›flt›. Bu dönemde Avrupa mallar› karfl›s›nda yerli pazar›n korunmas› amac›yla yerli mal› kullan›m› zorunlu tutulmufltu.
N N
‹ N T E R N E TYenileflme Hareketinin Özellikleri
XVIII. Yüzy›l
III. Ahmet ile bafllay›p I. Abdülhamid dönemine kadar süren 18. yüzy›l Osmanl›
yenileflme hareketi, her ne kadar III. Selim, II. Mahmut ve Tanzimat Dönemi’nin
MAKALE
köklü dönüflümlerine
kaynakl›k etmiflse de yap›ld›klar› devirde büyük ilerlemeler
kaydedilememiflti. 18. yüzy›l yenileflmesiyle Osmanl› Devleti’nin gerilemeden kurtulamam›fl olmas›n›n nedenleri, bu yüzy›lda yap›lan yeniliklerin niteli¤i ile do¤rudan iliflkidir. Lale Devri ile Osmanl› Devleti yönünü Avrupa’daki geliflmelere dönmüfl, yeni müesseselerin kurulmas›ndan ziyade fonksiyonlar›n› tümüyle kaybetmifl
olan eski müesseselerin ›slah›na çal›fl›lm›flt›r. Bu amaçla Avrupa’dan pek çok uzman getirilmifl, ancak bunlar içinde iflinin ehli oldu¤u gibi olmayanlar da yer alm›flt›r. Yap›lan ›slahatlar kiflilerle s›n›rl› kalm›fl, kiflilerin görevden ayr›lmas› ile bu ›slahatlar da sona ermifltir.
OSMANLI YEN‹LEfiMES‹NDE DÖNÜM NOKTASI
III. SEL‹M VE N‹ZAM-I CED‹T
I. Abdülhamid’in saltanat›n›n son iki y›l›na 17 A¤ustos 1787’de bafllayan Osmanl›Rus savafl› damgas›n› vurmufltur. Rusya ile ittifak antlaflmas› olan Avusturya da 9
fiubat 1788’de Osmanl›ya savafl ilan etmiflti. 1789’da, 25 bin sivil halk›n Özi’de Ruslar taraf›ndan katledilmesi ve savaflta al›nan baflar›s›zl›k haberleri üzerine inme
11
hastal›¤› sonucunda I. Abdülhamid 7 May›s 1789’da vefat etti. Osmanl›-Rus ve Osmanl›- Avusturya savafllar›n›n büyük bir h›zla Osmanl› aleyhine sürdü¤ü 1789 y›l›nda tahta III. Selim geçti. III. Selim ilk olarak 31 Ocak 1790’da Prusya ile bir ittifak yaparak Avusturya’y› zor duruma soktu. Avusturya’n›n Osmanl› ile savaflta galip gelerek güçlenmesini istemeyen Prusya, Avusturya ile bir antlaflma yaparak
Avusturya’n›n savafl› sona erdirmesini sa¤lad›. Osmanl›lar›n Avusturya ile 4 A¤ustos 1791’de yapt›¤› Zifltovi Antlaflmas› ile Osmanl›-Avusturya savafl› sona erdi. Bu
antlaflma ile Osmanl›lar Belgrat dâhil savafl öncesindeki s›n›rlar›na döndü. Avusturya’n›n savafltan çekilmesi müttefik Rusya’y› zor duruma sokmuflsa da Rus ordusunun en son Maçin’de elde etti¤i baflar› üzerine Osmanl› Devleti bar›fl istemek zorunda kald›. 10 Ocak 1792’de imzalanan Yafl Antlaflmas› ile Osmanl›lar K›r›m’› ele
geçirme ümidini tamam›yla yitirdi. Bu antlaflmayla Osmanl› Devleti Kafkasya’daki
nüfuz bölgelerinde de gerilemifltir.
III. Selim, Zifltovi Antlaflmas›’n›n imzalanmas›ndan hemen sonra yenileflme hareketine h›z verdi. Avusturya’ya elçi olarak gönderilen Ebubekir Rat›p Efendi,
1791’de Viyana’dan döndükten sonra Avrupa’daki askerî ve sosyal hayat› anlatan
500 sayfal›k Sefaretname’sini Sultan’a sundu. III. Selim, 1791 sonbahar›nda çeflitli
kesimlerden seçilmifl 22 kifliden “devletin zaaflar› ve al›nmas› gereken önlemleri”
içeren layihalar (raporlar) istedi. Haz›rlanan Bu layihalardaki görüfllerin ortak noktas› “askerî alanda yenileflme yap›lmas›n›n zarureti” idi. Layihalarda askerlik alan›n›n yan› s›ra mali, idari, toplumsal ve iktisadi meselelerden de bahsedilmekteydi.
Çözüme yönelik olarak ise Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne dönme zorunlulu¤u,
eski kurumlar›n tümüyle tasfiye edilmesi ve Yeniçeri Oca¤›’n›n yenilenmesi gibi
görüfller öne sürülmüfltür. III. Selim bu görüfller çerçevesinde “Nizam-› Cedit (Yeni
Düzen)” ad› verilen ›slahat hareketine bafllad›. Ne var ki bu dönemki yeniliklerde
zorunlu olarak askerî alana a¤›rl›k verilmesi, Nizam-› Cedit hareketinin ordunun düzenlenmesine yönelik bir hareket olarak anlafl›lmas›na yol açt›. Oysa Nizami
Cedit hareketi siyasi, iktisadi, sosyal ve askerî alan› kapsayan bir
hareketti. Nitekim merkezî otoritenin güçlendirilmesi ve devletin
sars›lan iktidar›n›n sa¤lamlaflt›r›lmas› amac›yla ç›kar›lan birtak›m
kanunnamelerle idari, adli ve
sosyal alanda yeni bir düzen kurulmaya çal›fl›ld›. Bunlardan baflka Nizam-› Cedit hareketiyle “Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›, uleman›n nüfuzunun k›r›lmas›, fleyhülislamlar›n siyaseti yönlendiren fetvalar›na son verilmesi, Avrupa’n›n ilim, sanat, askerlik, ziraat, ticaret ve medeniyet hayat›nda yapt›klar› yeniliklerin Osmanl› Devleti’nde de uygulanmas›” amaçland›.
Resim 1.1
Hippolite
Berteau’un
ya¤l›boya
tablosunda II.
Selim
III. Selim Osmanl›
Devleti’nin
kurtuluflunu
hemen her sahada
ça¤›n gereklerine
ayak uydurarak
modernleflmede
gören ayd›n ve
sanatkâr bir
padiflaht›r.
Kaynak: TSM Tablo
Galerisi
12
Askerî Alanda Yenilikler
III. Selim dönemi, Nizam-› Cedit hareketinde Avrupa tarz›nda bir ordunun kurulmas› ve eski askerî kurumlar›n modernlefltirilmesi amaçland›. Eski askerî kurumlar›n modernlefltirilmesi maksad›yla önce idari ve askerî ifller birbirinden ayr›ld›. Askerlikle ilgisi olmayanlar Yeniçeri Oca¤›’ndan ç›kar›ld›. Ocaklar›n k›fllalar› geniflletilerek askere sürekli talim yapma zorunlulu¤u getirildi. Askerlerin ücretleri art›r›larak, dirliklerin saray gözdeleri yerine askere verilmesi karar› al›nd›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kay›tl› mevcudu yar›ya düflürülerek 30 bine indirildi. Yeniçerilere Avrupa tüfekleri ve askerî malzemeleri ile her birime bu tüfekleri kullanabilen sekiz asker
verildi. Yenileflme hareketinin baflar›l› oldu¤u topçu, humbarac›, la¤›mc›, top-arabac› ocaklar›ndaki askerlerin evlenmesi yasaklanarak bu askerlere k›fllada kalma
zorunlulu¤u getirildi. Yeniçeri Oca¤›’n›n ›slah› için al›nan tedbirlerden biri de üç
ayda bir tahsil edilen ve tahvil gibi kullan›lan Yeniçeri esamilerinin/ulufe (maafl)
al›m sat›m›n› önleyerek Yeniçeri olmayanlar›n bu esamilere sahip olmas›n› engellemekti. Çünkü bu esamilerin siviller eline geçmesi, Oca¤›n çeflitli flah›s ve gruplar›n ç›karlar› do¤rultusunda yönlendirilmesini ve baz› suiistimallere u¤rat›lmas›n›
beraberinde getirmiflti. Ancak ço¤unlu¤u zaten savafla gitmeyen, esnafl›k yapan,
rahata al›flm›fl Yeniçeriler k›sa bir zaman sonra “talimin gavur ifli” oldu¤unu söyleyerek yeni usul çerçevesinde talim dahi yapmay› reddettiler.
Eski kurumlar›n ›slah› çal›flmalar›ndan sonra Avrupa tarz›ndaki yeni ordu ise Nizam-› Cedit ad›yla 24 fiubat 1793’te kuruldu. Bu ordunun bafl›na Sadaret eski Kethüdas› Mustafa Reflit Efendi getirildi. Fransa ve ‹sveç’ten getirtilen subaylar›n yönetimindeki Nizam-› Cedit ordusunun kuruluflunda 1602 er ve 27 subay mevcudu bulunmaktayd›. Nizam-› Cedit ordusuna ba¤l› olarak 23 Kas›m 1799’da farkl› k›yafetleri olan yeni bir birim daha eklendi. Ordunun 1802’de mevcudu 9263 er ve 27 subaya yükselmiflti. 1806’da ise mevcut iyice art›r›larak 22.685 er ve 1590 subaya ç›kar›ld›. Bu askerlerin yar›s› Anadolu’da yar›s›
Foto¤raf 1.3
da ‹stanbul’da istihdam edilNizam-› Cedid Ordusu
miflti. Nizam-› Cedit ordusutalimde.
nun masraflar›n›n karfl›lan‹LK ADIMLAR: Osmanl›
mas› için ‹rad-› Cedit DefterDevleti’nde askerî yenilik
darl›¤› kurulmufltu. Defteralan›ndaki ilk at›l›mlar III.
darl›¤a ba¤l› olarak bofl kalan
Selim’in kurdu¤u Nizam-›
Cedid ordusuyla bafllad›. III.
dirlikler, içki, tütün, kahve giSelim’in amac› de¤iflen
bi mallara konan vergiler bu
koflullara uygun olarak ileri
orduya tahsis edildi.
askerî teknikle donanm›fl,
Avrupai tarzda e¤itim
Yeni orduyu ve eski
yapan bir ordu
askerî kurumlar› nitelikli asoluflturmakt›. Bunun için
Fransa’dan uzman istendi.
kerlerle güçlendirmek makAyr›ca bu ordunun
sad›yla 1795’te Mühendishaharcamalar› için ‹rad-›
ne-i Berr-i Hümayun (Kara
Cedid ad›nda bir vergi
getirildi. Ancak bu yeni
Mühendishanesi) kuruldu.
ordunun kurulmas› birçok
Mühendishane’de Frans›z
tepkiye yol açt›. Nizam-›
hocalardan faydalan›ld›. BuCedid ordusu ve III. Selim.
rada Frans›zca zorunlu dil
Kaynak: Tanzimat’tan
olarak okutuldu. Ayr›ca MüCumhuriyet’e Türkiye
Ansiklopedisi, ‹letiflim
hendishane’nin KütüphaneYay›nlar›, ‹stanbul 1985.
si de k›sa zamanda Frans›zca kitaplarla zenginlefltirildi.
13
Bu dönemde donanman›n güçlendirilmesi ve yenilenmesine de büyük önem
verildi. Bu amaçla ilk olarak 1773’te infla edilmifl olan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun’un (Deniz Mühendishanesi) ›slah›na baflland›. 1792- 1803 y›llar› aras›nda
Kaptan-› Derya s›fat›yla donanman›n bafl›nda bulunan Damat Küçük Hüseyin Pafla, terfi ve tayin ifllerini düzene sokarak yolsuzluklar› engellemeye çal›flt›. Donanmaya asker sa¤lanmas› amac›yla Bat› Anadolu Bölgesi’nde yaflayanlara zorunlu
hizmet getirildi. Tersane geniflletilirken Bahriye için bir sa¤l›k teflkilat› kuruldu. Bulafl›c› hastal›klar için karantina uygulamas›na da ilk kez bu dönemde geçildi.
‹dari Alanda Yenilikler
III. Selim devrine kadar Avrupa Devletleriyle iliflkiler bu devletlerin ‹stanbul’daki
elçileri arac›l›¤›yla sürdürülmekteydi. Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde
daimi ikamet elçileri bulunmuyordu. Devlet adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen
çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal› ülkelerSIRA S‹ZDE
le iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak için daimi elçiliklerin
aç›lmas› gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de
Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek
ayD Ü fi Üçok
N E L ‹Osmanl›
M
d›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki fikir ak›mlar›n›
tan›malar›na hizmet etti. Böylece Bat›’dan haberdar ve Bat›’ya yönelik küçük bir
S O R U
az›nl›k oluflmaya bafllad›.
Osmanl› Devleti’nin Avrupa merkezlerinde daimi ikamet elçileri bulunmuyordu.
Devlet
D‹KKAT
adamlar› aras›nda yabanc› dil bilen çok azd›. Devletin yabanc› devlet merkezlerinde temsil edilmesi, Avrupal› ülkelerle iliflki kurmak ve güvenilir bilgiler almak
daimi elçilikSIRA için
S‹ZDE
lerin aç›lmas› gerekiyordu. Bu amaçla önemli merkezlerden bafllamak üzere 1792’de Londra’da 1797’de Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler aç›ld›. Bu elçilikler pek çok OsAMAÇLARIMIZ
manl› ayd›n›n yetiflmesine, yabanc› dil ö¤renimlerine, Avrupa ülkelerindeki
fikir ak›mlar›n› tan›malar›na hizmet etti.
N N
K ‹ biçimde
T A P
Anadolu’nun pek çok yerinde ç›kan isyanlar ile devletin etkili
ilgilenememesi sonucunda buralarda bulunan valiler (beyler/ayanlar) ve isyanc›lar›n (mütegallibe) bir süredir gittikçe güçlenmifllerdi. Bundan dolay› III. Selim döneminde
T E Ayan
L E V ‹ Z Yve
O Nmütegallimerkezî otorite etkisini ve gücünü büyük oranda kaybetmiflti.
benin güçlenmesinde, dar bo¤aza giren Hazine’yi iyilefltirmek için baz› t›marlar›n
iltizama verilmesi etkili olmufltu. Saray bu yolla Hazine’ye para girifli sa¤larken
ayanlar›n nüfuzlar›n›n artmas›n› ve tüm Anadolu’ya yay›lmalar›n› engelleyememifl‹NTERNET
ti. Öte yandan art arda al›nan yenilgiler de Saray’›n itibar kaybetmesine yol açm›flt›. III. Selim, eyalet idari teflkilat›n› yeniden düzenlemek yoluyla yerel otorite yerine merkezî otoriteyi güçlendirdi. Eyaletlere tecrübeli ve güvenilir idareciler atad›.
MAKALE
Böylece kad›lar›n görevlerini yapmalar› sa¤land› ve rüflvet almalar› büyük oranda
engellendi. T›mar ve zeamet de yeniden düzenlenerek buradan Hazine’ye gelir
sa¤lad›.
Ticari ve ‹ktisadi Alanda Yenilikler
III. Selim’e sunulan layihalarda ülkenin ticaret dengesindeki bozulmaya da dikkat
çekiliyordu. ‹thalat›n ihracat›n önüne geçmemesi, memleketin madenlerinin ifllenmesi, ihtiyaç olmayan lüks tüketim eflyalar›n›n ithalat›n›n yasaklanmas›, sikkelerin
de¤erinin düflürülmemesi ve halk›n israftan kaç›nmas› layihalarda öne ç›kar›lan
belli bafll› ticari ve iktisadi önlemlerdi. III. Selim, iktisadi hayat›n ›slah› için önce-
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
14
likle gedik (tekel, imtiyaz) usulünü kald›rd›. Tüccar ve esnaf gediklerinin kald›r›lmas›yla serbest hâle getirilen ticaretin gelifltirilmesi yoluna gidildi. Böylece Osmanl› sanayi ve ticareti Avrupa’da oldu¤u gibi serbest rekabet ortam›na kavufluyordu.
Osmanl›-Frans›z Savafl›
Napolyon’un önderli¤inde Frans›z ordusu 1798 y›l›nda M›s›r’a sald›rarak Osmanl›n›n önemli bir vilayeti olan M›s›r’› ele geçirmiflti. Osmanl› ordusunun alm›fl oldu¤u yenilgiler Fransa’ya yaln›z bafl›na karfl› koyamayaca¤›n› gösterdi¤inden Osmanl› devleti ittifak aray›fl›na girdi. Bu maksatla Fransa’ya karfl› 3 Ocak 1799’da Ruslarla, 5 Ocak 1799’da ‹ngiltere ile ittifak antlaflmalar› imzaland›. Böylece y›llarca karfl› karfl›ya gelmifl olan Osmanl› ile Rus ordusu tarihte ilk kez yan yana savafl verecekti. ‹ngiltere ve Rusya, Fransa ile yap›lan 30 A¤ustos 1801 tarihli antlaflma ile Napolyon kuvvetlerini M›s›r’dan ç›kard›. Osmanl›lar M›s›r’da Frans›zlardan kurtulmufltu ancak bu kez de yap›lan ittifak›n karfl›l›¤› olarak ‹ngiltere ve Rusya’n›n a¤›r
istekleriyle yüz yüze kalm›flt›. ‹ngiltere, Frans›zlar› bölgeden ç›karmak bahanesiyle girdi¤i M›s›r’a yerleflmek niyetindeydi. Rusya ise bir yandan Ege adalar› ve Mora’daki Hristiyan ahaliyi Osmanl› aleyhine k›flk›rtarak buralar› ele geçirme hesaplar› yap›yordu; di¤er yandan da Bo¤azlardan kal›c› olarak geçifl hakk› alman›n peflindeydi. Bu tehlikeli durumda Osmanl› devlet adamlar› çareyi yeniden Avrupa’da
pek çok baflar› kazanan Fransa ile ittifakta bularak 25 Temmuz 1802’de Fransa ile
Paris Antlaflmas›’n› imzalam›flt›r.
Osmanl›-Rus-‹ngiliz Savafl›
Fransa ile yeniden yak›n iliflkiler kuran Osmanl›lar, ‹ngilizlerin M›s›r üzerindeki hesaplar›n› bofla ç›karmak maksad›yla bölgedeki otorite bofllu¤unu doldurmak için
Temmuz 1805’te Mehmet Ali Pafla’y› M›s›r’a vali olarak atad›. Bu arada ittifak›n sona ermesi nedeniyle Bo¤azlar’›n Rus savafl gemilerine kapanmas› iki devlet aras›nda gerginlik ç›kmas›na yol açm›flt›. Osmanl›n›n Bo¤azlar’› Rusya’ya kapatmas›,
Rusya ile ittifak hâlinde olan ‹ngiltere’nin de Osmanl›’ya karfl› tutum almas›na neden oldu. ‹ngiltere ayr›ca Osmanl›-Frans›z yak›nlaflmas›ndan son derece rahats›z
olarak Osmanl› Devleti üzerindeki Frans›z nüfuzuna son verilmesini istiyordu. III.
Selim bu iki devletin isteklerini baflta kabul ettiyse de Napolyon’un Prusya’da zafer kazanmas› üzerine karar›ndan döndü. Bu geliflme üzerine Rusya ‹ngiltere’nin
deste¤iyle Ekim 1806’da Memleketeyn’i (Hotin ve Bender kaleleri) iflgal etti. Bunun üzerine Osmanl› Devleti her iki devlete karfl› savafl açt›. ‹ngiliz donanmas› 20
fiubat 1807’de Bo¤az’dan geçerek ‹stanbul k›y›lar›na kadar geldi. Ancak 1 Mart’ta
geri dönmek zorunda kald›. ‹ngilizler ‹skenderiye’de de Mehmet Ali Pafla taraf›ndan yenilgiye u¤rat›larak 1807 Eylül’ünde bölgeden çekilmeye bafllad›.
Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selim Devri’nin Sonu
III. Selim’in Nizam-› Cedit hareketi eski düzenden flahsi ç›karlar› olan kifli ve gruplar taraf›ndan tepkiyle karfl›lanm›flt›. Dünyan›n en kuvvetli askerî say›lan Osmanl›lar›n Avrupal›lardan askerî usul ö¤renmesi ve Avrupa elbiselerini giymesi elefltirilerin oda¤›na yerlefltirilmiflti.
Mevcut düzenden faydalananlar aras›nda subaylar, ‹stanbul’un orta ve yüksek
tabakas› ile merkezî hükûmete kafa tutmaya bafllam›fl olan yerel iktidarlar (ayan,
voyvoda, mütegallibe vb.), yüksek memurlar ve baz› din adamlar› bulunuyordu.
Hisse senedi durumuna gelmifl olan Yeniçeri ulufelerini sat›n alan baz› devlet ricali, din adam›, Fenerli Rumlar ve Yahudiler ile baz› ‹stanbullular için Yeniçeri Oca-
15
¤› ayn› zamanda bir gelir kap›s› durumuna gelmiflti. Asker ocaklar›n›n yeni bir düzene tabi tutulmas› ile bu gruplar gelirlerinden mahrum kalm›fllard›. Öte yandan
Nizam-› Cedit ordusunun ihtiyaçlar›n›n büyük oranda Avrupa’dan temin edilmesi
de askerî malzeme satan esnaf›n gelirini azaltm›flt›. Merkezî otoritenin zay›flamas›yla güçlerine güç katan yerel iktidarlar/ayanlar da yeni düzenin gelmesiyle Anadolu’daki iktidar bölgelerini büyük oranda kaybedeceklerdi. Yeni düzenden ç›karlar› olumsuz yönde etkilenen bu flah›s ve gruplar›n deste¤iyle Nizam-› Cedit hareketine karfl› olanlar, Karadeniz Bo¤az› kalelerinde topçu olan Kastamonulu Kabakç› Mustafa önderli¤inde May›s 1807’de isyan ederek ‹stanbul’a do¤ru yürümeye
bafllad›lar. Kabakç› Mustafa ‹stanbul’a vard›¤›nda ‹stanbul halk›ndan da büyük
destek gördü. ‹syanc›lar 28 May›s’ta III. Selim’den Nizam-› Cedit ordusunun kald›r›lmas›n› ve 11 kiflinin idam›n› istedi. Ertesi gün III. Selim tahtan indirildi ve yerine
IV. Mustafa geçirildi. 1808’de de Nizam-› Cedit ordusu la¤vedildi.
Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. SelimSIRA
isyanc›lar›
S‹ZDE bast›rmak
için say›lar› 20.000’i geçen modern nizam-› cedit birliklerini neden kullanmam›fl olabilir?
Tart›fl›n›z
2
II. MAHMUT DÖNEM‹ GEL‹fiMELER‹ VE YEN‹L‹KLER‹
S O R U
(1808-1839)
IV. Mustafa’n›n (1807-1808) k›sa saltanat döneminde III. Selim’in bafllatm›fl oldu¤u yenilikler durdurularak
çok say›da Nizam-› Cedit yanl›s› da
öldürüldü. IV. Mustafa Yeniçeri Oca¤› ile 31 May›s 1807’de bir anlaflma
yapt›. Bu anlaflmaya göre Kabakç›
‹syan›’ndan Yeniçeri Oca¤› sorumlu
tutulmayacak ve buna karfl›l›k Ocak
da devlet ifllerine kar›flmayacakt›. Bu
s›rada öldürülmekten kurtulmay› baflarm›fl olan yenilikçiler Rusçuk Ayan› Alemdar Mustafa Pafla’n›n etraf›nda toplanm›flt›. Yenilikçiler, Rusçuk
Ayan› Alemdar Mustafa Pafla önderli¤inde 10 bin mevcutla ‹stanbul üzerine yürüdü. Alemdar Mustafa Pafla’n›n Saray’a sald›rd›¤› s›rada IV.
Mustafa hal’ edilmesini önlemek
amac›yla III. Selim’i öldürtmüfltü.
Yenilikçilerin Saray’a karfl› elde etti¤i baflar› neticesinde II. Mahmut tahta ç›kar›ld› ve Alemdar Mustafa Pafla
da sadrazam oldu.
SIRA S‹ZDE
S O R U
Resim 1.2
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
Alemdar Mustafa
Pafla
N N
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
ve Yap›tlar›yla
Osmanl›lar
AMAÇLARIMIZ
Ansiklopedisi
II,
Yap› Kredi Sanat
Yay›nc›l›k, ‹stanbul
1999.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
MAKALE
Sened-i ‹ttifak (7 Ekim 1808)
II. Mahmut tahta geçer geçmez ilk olarak merkezî otoritenin sa¤lanmas›na yönelik
icraatlara a¤›rl›k verdi. Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n yönlendirmesiyle
merkezî iktidar› zay›flatan yerel iktidarlar/ayanlar kontrol alt›na al›nmak istendi.
MAKALE
16
SIRA S‹ZDE
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
MAKALE
Bu maksatla 29 Eylül 1808’de ayanlar ile Yeniçeri Oca¤›’n›n düzenlenmesi, ayanlar›n hak ve imtiyazlar› ile devlete karfl› sorumluluk ve vazifeleri ve buna karfl›l›k
devletin ayanlara karfl› tutumu konufluldu. Var›lan mutabakat neticesinde 7 Ekim
1808’de ayanlar ile Saray aras›nda Sened-i ‹ttifak belgesi imzaland›. Bu senetle
ayanlar Padiflah’a sadakatlerini ilan ederken Padiflah da ayanlar› koruma sözü vermekteydi. Ayr›ca ayanlar vergileri Saray’›n iste¤i do¤rultusunda toplayacaklar› ve
kendi bölgelerinin d›fl›na el uzatmayacaklar› hakk›nda da teminat vermekteydi.
Ayanlar›n merkeze ba¤l›l›klar›n›n karfl›l›¤› olarak Sadrazam, keyfi davran›fllarda
bulunmayaca¤›n›, ayanlar›n etki ve yönetim alanlar›na kar›flmayaca¤›n› ilan ediyordu. Bu ittifakla ayanlar›n mallar›n›n babadan o¤la geçmesi usulünün Saray taraf›ndan kabul edildi¤i de imza alt›na al›n›yordu. Merkezî otoriteyi güçlendirmek
maksad›yla yerel iktidarlarla imzalanm›fl olan bu senet halk›n genelinin ç›karlar›n›
ilgilendiren maddeler de içermekteydi. Sened-i ‹ttifak’ta vergilerin haks›z ve ezici
olmamas›, reayaya zulmün yasaklanmas›, bir suç ifllenmesi durumunda soruflturma
yap›lmadan ceza verilmemesi gibi kifli haklar›n› korumaya yönelik hükümler bulunmaktayd›. Ne var ki Sened-i ‹ttifak uzun ömürlü olamam›fl, uygulanma f›rsat›
dahi bulamadan imzalanmas›ndan befl hafta sonra Alemdar Mustafa Pafla’n›n öldürülmesiyle tamamen unutulmufltur.
S‹ZDE
Osmanl›SIRA
devlet
adamlar›n›n devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî
otorite aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zamanda, Osmanl›
Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri olaD Ü fi Ü N E L ‹ M
rak kabul edilmektedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkân› bulamam›fl ve kâ¤›t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tariS O otorite
R U
hinde merkezî
ilk kez bu belgeyle s›n›rland›r›lm›flt›r.
Osmanl› devlet
devletin eski gücüne ulaflmas› için ayanlarla merkezî otorite
D ‹ Kadamlar›n›n
KAT
aras›ndaki iktidar iliflkilerini düzenlenmeye çal›flt›¤› bu belge, ayn› zamanda, Osmanl›
Devleti’ndeki anayasallaflma sürecini bafllatan ilk belgelerden biri olarak kabul edilmekSIRA S‹ZDE
tedir. Tart›flmas›z olan bir baflka gerçek de fludur ki her ne kadar uygulanma imkân› bulamam›fl ve kâ¤›t üzerinde kalm›fl olsa da Osmanl› tarihinde merkezî otorite ilk kez bu belgeyle s›n›rland›r›lm›flt›r.
AMAÇLARIMIZ
N N
‹ngiltere ve Rusya ile ‹liflkiler: Bu dönemde Avrupa’da yaflanan olaylar neticeK ‹ T Napolyon
A P
sinde ‹ngiltere,
ordular› karfl›s›nda yaln›z kalm›fl ve yeni ittifak aray›fllar›
içine girmiflti. ‹ngiltere 1807’den beri savafl hâlinde bulundu¤u Osmanl› ile bar›fla yöneldi ve iki devlet aras›nda 5 Ocak 1809’da Kal’a-y› Sultaniye Antlaflmas› imzaland›.
T E L Eile
V ‹ Z‹ngilizler
YON
Bu antlaflma
daha önce itiraz ettikleri Bo¤azlar›n Ruslara kapat›lmas›
hükmünü de kabul ediyordu. 1806’dan beri süren Osmanl›-Rus savafl› ise Osmanl›
ordular›n›n yenilgisiyle sonuçlanm›flt›. ‹ki devlet aras›nda 28 May›s 1812’de imzalanan Bükrefl Antlaflmas› ile Prut Nehri-Tuna a¤z› Osmanl›-Rus s›n›r› olarak kabul edi‹NTERNET
lirken Osmanl› Devleti S›rplara imtiyaz verilmesini de kabul etmek zorunda kald›.
S›rp ve Rum ‹syanlar›: Balkanlar’da ilk milliyetçi isyan S›rbistan’da ç›km›flt›.
Osmanl›-Rus savafl› sürerken Ruslar S›rp isyanlar›n› teflvik etmifltir. Osmanl› DevleMAKALE
ti Ekim 1813’te S›rp isyanlar›n› kontrol alt›na almay› baflard›. Ancak Rusya’n›n deste¤iyle 1815 Temmuz’unda yeniden bafllayan isyanlar neticesinde Osmanl› Devleti 1816’da S›rplara özerk bir prenslik statüsü vermek zorunda kald›. S›rplara verilen statü, Ruslarla 7 Ekim 1826’da imzalanan Akkerman ve 14 A¤ustos 1829’da imzalanan Edirne Antlaflmalar›nda tasdik edildi. Eylül 1830’da ise özerk S›rbistan’›n
kurulmufl oldu¤u ilan edildi.
Ruslar yaln›zca S›rplar› de¤il Rumlar›n da Osmanl› Devleti’ne karfl› isyanlar›n›
k›flk›rt›p destekledi. fiubat 1821’de Rus Çar›’n›n Rum as›ll› ye¤eni ‹psilanti taraf›ndan ilk isyan hareketi Eflak’ta bafllat›ld›. ‹kinci isyan hareketi bir ay sonra Mart
1821’de Mora’da patlak verdi. Mora ‹syan› k›sa zamanda yay›larak Nisan ay›nda orta ve güney Yunanistan’a kadar geniflledi. Osmanl› Devleti’nin Mora ‹syan›’n› bast›rmakta gösterdi¤i baflar›s›zl›k üzerine Avrupa devletleri harekete geçerek Osmanl› aleyhine propaganda faaliyeti yürütmeye bafllad›. Osmanl›lar isyan› bast›rabilmek için M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemek zorunda kald›. Mehmet
Ali Pafla kuvvetleri Mora’da büyük baflar› elde ettiler. Ancak isyan bast›r›lmak üzere iken Ruslar›n savafl tehdidinde bulunmalar› üzerine Osmanl›lar 7 Ekim 1826’da
Akkerman Antlaflmas›’n› imzalamak zorunda kald›. Bu s›rada ‹ngiltere ve Rusya
Yunanl›lara ba¤›ms›zl›klar›n› kazand›rmak üzere 1827 Nisan’›nda bir protokol imzalam›fl, Fransa ise Temmuz ay›nda bu protokole ifltirak etmiflti. Bu üç devletin Osmanl› aleyhine imzalam›fl olduklar› protokolü Osmanl› Devleti iç ifllerine müdahale olarak de¤erlendirip protesto etti. Bunun üzerine müttefik donanmalar› 20 Kas›m 1827’de Navarin Liman›’nda bulunan Osmanl› donanmas›na bask›n yaparak
donanmay› yakt›. Avrupal› devletlerin bask›s› neticesinde 14 Eylül 1829’da imzalanan Edirne Antlaflmas› ile Osmanl› Devleti Yunanl›lar›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmek
zorunda kald›. Söz konusu askerî baflar›s›zl›klarda Haziran 1826’da kald›r›lan Yeniçeri Oca¤› dolay›s›yla ortaya ç›kan askerî zaaf›n etkisi aç›kt›r.
M›s›r’daki Yenilik Hareketleri ve Mehmet Ali Pafla ‹syan›
Kavalal› Mehmet Ali Pafla, Padiflah’a ba¤l› olarak yürüttü¤ü M›s›r idaresinde zamanla neredeyse ba¤›ms›z bir iktidar oda¤› hâline geldi. 1811’de Kölemen beylerini ortadan kald›rarak tüm M›s›r’a hakim oldu. 1818’de Vahhabi ‹syan›’n› bast›rarak Basra Körfezi’ni ele geçirdi. 1820’de M›s›r’›n yan› s›ra Arabistan ve Sudan’a da
hakim bir güç durumundayd›.
Mehmet Ali Pafla’n›n k›sa bir zaman içinde askerî alanda göstermifl oldu¤u bu
baflar› M›s›r’da bafllatm›fl oldu¤u yenilik hareketiyle do¤rudan iliflkiliydi. Nizam-›
Cedit’ten etkilenerek Nizamiye ad›n› verdi¤i, Avrupa tarz›nda bir ordu kurmufltu.
Nizamiye’de Napolyon ordusundan ayr›lma, iflsiz kalm›fl subaylardan yararland›.
Bu ordunun ihtiyaçlar›n› karfl›lamak maksad›yla iktisadi alanda birtak›m yenilikler
yapt›. ‹ltizam ve vak›f arazilerinden a¤›r vergiler yoluyla Hazine’ye para aktarmaya
bafllad›. 10 y›l içinde bu yöntemle tüm M›s›r topraklar›n› devlet arazisi hâline getirdi. Pamuk ekimini özendirerek M›s›r tar›m›n› canland›rmay› baflard›. Pamuk, hem
önemli bir ihraç ürünü hâline geldi; hem de ülkede kurulan fabrikalarda ifllenmeye bafllanarak M›s›r’da yerli sanayinin oluflturulmas›na çal›fl›ld›. Bu yenilikler neticesinde M›s›r’›n geliri 1805’te 13 bin kese iken 1809’da 35 bin keseye ve k›sa bir
zaman sonra da 400 bin keseye yükseldi. M›s›r, ‹stanbul’a y›lda 12 bin kese vergi
gönderecek kadar güçlü bir ekonomiye ulaflt›. Mehmet Ali Pafla bu yeniliklerden
baflka 1829’da Vekayi-i M›sriyye ad›yla M›s›r’›n ilk resmî gazetesini ç›kard› ve Avrupa’ya pek çok ö¤renci göndererek bir de t›p okulu açt›.
Mehmet Ali Pafla, M›s›r’da yürüttü¤ü yenilik hareketi sayesinde ekonomiyi düzeltmifl, memleketin gelirlerini büyük ölçüde art›rm›fl, modern ve güçlü bir ordu
kurarak donanmas›n› da gelifltirmiflti. M›s›r’›n yükseliflte oldu¤u bu tarihlerde ba¤l› bulundu¤u merkez, Osmanl› Devleti, yenilik çabalar›na ra¤men büyük devletlerle ve iç isyanlarla bo¤uflarak zay›fl›yor, kudretini kaybediyordu. Osmanl›lar Mora
‹syan›’n› bast›rmak üzere Mehmet Ali Pafla’dan yard›m istemifl ve Mehmet Ali Pafla’n›n kuvvetleri burada büyük bir baflar› kazanm›flt›. Mora baflar›s›na karfl›l›k Su-
17
18
riye’yi isteyen Mehmet Ali Pafla’ya sadece Girit verildi. Bu olaylar ‹stanbul ve M›s›r
aras›nda gergin bir dönemin bafllamas›na sebep olmufltu. Osmanl› ordusunun Rus
seferini 12 bin kiflilik bir kuvvetle takviye edece¤i sözünü veren Mehmet Ali Pafla
yaln›zca 25 bin kese vermekle yetinince gerginlik t›rmanmaya bafllad›. 20 Ekim
1831’de Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Pafla kumandas›ndaki 35 bin mevcutlu
M›s›r ordusu Suriye’ye do¤ru yola ç›kt›.
Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›: ‹stanbul ile anlaflmaya yanaflmayan Mehmet
Ali Pafla ve ‹brahim Pafla için Saray, idam ferman› ç›kard›. Ancak Suriye’yi ele geçiren M›s›r ordusu Anadolu’ya do¤ru ilerlemeye devam etti. Kütahya’ya kadar ulaflan ‹brahim Pafla, 2 fiubat 1833’te k›fl› Bursa’da geçirmek için II. Mahmut’tan izin
istedi. Ard›ndan Adana’y› isteyen ‹brahim Pafla, bu teklifin kabul edilmemesi hâlinde ordusunun ‹stanbul’a yürüyece¤i tehdidinde bulundu. Osmanl› devlet adamlar›, tehlikenin bu kadar yaklaflm›fl olmas› nedeniyle yard›m aray›fl› içine girdiler.
Fransa Mehmet Ali Pafla’y› destekliyordu; ‹ngiltere ise o s›ralarda Avrupa siyasetine ve kendi iç meselelerine yo¤unlaflm›flt›. Rusya Osmanl›n›n yard›m isteyebilece¤i tek kuvvet durumunda idi. 5 Nisan 1833’te bir Rus filosu Mehmet Ali Pafla
kuvvetlerine karfl› koymak üzere Beykoz’a asker ç›kard›. Bunun üzerine Rusya’n›n Osmanl› ile yapt›¤› ittifak neticesinde elde edecekleriyle daha da güçlenmesini istemeyen ‹ngiltere ve Fransa dikkatini Mehmet Ali Pafla’ya çevirdi. Mücadeleye büyük devletlerin de dahil olmas› neticesinde 8 Nisan 1833’te ‹brahim Pafla ile Kütahya’da anlaflmaya var›ld›. Buna göre ‹brahim Pafla’ya Cidde, fiam, Halep valilikleri ile Adana muhass›ll›¤›, Mehmet Ali Pafla’ya ise M›s›r’dan baflka Girit
Valili¤i veriliyordu.
‹brahim Pafla ile anlaflma sa¤lanm›fl olmas›na ra¤men II. Mahmut M›s›r’›n yak›n
gelecekte yeni bir tehlike arz etmesi ihtimaline karfl› Rusya ile 8 Temmuz 1833’te
sekiz y›ll›k bir ittifak ve yard›m anlaflmas› olan Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas›’n› imzalad›. Bu antlaflmayla Ruslar yeni bir sald›r› durumunda Osmanl›ya yard›ma geleceklerdi. Bunun karfl›l›¤› olarak ise Bo¤azlar Rusya’ya aç›l›yordu. ‹ngiltere ve Fransa’n›n Bo¤azlar’›n statüsündeki bu de¤iflikli¤i kabul etmeyeceklerini ilan etmesi
yeni bir kriz yaratm›flt›. Kriz, Rusya’n›n antlaflmayla elde etti¤i haklar› Avusturya ile
paylaflmay› kabul etmesiyle sona erdirildi.
Böylece Osmanl› Devleti yaln›z Rusya’n›n de¤il di¤er Avrupa ülkelerinin de
müdahalesine aç›k bir hâle geliyordu. II. Mahmut M›s›r meselesini nihai olarak sona erdirebilmek maksad›yla ‹ngiltere’nin de deste¤ini almay› zorunlu
görmüfl ve bu maksatla 16 Eylül 1838’de Osmanl›- ‹ngiliz Ticaret Antlaflmas›’n›
(Balta Liman› Antlaflmas›) imzalam›flt›. Bu antlaflma ile ‹ngilizlere kapitülasyonlar›
dahi aflan iktisadi imtiyazlar sunuluyordu. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl›
Devleti kendi tüccarlar›na bile vermedi¤i imtiyaz› ‹ngiliz tüccarlar›na veriyor, onlar› iç gümrüklerden muaf tutuyordu. Belirli ürünlerde kurulan devlet tekeli (yed-i
vahit) de bu antlaflmayla tamamen kald›r›l›yordu. Gerçi Osmanl› devlet adamlar›
yed-i vahit usulünü kald›rmay› M›s›r ekonomisini geriletmek maksad›yla kabul etmiflti; ancak bir süre sonra bu önlem bizzat Osmanl› ekonomisini zarara u¤ratacakt›. Balta Liman› Antlaflmas› ile Osmanl› ülkesi aç›k bir pazar hâline getirilirken devletin Avrupal› devletlere iktisadi ba¤›ml›l›k süreci de bafllam›fl oldu.
SIRA S‹ZDE
3
‹ngiltere’ye ve
takip
eden y›llarda di¤er bat›l› ülkelere verilen bu ekonomik ayr›cal›klar›n
SIRA
S‹ZDE
K›r›m Savafl› sonras›nda al›nan d›fl borçlar ile devletin yar› sömürge hâline gelmesinde ve
y›k›lmas›ndaki etkilerini tart›fl›n›z
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
19
II. Mahmut Devri Yenilikleri
III. Selim’in yolundan giden II. Mahmut da yeniliklerine askerî alandan bafllam›fl ve
14 Ekim 1808’de Sekban-› Cedit Oca¤›’n› kurmufltu. Ocak k›sa zamanda 10 bin kiflilik bir kuvvete ulafl›rken II. Mahmut donanma ve di¤er ocaklar›n ›slah› için de
pek çok tedbir ald›. Yeniçerilerin talimlerden kaçmamas› için ‹stanbul esnaf›na dahi talim zorunlulu¤u getirildi. Ancak Yeniçeriler yeniden ayaklanarak Alemdar
Mustafa Pafla’y› öldürdüler ve II. Mahmut bu olay üzerine Sekban-› Cedit Oca¤›’n›
da¤›tmak zorunda kald›. Askerî yetersizlik ve baflar›s›zl›klar›na ek olarak her f›rsatta Saray’a karfl› ayaklanma tertibi içinde bulunan Yeniçerilerin uzun zamand›r süren ›slah çabalar›na direniflle karfl›l›k vermeleri, Ocak’›n kald›r›lmas›n› art›k zorunlu hâle getirmiflti. 15 Haziran 1826’da Yeniçeriler son kez isyan ettiler; iki gün sonra 17 Haziran 1826’da köklü ancak uzun zamand›r devlete zarar veren bu askerî
kurum nihayet ortadan kald›r›ld›. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› olay› Vaka-i Hayriye olarak adland›r›ld›. Ocak’›n kald›r›lmas›ndan sonra Avrupa ölçüsünde düzenlenmifl, modern bir ordu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye kuruldu.
Foto¤raf 1.4
Asakir-Mansure
birlikleri talimde.
Kaynak:
Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e
Türkiye
Ansiklopedisi,
‹letiflim Yay›nlar›,
‹stanbul 1985.
‹dari ve mali alanda: II. Mahmut devrinde iktisadi alanda da pek çok yenilik
yap›ld›. Vergi sisteminde yeni düzenlemelere gidilerek vilayet vergilerinin merkeze
aktar›lmas› sa¤land›. 1834’te Evkaf Vekâleti kurularak vak›f gelirleri merkeze aktar›ld› ve tüm devlet gelirlerinin yüzde 70’i modern ordunun ihtiyaçlar› için tahsis
edildi. Bu dönemde idari alanda yap›lan yeniliklerle modern bir devlet teflkilat› ve
bürokrasisinin kurulmas› yolunda önemli ad›mlar at›ld›. Avrupa tarz›nda düzenlenen yeni devlet teflkilat›nda eski müesseseler kald›r›larak yeni müesseseler oluflturuldu. 30 Mart 1838’de al›nan kararla sadrazaml›k kurumu Baflvekâlet ad›n› ald›. Adli iflleri yürütmek üzere Meclis-i Ahkâm-› Adliye, idari iflleri yürütmek üzere Dar-›
fiûra-y› Bâb-› Âli ve askerî iflleri yürütmek üzere Dâr-› fiûra-y› Askerî kuruldu.
1838’de ziraat, ticaret, sanayi ve bay›nd›rl›k ifllerini yürütmek üzere de yeni meclisler kuruldu.
20
E¤itim ve sosyal alanda: II. Mahmut askerî ihtiyaçlar do¤rultusunda e¤itim alan›nda da pek çok yenilik yapt›. 1826’da ilk kez dört ö¤renci e¤itim görmek için Avrupa’ya gönderildi. K›sa bir zaman sonra Avrupa’ya gönderilen ö¤renci say›s› 300’e
ç›kar›ld›. 1827 y›l›nda aç›lan t›p okuluyla ordu için hekim ve cerrah yetifltirilmesi
sa¤land›. Avrupal› eserlerin Türkçeye tercümesi faaliyetleri bu dönemde de devam
etti. 1831’de Muzika-i Hümâyûn ve 1834’te Mekteb-i Ulûm-› Harbiye ad›yla Frans›z
modelinde iki yeni okul aç›ld›. Bundan baflka ilk ve orta seviyede devlet memuru
yetifltirmek amac›yla Mekteb-i Maarif-i Adli ve Mekteb-i Ulum-› Edebi aç›ld›. ‹stanbul ile s›n›rl› olmak kayd›yla bu dönem ilkö¤retim zorunlu hâle getirildi.
II. Mahmut’un yenilikleri sosyal alanda da kendini göstermiflti. 1815’te Saray
Topkap›’dan Dolmabahçe’ye tafl›narak eski saray usullerinde pek çok de¤ifliklik
yap›ld›. Art›k Avrupal› gibi pantolon giymeye bafllayan Osmanl› Sultan›, Avrupal›
tarzda protokolleri de yerine getirerek yurt içinde inceleme gezilerine ç›kmaya
SIRA S‹ZDE
bafllad›. 1828’te askere, 3 Mart 1829’da ç›kar›lan k›yafet nizamnamesiyle ulema d›fl›ndaki tüm sivillere fes giyme zorunlulu¤u getirildi. Bu nedenle 1830’da Tunus’tan
getirtilen ustalara
Feshane kurduruldu. ‹lk Türkçe Osmanl› gazetesi olan
D Ü fi Ü N E L ‹Eyüp’te
M
Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus
say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yenilikler de II. Mahmut
S O R U
döneminde gerçeklefltirildi.
SIRA S‹ZDE
S O R U
D ‹ K K A Tgazetesi olan Takvim-i Vekayi 1 Kas›m 1831’de haftal›k olarak yay›n
‹lk Türkçe Osmanl›
hayat›na bafllad›. ‹lk nüfus say›m›, ilk karantina ve posta teflkilat›n›n kurulmas› gibi yenilikler de II. SIRA
Mahmut
döneminde gerçeklefltirildi.
S‹ZDE
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
S O R U
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
N N
4
1828’de askere
SIRA1829’da
S‹ZDE sivillere getirilen Fes giyme zorunlulu¤u toplum tepkisi bak›m›ndan ‹nk›lapAMAÇLARIMIZ
tarihimizdeki hangi olay› ça¤r›flt›r›yor, tart›fl›n›z
fi Ü N E L ‹ M
Osmanl›D Üyenileflme
hareketi tarihinde, en büyük baflar›lar II. Mahmut döneminK
‹
T
A
P
de elde edilmifltir. Ancak buna ra¤men II. Mahmut devrinde Osmanl› Devleti büS O R U kaybetmifltir. Bu dönemde -zorunlu da olsa- Osmanl› Devleti’ni
yük oranda toprak
siyasi ve iktisadi alanda büyük zaafa u¤ratan antlaflmalar imzalanm›flt›r. Hünkâr ‹sT E L E V ‹ Z Y ile
O N Rusya ve Avrupa devletlerinin Osmanl› memleketine siyasi
kelesi Antlaflmas›
D‹KKAT
müdahalesine izin verilirken Balta Liman› Antlaflmas› ile ‹ngiltere’ye iktisadi ba¤›ml›l›k süreci bafllayarak Osmanl› ekonomisine a¤›r bir darbe indirilmifltir. ‹ç isSIRA S‹ZDE
yanlar ve d›fl
tehditler ortas›nda Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› Devleti ayr›ca u¤‹NTERNET
raflt›ran ve orduyu zaafa u¤ratan bir tedbir olarak görülmüfltür. Islah edilemeyen,
yenilenemeyen,
idari ve mali problemlere sebep olan bir asker s›n›f›, askerî tedbirAMAÇLARIMIZ
leri ile ortadan
kald›r›lmak
zorunda kal›nm›flt›r.
MAKALE
N N
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
MAKALE
MAKALE
21
Özet
Osmanl› Devleti’nin klasik dönemi genel anlamda Kanuni dönemi ile bitirilse de yüzy›l›n sonuna kadar fetihler devam edebilmifltir. 1571’de K›br›s’›n fethi tamamlanm›fl, 1574’te Tunus al›nm›flt›r. Do¤uda ‹ran ile s›n›rlar 1639’da Kasr› fiirin anlaflmas›yla netlefltirilmifltir.
1656’da Limni ve Bozcaada al›nm›fl, 1669’da Girit fethedilerek deniz sahas›nda da baflar›lar›n devam etti¤i görülmüfltür. 1663’te Uyvar fethedilerek bat›da bugünkü
Slovakya s›n›r›na ulafl›labilmifltir. Ancak bu baflar›lar›n
Köprülü Mehmet Pafla, Köprülü Faz›l Ahmet Pafla gibi
kuvvetli devlet adamlar›n›n yönetiminde gerçeklefltirildi¤ine dikkat edilmelidir. Bu baflar›lara karfl›n ordunun
vurucu güç olma özelli¤ini önemli ölçüde kaybetti¤i
görülmektedir. Bu seferlerin uzun sürmesine paralel
olarak devlet hazinesinin de kaynaklar›n› da son derece zay›flatm›fl oldu¤unun alt› çizilmelidir.
XVI. yüzy›l›n sonlar›ndaki Haçova Savafl›’nda yeniçerilerin savafl sahas›n› terk etmelerinin floku ile olaya bakarak mevcut nizama çeki düzen vermek ihtiyac›n› dillendirmeye bafllayan Osmanl› ayd›nlar› durumu yozlaflma ve bozulma olarak teflhis etmifllerdir. devlet idaresinde köklü uygulamalar›n terk edilmesinin yan› s›ra
askerî teknolojide geri kalm›fll›¤a dikkat çekilmifltir. Ordu mensuplar›n›n do¤rudan yararland›¤› toprak sisteminin bozulmas›, bürokratlar›n günlük ç›karlar›n› gözetmeleri, rüflvetin artmas›, ifllerde kaliteyi gözetmekten
vazgeçilmesinin yan› s›ra temel e¤itim kurumlar› olan
medreselerdeki bozulma gibi temel aksakl›klara dikkat
çekmifllerdir. Gerçekten de asr›n bafl›nda bat› dünyas›nda görülmeye bafllayan co¤rafi keflifler ve bunlar›n ilgili ülkelere mali getirisi, bilim ve sanat alan›ndaki köklü
anlay›fl de¤iflikliklerine mukabil Osmanl› Devleti’nin
bilhassa Fatih döneminden sonra içine girdi¤i “elde edilen baflar›lar›, ç›k›lan zirveyi muhafaza etmek” düflüncesinden kaynaklanan dura¤anl›k bir as›rl›k süre sonunda ülkenin ekonomik, idari ve askerî buhran içine
düflmesine yol açm›flt›r.
Bu dönemde giriflilen ›slahat çabalar›na mukabil devlet
yönetiminin topyekûn bir de¤iflime inanarak sonuna
kadar gitme noktas›na gelmediklerinin alt› çizilmelidir.
Lale çiçe¤i ve so¤an› etraf›nda flekillenen zevk ü sefa
tart›flmalar›na mukabil bu dönemde Avrupa devletlerinin üstünlü¤ünün nedenlerini araflt›rmak ihtiyac›n› hissetmifllerdir. Kültür, sanat, sanayi, tar›m ve ordu konusunda incelemeler yaparak Osmanl› bünyesinde uygulanabilecek aç›l›mlar›n pefline düflülmüfltür. Dokuma
sanayinde Avrupa’ya ba¤›ml›l›¤› azaltmak için yeni imalathaneler aç›ld›¤› gibi yerli mallar›n›n kullan›m› teflvik
edilmifltir. Bilim ve kültür alan›nda tercüme heyetleri
kurularak yabanc› eserlerin tercümeleri bas›lm›fl, Saray›n matbaa ve tercüme olay›na deste¤i artt›r›lm›flt›r.
Nizam-› Cedit dönemi uygulamalar› da Padiflah III. Selim’in problemli konularda devletin önemli bürokratlar›ndan ald›¤› inceleme raporlar› çerçevesinde flekillenmifltir. ‹dari, mali, askerî ve sosyal problemlerin sebep
ve sonuçlar›n› analiz eden bu raporlar›n do¤rultusunda
yeni bir ordu kurulmas›na giriflilmifltir. Bununla ayn›
zamanda Avrupa ülkelerinde ikamet elçilikleri aç›ld›¤›
gibi eyaletlerde devlet otoritesinin sa¤lanmas›na yönelik düzenlemeler gündeme gelmifltir. Madenlerin ifllenmeden ihrac›n›n yasaklanmas›, lüks tüketimden kaç›n›lmas›, illerdeki valiler ve di¤er bürokratlar›n görev sürelerinin belirlenmesi, rüflvet ve adam kay›rman›n önlenmesi, toprak sisteminin ›slah edilmesi gibi temel sorunlara çareler üretilmeye çal›fl›ld›.
Her iki padiflah döneminde devletin askerî ve idari zaaflar›n›n önlenmesine yönelik çabalar ortakt›r. Orduda
yenileflme hareketlerinde yeni birimler kurulmufl, hayatiyetini devam ettirebilmesi için hazine oluflturulmufltur.
III. Selim dönemindeki Nizam-› Cedit ordusuna paralel
olarak II. Mahmud Sekban-› Ceditleri oluflturmufltur.
Toprak sisteminin ›slah› kadar bilim ve kültür sahas›nda da dünyadaki geliflmeleri takip etme ihtiyac› hissedilerek tercüme hareketlerine giriflilmifltir. Avrupa’ya
ö¤renci ve bürokratlar göndererek iki yönlü bir fayda
elde edilmeye çal›fl›lm›flt›r. Mevcut beklentileri karfl›layamayan yap›lar› rahats›z etmeden yeni birimler oluflturarak eskiyi bunlarla dönüfltürmek beklentisi ise maalesef her iki deneyimde de eski müesseselerin isyan›
sonras›nda yar›m kalm›flt›r. II. Mahmut döneminde
merkezî idare teflkilat›nda gerçeklefltirilen reformlar etkili ve uzun ömürlü olacakt›r. devletin farkl› sahalardaki ifllerini görmek için meclisler aç›lmas›, Avrupa’ya
daha çok say›da ö¤renci gönderilmesi,k›l›k k›yafette
düzenlemeler yap›lmas› gibi ileri hamlelerin ise ancak
Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndan sonra yap›labildi¤i
unutulmamal›d›r.
Frans›z ihtilali’nin sonuçlar›ndan olan milliyetçilik fikrinin çok dil, din ve uluslu Osmanl› Devleti’ndeki etkileri
XIX. asr›n geliflmelerini anlamak aç›s›ndan önemlidir.
Küçük Kaynarca Anlaflmas› ile resmî hüviyet kazanan
din kardeflli¤i vesilesiyle d›fl müdahalelere bu aflamada
milliyet ba¤› da kat›lm›flt›r. ‹ngiltere, Fransa ve Rusya
baflta olmak üzere fiark meselesinde ç›kar sa¤lamak isteyen her devlet bu hususlar› tahrik etmekten geri durmam›flt›r. Rusya’n›n destekledi¤i S›rplar 1813’te girifltikleri isyanlar sonucu 1830’da özerk hâle gelmifllerdir. Ruslar›n yan› s›ra ‹ngilizlerin ve Frans›zlar›n da destekledi¤i
Yunanlar ise 1820-1830 döneminde ayr› bir devlet olarak ortaya ç›kmay› baflarm›fllard›r. Bu ayr›l›klar Osmanl›
Devleti’ni siyaseten ve mali aç›dan zay›flat›l›rken Rusya
Akdeniz’e kolayca aç›lmak, ‹ngiltere ise hâkimiyetini
devam ettirerek Hindistan sömürgesinin ulafl›m emniyetini sa¤lamak hedefini takip ediyordu. 1868’de Süveyfl
Kanal›’n›n aç›lmas› ‹ngiltere için Osmanl› Devleti’nin hayati önemini ortadan kald›rm›flt›r. Bir flekilde Osmanl›
Devleti’nin Rusya veya bir baflka devletin kontrolü alt›na girmemesine çal›flan ‹ngiltere 1877-1878 Savafl›’ndan
itibaren devletin y›k›lmas›na yönelik politikalar› do¤rudan gelifltirmek ve uygulamak noktas›na gelmifltir.
22
Kendimizi S›nayal›m
1. Osmanl› Devletinin 16. yüzy›l›n sonundaki durumunu afla¤›dakilerden hangisi karfl›lar?
a. Zirve
b. Buhran
c. Duraklama
d. Baflar›l›
e. Gerileme
2. K›br›s’›n Osmanl› Devletince fethi hangi padiflah döneminde gerçekleflmifltir?
a. IV. Murat
b. IV Mehmet
c. III. Murat
d. II. Ahmet
e. II. Selim
3. Osmanl› Devleti en parlak zaman›n› hangi padiflah
döneminde yaflam›flt›r?
a. Yavuz Sultan Selim
b. II. Beyaz›t
c. III. Murat
d. Orhan Gazi
e. Kanuni Sultan Süleyman
6. III. Selim Döneminde kurulan ordunun ad› hangisidir?
a. T›marl› Sipahi
b. Kap›kulu Ocaklar›
c. Nizam-› Cedid
d. Yeniçeri Oca¤›
e. Sekban-› Cedid
7. Osmanl› Devleti’nin daimi elçilikleri hangi padiflah
zaman›nda kuruldu?
a. III. Selim
b. II. Mahmut
c. II. Ahmet
d. Abdülmecid
e. I. Abdülhamid
8. Balkanlarda Osmanl› Devletine karfl› ilk milliyetçi isyan› hangi ulus yapm›flt›r?
a. Yunanl›lar
b. Bulgarlar
c. Rumlar
d. S›rplar
e. Macarlar
4. Lale Devri hangi y›llar aras›ndad›r?
a. 1730-1756
b. 1718-1730
c. 1766-1774
d. 1708-1721
e. 1830-1856
9. ‹ngiltere’ye büyük ayr›cal›klar tan›yan Osmanl›-‹ngiliz ticaret antlaflmas› hangi tarihte imzalanm›flt›r?
a. 1939
b. 1827
c. 1731
d. 1536
e. 1838
5. Osmanl› Devletinde ilk Müslüman matbaas›n› kim
kurmufltur?
a. Agah Efendi
b. Damat ‹brahim Pafla
c. ‹brahim Müteferrika
d. fiinasi
e. Abdullah Efendi
10. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmut Döneminde aç›lan okullardan de¤ildir?
a. Mekteb-i Ulum-› Edebi
b. Mekteb-i Maarif-i Adliye
c. Mühendishane-i Bahri Hümayun
d. Mekteb-i Ulum-› Harbiye
e. T›bbiye
23
Okuma Parças›
OSMANLI ‹MPARATORLU⁄UNUN GER‹LEMES‹
Kanuni Sultan Süleyman, bütün dünyay› kapsayan gücünü, Bender kalesinde 1538 tarihli bir yaz›tta flöyle dile getirmifltir:
Ben, Tanr›’n›n kulu, bu dünyan›n sultan›y›m. Tanr›’n›n inayetiyle ümmet-i Muhammed’in bafl›nday›m.
Ad›na Mekke ve Medine’de hutbe okunan Süleyman’›m
ben. ben Ba¤dat’ta flah, Bizans diyarlar›nda kayser,
M›s›r’da sultan›m. donanmalar›n› Akdeniz, Ma¤rip ve
Hind’e yollayan sultan›m. Macar taht ve tac›n› alan ve
onlar› bir kuluna ba¤›fllayan sultan benim. Voyvoda
Petru baflkald›rd›, ancak at›m›n ayaklar› onu toz eyledi; Bo¤dan’› da fethettim.
Ancak Süleyman’›n son y›llar›nda uluslararas› koflullar Osmanl›lar için elveriflsiz hâle geldi ve Süleyman’›n dünya
hakimiyeti giriflimi belirleyici ilk baflar›s›zl›klarla tan›flt›.
1559’da Cateau-Cambresis Bar›fl›, Avrupa’ya ‹spanyol
üstünlü¤ünü getirmifl, Fransa iç savafla girmifl oldu¤undan bu krall›k Avrupa politikas›nda Osmanl›lar›n bafll›ca müttefiki olmaktan ç›km›flt›. 1565’de Malta baflar›s›zl›¤› ve 1566’da Süleyman’›n son Macaristan seferi, Osmanl›lar›n Orta Avrupa ve Akdeniz’de ilerlemelerinde
bir duraklaman›n bafllang›c›n› simgeler.
1570-1571’de K›br›s’›n fethi Osmanl›lar›n son büyük
askerî baflar›s›d›r. Bu çok iyi tahkim edilmifl adan›n al›nmas›; Akdeniz’deki en güçlü Hristiyan donanmas›n›n
iletiflim hatlar›n›n kesilmesini, adaya büyük bir ordunun götürülüp orada bak›m›n›n sa¤lanmas›n› gerektiriyordu. Kara ordusu ve donanman›n iflbirli¤i ile kazan›lan bu zafer, Osmanl› silahlar›n›n en büyük baflar›s›yd›;
fakat sefer s›ras›nda bir Hristiyan ittifak›n›n oluflmas› da
Osmanl›lar›n büyük korkular›n›n gerçekleflmesiydi.
Don Juan komutas›ndaki güçlü müttefik donanmas›,
Osmanl› donanmas›n› 7 Ekim 1571’de Akdeniz’de o zamana dek yap›lm›fl en büyük deniz savafl›nda yenilgiye
u¤ratt›. Savafla 438 tekne kat›lm›fl, Osmanl›lar iki yüz
otuz gemiden iki yüzünü kaybetmifl, iki yan›n toplam
kay›plar› da elli dokuz bine varm›flt›. Bütün Avrupa bu
büyük zaferi Türk tehlikesinin sonu olarak kutlad›. Üç
y›ll›k bir ittifakla ba¤l› olan ‹spanya, Venedik ve Papal›k ‹stanbul’a do¤rudan do¤ruya bir sald›r› bile düflünür
oldular. Fakat 1572’de K›br›s’a do¤ru yola ç›kt›klar›nda
bir mevsimde infla edilmifl bir Osmanl› donanmas› ile
karfl›laflt›lar. K›fl boyunca bütün Osmanl› tersaneleri,
‹nebaht›’da yitirilen gemileri yeniden yerlerine koymak
için dur durak bilmeden çal›flm›flt›. Bunu gören Venedik, 7 Mart 1573’te Osmanl›larla bar›fl yaparak K›br›s
üzerindeki bütün haklar›ndan vazgeçti ve büyük bir savafl tazminat› ödedi.
1578-1606 aras›nda Osmanl›lar Do¤u’da ‹ranl›larla, Bat›’da Orta Avrupa’da Habsburglarla bir dizi tüketici savafl
yapt›lar. 1578 ve 1590 aras›nda ‹ran savafllar›nda Osmanl›lar, Kafkaslardan Nihavend’e dek ‹ran’›n bütün bat› eyaletlerini ilhak ettiler. 1588’de Osmanl›lar›n Orta Asyal›
müttefiki Özbek Han› Abdullah Horasan’› istila etti. Bu
savafl s›ras›nda Bat› ‹ran’da ordugah›n› Derbend’de kuran Osmanl› komutan› Osman Pafla, kuzey stepleri yoluyla K›r›m’dan askerî yard›m alm›fl, Hazar Denizi’nde de
bir deniz gücü oluflturma girifliminde bulunmufltur. Fakat
‹ran’a K›r›m’dan gönderilen takviyelere Ruslar›n Kuzey
Kafkaslar’da sald›r›s› ve Rus-‹ran diplomatik iliflkilerinin
yinelenmesi Osmanl›lar› endiflelendirmifltir.
Osmanl›lar, Habsburglar›n elinde kalan küçük bir Macar topra¤›n› hep sultana ait olarak görmüfllerdi; 1590
‹ran bar›fl›ndan sonra bu sorunu çözmeye karar verdiler. S›n›r olaylar› iki imparatorlu¤u 1593’de savafla sürükledi. fiafl›rt›c› olaylarla dolu ve uzun süren bu savafl,
dünya koflullar›n›n ne denli Osmanl›lara karfl› geliflmifl
oldu¤unu gösterdi. Papa, Avusturyal›lar için do¤uda
güçlü müttefikler buldu. Bo¤dan, Eflak ve haraçgüzar
Erdel Voyvodas› Osmanl›lara karfl› isyan ederek Avusturya yan›nda savaflt›lar. Öte yandan kara ve denizden
genifl bir cephe boyunca Dinyeper Kazaklar› da sald›r›yordu. Osmanl›lar büyük çaba gösterdiler. ve sultan III.Mehmed’in kiflisel komutas›ndaki ordular›, 23-25 Ekim
1596’da Haçova’da büyük bir zafer kazand›. Fakat bunun hiç bir kal›c› sonucu olmad›. ‹mparatorun güçleri
sald›r›y› sürdürerek gelip Budin’i kuflatt›.
‹ran flah› büyük Abbas, 1599’da Avrupa’ya elçiler göndererek Osmanl›lara karfl› ekonomik ve askerî görüflmeler bafllatt›. ‹mparator, elçi heyetini Viyana’da çok s›cak karfl›lad›. Onlara, do¤uda Rus ve Gürcülerle Osmanl› karfl›t› bir ittifak kurmak istedi¤ini ve Avrupa’n›n
Hristiyan krallar›n› kutsal bir haçl› ordusunda birlefltirmeye çal›flt›¤›n› bildirdi. fiah Osmanl›lara öykünerek ordusuna ateflli silahlarla donat›l› yeni kul birlikleri katt›.
1603’te hücuma geçti. Osmanl›lar, imparatorlu¤u iç kar›fl›kl›klar›n sarst›¤› bir zamanda, do¤u ve bat› cephelerinde ayn› anda savaflmak zorunda idiler. fiah Abbas,
Osmanl› birliklerini Azerbaycan ve Kafkaslardan Anadolu içlerine sürdü. Osmanl› hükûmeti bu durumda
Habsburglarla bar›fl yapabildi¤i için kendini talihli say›yor ve 1606 Zsitvatorok Antlaflmas›yla Habsburglar›n
elinde olan Macar topraklar› üzerindeki bütün haklar›ndan vazgeçiyordu. Habsburglar y›ll›k otuz bin dukal›k
harac› art›k ödemeyecekti. Savafl Osmanl›lara kendi
askerî zay›fl›klar›n› göstermifl ve 1595’den sonra bir kaç
kez bar›fl istemek zorunda b›rakm›flt›r.
Kaynak: Halil ‹nalc›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤ (1300-1600) (Çeviren Ruflen Sezer), YKY yay›nlar›, ‹stanbul 2003, s. 46-48.
24
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. b
S›ra Sizde 1
Osmanl› Devleti’nde XVIII. as›rdan itibaren hemen her
döneminde idari, mali, askerî ve kültürel alanlarda yenilikler yap›lmaya çal›fl›ld›¤› görülmektedir. Ancak bunlar›n kal›c› olmam›fl, devleti ve toplumu dönüfltürememifltir. Çünkü devlet hayatiyetini devam ettirebilmek
için yüzünü Avrupa’ya dönmüfl ancak gerek idari yap›
gerekse toplumsal yap› bunu bir bütün hâlinde kabullenmemifltir. Dolay›s›yla giriflilen yenilikler kiflilere ba¤l› olmufl, giriflimleri yapan kiflilerin görevden ayr›lmas›
ile ortadan kalkm›flt›r. Bununla birlikte devletin eski ve
ifllevini yitirmifl müesseseleri ve kadrolar› muhafaza edilerek onlar›n yan›nda yeni usul ve esaslara göre yeni
müesseseler kurulmak istenmifltir. Ancak geleneksel
toplum yap›s›na sahip toplum farkl›laflma ve yenileflmeyi kendini ve de¤erlerini inkâr olarak alg›lam›fl ve
sert tepki göstermifltir.
2. e
3. e
4. b
5. c
6. c
7. a
8. d
9. e
10. c
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinin Duraklama Devrine Genel Bir Bak›fl” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buhran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devletinde Buhran, Yenileflme ve Ekonomik Ba¤›ml›l›k Süreci”
konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl› Yenileflmesinde
Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Osmanl› Yenileflmesinde
Dönüm Noktas› III. Selim ve Nizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “ II. Mahmud Dönemi Geliflmeleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Geliflmeleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz
Yan›t›n›z yanl›fl ise “II. Mahmud Dönemi Geliflmeleri ve Yenilikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
S›ra Sizde 2
Devletin yenileflmesi için her alanda düzenlemeler yapan III. Selim isyanc›lar› bast›rmak için say›lar› 20.000’i
geçen modern Nizam-› Cedit birliklerini kullanmam›flt›r. ‹syanc›lar ve onlar› destekleyenler dinî motifleri kullanarak toplumsal muhalefeti yanlar›na almay› baflarm›fllard›r. Dolay›s›yla yap›lan yenilikleri Frenkleflmek,
dinden ç›kmak olarak propaganda ederek kötülemek
toplumsal seviyede yank› bulabilmektedir. Bunun kadar önemli bir sebep ise Osmanl› padiflahlar›n›n ordunun bir k›sm›n› di¤erine karfl› savafla zorlamak fleklindeki uygulamalara s›cak bakmamas›d›r. Kardefli kardefle k›rd›rmak, kardefl kavgas› ç›karmak olarak görülen
bu durumdan olabildi¤ince kaç›n›lm›flt›r. Epey zaman
sonra 31 Mart Olay›’nda da II. Abdülhamid kendi kontrolündeki birlikleri ayn› gerekçelerle Hareket Ordusu’na karfl› sevk etmeyecektir.
25
Seçilmifl Bibliyografya
S›ra Sizde 3
1838 Balta Liman› Ticaret anlaflmas› ile ‹ngiltere’ye verilen ekonomik ayr›cal›klar devletin kendi vatandafllar›
olan tüccarlara tan›mad›¤› bir imtiyazd›. Ülke içinde uygulanan vergi rejimi dolay›s›yla yerli sanayi istenilen seviyeye bir türlü gelemez iken ‹ngiltere ile bafllay›p siyasi deste¤e ihtiyaç ortaya ç›kt›¤›nda di¤er yabanc› devletlere de verilen bu hak devletin ekonomik ve s›nai yap›s›n›n güdük kalmas›na yol açm›flt›r. Unutulmamas› gereken nokta bu ayr›cal›klar›n devletin merkezî siyaseten ve askerî aç›dan tehdit alt›nda iken verilmifl olmas›d›r. Devlet isyan eden bir valisini cezaland›ramayacak
kadar çaresiz bir hâldedir. Hanedan kendini kurtarmak
ad›na devletin en büyük rakiplerinin yard›m›na muhtaç
olmufltur. Bir nevi “denize düflen y›lana sar›l›r” pozisyonu söz konusudur. Ülke içindeki sanayi k›p›rdanmalar›n› bitiren bu anlaflmadan 15 y›l sonra devlet d›fl devletlerden borçlanmaya bafllayacakt›r. Bu süreç yirmi y›l
içinde devleti borç faizlerini ödeyemeyecek duruma düflürmüfl ve 1881’de Duyun-› Umumiye idaresinin kurulmas› ile de ekonomik ba¤›ms›zl›¤›n› kaybettirmifltir. Yerli sanayinin geliflmemesi, sanayici s›n›f›n oluflmamas›,
Gümrük vergilerindeki dengesizlik dolay›s›yla bütçe
aç›klar›n›n had safhaya ç›kt›¤› XX. yüzy›l bafllar›nda kaç›n›lmaz hâlde giriflilen savafllar y›k›l›fl› getirmifltir.
S›ra Sizde 4
1828’de askere 1829’da sivillere getirilen Fes giyme zorunlulu¤u toplum tepkisi bak›m›ndan ‹nk›lap tarihimizdeki flapka olay›n› hat›rlatmaktad›r. II. Mahmud bu
ve benzeri k›l›k k›yafet düzenlemeleri dolay›s›yla “gavur padiflah” olarak suçlanm›flt›r. Devletin her alanda
ihtiyaç hissetti¤i yenileflmenin sosyal boyutunu oluflturan bu düzenlemeler bir bütünün olmazsa olmaz parças› olarak görülmüfltür. Ancak toplumsal yap› bunu
dinî kimli¤e karfl› yap›lm›fl bir ihanet, bir sald›r› olarak
elefltirmifltir.
Art›k yeni bir sistem, yeni bir anlay›fl ve yeniden yap›lanma idraki içinde eskiye dönüflün olamayaca¤›n› göstermek amac›yla giriflilen ve simge vasf› belirgin bir uygulamad›r. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ayn› flekilde ülke
içine yeni bir dönem ve anlay›fl› ifade eden, ülke d›fl›na
ise art›k kendileriyle kavga etmek yerine benimsemek
karar›n› gösteren bir simge olarak nitelenen flapka giyimi de toplumun baz› kesimlerince dinden ç›kmak olarak elefltirilmifltir.
Aky›ld›z, Ali, Osmanl› Bürokrasisi ve Modernleflme,
‹stanbul 2004.
Berkes. Niyazi, Türkiye’de Ça¤dafllaflma, ‹stanbul,
1978.
Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaac›l›k Tarihinde Mühendishane, ‹stanbul 1994.
Beydilli, Kemal, “Küçük Kaynarcadan Tanzimat’a Islahat Düflünceleri” ‹lmi Araflt›rmalar Dergisi, Say› 8,
(1999) s.25-64.
Beydilli, Kemal, 1790 Osmanl›-Prusya ‹ttifak› (Meydana Gelifli-Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul 1984.
Finkel, Caroline, Rüyadan ‹mparatorlu¤a Osmanl›,
‹stanbul 2004.
Hatipo¤lu, Murat, Yunanistan’daki Geliflmeler Ifl›¤›nda Türk-Yunan ‹liflkilerinin 101 Y›l› (18211922), Ankara 1988.
‹hsano¤lu, Ekmeleddin, (Editör): Osmanl› Devleti Tarihi, C.I, ‹stanbul 1999.
‹nalc›k, Halil, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤
(1300-1600) (Çeviren:Ruflen Sezer), Yap› Kredi Yay›nlar› ‹stanbul 2003.
Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar› Nizam› Cedit-, Ankara 1988.
Kreiser Klaus - Neumann Christoph H., Küçük Türkiye Tarihi, ‹stanbul 2008.
Kunt, Metin, “Siyasal Tarih (1600-1789)”, Türkiye Tarihi III, (Yay›n Yönetmeni: Sina Akflin), ‹stanbul 1989.
Kuran, Ercüment, Avrupa’da Osmanl› ‹kamet Elçiliklerinin Kuruluflu ve ‹lk Elçilerin Siyasi Faaliyetleri (1793-1821), Ankara 1988. Tarih III, Devlet Matbaas›, ‹stanbul 1933.
Sar›cao¤lu, Fikret, Kendi Kaleminden Bir Padiflah›n
Portresi Sultan I. Abdülhamid, ‹stanbul 2001.
Sar›y›ld›z, Gülden, Hicaz Karantina Teflkilat› (18651914), Ankara 1996.
Tanör, Bülent., Osmanl›-Türk Anayasal Geliflmeleri
(1789-1980), ‹stanbul 2006.
Yalç›nkaya M. Alaaddin, “XVIII. Yüzy›l: Islahat, De¤iflim ve Diplomasi Dönemi (1703-1789), Türkler,
Cilt 13, Ankara 2002.

ATATÜRK ‹LKELER‹ VE ‹NKILAP TAR‹H‹-I

Transkript

Benzer belgeler

The Holy See

II - Radyo Merhaba

Pazar Baflar›lar Tarihçe Ürün

BASIN BÜLTENİ