coğrafya 4

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
(AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)
COĞRAFYA
4
DERS NOTU
YAZAR
Mecit Mümin POLAT
ANKARA 2014
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
:
Mecit Mümin POLAT
Grafik
:
Hatice DEMİRER
Kapak
:
Güler ALTUNÖZ
İÇİNDEKİLER
MEKÂNSAL BİR SENTEZ: TÜRKİYE
1. ÜNİTE
TÜRKİYE’NİN TOPRAK, SU VE BİTKİ VARLIĞI
1. TÜRKİYE’DE TOPRAK TİPLERİ VE TOPRAK KULLANIMI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 11
2. DOĞAL UNSURLARIN GÖSTERGESİ: BİTKİLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 16
3. TÜRKİYE’NİN SU VARLIĞI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 21
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32
ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 33
ETKİNLİK 3 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 34
1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 35
2. ÜNİTE
NEREDE VE NASIL YAŞIYORUZ?
1. TÜRKİYE’DE NÜFUSUN VE YERLEŞMENİN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN
FAKTÖRLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41
2. TÜRKİYE’DE YERLEŞMELER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 42
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 48
ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 49
ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50
2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 51
3. ÜNİTE
TÜRKİYE’NİN NÜFUS ÖZELLİKLERİ VE NÜFUS HAREKETLERİ
1. TÜRKİYE NÜFUSUNUN YAPISAL ÖZELLİKLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57
2. TÜRKİYE’DE NÜFUSUN TARİHSEL GELİŞİMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61
3. ÜLKEMİZDE GÖÇLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 71
ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72
ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73
3. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74
KÜRESEL ORTAM: BÖLGELER VE ÜLKELER
4. ÜNİTE
KITALARIN KEŞFİ VE KÜÇÜLEN DÜNYA
1. DÜNYA’NIN KEŞFİ: COĞRAFİ KEŞİFLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 81
2. BÖLGELER VE ÜLKELER ARASI ETKİLEŞİMDE TEKNOLOJİNİN ROLÜ _ _ _ _ _ _ _ _ 83
3. DÜNYAYI BİRBİRİNE BAĞLAYAN AĞLAR: ULAŞIM _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 88
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 94
ETKİNLİK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95
4. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 96
ÇEVRE VE TOPLUM
5. ÜNİTE
DOĞAL AFETLER VE TOPLUM
1. DOĞAL AFETLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 101
2. DOĞAL AFETLERE KARŞI ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 119
NELER ÖĞRENDİK? _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 121
ETKİNLİK 1 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 122
ETKİNLİK 2 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 123
5. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 124
ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME
SORULARININ CEVAPLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 127
SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 140
KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 146
Dünya Dilsiz Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 147
Dünya Fiziki Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 148
Dünya Siyasi Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 149
Türkiye Dilsiz Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 150
Türkiye Fiziki Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 151
Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 152
Türkiye Haritası _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 153
1. ÜNİTE
TÜRKİYE’NİN TOPRAK, SU VE BİTKİ VARLIĞI
1. Çevrenizdeki topraklar hangi amaçla kullanılmaktadır?
2. Çevrenizde hangi bitki türleri yetişmektedir?
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Haritalar üzerinde Türkiye’deki toprak tipleriyle dağılış özelliklerini ilişkilendirmeyi,
2. Türkiye’nin toprak varlığının farklı şekillerde kullanımına ait örneklerden
yararlanarak sonuçları ile ilgili çıkarım yapabilmeyi,
3. Türkiye’deki su varlığının özelliklerini doğal süreçlerle ilişkilendirmeyi,
4. Türkiye’deki su varlığının ekonomik,sosyal ve kültürel etkilerini analiz etmeyi
5. Türkiye’deki doğal bitki topluluklarını, türlerinin zenginliğini ve yetişme
koşullarını ilişkilendirerek dağılışlarını analiz etmeyi,
6. Haritalar ve kesit örnekleri kullanarak ülkemize ait bitki tür ve topluluklarını sınıflandırmayı öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Kültür
balıkçılığı
Orman
Maki
Hidroelektrik
Çayır
Seramik
Endemik
Mera
Bozkır
Jeotermal
enerji
Terrarossa
COĞRAFYA 4
1. TÜRKİYE’DE TOPRAK TİPLERİ VE TOPRAK
KULLANIMI
Resim 01.01: Türkiye toprak haritası
Türkiye’de; çeşitli iklimlerin görülmesi,ana kayaların farklı yapılarda olması,yer
şekillerinin farklılığı ve bitki örtüsünün çeşitliliği gibi nedenlerden dolayı farklı toprak tipleri görülür.Ülkemizdeki başlıca topraklar şunlardır:
Zonal Topraklar
Ana kayanın bulunduğu yerde çözünmesiyle oluşan yerli topraklardır.
a) Kahverengi Orman Toprakları: Orman örtüsü altında oluşan bu topraklar organik madde bakımından zengin olduklarından renkleri koyudur. Yıkanmanın fazla
olduğu yerlerde asitli ve kireçsiz orman toprakları oluşmaktadır. Ülkemizde bu tip
topraklar, Kuzey Anadolu Dağlarının denize bakan yamaçlarında yaygındır. İyi yıkanmış bu topraklar çay ve kivi yetiştirmek için oldukça elverişlidir.
b)Kırmızı Akdeniz Toprakları (Terra-Rossa): Organik madde bakımından fazla
zengin olmayan bu topraklarda genellikle turunçgil, bağcılık ve zeytin tarımı yapılmaktadır. Bu topraklar ülkemizde Marmara Bölgesinin güney kesimi ile Ege ve Akdeniz bölgelerinde yaygın olarak görülmektedir.
c) Kahverengi Bozkır Toprakları: Bozkır sahalarında, yıllık yağış miktarının 400
mm’nin altında olduğu yerlerde oluşan bu topraklar, organik madde bakımından
11
COĞRAFYA 4
fazla zengin değildir. Ülkemizin iç kesimlerinde yaygın olan bu topraklarda genellikle tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık yapılmaktadır.
d) Kestane Renkli Bozkır Toprakları: Bozkır alanlarında yıllık yağış miktarının
400-600 mm olduğu yerlerde oluşan bu topraklar, organik madde bakımından zengindir. Ülkemizin iç kesimlerinde görülen bu toprakların bulunduğu alanlarda genellikle tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık yapılmaktadır.
e) Çernezyom (Kara Topraklar): Karasal iklimde çayır bitki örtüsü altında oluşan bu topraklara Erzurum-Kars çevresinde ve Doğu Karadeniz Dağlarında rastlanır.
Üzerinde gür otlakların bulunduğu bu alanlarda genellikle büyükbaş hayvancılık
yapılmaktadır.
İntrazonal Topraklar
İntrazonal toprkların yapısını anakayanın fiziksel ve kimyasl özellikleri belirler.
a) Vertisoller: Vertisollerin yüksek tarımsal potansiyel özelliği vardır. Bu topraklarda her ne kadar düşük yağış nedeni ile nem eksikliği görülse de sulama ile
vertisoller çok verimli tarım topraklarına dönüşebilir. Örneğin Trakya’da karakepir
toprağı olarak tanımlanan vertisoller üzerinde buğday ve ayçiçeği tarımı yapılır. Bu
topraklara Anadolu’da ise taş doğuran toprak denir. Kil oranı fazla olan bu toprakların işlenmesi zordur.
b) Tuzlu Topraklar: Kapalı havza veya eski göl tabanlarında oluşan topraklardır.
Bu topraklarda tuz oranı fazla olduğundan tarım yapılamaz. Bu tip topraklara Tuz
Gölü çevresinde ve Konya Ovası’nda rastlanmaktadır.
Azonal Topraklar
Dış kuvvetlerin taşıdığı maddelerin birikmesiyle oluşan topraklardır.
a) Alüvyal Topraklar: Akarsuların taşıyıp biriktirdiği malzemelerden oluşan
alüvyal topraklar; vadi tabanlarındaki düzlüklerde, akarsu birikinti ovalarında, delta
ovalarında ve eski göl tabanlarında yaygındır.
Ülkemizde alüvyal toprakların görüldüğü başlıca alanlar:
t ,BSBEFOƌ[L‘Z‘MBS‘OEB#BGSB±BSǵBNCBWF"EBQB[BS‘PWBMBS‘
t &HFL‘Z‘MBS‘OEB#BL‘SÎBZ(FEƌ[,àÎàLWF#àZàL.FOEFSFTPWBMBS‘
t "LEFOƌ[L‘Z‘MBS‘OEB±VLVSPWB"NƌL0WBT‘4ƌMƌGLFWF"OUBMZBPWBMBS‘
t ƞÎLFTƌNMFSEF&S[VSVN&S[ƌODBO.Vǵ&SCBB/ƌLTBSWF,POZBPWBMBS‘
12
COĞRAFYA 4
Bu topraklar, taşınan materyalin özelliklerine bağlı olarak killi, kalkerli veya
kumlu olabilir. Alüvyal toprakların horizonları gelişmemiştir. Toprak yüzeyi, akarsuların taşıyıp getirdiği malzeme ile sürekli yenilenmektedir.
İşlenmesi kolay olan alüvyal topraklar, mineral ve organik madde bakımından
zengin olduklarından verimleri oldukça yüksektir. Bu nedenle alüvyal toprakların
bulunduğu yerler ülkemizin önemli tarım alanlarıdır.
b) Kolüvyal Topraklar: Kolüvyal toprakların bulunduğu alanlar ağaç tarımının
yapıldığı alanlar ile ormanlık sahalar olarak karşımıza çıkar. Su tutma kapasitesi düşük olan bu topraklarda genellikle bağcılık ve bahçe tarımı yapılmaktadır.
c) Regosoller: Regoseller kumlu topraklar olduğundan yağış suları kısa zamanda toprağa sızar. Bundan dolayı ayrışma fazla olmadığından topraklar son derece
geç gelişir. Ağrı ve Van’da bu topraklara rastlanmaktadır.
Türkiye’de Topraklardan Yararlanma
Koyun verdi, kuzu verdi, süt verdi.
Yemek verdi, ekmek verdi, et verdi.
Kazma ile dövmeyince kıt verdi.
Benim sadık yârim kara topraktır.
Aşık Veysel
Türkiye’de topraklardan tarım, hayvancılık, ormancılık ve sanayinin çeşitli
alanlarında yararlanılmaktadır.
Toprağın Tarımda Kullanılması
Toprağın tarım alanında kullanımı; çeşitli bitkilerin yetiştirilmesi, hayvancılık
ve ormancılık faaliyetlerini kapsamaktadır.
13
COĞRAFYA 4
Arazi
%
Ürünler
%
Tarla arazisi
27,3
Tahıllar
72,5
Nadas
7,1
6,2
Sebze ve çiçek bahçeleri
1,4
Baklagiller ve yumrulu
bitkiler
Meyve ve diğer uzun ömürlü bitkiler
4,9
Şeker pancarı, çay, pamuk
vb.
7,2
Orman arazisi
35,1
Yağlı tohumlar
4,3
Çayır ve mera arazisi
24,2
Saman ve ot
9,8
Tarıma elverişli olduğu
hâlde kullanılmayan arazi
3,3
Tarima elverişsiz arazi
17,2
Türkiye’de işlenen tarla alanlarının bazı ürünlere
göre bölünüşü (TÜİK, 2009)
Türkiye’de arazi kullanımı (TÜİK, 2009)
Türkiye arazisinin % 36’sında tarım
yapılmakta olup iklim ve toprak farklılığından dolayı yetiştirilen ürün çeşidi oldukça fazladır.
Bazı bitki türleri, bazı toprak türlerinde daha kaliteli ve daha verimli yetişir.
Örneğin; çay fazla yıkanmış kireçsiz topraklarda, Antep fıstığı kurak bölgelerin
kireçli topraklarında, yumrulu bitkiler
(patates, soğan, kereviz, pancar) kumlu
Resim 01.02: Tarımsal faaliyetler
yani hafif bünyeli topraklarda, üzüm bağları kumlu, çakıllı topraklarda daha iyi yetişmekte ve daha fazla verim alınmaktadır.
Hayvancılık
Maki ve çalılıkların yaygın olduğu yerlerde kıl keçisi; bozkır alanlarında
koyun, çayırların yaygın olduğu yerlerde sığır; dut ağaçlarının yaygın olduğu
yerlerde ipek böcekçiliği; çiçekli bitkiler,
Resim 01.03: Besi hayvancılığı
14
COĞRAFYA 4
çam ormanları meyve bahçelerinin yaygın olduğu yerlerde ise arı yetiştiriciliği yaygın olarak yapılmaktadır.
Ormancılık
Ülkemizde ormanların kıyı bölgelerde yoğunlaşmasının nedeni nem ve yağış
miktarının fazla olmasıdır.
Ormanların ekonomiye olduğu
kadar, doğaya da olumlu katkıları bulunmaktadır.
Asıl orman ürünleri: tomruk, parke,
mobilya, sunta, kağıt. kontraplak, telefon
direği, odun vb.
Yan orman ürünleri: reçine, sığla
yağı, çam kozalağı, ıhlamur, keçi boynuzu, defne yaprağı vb.
Resim 01.04
Doğaya etkileri: toprağı korur, iklimi etkiler, suyu düzenler, doğayı korur ve güzelleştirir.
Toprağın Sanayide Kullanılması
Seramik, porselen, çömlek, tuğla ve kiremit üretiminde kullanılan ana
ham madde kildir. Geçmişte geleneksel
el sanatları şeklinde yapılan seramik ve
çömlek üretimi, günümüzde büyük ölçüde fabrikalarda yapılmaktadır. Özellikle 1984’ten sonra kentleşme ile birlikte
inşaat sektöründeki gelişmeye paralel
olarak artan talebi karşılamak için tuğla,
kiremit, seramik, fayans vb. gereçler üreten çok sayıda tesis kurulmuştur. Tuğla
Resim 01.05
ve kiremit üreten tesislerin yoğunlaştığı
başlıca alanlar; Manisa, İzmir, Uşak, Kütahya, Eskişehir, Çorum, Tokat, Kastamonu ve
Bartın’dır. Seramik sanayisinin geliştiği başlıca alanlar ise Kütahya, İzmir, Bozüyük,
Söğüt (Bilecik), Çan (Çanakkale), İstanbul ve Kocaeli’dir. Hâlen ülkemizin birçok yö-
15
COĞRAFYA 4
resinde küçük atölyelerde seramik ve çömlek üretimi yapılmaktadır. Ayrıca ülkemizden bazı Avrupa ülkelerine önemli miktarda kil ihraç edilmektedir.
2. DOĞAL UNSURLARIN GÖSTERGESİ: BİTKİLER
Resim 01.06: Türkiye bitki örtüsü haritası
Türkiye, bitki tür ve çeşitleri bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden biridir. Avrupa Kıtası, Türkiye’nin yaklaşık 15 katı büyüklüğüne sahip olmasına rağmen,
tüm Avrupa Kıtası’nda yaklaşık 12.000 bitki türü yer alırken Türkiye’de 12.000’den
fazla bitki türü bulunmaktadır.
Ülkemizde III ve IV. jeolojik zamanlarda oluşmuş, günümüzdeki iklim şartlarında yetişmesi mümkün olmayan ve relikt (kalıntı) diye adlandırılan bazı bitki
türleri mevcuttur. Ülkemizdeki bitkilerin yaklaşık üçte biri dünyanın hiçbir yerinde
görülmeyen (endemik) bitkilerdir. Ülkemizde endemik bitkiler en çok Toros Dağları
kuşağında bulunur. Köyceğiz Gölü çevresindeki Sığla ve Göller Yöresi’ndeki kasnak
meşesi, Yenice (Zonguldak) civarındaki Istranca meşesi, Datça ve Teke Yarımadalarındaki Datça hurması, Kazdağı’ndaki Kazdağı köknarı, Kastamonu ve Yozgat çevresindeki İspir meşesi endemik bitkilere örnektir.
16
COĞRAFYA 4
Türkiye, hâlâ yeni bitki türlerinin ortaya çıkarıldığı bir alandır. Ülkemizde son
yıllarda yapılan çalışmalarda bugüne kadar bilinmeyen 130’dan fazla bitki türü tespit edilmiştir. Aşağıda endemik bitki türlerine örnekler verilmiştir.
Nemrut soğanı
Deve dikeni
Sığla ağacı
Çıplak turna gagası
Anzer çayı
Ülkemizde Görülen Başlıca Bitki Toplulukları
Orman
Ülkemizin yaklaşık % 35,1’i ormanlarla kaplı olup bu ormanların büyük çoğunluğu kıyı kesimlerinde yer almaktadır.
Ormanlar, ağaçların bir örtü oluşturduğu alanlardır. Ağaçlar, yapraklarının
özelliklerine göre iğne ve geniş yapraklı olmak üzere iki gruba ayrılır. Bazı kesimlerde geniş ve iğne yapraklı ağaçlar bir arada bulunarak karışık ormanları oluşturur.
İğne yapraklı ağaçlar yıl boyunca yeşilliklerini korur.
İğne yapraklı ağaçlar: Kızılçam, karaçam, sarıçam, göknar, sedir, ladin ve servi
vb.
Geniş yapraklı ağaçlar: Meşe, kayın, gürgen, kestane, kızılağaç, kavak, ıhlamur,
akçaağaç ve dişbudaktır. Geniş yapraklı ağaçlar kışın yapraklarını döker.
17
COĞRAFYA 4
Ülkemizde yaygın olan bazı ağaç türlerine örnekler:
Fıstık çamı: Tipik bir Akdeniz
ağacı olan fıstık çamı, özellikle Batı
ve Güney Anadolu’da yaygın olarak görülür. 15-20 m boyundadır.
Gençlik döneminde yuvarlak, yaşlılık döneminde ise şemsiye gibi tepesiyle diğer çamlardan ilk bakışta
ayırt edilebilir. Tohumları oldukça
büyüktür. Halk arasında “çam fıstığı” diye adlandırılan tohumları Batı
Anadolu köylüleri için önemli bir
gelir kaynağıdır.
Resim 01.07: Fıstık çamı
Kızılçam: Kızılçamın dünyadaki en geniş yayılış alanı Türkiye’dedir. Akdeniz ve Ege bölgelerinde geniş alanlar kaplamakla
birlikte, Batı ve Orta Karadeniz bölümlerinde de Dar alanlarda yayılış
gösterir. Deniz seviyesinden 10001200 m yüksekliğe kadar ulaşan kızılçam, ışığı seven hızlı büyüyen bir
çam türüdür.
Resim 01.08: Kızılçam
18
COĞRAFYA 4
Kayın: Daha çok kuzey bölgelerimizde doğal yayılış göstermekle birlikte, güneydeki Amanoslar’da
saf ya da göknar, ladin, çam ve
meşelerle karışık geniş ormanlar
oluşturur. Yağlı meyveleri doğada
yaban hayvanları için önemli bir
besin kaynağıdır.
Resim 01.09: Kayın
Sarıçam, Kuzey Anadolu’nun
yüksek dağlık kesimlerinde saf ya
da karışık ormanlar oluşturmakla
birlikte küçük adacıklar hâlinde iç
ve güney bölgelerimize kadar ulaşır.
Resim 01.10: Sarıçam
Meşe: ülkemizin hemen her
bölgesinde türlerine bağlı olarak
yayılış gösterir. 25 m boya ve 2 m
çapa erişebilen geniş tepeli ağaçlardan 3-5 m boya sahip çalılara
kadar değişen türleri vardır.
Resim 01.11: Meşe
19
COĞRAFYA 4
Maki
Maki; Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde, kızılçamların
tahrip edildiği kıyı kuşağında geniş
alanlar kaplayan, daima yeşil kalan,
bodur ağaç ve çalılardan oluşan
bitki örtüsüdür. Genellikle 1-3 m
boyunda olan bu ağaç ve ağaççıkların yaprakları kalın, sert, cilalı
veya keçe gibi tüylüdür.
Makiyi oluşturan başlıca bitkiler; yabani zeytin, mersin, keçiResim 01.12: Maki
boynuzu, kermez meşesi, sandal,
koca yemiş, defne, sakız, menengiç, zakkum, tesbih ve akçakesmedir.
Akdeniz ve Ege kıyılarında makilerin tahrip edildiği, toprağın inceldiği alanlarda genelde diz boyu yüksekliğinde dikenli çalılardan oluşan bitki toplulukları görülür. Garig adı verilen bu bitkilerin başlıcaları; lavanta çiçeği, diken çalısı, süpürge
çalısı, laden, yasemin ve fundadır.
Karadeniz kıyılarında da ormanların tahrip edildiği yerlerde çalılara rastlanır.
Bunlara “yalancı maki (psödomaki) ” denir.
Makiler Marmara kıyılarında 300-400m,Ege kıyılarında500-600m,Akdeniz kıyılarında 700-800m yükseltiye kadar çıkabilmektedir.Makilerin çıkabildiği üst sınırın
bölgelere göre değişiklik göstermesinin sebebi nedir?Bu durumun nedeni enlem
etkisine bağlı olarak sıcaklığın bölgelere göre farklılık göstermesidir.
Bozkır
Kurak ve yarı kurak bölgelerde, ilkbahar yağışlarıyla yeşeren ve
yaz kuraklığının etkisiyle sararan ot
topluluklarıdır. Bozkırlarda görülen
yaygın ot türleri; geven, koyun yumağı, üzerlik, çakırdikeni, yavşan
otu, gelincik, sığır kuyruğu, kılıçotu, çayır üçgülü, peygamber çiçeğidir.
Resim 01.13: Bozkır
20
COĞRAFYA 4
Ülkemizin önemli bir bölümünde bozkırlar yer almaktadır. Fakat bu alanların
hepsi doğal bozkır değildir. İç kesimlerde insanlar tarafından ormanların tahrip edilmesiyle oluşan bozkır alanları da vardır. Bunlara antropojen bozkır adı verilir.Ergene
havzası ile Anadolunun iç ve doğu kesimlerinde antropojen bozkır alanlar geniş yer
kaplar.
İç anadoluda bozkırlarla kaplı dağlarda adacıklar halinde meşe,ardıç ve karaçamlara rastlanır.Bu ağaçlar buraların daha önceleri ormanlarla kaplı olduğunun
göstergesidir.
Bozkırlar tahıl tarımının ve küçükbaş hayvancılığının yapıldığı yerlerdir.
Çayır
İlkbaharda yeşerip yaz boyu
yeşil kalan, bozkırlardan daha gür
ot toplulukları çayır, dağ çayırı veya
alpin çayır olarak adlandırılır.
Çayırlar, Erzurum-Kars çevresindeki yüksek plato alanlarında,
Kuzey Anadolu Dağlarında, Toroslarda ve ülkemizin doğusunda yer
alan yüksek dağlarda görülmektedir. Yaz aylarında yeşil olan çayırlar,
kış aylarında kar altında kalır.
Resim 01.14: Çayır
Dağ çayırlarını oluşturan başlıca ot türleri; geven, yumak, tarla sarmaşığı, düğün çiçeği, sarı çiçekli orman gülü, mine, kar çiçekleri, kardelen, taşkıran, yıldız ve
çayırdır.
3. TÜRKİYE’NİN SU VARLIĞI
Su, yeryüzünde canlı hayatı için vazgeçilmez bir unsurdur. Geçmişte büyük
medeniyetler Fırat, Dicle, Ganj ve İndus gibi akarsu havzalarında kurulmuştur. Çeşitli
su kaynaklarına sahip olan Türkiye, Orta Doğu’daki komşuları arasında su potansiyeli en zengin ülkedir.
t 5àSLƌZFTVTQPSMBS‘SBGUƌOHLBOPWFTVLBZBǘ‘
CBL‘N‘OEBOÚOFNMƌCƌSQPUBOsiyele sahiptir. Yeryüzünün en hızlı akan nehirlerinden biri olan Çoruh Nehri
dünyaca tanınmaktadır.
21
COĞRAFYA 4
t 5àSLƌZFEF BLBSTVMBS à[FSƌOde kurulu olan barajlar sayesinde önemli ölçüde hidroelektrik enerji üretilmektedir.
Türkiye hidroelektrik enerji
potansiyeli bakımından Avrupa’da, Rusya Federasyonu
ve Norveç’ten sonra üçüncü
sırada yer alır.
t 5àSLƌZF EFOƌ[ VMBǵ‘N‘ CBkımından oldukça elverişli
Resim 01.15: Çorum
şartlara sahiptir. Üç tarafı
denizlerle çevrili olan ülkemizin kıyı uzunluğu 8333 km’dir. İstanbul ve Çanakkale Boğazları deniz ulaşımı açısından ülkemiz için oldukça avantajlı bir
durum sağlamaktadır.
t 5àSLƌZFPSUBMBNBZàLTFMUƌTƌPMEVLÎBGB[MBPMBOCƌSàMLFEƌSN
&OHFCFMƌ
bir yapıya sahip olup yükselti, batıdan doğuya doğru gidildikçe artar. Akarsularımızın yatak eğimleri ve akış hızları fazladır. Bu nedenle taşımacılığa elverişli değillerdir. Hidroelektrik enerji potansiyelleri yüksektir.
t 5àSLƌZF T‘DBL TV LBZOBLMBS‘ BΑT‘OEBO EàOZB T‘SBMBNBT‘OEB ƌML ZFEƌZF HƌSmektedir. Bu zenginliğin nedeni, Anadolu’nun aktif bir tektonik yapıya sahip
olmasıdır. Türkiye’deki sıcak su kaynaklarının dağılışı, fay hatları ve volkanik
alanlar ile paralellik gösterir. Batı Anadolu, Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu
fay hatları boyunca birçok sıcak su kaynağı mevcuttur.
t ÃMLFNƌ[EFÎPLTBZ‘EBHÚMWBSE‘S%‘ǵBBL‘ǵM‘HÚMMFSƌOTVMBS‘UBUM‘#FZǵFIƌS(ÚMà
dışa akışı olmayan göllerin ise suları tuzludur (Tuz Gölü ve Acıgöl). Türkiye’de
yazın kuraklığa bağlı olarak göllerin su seviyelerinde azalmalar görülür. Göl
sularının kimyasal özellikleri ise gölü besleyen kaynakların kimyasal özelliğine, iklime ve göl çanağındaki kayaçların özelliklerine göre değişir.
GAP: Su ile Gelen Değişim
Resim 01.16
22
Resim 01.17
Resim 01.18
Resim 01.19
COĞRAFYA 4
GAP, Türkiye’nin en büyük, dünyanın da önde gelen bölge kalkınma projelerinden biridir. Fırat ve Dicle Nehirleri üzerinde yapımı süren baraj, hidroelektrik
enerji santralleri, sulama tesisleriyle kentsel ve kırsal alt yapı (ulaştırma, sanayi, eğitim, sağlık, konut, turizm, tarım vb.) yatırımlarını da kapsayan sürdürülebilir bir kalkınma projesidir.
GAP ile meydana gelen değişimler:
t 4VMVUBS‘NBHFÎƌMEƌ
t 5BS‘NTBMàSFUƌNWFWFSƌNBSUU‘
t 5BS‘NBEBZBM‘TBOBZƌHFMƌǵUƌ
t ƞTUƌIEBNBMBOMBS‘BSUU‘
t &OFSKƌàSFUƌNƌBSUU‘
t 4FC[FàSFUƌNƌBSUU‘
t 4VTQPSMBS‘CBǵMBE‘
t 4VàSàOMFSƌàSFUƌNƌBSUU‘
t ƵFIƌSMFǵNFPSBO‘BSUU‘
Türkiye’nin akarsuları
Yer şekilleri ve iklim koşullarının çeşitlilik göstermesi nedeniyle akarsularımız
uzunluk, su miktarı ve su miktarının yıl içindeki değişimi bakımından farklı özellikler
gösterir. Akarsularımızın başlıca özellikleri şunlardır;
t #PZMBS‘HFOFMMƌLMFL‘TBE‘S
t "L‘ǵI‘[MBS‘ZàLTFLUƌS
t 3FKƌNMFSƌEà[FOTƌ[EƌS
BİLGİ NOTU
Akış hızlarının yüksek olmasından dolayı hidroelektrik potansiyeli yüksektir.
Döküldükleri denizlere göre başlıca akarsularımız şunlardır;
Karadeniz’e dökülen akarsular: Çoruh, Yeşilırmak, Kızılırmak, Sakarya, Bartın
Çayı, Filyos(Yenice)
Marmara denizine dökülen akarsular: Genellikle küçük olan bu akarsuların en
önemlisi Susurluktur.
23
COĞRAFYA 4
Ege denizine dökülen akarsular: Bakırçay, Gediz, Küçükmenderes, Büyükmenderes, Meriç
Akdeniz’e dökülen akarsular: Aksu, Köprüçayır, Manavgat çayı, Göksu, Seyhan,
Ceyhan, Asi
BİLGİ NOTU
Asi nehri kaynağını Lübnan’dan alır ve Suriye’den geçerek ülkemiz topraklarına girer. Meriç nehri ise Bulgaristan’dan ülkemiz topraklarına girer.
Basra körfezine dökülen akarsular: Fırat ve Dicle
Hazar denizine dökülen akarsular: Aras ve Kura
BİLGİ NOTU
Fırat, Dicle, Aras ve Kura ülkemizden doğup başka ülkelerin denizlerine dökülürler.
Türkiye’nin gölleri
Resim 01.20: Türkiye göller haritası
24
COĞRAFYA 4
Türkiye’de göllerin toplandığı başlıca dört bölge vardır:
Göller Yöresi: Eğirdir, Burdur, Beyşehir ve Acıgöl
Güney Marmara: Sapanca, İznik, Ulubat, Kuş Gölleri
Van Gölü ve çevresi: Van gölü, Çıldır, Erçek, Nazik, Haçlı, Balık
Tuz Gölü ve çevresi: Tuz gölü, Akşehir, Eber, Ilgın
Oluşumlarına Göre Göller
Tektonik Göller: Tuz gölü, Sapanca gölü, İznik gölü, Manyas gölü, Burdur gölü,
Eber gölü, Akşehir gölü, Hazar gölü
Karstik Göller: Salda gölü, Karagöl gölü, Kızören gölü, Timraş gölü, Akgöl
Buzul Gölleri: Aynalı göl, Kilimli göl, Karagöl,
Volkanik Göller: Nemrut gölü, Acıgöl, Meke tuzlası, Gölcük
Heyelan Set Gölleri: Tortum gölü, Sera gölü, Abant gölü, Yedigöller
Kıyı set gölleri: Büyükçekmece gölü, Küçükçekmece gölü, Durusu(terkos) gölü
Volkanik Set Gölleri: Erçek gölü, Nazik gölü, Haçlı gölü, Çıldır gölü, Balık gölü
Alüvyal Set Gölleri: Mogan gölü, Eymir gölü, Bafa(çamiçi) gölü, Köyceğiz gölü,
Uzungöl
Karma Oluşumlu Göller: Bu göllerin oluşumunda birden fazla faktör etkilidir.
Van gölü, Beyşehir gölü, Eğirdir gölü ve Kovada gölü örnek verilebilir.
Yapay Göller: Atatürk baraj gölü, Keban baraj gölü, Hirfanlı baraj gölü, Altınkaya baraj gölü, Adıgüzel baraj gölü vb.
Sularımızdan Gelen Zenginlik
‘En güzel coğrafi vaziyette ve üç tarafı denizlerle çevrili olan Türkiye;
endüstrisi,ticareti ve sporu ile en ileri denizci millet yetiştirmek kabiliyetindedir. Bu
kabiliyetten istifadeyi bilmeliyiz: denizciliği,Türkün büyük milli ülküsü olarak düşünmeli ve onu az zamanda başarmalıyız.
M.KEMAL ATATÜRK
İstanbul-Çanakkale Boğazları
t "TZBƌMF"WSVQBZ‘CƌSMFǵUƌSFOHFÎƌULPOVNVOEBE‘S
25
COĞRAFYA 4
t ,BSBEFOƌ[F L‘Z‘T‘ PMBO àMLFMFSƌO "LEFOƌ[F WF EàOZBZB BΑMBO LBQ‘T‘E‘S #Pğazlardan bir yılda, büyük kısmı tanker olmak üzere tehlikeli yük taşıyan,
50.000’den fazla gemi geçmektedir.
Resim 01.21: Boğazlar
Akdeniz
t :‘MEBTBBUHàOFǵMFONFTàSFTƌWBSE‘S
t %FOƌ[FHƌSNFTàSFTƌV[VOEVS
t %FOƌ[TVZVOVOT‘DBLM‘ǘ‘$UVS
t ,‘Z‘UVSƌ[NƌHFMƌǵNƌǵUƌS
Karadeniz
t :‘MEBTBBUHàOFǵMFONFTàSFTƌWBSE‘S
t %FOƌ[FHƌSNFTàSFTƌL‘TBE‘S
t %FOƌ[TVZVT‘DBLM‘ǘ‘$UVS
t ,‘Z‘UVSƌ[NƌHFMƌǵNFNƌǵUƌS
Ege Denizi
t %BǘMBSL‘Z‘ZBEƌLV[BOE‘ǘ‘OEBOLPZLÚSGF[BEBWFZBS‘NBEBTBZ‘T‘GB[MBE‘S
t (àOFǵMFONFTàSFTƌV[VOEVS
26
COĞRAFYA 4
t ,‘Z‘UVSƌ[NƌHFMƌǵNƌǵUƌS
Marmara Denizi
t :à[ÚMÎàNàFOLàÎàLPMBOEFOƌ[ƌNƌ[EƌS
t 5BNBNFO5àSLƌZFT‘O‘SMBS‘ƌÎFSƌTƌOEFEƌS
t ,BSBEFOƌ[ƌMF"LEFOƌ[BSBT‘OEBLƌTVVMBǵ‘N‘CPǘB[MBSZPMVZMB.BSNBSBEFOƌzinden sağlanır.
Resim 01.22: Denizlerimiz
Ülkemiz gerek kıyıları gerekse akarsu boyları ve gölleri ile kültür balıkçılığı için
büyük bir potansiyele sahiptir. Japonya, Yunanistan gibi ülkelerde önemli bir sektör
olan kültür balıkçılığı, ülkemizde 1980’den sonra önemli bir yer tutmaya başlamıştır.
Beslenme kaynaklarının fazla, buharlaşmanın az olduğu denizlerde tuzluluk
oranı düşüktür. Bu nedenle Karadeniz tuzluluk oranı en düşük olan denizimizdir.
27
COĞRAFYA 4
BİLGİ NOTU
Karadeniz’de 200 metrenin altındaki derinliklerde kükürtlü hidrojen gazından dolayı canlı yaşayamaz.
Resim 01.23: Kıyı balıkçılığı
Resim 01.24: Kültür balıkçılığı
Türkiye; deniz, göl, gölet ve akarsuları ile büyük bir su ürünleri potansiyeline sahiptir. Su ürünlerinin yaklaşık %90’ı denizlerden; % 10’u iç sulardan sağlanır.
Denizlerde avlanan balıkların büyük bir kısmı Karadeniz’den elde edilir. Bu denizi
Marmara, Ege ve Akdeniz izler.
Ülkemizde hamsi, uskumru ve palamut en fazla Karadeniz’den, sardalye ve
kefal ise Ege ve Akdeniz’den elde edilir. İstanbul ve Çanakkale boğazlarında ise
Karadeniz’le Akdeniz arasında göç eden balıklar avlanır.
Türkiye doğal tatlı su gölleri, barajlar ve akarsular yönünden önemli bir tatlı su
balıkçılığı potansiyeline sahiptir. Eğirdir ve Beyşehir göllerinden yakalanan kerevitin, büyük bir bölümü ihraç edilir. Ulubat, Çıldır, İznik gölleriyle Keban, Karakaya ve
Seyhan gibi baraj göllerinde balıkçılık yaygındır.
Kültür balıkçılığının yapıldığı akarsu boylarında ve havuzlarda daha çok alabalık yetiştirilmektedir. Akdeniz ve Ege kıyılarındaki dalyanlarda, çipura ve kefal üretilmektedir.
BİLGİ NOTU
En işlek limanımız, Orta Doğu ve Avrupa’nın önemli ticaret merkezlerinden
biri olan İstanbul’dur.
28
COĞRAFYA 4
Resim 01.25: İstanbul Limanı
Resim 01.26: İzmir Limanı
Çok geniş hinterlandı olan İstanbul Limanı, demir yoluyla Anadolu ve Trakya’ya
bağlantı sağlamaktadır. İthal edilen malların büyük bir kısmı İstanbul Limanı’na indirilmekte, oradan yurdumuzun diğer bölgelerine taşınmaktadır.
İzmir Körfezi’nde yer alan İzmir Limanı’nın demir ve kara yolları ile Batı
Anadolu’ya bağlantısı bulunmaktadır.
Akdeniz kıyısında yer alan Mersin ve İskenderun limanlarında yaş meyve ve
sebze ihraç edilmektedir.
Karadeniz kıyısındaki limanlar; Zonguldak, Trabzon ve Samsun’dadır.
Antalya, Bodrum, Kuşadası, Kemer yat limanları turistik amaçlara yönelik kurulmuş limanlarımızdandır.
Türkiye’nin Yer Altı Suları ve Kaynaklar
Türkiye, arazinin jeolojik yapısına ve yeryüzü şekillerine bağlı olarak oluşmuş
yer altı suları ve kaynakları bakımından zengindir. Yurdumuzda vadi, yamaç ve artezyen kaynakları yaygın şekilde bulunmaktadır.
Batı Toroslar da karstik kaynaklar, tektonik hareketlerin yaygın olduğu sahalarda ise fay kaynakları bulunur.
Doğaya saygılı, yenilenebilir alternatif enerji kaynaklarından biri jeotermal
enerjidır. Önemli bir jeotermal kuşak üzerinde yer alan Türkiye’de 1000’in üzerinde
jeotermal kaynak bulunmaktadır. Türkiye’de jeotermal enerji özellikle ısıtma ve sağlık alanlarında kullanılmaktadır. Ülkemizde jeotermal kökenli elektrik enerjisi üretimi Denizli-Sarayköy ve Aydın Germencik’te yapılmaktadır.
29
COĞRAFYA 4
Resim 01.27: Sarayköy-jeotermik santral
Resim 01.28: Kızılcahamam kaplıcaları
Türkiye’nin diğer yüksek jeotermal enerji potansiyel bölgeleri Çanakkale, Afyonkarahisar-Sandıklı, Kızılcahamam, Gönen, Simav, Kozaklı’dır. Hâlen Kırşehir, Gönen, Simav, Kızılcahamam ve İzmir-Balçova’da sıcak kaplıca suları, merkezi konut
ısıtmasında kullanılmaktadır. . Bazı yörelerde seraların ısıtılmasında da jeotermal
kaynaklardan faydalanılmaktadır. Dünya genelinde jeotermal enerji; yüzme havuzlarında, havaalanlarındaki pistlerin ısıtılmasında, organik maddelerin kurutulmasında ve sanayide kullanılmaktadır.
Resim 01.29: Türkiye’nin kaplıca haritası
30
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENDİK?
Türkiye’de Kahverengi orman toprakları,kahverengi bozkır toprakları,kırmızı
Akdeniz toprakları, kestane renkli bozkır toprakları, çernozyom, vertisol, tuzlu topraklar, alüvyal topraklar, kolüvyal topraklar ve regosellerin bulunduğunu
Topraklardan tarım,hayvancılık,ormancılık ve sanayi alanında yararlanıldığını
Türkiye’nin Bitki çeşitliliği bakımından dünya’nın önde gelen ülkelerinden biri
olduğunu
Kıyılarda ormanların, iç kesimlerde bozkırların, Akdeniz ikliminin görüldüğü
batı ve güney kıyılarımızda makilerin yaygın olduğunu
Türkiye’nin su gücü bakımından Avrupa’da Rusya ve Norveç’ten sonra üçüncü
sırada yer aldığını
Akarsularımızın akış hızlarının yüksek olmasından dolayı hidroelektrik potansiyellerinin yüksek olduğunu
GAP’ın Türkiye’nin en büyük kalkınma projesi olduğunu
Türkiye’nin jeotermal kaynakları bakımından zengin olduğunu
Sularımızdan elektrik üretimi,sulama, içme suyu, ulaşım, turizm ve balıkçılık
gibi alanlarda yararlanıldığını öğrendik.
31
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 1
Kahverengi Orman
Toprakları
Kırmızı Akdeniz
Toprakları (Terra-Rossa)
Kahverengi Bozkır
Toprakları
Çernozyom
(Kara Topraklar)
Alüvyal Topraklar
Tuzlu Topraklar
Aşağıda bazı özellikleri verilen toprak türlerinin başına yukarıda verilen toprak
türlerinden uygun olanı yazınız.
. . .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
t,V[FZ"OBEPMV%BǘMBS‘O‘OEFOƌ[FCBLBOZBNBÎMBS‘OEBZBZH‘OE‘S
tƞZƌZ‘LBON‘ǵUPQSBLMBSPMVQÎBZWFLƌWƌZFUƌǵUƌSNFLƌÎƌOFMWFSƌǵMƌEƌS
t0SHBOƌLNBEEFCBL‘N‘OEBO[FOHƌOPMEVǘVOEBOSFOLMFSƌLPZVEVS
. . .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
t"LEFOƌ[&HFWF(àOFZ.BSNBSBEBZBZH‘OPMBSBLHÚSàMàS
t(FOFMMƌLMFUVSVOÎHƌMCBǘD‘M‘LWF[FZUƌOUBS‘N‘ZBQ‘MNBLUBE‘S
t5PQSBLƌÎFSƌTƌOEFLƌEFNƌSƌOPLTƌUMFONFTƌOEFOEPMBZ‘L‘SN‘[‘SFOLMƌEƌS
. . .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
t"LBSTVMBS‘OUBǵ‘Z‘QCƌSƌLUƌSNFTƌZMFPMVǵNVǵUPQSBLMBSE‘S
t7BEƌUBCBOMBS‘FTLƌHÚMUBCBOMBS‘WFEFMUBPWBMBS‘OEBZBZH‘OE‘S
t.ƌOFSBMWFPSHBOƌLNBEEFCBL‘N‘OEB[FOHƌOPMEVLMBS‘OEBOWFSƌNMƌEƌSMFS
. . .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
t&S[VSVN,BSTQMBUPMBS‘OEBWF%PǘV,BSBEFOƌ[%BǘMBS‘OEBHÚSàMàS
t±BZ‘SCƌULƌÚSUàTàBMU‘OEBPMVǵNVǵPSHBOƌLNBEEFCBL‘N‘OEB[FOHƌOEƌS
t(FOFMMƌLMFCàZàLCBǵIBZWBOD‘M‘LZBQ‘MNBLUBE‘S
. . .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
t5V[(ÚMàÎFWSFTƌOEFWF,POZB0WBT‘OEBSBTUMBONBLUBE‘S
t5V[PSBO‘ZàLTFLPMEVǘVOEBOWFSƌNMƌEFǘƌMEƌS
tÃ[FSƌOEFLVSBLΑMPUMBSZFUƌǵFCƌMNFLUFEƌS
. . .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
tÃMLFNƌ[ƌOƌÎLFTƌNMFSƌOEFZBZH‘OE‘S
t0SHBOƌLNBEEFCBL‘N‘OEBOZFUFSƌODF[FOHƌOEFǘƌMEƌS
t(FOFMMƌLMFUBI‘MUBS‘N‘WFLàÎàLCBǵIBZWBOD‘M‘LZBQ‘MNBLUBE‘S
32
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 2
Aşağıdaki tabloda verilen bitkilerin hangi bitki topluluğu içinde yer aldığını
örnekte olduğu gibi işaretleyiniz.
Bitkiler
Kızılçam
Geniş Yapraklı
Ağaç
İğne Yapraklı
Ağaç
Bozkır
Maki
Çayır
X
Gürgen
Defne
Meşe
Kardelen
Yumak
Sarıçam
Keçi boynuzu
Köknar
Ladin
Yavşan otu
Zakkum
Tarla sarmaşığı
Çoban yastığı
Sandal
Mersin
Karaağaç
Sığla ağacı
Fıstık çamı
Düğün çiçeği
Kocayemiş
Akçaağaç
Sedir
33
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 3
Aşağıdaki tabloda verilen gölleri oluşumlarına göre örnekte olduğu gibi işaretleyiniz.
Göller
İznik
Salda
Nemrut
Mogan
Erçek
Van
Durusu
Beyşehir
Eymir
Nazik
Tortum
Abant
Acıgöl
Tuz
Timraş
Gölcük
Yedigöller
Küçükçekmece
Bafa
Eğirdir
Uzungöl
Sapanca
Sera
Çıldır
34
Tektonik
X
Volkanik
Karstik
Heyelan
set
Kıyı
set
Volkanik Alüvyal
set
set
Karma
COĞRAFYA 4
1. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Akdeniz ve Ege kıyılarında aşağıdaki toprak tiplerinden hangisi yaygındır?
A.
B.
C.
D.
2.
Akarsuların taşıyıp biriktirdiği malzemeden oluşan topraklara alüvyal topraklar
denir.
Alüvyal toprakların aşağıdaki bölgelerden hangisinde yaygın olması beklenemez?
A.
B.
C.
D.
3.
Kestane renkli bozkır toprakları
Kahverengi bozkır toprakları
Kırmızı Akdeniz toprakları (terra-rossa)
Çernozyom (kara topraklar)
Delta ovalarında
Vadi tabanlarında
Eski göl tabanlarında
Dağların doruklarında
Aşağıdakilerden hangisinin yapımında toprak ham madde olarak kullanılmaz?
A.
B.
C.
4.
Maki ve çalılıkların olduğu yerlerde - kıl keçisi
Çayırların yaygın olduğu yerlerde - sığır
Bozkırların bulunduğu alanlarda - koyun
……………………………………. - ipek böcekçiliği
Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılabilir?
A. Dut ağaçları
B. Zeytin bahçeleri
C. Çay bahçeleri
D. Kayısı ağaçları
5.
* erozyonu önler
* havayı temizler
* doğayı güzelleştirir
* iklimi etkiler
Yukarıdaki yargılara uygun olan başlık hangisidir?
A.
B.
C.
D.
D.
Asıl orman ürünleri nelerdir?
Orman yan ürünleri nelerdir?
Ormanların doğaya etkileri nelerdir?
Ormanların dağılışını etkileyen faktörler nelerdir?
35
COĞRAFYA 4
6.
Aşağıdaki şehirlerimizin hangisinde jeotermal kökenli elektrik enerjisi üretilir?
A.
B.
C.
D.
7.
* kıyı turizmi gelişmemiştir
* tuzluluk oranı düşüktür
* balık üretiminde ilk sıradadır.
Yukarıda bazı özellikleri verilen deniz hangisidir?
A.
B.
C.
D.
8.
Akdeniz
Karadeniz
Ege denizi
Marmara denizi
Yapay göl - Atatürk baraj Gölü
Tektonik göl - Tuz Gölü
Karstik göl - Salda Gölü
Volkanik Göl - ……….
Yukarıda boş bırakılan alana hangi göl yazılabilir?
A.
B.
C.
D.
9.
Kızılcahamam (Ankara)
Sarayköy (Denizli)
Simav (Kütahya)
Gönen (Balıkesir)
Eğirdir Gölü
Abant Gölü
İznik Gölü
Nemrut Gölü
Aşağıdaki limanlardan hangisi Karadeniz kıyılarında yer almaz?
A.
B.
C.
D.
Antalya
Zonguldak
Samsun
Trabzon
10. Ülkemizdeki bitkilerin yaklaşık üçte biri dünyanın hiçbir yerinde görülmeyen
(endemik) bitkilerdir.
Aşağıdaki bitkilerden hangisi endemik bitki değildir?
A.
B.
C.
D.
36
Sığla ağacı
Kasnak meşesi
Datça hurması
Kavak
COĞRAFYA 4
11. Aşağıdakilerden hangisi GAP ile meydana gelen gelişmelerden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
Sulu tarıma geçiş
İstihdam alanlarının artması
Petrol üretiminin artması
Tarımsal verimin artması
12. Aşağıdakilerden hangisi karma oluşumlu göllere örnek verilebilir?
A.
B.
C.
D.
Tuz Gölü
Van Gölü
Abant Gölü
Çıldır Gölü
13. Balıkçılıkta son sırada olan deniz aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Akdeniz
Karadeniz
Ege Denizi
Marmara Denizi
14. Akdeniz ve Ege kıyılarında makilerin tahrip edildiği, toprağın inceldiği alanlarda genelde diz boyu yüksekliğinde dikenli çalılardan oluşan bitki toplulukları
oluşur.
Bu bitki toplulukları aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Garig
Psödömaki
Step
Çayır
15. Aşağıdakilerden hangisi kışın yapraklarını döken geniş yapraklı ağaçlardandır?
A.
B.
C.
D.
Kayın
Sarıçam
Köknar
Ladin
16. Ülkemizde ormanların kıyı bölgelerinde yoğunlaşmasının nedeni hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Nemin az olması
Sıcaklığın fazla olması
Toprak örtüsünün ince olması
Yağışın fazla olması
37
COĞRAFYA 4
17. Ülkemizde tuzlu topraklar, en fazla hangi ilimizde bulunur?
A.
B.
C.
D.
Konya
Bursa
Adana
Erzurum
18. Ülkemizde işlenen tarla alanlarında en fazla hangi ürünlere yer ayrılmıştır?
A.
B.
C.
D.
Tahıllar
Baklagiller
Yağlı tohumlar
Yem bitkileri
19. Aşağıdakilerden hangisi alüvyal topraklar bakımından diğerlerinden daha
zengindir?
A.
B.
C.
D.
Artvin
Adana
Ardahan
Bingöl
20. Aşağıdakilerden hangisi otsu bitkilerden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
Kardelen
Mine
Yıldız
Keçiboynuzu
21. Türkiye’deki toprak tipleri ve dağılışı üzerinde aşağıdakilerden hangisi etkili değildir?
A.
B.
C.
D.
Heyelanlar
Bitki örtüsü
İklim
Yer şekileri
22. Yer şekillerinin engebeli, eğimin fazla olduğu yerlerde hidroelektrik enerji potansiyeli yüksek olur. Bu bilgiye göre aşağıdaki akarsulardan hangisinin hidroelektrik enerji potansiyeli daha yüksektir?
A.
B.
C.
D.
38
Susurluk
Fırat
Gediz
Aksu
2. ÜNİTE
NEREDE VE NASIL YAŞIYORUZ?
1. Yaşadığınız yerin yerleşim alanı olarak seçilmesinde etkili olan faktörler
nelerdir?
2. Kırsal yerleşmeler ile şehir yerleşmeleri birbirinden ayıran faktörler
nelerdir?
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Görsel materyalleri kullanarak Türkiye’de yerleşme ve nüfusun dağılışını
etkileyen faktörler hakkında çıkarımlarda bulunmayı,
2. Türkiye’de yerleşme birimlerini fonksiyonel özellikleri açısından ayırt etmeyi
3. Doğal unsurlardan yola çıkarak, Türkiye’deki kır yerleşme tiplerinin çeşitliliğini örneklendirmeyi,
4. Türkiye’deki şehirleri fonksiyonlarına göre örneklendirmeyi öğreneceğiz
ANAHTAR KAVRAMLAR
Yerleşme
Ekonomik
fonksiyonlar
Kır
yerleşmeleri
İdari
fonksiyon
Köy
Kent
40
Köy altı
yerleşmeleri
COĞRAFYA 4
1. TÜRKİYE’DE NÜFUSUN VE YERLEŞMENİN
DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Doğal faktörler
1. Yeryüzü şekilleri (dağların uzanışı, eğim, bakı, yükselti)
2. İklim koşulları (yağış, sıcaklık)
3. Su kaynakları
4. Kara ve denizlerin dağılışı
5. Jeolojik yapı ve toprak çeşitleri
6. Bitki örtüsü
Beşeri faktörler
1. bilim ve teknolojideki gelişmeler
2. İç ve dış göçler
3. Ulaşım
4. Ekonomi (turizm, sanayi, ticaret, tarım, hayvancılık, madencilik, ormancılık,
balıkçılık)
Resim 02.01: Türkiye nüfus yoğunluğu haritası
41
COĞRAFYA 4
BİLGİ NOTU
Ülkemizde sıcaklık ve yağış şartları uygun olmasına rağmen nüfusu az olan
alanlarımız da vardır. Güney Ege kıyılarında yer alan Menteşe Yöresi bu duruma en
iyi örneklerden biridir. Yükseltinin ve eğimin fazla olması tarım alanlarını azaltmış,
ulaşımı güçleştirmiştir. Buna bağlı olarak geçim kaynakları azalmış ve yerleşim
alanları sınırlanmıştır.
2. TÜRKİYE’DE YERLEŞMELER
Türkiye, dünyanın en eski yerleşim alanlarından biridir. Bunun başlıca nedenleri şunlardır:
t "OBEPMVOVODPǘSBGƌLPOVNV
t ƞLMƌNƌOFMWFSƌǵMƌPMNBT‘
t 4VLBZOBLMBS‘O‘OZFUFSMƌPMNBT‘
t 7FSƌNMƌUBS‘NBMBOMBS‘O‘OCVMVONBT‘
t 6MBǵ‘NLPǵVMMBS‘O‘OVZHVOPMNBT‘
Zaman içinde artan nüfus ve gelişmelere bağlı olarak yerleşme birimleri büyümüş, gelişmiş ve hızla yayılmıştır.
Bu yerleşmelerin görünümü, fonksiyonları, genişlikleri ve nüfusları birbirinden farklıdır. Bu farklı özelliklerden yola çıkarak ülkemizdeki yerleşmeleri kır ve kent
yerleşmeleri olarak iki grup altında toplayabiliriz.
Kent ve kır yerleşmelerini birbirinden ayırmak için çeşitli ölçütler kullanılmaktadır. Bu ölçütler şunlardır:
t /àGVTTBZ‘T‘OàGVTVEFOB[PMBOZFSMFSL‘SGB[MBPMBOZFSMFSLFOUZFSleşmesidir.)
t ƞEBSƌZBQ‘ƌMÎFMFSWFƌMMFSLFOUZFSMFǵNFTƌEƌS
t (FÎƌNLBZOBLMBS‘L‘STBMZFSMFǵNFMFSEFUBS‘NWFIBZWBOD‘M‘LLFOUTFMZFSMFǵmelerde sanayi ve hizmet sektörü temel geçim kaynağıdır.
Kır Yerleşmeleri
Kır yerleşmeleri, ekonomik fonksiyonu ekim-dikim ve hayvancılık olan yerleşmelerdir. Köy ve köy altı yerleşmeleri olarak iki gruba ayrılmaktadır.
42
COĞRAFYA 4
Köy: 1924 yılında çıkarılan 442 sayılı Köy Kanunu’na göre; cami, okul, yaylak,
baltalık, orman gibi malları bulunan ve toplu veya dağınık oturan insanların bağ,
bahçe ve tarlaları ile birlikte oluşturdukları yerleşmelerdir.
Köy İdari alanındaki kır yerleşmeleri: İdari açıdan köye bağlı, köyden daha küçük, tek ev ve eklentileri yerleşme grupları ve mahalleler şeklinde sınıflandırılan toplu veya dağınık yerleşmelerdir.
Köy Yerleşmeleri
Resim 02.02: Dağınık yerleşme.
Resim 02.03: Toplu yerleşme.
BİLGİ NOTU
Su kaynaklarının bol yer şekillerinin engebeli ve tarım arazilerinin parçalı olduğu yerlerde dağınık yerleşmeler yaygındır. Ülkemizde özellikle Karadeniz de bu
tip yerleşmelere rastlanır. Su kaynaklarının az ve yer şekillerinin sade olduğu alanlarda toplu yerleşmeler görülür. Bu tip yerleşmeler ise iç Anadolu ve Güneydoğu
Anadolu da yaygındır.
Ülkemizde toplu köy yerleşmeleri vadi tabanlarında, dağ yamaç ve etekleri
ile düz araziler üzerinde kurulmuştur. Yolların akarsu vadilerini takip etmesi, sulama
sorununun olmaması, tarım alanının varlığı, vadi içi köylerinin kurulmasına sebep
olmuştur. Dağ eteği köylerindeyse tarım alanlarından daha fazla yararlanılırken hayvancılık için de dağlık alanlar kullanılmaktadır.
Köy İdari Alanındaki Kır Yerleşmeleri
Köy İdari alanındaki kır yerleşmelerinin bir kısmı devamlı bir kısmı geçici yerleşmelerdir. Devamlı yerleşmeler çiftlik, mahalle, divan ve mezradır. Geçici yerleşmeler ise yayla, ağıl, kom, dam ve obadır.
43
COĞRAFYA 4
Mahalle; bir köyden ayrılmış, fakat idari fonksiyonu olmadığı için ayrı bir köy
sayılamayan yerleşme üniteleridir. Gelişerek büyüyebilirler. Mahalleler; Batı Karadeniz, Batı Anadolu, Akdeniz ve Marmara’da yaygındır.
Mezra; Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, İç Anadolu ile Doğu Karadeniz’de
yaygındır. Mezralarda ekonomik fonksiyon çoğunlukla tarımdır. Yüksek yerlerde
hayvancılık faaliyetleri yoğunluk kazanır.
Divan; birkaç mahallenin tek muhtarlık olarak birleştiği kır yerleşmeleridir.
Özellikle Batı Karadeniz’de yaygındır.
Çiftlik; bir veya birkaç ev, ambar ve tarım arazisinden oluşan yerleşmelerdir.
Bunların bazılarında hayvancılık, bazılarında tarım, bazılarında ise her iki faaliyet birlikte yapılır. Trakya, Ege, Akdeniz ve İç Anadolu’da yaygındır.
Kom ve ağıl; hayvancılık için otlak alanlarına bağlı olarak çoğunlukla yazın kullanılan, köye bağlı yerleşmelerdir. Komlara özellikle Doğu Anadolu başta olmak üzere Güneydoğu Anadolu’da da rastlanır. Ağıl yerleşmelerine ise Türkiye’de hayvancılık
yapılan bütün yerlerde rastlanır.
Yayla; Köye bağlı yerleşme birimleri içinde en yaygın olanı yayla yerleşmeleridir. Yaylalar yaz döneminde halkın
hayvanlarını otlatmak için çıktıkları alanlardır. Geleneksel yaylacılık anlayışı günümüzde değişmeye başlamıştır. Kuzey
Anadolu dağ sıralarında denize bakan
yamaçlardaki yaylalar turizme açılmıştır. Yayla turizminin gelişmesiyle birlikte
buralarda lüks konutlar ve oteller çoğalmıştır. Benzer değişim Toroslar ve Ege
Resim 02.04: Yayla yerleşmesi
Dağları üzerindeki yaylalarda da görülür.
Güney Anadolu sıradağlarında klasik anlamda yaylacılık yüksek kesimlerde yapılır.
Göçebe yörüklerin sürdürdüğü bu tip yaylacılık, hayvancılığa dayalı bir faaliyet olarak devam eder. Aynı faaliyete ülkemizin
doğu ve güneydoğu kesimlerinde de
rastlanır. Toros Dağlarındaki yayla yerleşmeleri sıcaklardan korunmak amacıyla
sayfiye olarak kullanılmaktadır.
Oba; göçebe çobanların çadırlarından oluşan yerleşmelerdir. Batı ve Güneydoğu Toroslar ile Doğu Anadolu ve
Güneydoğu Anadolu’da yaygındır.
Resim 02.05: Oba yerleşmesi
44
COĞRAFYA 4
Dam; Bozcaada, Gökçeada ve Ege’de görülür. Geçim kaynağı hayvancılıktır.
Şehirlerin Sınıflandırılması
Şehirler nüfuslarına ve fonksiyonlarına göre sınıflandırılır. Şehirlerin fonksiyonlarına göre sınıflandırılmasında ekonomik, idari, askerî, kültürel özellikleri dikkate alınır. Şehirlerin bazılarında yalnızca bir fonksiyon gelişmişken bazılarında ise
birden fazla hâkim fonksiyon etkilidir.
Kara yoluyla deniz yolunun kesiştiği yerler olan limanlar, ticaret şehirlerinin
can damarlarıdır. Liman şehirleriyle ticaret şehirlerini ayrı tutmak güçtür. Ülkemizdeki birçok liman şehri aynı zamanda ticaret şehridir.
Nüfuslarına göre şehirler
Küçük kentler: nüfusu 10-25 bin arasında olan kentlerdir.
Orta büyüklükte kentler: nüfusu 25 bin ile 100 bin arasında olan kentlerdir.
Büyük kentler: nüfusu 100 bin ile 500 bin arasında olan kentlerdir.
Metropol kentler: nüfusu 500 binden fazla olan kentlerdir.
Fonksiyonlarına göre şehirler
İdari Şehirler: Gelişmesinde yönetim merkezi olması ön plandadır.
Ankara’nın bugünkü duruma gelmesinin en önemli nedeni başkent olmasıdır.
Kültürel Şehirler: Üniversite ile
yüksek okulların bulunduğu, çeşitli bilim, sanat ve kongre etkinliklerinin dü-
Resim 02.06: Ankara
zenlendiği, festivallerin yapıldığı, tarihî
zenginliklerin bulunduğu şehirlerdir.
İstanbul, Ankara, İzmir, Eskişehir, Bursa
gibi şehirlerimiz örnek olarak verilebilir.
Askerî Şehirler: Gelişmesinde askerî birliklerin varlığının etkisi büyüktür.
Sarıkamış ve Gölcük örnek verilebilir.
Resim 02.07: İstanbul
45
COĞRAFYA 4
Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Şehirler: Gelişmesinde tarım, sanayi (imalat
sanayi, madencilik), hizmet (ulaşım, ticaret, turizm vb.) sektörlerinin biri veya birden
fazlası etkilidir.
Tarım şehri: Asıl fonksiyon tarım ve hayvancılıktır. Hizmet sektörü nüfus ve ticaretin artmasına bağlı olarak değişir. Tarım alanlarının merkezinde, kavşak noktada
yer alır. Tarım ürünlerini işleyecek küçük sanayi tesisleri vardır. Çevre ihtiyaçlarının
karşılandığı pazar ile küçük alışveriş merkezleri bulunmaktadır. Ürünleri pazarlayacak ticaret kapasitesine sahiptir. Tarsus Söke İnegöl örnek verilebilir.
Ticaret şehri: Asıl fonksiyon ticarettir. Sanayi ve hizmet sektörü gelişmiştir.
Geniş bir hinterlanda sahip işlek ulaşım
yollarının kavşak noktasındadır. Liman
şehri olarak gelişmiş korunaklı bir limana
sahiptir. Şehrin gelişmesine bağlı olarak
değişen orta ya da büyük ölçekli sanayi
tesisleri, ticaret mallarının alınıp satıldığı, üretildiği, depolandığı çok sayıda iş
yeri, pazar, panayır ve fuarlar, büyük küResim 02.08: İzmir
çük alışveriş merkezleri vardır. İthalat ve
ihracat yoğundur. Mersin, İstanbul ve İzmir örnek verilebilir.
Resim 02.09: İzmit
Sanayi şehri: Asıl fonksiyon sanayidir. Ticaret ve hizmet sektörü gelişmiştir.
Kavşak noktasında ya da bütün ulaşım
yollarına yakın bir konumda bulunmaktadır. Maden, enerji kaynağı ve ham
maddeye yakındır ya da kolay ulaşılabilecek konumdadır. Bir ya da birden fazla
gelişmiş sanayi kolu vardır. Ticaret gelişmiştir. İthalat ya da ihracat yoğundur.
Bursa, İzmit, Manisa, İstanbul ve Zonguldak örnek verilebilir.
Turizm şehri: Turizm, ticaret, hizmet faaliyetleri gelişmiştir. Doğal güzelliklere
veya tarihî zenginliklere sahiptir. Gelişmiş ulaşım ağı vardır. Sanayi tesisleri şehrin
gelişmesine bağlı olarak değişir. Gelişmiş ticari fuarlar, pazarlar ve alışveriş merkezlerine sahiptir. El sanatları yaygındır. Antalya, Bursa, İstanbul, Nevşehir örnek verilebilir.
46
COĞRAFYA 4
Ulaşım şehri: Ulaşım, ticaret, hizmet ve sanayi sektörleri gelişmiştir. Büyümesinde ulaşım hizmetleri etkilidir.
Kavşak noktaları ve işlek yolların üzerinde yer alır. Eskişehir, Konya, Ankara, İstanbul örnek verilebilir.
Hinterlandın Şehirlerin
Gelişmesine Etkisi
Hinterland: Art bölge, ekonomik
Resim 02.10
olarak limanı besleyen, limanla etkileşen
alandır. Bir limanın art bölgesindeki sanayi tesisleri, ticari fonksiyonları, tarım alanları, enerji kaynaklarının yayıldığı alanı ne kadar genişse liman da o oranda gelişir.
Trabzon Limanı’nın hinterlandı Doğu Karadeniz, İstanbul Limanı’nın hinterlandı bütün Türkiye’dir.
Hinterlandı geniş olan limanlarımız: İstanbul, İzmir, Mersin, İzmit, İskenderun
ve Samsun limanlarıdır.
Sinop doğal liman olmasına rağmen Samsun limanı kadar neden gelişmemiştir?
Resim 02.11: Sinop limanı
Resim 02.12: Samsun limanı
BİLGİ NOTU
Sinop limanının hinterlandı dar olduğundan gelişmemiştir. Bu durumun nedeni dağların iç kesimlerle olan ulaşımı zorlaştırmasıdır.
47
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENDİK?
Türkiye’de nüfus ve yerleşmenin dağılışını iklim, yer şekilleri, su kaynakları, sanayi, ulaşım, ticaret, tarım ve turizm gibi faaliyetlerin etkilediğini
Türkiye’nin Dünya’nın en eski yerleşim alanlarından biri olması iklimin elverişli olması, su kaynaklarının bol olması, ulaşım koşullarının uygun olması ve verimli
tarım alanlarına sahip olmasından kaynaklandığını
Kent ve kır yerleşmelerini birbirinden ayırt etmede, nüfus sayısının, idari yapının ve geçim kaynaklarının esas alındığını
Ülkemizdeki başlıca köy idari alanındaki kır yerleşmelerinin mezra, yayla, oba,
mahalle, divan, ağıl, kom, dam ve çiftlik olduğunu
Ülkemizde şehirlerin idari, kültürel, askeri ve ekonomik fonksiyonlarına göre
sınıflandırıldığını
Ekonomik fonksiyonlarına göre tarım, ticaret, sanayi, turizm ve ulaşım şehirlerinin olduğunu
Yer şekillerinin engebeli ve su kaynaklarının bol olduğu doğu Karadeniz de
dağınık kır yerleşmesinin yaygın olduğunu
Yer şekillerinin düz ve su kaynaklarının az olduğu iç bölgelerde ise toplu kır
yerleşmelerinin yaygın olduğunu
Hinterlandı geniş olan liman şehirlerinin geliştiğini ancak Sinop gibi hinterlandı dar olan liman şehirlerinin gelişmediğini öğrendik.
48
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 1
Aşağıdaki tabloda bazı şehirler verilmiştir. Bu şehirlerin hangi fonksiyonlarının
ön plan çıktığını örnekte olduğu gibi işaretleyiniz (Bazı şehirler birden fazla fonksiyonla ön plana çıktığından, birden fazla işaretlenebilir).
Şehirler
Ankara
Tarım
Ticaret
Sanayi
Turizm
Maden Askeri İdari
Ulaşım
X
İstanbul
İzmir
Bursa
Adana
Konya
Eskişehir
Antalya
Van
Nevşehir
Zonguldak
Manisa
İzmit
Gaziantep
Mersin
İnegöl
Söke
Gölcük
Bodrum
Batman
Trabzon
Tarsus
Kayseri
49
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 2
Aşağıda tanımlanan köy idari alanındaki kır yerleşmelerinin karşısına uygun
olan kırsal yerleşmeyi yazınız.
ÇİFTLİK
MEZRA
YAYLA
AĞIL
OBA
DİVAN
Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu’da
yaygın olan bu yerleşim alanlarında çoğunlukla tarım yapılır. Yüksek yerlerde hayvancılık da yapılır.
Birkaç mahallenin tek muhtarlık olarak birleştiği kır
yerleşmeleridir. Batı Karadeniz’de yaygındır.
Bir veya birkaç ev ve tarım arazisinden oluşan yerlerdir. Bazılarında tarım bazılarında hayvancılık bazılarında
ise her iki faaliyet birlikte yapılır. Trakya, Ege, Akdeniz ve İç
Anadolu’da yaygındır.
Göçebe çobanların çadırlarından oluşan yerleşmelerdir. Batı ve Güneydoğu Toroslar ile Doğu Anadolu’da yaygındır.
Köye bağlı yerleşme birimleri içinde en yaygın olanıdır.
Yaz döneminde halkın hayvanlarını otlatmak için çıktıkları
alanlardır. Karadeniz’de yaygındır. Toroslardaki yerleşmeler
ise turizm amaçlı kullanılmaktadır.
Hayvancılık için otlak alanlarına bağlı olarak çoğunlukla yazın kullanılan köye bağlı yerleşmelerdir. Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu’da yaygındır.
Bir köyden ayrılmış fakat idari fonksiyonu olmadığı
için ayrı bir köyü sayılmayan yerleşme üniteleridir. Bunlar
devamlı yerleşmelerdir. Gelişerek büyüyebilirler.
Daha çok küçükbaş hayvancılığa yönelik yerleşmelerdir.
50
KOM
MAHALLE
COĞRAFYA 4
2. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de nüfus ve yerleşmenin dağılışını etkileyen
doğal faktördür?
A.
B.
C.
D.
2.
* tarım arazisi verimli
* göç alır
* nüfus fazla
Yukarıda bazı özellikleri verilen ilimiz aşağıdakilerden hangisi olabilir?
A.
B.
C.
D.
3.
Göller
Menteşe
Iğdır
Taşeli
Kent ve kır yerleşmelerini birbirinden ayırmak için çeşitli ölçütler kullanılmaktadır.
Aşağıdakilerden hangisi bu ölçütlerden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
5.
Adana
Bingöl
Çankırı
Artvin
Ülkemizde sıcaklık ve yağış şartları uygun olmasına rağmen nüfusu az olan
alanlarımızda vardır. Güney Ege kıyılarında yer alan ……………..yöresi bu duruma örnektir.
Yukarıda boş bırakılan alana aşağıdakilerden hangisi yazılmalıdır?
A.
B.
C.
D.
4.
Ekonomi
Ulaşım
İklim
Göç
Nüfus
Ekonomik faaliyetin türü
Ekonomik faaliyetin çeşitliliği
Yeryüzü şekilleri
Aşağıdakilerden hangisi devamlı kır yerleşmelerinden biridir?
A. Köy
B. Yayla
C. Ağıl
D. Oba
51
COĞRAFYA 4
6.
Su kaynaklarının yeterli , tarım arazilerinin küçük ve dağınık olduğu yerlerde
dağınık kır yerleşmeleri yaygındır.
2
1
3
4
Haritada numaralandırılan alanların hangisinde dağınık kır yerleşmeleri
yaygındır.
A. 1
B. 2
C. 3
D. 4
7.
Doğal bir liman olmasına rağmen hinterlandı dar olduğundan yeterince gelişmemiştir
Yukarıda söz konusu edilen liman şehrimiz hangisidir?
A.
B.
C.
D.
8.
Mersin
İzmir
Sinop
İstanbul
I. Turizm şehri - Bodrum
II. Liman şehri - iskenderun
III. Tarım şehri - Merzifon
IV. Sanayi şehri - Oltu
Yukarıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?
A. I
9.
C. III
D. IV
Köy altı yerleşmeleri içinde en yaygın olanı aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
52
B. II
Divan
Yayla
Kom
Dam
COĞRAFYA 4
10. * İstanbul
* Ankara
* İzmir
Yukarıdaki şehirlerin ortak özelliği hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Liman şehri olmaları
Turizmin gelişmiş olması
Nüfusun fazla olması
Akdeniz ikliminin görülmesi
11. Türkiye’nin kıyı bölgelerindeki bazı illerinin nüfuslarının mevsimlere göre değişmesinde;
I. Tarım
II. Endüstri
III. Turizm
IV. Madencilik
Sektörlerinden hangileri daha etkilidir?
A. I ve II
B. I ve III
C. II ve III
D. III ve IV
12. Aşağıdakilerden hangisi nüfus ve yerleşmeyi etkileyen beşeri faktör değildir?
A.
B.
C.
D.
Turizm
Balıkçılık
Yağış
Ulaşım
13. Adana ilinin yoğun nüfuslu olmasında aşağıdakilerden hangisi etkili değildir?
A.
B.
C.
D.
Verimli tarım arazilerinin varlığı
İklim koşullarının uygun olması
Seyhan ve Ceyhan ırmaklarının varlığı
Maden bakımından zengin olması
14. Aşağıdaki şehirlerden hangisi diğerlerinden daha yoğun nüfusludur?
A.
B.
C.
D.
Sivas
İzmit
Kastamonu
Karaman
53
COĞRAFYA 4
15. Aşağıdakilerden hangisi geçici kır yerleşmelerindendir?
A. Yayla
B. Mahalle
C. Divan
D. Köy
16. Aşağıdakilerden hangisi büyük kentlere örnek verilemez?
A.
B.
C.
D.
İstanbul
Bayburt
Bursa
Adana
17. Aşağıdakilerden hangisinde dağınık yerleşmeler yaygındır?
A.
B.
C.
D.
Konya ovası
Kıyı Ege
Doğu Karadeniz
Çukurova
18. Divan;
Birkaç mahallenin tek muhtarlık olarak birleştiği kır yerleşmeleridir.
Divan yerleşmeleri aşağıdaki yörelerin hangisinde yaygındır?
A.
B.
C.
D.
Batı Karadeniz
Güneydoğu Anadolu
Trakya
Menteşe yöresi
19. Aşağıdakilerden hangisi sanayi şehirlerine örnek olarak verilemez?
A.
B.
C.
D.
İzmit
Manisa
Muş
İstanbul
20. Aşağıdaki şehirlerden hangisi kıyıda yer almaz?
A.
B.
C.
D.
54
Giresun
Zonguldak
İzmit
Gümüşhane
3. ÜNİTE
TÜRKİYE’NİN NÜFUS ÖZELLİKLERİ VE NÜFUS
HAREKETLERİ
1. Ülkemizdeki göçlerin sebepleri nelerdir?
2. Göç alan yerlerde hangi sorunlar oluşmaktadır?
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Verilerden yararlanarak Türkiye nüfusunun yapısal özelliklerinin dağılışInı
sorgulamayı,
2. Görsel materyallerden yararlanarak Türkiye’de nüfusun tarihsel seyrini,
sosyal ve ekonomik faktörler açısından sorgulamayı,
3. Örnek incelemeler yoluyla Türkiye’deki göçlerin neden ve sonuçlarını değişim ve süreklik açısından sorgulamayı öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Ekonomik
Kalkınma
İş Gücü
Mübadele
Çekici
Faktörler
Aktif Nüfus
İtici
Faktörler
56
COĞRAFYA 4
1. TÜRKİYE NÜFUSUNUN YAPISAL ÖZELLİKLERİ
Nüfusun yapısal özelliklerini yansıtan başlıca kriterler şunlardır;
t /àGVTVOZBǵHSVQMBS‘OBEBǘ‘M‘N‘
t /àGVTVODƌOTƌZFUFHÚSFEBǘ‘M‘N‘
t ±BM‘ǵBOOàGVTVOFLPOPNƌLGBBMƌZFULPMMBS‘OBHÚSFEBǘ‘M‘N‘
t 5àSLƌZFOàGVTVOVOFǘƌUƌNEVSVNV
t 5àSLƌZFOƌOL‘SWFLFOUOàGVTV
Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı
Yaş grupları nüfusun genel yapısı ve doğurganlık oranı hakkında bilgi sahibi
olmamızı sağlar. Ayrıca iş, eğitim, sağlık vb. ihtiyaçların belirlenmesinde ve geleceğe
yönelik planlamanın yapılabilmesinde önemli rol oynar.
Nüfusumuzun en önemli özeliği genç ve dinamik yapı göstermesidir. Toplam
nüfus içinde 0 - 25 yaş grubu, nüfusun % 49’ unu oluşturur. Türkiye nüfusunun yaş
yapısı nüfus artış hızının değişmesi ve ortalama yaşam süresinin uzaması nedeniyle
sürekli değişim gösterir.
1990 yılına kadar geniş tabanlı nüfus piramitlerine sahip olan ülkemizde, son
yıllardaki değişimlerle nüfus piramidinin tabanı daralma eğilimine girmiştir.
Yaş Grubu
90+
80–84
75–79
70–74
65–69
60–64
55–59
50–54
45–49
40–44
35–39
30–34
25–29
20–24
15–19
10–14
6–8
0–4
6
4
2
0
Erkek
0
2
4
6
Kadın
Türkiye nüfus piramidi (TÜİK, 2011)
57
COĞRAFYA 4
Türkiye’nin nüfus piramidi incelendiğinde şu sonuçlara ulaşılabilir;
t ±PDVLWFHFOÎOàGVTPSBO‘O‘OGB[MBZBǵM‘OàGVTPSBO‘O‘OB[PMNBT‘OEBOEPMBZ‘
piramit geniş tabanlıdır.
t (FOÎOàGVT
OàGVTVOZBLMBǵ‘LƌOƌPMVǵUVSNBLUBE‘S
t 1ƌSBNƌEƌOUBCBO‘O‘OHƌEFSFLEBSBMNBT‘EPǘVNPSBO‘O‘OB[BMNBT‘OEBOLBZnaklanmaktadır.
t ÃMLFNƌ[ƌO OàGVT QƌSBNƌEƌ EPǘVN PSBOMBS‘ I‘[MB B[BMBO WF HFMƌǵNFLUF PMBO
ülkelerin nüfus piramitlerine benzemektedir.
Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı
Nüfusun cinsiyet durumu bir ülkedeki kadın ve erkek nüfusu ifade eder. Kadın
ve erkek nüfusu sadece demografik anlam taşımaz. Bu nüfus, sosyal ve ekonomik
bakımdan da önemlidir. Örneğin I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı’nda Türkiye büyük bir erkek nüfusu kaybına uğramıştır. Bu durum evlenecek yaştaki erkeklerin savaşa katılması nedeniyle doğum oranının düşmesine yol açmıştır. Bir şehirde kadın
ve erkek nüfus arasındaki farkı; sanayi, şehrin göç alıp vermesi, askerî birlik bulunup
bulunmaması gibi faktörler etkiler.
milyon kişi
30
milyon kişi
14
ŞEHİR NÜFUSU
KÖY NÜFUSU
12
25
10
20
8
15
Erkek
Bayan
10
Erkek
Bayan
5
4
5
2
1927 1950 1970 1980 1990 2000 2010 Yıllar
Türkiye’nin seçilmiş yıllara göre kentsel
nüfusu (TÜİK, 2011)
1927 1950 1970 1980 1990 2000 2010 Yıllar
Türkiye’nin seçilmiş yıllara göre kırsal
nüfusu (TÜİK, 2011)
Sanayi ve ticaretin geliştiği yerler göç aldığından erkek nüfus kadın nüfustan
daha fazladır. İstanbul, İzmir, Kocaeli bu duruma örnektir.
58
COĞRAFYA 4
Ekonomik imkanların yetersiz olduğu göç veren yerlerde ise kadın nüfus erkek
nüfustan daha fazladır. Kastamonu, Kırşehir ve Sinop bu duruma örnektir.
Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Göre Dağılımı
Çalışma çağındaki nüfus dilimi içinde bulunan ve belirli bir işi olan nüfusa “çalışan nüfus” veya “aktif nüfus” denir. Çalışma çağındaki nüfus dilimi içerisine girdiği
hâlde işi olmayan nüfusa da “iş gücüne dahil olmayan” nüfus veya “işsiz nüfus” adı
verilmektedir.
% 29,2
% 51,2
% 48,8
% 70,8
İş gücüne katılmayanlar
İş gücüne katılanlar
Türkiye’de iş gücüne katılma oranı
(TÜİK, 2011)
Erkek
Kadın
Türkiye’de cinsiyet durumuna göre iş gücüne
katılma oranı (TÜİK, 2011)
Ülkelerin gelişmişlik ölçütlerinden biri de toplam nüfus içindeki aktif nüfus
oranı ve aktif nüfusun faaliyet kollarına göre dağılımıdır. Bu konuda belirleyici olan
faaliyet kolları tarım (birincil), sanayi (ikincil) ve hizmet (üçüncül) sektörüdür. Gelişmiş ülkelerde tarım alanında çalışan nüfus oranı azdır. Cumhuriyetin ilk yıllarında
tarım alanında çalışanların oranı daha fazla iken sanayi ve hizmet sektöründeki gelişmelere paralel olarak tarımda çalışanların oranı azalmaktadır.
Tarım
% 28,7
% 59,9
Sanayi
Hizmet
% 48,6
% 25,2
% 11,4
% 26,2
1980
2010
Türkiye’de çalışan nüfusun iş kollarına göre dağılımı (TÜİK, 2011)
59
COĞRAFYA 4
Türkiye Nüfusunun Eğitim Durumu
1927 yılında 6 yaş ve üstü nüfus dikkate alındığında genel nüfusumuzun sadece %11’i okuryazarken 2000’de bu oran % 88’e çıkmıştır. Ancak okuryazar olmayan
nüfusun % 71’ini kadınlar oluşturmaktadır.
%7
% 11
%9
Okumayazma bilmeyenler
Okuryazar
Bilinmeyen
% 89
1927
% 84
2010
Türkiye’nin Kır ve Kent Nüfusu
Bir ülkenin kırsal alanlarında ve kentlerinde bulunan nüfus miktarları, o ülkenin ekonomik ve sosyal yapısını yansıtan önemli göstergelerden biridir. Gelişmiş ülkelerde kırsal nüfus oranı toplam nüfusun % 10’nunu geçmemektedir.
Ülkemizde nüfusu 10.000’in altında bulunan yerleşmelerde yaşayan nüfus
“kırsal nüfus” olarak adlandırılır. Kırsal nüfusun geçimi önemli ölçüde tarıma ve hayvancılığa dayanmaktadır.
Cumhuriyetin ilk yıllarında kırsal nüfus, toplam nüfusumuzun büyük kısmını
oluşturuyordu. 1927’de ülkemiz nüfusunun % 83,8’i kır, %16,2’si şehir yerleşmelerinde yaşıyordu. Kırsal nüfusun bu miktarının fazlalığı etkisini giderek kaybetmesine
rağmen 1970’li yılların sonlarına kadar devam etmiştir. İlk olarak 1985 yılında ülkemizde yapılan nüfus sayımında şehir nüfusu, kırsal nüfusundan daha yüksek sayıya
ulaşmıştır. Günümüz de ise şehir nüfusu oranı %77 iken kır nüfusu oranı %23tür.
60
COĞRAFYA 4
Kent ve Kırsal Nüfus Oranı,
%
1927 – 2000
100
80
60
40
20
0
1927
1940
1950
KIRSAL NÜFUS
1960
1970
1980
1990
1990
2010
KENT NÜFUSU
2. TÜRKİYE’DE NÜFUSUN TARİHSEL GELİŞİMİ
Türkiye’de Nüfus Sayımları
Dünya nüfusu gibi Türkiye nüfusu da sürekli bir değişim ve artış içindedir. Bu
değişim ve artış, hızını kaybetmekle beraber günümüzde de sürmektedir.
Nüfustaki artış ve değişim belirli aralıklarla yapılan genel nüfus sayımlarıyla
belirlenir. Osmanlı Devleti’nde ilk nüfus sayımı II. Mahmut döneminde gerçekleştirilmiştir
t $VNIVSƌZFU%ÚOFNƌOEFƌMLLBQTBNM‘OàGVTTBZ‘N‘Z‘M‘OEBZBQ‘MN‘ǵU‘S
1935’teki nüfus sayımından sonra 1990’a kadar sayımların sonu “0” ve “5” ile
biten yıllarda, 1990’dan sonra ise 10 yılda bir yapılmasına karar verilmiştir.
Ülkemizdeki nüfus sayımlarında ülke sınırları içinde bulunanlar, bulundukları
yerlerde sayılırlar. Bu nedenle sayım günü çeşitli nedenlerle yurt dışında olanlar sayılamamaktadır.
BİLGİ NOTU
II. Mahmut döneminde 1831 yılında asker ve vergi yükümlülerini belirlemeye
yönelik olarak yapılan ilk nüfus sayımında Anadolu’nun nüfusu 7-7,5 milyon olarak sayılmıştır.
61
COĞRAFYA 4
Sayım Tarihleri
Nüfus
Yıllık Nüfus Artış Hızı
Binde (‰)
28.10.1927
13.648.270
–
20.10.1935
16.158.018
21,1
20.10.1940
17.820.950
19,59
21.10.1945
18.790.174
10,59
22.10.1950
20.947.188
21,73
23.10.1955
24.064.763
27,75
23.10.1960
27.754.820
28,53
24.10.1965
31.391.421
24,63
25.10.1970
35.605.176
25,19
26.10.1975
40.347.719
25,01
12.10.1980
44.736.957
20,65
20.10.1985
50.664.458
24.88
21.10.1990
56.473.035
21.71
22.10.2000
67.853.315
18.35
31.12.2010
73.722.988
15.88
(TÜİK, 2011)
OKUMA PARÇASI
ADRESE DAYALI NÜFUS KAYIT SİSTEMİ SONUÇLARI, 2011
Yerleşim yeri nüfusları, 2007 yılında kurulan ve İçişleri Bakanlığı Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü (NVİGM) tarafından güncellenen Adrese Dayalı Nüfus
Kayıt Sistemi (ADNKS)’nden alınan nüfusla birlikte, kurumsal yerlerde kalan nüfus dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Kurumsal yerlerde (kışla, cezaevi, huzurevi, üniversite
öğrenci yurtları vb.) kalanlar uluslararası tanım gereği ikamet adreslerinin bulunduğu
yerleşim yeri nüfusuna değil, kurumsal yerlerin bulunduğu yerleşim yeri nüfusuna dahil
edilmişlerdir.
Ayrıca il, ilçe, belediye, köy ve mahallelere göre nüfuslar belirlenirken; NVİGM tarafından, ilgili mevzuat ve idari kayıtlar uyarınca Ulusal Adres Veri Tabanı’nda yerleşim
yerlerine yönelik olarak yapılan idari bağlılık, tüzel kişilik ve isim değişiklikleri dikkate
alınmıştır.
62
COĞRAFYA 4
Bu haber bülteninde, NVİGM’den alınan bilgilere dayalı olarak 31 Aralık 2011 tarihi itibarıyla 2011 yılı sonuçlarına yer verilmektedir.
31 Aralık 2011 tarihi itibarıyla Türkiye nüfusu 74.724.269 kişidir
2011 yılında Türkiye’de ikamet eden nüfus bir önceki yıla göre 1.001.281 kişi
artmıştır. Nüfusun % 50,2’sini (37.532.954 kişi) erkekler, % 49,8’ini (37.191.315 kişi)
ise kadınlar oluşturmaktadır.
2011 yılında Türkiye’nin yıllık nüfus artış hızı binde 13,5 olarak gerçekleşmiştir
2011 yılında 81 ilden; 56’sının nüfusu bir önceki yıla göre artarken, 25 ilin nüfusu azalmıştır.
Ülke nüfusunun % 76,8’i il ve ilçe merkezlerinde yaşamaktadır
Toplam nüfusun % 76,8’i (57.385.706 kişi) il ve ilçe merkezlerinde ikamet ederken, % 23,2’si (17.338.563 kişi) belde ve köylerde ikamet etmektedir.
İl ve ilçe merkezlerinde yaşayan nüfus oranının en yüksek olduğu il % 99 ile
İstanbul, en düşük olduğu il ise % 35 ile Ardahan’dır.
Nüfusun % 18,2’si İstanbul’da ikamet etmektedir
Toplam nüfusun % 18,2’si (13.624.240 kişi) İstanbul’da ikamet etmektedir.
Bunu sırasıyla; % 6,6 ile (4.890.893 kişi) Ankara, % 5,3 ile (3.965.232 kişi) İzmir, % 3,6
ile (2.652.126 kişi) Bursa, % 2,8 ile (2.108.805 kişi) Adana takip etmektedir. Ülkemizde en az nüfusa sahip olan Bayburt ilinde ikamet eden kişi sayısı ise 76.724’tür.
Nüfusun yarısı 29,7 yaşından küçüktür
Ülkemizde ortanca yaş 29,7’dir. Ortanca yaş erkeklerde 29,1 iken, kadınlarda
30,3’tür. İl ve ilçe merkezlerinde ikamet edenlerin ortanca yaşı 29,5; belde ve köylerde ikamet edenlerin ortanca yaşı ise 30,5’tir.
Nüfusun % 67,4’ü 15 ile 64 yaşları arasındadır
15-64 yaş grubunda bulunan çalışma çağındaki nüfus (50.346.979 kişi), toplam nüfusun % 67,4’ünü oluşturmaktadır. Ülkemiz nüfusunun % 25,3’ü (18.886.575
kişi) 0-14 yaş grubunda, % 7,3’ü ise (5.490.715 kişi) 65 ve daha yukarı yaş grubunda
bulunmaktadır.
Türkiye’de kilometrekareye 97 kişi düşmektedir
Nüfus yoğunluğu olarak ifade edilen “bir kilometrekareye düşen kişi sayısı”
Türkiye genelinde 97 kişidir. Bu sayı illerde 11 ile 2.622 kişi arasında değişmektedir.
İstanbul ilinde bir kilometrekareye 2.622 kişi düşmektedir. Bunu sırasıyla; 443 kişi ile
Kocaeli, 330 kişi ile İzmir, 257 kişi ile Gaziantep ve 254 kişi ile Bursa illeri izlemektedir.
63
COĞRAFYA 4
Nüfus yoğunluğunun en az olduğu il ise 11 kişi ile Tunceli’dir. Yüzölçümü büyüklüğüne göre ilk sırada yer alan Konya’nın nüfus yoğunluğu 52, yüzölçümü en
küçük olan Yalova’nın nüfus yoğunluğu ise 244’tür.
Milyon kişi
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000 2010
Türkiye nüfusunun yıllara göre artışı (TÜİK, 2011)
Türkiye’de Nüfusun Yıllara Göre Değişimi
Doğumlar ve alınan göçlerle artan nüfus, ölümler ve verilen göçlerle azalır.
Cumhuriyet döneminde yurdumuza zaman zaman çeşitli ülkelerden göçler olduğu
gibi yurdumuzdan da başka ülkelere göçler gerçekleşmiştir.
Nüfus Artış Hızı (‰)
30
25
20
15
10
5
0
2010
2000
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
1950
1945
1940
1935
1927
Yıllar
Yukarıdaki grafikte görüldüğü gibi ülkemizin nüfus artış hızında yıllara göre
değişimler olmuştur. Bu değişime etki eden faktörler nelerdir?
64
COĞRAFYA 4
t Z‘MMBS‘BSBT‘OEBOàGVTBSU‘ǵI‘[‘FOEàǵàLEà[FZEFEƌS#VOVOCBǵlıca nedeni II. Dünya savaşı tehlikesi nedeniyle erkek nüfusun bir kısmının
silah altına alınmasıdır.
t Z‘MMBS‘BSBT‘OEBOàGVTBSU‘ǵI‘[‘FOZàLTFLEà[FZEFEƌS#VEÚOFNde sağlık alanındaki gelişmeler bebek ölümlerinin azalmasına neden olmuştur.
t Z‘MMBS‘BSBT‘OEBOàGVTBSU‘ǵI‘[‘O‘OEàǵNFTƌOEFZVSUE‘ǵ‘OBZBQ‘MBO
işçi göçleri etkili olmuştur.
t Z‘M‘OEBOTPOSBOàGVTBSU‘ǵI‘[‘Eà[FOMƌCƌSB[BMNBFǘƌMƌNƌHÚTUFSNƌǵUƌS
Bu durumun nedenleri:
* ekonomi alanındaki gelişmeler
* eğitim düzeyinin yükselmesi
* kadının iş yaşamında daha çok yer alması
* kent nüfusunun artması
* aile planlaması uygulamalarıdır.
1927-2000 yılları arasında ülke nüfusundaki değişim şu şekilde özetlenebilir:
t /àGVTI‘[M‘CƌSǵFLƌMEFBSUNBLUBE‘S
t &SLFLOàGVTVLBE‘OOàGVTVOEBOEBIBGB[MBE‘S
t /àGVTVOFǘƌUƌNEà[FZƌHƌEFSFLZàLTFMNFLUFEƌS
t 0SUBMBNBZBǵBNTàSFTƌHƌEFSFLV[BNBLUBE‘S
t ,FOUTFMOàGVTHƌEFSFLBSUNBLUBE‘S
t ƞÎWFE‘ǵHÚÎMFSZPǘVOPMBSBLZBǵBON‘ǵU‘S
BİLGİ NOTU
1927-2010 yılları arasında nüfusumuz yaklaşık beş kat artarak 13,6 milyondan 73,7 milyona ulaşmıştır.1990-2010 döneminde ülke nüfusu yılda ortalama
842.105 kişi artmıştır.
Türkiye’de Nüfusun Artışı ve Nedenleri
Türkiye’de nüfus artışını etkileyen temel faktör doğal nüfus artışıdır. Nüfus
artışında doğumlar kadar ölümler de etkilidir. Doğumlarla ölümler arasındaki fark
doğal nüfus artışını oluşturur.
65
COĞRAFYA 4
Türkiye’nin doğal nüfus artışı incelendiğinde özellikle 1950’lerden itibaren
ölüm oranlarında, 1960’lardan itibaren ise doğum oranlarında bir düşmenin söz konusu olduğu görülmektedir. Buradan anlaşıldığına göre doğum oranları azalırken
ölüm oranları da azalmakta, yani insan ömrü uzamaktadır.
Türkiye’de nüfusun artmasında doğal artışlardan başka hangi nedenler rol oynamaktadır?
t Z‘MMBS‘OEBOàGVTBSU‘ǵ‘O‘OMVLL‘TN‘O‘CBǵLBàMLFMFSEFZBǵByan Türklerin siyasal baskılar nedeniyle yurdumuza göç etmesi oluşturur.
t )B[ƌSBO EB )BUBZ‘O BOB WBUBOB LBU‘MNBT‘ Z‘MMBS‘OEB
%12,5’lik bir artışa neden olmuştur.
t Z‘MMBS‘OEBTFGFSCFSMƌLIÉMƌOƌOLBMLNBT‘FLPOPNƌLǵBSUMBS‘OEà[FMmeye başlaması, evlenmelerin artması, doğum oranlarının yükselmesi, bu ve
bundan sonraki dönemdeki artışları da etkilemiştir.
t Z‘MMBS‘OEBCƌOLBEBSƌǵÎƌOƌOZVSUE‘ǵ‘OBÎBM‘ǵNBLƌÎƌOHƌUNFTƌ
nüfus artışında bir yavaşlamaya neden olmuştur.
t Z‘M‘OEBOƌUƌCBSFOOàGVTBSU‘ǵI‘[‘N‘[‘OEàǵNFTƌOEFLFOUMFǵNFWFTBOByileşmeyle birlikte doğum oranlarında meydana gelen azalmanın da etkisi
olmuştur. Ayrıca cumhuriyetin kurulduğu yıllarda yurdumuzun uzun yıllar
süren savaşlarda erkek nüfusunun önemli bir kısmını kaybetmiş olması, toplam doğurganlık oranını oldukça düşürmüştür. Bu nedenle 1965’e kadar nüfus artışını teşvik edici politikalar izlenmiştir. 1965’ten itibaren doğurganlığı
teşvik edici politikaların yerine nüfus planlamasına önem verilmesi ise nüfus
artışının yavaşlamasında etkili olmuştur.
Nüfus Artışının sonuçları
t ,‘STBM LFTƌNEF UPQSBLMBS NƌSBT ZPMVZMB CÚMàOEàǘàOEFO Lƌǵƌ CBǵ‘OB EàǵFO
arazi miktarı azalmaktadır.
t ,FOUMFSEFLPOVUT‘L‘OU‘T‘CBǵHÚTUFSNFLUFWFHFDFLPOEVMBǵNBHÚSàMNFLUFdir.
t ,‘STBMLFTƌNEFZBQ‘MBOZBU‘S‘NMBSEBOWFSƌNBM‘OBNBNBLUBE‘S
t ÃMLFNƌ[ƌOCBU‘WFPSUBLFTƌNMFSƌOEFZFSBMBOƌMMFSEFOàGVTBSU‘ǵ‘OEBEPǘVSganlığın yanı sıra göçlerin de etkisi vardır.
t 5àSLƌZFEFOàGVTBSU‘ǵ‘CB[‘TPSVOMBSBZPMBÎNBLUBE‘S#VTPSVOMBS
* Çevre sorunları oluşur.
* göç artar.
* millî gelir azalır.
*refah seviyesi düşer.
66
COĞRAFYA 4
* hizmetler aksar.
* bağımlı nüfus artar.
* konut sıkıntısı yaşanır.
* düzensiz şehirleşme görülür.
Nüfus artışının olumlu sonuçları nelerdir?
* Üretim ve vergi gelirleri artar.
* İşgücü maliyeti düşer.
* Mal ve hizmetlere talep artar.
* Yeni iş kolları oluşur.
3. ÜLKEMİZDE GÖÇLER
Ülkemizde göçler, yurt dışına ve yurt içine olmak üzere iki yöndedir. Dış göçler,
ülke sınırlarının aşılması ile yapılır. İç göç, ülke sınırları içinde olur ve büyük kısmı
kırsal bölgelerden kentlere doğru yapılır.
İÇ GÖÇLER: Ülkemizde, kırsal alanlarda geçim zorluğu, buna karşılık şehirlerde
başta sanayi olmak üzere diğer sektörlerde iş bulma imkânları kırdan kente göçü
teşvik etmektedir. Kırsal alanlarda tarım topraklarının azlığı, verimin düşmesi göçleri
teşvik etmektedir.
Kırsal alanlardan şehirlere doğru göç, kademeli olarak gerçekleşmiştir. Önce
köyden büyük kasaba veya küçük şehirlere, oradan da büyük şehirlere göç şeklinde
olmuştur.
1950’lerde göç hareketi köyden kente iken 1980’lerden sonra küçük şehirlerden büyük şehirlere doğru gerçekleşmiştir.
BİLGİ NOTU
En çok göç alan iller: İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Adana, Mersin, Antalya
ve Kocaeli’dir.
En çok göç veren iller: Adıyaman, Ağrı, Batman, Bingöl, Bitlis, Hakkâri ve
Muş’tur.
Göç veren yerlerdeki başlıca itici faktörler şunlardır:
t (FÎƌNLBZOBLMBS‘O‘OZFUFSTƌ[Mƌǘƌ
t 4BǘM‘LIƌ[NFUMFSƌOƌOZFUFSTƌ[Mƌǘƌ
t &ǘƌUƌNIƌ[NFUMFSƌOƌOZFUFSTƌ[Mƌǘƌ
t ,BOEBWBMBS‘WFUFSÚSPMBZMBS‘
t %PǘBMBGFUMFSWC
67
COĞRAFYA 4
Göç alan yerlerdeki başlıca çekici faktörler şunlardır:
t ƞǵPMBOBLMBS‘O‘OGB[MBPMNBT‘
t &ǘƌUƌNWFTBǘM‘LIƌ[NFUMFSƌOƌOHFMƌǵNƌǵPMNBT‘
t %BIBLBMƌUFMƌCƌSZBǵBNTVONBT‘
DIŞ GÖÇLER: Türkiye’de dış göç hareketi 1960’tan sonra iş gücüne ihtiyaç duyan Batı Avrupa’nın sanayileşmiş ülkelerine gidişle başlamıştır. 1974’teki petrol bunalımı ve bunu izleyen ekonomik durgunluk, bu ülkelerin iş gücü ihtiyacını azaltınca; iş gücü akımı başta Suudi Arabistan ve Libya olmak üzere Orta Doğu ve Kuzey
Afrika ülkelerine yönelmiştir. Sovyetler Birliği’nin dağılması ile yeni kurulan Türk
Cumhuriyetlerine de 1991’den itibaren Türkiye’den göçler olmuştur.
Resim 03.01: Türkiye’de 1995 – 2000 Yılları Arasında İllere Göre Net Göç Hızı
BİLGİ NOTU
Türkiye’de nüfus artışı ve azalışı üzerinde şu olaylar etkili olmuştur:
– Lozan antlaşması nedeniyle mübadeleye tabi tutularak Yunanistan’dan ülkemize gelenler ve ülkemizden bu ülkeye gidenler
– Hatay’ın anavatana katılması
– Siyasi ve sosyal baskılar nedeniyle Türkiye’ye gelenler
– Çalışmak için başka ülkelere gidenler
68
COĞRAFYA 4
Ülkemizden yurt dışına beyin göçü olmaktadır. Beyin göçü; iyi eğitim görmüş,
nitelikli ve alanında yetişmiş bireylerin başka ülkeye göç edip yerleşmesidir. Beyin
göçünün başlıca nedenleri; alanında iş bulamama, verimli çalışma koşullarından
yoksunluk ve düşük ücrettir. Ülkemizden yurt dışına gitmiş beyin cerrahları, kalp
cerrahları ve astrofizikçiler gibi bilim dallarında uzmanlaşmış kişiler bugün dünyaca
ünlüdürler.
OKUMA PARÇASI
TÜBİTAK, Türkiye’nin bilimde cazibe merkezi haline gelebilmesi için yurtdışındaki
Türk ve yabancı bilim insanlarına yönelik tersine beyin göçünü başlattı.
Proje ile ilk etapta 100 bilim adamı getirilecek. Proje sorumlusu Prof. Dr. Cahit Güran, konuyla ilgili şu bilgileri verdi: “Türkiye’ye gelecek bilim insanlarına yaşam giderleri,
ulaşım ve aile giderleri ile araştırma katkısı sağlanacak. Alanında 10 yıldan fazla çalışma yapan çok deneyimli araştırmacılar için aylık net 2 bin 650 Euro, deneyimli araştırmacılara ise 2 bin 300 Euro verilecek. “
Habere göre, tersine beyin göçünü gerçekleştirmek için hangi teşvikler uygulanmaktadır?
Göçün Nedenleri
t)‘[M‘OàGVTBSU‘ǵ‘
t.ƌSBTZPMVZMBUBS‘NUPQSBLMBS‘O‘OQBSÎBMBONBT‘
t5BS‘NEBNBLƌOFMFǵNFOFEFOƌZMFƌǵTƌ[MƌǘƌOPMVǵNBT‘
t:à[FZǵFLƌMMFSƌOFEFOƌZMFUBS‘NUPQSBLMBS‘O‘OLàÎàLWFQBSÎBM‘PMNBT‘
t5BS‘NTBMàSFUƌNEFLƌWFSƌNEàǵàLMàǘà
tƞǵƌNLÉOMBS‘O‘OL‘T‘UM‘PMNBT‘
t&ǘƌUƌNTBǘM‘LWFTPTZBMIƌ[NFUMFSden yararlanma isteği
Göçün Sonuçları
t/àGVTEBǘ‘M‘ǵ‘OEBEFOHFTƌ[MƌL
t±BSQ‘LLFOUMFǵNFÎFWSFLƌSMƌMƌǘƌCFlediye hizmetlerinde aksama
tƵFIƌSMFSEFƌǵTƌ[MƌL
Resim 03.02
69
COĞRAFYA 4
t&ǘƌUƌNWFTBǘM‘LPMBOBLMBS‘OEBBLTBNB
tƵFIƌSZBǵBN‘OBVZVN[PSMVǘV
Göçü Önlemek İçin Alınabilecek Önlemler
t.PEFSOUBS‘NZÚOUFNMFSƌZBZH‘OMBǵU‘S‘MNBM‘
t#FTƌWFBI‘SIBZWBOD‘M‘ǘ‘HFMƌǵUƌSƌMNFMƌ
t5BS‘NBEBZBM‘TBOBZƌLPMMBS‘L‘STBMBMBOMBSBLBZE‘S‘MNBM‘
t,‘STBMBMBOMBSEBFǘƌUƌNTBǘM‘LZPMTVFMFLUSƌLHƌCƌIƌ[NFUMFSZBZH‘OMBǵU‘S‘MNBM‘
70
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENDİK?
Türkiye nüfusunun yapısal özellikleri yansıtan başlıca kriterlerin;
tOàGVTVOZBǵHSVQMBS‘OBEBǘ‘M‘N‘
tOàGVTVODƌOTƌZFUFHÚSFEBǘ‘M‘N‘
tOàGVTVOFǘƌUƌNEVSVNV
tL‘SWFLFOUOàGVTPSBO‘
tOàGVTVOFLPOPNƌLGBBMƌZFULPMMBS‘OBEBǘ‘M‘N‘PMEVǘVOV
Türkiye’de nüfusun sürekli arttığını ancak günümüzde artış hızının düştüğünü
Ekonomik, doğal afetler ve sosyal nedenlerden dolayı iç ve dış göçlerin yaşandığını
Çok göç alan şehirlerde ;
tÎBSQ‘LLFOUMFǵNF
tÎFWSFLƌSMƌMƌǘƌ
tFǘƌUƌN
tTBǘM‘LIƌ[NFUMFSƌOƌOZFUFSTƌ[MƌǘƌWF
tVMBǵ‘NTPSVOMBS‘O‘OZBǵBOE‘ǘ‘O‘
Ülkemizden yurtdışına önemli miktarda beyin göçü yaşandığını
Göçü azaltmak için;
tL‘STBMBMBOMBSEBFǘƌUƌNWFTBǘM‘LIƌ[NFUMFSƌOƌOZBZH‘OMBǵU‘S‘MNBT‘
tCFTƌWFBI‘SIBZWBOD‘M‘ǘ‘O‘OHFMƌǵUƌSƌMNFTƌ
tNPEFSOUBS‘NZÚOUFNMFSƌOƌOZBZH‘OMBǵU‘S‘MNBT‘O‘OHFSFLUƌǘƌOƌÚǘSFOEƌL
71
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 1
Aşağıdaki nüfus artış grafiklerini inceleyerek soruları cevaplayınız.
Milyon kişi
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000 2010
Nüfus Artış Hızı (%0)
30
25
20
15
10
5
0
2010
2000
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
1950
1945
1940
1935
1927
Yıllar
1) 1927 yılında nüfusumuz yaklaşık ne kadardır?
2) Nüfus artış hızımız hangi dönemde daha çok düşmüştür?
3) En fazla nüfus artışı hangi yıllar arasında gerçekleşmiştir?
4) Nüfus artış hızı hangi yıldan sonra sürekli azalmıştır?
5) Nüfus artış hızının en düşük olduğu yılda nüfus yaklaşık ne kadardır?
6) Nüfus artış hızının en yüksek olduğu yılda nüfus yaklaşık ne kadardır?
72
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 2
Ekmek parası kazanmak için doğup büyüdükleri yeri bırakıp geçici olarak başka yere giden mevsim işçilerine alışığız. Peki ya sürekli oradan oraya gezerek göç
içinde göç edenlere rastladınız mı? Doğu ve Güneydoğu Anadolu’dan Çukurova’ya
gelen mevsimlik tarım işçileri göç içinde göç etmeye örnek nitelikte,
Çukurova’da tarım ekimini tamamlayan işçiler soğan hasadı için bu kez Ankara Polatlı ile Hatay’ın Amik ovasının yolunu tuttu. Her yıl şubat ayının ilk haftasından
itibaren Çukurova’nın bereketli topraklarında çadır kuran tarım işçileri, o günden
beri devam eden karpuz serası hazırlığı ve fide dikimi ile bakım çalışmaları tamamladı. Hastalarını ve çalışamayacak yaşta çocuklarını Çukurova’da bırakıp ikinci göçe
başlayan işçileri soğanın ardından fındık hasadı için Karadeniz’e gidip pamuk çapası
ve hasadı için tekrar Çukurova’ya dönecek.
Anadolu Ajansından alınan yukarıdaki haberi okuyarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1) Haberde hangi tür göçten söz edilmektedir?
2) Çukurova’ya tarım işçileri nerelerden gelmektedir?
3) Tarım işçileri Çukurova’dan sonra hangi ürünler için nerelere gitmektedirler?
4) İkinci göçe başlayan aileler Çukurova’da kimleri bırakmaktadırlar?
5) Çukurova’da tarım işçileri hangi aydan itibaren çadır kurmaktadır?
Mevsimsel göçlere katılan aileler sizce ne tür problemlerle karşılaşabilirler?
73
COĞRAFYA 4
3. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Üretici konumda olmayan 0-14 ve 65 yukarısı yaş grubuna verilen isim aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
2.
Aşağıdakilerden hangisi Türkiye nüfusunun yapısal özelliklerinden biri değildir?
A.
B.
C.
D.
3.
Nüfusun eğitim durumu
Nüfusun yaş gruplarına dağılımı
Nüfusun yoğunluğu
Kır ve kent nüfusu
Sürekli doktor kontrolu altında olmam gerektiğinden ailemle birlikte köyden
şehire göç ettik. Hasan bey
Hasan beyin göç etme nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
4.
Aktif nüfus
Bağımlı nüfus
Genç nüfus
Yaşlı nüfus
Sağlık
Eğitim
İşsizlik
Afet
Kariyer sahibi kişilerin yurt dışına gidip bilimsel çalışmalarını o ülkelerde sürdürmesine . .................. ...... . . . . . . . . . . . . . denir.
Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılabilir?
A. İç göç
5.
C. Mevsimlik göç
t.PEFSOUBS‘NZÚOUFNMFSƌZBZH‘OMBǵU‘S‘MNBM‘ t#FTƌWFBI‘SIBZWBOD‘M‘ǘ‘HFMƌǵUƌSƌMNFMƌ
t5BS‘NBEBZBM‘TBOBZƌLPMMBS‘LVSVMNBM‘
Yukarıdaki önerilere uygun olan başlık hangisidir?
A.
B.
C.
D.
74
B. Dış göç
Göçün nedenleri
Göçün sonuçları
Göçü önlemek için alınabilecek önlemler
Nüfus artışının sonuçları
D. Beyin göçü
COĞRAFYA 4
6.
‰ (Binde)
60
50
40
30
20
10
0
1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000
Doğum oranları ‰
Yıllar
Ölüm oranları ‰
Yukarıdaki grafiğe göre hangisine ulaşılamaz?
A. Doğum oranı her zaman ölüm oranından fazladır.
B. Doğum ve ölüm oranları 1940 yılında birbirine en yakındır.
C. Doğum oranı sürekli azalmıştır
D. 1940’tan sonra ölüm oranı sürekli azalmıştır.
7.
Aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?
A.
B.
C.
D.
8.
Ülkemizde genç nüfus oranı yüksektir.
Kent nüfusumuz kır nüfusumuzdan fazladır.
Okuma yazma oranı kadınlarda düşüktür.
Nüfusumuzun % 50 si sanayide çalışır
Cumhuriyet döneminde ilk kapsamlı nüfus sayımı kaç yılında yapılmıştır?
A. 1930
9.
B. 1927
C. 1923
D. 1920
C. II, III
D. I, II ve III
Türkiye’de nüfus artışını;
I. Doğumlar
II. Ölümler
III. Göçler
Yukarıdakilerden hangileri etkiler?
A. I, II
B. I, III
75
COĞRAFYA 4
10. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’de nüfusun hızlı artmasının bir sonucu değildir?
A.
B.
C.
D.
Ortalama ömrün uzaması
Genç nüfus oranının yüksek olması
Doğal kaynakların kullanımının artması
İşsizlik oranının yüksek olması
11. Göç alan sanayi bölgelerinde erkek nüfus kadın nüfustan fazladır.
Aşağıdaki şehirlerden hangisi bu duruma örnektir?
A.
B.
C.
D.
Kocaeli
Kırşehir
Kastamonu
Sinop
12. Aşağıdaki ekonomik faaliyetlerin hangisinin yaygın olduğu yerlerde geçici
göçlere daha çok rastlanır?
A.
B.
C.
D.
Yaylacılık
Sanayi
Madencilik
Ticaret
13. Aşağıdaki illerin hangisinde nüfus miktarı mevsimlere göre daha çok değişir?
A.
B.
C.
D.
Muğla
Kars
Artvin
Karaman
14. Aşağıdakilerden hangisi ülkemiz nüfusu ile ilgili yanlış bir bilgidir?
A.
B.
C.
D.
Erkek nüfus kadın nüfustan daha fazladır.
Nüfusun eğitim düzeyi giderek yükselmektedir.
Ortalama yaşam süresi uzamaktadır.
Kırsal nüfus giderek artmaktadır.
15. Aşağıdakilerden hangisi nüfusun hızla artmasının bir sonucu değildir?
A.
B.
C.
D.
76
Nüfus dağılışının düzensiz olması
Genç nüfus oranının yüksek olması
Doğal kaynaklarının kullanımının artması
İşsizlik oranının artması
COĞRAFYA 4
16. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de kırsal kesimden kente göçü artıran etkenlerden biridir?
A.
B.
C.
D.
Tarımda verimin artması
Tarımın makineleşmesi
Sulanabilen tarım arazilerinin artması
Besi hayvancılığının gelişmesi
17. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de nüfus artışı üzerinde etkili olmamıştır?
A.
B.
C.
D.
Hatay’ın anavatana katılması
Mübadeleye tabi tutularak Yunanistan’dan Türkiye’ye gelenler
Çalışmak amacıyla Almanya’ya gidenler
Balkanlardan ve Kafkaslardan ülkemize gelenler
18. Aşağıdaki şehirlerimizden hangisinin yazın nüfusunun artması diğerlerinden
farklı bir nedene bağlıdır?
A.
B.
C.
D.
Çeşme
Kuşadası
Adana
Antalya
19. Türkiye’den aşağıdaki ülkelerden hangisine daha çok beyin göçü olmaktadır?
A.
B.
C.
D.
Pakistan
A.B.D
Bulgaristan
Tunus
20. Türkiye’den en çok işçi göçü alan Avrupa ülkesi hangisidir?
A.
B.
C.
D.
İspanya
Almanya
Fransa
İngiltere
77
4. ÜNİTE
KITALARIN KEŞFİ VE KÜÇÜLEN DÜNYA
1. Coğrafi keşifler hangi amaçlarla yapılmıştır?
2. Dünya’nın önemli suyolları hangileridir?
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Kıtaların ve okyanusların konumsal önemini tarihsel süreçten örneklerle
değerlendirmeyi,
2. Bölgeler ve ülkelerarası etkileşimde teknolojik gelişmelerin rolünü örneklendirmeyi,
3. Uluslararası ulaşım hatlarının bölgesel ve küresel etkilerini sorgulamayı
öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Coğrafi
keşifler
İletişim
Ulaşım
80
Ticaret
Lokasyon
COĞRAFYA 4
1. DÜNYA’NIN KEŞFİ: COĞRAFİ KEŞİFLER
Dört ya da beş yüzyıl önce Avrupalılar, kendilerini Asya ve Afrika’nın fakir
komşusu olarak görüyordu. Bu kıtalarda bulunan altın, çeşitli mücevherler, ipekler,
halılar, resimli duvar örtüleri, baharat ve porselen Avrupalıların gözünde bolluk ve
zenginlik demekti. İşte Avrupalıların ilk keşif seyahatlerine Asya ve Afrika’nın sahip
olduğu bu zenginlikler esin kaynağı olmuştur.
Bu zenginliklere ulaşmak isteyen Avrupalılar yeni yollar aramaya yöneldi. Bu
dönemde doğu ile batı arasında kullanılan ticaret yollarından en önemlileri İpek ve
Baharat yollarıydı.
İpek Yolu
Doğunun ipeği ile baharatının kervanlarla batıya taşınması, Çin’den Avrupa’ya
ulaşan ticaret yollarını oluşturmuştur. Orta Çağda ticaret kervanları, Çin’in Xian (Yan)
kentinden hareket ederek Özbekistan’ın Kaşgar kentine gelirlerdi. Burada ikiye ayrılan yollardan biriyle Afganistan ovalarından Hazar Denizi’ne; diğeri ile de Karakurum Dağlarını aşarak İran üzerinden Anadolu’ya ulaşırlardı. Anadolu’dan deniz yoluyla veya Trakya üzerinden kara yolu ile Avrupa’ya giderlerdi
İpek yolunda en çok taşınan ürünler neler olabilir? İpek yolu ile ipek, porselen, kâğıt, baharat ve değerli taşlar en çok ticareti yapılan ürünlerdir. ayrıca kıtalar
arasındaki kültür alışverişine
de imkân sağlayan binlerce
kilometre uzunluğundaki bu
yol zaman içinde “İpek Yolu”
olarak adlandırılmıştır.
İpek Yolu, Asya’yı Avrupa’ya bağlayan bir ticaret yolu olmasının ötesinde 2000
yıldan beri bölgede yaşayan
kültürlerin, dinlerin, ırkların
da izlerini taşımakta, olağanüstü bir tarihî ve kültürel zenginlik sunmaktadır.
Resim 04.01: ipek yolu haritası
81
COĞRAFYA 4
Baharat Yolu
Avrupa’nın kendi ürünlerini zamanla geliştirmesiyle ipek ticaretinin önemi
azaldı. Ancak Asya’daki baharatın yerine Avrupa’nın koyabileceği bir baharatı yoktu. İlk zamanlarda baharat, Batı Asya’dan Karadeniz’e ve Yakın Doğu ülkelerine kara
yoluyla iletiliyordu. Moğol İmparatorluğu’nun dağılmasıyla bu yol çok tehlikeli bir
hâle geldi. Bunun üzerine 1400’lü yıllara kadar Arap ve Hintli tüccarlar, baharatı deniz yoluyla Kızıldeniz’deki limanlara taşıdılar. Buraya gelen baharat, karadan Mısır ve
Suriye’nin Akdeniz’deki limanlarına taşınıyor buradan da Avrupa’ya gönderiliyordu.
Önemli Keşifler
Bazı kaşiflerin dünyayı dolaşırken izledikleri yollar
Keşifler, 15. yüzyılın sonlarında başlayıp 16. yüzyılın sonlarına kadar devam
eden, Avrupalıların dünyayı keşfetme ve yeni yerler bulma girişimine verilen addır.
Keşifler, sonuçlarıyla tüm insanlık tarihini etkilemiştir.
Mevcut ticaret yolları ile Hindistan ve Çin’den gelen eşyalar (ipek, baharat
gibi), Müslüman ve Türk devletleri üzerinden Avrupa’ya ulaştırılıyordu. Bu durum
Avrupalıları kendi kontrollerinde olan daha ucuz ticaret yolları bulmaya sevk etti.
Pusulanın icadı ve gemicilik tekniklerindeki gelişmeler keşifleri başlattı. Keşifler öncelikli olarak coğrafi konumlarından dolayı Portekiz ve İspanya’nın kontrolünde gelişti.
82
COĞRAFYA 4
Afrika’nın güneyinden Ümit Burnu’nu geçerek Hindistan ve Çin’e ulaşmak, keşifler için yapılan ilk denemelerdi. Ümit Burnu’na ilk kez Barthelemy Diaz (Bartelmi
Diyaz) ulaştı (1487). Ancak Hindistan’ a ilk ulaşan denizci Vasco de Gama’dır (Vasko
dö Gama 1497).
Ümit Burnu’nun keşfi Hint Okyanusu’nu yine önemli bir ticaret bölgesi hâline
getirdi. Bu şekilde Avrupalılar Hindistan’a ilk kez alternatif bir yoldan ulaşmış oldu.
Bu sıralarda Dünya’nın yuvarlak olduğuna inanan Colomb (Kolomb) da sürekli batıya giderek Çin’e ve Hindistan’a ulaşabileceğini beklerken farkında olmadan Amerika
Kıtası’na ulaşan ilk denizci oldu. Ancak buranın yeni bir kıta olduğu, daha sonraki
dönemlerde anlaşılmıştır.
Daha sonra Macellan (Macellan) Dünya’yı dolaşan ilk denizci olup,. 1521’de
Amerika’yı geçerek Filipin Adalarına ulaşmıştır.
Coğrafi keşiflerin başlıca sonuçları;
t #BIBSBUWFƞQFLZPMMBS‘O‘OÚOFNƌB[BMN‘ǵU‘S
t "LEFOƌ[MƌNBOMBS‘O‘OÚOFNƌB[BMN‘ǵ"UMBTPLZBOVTVL‘Z‘MBS‘OEBLƌMƌNBOMBS‘O
önemi artmıştır.
t "WSVQBWF"NFSƌLBL‘UBT‘O‘OÚOFNƌBSUN‘ǵU‘S
BİLGİ NOTU
1869 da açılan Süveyş kanalı ile 1914 te açılan panama kanalı ticaret yollarını yeniden değiştirmiştir. Panama Kanalı, günümüzde Atlas ve Büyük Okyanusu
birbirine bağlayan en kısa ticaret yoludur. Süveyş Kanalı ise tüm Afrika Kıtası’nı dolaşarak Ümit Burnu’nu geçip Hint Okyanusu’na ulaşan yolu kısaltmıştır. Bu kanalın
açılması ile Akdeniz tekrar önemli bir ticaret denizi hâline gelmiştir.
2. BÖLGELER VE ÜLKELER ARASI ETKİLEŞİMDE
TEKNOLOJİNİN ROLÜ
İletişim Tarihi
İnsan iletişimi diğer canlılardan farklı olarak belli başlangıç ve bunu izleyen
bir gelişme süreci içerir. İnsanlar ilk olarak konuşmayı başarmışlardır. Böylece sözlü
iletişim doğmuştur. Sözlü kültürde bilgi ve haber aktarımı kulaktan kulağaydı. Yani
sözlü kültürde işitme önemliydi. Anlatılanlar zamanla doğruluğundan sapabiliyor,
masallaşıyor hatta efsaneleşebiliyordu.
83
COĞRAFYA 4
Yazının icat edilmesi ile yazılı kültür doğdu. Yazılı kültürde çok sayıda bilgi,
hafızada tutulmak yerine yazıya geçirildi. Böylece insan zihni yeni alanlara yöneldi.
Yazılı iletişimde görerek akılla nesnelleştirme gerçekleşti. Yazıyı bilen ve kullanan
toplumlar bilim ve teknoloji yönünden öne geçmeye başladılar. Bunun temel nedeni, bilgilerin doğru şekilde iletilmesi ve bilgiler üzerine daha çok bilgi eklenmesiydi.
Sümer hiyeroglifi
Mısır hiyeroglifi
Teknoloji gelişiminin tarihsel
seyri
MÖ–6000-Yazı Sümerler tarafından kullanıldı.
105–Çinliler kâğıdı kullandı.
1473–Matbaa icat edildi.
Resim 04.02: Matbaa
84
COĞRAFYA 4
1826-İlk fotoğraf denemeleri sonuç verdi.
1837-İlk fotoğraf makinesi yapıldı.
Resim 04.03: Fotoğraf makinesi
1861-Telefon icat edildi.
Resim 04.04: Telefon
1877-Ses kayıt makinesi icat edildi.
1895-İlk sinema filmi yapıldı.
1900-Fotoğraf makinesi yaygınlaştı.
1913-Telefon kablosu üzerinden gönderi yapabilen faks geliştirildi.
1915-Kıtalar arası ilk telefon görüşmesi yapıldı.
1925-Radyo istasyonları kuruldu.
Resim 04.05: Radyo
85
COĞRAFYA 4
1926-İlk televizyon dünyaya tanıtıldı.
Resim 04.06: Televizyon
1928-Renkli televizyon üretildi.
1936-İngiltere’de halka ilk televizyon yayını yapıldı.
1962-Uydu aracılığı ile okyanus ötesi yayın yapıldı.
1969-İlk internet bağlantısı kuruldu.
1973-İlk cep telefonu geliştirildi.
Resim 04.07: Telefon
1977-Kişisel bilgisayar üretildi.
Resim 04.08: Bilgisayar
Nüfusun kalabalıklaşmasıyla köyler ve şehirler kurulmaya başladı. Bu durum
uzaklarla haberleşme teknik ve yöntemlerini bulma ihtiyacını doğurdu. Böylece dumanla haberleşme, Afrika yerlilerinde olduğu gibi davullarla haberleşme vb. yöntemler ortaya çıktı.
Mısırlılar, haberleşmede ilk olarak posta güvercinleri kullandılar. Bu yöntem
yüzyıllar boyunca kullanıldı. Güvercinler, askerî yazışmalarda ve devlet yazışmalarında çok önemli görevler üstlendiler. Haberleşmesi daha iyi olan bir toplum savaşlarda her zaman daha hazırlıklı olabiliyordu.
86
COĞRAFYA 4
Matbaanın bulunması ile basılı kültür doğdu. Kitap ve gazeteler fazla sayıda basılarak geniş kitlelere ulaştırıldı. Basılı kültür ile eğitim tüm toplum düzeyine
yaygınlaştırıldı. Baskı makinelerinin gelişmesi ile kitap pahalı olmaktan çıktı ve her
yerde, her zaman okunabilir hâle geldi.
1844’te ilk telgraf hattı kuruldu. Böylece elektronik iletişim başlamış, iletişim
kâğıt ve mürekkepten başka boyuta taşınmış oldu. Telgraf ile başlayan elektronik
iletişim bugün bilgisayar teknolojisine kadar ulaşmıştır.
Telgraf ve Millî Mücadele
İstanbul’da bulunan Telgraf Merkezi de İngilizlerin eline geçmişti. Bu durum Mustafa Kemal Paşa önderliğinde Anadolu’da başlatılan Kurtuluş Savaşı’nın
başarısı için millî güçlerin kontrolünde olan yeni bir
haberleşme örgütünün kurulmasını zorunlu kıldı. Haberleşmesiz bir Millî Direniş Hareketi’nin başarılı olunamayacağı bilindiği için merkezi Ankara’da bulunan
bir “Posta ve Telgraf Bürosu” kurulması kararlaştırıldı.
Millî Hükümetin ve ordularının irtibatını sağlamak
üzere telgraf hatları çekildi. Ancak eldeki malzeme
eski ve yetersizdi. Buna rağmen telgraf haberleşmesinin aksamadan sürdürülmesi için hurda ve bozuk
makineler bile tamir edilerek hizmete verildi.
Resim 04.09
Kurtuluş Savaşı’nın kazanılması ve cumhuriyetin kurulmasından sonra Atatürk, 1927’de Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde okuduğu Büyük Nutuk’ta; Kurtuluş
Savaşı’nın kazanılmasında telgrafçılarımızın büyük görevler üstlendiğini belirtti ve
bu büyük başarılarından dolayı kendilerine teşekkür etti.
Uyduların gelişmesi ile dijital televizyon ve radyo yayıncılığı başlamıştır. Taşınabilir küçük uydu antenleriyle haberler dünyanın her tarafındaki stüdyoya iletilebilir ve canlı yayına sokulabilir hâle gelmiştir. Bu sayede dünyanın her yerinden naklen
‘’uydu’’ yayını yapabilmek mümkün olmuştur.
20. yüzyılda bilgisayar yaşamımıza girdi. Böylece bilgi depolama ve bilgiyi işleme hızlandı. Ülkeler binlerce kilometrelik mesafelere ulaşan İnternet ağı ile birbirine bağlandı. İnternet’le sınırlar ortadan kalktı. Belli bir ülke içinde bulunmaksızın o
ülke içindeki bilgi kaynaklarına veya insanlara ulaşmak kolaylaştı.
87
COĞRAFYA 4
İnternet’in Kullanım Alanları
t &MFLUSPOƌL1PTUB
t #ƌMHƌ5SBOTGFSƌ
t 'PSVN
t #ƌMHƌUPQMBNBWFCƌMHƌLBZOBLMBS‘OBVMBǵNB
İnternet ile artık insanlar işlerini evlerinde de takip edebilme imkânına kavuştular. Bir iş yeri, kendi işi ile ilgili forum ve grupları takip ederek dünya ölçüsünde gelişmelerden (fuarlar, yeni teknolojiler, pazar imkânları) haberdar oldu. Fiyatları daha
rahat takip edebilir duruma geldi.
Teknolojinin Önemi
“Türkiye’nin çocukları, Batı’nın teknolojisinin haraçgüzarı olarak değil, kendi icat
ettikleri tekniklerle değerlerimizi yeryüzüne çıkarmalı, dünyaya duyurmalıdır.”
M.Kemal ATATÜRK
Atatürk’ün yukarıdaki sözleri bağlamında asla unutulmamalıdır ki, kalıcı bir
teknoloji performansı kazanılmasında ithal teknoloji, hiçbir şekilde, ülkenin, sağlam
bir bilim temeli ile belirli bir yenilik kapasitesine sahip bulunmasının yerini tutamaz.
Teknolojiyi kullanmaktan yani tüketmekten çok üretmek önemlidir. Önem verilmesi
gereken husus, yaparak ve araştırarak öğrenme metodunun özümsenmesiyle bilimsel ve teknolojik üretimin ve bununla bağlantılı olarak toplumsal kalkınmanın
sağlanmasıdır.
Ülkelerin gücü, sahip olduğu zengin ham maddeye bağlı olduğu kadar bu
ham maddeyi işleyebilecek teknolojiye de bağlıdır. Eğer böyle bir teknoloji yoksa
ham maddenin ülkeye verdiği güç en asgari düzeydedir.
Kitle iletişim araçları doğru kullanılması toplum bilincini geliştirir ve kültür düzeyini artırır. Bilim ve teknolojiyi geliştirip yeni uygulama alanlarına sokabilen toplumlar giderek güçlü bir toplum hâline gelirler. Sanayi toplumunda bilgiyi üretip
kullanan toplumlar, kısa sürede bilgi çağına girmiş ve teknolojiyi üretmişlerdir. Diğer toplumlar ise tarım toplumu ile sanayi toplumu arasında bocalama sürecini bir
türlü aşamamıştır.
88
COĞRAFYA 4
3. DÜNYAYI BİRBİRİNE BAĞLAYAN AĞLAR: ULAŞIM
İnsan, mal ve hizmetlerin çeşitli ulaşım araçları ile bir yerden başka bir yere
taşınmasına ulaşım denir. İlk çağlarda insanlar kervanlarla ve kara yolu aracılığı ile
bir yerden bir yere gidebiliyorlardı.
Yeni Çağın başlarından itibaren kara yoluna, deniz yolu ulaşımı eklenmiştir.
1800’lü yılların sonundan itibaren buharlı işleyen gemi ve trenlerin devreye girmesiyle ulaşımda büyük ilerlemeler kat edilmiştir.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise hızı 1000 km/saat’i aşan jet uçaklarının
icadıyla 3-4 saat içinde bir kıtadan
başka bir kıtaya gitmek mümkün
olmuştur. Böylece bilim, sanat ve
kültürün yayılması da aynı hızla
gerçekleşebilmiştir.
Deniz Yolu
Kuzey Atlantik Yolu
Dünyanın en yoğun deniz
yolu trafiği Kuzeybatı Avrupa liResim 04.10: Modern bir gemi
manları ile Kuzey ve Güney Amerika arasındadır. Dünyada deniz yoluyla taşınan malların yarısı bu güzergâh üzerinden gerçekleştirilir.
Yapay su yolu olan kanalların yapılmasıyla deniz yolu ulaşımı kısalmıştır.
Panama Kanalı
Panama kanalı Fransız-ABD işbirliğiyle yapılmış
olup 1914 yılında hizmete açılmıştır.
Kanal, Orta Amerika’nın dar bir kesiminde
Pasifik ile Atlantik okyanuslarını deniz ulaşımı açısından birbirine bağlar. Bu kanal açılmadan önce
gemiler Güney Amerika Kıtası’nı dolaşmakta, Atlas
Okyanusu’ndan Büyük Okyanus’a geçmek için Macellan Boğazı’nı kullanmaktaydılar.
Resim 04.11: Panama Kanalı
Kanalın açılması dünya ticaretine çok büyük
katkılar sağlamıştır. Dünya ticaretinin % 5 kadarı bu
kanal üzerinden yapılmakta ve yılda 13-14 bin gemi
geçmektedir.
89
COĞRAFYA 4
Panama Kanalı’nın uzunluğu 80 km’dir. Bir gemi kanalı yaklaşık 8-10 saatte
geçmektedir.
Panama Kanalı deniz seviyesinden 28 metre yukardadır. Sıvıların dengesi kanunundan faydalanarak gemiler kanal içinde yavaş yavaş yükseltilir ve aynı metotla
diğer tarafa doğru indirilir.
Süveyş Kanalı
Uluslararası ulaşıma 17 Kasım 1869’da açılmıştır. Süveyş
krizleri sırasında ve daha sonraki
savaşlarda kanal büyük ölçüde hasar görmüş ve 1967 yılından sonra
yıllarca işletilememiştir. 5 Haziran
1975 yılında kanal yeniden açılmış
ve o zamandan bugüne geliştirilmiştir.
Resim 04.12: Süveyş Kanalı
Mısır topraklarında bulunan ve Akdeniz ile Kızıldeniz’i birleştiren kanal 161
km uzunluğunda yapay su yoludur. Kanalın genişliği 70-125 m arasında değişmektedir.
Süveyş Kanalı Hint Okyanusu ve ötesine bağlantıyı sağladığı gibi karadan da
Afrika ile Asya’yı birbirine bağlar.
Diğer su yolları ile karşılaştırıldığında kaza oranı neredeyse sıfırdır. Gece ve
gündüz geçiş yapılabilir.
Suudi Arabistan’ın Cidde Limanı ile Karadeniz’deki Köstence Limanı arasındaki
mesafe Ümit Burnu üzerinden 11.771 mildir. Süveyş Kanalı üzerinden ise 1698 mildir. Böylece mesafe % 86 oranında kısalır.
Ümit Burnu’na göre Süveyş Kanalı, Hollanda’nın Rotterdam Limanı’ndan
Japonya’nın Tokyo Limanı’na giden geminin mesafesini zaman açısından % 23 oranında kısaltır.
Kiel Kanalı
Almanya’da bulunan kanal, Baltık denizi ile Kuzey denizini birbirine bağlar.1895 yılında hizmete açılan kanalın uzunluğu 99 km genişliği ise 103 m dir.Kanalın açılmasıyla, gemilerin Danimarka kıyılarını dolaşmasına gerek kalmamıştır.
Korint Kanalı
Yunanistan’da bulunan kanal İyon ve Ege denizini birbirine bağlar. Dar bir kanal olduğundan büyük gemilerin geçmesine uygun değildir.
90
COĞRAFYA 4
Kanalın açılmasıyla Ege ve İyon denizi arasında sefer yapan gemilerin Mora
Yarımadası’nı dolaşmasına gerek kalmamıştır.
Hürmüz Boğazı
Hürmüz Boğazı, Basra Körfezi’ne
kıyısı olan ülkeler ve petrol sevkiyatı için
önemlidir. Dünyanın en önemli suyollarından biridir. Basra Körfezi’ni Umman
Denizine bağlar.
Resim 04.13: Hürmüz Boğazı
Malakka Boğazı
Sumatra adası ile Malaya yarımadası arasında yer alır. Hint okyanusundan gelen gemiler, bu boğazdan geçerek
Japonya,Avusturalya ve Yeni zelanda’ya
ulaşır.
Resim 04.14: Malakka Boğazı
Bering Boğazı
Kuzey buz denizi ile Büyük okyanusu birbirine bağlar. Deniz yolu ulaşımı
gelişmemiştir.Bu boğaz Asya ve Amerika
kıtalarını birbirinden ayırmaktadır.
Cebelitarık Boğazı
Akdeniz ile Atlas okyanusunu birbirine bağlar. Avrupa ve Afrika kıtalarının
birbirine en çok yaklaştığı yerdedir.
Resim 04.15: Cebelitarık Boğazı
91
COĞRAFYA 4
Babülmendep Boğazı: Akdeniz ve Kızıldeniz’i Hint Okyanusu’na bağlar.
Macellan Boğazı: Güney Amerika’nın güneyinde yer alır. Atlas ve Büyük okyanus arasında bağlantı sağlar.
İstanbul ve Çanakkale Boğazları:
İstanbul ve Çanakkale boğazları, tümüyle Türkiye topraklarında yer alır. İstanbul Boğazı dünyanın en işlek suyollarından biri olup Panama Kanalı’nın 4 katı, Süveyş Kanalı’nın ise 3 katı daha fazla trafiğe sahne olmaktadır. Karadeniz’in Akdeniz’e
açılmasını sağlar. Karadeniz’e kıyısı olan ülkeler, ürettikleri malların büyük kısmını
dünya pazarlarına sunmak için Türkiye boğazlarından geçmek zorundadırlar. Yine,
dünyanın her bölgesinden Karadeniz’e mal taşıyan gemiler İstanbul ve Çanakkale
boğazlarından geçerler.
BİLGİ NOTU
Boğazların statüsü Montrö Boğazlar Sözleşmesiyle belirlenmiştir.
Demir Yolu
Demir yolları yolcu ve yük taşımacılığında maliyetin düşük olduğu ulaşım
sistemidir. . Kara yoluna göre çok daha
ekonomiktir. Teknolojinin ilerlemesi ile
birlikte tren yolculuğu da çok hızlı ve
konforlu hâle gelmeye başlamıştır. Deniz yolu ile karşılaştırdığımızda ise demir
yolları çok daha az yük taşıyabilmekte
ve daha pahalı olmaktadır.
En önemli demir yolları şunlardır:
Resim 04.16: Hızlı tren
Kuzey Amerika Demir Yolları
ABD ve Kanada demir yolu ağı yönünden gelişmiş ülkeleridir.
92
COĞRAFYA 4
Avrupa Demir Yolları
Asya çok büyük bir kıta olmasına rağmen demir yolu ağı, öteki kıtalara nazaran
çok gelişmemiştir. Hindistan, Asya’da demir yolu ağının yoğun geçtiği bir ülkedir.
Afrika Demir Yolları
Demir yolları az gelişmiştir. Kuzey Afrika kesiminde doğubatı yönünde uzanır.
Fas, Tunus ve Cezayir limanları ile iç kısımlardaki bağlantıyı sağlayan hatlar vardır.
Güney Afrika’da demir yolları genelde maden bölgelerini limanlara bağlar.
Kara Yolu
Kara yolları dünyanın en eski ulaşım sistemidir. Kara yolları, deniz ve demir yoluna kıyasla daha pahalıdır. Kara
yolları, mal ve eşya taşımacılığı açısından deniz ve demir yoları ile bütünleşmektedir. ABD gerek yol kalitesi gerekse uzunluğu bakımından önde gelir.
En yüksek yol yoğunluğu ise Japonya
ve Batı Avrupa ülkelerindedir. Asya’da
Çin, Pakistan’ın doğu kesimi ve Güney
Hindistan yoğun kara yoluna sahiptir.
Asya’da en önemli kavşak Türkiye’dir.
Resim 04.17
Hava Yolu
Hava ulaşımı diğer ulaşım sektörlerine göre geç başlayan ve son derece hızla
gelişen bir sektördür. Hava yolları ulaşımı, deniz yolu ulaşımında olduğu gibi belli
hatlarda yoğunlaşmıştır. Avrupa’nın önemli havalimanları kıtanın merkezi ve batı
kesiminde yoğunlaşmıştır. Ayrıca Avrupa havalimanları, Amerika, Uzak Doğu, Orta
Doğu’ya giden uçakların uğrak yeridir. Dünya yolcu trafiğinin 1/4’ü, yük trafiğinin
1/3’ü bu kıtadan yapılır. Amerika Birleşik Devletleri, dünyada hava ulaşımının en
yaygın ve en gelişmiş olduğu ülkedir.
93
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENDİK?
Avrupalıların doğunun zenginliklerine ulaşmak için coğrafi keşifleri başlattıklarını,
Coğrafi keşiflerin Portekiz ve ispanya’nın kontrolünde gerçekleştiğini,
Coğrafi keşiflerin sonunda Baharat ve İpek yollarının öneminin azaldığını,
Ayrıca Akdeniz limanlarının önemi azalırken Atlas Okyanusu’ndaki limanların
öneminin arttığını,
Bölgeler ve ülkeler arası etkileşimde teknolojinin önemli rolü olduğunu,
Dünyanın önemli suyolları arasında
Panama kanalı,
Süveyş kanalı,
Kiel Kanalı,
Korint Kanalı,
Hürmüz boğazı,
Malakka boğazı,
Cebelitarık boğazı,
Babülmendep boğazı,
İstanbul ve Çanakkale boğazlarının olduğunu,
Karayollarının dünyanın en eski ulaşım sistemi olduğunu,
Ulaşım sistemlerinin ucuzdan pahalıya doğru sıralanışının deniz, demir, kara
ve havayolu şeklinde olduğunu
Hava ulaşımının diğer ulaşım sektörlerine göre daha geç başlayan ancak hızla
gelişen bir sektör olduğunu
Yapay kanalların açılmasıyla deniz ulaşımının kısaldığını öğrendik.
94
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK
Aşağıdaki cümlelerden doğru olana D yanlış olana Y yazınız.
1. Dünya’da en yaygın ulaşım sistemi demiryoludur.
2. İpek yolu ile taşınan başlıca ürünler un, şeker ve tuzdur.
3. Cebelitarık Akdeniz’i Atlas Okyanusuna bağlar.
4. Dünya’yı dolaşan ilk denizci Kristof Kolomb’dur.
5. Kral yolu uzak doğunun ipek ve baharatlarını batıya taşıyan tarihi yoldur.
6. Süveyş kanalı Akdeniz’i Kızıldeniz’e bağlar.
7. Coğrafi keşifler sonucunda Akdeniz limanları önemini kaybetmiştir.
8. Havayolu yük ve yolcu taşıma maliyetinin en ucuz olduğu sektördür.
9. İlk yazı Sümerler tarafından kullanılmıştır.
10. Hürmüz boğazı petrol sevkiyatı için büyük önem taşımaktadır.
11. İstanbul ve Çanakkale boğazı tümüyle Türkiye topraklarında yer alır.
12. Kuzey Afrika demiryollarının en çok geliştiği bölgedir.
13. ABD’de kara, demir ve havayolu çok gelişmiştir.
14. Güney Afrika’da demiryolları genelde maden bölgelerini limanlara bağlar.
15. Karayolunun en yoğun olduğu Asya ülkesi Japonya’dır.
16. İstanbul boğazı Panama kanalının dört katı Süveyş kanalının üç katı daha
fazla trafiğe sahiptir.
17. Panama kanalı Mısır’ın ekonomisine büyük katkı sağlar.
18. Matbaanın bulunması ile basılı kültür doğmuş kitap ve gazeteler fazla sayıda basılarak geniş kitlelere ulaştırılmıştır.
19. Bilgisayar telefondan önce icat edilmiştir.
20. İpek yolu ticaret yolu olmasının yanında batı ile doğu arasında kültürel
etkileşimde de rol almıştır.
95
COĞRAFYA 4
4. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Aşağıdakilerden hangisinin icadıyla basılı kültür ve iletişim doğmuştur?
A. Televizyon
2.
B.
C.
Dünyayı dolaşan ilk denizci aşağıdakilerden hangisidir?
Macellan
Marko polo
Bartelmi diyaz
Vasko dö gama
Coğrafi keşifler hangi ülkelerin önderliğinde yapılmıştır?
A.
B.
C.
D.
96
C. Deniz yolu
D. Demir yolu
Aşağıdaki buluşlardan hangisi diğerlerinden daha sonra gerçekleşmiştir?
A.
B.
C.
D.
6.
B. Kara yolu
Panama kanalı
Süveyş kanalı
Korint kanalı
Kiel kanalı
A.
5.
D. Bilgisayar
Hint okyanusuna ulaşılan yol kısalmış, Ümit burnundan geçen ticaret yolunun
önemi azalmış, Akdeniz ticareti yeniden canlanmıştır.
Yukarıdaki değişimler hangi kanalın açılmasıyla gerçekleşmiştir?
A.
B.
C.
D.
4.
C. Matbaa
Aşağıdaki ulaşım sektörlerinden hangisi diğerlerinden daha geç gelişmiştir?
A. Hava yolu
3.
B. Telefon
Almanya-Avusturya
Belçika-Hollanda
İspanya-Portekiz
İran-Mısır
D.
COĞRAFYA 4
7.
Giresun limanından Hindistanın Kalküta limanına fındık taşıyan bir gemi hangi
su yolunu kullanmaz?
A.
B.
C.
D.
8.
I. Akdeniz’i Atlas okyanusunu’na bağlayan boğaz
II. Basra körfazini Hint okyanusuna bağlayan boğaz
Yukarıda numaralandırılarak boş bırakılan alanlara sırasıyla hangileri yazılmalıdır?
A.
B.
C.
D.
9.
Bering, Macellan
Malakka, Babülmendep
İstanbul, Çanakkale
Cebelitarık, Hürmüz
Dört ya da beş yüzyıl önce Avrupalılar, kendilerini Asya ve Afrika’nın fakir komşusu olarak görüyordu. Bu kıtalarda bulunan altın, çeşitli mücevherler, ipekler,
halılar, resimli duvar örtüleri, baharat ve porselen Avrupalıların gözünde bolluk ve zenginlik demekti. İşte Avrupalıların ilk keşif seyahatlerine Asya ve
Afrika’nın sahip olduğu bu zenginlikler esin kaynağı olmuştur.
Yukarıda hangisini nedenleri hakkında bilgi verilmiştir?
A.
B.
C.
D.
10.
İstanbul boğazı
Çanakkale boğazı
Süveyş kanalı
Panama kanalı
Coğrafi keşiflerin
Süveyş kanalının açılmasının
Teknolojinin gelişiminin
İletişimin tarihinin
I. Elektronik posta
II. Bilgi transferi
III. Forum
Yakarıdakilerden hangileri internetin kullanım alanlarındandır?
A. Yalnız I
B. I, II
C. I, III
D. I, II ve III
11. Tarihi İpek yolu hangi ülkeden başlamaktadır?
A. Hindistan
B. İran
C. Çin
D. Moğolistan
12. Basılı kültür aşağıdakilerden hangisinin icadıyla olmuştur?
A. Matbaa
B. Telefon
C. Radyo
D. Televizyon
97
COĞRAFYA 4
13. Coğrafi keşiflerin Portekiz ve İspanya’nın kontrolünde gelişmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Bulundukları coğrafi konum
Ilıman iklimin hakim olması
Yer altı kaynaklarının zengin olması
Verimli tarım topraklarının olması
14. Akdeniz limanlarının önemini kaybetmesi aşağıdakilerden hangisinin keşfinin
sonucunda olmuştur?
A.
B.
C.
D.
Amerika’nın keşfi
Ümit Burnu’nun keşfi
Macellan Boğazının keşfi
Kuzey Kutbunun keşfi
15. Aşağıdakilerden hangisi iletişim alanındaki icatlardan birisi değildir?
A.
B.
C.
D.
Telefon
Bilgisayar
Fotoğraf makinesi
Yazı
16. Aşağıdaki ulaşım sektörlerinden hangisi diğerlerinden daha sonra kullanılmaya başlanmıştır?
A. Hava yolu
B. Kara yolu
C. Demir yolu
D. Deniz yolu
17. Aşağıdakilerden hangisi yapay su yolu değildir?
A. Süveyş
B. Panama
C. Cebelitarık
D. Kiel
18. Hava ulaşımının en gelişmiş olduğu ülke aşağıdakilerden hangisidir?
A. Almanya
B. Japonya
C. Çin
D. A.B.D
19. Ülkeler arası yük taşımacılığında en ucuz ulaşım sektörü hangisidir?
A.
B.
C.
D.
Deniz ulaşımı
Kara ulaşımı
Hava ulaşımı
Demir yolu ulaşımı
20. Kara ulaşımının en az geliştiği kıta aşağıdakilerden hangisidir?
A. Avrupa
98
B. Afrika
C. Amerika
D. Asya
5. ÜNİTE
DOĞAL AFETLER VE TOPLUM
1. Çevrenizde hangi doğal afetler görülmektedir?
2. Bitki örtüsünün tahrip edilmesi, hangi afetlerin oluşmasında ya da
hızlanmasında etkilidir?
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Yaşadığım alan ile başka alanlardaki doğal afetleri; oluşum nedenleri, şiddetleri, sıklıkları ve insanlara olan etkileri bakımından karşılaştırmayı,
2. Dünya’nın farklı bölgelerinde oluşan benzer doğal afetlerin etkilerini, koruma yöntemleri ve planlama açısından karşılaştırmayı,
3. Doğal afetlere neden olan uygulamalarla korunma yollarını ilişkilendirmeyi öğreneceğiz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
Afet
Afetlerden
korunma
Doğal afet
Afet
yönetimi
100
COĞRAFYA 4
1. DOĞAL AFETLER
Resim 05.01: Doğal Afetler
Doğal afetler, can ve mal kayıplarına neden olan doğa olaylardır. Bu tür doğa
olayları, yeryüzünde her zaman olmuştur. Ancak doğal afetler, insanın doğal dengeyi bozması oranında artarak devam etmektedir. Depremler, sel ve taşkınlar, heyelanlar, çığ, kuraklık ve diğerleri insan yaşamını olumsuz etkilemektedir. Geçmişte
depremlerin yok ettiği uygarlıklar bile vardır.
Doğal olayların, afetlere neden olmasında etkili olan faktörler:
t :FSZà[àǵFLƌMMFSƌ
101
COĞRAFYA 4
t +FPMPKƌLZBQ‘
t ƞLMƌNÚ[FMMƌLMFSƌ
t ƞOTBOGBLUÚSà
Türkiye, sahip olduğu bu özellikler bakımından önemli risklere sahiptir. Ülkemiz deprem, heyelan, çığ, sel ve taşkınlardan afet boyutunda sık sık etkilenir. Meydana gelen bu afetler, önemli ölçüde can ve mal kayıplarına neden olur. Ayrıca doğal afetler yeryüzünü de değiştirir.
Afetler bölge ve ülke ekonomilerine zarar verdiği için bunların insanlar üzerinde de sosyal ve psikolojik açıdan olumsuz etkileri olur. Böylesine önemli sonuçlara neden olan doğa olaylarının meydana gelmeleri önlenemiyor olsa da bu doğa
olayların zararlarının azaltılması mümkündür.
Örneğin iki farklı ülkede meydana gelen aynı büyüklükteki iki ayrı depremin
verdiği zarar, çok farklı boyutlarda olabiliyor. Hatta bu durum aynı ülke sınırları içinde bölgeden bölgeye bile değişiklik gösterebiliyor.
Örneğin Japonya’da meydana gelen depremler, Türkiye’de meydana gelen
depremlerden daha az can ve mal kayıplarına yol açmaktadır. Bunda Japonya’nın
depreme karşı aldığı önlemler etkili olmaktadır. Hasar boyutlarının farklı olması sadece depremler için değil sel, taşkınlar, heyelan ve diğer afet türleri için de söz konusudur.
Ülkemizde en çok görülen meteorolojik tehlikeler; şiddetli yağış (yağmur, kar,
dolu), sel, taşkın, don, orman yangınları, kuvvetli rüzgâr, fırtına, çığ ve yıldırımdır.
Doğal afetlerin oluşum sayıları dikkate alındığında kuvvetli rüzgâr ve sellere bağlı
olarak meydana gelen afetler ilk sırayı almaktadır. Dünya’da etkili olan doğal afetler
tür, şiddet, oluşum süreler ve etkilerine göre sıralandığında en önemlileri;
t ,VSBLM‘L
t 5SPQƌLBMTƌLMPO
t 4FMWFUBǵL‘OMBSE‘S
Bu afetlerin ortak özellikleri, önceden tahmin edilerek erken uyarıları yapılan
meteorolojik afetler olmalarıdır. Meteorolojik afetler için alınacak önlemler; acil durum planları, iyi çalışan bir erken uyarı sistemidir. Bunlar olağanüstü hava olaylarına
bağlı zararın azaltılmasını sağlayacaktır.
Örneğin;1970 yılında Bangladeş’te meydana gelen şiddetli bir tropikal siklon
300.000 kişinin ölmesine neden olmuştur. Fakat gelişmiş uyarı sistemleri sayesinde
benzer tropikal siklonlarda 1992’de 13.000, 1994’te ise sadece 20 kişi hayatını kaybetmiştir.
102
COĞRAFYA 4
Doğal afetleri, yer kökenli doğal afetler ve meteorolojik kökenli afetler olmak
üzere ayırabiliriz.
Yer kökenli doğal afetler; deprem, volkanik püskürme, tsunami, kütle hareketleri
Meteorolojik kökenli afetler; sel, taşkın, fırtına, kasırga, hortum, çığ, yıldırım
düşmesi, erozyon, kuraklık, orman yangını
Bazı afetler çok kısa bir sürede gerçekleşirken (deprem, heyelan, hortum, yıldırım düşmesi vb) Bazıları ise yıllarca sürebilmektedir (erozyon, kuraklık, çölleşme vb)
KURAKLIK
Kuraklık; Her hangi bir mevsim veya zaman dilimindeki yağış miktarının azalmasına bağlı olarak ortaya çıkan doğal afettir.
Kuraklık nedeniyle savaşların çıktığı, medeniyetlerin yok olduğu ve büyük
göçlerin yaşandığı bilinmektedir.
Kuraklığın yaşandığı ortamlarda
çevresel, ekonomik ve sosyal sorunlar
ortaya çıkar. Kuraklığın başlıca sonuçları
şunlardır:
t 4VLBZOBLMBS‘LVSVS
t 5BS‘NGBBMƌZFUMFSƌZBQ‘MBNB[
t ,‘UM‘LWFBÎM‘LUFIMƌLFTƌBSUBS
t ƞÎNF WF LVMMBONB TVZV T‘L‘OU‘T‘
yaşanır
Resim 05.04
t #BSBKMBS‘OTVTFWƌZFTƌB[BM‘S
t #ƌULƌWFIBZWBOMBS[BSBSHÚSàS
t ÃMLFFLPOPNƌTƌ[BSBSHÚSàS
t #àZàLHÚÎMFSZBǵBOBCƌMƌS
Yağışların normal değerlerin altına düşmesiyle meydana gelen kuraklık sebebiyle,
t )ƌESPMPKƌLEFOHFCP[VMVS
t &LPTƌTUFNQSPCMFNMFSƌPSUBZBΑLBS
103
COĞRAFYA 4
t %PǘBMLBZOBLMBSZPLPMVS
Kuraklığın etkilediği başlıca bölgeler arasında Akdeniz ülkeleri,Orta Asya
ve Afrika ülkeleri sayılabilir. Ülkemizde ise İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu da
kuraklık etkilidir.
Kuraklığa karşı alınması gereken önlemler şunlardır:
t 4VZVUBTBSSVGMVLVMMBONBL
t %PǘBMCƌULƌÚSUàTàOàLPSVNBL
t (FSƌEÚOàǵàNàZBZH‘OMBǵU‘SNBL
t ,VSBLM‘ǘBEBZBO‘LM‘UBS‘NàSàOMFSƌOƌFLNFL
t 6ZHVOZFSMFSFCBSBKƌOǵBFUNFL
t 'PTƌMLÚLFOMƌFOFSKƌLBZOBLMBS‘ZFSƌOFZFOƌMFOFCƌMƌSFOFSKƌLBZOBLMBS‘O‘LVMMBOmak.
EROZYON
Resim 05.03: Erozyon
Resim 05.04
Toprağın akarsu, sel suları ve rüzgar gibi dış kuvvetler tarafından aşındırılarak
taşınmasına erozyon denir.
Doğal afet boyutuna ulaşan erozyon, toprağın insanların çeşitli faaliyetlerine
bağlı olarak bir yerde kullanılmayacak kadar azalması ya da tamamen yok olmasıdır.
104
COĞRAFYA 4
Erozyonu Oluşturan Fiziki Faktörler
t :FSǵFLƌMMFSƌOƌOFOHFCFMƌWFFǘƌNMƌPMNBT‘
Engebeli ve eğimli arazilerde akarsuların akış hızları dolaysıyla aşındırmaları
daha fazladır.
t ƞLMƌNƌOFULƌTƌ
Ani sağanak yağışların etkisiyle yüzeysel akışa geçen sel suları toprağın taşınmasına neden olur.Ayrıca kurak ve yarı kurak bölgelerin bitki örtüsü zayıf
olduğundan hem rüzgar hem de su erozyonu etkili olur.
t "OBNBUFSZBMƌOFULƌTƌ
Kumlu, killi ve volkanik tüflerin bulunduğu araziler aşınmaya karşı dirençsiz
olduklarından erozyon daha etkili olur.
Erozyonu Oluşturan Beşeri Faktörler
t :BOM‘ǵBSB[ƌLVMMBO‘N‘
Tarıma uygun olmayan alanların (orman,mera gibi) tarıma açılması, tarlaların
eğim doğrultusunda sürülmesi, tarım arazilerinin nadasa bırakılması, toprağın aşırı işlenmesi, tarım arazilerinin yerleşime ve sanayiye açılması gibi uygulamalar arazinin yanlış kullanımına örnektir.
t %PǘBMCƌULƌÚSUàTàOàOZPLFEƌMNFTƌ
Bitkiler kök ve gövdeleriyle toprağı bir arada tutarak toprak üzerinde koruyucu bir örtü oluşturur. Bitkiler rüzgar ve suyun hızını keserek erozyonu
önler.
Bitki örtüsünün tahrip edilmesi durumunda,akarsu ve rüzgar toprağı kolayca aşındırır.
Bir yerde erozyonun başlamasıyla birlikte;
t &LPMPKƌLEFOHFCP[VMVS
t ÃSFUƌNB[BM‘S
t ,‘UM‘LWFBÎM‘LCBǵMBS
t (ÚÎMFSCBǵMBS
t %ƌǘFSBGFUMFSI‘[MBO‘S
Erozyonun engellenmesi için şu tedbirler alınmalıdır:
t %PǘBMCƌULƌÚSUàTàLPSVONBM‘E‘S
105
COĞRAFYA 4
t &ǘƌNMƌZBNBÎMBSUFSBTMBONBM‘E‘S
t 5BS‘NBSB[ƌMFSƌFǘƌNFEƌLZÚOEFTàSàMNFMƌEƌS
t .FSBMBSEBBǵ‘S‘WFFSLFOPUMBUNBZBQ‘MNBNBM‘E‘S
t 0SNBOMBSEBLFÎƌPUMBU‘MNBNBM‘E‘S
t 5BS‘NUPQSBLMBS‘OBEBTBC‘SBL‘MNBNBM‘E‘S
t &SP[ZPOBLBSǵ‘IBMLCƌMƌOÎMFOEƌSƌMNFMƌEƌS
BİLGİ NOTU
Dünyada her yıl yaklaşık olarak 24 milyar ton toprak kaybedilmektedir.En
fazla toprağın taşındığı kıta Asya’dır.Afrika’nın tamamında görülen erozyon nedeniyle bu kıtada açlık en önemli sorundur.
KÜTLE HAREKETLERİ
Kütle hareketleri genel
olarak düşme, kayma, akma
veya bunlardan birkaçının
bir arada görülmesidir. Kütle
hareketlerinin yaygın olanları heyelan ve toprak kaymasıdır. Bir yamacın bir bölümünün kayarak aşağıya doğru
yer değiştirmesine heyelan
ya da yer göçmesi denir. Bir
yamaçta yalnızca toprak tabakasının adeta bir hamur
gibi aşağıya doğru akmasına
ise toprak kayması denir.
Resim 05.05: Heyelan
Heyelan ve toprak kaymasını etkileyen faktörler şunlardır:
t "SB[ƌFǘƌNƌOƌOGB[MBPMNBT‘
t :Bǘ‘ǵ‘OGB[MBPMNBT‘
t 5BCBLBMBS‘OFǘƌNEPǘSVMUVTVOEBV[BONBT‘
t ,ƌMƌUUPQSBǘ‘OZBZH‘OPMNBT‘
106
COĞRAFYA 4
Heyelanlardan en çok etkilenen ülkeler, Brezilya, Hindistan, Nepal, Endonezya,
Peru ve Filipinlerdir.
Ülkemizde de doğal nedenlerle ve insanların çeşitli etkinliklerine bağlı olarak
oluşan kütle hareketleri görülmektedir. Özellikle Karadeniz Bölgesinin denize bakan
kesimlerinde heyelan olaylarına sıklıkla rastlanmaktadır. Karadeniz Bölgesi’nde eğimin ve yağışın fazla, killi toprağın yaygın olması heyelanı artırmaktadır. Bu olaylar
sonucunda yollar ulaşıma kapanmakta, can ve mal kayıpları meydana gelmektedir.
24 Haziran 1988 tarihinde Trabzon’un Maçka ilçesine bağlı çatak köyünde
meydana gelen heyelanda 65 kişi hayatını kaybetmiş, ekonomik ve sosyal sorunlar
yaşanmıştır.
Yine 1995 yılında Isparta’nın Senirkent ilçesinde yaşanan çamur akıntısı sonucu 74 kişi yaşamını yitirmiş, bir çok ev ve işyeri çamur kütlesi altında kalmıştır
Ülkemizde heyelanların büyük çoğunluğu ilkbahar aylarında görülür. Bu durumun nedeni yağışlar ve kar erimeleri sonucunda toprağın suya doymasıdır.
İlkbahar
%25
% 65
%5
Kış
Sonbahar
%5
Yaz
Kütle hareketlerini önlemek veya azaltmak için şu önlemler alınmalıdır:
t :BNBD‘OEPǘBMEFOHFTƌCP[VMNBNBM‘E‘S
t ±PLFǘƌNMƌBMBOMBSBZFSMFǵƌNBMBO‘LVSVMNBNBM‘E‘S
t :PMUàOFMLÚQSàHƌCƌBMUZBQ‘ÎBM‘ǵNBMBS‘OEBLàUMFIBSFLFUMFSƌEƌLLBUFBM‘ONBlıdır.
t #ƌULƌÚSUàTàUBISƌQFEƌMNFNFMƌEƌS
t &ǘƌNMƌZBNBÎMBSUBSBÎBMBOE‘S‘MNBM‘WFCPǵBMBOMBSBBǘBÎEƌLƌMNFMƌEƌS
OLAĞANÜSTÜ HAVA OLAYLARI
(FIRTINA, KASIRGA, HORTUM)
Rüzgar zaman zaman yıkıcı bir afete dönüşebilir. Bu rüzgarlar fırtına, kasırga,
hortum gibi isimler alırlar. Rüzgarın yıkıcılığı, hızı ile doğru orantılıdır
Hızı saatte 63-120 km aralığında olan rüzgarlara fırtına denir. Fırtınalar sel ve
taşkınlara, çatıların uçmasına, seralara, deniz ulaşımına ve ağaçlara zarar vererek
107
COĞRAFYA 4
can ve mal kaybına yol açabilirler. Fırtınalar ülkemizde de zaman zaman can ve
mal kaybına yol açarlar.
Hızı saatte 120 km ve üzerinde
olan şiddetli rüzgarlara kasırga adı verilir. Kasırgalar genellikle Tropikal bölgedeki okyanus kıyılarında görülür.
Kasırga,tayfun ve siklon sözcüklerinin üçü de aynı olayı anlatır. Kasırgalara, Büyük okyanusta tayfun, Hint okyanusunda siklon, Atlas okyanusu’nda ise
hurricane (hariken) adı verilir.
Resim 05.06: Hortum
ABD, Meksika, Küba,Haiti, Çin, Japonya,Endonezya ve Filipinler kasırgaların en
etkili olduğu ülkelerdir. Ülkemizde kasırgalara rastlanmaz.
Türkiye’de neden kasırga görülmez?
Soğuk havanın altında sıkışan sıcak hava kütlesinin ani olarak hızlı bir şekilde
dönerek yükselmesiyle hortum oluşur. Dönerek yükselen bu hava girdabında oluşan hava akımları can ve mal kaybına neden olabilir. Hortumlar daha çok tropikal
kuşakta etkilidir.
Fırtına, kasırga ve hortum gibi olağanüstü hava olaylarının zararlarını azaltmak için alınması gereken önlemler:
t&SLFOVZBS‘TƌTUFNMFSƌLVSVMNBM‘E‘S
t 0MBǘBOàTUà IBWB PMBZMBS‘O‘O ZPM BÎBbileceği sel ve taşkınlara karşı önlem
alınmalıdır.
t #ƌOBMBS PMBǘBOàTUà IBWB PMBZMBS‘OB
karşı dayanıklı inşa edilmelidir.
t "UNPTGFSEFLƌIBWBIBSFLFUMƌMƌǘƌTàSFLMƌ
izlenmelidir.
Resim 05.07: Kasırga
108
tƞOTBOMBSB HFSFLMƌ FǘƌUƌN WFSƌMFSFL Cƌlinçlendirilmelidir.
COĞRAFYA 4
BİLGİ NOTU
Yeryüzünde en şiddetli rüzgârlar tropikal kuşakta görülür. Türkiye’de kasırgalar görülmez. Bunun nedeni, Türkiye’nin orta kuşakta yer alması ve okyanuslara
kıyısının olmamasıdır.
VOLKANİZMA
İnsanlar zaman içinde volkanlardan etkilenmiş ve büyük afetler yaşamışlardır.
Volkan püskürmelerinin önlenmesi mümkün değildir. Ancak etki ve zararları en aza
indirilebilir
Kül yüklü yanardağ püskürmesi hava koşulları üzerinde de etkilidir. Yanardağ
malzemesi güneş ışınlarının bir bölümünü keserek alt katmanlardaki ısıyı düşürebilir. Böylece Dünyada iklim etkilenir ve geçici bir soğuma yaşanabilir.
Volkanizma sırasında çıkan zehirli gazlar su buharı ile birleşip asit yağmurlarına neden olur. Asit yağmurları başta bitkiler olmak üzere tüm canlılara zarar verir.
Volkanik püskürmelerin en sık görüldüğü yerler Büyük Okyanus (Ateş Çemberi) çevresidir.
Türkiye’de volkanlar aktif değildir. Ancak tarihi dönemlerde püsküren dağlar
olmuştur. Bu dağlara örnek olarak, Ağrı, Tendürek, Süphan, Nemrut, Erciyes, Hasandağ, Karadağ ve Karacadağ verilebilir.
BİLGİ NOTU
t 7PMLBOƌL UPQSBLMBS NƌOFSBM CBkımından zengin olup, tarım açısından
verimlidirler.
t %FNƌS CBL‘S WF LSPN HƌCƌ CB[‘
madenler bakımından zengindirler
t (SBOƌU BOEF[ƌU WF CB[BMU HƌCƌ
volkanik taşlar inşaat sektöründe kullanılır.
t7PMLBOƌLBSB[ƌEFPMVǵBOCB[‘ZFS
şekilleri turistik önem taşır.
Resim 05.08: Volkanizma
109
COĞRAFYA 4
SEL – TAŞKIN
Nijerya’da sel felaketinden ölenlerin sayısının en az 102’ye yükseldiği bildiriliyor.
Nijerya Kızılhaçı’nın verdiği bilgiye göre, ülkenin güney batısındaki
Ibadan kenti içi ve çevresindeki sel
felaketinin kurbanlarının çoğu çocuk.
Geçen hafta Cuma günü başlayan
yağmurların yol açtığı seller nedeniyle üç köprü yıkıldı, bir baraj taştı ve
kent içindeki birçok bina sular altında kaldı. Kızılhaç yetkilisi; kent merResim 05.09: Sel – taşkın
kezindeki evlerin birçoğunun tahrip
olduğunu tahmin ettiklerini söyledi. Kentteki kurbanların çoğu da sel sularına
evlerindeyken yakalananlar.
Nijerya’da yağmur mevsiminde barajlarda sık sık taşma görülüyor ancak bu
yıl özellikle fazla yağış düşmesi nedeniyle tahmin edilenin üzerinde tahribat yaşandı. Geçen yıl seller nedeniyle ülke çapında 500 bin kişi yerinden edilmişti. Hafta sonu başlayan seller Ibadan’da kanalizasyon sisteminin de çöpler ile tıkanmasına yol açtı. Kentte şimdiye kadar iki bin kişi evsiz kaldı.
Yukarıdaki habere göre Nijerya’da selin oluşmasının sebebi ve sonuçları nelerdir?
Sağanak yağmurlar va ani kar erimesi sonucu akarsu yatağında normalinden
çok fazla ve hızla akan, içinde çevre arazilerden kopardığı malzemeleri de sürükleyen çamurlu suya sel denir
Sel sularının akarsu yatağının dışına çıkarak çevredeki alçak yerlere yayılmasına da taşkın denir.
Sel; Dünya’nın büyük bir bölümünde çok sık görülen, afete dönüşmesi durumunda büyük can ve mal kayıplarına neden olan doğal bir tehlikedir. Bu felaketlerin yaşandığı bölgelerde önemli sosyoekonomik sorunlar yaşanmaktadır.
BİLGİ NOTU
Dünyada sel felaketlerinden ölenlerin yarıdan fazlası Bangladeştedir.Bangladeş; Asya’da, Himala’ya Dağlarının güneyinde Ganj ve Brahmaputra’nın birleşerek Bengal Körfezi’ne döküldüğü bölgede yer alır.Bu ülkede her yıl çok sayıda sel ve
taşkın afeti meydana gelir. Pirinç tarımı için faydalı olan muson yağışları şiddetli
boyuta ulaştığında tarım ve yerleşim alanlarının büyük zarar görmesine neden olmaktadır.
110
COĞRAFYA 4
Sel ve Taşkınların En Çok Görüldüğü Yerler
t .VTPO"TZBT‘#BOHMBEFǵ)ƌOEƌTUBO1BLƌTUBO7ƌFUOBN5BZMBOE±ƌOWC
t &LWBUPSBMLVǵBL&OEPOF[ZB.BMF[ZB#SF[ƌMZB/ƌKFSZB7FOF[VFMBWC
t 0SUB"NFSƌLB.FLTƌL1BOBNB&M4BMWBEPS%PNƌOƌLWC
t ƞOHƌMUFSF5àSLƌZFWC
OKUMA PARÇASI
Karadeniz’de başlayan yağmur sele dönüştü ve 6 kişinin ölümüne neden oldu.
Samsun’da akşam saatlerinde başlayan şiddetli yağmur, gece yarısından sonra
faciaya yol açtı.
Samsun’un İlkadım ve Canik ilçelerinde yoğun yağmur sonrasında gece yarısından sonra oluşan sel felaketi can ve mal kayıplarına neden oldu. Sel suları önüne kattığı
araçları sürükledi, dev ağaçları yerinden söktü, birçok evi su bastı. Yaşanan felaket esnasında Mert Irmağı’nın taşması sonucu Canik ve İlkadım ilçeleri arasında ulaşım kesilirken, Samsun-Ordu ve Samsun-Ankara Karayolları sabaha kadar ulaşıma kapatıldı.
Canik ilçesinde oluşan sel nedeniyle vatandaşlar araçlar içinde mahsur kaldı. Küçük Sanayi Sitesi tamamen sular altında kalırken, çok sayıda ev ve iş yeri sel sularından ötürü
zarar gördü.
Araçların sürüklendiği, dev ağaç dallarının ve kaya parçalarının sürüklendiği sel
felaketinde Kuzey Yıldızı TOKİ Konutları büyük zarar gördü. Apartman görevlisi ve ailesinin yaşadığı ev sular altında kalırken, ailenin 2 küçük çocuğuna henüz ulaşılamadı.
Samsun-Ordu Karayolu üzerinde bulunan bir alışveriş merkezinde bulunan iş yerleri sel
suları nedeniyle zarar görürken, iş yerlerinde bulunan malzemeler yollara saçıldı. Yaşanan felaketi fırsat bilen bazı yağmacılar, iş yerlerinden yollara saçılan eşyaları topladı.
Yukarıdaki habere göre Samsun ve çevresindeki sel felaketinin nedeni ve sonuçları nelerdir?
Sel ve Taşkın Olayının Başlıca Nedenleri
t "OƌWFǵƌEEFUMƌZBǘ‘ǵMBS
t )‘[M‘LBSFSƌNFMFSƌ
t 5PQSBǘ‘OTVZVGB[MBHFÎƌSNFNFTƌ
t %PǘBMCƌULƌÚSUàTàOàOUBISƌQFEƌMNFTƌ
t "LBSTVZBUBLMBS‘ÎFWSFTƌOƌOZFSMFǵƌNFBΑMNBT‘
111
COĞRAFYA 4
t "MUZBQ‘O‘OZFUFSTƌ[PMNBT‘WC
Sel ve Taşkınlardan Korunmak İçin Alınması Gereken Önlemler
t #ƌULƌÚSUàTàLPSVONBM‘WFÚ[FMMƌLMFBLBSTVIBW[BMBS‘BǘBÎMBOE‘S‘MNBM‘
t "LBSTVMBS‘OUBǵL‘OZBUBLMBS‘ZFSMFǵNFZFBΑMNBNBM‘
t "LBSTVZBUBLMBS‘O‘EPMEVSNBZBZÚOFMƌLGBBMƌZFUMFSFƌ[ƌOWFSƌMNFNFMƌ
t "LBSTVZVOEPǘBMESFOBKTƌTUFNƌLPSVONBM‘
t "LBSTVZBUBǘ‘[BNBO[BNBOUFNƌ[MFONFMƌ
t "LBSTVZBUBǘ‘O‘OUBǵL‘OPMBCƌMFDFLLFTƌNMFSƌOEFUBǵL‘OTFUMFSƌZBQ‘MNBM‘
t 4FMWFUBǵL‘OPMBZMBS‘ƌÎƌOFSLFOVZBS‘TƌTUFNƌLVSVMBSBLIBMLBCƌMHƌWFSƌMNFMƌ
t 4FMWFUBǵL‘OBGFUƌOFLBSǵ‘BDƌMFZMFNQMBO‘PMVǵUVSVMNBM‘WFCVQMBOEBLBNV
kuruluşları ile sivil toplum kuruluşları tek merkezden koordine edilmeli
ÇIĞ
Çığ, kar örtüsünün
eğim yönünde hareket etmesiyle can ve mal kayıplarına neden olan doğal afettir.
Gevşek ve kalın, kar kütlesinin hareketine bir patlama,
yüksek bir ses, önemsenmeyecek bir hareket veya herhangi bir kaynağa ait zayıf
bir titreşim neden olabilir.
Resim 05.10: Türkiye çığ haritası
Çığ kısaca, kar tabakası veya tabakalarının iç ve dış kuvvetler etkisi ile
yamaç eğim yönünde gösterdiği akma
hareketidir. Kar tabakalarının birbirlerinden farklı özellikleri olacağından;
çığ, bazen diğer bir tabaka üzerinde
kayan bir tabaka veya tüm tabakaların
zemin üzerinde topluca kaymaları sonucunda oluşur.
Resim 05.11: Çığ
112
Ülkemizde, dağlık arazilerin geniş yer tuttuğu Doğu Anadolu çığ olay-
COĞRAFYA 4
larının en çok yaşandığı bölgedir. Ayrıca, Doğu ve Batı Karadeniz’in iç kesimleri, İç
Anadolu’nun doğusu ve Orta Toroslar’da çığ afeti yaşanmaktadır.
Ülkemizde çığ riskinin artmasında etkili olan bazı faktörleri şöyle sıralayabiliriz:
t #ƌULƌÚSUàTàOàOUBISƌQFEƌMNFTƌ
t %BǘWFLBZBLUVSƌ[NƌOFCBǘM‘PMBSBLUFTƌTMFSƌOLVSVMNBT‘
t %BǘM‘LBSB[ƌMFSEFLBSBWFEFNƌSZPMMBS‘O‘OZBQ‘MNBT‘
t %BǘM‘LBSB[ƌMFSƌOZFSMFǵƌNFBΑMNBT‘
Çığ afetini önlemek veya zararlarını azaltmak için yapılması gerekenler şunlardır:
t ±ƌǘCÚMHFMFSƌOƌOBǘBÎMBOE‘S‘MNBT‘
t ±‘ǘÚOMFZƌDƌZBQ‘MBSLBSUàOFMMFSƌÎƌUMFSWC
‘OZBQ‘MNBT‘
t ±‘ǘFSLFOVZBS‘TƌTUFNMFSƌOƌOLVSVMNBT‘
t ±‘ǘSƌTLIBSƌUBMBS‘O‘OIB[‘SMBONBT‘
t "SBNBWFLVSUBSNBFLƌQMFSƌOƌOLVSVMNBT‘
DEPREM
Yer kabuğunda meydana gelen ani ve kısa süreli sarsıntılara deprem adı verilir.
Depremlerin hasar derecesi sadece depremin şiddetine bağlı değildir. Binalarda kullanılan yapı malzemesinin kalitesi ve dayanıklılığı gibi etkenlerde rol oynar.
Resim 05.12: Dünyadaki başlıca deprem kuşakları
113
COĞRAFYA 4
Alp-Himalaya kıvrım kuşağı üzerinde yer alan ülkemiz, sık sık depremlerle
sarsılır. Yer kabuğunun en hareketli (Arabistan, Afrika ve Avrasya) levhaları arasında
sıkışmış olan Anadolu, epirojenik hareketlerle yükselmiş ve bu esnada oluşan fay
hatları ile kırıklı bir hâl almıştır.
Resim 05.13: Türkiye deprem riski haritası
Türkiye’de fay hatlarıyla ilişkili olan üç deprem kuşağı vardır:
t Kuzey Anadolu deprem kuşağı: Bu kuşak, batıda Saros Körfezi’nden başlayarak, Marmara Denizi’ni geçer, İzmit Körfezi, Adapazarı, Bolu, Gerede, Amasya, Tokat, Erzincan’dan doğuda Aras vadisine kadar uzanır. Yaklaşık 1500 km
uzunluğundadır.
Ülkemizde oluşan depremlerin
çoğu bu kuşak üzerinde gerçekleşir.
1924 yılındaki Erzurum, 1939 ve 1992
yıllarındaki Erzincan, 1999 yılındaki Gölcük (17 Ağustos) ve Düzce (12 Kasım)
depremleri bu kuşak üzerinde olmuştur.
t Batı Anadolu deprem kuşağı:
Bu kuşak, Ege Bölgesi’nde yer
alan fay hatları boyunca çöküntü
114
Resim 05.14: Adapazarı depremi
COĞRAFYA 4
alanlarında uzanır. Bakırçay, Gediz, Küçük ve Büyük Menderes ırmaklarının
içinde aktığı graben alanları deprem kuşağı üzerinde yer alır. Ayrıca Muğla
Gökova Körfezi ve Afyonkarahisar, Acıgöl civarı, Sandıklı ve Sultan dağlarının
çevresinde bu kuşak içerisine girer.
Bu kuşaktaki depremler İzmir, Aydın, Manisa, Muğla, Kütahya, Afyonkarahisar
ve Burdur illerinde etkili olmuştur.
Batı Anadolu deprem kuşağında oluşan en büyük deprem 1957 yılında (Muğla) Marmaris’te gerçekleşen 7,1 büyüklüğündeki depremdir. Bu kuşakta can ve mal
kaybına yol açan en son deprem 1995 yılındaki Afyonkarahisar Dinar depremidir.
Resim 05.15: Türkiye fay haritası
t Güneydoğu Anadolu deprem kuşağı: Hatay’ın Samandağ İlçesi’nden başlayarak Nur Dağlarından kuzeye doğru Kahramanmaraş’a, oradan da bir yay
çizerek Malatya, Elazığ, Bingöl ve Muş’u geçen kuşak Van’ın doğusuna kadar
uzanır.
Güneydoğu Anadolu deprem kuşağı üzerinde oluşan depremlerde en büyük
can kaybı 1976’da Van (Muradiye-Çaldıran) depreminde olmuştur.
Fay hatları ile kuşatmış olan Anadolu son yüzyıl içerisinde büyüklüğü 5,5 ile
7,9 arasında olan 80’i geçkin deprem yaşamıştır. Bu bakımdan Türkiye deprem riskinin yüksek olduğu bir ülkedir.
Türkiye Akdeniz deprem kuşağı da denilen Alp-Himalaya deprem kuşağı üzerinde yer alır. Ülkemizde bu yüzden çok sık depremler meydana gelir. 17 Ağustos
depremi kuzey Anadolu fayı üzerinde meydana gelmiştir. Bu depremde 17 bine ya-
115
COĞRAFYA 4
kın kişi hayatını kaybetmiş, 24 bine yakın kişi yaralanmış, birçok ev çökmüştür. Ayrıca ulaşım ve haberleşme sisteminin çökmesi kurtarma ve ilk yardımın gecikmesine
neden olmuştur.
OKUMA PARÇASI
PAKİSTAN ve JAPONYA’DA DEPREM
Pakistan’ın güneybatısındaki Belucistan eyaletinin, İran sınırı yakınındaki Dalbandin şehrinin 50 kilometre kadar batısında meydana gelen şiddetli deprem Karaçi,
Multan, Lahor, Haydarabad ve Kuetta şehirlerinde de hissedildi.
Pakistan televizyonlarının büyüklüğünü 7,2 olarak açıkladığı deprem yüzünden
bu şehirlerde halk panik içinde sokaklara döküldü.
Pakistan meteoroloji kurumu, depremle ilgili henüz açıklama yapmazken, televizyonlarda konuşan uzmanlar, depremin kısa sürdüğünü, ancak çok şiddetli olduğu için
yıkıcı etkisi olabileceğini belirttiler.
Depremin vurduğu bölgelerde nüfusun yoğun olmadığını, dolayısıyla çok
fazla can kaybı olmayacağını sandıklarını
ifade eden uzmanlar, depremin etkisinin
sabah saatlerinde ortaya çıkacağını kaydettiler.
Pakistan’da, 8 Ekim 2005’te yerin
95 kilometre altında meydana gelen 7,2
şiddetindeki depremde 70 binin üzerinde
insan hayatını kaybetmişti.
Resim 05.16: Pakistan depremi
Japonya’da, 8,9 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Türkiye saati ile sabah 07.46’da meydana gelen depremin yerin 24 km. altında meydana geldiği ve merkez
üssünün Tokyo’nun 380 km kuzeydoğusu
olduğu açıklandı. Yaklaşık 2 bin 100 km.
uzunluğundaki sahil şeridi üzerindeki onlarca şehir depremden etkilendi.
En büyük hasarsa kuzeydoğudaki
Sendai kentinde yaşandı. Sendai, 10 metre
büyüklüğe varan dalgaların altında kalırken, dalgalar çekilince plajda yaklaşık 300
kişinin cesedine ulaşıldı. Kentte şimdiye
Resim 05.17: Japonya depremi
116
COĞRAFYA 4
dek 60-70 bin kişi tahliye edildi. Afette ayrıca 110 kişinin daha öldüğünü belirten yetkililer, 544 kişinin de yaralandığını söyledi.
Japonya’daki deprem Pakistan’da meydana gelen depremden daha şiddetli olmasına rağmen can kaybı neden daha az olmuştur?
Büyüklük
Şiddet
Etkisi
0 – 1,9
I
Sadece cihazlar kaydeder, hissedilmez.
2 – 2,9
II
Çok hassas olanlar hisseder, asılı cisimler sallanır.
3 – 3,9
III
Ağır bir kamyon geçiyormuş gibi titreşim oluşturur, bazı
insanlar hisseder.
4 – 4,9
IV – V
5 – 5,9
VI
6 – 6,9
VII – IX
Binalar güçlü sarsıntıdan etkilenir ve çatlaklar oluşur.
Çürük binalar yıkılır.
7 – 7,9
X – XI
Halk arasında büyük panik havası oluşur. Yer kabuğunda
kırılmalar meydana gelir. Sağlam binalar ayakta kalır,
zayıf binalar yıkılır.
8 – 8,6
XII
Pek çok insan hisseder. Asılı cisimler sallanır. Dolaplardaki tabak ve bardaklar kırılabilir.
Herkes hisseder ve korku oluşur. Bacalar devrilir.
Hemen hemen herşey yıkılır. Çok büyük can ve mal
kayıpları oluşur.
Deprem için yapılacak hazırlıklar ve alınacak önlemlerle depremin neden olabileceği can ve mal kayıpları azaltılabilir. Bu önlemleri depremden önce, deprem sırasında
ve deprem sonrasında olmak üzere üç başlık altında toplayabiliriz.
Depremden Önce
t)BML‘OEFQSFNFLBSǵ‘CƌMƌOÎMFOEƌSƌMNFTƌBNBD‘ZMBFǘƌUƌNÎBM‘ǵNBMBS‘ZBQ‘MNBM‘E‘S
t:BQ‘MBSEFQSFNFEBZBO‘LM‘ƌOǵBFEƌMNFMƌEƌS
t"DƌMLVSUBSNBWFZBSE‘NFLƌQMFSƌPMVǵUVSVMNBM‘E‘S
t"DƌMƌIUƌZBÎMBS‘LBSǵ‘MBZBDBLEFQSFNÎBOUBT‘IB[‘SMBONBM‘E‘S
t"ƌMFCƌSFZMFSƌOƌOEFQSFNTPOSBT‘CVMVǵNBZFSMFSƌCFMƌSMFONFMƌEƌS
t&WƌOƌÎFSƌTƌOEFHàWFOMƌZFSMFSCFMƌSMFONFMƌEƌS
117
COĞRAFYA 4
t%FQSFNUBUCƌLBUMBS‘ZBQ‘MNBM‘E‘S
t%FWSƌMNFUFIMƌLFTƌPMBOFǵZBMBSTBǘMBNǵFLƌMEFNPOUFFEƌMNFMƌEƌS
t.BIBMMFLPPSEƌOBTZPOTƌTUFNƌLVSVMNBM‘E‘S
Deprem Sırasında
t1BOƌLZBQ‘MNBNBM‘TBLƌOPMVONBM‘E‘S
t(àWFOMƌCƌSZFSEFÎÚNFMFSFLFMMFSCBǵ‘Oà[FSƌOFLFOFUMFONFMƌEƌS
t#BMLPOBTBOTÚSWFNFSEƌWFOEFOV[BLEVSVMNBM‘E‘S
t%‘ǵBS‘EBCVMVOBOMBSCƌOBMBSEBOWFFMFLUSƌLEƌSFLMFSƌOEFOV[BLEVSNBM‘E‘S
t(àÎLBZOBLMBS‘O‘OFOFSKƌTƌLFTƌMNFMƌEƌS
t%FQSFNUBUCƌLBU‘OEBÚǘSFOƌMFOMFSVZHVMBONBM‘E‘S
Deprem Sonrasında
t&MFLUSƌLTƌHPSUBT‘HB[WFTVWBOBMBS‘LBQBU‘MNBM‘E‘S
t5FMFGPOBDƌMEVSVNMBSƌÎƌOLVMMBO‘MNBM‘E‘S
t%ÚLàMFOUFIMƌLFMƌNBM[FNFMFSUFNƌ[MFONFMƌEƌS
t±FWSFEFZBSE‘NBƌIUƌZBD‘PMBOMBSBZBSE‘NFEƌMNFMƌEƌS
t,VSUBSNBWFZBSE‘NFLƌQMFSƌOƌOÎBM‘ǵNBMBS‘OBFOHFMPMVONBNBM‘E‘S
TSUNAMİ
Tsunami Japonca bir terim olup büyük dalga anlamına gelir.Okyanus ve deniz
tabanında oluşan depremlerin meydana getirdiği tsunamilere volkanik patlamalar
da neden olabilir.
Tsunamiler su kütlelerinin fazla olduğu okyanuslarda daha etkili olup, alçak
kıyılarda büyük can ve mal kayıplarına neden olmaktadır.
2004 yılında Endonezya’nın Sumatra Adası açıklarında yaşanan 9 büyüklüğündeki deprem ve sonrasında meydana gelen tsunami 150 binden fazla insanın
yaşamını yitirmesine neden
Doğal Afetlerde İnsan Rolü
Doğal afetler oluşum itibariyle tabiat olaylarına dayanır. Ancak afetlerin yaşanmasında insan etkisi de bulunabilmektedir. Örneğin sel afeti ve buna bağlı olarak yaşananlar o bölgedeki iklim, topografya ve bitki örtüsü özellikleri ile yakından
118
COĞRAFYA 4
ilgilidir. Ancak dere yatağında evlerin bulunması da afetin yaşanmasında önemli
etkendir.
Dünya’nın farklı yerlerinde yaşanan doğal afetlerin etkileri de farklı olmaktadır. Doğal bir afet bir ülkede büyük zararlara neden olabilirken başka bir ülkede
benzer bir doğal afet, afet bilinci ve alınan önlemler sayesinde zararları en az seviyeye indirilebilmektedir.
Doğal afetlere karşı alınabilecek önlemler afetlerden korunabilmenin en
öncelikli koşuludur. Gelişmiş ülkelerde doğal afetlerden doğabilecek bütün riskler
planlamaya dahil edilmiştir.
2. DOĞAL AFETLERE KARŞI ALINMASI GEREKEN
ÖNLEMLER
Doğal afetler can ve mal kaybına neden olmaktadır. Doğal afetlerin bir kısmının önceden tahmin edilmesi ve önlenmesi mümkün değildir. Afetlerden korunma
ve zararlarını azaltmak için, Afet Yönetimi ve Planlaması yapılmalıdır.
Afet planlamaları afet öncesinde, afet sırasında ve afet sonrasında yapılması
gerekenleri kapsar.
Afet öncesinde yapılması gerekenler:
t "GFUZÚOFUƌNƌWFQMBOMBNBT‘ZBQ‘MNBM‘E‘S
t "GFUSƌTLƌPMBOZFSMFSCFMƌSMFONFMƌEƌS
t &SLFOVZBS‘ƌ[MFNFWFƌLB[TƌTUFNƌLVSVMNBM‘E‘S
t &ǘƌUƌNWFUBUCƌLBUMBSZBQ‘MNBM‘E‘S
t "GFUMFSFLBSǵ‘IB[‘SM‘LMBSZBQ‘MNBM‘E‘S
Afet sırasında yapılması gerekenler:
t "GFUPMBZ‘OBNàEBIBMFFEƌMNFMƌEƌS
t "SBNBWFLVSUBSNBÎBM‘ǵNBMBS‘OBBDƌMFOCBǵMBONBM‘E‘S
t ƞMLZBSE‘NWFUFEBWƌTàSFDƌCBǵMBU‘MNBM‘E‘S
t :ƌZFDFLTVCBS‘OBLƌMBÎUFNƌOƌWFEBǘ‘U‘N‘ZBQ‘MNBM‘E‘S
Afet sonrasında yapılması gerekenler:
t "GFUMFSEFOTPOSBƌZƌMFǵUƌSNFWFZFOƌEFOƌOǵBGBBMƌZFUMFSƌVZHVMBO‘S
119
COĞRAFYA 4
İyileştirmeye yönelik olarak,
t (FÎƌDƌƌTLBOBMBOMBS‘PMVǵUVSVMNBM‘E‘S
t &ǘƌUƌN TBǘM‘L QTƌLPMPKƌL EFTUFL VMBǵ‘N WF IBCFSMFǵNF BMBO‘OEB UFECƌSMFS
alınmalıdır
Yeniden inşaya yönelik olarak,
t ,BM‘D‘LPOVULBSBZPMVFOFSKƌOBLƌMIBUMBS‘LBOBMƌ[BTZPOWFƌÎNFTVZVƌIUƌZBÎlarının karşılanmasına yönelik çalışmaları yapılmalıdır.
120
COĞRAFYA 4
NELER ÖĞRENDİK?
Can ve mal kayıplarına neden olan olaylara doğal afet denildiğini,
Başlıca doğal afetlerin deprem,
tWPMLBOƌLQBUMBNBTFM
tΑǘUTVOBNƌ
tLBT‘SHB
tLVSBLM‘L
tFSP[ZPOWF
tLàUMFIBSFLFUMFSƌPMEVǘVOV
Doğa olaylarının afetlere dönüşmesinde; yeryüzü şekillerinin, jeolojik yapının, iklim özelliklerinin ve insan faktörünün etkili olduğunu,
Ülkemizde volkanik patlama ve kasırga dışında diğer afetlerin görüldüğünü,
Deprem, volkanik patlama, kasırga ve tsunami dışındaki afetlerin oluşmasında
insan faktörünün etkili olduğunu,
Ülkemizde deprem, sel, taşkın, çığ, erozyon ve orman yangınlarının sıklıkla görüldüğünü
Jelojik kökenli doğal afetlerin;
tEFQSFN
tWPMLBOƌLQàTLàSNF
tIFZFMBOWF
tUTVOBNƌOƌOPMEVǘVOV
Meteorolojik kökenli doğal afetlerin;
tG‘SU‘OB
tIPSUVN
tZ‘ME‘S‘N
tTFM
tΑǘ
tLVSBLM‘LWCPMEVǘVOV
Kuraklık, erozyon ve çölleşmenin yavaş gelişen doğal afetler olduğunu
Afetlere karşı gerekli tedbirlerin alınması halinde, can ve mal kaybının azalacağını öğrendik.
121
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 1
Türkiye’nin fay haritası değişti
Maden Tetkik Arama, 6 yıl süren çalışmayla Türkiye’nin deprem
haritasını güncellerken sürprizler yaşandı.
MTA, en son 1992’de yaptığı
‘Türkiye Fay Haritası’nı son teknoloji
yöntemler kullanarak yeniledi. Araştırmada bilinen bazı fayların boyunun uzadığı görülürken yeni faylar
da tespit edildi. 20 yıllık deprem haritası yenilendi.
Marmara Denizi’nde 5.1, Ölüdeniz açıklarında 6.0 ve son olarak
Ƶ‘SOBLUBƌLƌEBLƌLBBSBZMBWF
büyüklüğünde iki depremin meydana gelmesi Türkiye’nin deprem gerçeğini bir kez daha hatırlattı.
Olası depremlere karşı gerekli önlemlerin alınabilmesi için ülkedeki depremselliğin en doğru şekilde ortaya koymaya çalışan kurumların başında gelen Maden Tetkik
Arama (MTA) Genel Müdürlüğü, bu konuda önemli bir çalışmaya imza attı.
MTA, en son 1992 yılında hazırladığı ‘’Türkiye Diri Fay Haritası’nı 6 yıllık çalışmanın
ardından yeniledi. Haritada 1912’den bu yana yaşanan bütün hareketler dikkate alındı.
Deprem riskinin yüksek olduğu Marmara Bölgesi’nden başlanan ve fay hatlarının
yoğunlaştığı illerle çizimine devam edilen haritada, İstanbul ile ilgili ayrıntılı sonuçlara
ulaşılması için ‘’CBS’’ olarak adlandırılan Coğrafi Bilgi Sistemleri teknolojisi kullanıldı.
Yeni Diri Fay Haritası’nın Mersin ve Sinop’ta yapılacak nükleer santraller ile
İstanbul’a 3. Köprü projelerinde dikkate alınması bekleniyor.
Yukarıdaki haberi okuyarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.
t5àSLƌZFOƌOEFQSFNHFSÎFǘƌOƌIBU‘SMBUBOPMBZOFEƌS
t5àSLƌZFGBZIBSƌUBT‘O‘IB[‘SMBZBOLVSVNIBOHƌTƌEƌS
t:FOƌEƌSƌGBZIBSƌUBT‘O‘OIBOHƌQSPKFMFSƌOZBQ‘N‘OEBEƌLLBUFBM‘ONBT‘CFLMFOmektedir?
t%FQSFNIBSƌUBT‘IB[‘SMBO‘SLFOIBOHƌUFLOPMPKƌEFOZBSBSMBO‘MN‘ǵU‘S
122
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 2
Aşağıdaki Türkiye çığ haritasını inceleyerek soruları cevaplandırınız.
1. Çığın en çok görüldüğü iller hangileridir?
2. Çığ alanları hangi bölgelerimizde yoğunlaşmıştır? Neden?
3. Çığ olayının en az olduğu yerlerin ortak özellikleri nelerdir?
4. Çığ olayı en çok hangi mevsimlerde görülür? Neden?
123
COĞRAFYA 4
5. ÜNİTE DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Aşağıdaki ülkelerden hangisinde kuraklığın doğal afete dönüştüğü söylenebilir?
A.
B.
C.
D.
Somali
İngiltere
Bulgaristan
Filipinler
2.
I. Sel
II. Deprem
III. Çığ
Yukarıdakilerden hangileri meteorolojik kökenli afetlerdendir?
A. Yalnız I
B. Yalnız II
C. I ve III
D. II ve III
3.
– . . . ..........................., kar örtüsünün eğim yönünde hareket etmesiyle can
ve mal kayıplarına neden olan doğa olayıdır.
Yukarıda boş bırakılan alana hangisi yazılmalıdır?
A. Kasırga
B. Çığ
C. Heyelan
D. Deprem
4.
Aşağıdaki doğal afetlerden hangisi ülkemizde görülmez?
A. Yıldırım
B. Taşkın
C. Kütle hareketleri
D. Volkanik patlama
5.
Türkiye ve Japonya’da meydana gelen aynı büyüklükte depremler karşılaştırıldığında, Türkiye’de daha fazla can kaybının yaşanması;
I. Binaların yeterince sağlam olmaması
II. Halkın yeterli bilgiye sahip olmaması
III. Kurtarma ve ilk yardım hizmetlerinin yetersizliği
Yukarıdakilerden hangileriyle açıklanabilir?
A. I ve II
B. I ve III
C. II ve III
D. I, II ve III
6.
Aşağıdakilerden hangisi yer kökenli doğal afettir?
A. Sel
B. Taşkın
C. Deprem
124
D. Hortum
COĞRAFYA 4
7.
8.
t:FSǵFLƌMMFSƌOƌOFOHFCFMƌPMNBT‘
t"SB[ƌOƌOZBOM‘ǵLVMMBO‘N‘
t%PǘBMCƌULƌÚSUàTàOàOZPLFEƌMNFTƌ Yukarıda hangi doğal afeti oluşturan faktörler verilmiştir?
A. Tsunami
B. Erozyon
C. Tropikal siklon
D. Deprem
I. Sel
II. Taşkın
III. Tsunami
IV. Volkanik patlama
Yukarıdaki doğal afetlerden hangilerinin oluşmasında insan etkisi yoktur?
A. I ve II
9.
B. I ve III
C. II ve III
D. III ve IV
Aşağıdakilerden hangisi afet öncesinde yapılması gerekir?
A. Arama ve kurtarma çalışmaları
B. İlk yardım ve tedavi uygulamaları
C. Erken uyarı ve ikaz sistemlerinin kurulması
D. Geçici iskan alanlarının oluşturulması
10. Aşağıdaki afetlerden hangisi ülkemizde görülmez?
A.
B.
C.
D.
11. Yer şekilleri ve iklim özellikleri dikkate alındığında aşağıdaki ülkelerin hangisinde sel ve taşkın olaylarının daha az görülmesi beklenir?
A. Bangladeş
B. Hindistan
C. Pakistan
D. Libya
12. Türkiye’de heyelan en çok hangi mevsimde görülür?
A. İlkbahar
B. Yaz
C. Sonbahar
D. Kış
13. Aşağıdakilerden hangisi doğal afet değildir?
A. İsviçre’de kış aylarında çığ olaylarının görülmesi
B. Afganistan’da yaz aylarında şiddetli kuraklıkların yaşanması
C. Japonya’da her yıl çeşitli büyüklüklerde depremler olması
D. İngiltere’de her mevsim yağış görülmesi
125
COĞRAFYA 4
14. Aşağıdakilerden hangisi diğerlerine göre daha hızlı gelişen doğal afettir?
A. Kuraklık
B. Deprem
C. Çölleşme
D. Erozyon
15. Aşağıdaki doğal afetlerden hangisi meteorolojik kökenlidir?
A. Tsunami
B. Volkanik patlama
C. Deprem
D. Sel
16. Aynı büyüklükteki bir depremin aşağıdaki ülkelerin hangisinde, daha az can ve
mal kaybına neden olması beklenir?
A. Afganistan
B. Arjantin
C. Japonya
D. İran
17. Doğal bitki örtüsünün tahrip edilmesiyle aşağıdaki afetlerden hangisinin görülmesi beklenemez?
A. Erozyon
B. Volkanik patlama
C. Çığ
D. Kütle hareketleri
18. t,VWWFUMƌFǘƌN t:Bǘ‘ǵ‘OGB[MBM‘ǘ‘
t,ƌMMƌUPQSBL
Yukarıdaki faktörlerin etkisiyle meydana gelen doğal afet hangisidir?
A. Kütle hareketleri
B. Erozyon
C. Taşkın
D. Kasırga
19. İklim ve yer şekilleri özellikleri dikkate alındığında aşağıdaki illerimizin hangisinde çığ görülme ihtimali en azdır?
A. Aksaray
B. Bingöl
C. Ağrı
D. Hakkâri
20. Aşağıdaki afetlerden hangisi diğerlerinin oluşmasına neden olabilir?
A. Tsunami
B. Sel
C. Deprem
D. Heyelan
126
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK VE DEĞERLENDİRME SORULARININ CEVAPLARI
1. ÜNİTE
ETKİNLİK 1
Kahverengi Orman
Toprakları
Kırmızı Akdeniz
Toprakları (Terra-Rossa)
Kahverengi Bozkır
Toprakları
Çernozyom
(Kara Topraklar)
Alüvyal Topraklar
Tuzlu Topraklar
Aşağıda bazı özellikleri verilen toprak türlerinin başına yukarıda verilen toprak
türlerinden uygun olanı yazınız.
Orman Toprakları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.Kahverengi
. . . . . ...................................
t,V[FZ"OBEPMV%BǘMBS‘O‘OEFOƌ[FCBLBOZBNBÎMBS‘OEBZBZH‘OE‘S
tƞZƌZ‘LBON‘ǵUPQSBLMBSPMVQÎBZWFLƌWƌZFUƌǵUƌSNFLƌÎƌOFMWFSƌǵMƌEƌS
t0SHBOƌLNBEEFCBL‘N‘OEBO[FOHƌOPMEVǘVOEBOSFOLMFSƌLPZVEVS
Akdeniz (Terre – Rossm). . .Toprakları
.Kırmızı
. . . . . ...................................
..........................................................
t"LEFOƌ[&HFWF(àOFZ.BSNBSBEBZBZH‘OPMBSBLHÚSàMàS
t(FOFMMƌLMFUVSVOÎHƌMCBǘD‘M‘LWF[FZUƌOUBS‘N‘ZBQ‘MNBLUBE‘S
t5PQSBLƌÎFSƌTƌOEFLƌEFNƌSƌOPLTƌUMFONFTƌOEFOEPMBZ‘L‘SN‘[‘SFOLMƌEƌS
Topraklar
.Alüvyal
. . . . . ...................................
.............................................................
t"LBSTVMBS‘OUBǵ‘Z‘QCƌSƌLUƌSNFTƌZMFPMVǵNVǵUPQSBLMBSE‘S
t7BEƌUBCBOMBS‘FTLƌHÚMUBCBOMBS‘WFEFMUBPWBMBS‘OEBZBZH‘OE‘S
t.ƌOFSBMWFPSHBOƌLNBEEFCBL‘N‘OEB[FOHƌOPMEVLMBS‘OEBOWFSƌNMƌEƌSMFS
(Kara Topraklar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.Çernozyom
. . . . . ...................................
t&S[VSVN,BSTQMBUPMBS‘OEBWF%PǘV,BSBEFOƌ[%BǘMBS‘OEBHÚSàMàS
t±BZ‘SCƌULƌÚSUàTàBMU‘OEBPMVǵNVǵPSHBOƌLNBEEFCBL‘N‘OEB[FOHƌOEƌS
t(FOFMMƌLMFCàZàLCBǵIBZWBOD‘M‘LZBQ‘MNBLUBE‘S
Topraklar
.Tuzlu
. . . . . ...................................
.............................................................
t5V[(ÚMàÎFWSFTƌOEFWF,POZB0WBT‘OEBSBTUMBONBLUBE‘S
t5V[PSBO‘ZàLTFLPMEVǘVOEBOWFSƌNMƌEFǘƌMEƌS
tÃ[FSƌOEFLVSBLΑMPUMBSZFUƌǵFCƌMNFLUFEƌS
Bozkır Toprakları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.Kahverengi
. . . . . ...................................
tÃMLFNƌ[ƌOƌÎLFTƌNMFSƌOEFZBZH‘OE‘S
t0SHBOƌLNBEEFCBL‘N‘OEBOZFUFSƌODF[FOHƌOEFǘƌMEƌS
t(FOFMMƌLMFUBI‘MUBS‘N‘WFLàÎàLCBǵIBZWBOD‘M‘LZBQ‘MNBLUBE‘S
127
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 2
Aşağıdaki tabloda verilen bitkilerin hangi bitki topluluğu içinde yer aldığını
örnekte olduğu gibi işaretleyiniz.
Bitkiler
Geniş Yapraklı
Ağaç
Kızılçam
Gürgen
İğne Yapraklı
Ağaç
Bozkır
X
X
X
Kardelen
X
Yumak
X
Sarıçam
X
X
Keçi boynuzu
X
Köknar
X
Ladin
X
Yavşan otu
X
Zakkum
X
Tarla sarmaşığı
X
Çoban yastığı
X
Sandal
X
Mersin
X
Karaağaç
X
Sığla ağacı
X
Fıstık çamı
X
Düğün çiçeği
X
Kocayemiş
Akçaağaç
Sedir
128
Çayır
X
Defne
Meşe
Maki
X
X
X
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 3
Aşağıdaki tabloda verilen gölleri oluşumlarına göre örnekte olduğu gibi işaretleyiniz.
Göller
İznik
Tektonik
Volkanik
Karstik
Heyelan
set
Kıyı
set
Volkanik Alüvyal
set
set
Karma
X
X
Salda
Nemrut
X
Mogan
X
Erçek
X
Van
X
Durusu
X
Beyşehir
X
Eymir
Nazik
X
Tortum
X
Abant
X
Acıgöl
Tuz
X
X
Timraş
X
Gölcük
X
Yedigöller
X
Küçükçekmece
X
Bafa
X
Eğirdir
X
Uzungöl
Sapanca
Sera
Çıldır
X
X
X
X
129
COĞRAFYA 4
1. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
6. B
1. C
7. B
2. D
8. D
3. B
9. A
4. A
10. D
5. C
130
11. C
12. B
13. A
14. A
15. A
16. D
17. A
18. A
19. B
20. D
21.A
22.B
COĞRAFYA 4
2. ÜNİTE
ETKİNLİK 1
Aşağıdaki tabloda bazı şehirler verilmiştir. Bu şehirlerin hangi fonksiyonlarının
ön plan çıktığını örnekte olduğu gibi işaretleyiniz (Bazı şehirler birden fazla fonksiyonla ön plana çıktığından, birden fazla işaretlenebilir).
Şehirler
Tarım
Ticaret
Sanayi
Turizm
Maden Askeri İdari
Ankara
X
İstanbul
X
İzmir
X
Bursa
Adana
X
X
Ulaşım
X
X
X
X
X
Konya
X
Eskişehir
X
Antalya
X
Van
X
Nevşehir
X
Zonguldak
X
Manisa
X
İzmit
X
Gaziantep
X
Mersin
X
İnegöl
X
Söke
X
Gölcük
X
Bodrum
X
Batman
X
Trabzon
Tarsus
Kayseri
X
X
X
131
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 2
Aşağıda tanımlanan köy idari alanındaki kır yerleşmelerinin karşısına uygun
olan kırsal yerleşmeyi yazınız.
ÇİFTLİK
MEZRA
YAYLA
AĞIL
OBA
DİVAN
KOM
MAHALLE
Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve İç Anadolu’da
yaygın olan bu yerleşim alanlarında çoğunlukla tarım yapı- Mezra
lır. Yüksek yerlerde hayvancılık da yapılır.
Birkaç mahallenin tek muhtarlık olarak birleştiği kır
Divan
yerleşmeleridir. Batı Karadeniz’de yaygındır.
Bir veya birkaç ev ve tarım arazisinden oluşan yerlerdir. Bazılarında tarım bazılarında hayvancılık bazılarında
Çiftlik
ise her iki faaliyet birlikte yapılır. Trakya, Ege, Akdeniz ve İç
Anadolu’da yaygındır.
Göçebe çobanların çadırlarından oluşan yerleşmelerdir. Batı ve Güneydoğu Toroslar ile Doğu Anadolu’da yaygın- Oba
dır.
Köye bağlı yerleşme birimleri içinde en yaygın olanıdır.
Yaz döneminde halkın hayvanlarını otlatmak için çıktıkları
Yayla
alanlardır. Karadeniz’de yaygındır. Toroslardaki yerleşmeler
ise turizm amaçlı kullanılmaktadır.
Hayvancılık için otlak alanlarına bağlı olarak çoğunlukla yazın kullanılan köye bağlı yerleşmelerdir. Doğu Ana- Kom
dolu ve Güneydoğu Anadolu’da yaygındır.
Bir köyden ayrılmış fakat idari fonksiyonu olmadığı
için ayrı bir köyü sayılmayan yerleşme üniteleridir. Bunlar Mahalle
devamlı yerleşmelerdir. Gelişerek büyüyebilirler.
Daha çok küçükbaş hayvancılığa yönelik yerleşmelerdir.
132
Ağıl
COĞRAFYA 4
2. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
7. C
1. C
8. D
2. A
9. B
3. B
10. C
4. D
11. B
5. A
12. C
6. A
13. D
14. B
15. A
16. B
17. C
18. A
19. C
20. D
133
COĞRAFYA 4
3. ÜNİTE
ETKİNLİK 1
Aşağıdaki nüfus artış grafiklerini inceleyerek soruları cevaplayınız.
Milyon kişi
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000 2010
Nüfus Artış Hızı Binde (‰)
30
25
20
15
10
5
0
2010
2000
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
1950
1945
1940
1935
1927
Yıllar
1) 1927 yılında nüfusumuz yaklaşık ne kadardır? 13,5 milyon
2) Nüfus artış hızımız hangi dönemde daha çok düşmüştür? 1940–1945
3) En fazla nüfus artışı hangi yıllar arasında gerçekleşmiştir? 1955–1960
4) Nüfus artış hızı hangi yıldan sonra sürekli azalmıştır? 1985
5) Nüfus artış hızının en düşük olduğu yılda nüfus yaklaşık ne kadardır?
18 milyon
6) Nüfus artış hızının en yüksek olduğu yılda nüfus yaklaşık ne kadardır?
28 milyon
134
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 2
Ekmek parası kazanmak için doğup büyüdükleri yeri bırakıp geçici olarak başka yere giden mevsim işçilerine alışığız. Peki ya sürekli oradan oraya gezerek göç
içinde göç edenlere rastladınız mı? Doğu ve Güneydoğu Anadolu’dan Çukurova’ya
gelen mevsimlik tarım işçileri göç içinde göç etmeye örnek nitelikte,
Çukurova’da tarım ekimini tamamlayan işçiler soğan hasadı için bu kez Ankara
Polatlı ile Hatay’ın Amik ovasının yolunu tuttu. Her yıl şubat ayının ilk haftasından
itibaren Çukurova’nın bereketli topraklarında çadır kuran tarım işçileri, o günden
beri devam eden karpuz serası hazırlığı ve fide dikimi ile bakım çalışmaları tamamladı. Hastalarını ve çalışamayacak yaşta çocuklarını Çukurova’da bırakıp ikinci göçe
başlayan işçileri soğanın ardından fındık hasadı için Karadeniz’e gidip pamuk çapası
ve hasadı için tekrar Çukurova’ya dönecek.
Anadolu Ajansından alınan yukarıdaki haberi okuyarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1) Haberde hangi tür göçten söz edilmektedir?
Mevsimlik işçi göçü.
2) Çukurova’ya tarım işçileri nerelerden gelmektedir?
Doğu ve Güneydoğu Anadolu.
3) Tarım işçileri Çukurova’dan sonra hangi ürünler için nerelere gitmektedirler?
Fındık hasadı için Karadeniz’e, Soğan hasadı için Hatay ve Polatlıya.
4) İkinci göçe başlayan aileler Çukurova’da kimleri bırakmaktadırlar?
Hastaları ve çalışamayacak yaştaki çocukları.
5) Çukurova’da tarım işçileri hangi aydan itibaren çadır kurmaktadır?
Şubat
Mevsimsel göçlere katılan aileler sizce ne tür problemlerle karşılaşabilirler?
3. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
6. C
1. B
7. D
2. C
8. B
3. A
9. D
4. D
10. A
5. C
11. A
12. A
13. A
14. D
15. A
16. B
17. C
18. C
19. B
20. B
135
COĞRAFYA 4
4. ÜNİTE
ETKİNLİK 1
Aşağıdaki cümlelerden doğru olana D yanlış olana Y yazınız.
Y
1. Dünya’da en yaygın ulaşım sistemi demiryoludur.
Y
2. İpek yolu ile taşınan başlıca ürünler un, şeker ve tuzdur.
D
3. Cebelitarık Akdeniz’i Atlas Okyanusuna bağlar.
Y
4. Dünya’yı dolaşan ilk denizci Kristof Kolomb’dur.
Y
5. Kral yolu uzak doğunun ipek ve baharatlarını batıya taşıyan tarihi yoldur.
D
6. Süveyş kanalı Akdeniz’i Kızıldeniz’e bağlar.
D
7. Coğrafi keşifler sonucunda Akdeniz limanları önemini kaybetmiştir.
Y
8. Havayolu yük ve yolcu taşıma maliyetinin en ucuz olduğu sektördür.
D
9. İlk yazı Sümerler tarafından kullanılmıştır.
D 10. Hürmüz boğazı petrol sevkiyatı için büyük önem taşımaktadır.
D 11. İstanbul ve Çanakkale boğazı tümüyle Türkiye topraklarında yer alır.
Y
12. Kuzey Afrika demiryollarının en çok geliştiği bölgedir.
D 13. ABD’de kara, demir ve havayolu çok gelişmiştir.
D 14. Güney Afrika’da demiryolları genelde maden bölgelerini limanlara bağlar.
D 15. Karayolunun en yoğun olduğu Asya ülkesi Japonya’dır.
D 16. İstanbul boğazı Panama kanalının dört katı Süveyş kanalının üç katı daha
fazla trafiğe sahiptir.
Y
17. Panama kanalı Mısır’ın ekonomisine büyük katkı sağlar.
D 18. Matbaanın bulunması ile basılı kültür doğmuş kitap ve gazeteler fazla sayıda basılarak geniş kitlelere ulaştırılmıştır.
Y
19. Bilgisayar telefondan önce icat edilmiştir.
D 20. İpek yolu ticaret yolu olmasının yanında batı ile doğu arasında kültürel
etkileşimde de rol almıştır.
136
COĞRAFYA 4
4. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
1. C
2. A
3. B
4. D
5. A
6. C
7. D
8. D
9. A
10. D
11. C
12. A
13. A
14. B
15. C
16. A
17. C
18. D
19. A
20. B
137
COĞRAFYA 4
5. ÜNİTE
ETKİNLİK 1
Türkiye’nin fay haritası değişti
Maden Tetkik Arama, 6 yıl süren çalışmayla Türkiye’nin deprem
haritasını güncellerken sürprizler yaşandı.
MTA, en son 1992’de yaptığı
‘Türkiye Fay Haritası’nı son teknoloji
yöntemler kullanarak yeniledi. Araştırmada bilinen bazı fayların boyunun uzadığı görülürken yeni faylar
da tespit edildi. 20 yıllık deprem haritası yenilendi.
Marmara Denizi’nde 5.1, Ölüdeniz açıklarında 6.0 ve son olarak
Ƶ‘SOBLUBƌLƌEBLƌLBBSBZMBWF
büyüklüğünde iki depremin meydana gelmesi Türkiye’nin deprem gerçeğini bir kez daha hatırlattı.
Olası depremlere karşı gerekli önlemlerin alınabilmesi için ülkedeki depremselliğin en doğru şekilde ortaya koymaya çalışan kurumların başında gelen Maden Tetkik
Arama (MTA) Genel Müdürlüğü, bu konuda önemli bir çalışmaya imza attı.
MTA, en son 1992 yılında hazırladığı ‘’Türkiye Diri Fay Haritası’nı 6 yıllık çalışmanın
ardından yeniledi. Haritada 1912’den bu yana yaşanan bütün hareketler dikkate alındı.
Deprem riskinin yüksek olduğu Marmara Bölgesi’nden başlanan ve fay hatlarının
yoğunlaştığı illerle çizimine devam edilen haritada, İstanbul ile ilgili ayrıntılı sonuçlara
ulaşılması için ‘’CBS’’ olarak adlandırılan Coğrafi Bilgi Sistemleri teknolojisi kullanıldı.
Yeni Diri Fay Haritası’nın Mersin ve Sinop’ta yapılacak nükleer santraller ile
İstanbul’a 3. Köprü projelerinde dikkate alınması bekleniyor.
Yukarıdaki haberi okuyarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.
t 5àSLƌZFOƌOEFQSFNHFSÎFǘƌOƌIBU‘SMBUBOPMBZOFEƌS
Marmara Denizi, Ölüdeniz ve Şırnakta deprem olması.
t 5àSLƌZFGBZIBSƌUBT‘O‘IB[‘SMBZBOLVSVNIBOHƌTƌEƌS
MTA (Maden Tetkik Arama Enstitüsü).
t :FOƌEƌSƌGBZIBSƌUBT‘O‘OIBOHƌQSPKFMFSƌOZBQ‘N‘OEBEƌLLBUFBM‘ONBT‘CFLMFOmektedir?
Mersin ve Sinop’ta yapılacak nükleer santraller ile İstanbul’da yapılacak
3. köprü.
t%FQSFNIBSƌUBT‘IB[‘SMBO‘SLFOIBOHƌUFLOPMPKƌEFOZBSBSMBO‘MN‘ǵU‘S
CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri).
138
COĞRAFYA 4
ETKİNLİK 2
Aşağıdaki Türkiye çığ haritasını inceleyerek soruları cevaplandırınız.
1. Çığın en çok görüldüğü iller hangileridir?
Tunceli, Bingöl, Bitlis.
2. Çığ alanları hangi bölgelerimizde yoğunlaşmıştır? Neden?
Doğu Anadolu da arazinin dağlık ve kar yağışının fazla olması.
3. Çığ olayının en az olduğu yerlerin ortak özellikleri nelerdir?
Arazinin düz olması ve kar yağışının az olması.
4. Çığ olayı en çok hangi mevsimlerde görülür? Neden?
Kış ve ilkbahar mevsiminde görülür. Kar yağışının etkili olması.
5. ÜNİTE TEST SORULARININ CEVAPLARI
1. A
2. C
3. B
4. D
5. D
6. C
7. B
8. D
9. C
10. A
11. D
12. A
13. D
14. B
15. D
16. C
17. B
18. A
19. A
20. C
139
COĞRAFYA 4
SÖZLÜK
A
Afet
Artezyen
: Toplumu sosyo-ekonomik ve kültürel yönden
etkileyen büyük can ve
mal kaybına neden oloan, doğal ve insan kaynaklı olayların tamamı.
: Geçirimli ve geçirimsiz
tabakaların
çanaklaştıkları yerlerde geçirimli
tabaka içerisinde biriken
su. Bu suların çanak tabanından yüzeye çıkması ile artezyen kaynakları
oluşur.
Afet yönetimi : Afetlerin önlenmesi ve
B
zararların
azaltılması
amacıyla yapılması ge- Bağımlı nüfus: Çalışan nüfusun bakmakla yükümlü olduğu tükereken çalışmaların yöntici nüfus.
lendirilmesi, koordine
edilmesi ve uygulanabil- Bakı
: Bir dağ yamacının, günemesi için toplumun tüm
şe göre ve atmosfer olaykurum ve kuruluşlarıyla
larına karşı olan durumu,
kaynaklarının bu ortak
baktığı yön. Bir dağ yaamaç doğrultusunda yömacının güneşlenme ve
netilmesi.
yağış olma durumu.
Akifer tabaka : İçerisinde yer altı suyu
bulunduran tabaka.
Alpin çayırları: Genellikle dağların yüksek kesimlerinde bulunan ot toplulukları.
Alüvyal set
gölü
: Akarsu yatağı üzerinde
kurulan setlerin gerisinde suların birikmesi ile
oluşan göl.
Buzul
: Sıcaklık değerlerinin sürekli 0° C olduğu yüksek
dağ zirvelerinde ya da
kutup bölgelerinde karların ağırlaşarak sıkışması sonucu oluşmuş buz
kütlesi.
: Ana akarsuya katılan diğer bir akarsu yatağının
ön kısmının ana akarsuyun taşıdığı alüvyonlarla
kapatılması sonucu oluşan göl.
Antropojen
bozkır
: Antropojen step.
Art bölge
(hinterland) : Bir limanı çeşitli etkinlikleri bakımından besleyen ve ona ulaşım yolları
ile bağlı olan alanların
tamamı.
140
Baraj gölü
C–Ç
Çanak
: Çevresine göre çukur
alan.
Çığır
: Bölüm. Bir ırmağın çeşitli
bölümleri.
COĞRAFYA 4
Çözülme
Çözünme
: Taşların iklim elemanlarının etkisiyle ufalanıp
ayrışması.
E
Ekvator
: Bir sıvı ile karışan katı,
sıvı ve gaz durumundaki bir maddenin bu Endemik bitki:
sıvı içinde Homojen bir
bütün oluşturabilecek
biçimde karışması. Kireç
:
taşının suların etkisiyle Erozyon
çözünmesi gibi.
D
Dağınık
yerleşme
Demografi
: Evlerin tek tek geniş bir
araziye yayılması ile ortaya çıkan yerleşme biçimi.
Fay
: Nüfus bilimi. Nüfusun nitelik ve nicelik gibi özelliklerini inceleyen bilim Faal nüfus
dalıdır.
Denge profili : Geriye aşındırma sonucu
akarsu yatağının, akarsu- Gayzer
yun ağzı ile kaynağı arasında boyuna profilinin
en son erişeceği şeklidir.
Doğal nüfus
artışı
: Belli bir dönemdeki doğumlar ve ölümler ara- Gidegen
sındaki fark.
: Karstik bölgelerde oluşmuş çanaklara verilen
isim.
İklim değişmeleri sonucu, yeryüzünde çok dar
alanlarda kalmış bitki.
Ana kaya üzerindeki toprak örtüsünün dış kuvvetler tarafından aşındırılararak taşınması olayı.
F
Demografik
yatırım
: Beslenme, barınma, eğitim gibi alanlar için yapı- Garig
lan harcamalar.
Dolin
: Kutuplara eşit uzaklıkta
yer alan, Dünya üzerindeki en büyük paralel
çemberi.
: Yer kabuğundaki kaya
kütlelerinin bir düzlem
boyunca kırılması ve yer
değiştirmesi.
: Çalışan, üretken nüfus.
15-65 yaş arası faal nüfus
olarak kabul edilir.
G
: Makilerin tahrip edilmesiyle ortaya çıkmış kısa
boylu çalı topluluğu.
: Volkanik bölgelerde kızgın gazların etkisiyle buhar haline gelen suların
büyük bir basınçla fışkırarak yer yüzüne çıktığı
kaynak.
: Bir gölün fazla sularını
dışarıya boşaltan akarsu.
Göl ayağı.
141
COĞRAFYA 4
Graben
:
: Yer kabuğunun kırılarak İstihdam
çökmesi ile oluşan çöküntü sahası.
İmalat sanayi :
H
Bir görevde, bir işte kullanma.
Ham maddelerin işlenerek kullanıma hazır hale
getirilmesi faaliyetleri.
Hidroelektrik
J
enerji
: Barajlardan su gücüne
dayalı elde edilen enerji Jeoloji
: Yer bilimi. Yerkabuğunun yapısını inceleyen
Hidrolojik
bilim dalı.
denge
: Yağmur ve kar erimeleri
sonucu oluşan su mikta- Jeomorfoloji : Karaların yüzey şekillerı ile buharlaşma, sızma
rini inceleyen bunların
bitki insan kullanımı sooluşumunu açıklayan binucu meydana gelen su
lim
kayıpları arasındaki denJeotermal
geler.
enerji
: Yerkabuğunun
derinHorizon
: Özellikle toprak profilleliklerinden gelen sıcak
rinde üst üste sıralanmış
suların değerlendirilmezonlar, kuşaklar.
siyle elde edilen elektrik
enerjisi.
Horst
: Yer kabuğunun kırılarak
yer değiştiren bölümle- Jips
: Alçı taşı. Beyaz renkli torrin yüksekte kalan kısmı
tul taşı.
Humus
: Bitkisel kalıntıların çürüyerek parçalanmaları
sonucunda oluşmuş or- Kalifiye
eleman
ganik madde.
I–İ
Ilıman kuşak : Kuzey Yarım Küre’de 30
derece ile 68° enlemleri
arasında, Güney Yarım Kalkolitik
Küre’de 27° ile 48° enlemleri arasında uzanan
iklim kuşağı.
Kaplıca
İç püskürük : Magmanın; yer kabuğu
içindeki başka taşlar, tabakalar arasına sokulması.
Karst
142
K
: İstenilen nitelikleri taşıyan konusunda iyi yetişmiş nitelikli eleman.
: Bakırın kullanılmaya başlanmasıyla nitelenen dönem.
: Fay hatlarından yerin
derinliklerindeki sıcak
suların yeryüzüne çıktığı
kaynak.
COĞRAFYA 4
topoğrafyası : Kireç taşlarının erimesi
ya da suda eriyik haldeki
kireçlerin tekrar birikmesi sonucunda oluşan ve
buna ait şekillerin bulunduğu arazi.
Kayaç
M
Magma
Mera
: Bir veya birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle yer kabuğunu oluş- Mineral
turan katı malzemeler.
Konglomera : Akarsu çakıllarının çimento ile birleşmesi soMoren
nucu oluşan taşlar.
Kum taşı
: Kum tanelerinin doğal
bir çimento maddesi yardımıyla yapışması sonu- Mübadele
cu oluşan fiziksel tortul
bir taş.
L
Lagün
: Dalga ve akıntılar ile bir
koyun önünün birikinti Neolitik
setiyle kapatılması sonu- Nüfus
cu oluşan göl.
piramidi
Laterit toprak : Ekvatoral bölgelerin çok
yıkanmış ve humus yönünden fakir olan kırmızı
topraklardır.
Lav
Liman
: Volkanizma
sırasında
yanardağ
zirvesinden Oba
çıkan, çok sıcak ve akıcı
eriyik madde.
: Gemilerin karaya yana- Okyanus
şarak yük ya da yolcu
alıp verdikleri dalgalara
karşı korunaklı kıyı.
: Çok büyük basınç ve ısı
altında yerin derinliklerinde oluşan erimiş mineral karışımı.
: Hayvanların
otlaklar.
otlatıldığı
: Doğal olarak oluşan, belli bir kimyasal bileşime
ve atomik düzene sahip,
inorganik madde.
: Buzul aşındırmasıyla ortaya çıkan çakıl veya toprak
: İki devlet arasında yapılan anlaşma gereği karşılıklı olarak insan değişmesi.
N
: Taş devrinin son çağı.
: Ülke nüfuslarının yaş
grupları ve cinsiyet yapısı ile genel özellikleri
hakkında bilgi veren şekiller
O–Ö
: Doğu Anadolu’da yaygın
olarak görülen geçici kır
yerleşmeleri.
: Kıtalar arasında birbirine
bağlı geniş su kütleleri.
143
COĞRAFYA 4
S–Ş
P
Paleolitik
Sanayi
: Ham maddelerin işlenerek kullanıma hazır hale
getirilmesini kapsayan
faaliyetler ile maden çıkarma ve zenginleştirme
faaliyetlerinin tümü.
: Soğuk nemli iklim topra- Savan
ğı.
: Yazı yağışlı, tropikal iklim
bölgelerinde
görülen
yüksek boylu ot toplulukları.
: Eski taş devri.
Peribacası: Volkanik tüflü arazilerde sel
sularının aşındırmasıyla
oluşan şekiller.
Podzol
toprak
Profil
Psödomaki
Rafting
: Yer kabartılarıyla çukurlarının
yükseklik
değerleri bakımından
uzanışlarını, birbirleriyle
Serbest
ilgilerini göstermek için
bölge
çizilen eğri.
: Ormanların tahrip edilmesiyle ortaya çıkmış
çalı şeklinde kısa boylu
orman kalıntıları. Yalancı
maki.
Silis
R
: Akım hızı yüksek akarsu- Şehir
lar üzerinde şişme botlarla takım halinde yapılan sportif faaliyet.
Relikt bitki
Rendzina
144
Şist
: Eski dönemlerin iklim
şartlarında yetiştiği halde günümüzde mevcut
iklim şartları altında yaşamaya çalışan kalıntı Tayga
bitki.
: Humuslu,
toprak.
karbonatlı
Tektonik
: Bir ülkenin sınırları içerisinde olan ancak gümrük sınırları dışında bırakılan, genellikle yabancı
sermaye girişini destekle
amacıyla kurulan alan.
: Kayaç yapan en yaygın
elementlerden biri.
: Nüfusu 10 binin üzerinde olan yerleşim merkezi.
: İyi derecede metamorfizma geçirmiş yapraksı
yapıdaki metamorfik kayaç türü.
T
: Sibirya’da iğne yapraklı
ağaçlardan oluşan ormanlar.
: Enerjisini yerin derinliklerinden alan ve yüzey
şekillerinin oluşmasında
etkili olan yer kabuğu
hareketlerinin bütünü.
COĞRAFYA 4
Traverten
Tsunami
Tundra
: Kireçli suların yüzeye çıktıktan sonra buharlaşması ve içindeki kalsiyum
karbonatın
çökelmesi
sonucu oluşan gözenekli
tortul taş.
Volkanik
set gölü
: Volkanizma ile oluşan
volkan konisinin akarsu
vadisini kapatması ile
oluşmuş göl.
Y
: Okyanus ve denizle- Yamaç
rin tabanında deprem kaynağı
ve volkanizmaya bağlı
zemin kayması, taban
çökmesi gibi olaylar sonucunda oluşan uzun
periyotlu dev dalgalar.
: Yer altına sızan sular
sonucu oluşan yer altı
suyunun bir vadi yamacında yüzeye çıkmasıyla
meydana gelen kaynaklar.
: Kutuplara yakın bölgelerde görülen iklim türü
ve bitki örtüsü.
: Atmosferdeki su buharının soğuma sonucu sıvı
hale geçmesi.
Yoğuşma
U–Ü
Ufalanma
: Suların eritmesi ve çatlamalar yüzünden yeryüzündeki taşların dağılması, erimesi, parçalanması olayı.
V
Vaha
: Çöllerde suların yeryüzüne çıktığı kaynak ve çevresi
Vertisol
: Kilce çok zengin yağışlı
dönemlerde bünyesine
su alarak şişen kurak dönemlerde ise suyunun
buharlaşması ile derin
yarıklar şeklinde çatlayan toprak.
145
COĞRAFYA 4
KAYNAKÇA
AKURGAL, Ekrem, Anadolu Kültür Tarihi,Tubitak, Ankara, 1988.
ATALAY, İbrahim, Genel Fiziki Coğrafya, Ege Üniv. Basımevi, İzmir, 1994.
ATALAY, İbrahim, Türkiye Coğrafyası, İnkılap Kitabevi, İstanbul. 2000.
DOĞANAY, Hayati, Türkiye Beşeri Coğrafyası, Gazi Kitabevi, Ankara, 1994.
DURAN, Faik Sabri, Büyük Atlas,Kanaat Yayınları, İstanbul, 1976.
ERİNÇ, Sırrı, Jeomorfoloji-I, Öz Eğitim Yayınları. İstanbul,1996.
EROL, Oğuz, Genel Klimatoloji, Çantay Yayınları, İstanbul, 2005.
GÜNEY,Emrullah, Türkiye Hidrografyası, Diyarbakır, 2001.
HOŞGÖREN, M. YILDIZ, Hidrografyanın Ana Çizgileri, İst. Üniv. Yay. 1992.
İZBIRAK, Reşat, Sular Coğrafyası, Öğretmen Kitapları Dizisi, İstanbul, 1990.
İZBIRAK, Reşat, Coğrafya Terimleri Sözlüğü, MEB, Yay. İstanbul, 1992.
KARABAĞ, Servet, ŞAHİN, Salih, Türkiye Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası, Gündüz Eğitim ve
Yayıncılık,2003
KETİN, İhsan, Türkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış, İ.T.Ü. Vakfı Yay. İstanbul, 1983.
MATER , Barış, Toprak Coğrafyası, Çantay Kitabevi, İstanbul, 1998.
Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı, Coğrafya Öğretim Programı ve Kılavuzu, Ankara 2002.
ÖZEY, Ramazan, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği, Aktif Yayınevi, İstanbul, 2002.
ŞAHİN, Cemalettin, Türkiye Fiziki Coğrafyası, Ders Kitapları Yayınevi,İstanbul,2002.
TANOĞLU, Ali, Nüfus ve Yerleşme, İstanbul Üniv. Yayınları, İstanbul.
TÜİK, Ankara, 2004.
TÜMERTEKİN, Erol, Beşeri Coğrafyaya Giriş, İstanbul, 1994.
YALÇINLAR, İsmail, Strüktral Jeomorfolji, Öz Eğitim Yayınları, İstanbul 1996.
Yararlanılan Web Adresleri
www.bayındırlık.gov.tr
www.cevreorman.gov.tr
www.dsi.gov.tr
www.meteor.gov.tr
www.tubitak.gov.tr
www.tüik.gov.tr
146
Dünya Dilsiz Haritası
COĞRAFYA 4
147
Dünya Fiziki Haritası
COĞRAFYA 4
148
Dünya Siyasi Haritası
COĞRAFYA 4
149
Türkiye Dilsiz Haritası
COĞRAFYA 4
150
Türkiye Fiziki Haritası
COĞRAFYA 4
151
Türkiye Mülki İdare Bölümleri Haritası
COĞRAFYA 4
152
TÜRKİYE HARİTASI
COĞRAFYA 4
153