docMéning Gherbiy Diyarim – Séning Sherqiy Türkistaning
download 
Şikayet Transkript
Méning Gherbiy Diyarim – Séning Sherqiy Türkistaning
www.wetinim.org Wang lishyong «Méning Gherbiy Diyarim – Séning Sherqiy Türkistaning» Terjime qilghuchi: A. Boran Terjimanning izahati: wang lishyong asasen xitay menpe’etini közlep xitaydiki mustemlike milletler tupraqliridin ayrilip qélishtin ensireydighan, emma xitaylar ichidiki eng mötidil démokratchilarning biri bolup körünmekte yaki manga shundaq bilinmekte. Uning öz déyishidin qarighanda, hazirqi mustebit xitay hakimiyiti dölet bashqurushni, bolupmu mustemlike qiliwalghan yat milletlerni bashqurush jeryanidiki tutqan xata yoli sewebidin xitay qolidiki kelgüsi hayatliq makani dep tonighan mustemlike tupraqliridin ayrilip qélishtin bekla ensireydighan bir milletchi xitay bayiwetchisi, xitay komunistlirini «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 1 agahlandurushqa paydiliq bir tekshürüsh we tetqiqat Séning doklati teyyarlap kelsengSherqiy dep wang lishyonggha bedelsiz xalis iqtisadi Türkistaning» arqa tirek bolup béridighanliqini éytqan. Shundaq qilip Séning u birmunche egri-toqay yollarni bésip ötüp Sherqiy axiri ”muxter“Türkistaning» texellusida bir uyghurnimu waste qilghan halda bu doklat üchün 8-10 yildek mexsus tekshürüsh yoligha atlan’ghan ‹1999-2006›. Derweqe, bashqa xitaylarning qelimidin chiqqan uyghur tetqiqatidin xélila köp perq qilidighan bu tekshürüsh doklatini teyyarlap teywende neshri qildurghan. Uyghur teghdirige köngül bolidighan kishilirimiz üchün paydilinish qimmiti bar dep qarighanliqim üchün, wetinim tor bétide muhim yerlirini terjime qilip élan qilishni layiq kördüm. Bu heqte bashqilarningmu bu ishni qoligha élish éhtimalini közde tutup, awal bu tekshürüsh doklati kitawining ”muxter“ bilen ötküzgen söhbet xatirisini terjime qilishtin ishni bashlimaqchimen. − A. Boran 2009.10.23 _ 2009.12.20 Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 2 Séning Sherqiy Munderije Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Kirish söz Muxter bilen uchrishishim − 1999-yili shinjangda qolgha élinish jeryanim Shinjang mesilisini tetqiq qilish pilanim Uyghurlar arisigha kirish urunushlirim Gumanliq bir ziyapet sorunida Pishqadem bingtwen eskiri Bingtwen − asasi qanun‟gha xilap Yazghuchi nami bilen mexpi hüjjet oghrilishim Mexpi saqchilar péyimde Birsini öltürüp qoymighandimen? Qomulda qolgha élinishim ”jasusluqqa qarshi etiret“ tori Kesipi jallatlar qushxanisida Qorqiwatimen Bir dostumgha satqunluq qilishim Özemni öltüriwélishimning qimmiti Balinista Küreshning teliwi − mesilengni toluq tapshur Bixeterlik nazaritining solaqxanisida Türmide Muxterning gunahi Shinjangning ”pelestinlishish“ teghdiri Xitay kompartiyisining xeterlik sihriwazliqi «7-nomurluq hüjjet» peyda qilghan milliy düshmenlishish weziyiti Taqitimiz tügidi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 3 Muxter bilen ”söhbetke olturush“ Shinjang qan déngizigha aylinip kétermu? Séning Sherqiy Türmidiki ”mexpiyetlik oghrisi“ Türkistaning» Küresh bilen sodilishishim Séning Sherqiy Aldirap-saldirap qoyiwétilishim Jangzémin‟gha xet Türkistaning» Asmanda chaqnighan yultuzlar ”dozaq azawigha könimen“ Muxterni mexpi ziyaret qilishim − 4-qétimliq shinjang ziyaritim 1. 2003-yili yaz Shinjanggha bérip biwaste küzitish Bulung-puchqiqighiche milliy mesile qaynighan sheher ”xelqara chong bazar“ da Ayriwétilgen uyghur meheliliri Sékritar wang küyoghlining ”bulaq süyi“ Uyghurlar némishke xitaylar bilen xoshna bolghisi yoq? Bingtwen shehiri − shixenze Kökeme saqchi Yawrupa pasonidiki polk binasi Rotilardiki ghojidarlar Bügünki yilliqchilar Weyrane fu mawgé 148-polkning beshyüz milyon ywen ündüriwélish hilisi Chöldiki ”baghcha sheher“ ”bingtwen tümen ming yillar yashisun“ 22-korpus xatire sariyi Xotunini pahishilikke sélish Könchi derya boyidiki yelpügüch usulchiliri Wang sékritar küyoghligha mensüp taksi Muxter bilen uchrishish Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 4 Markis-léninlarning buriti taqashmaydikenu … Uyghurlardiki siyasiSéning yumur Sherqiy Shinjangda yümghur Türkistaning» Uyghurche mektep témidiki pilakatlar Sherqiy Ikki ewlat sawatsiz Séning qaldurush Türkistaning» Qewristanliqtiki qamlashmighan bizekler Sabiq saqchining manga ashkarilighan mexpiyiti Poyizda xitaydin bozek bolghan bir uyghur ofissér Chong ishlarda basturush, ushshaq ishlarda bosh qoyiwétish Qeshqer kona öylirini buzup chéqish Gülnar bilen yézigha sayahet Jimjit dert töküsh Xitay yurtlirigha oxshash … Qeshqerning kepterwazi 2. 2003-yili küz Qumul xatirilirim Turpan tagh étikidiki néfitlik ”ikkinchi mekke“ − tuyughujam Türpan kechlik bazirida memetni yoluqturdum Dunyaning ikkinchi chongqur yéri − aydingköl ”heshemetlik leghmenxana“ Muxter bilen mexpi uchrishish Yamghurda teklimakanni késip ötüsh Niyidiki maw zeydong üzünde munari Kériye héytkar meschitining boyni qisiq Qurban tulum riwayiti Özgiche xoten déhqan baziri Qariqash yézisida yangrighan kanay Muxterning haraq ichish heqqide éytqanliri Guma-qariqash déhqanchiliq meydanidiki xénenlik qizchaq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 5 Qaghiliq kochisidiki merike On ikki muqam muzika awazi astida du‟a Séning Sherqiy Yéngisa pichiqi we eysabeg Türkistaning» Saqchi qiyapitige kiriwélip hesen mexsumni élip qéchish Séning Sherqiy Muxterning tradigiyisi Türkistaning» Yéngisherlik ikki uyghur sha‟ir Wiysaning qolini here chéqiwaldi Uyghurlarning xitay tilidin mudapiye körüsh usuli Herbi rayon derwazisidiki soraq Qewristanliqning süri Bir yer tewresh bir qétim qizillishish Xitaylar bolmighanda ishekke étiqat qilsimu meyliti Muxtarning qizil ming öyidiki butlargha hörmiti Yéngi pishqan tarim tonur kawipi Goya waqit qétip qalghan Eng uzun xish tashyoli we eng chong tüzlük Éshek min‟gen bingtwenlik 3. 2006-yili etiyaz Kargha kelmigen hökümet re‟isi Jenupqa tupa yaghdi Qirghiz ayal balisini nimishqa xitayche oqutmidi Winjuliqlar aqsuda Sewiye östürüp barawerlikke érishkili bolamdu? Mejburi burut chüshertküzüsh Paxta özbekistandikidinmu qimmet Xitaylarning yalghan ilmi maqalisi Men tekshürgen uyghurlarning jawabi Top sétish bahasidiki pahishiler Lükcheklikning paydisi Uyghur mu‟alimlirining aldidiki xitayche ötkel Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 6 ”uyghur oqughuchini mazaq qilghan xitay mu‟ellime weqesi“ heqqide Tongguz émip chong bolghan qoy Sherqiy Séning Ténch dewrdiki urush menzirisi Türkistaning» Tinmay chiqiraydighan saqchi mashinisi Séning Qimarda qerzge boghulghan inisi Sherqiy Türkistaning» Muxter kokakola ichmeydu 4. 2006-yili yaz Shinjangliq tartturup qoyghan chong néfitlik Altuntaghdin 5-ötüshüm Xitaylar ottursidiki ras gepler Qédimqi sheherdiki hamildarliq shipa süyi Yüz yashliq quwanning hikayisi Pütün kéche mashinilar gükirep chiqti Xitaylar endi tongguz béqishtin qorqmaydu Resimdin qalghan tesirat Qimmetke toxtighan qumtosaqliri Ademni shürkündüridighan élan taxtisi Muxter bixeterlik jasuslirini bayqiwaldi Méning ghayem térighanlirimni satalisamla boldi Qanunsiz dini pa‟aliyetlerning 23 xil ipadiliri Ishek taqilash sen‟iti tiyatirdinmu qiziqarliq Muxter öylenmsen? Tagh choqqisida kashila Asiyaning kindikidiki qoychi ayal Ürümchi ”sheher baghchisi“ xelqning yanchuqigha köz tikti Qorqmaydighan uyghur yanchuqchi Döletning shinjanggha iqtisadi yardem téngishi Xitaylar arimiz bek yaxshi deydu Tiriki emes ölüki kérek Poyiz bolmisimu tereqqi qilalaydu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 7 Teretxanining kirimini talishish Gensuluq qérining shinjangliqqa jeryani Séningaylinish Sherqiy Shixo kochisidiki xitay köchiti Türkistaning» Uyghur uqumushluqlirining küzitishi Séning Sherqiy Ma jongyidin pexrilinidighan tunggan Türkistaning» Qutubida hile Uyghurlar rishatkidin kirelmeydu Muxterning jawabi − söhbet xatirisi Milliy öchmenlik herqandaq waqittikidin éghir Weziyettin narazi üch xil kishiler Sani eng bolghini bilen ”birliksep“ qurghili bolmasmu? Uyghurlar xitaylar arisida hergiz tereqqiy qilalmaydu Oqutquchilar isyan kötürüshini yiteklesh Milliy ma‟arip yoqulush aldida Sowétning meghlobiyitidin xitaylar sawaq almidi Qaysi xil uyghur xitay puxraliqini xalaydu? Seypidin ezizning jozisidiki lénin heykili Alalighinimiz élip kiteyli Hile bilen qebihlikke tayinip ghelibe qazinalmaydu Boran-chapqun aldidiki jimjitliq Milliy öchmenlik herqandaq waqittikidinmu küchlük Uyghurlar qelbide saqlan‟ghan tarix Shinjangning musteqil bolush tarixi asasliri Üch wilayet rehberlirige qilin‟ghan qestlesh Némishke üch wilayet inqilawi xatirlenmeydu? Shinjangning ”ténch azat qilinishi“ Üch wilayet génirallirining tazilinishi Balilarni qorqutush usuli − yighlima wang jin kéliwatidu Qédimqi eserler bilen edebi eserler pütünley köydüriwétildi Wang inmawni qoghdaymen dep yarilan‟ghan uyghur Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 8 Qurbantulum qoghunning sésiydighinini bilmemti? Uyghur qériliri éytqan changchile Sherqiy Séning Meschitler tongguz qotini qilin‟ghan Türkistaning» Uyghurlarda oqughuchilar herikiti xitaylardin burun Séning Barinliqlar memliketlik déhqanlar Sherqiy qozghilingi partlatmaqchi bolghan Türkistaning» Gep toshuydighan munapiqlarni jayliwétish Peltulirini kochida séliwitip yalingach namayish qilghan Milliy zidiyetler Shinjangdiki xitaylar musteqil bolushinglarni qollamdu? Xitay maymunliri uyghur maymunlirigha yangaq chéqishni ögetken Xitay memorlarning köpünchisi herbiliktin kesip almashturghan bilimi yoqlar Uyghurlar bilen xitaylarning birlikte turalmaydighanliqining sewepliri Uyghurlar némishke xitaylarni xalimaydu? ”tére shepke“ bilen ”chigh qalpaq“ ning perqi Shinjangdiki xitaylar ”chidimas“ ”Sadam“ étini qoyghan bowaqlar Hökümet azsanliq milletlerge alahide itiwar béremdu? Qushlarning sherqi jenopqa uchishining mes‟oliyiti kimde? Uyghurdinla hurun chiqamdu? 4-5yashliq uyghur balisimu xitaylarni bozek qilalamdu? Uyghur oghrilirining qanuni orni xitay oghriliridin yuqurimu? Xitay yurtliri rastinla gül-gülistanliq bolup kettimu? Uyghurlarning xitadin bashqa milletler bilen munasiwiti Shinjangdiki xitaylarni ikki türge ayrish Qarshiliq körsetküchiler bilen ularning teshkilatliri Xelipe choqum musulman bolishi kérek Mexpi dini teshkilatlarning qarshiliq körsitishi Uyghur qarshiliq körsetküchilirining öz‟ara ittipaqi qandaq? Chet‟elde qarshiliq körsitish küchlirining sani qanchilik? Uyghurlar bügün néme qilalishi mumkin? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 9 Türmidiki erkin asiya radi‟osi Baza teshkilatidiki Séning uyghurlar Sherqiy Türkistaning» Térrorchiliq we zorawanliq küresh Séning Sherqiy Türkistaning» Hemme yerge yéyilghan özini bomba qilish hadisisi Jennettiki peri dégenlik eyshi ishret dégenlik emes Uyghurlar térrorluqni qollimaydu, qarshimu turmaydu Térrorluq bilen zorawanliq kürishini qandaq ayrish mumkin Ténch qarshiliq körsitish küresh yoli Zorawanliq arqiliq özige jama‟et toplash Sherqiy Türkistanchilarning paydilinidighan xelq‟ara shara‟iti Xataliq islam hökümdarlirida Islam islahatqa muhtaj Islam ellirining démokratiyilishishi sherqiy türkistan musteqilliqigha peydiliq Orta asiya ellirini xitaydin ayrip turidighan döletning bolishi Amérikining shinjang mesilisidin paydilinip xitayni parchilishi Bizdin bir-ikki milyon adem qurban bolishi mumkin Quddusni dunya paytexti qilish Uyghurlar kapitalizimni xalaydu Türki eller bir dölet haligha kélishi mumkin emes Sowét parchilanmay uyghurlar musteqil bolalmaytti Uyghurlar qaysi asasta dölet quralaydu? Xitaylarningmu saqlinip qélishini qobul qilish Sherqiy türkistan siyasiy tüzümi Uyghurlarning könglidiki dölet shekli Démokratik tüzümning sherqiy türkistan musteqilliqigha paydisi bolarmu? Ziyan tartidighini yenila yerlik xelq Birer ”ottur yol“ yoqmu Kelgüsi Esker qaytip ketmey zorawanliq tügimeydu Bügünki bosniyediki irqi qirghinchiliq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 10 Uyghurlar az turup küchlüklerni yéngelermu? Musteqil bolghandin kéyin amérikaSherqiy qoshunlirining kirishige yol qoyush Séning Yüksek aptonomiye dégenlik xongkongdikisige oxshamdu? Türkistaning» Köchmenlerni tosashta pasport telep qilamsiler? Séning Sherqiy Urushta uyghurlar téximu köp ziyan tartidu Türkistaning» Sherqiy türkistan dégen ism toghrisida Parlaq ete Xitaylarning qobul qilishi aldinqi shertmu? Shinjangdiki mongghullarmu musteqilliq telep qilsichu? Siyasi ghayini bek tüwen belgilimeng Dalaygha qarap uyghurlar ténchliq yolidin ümidini yoqatmaqta Uyghurlar bir dahi chiqirishi kérek Xitayche bayanatchi dilshatning roli Ikkila terep bir-birini yer‟asti bayliq dep qizip tekshürsun Tibetlikler inawitini eslige keltürelidi Awal xitay démokratchiliri bir layihe sunsun Muxterge yézilghan xetler 1-parche xétim: térrorchiliq we milliy öchmenlik Usamidin bin ladin bir bulungda olturup külmekte 11-sintebir térrorchiliqi bir urush dep élan qilindi Hayat − quralning jewhiri 11-sintebirdin saqlinish mumkinmidi 11-sintebir weqesi chiqirishning ikki sherti Milliy öchmenlik − meniwiy atom bomba Térrorchiliq üchün milliy ammiwiy asas shert Xitaydiki 11-sintebir üchün qanche waqit qalghandu? Sensha su ambirining partilitilishini köz‟aldingizgha keltürüp béqing Köchmenler rastinla yerliklerni kömüp tashliyalarmu? Qural ghezepni yoqutalmaydu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 11 Séning Sherqiy 2-parche xétim Türkistaning» Séning Sherqiy Xitaylarning dölet qarishi Xitaylar sowétning Türkistaning» parchilinishidin ülge alalmasmu? Shinjangdiki xitaylarning mudapiye urushi Milliy mesile eng murekkep yer Shinjangning musteqil bolishi xitayning dawamliq parchilinishni keltürelermu Uyghurla yurtini bashqurup kételmeydu Orta yol Cheksiz kéngeytilgen meydan Démokratiyige ötüsh milliy toqunushni quturtidu 3-parche xétim: démokratik tüzüm U néme dégen gep? Bügünki démokratik tüzümning kem-küstilirini toluqlash Milletchilik − milletning qabiliyetliklirining yiteklishidin kélidu Milletning musteqil heriket küchidin ayrilishi Shinjang xitay teweside … Tengri küchi démokratik déktaturluqni tézginleydu Addi xelqning saylam qilishigha muwapiq Köp millet ortaq yashiyalaydighan … Muxterning jawabi − söhbet xatirisi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 12 MilliySéning öchmenlik herqandaq waqittikidin éghir Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Weziyetke narazi üch xil kishiler Wang lishyong: séningche ”shinjang mesilisi“ ning tüpki négizi néme? Muxter: milliy mesile. Wang lishyong: qandaq bir milli mesile ikenliki toghriliq éniqiraq chüshendürüp birelersizmu? Yeni mu mesilining menbesi nede, uyghurlar tengsiz mu‟amilige uchrap kéliwatamdu? Muxter: uyghurlarning qarishi boyiche milli mesilige mundaq üch noqtidin qaraydu: birinchisi, milletchilik noqtisidi qarap, wetinining musteqilliqini telep qilidu; Ikkinchisi, dini zatlar noqtisidin qaraydu: bu qarashtikiler yat din‟gha étiqat qilidighan yaki dinsiz kishilerning hökmüranliqini qobul qilalmaydu; Üchinchisi, sen dégen tengsiz mu‟amilige uchiriduq deydighan ijtima‟iy orni töwen kishilerning qarishi bolup, bu türdiki kishiler adette milliy ang we dini ang jehette anche mustehkem qarashqa ige bolmighan kishilerdin bolup, ular nöwettiki weziyettin razi emes. Shunga bu türdiki kishiler adette aldinqi ikki türdiki kishilerge egiship heriket qilidu. Wang lishyong: bu üch xil qarashtiki kishilerni ayrim-ayrim tonushturup chiqsang qandaq? Muxter: milletchilerning mutleq köp qismi ziyali. Ular öz millitining tarixini yaxshi bilidu, ular öz millitining tarixi kélip chiqishi we tarixi tereqqiyati noqtisidin milli musteqilliqni qollaydu. Shunga ular öz milli dölitining qurulushini telep qilidu; Ikkinchi qarashtiki kishiler bolsa dini sahediki kishiler bolup, bu türdiki kishilerning neziride xitay bir atést dölet, hökümet Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 13 dinni basturup kéliwatmaqta, shuningdek yene xitay tewesi eslidinla bodizim bilen dawizimgha Séning étiqat qilidighanlardin bolghachqa, ular islam bilen Sherqiy chiqishalmaydighan, uninggha berdashliq birelmeydighan bir xelq, shundaq Türkistaning» bolghachqa ulardin ayrim özimizning musteqil dölitimiz bolishi lazim, shu Sherqiy chaghdila dinimizniSéning téximu mustehkem tereqqiyatlargha érishtüreleymiz dep Türkistaning» qarishidu; Üchinchi xildikiler bolsa adette özining ténch yashiyalishini, turmush sewiyisiningmu özlüksiz yoquri kötürilishinila közleydighan kishiler bolghachqa, bashqa artuq telepmu qoyushup ketmeydu. Bu xil kishiler adette mesililerni dini noqtida turup oylinipmu ketmeydu. Ularning hazirqi weziyettin narazi bolishi asasliqi ishsizlik bilen siyasiy mewqesining tüwenlikidinla narazi bolghachqa, bularni irqi ayrimichiliq keltürüp chiqarmaqta dep qaraydu. Wang lishyong: bu üch türdiki kishilerdin bashqa hazirqi weziyettin memnun bolidighan, xitaylar bilen yéqin ötidighan, xitay puxrasi bolup yashashqa razi bolidighan uyghurlar yoqmu? Muxter: men tonuydighan kishiler arisida hazirqi weziyettin razi bolidighan kishiler anche köp uchrimaydu. Bu türdiki kishilerni bar déyishke toghra kelsimu, bek bolup ketse nopusimizning 5-10 pirsinidin ashmasliqi mumkin. Eng yuquri nisbettiki kishiler bilen ”birliksep“ qurghili bolmasmu? Wang lishyong: bu déginingdin qarighanda, baya sen dégendek weziyettin razi bolmaydighan üch xil uyghurlar omumiy uyghur ichide yüzde toqsen-toqsen besh pirsentni igelleydiken. Undaqta, séningche bu üch tür kishilerning herqaysi qanche nisbetni igellishi mumkin? Muxter: milletchilik éngidiki kishiler texminen 30 pirsent etirapida, dini angdiki kishiler 50 pirsenttin artuqiraq bolishi mumkin dep perez qilimen. Bu xildikilerni bunche köp mölcherlishimdiki sewep, biz uyghurlarning yüzde seksendin artuq qismi déhqan bolghachqa, ularning éngimu dini angni asas Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 14 qilidu dep qaraymen. Sheherlirimizdiki adettiki kishilirimizmu asasen mushu xilgha mensüp kishilerdin hésaplinidu. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: sen dégen bu dini angdiki kishilerning qarashliri Séning Sherqiy özgermemdu? Türkistaning» Muxter: ularning éngi milletchilik éngigha qarap özgirish qilalishi mumkin. Chunki eger biz wetinimizni musteqil bir dölet halitige keltüriwalalighinimizda, tebi‟i halda dinimizningmu qoghdilinidighanliqi éniq. Shundaq bolmamti? Silerning atist bolup turiwatqan dölitinglarmu öz millitinglarning bodizim, dawizm arilashma medeniyitini asirap tetqiq qilip turiwatmamdu, uni xitay milli medeniyitining bir qismi dep qarap kelmidimu? U dégen silerning xelqinglarning turmush, örpe-adetliri bilen zich munasiwetlik bolghan bir mesile. Eger uni inkar qilishsa özining milliy alahidilikinimu inkar qilghanliq bolidu. Shunga, özining milliy dölitila bolidiken, öz millitining dinni itiqadi bilen dini éngi qoghdilinidighanliqi muqerrer. Dini angdiki kishilirimiz ene shu seweptin milletchi bolup özgirelishi mumkin. Epsuski, bizning bu xildiki ademlirimizning mutleq köp qismining medeniyet sewiyisi bir qeder töwen halda turmaqta. Wang lishyong: men bu dégenliringni mundaq dep chüshensem bolamdu: bu türdiki kishiler asasen yézilarda yashaydighan bolghachqa, islam dinidin bashqa dinlar bilen uchriship turush pursiti yoq, shundaq bolghachqa bu türdiki kishiler medeniyetler toqunushining aldinqi sépida turidighan kishiler hésaplanmaydu. Ular uchratqan xitaylarning mutleq köp qismi dini étiqati yoq kishiler bolghachqa, ulargha dini noqtida birer tehdit bolalmaydu, shunga bu yüzde elliktin artuq dini angdiki kishiler dini noqtida turup öz étiqadini qoghdaymiz dep xitaylargha qarshi turidighan kishiler emes … … Muxter: séning démekchi bolghining peqet oxshimighan dindikiler bilenla uchrashqinida andin zidiyet peyda bolidu démekchimusen? Emma sen körmeywatamsen, héchqandaq din‟gha étiqat qilmaydighan kishilerning eng Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 15 qorqunushluq kishiler ikenlikidin xewiring yoqmu! ularda dini ang bolmighini bilen, bashqilarning din‟gha étiqat qilishini medeniyetsizlik yaki qalaqliq, Séning Sherqiy bilim terbiyisi körmigenlikning ipadisi dep hésapliship, héchqandaq Türkistaning» oylanmayla qarshi tereptikilerning dini qarashlirigha zerbe bérip kelmekte. Séning Sherqiy Shunga din‟gha étiqat qilidighanlar ulardin téximu asan nepretlinidu. Türkistaning» Eksinche, dini étiqati bar birsi özining dini étiqatigha oxshimaydighan bir din‟gha étiqat qilidighanlargha az bolsimu hörmet qilish tuyghusida bolidu. Chunki bundaq birsi dini étiqatning zörürlikini chüshineleydighan birsi hésaplinidu. Wang lishyong: undaqta men baya déginimni mundaq tüzitiwalsam bolamdu: sen éytqan yüzde elliktin artuq déini angdiki kishiler nöwettiki milliy mesililerde naraziliq qilishi yaki özgertilishini telep qilishida xitaylarning en‟eniwiy budizm we dawizm étiqatidin narazi bolishi emes, belki atizimdin narazi bolghanliq dep qarisam bolamdu? Chunki u kishiliring bodizm bilen dawizmdin zadila xewiri yoq kishiler. … Muxter: shundaq désengmu bolidu. Bizning bu yerdiki islam dini bodizm bilen dawizmning chetke qéqishi yaki zerbe bérishige düch kélip baqmidi. Shunga bu türdiki kishilirimizde dawizm yaki bodizmgha qarshi turidighan yaki ulardin narazi bolidighan bir qarishi yoq. Ular asasliqi atizmchilarghila naraziliqini ipadilep kelmekte. Wang lishyong: bügünki künde xitay hökümiti atizim teshwiqati bilen keng kölemde shoghullinip kelmekte, shuningdek xitaylirimizning mutleq köp qismi atizmni qobul qilghan halette turmaqta. Eger heqiqi dini étiqadi bolghinida, étiqat qiliwatqan dinliri oxshimisimu qalghan nurghun jehetlerde ortaqliq mewjut dégen gep. Muxter: he‟e, shundaq déyishke bolidu. Mesilen alayli, yehudiy dinining muqeddes kitawi bilen xiristyan dinining muqeddes kitawining her ikkisila − ular bu kitaplarni bekla köp özgertiwitip, esli buyiche ish qilmay kelgenlikini Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 16 hésapqa almighanda − xuda teripidin chüshürülgen kitaplar hésaplinidu. Qur‟an − eng mukemmel saqlan‟ghan. Islam dini eysa xiristos tengrining Séning Sherqiy oghli emes, umu xuddi muhemmed peyghembirimizge oxshash allahning Türkistaning» elchisi dep qaraydu. Musewiy dinimu islam dini bilen munasiwiti bar bir din. Séning Sherqiy Bodda dini bolsa islam dinidin tüptin perq qilidighan bir din. Emma shinjang, Türkistaning» afghanistan teweside shunche köp tarixi budizm yerlirining saqlinip kéliwatqanliqi, héch bolmighanda bundin birer yüz ellik yillar burun‟ghiche u nersilerni asirap kelgenlikini körsitidu. Islam dinigha kirgendin kéyin bu yerning xelqliri buda dinining sheherlirini weyran qiliwetmey u yerlerni tashlapla chiqip kétishkeniken. Shunga qédimi sheherlerdiki bodizm medeniy mirasliri bir qeder mukemmel saqlinip qalghan. … Wang lishyong: eslide bodizm nisbeten alghanda bir qeder mötidil bir din bolup, uning hujum qilish xaraktiri az. Tarixi pakitlargha asaslan‟ghinimizdimu bodizm dini üchün yüz bergen urushlar bek köp emes. Chunki bodizim étiqadida jan‟gha zexim qilish bilen zorluq küchtin paydilinishqa qarshi turidu. Eng köp toqunush chiqarghan din yenila xristyanliq bilen islam dini hésaplansa kérek. Gerche ularning kélish menbesi oxshash bolsimu, nurghun yerliride bir-birsini qobul qilishalmaydu. Tarixtin qarighanda, xiristyan dinidikilerning tajawuzchiliq xaraktirini islamgha qarighanda küchlük déyishke bolidu. Islam dini burun xiristyan dinigha qarighanda xélila keng-qosaq ikenduq. … Muxter: ras, bekla qosiqini keng tutidu! osmanli impiriyisi yawrupagha hökümdarliq qiliwatqan dewrlerde xristyan dinigha yol qoyushqaniken. Ularning perqi yimek-ichmikidila körülgeniken. Shundaqtimu xristyan mörtliri negila barmisun, öz dinini teshwiq qilish niyitidin yanmaydu, din teshwiq qilish ular üchün bir xil perz haligha kelgen. Islam dinimu shundaq qarighandek qilghini bilen ulardek ching turiwalmaydu. Wang lishyong: men gepni bu terepke burashta töwendikilerni aydinglashturiwélishni meqset qilghan idim: sen éytqan shu yüzde 50 tin artuq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 17 dini angdiki kishilerning ichidiki bir bölüm dini zatlar heqiqetenmu dini itiqadini meqset qilghan asasta musteqil dölet qurup öz dinini qoghdash we Séning Sherqiy uni mustehkemleshni meqset qiliship milletchiler bilen munasiwet tiklep Türkistaning» kelgen déyishke bolamdu qandaq? Emma keng xelq ammisi eslide sen dégen Séning Sherqiy üchinchi xildiki kishilerge yéqin turamdu qandaq? Yeni bu türdiki kishilerning Türkistaning» hayatida din belgilik bir orun tutup kelgen, emma ular asasen alghanda turmush jehette teng-barawer mu‟amilige érishelmey, her türlük cheklime we milliy kemsitilishlerge uchrap kelgechke weziyettin narazi bolushini keltürüp chiqardi déyish mumkinmu? Undaq bolghinida, eger bu türdiki kishilergimu chirayliq mu‟amile qilip, tigishlik heqqini berginide, dini erkinlikige yol qoyulghinida, milliy kemsitilishlernimu emeldin qaldurghanda ularmu xitaylar bilen birge yashashni xalaydighan qilishqa bolidu déyish mumkinmu? Muxter: sen baytidin bu 50 pirsen kishiler bilen xitaylar birliksep quralmasmu démekchimiding? (u külüp ketti) herqandaq bir milletke nisbeten alghanda, heqiqiy milletchiler herqandaq bir dewrde az sanliq kishilerdin teshkil tapidu. Mutleq köp sandiki puxra herqandaq waqitta, herqandaq bir dölette asasen weziyettin narazi bolghan halette turidu. Eger weziyet ular üchün birer ziyan keltürmeydighanla bolidiken, ular bitereplikini saqlap yüriwéridu. Uyghurlar xitaylar arisida hergiz tereqqiyat pursitige érishelmeydu Wang lishyong: men démekchi bolghinimmu séning dégining bilen oxshashla bir gep. Undaqta bu yüzde ellik dini angdiki kishilerni yenimu inchike guruppigha ayrish imkaniyiti yoqmu? Mesilen ularning ichidiki bir qisim tayanch dini küchler yat dindikiler bilen bashqa medeniyetlerning zerbisini bekla sezgürlük bilen hés qilidu, shunga undaqlar xitay bilen birge turushni qet‟i xalimaydu. Emma köp sandiki kishiler eger manga adil mu‟amile qilsang, milletler munasiwitinimu yaxshi asirisang, dini étiqat erkinlikim bilen yaxshi turmush qamdishimgha kapaletlik qilsang héchqaysi terepke Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 18 bolushmay biterep turalaymen diyelishi mumkinken. Undaqta, séningche bu türdiki kishiler qanchilik pirsenni teshkil qilar? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: perizimche bu türdiki kishiler ularning 70 pirsent qismini igellishi Sherqiy mumkin. Buning Séning sewebi, bizning millitimizning dini éngi nisbeten ze‟ip Türkistaning» halette turghanliqidur. Kompartiye hoquqni qolgha alghan kündin tartip ta bügün‟giche dini tereqqiyat bekla asta bolup keldi. Medeniyet inqilawi dewride atizim keng kölemde teshwiq qilindi. Dini zatlar, dini qarashlar qattiq zerbe yidi. Medeniyet inqilawidin kéyin 80-yillarda dini teshwiqat pa‟aliyetliri, dini közqarashlar intayin janlan‟ghan on yil idi. 90-yiligha kelginide hökümetning din‟gha qoyghan cheklimiliri barghansiri köpiyip ketti. Biz uyghurlar özimizni musulman dep hésaplighinimiz bilen, senmu köriwatisen nurghun kishilirimiz haraq ichidu. Bu qilghini islam dinigha xilap ish. Haraq ishken kishini esli musulman déyishke bolmaytti. Bundaq ehwalning otturgha chiqishidiki tüpki sewep, bu bir ewlat kishiler éniq bir dini terbiye körüsh pursitige érishelmigenlikidin bolghan. Buning netijiside milliy éngimizmu bekla ze‟ipliship ketken idi. Échiwétish-islahat herikitidin kéyin, yeni 1980-yilidin 1995-yilighiche bolghan ariliqta köp sandiki uyghur ziyaliliri ilim-pen saheside tereqqiy qilalisaq, tiriship ögünüp, qétiqinip tetqiq qilisaq, her qaysi saheler boyiche bizningmu nettijimiz körülse, bizningmu qanuni ornimiz tiklinip, ijtima‟iy ornimizmu xitaylar bilen teng orun‟gha kötürilidu, shu chaghda biz öz teliwimizni otturgha qoyush pursitige érisheleymiz dep qarishatti. Bu yéqinlarda turmush sewiyisi ösken bolsimu, yerliklerning turmush sewiyisining yaxshilinishi xitaylarningkige zadila sélishturghili bolmaydighan nachar ehwalda qélip, ular bilen bekla chong perq barliqqa keldi. Hetta bu perq intayin téz artip barmaqta. Aqiwet intayin éghir ishsizliq mesilisi otturgha chiqti. Zor türkümdiki kelgindiler shinjanggha kélip yerliklerning yerlirini igellep, yerliklerning qolidiki yerler künsayin aziyishqa bashlidi. Bu mesililer yüz berginidin kéyin, bizdiki milliy ang qaytidin otturgha chiqishqa bashlaydu. 90-yillarning axirigha kelginide, bayiqidek oylaydighan ziyalilirimiz uyghurlar bilen xitaylar birlikte turup tereqqi qilish imkaniyitining yoqliqini, bundaq meqset héchqachan emelge Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 19 ashmaydighanliqini, islahat-échiwétish sür‟iti qanchiki téz bolidiken, milliy medeniyet, milliy Séning ma‟arip perqimu shunche chongiyip baridighanliqi, bu Sherqiy jeryanda teng barawer tereqqi qilish muhitige hergizmu Türkistaning» érishelmeydighanliqimizni, jemiyetmu biz üchün ene shundaq palaket Séning aqiwitimiz üchün shara‟it yaritishSherqiy üchün heriket qilidighanliqini hés qilishqa Türkistaning» bashlaydu. Wang lishyong: bu dégenliring 1996-yilidiki «7-nomurluq hüjjet» bilen birer munasiwiti barmu? Muxter: «7-nomurluq hüjjet» xitay rehbiri kadirlirining qolidiki eng küchlük bir közurgha aylandi. Burunlarda déyishke jür‟et qilalmaydighan ishlarni diyeleydighan qilalaydighan jasaretke érishti. Ular yighinlardila qilche tep tartmastin chong xitaychiliqni terghip qilishqa bashlidi. Héchnimidin héchnime yoqla biz xitay milliti undaq millet, bundaq millet; Hemme xitay millitining menpe‟etini chiqish qilish, … déyiship, yighinlarda, gézitlarda besbeste qaynap kétishti. Hetta dölet rehberlirimu otturgha chiqip sériq tenlik ching padisha ewladini terghip qilishqa kirishti. Wang lishyong: hazirmu shenshige bérip padishasining qewrisige tawap qilip kélishmekte. Muxter: nurghun kishilirimiz bu türdiki ehwallarni körginidin kéyin, he mundaqkende, bu dölet eslide tedriji milletchi bir döletke aylanmaqta ikende. Bu partiyimu milletchilerning yoligha wakaletchilik qilmaqtikende déyiship segeshke bashlidi. Desliwide kishiler buni sézelmigen idi. Bu hadisiler otturgha chiqishi bilen teng, kishilirimiz bu hökümetni téximu éniq tonup, öz ehwalliridin, kilechikidin ensireshke bashlaydu. Bir atizmliq partiye öz ghayisini chörüp tashlap, uning ornigha milliy angni tiklep xitaylarni öz etirapigha yighishqa, shu arqiliq qolidiki hoquqigha kapaletlik qilishqa kirishkenlikini kördi. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 20 Wang lishyong: yeni, hökümet xitay millitining milliy éngi boyiche etirapigha Séning Sherqiy xitaylirini yighishqa bashlishidin kéyin, tebi‟i halda bashqa milletlernimu shu Türkistaning» yolgha qiziqturup, öz millitining ademliri bilen özini qoghdashqa, dini zatlar Sherqiy bolsa milli angdinSéning paydilinip özini qoghdashqa kirishiptikende. Buning Türkistaning» ottursidiki baghlinishqa qarang. Muxter: shundaq. Ene shu seweptin, dini zatlirimizmu milletchilerni himaye qilidighan bolushti. Isyan kötürüshke rehberlik qilidighan oqutquchilar Wang lishyong: mutleq köp sandiki xelq ammisigha nisbeten alghanda, ular üchün tarixning bu mesilide öz aldigha mexsus bir sewep bolghanliqi muhim emes. Muhim bolghini ular üchün yenile köz aldidiki weziyet. Endi biz shu üchinchi xildiki kishilerni tehlil qilip baqayli. Bu xildiki kishiler emeliyette adaletlik mu‟amilige érishelmey, milliy kemsitilishke uchrap kéliwatqanliqi üchün xitaylardin qachidighan halgha kélip qalghan. Muxter: ular turmush sewiyimiz barghansiri ösüp barsa dégendin bashqa ishni oylimaydu. Wang lishyong: buni mundaq dep yekünlisek bolmasmu: meyli sen dégen shu aldinqi ikki türdiki kishiler bolmisun − milletchiler bilen dini angdikiler − mutleq chong bir éhtimalliq bilen, ularmu bayiqilardek emeli pa‟aliyet jeryanida naheqchiliqlargha yaki kemsitilishlerge düch kélip turghachqa, amal yoq musteqilliq teliwini otturgha qoyushqa mejbur bolghan. Shundaqmu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 21 [Terjimandin: wang liyshong bu kitawida we bashqa maqalilirida, hetta Séning Sherqiy uning tesirige uchrighan bashqa xitaylarning qarashlirini qoshup Türkistaning» hésaplighandimu, u asasen yoqurqidek keltürüp chiqirish formilasigha tayinip Séning Sherqiy esli muhim mesile bolghan milliy musteqil bolush tebi‟i heqqimizni, Türkistaning» ghorurimizni, abroyimizni, eng muhimi tughma heydekchi küch bolup kéliwatqan, bu künlerde dégendek janlinip kitelmeywatqan milliy tewelik ichidila andin özining shekillinishidin boyanqi mexsus adem bolup yashashning tughma, tebi‟iy, tarixi jelip qilish sihirliq küchige telpünüp yashash arzusidin pexrilinish arqiliqla biz, uyghur, sherqiy türkistanliq bolush bextiyarliqigha érisheleydighanliqtek tüpki we eqelli insanliq arzuyimizni intayin ustiliq bilen ret qilip tashlap, bizni qandaqtu xitay grajdanliri qatarida esli érishishke tigishlik bolghan tengsizlik, kemsitilish, bihude bésimgha uchrash … dégendek ikkilemchi hetta uningdinmu töwen adimiylik heqlirimiz üchünla xitaydin ayrilish, musteqil milliy dölet qurushqa mejbur boliwatqan bir xitay mexluqi qilip teswirleshke jan-jehli bilip tiriship kéliwatqanliqini körüp alalaymiz. Melum jehette bichare ”muxternimu shu qiltaqqa sörep mangghanliqi éniq. Bizdiki milliy mesile déginimiz, eslide bir tarixi milliy roh, milliy téritoriye, milliy étiqad, milliy menpe‟et, milliy tereqqiyat telep qilish, … dégendek tüpki we keng menidiki insan türi bolup yashash ghayimizning tashqi körünüshidur. Buning konkiritni ipadisi sherqiy türkistan milliy musteqilliq teliwi sheklide otturgha chiqmaqta. Bu telep uyghur uqumi, sherqi türkistanliq uqumi tarix bétidin tebi‟iy bir shekilde menggü süpürüp tashlanmighiche bashqa shekillerge özgirip bolsimu menggü saqlinidu we dawamliq heriketke aylinip turidu. We qet‟iy ishinimenki, bu ghayisini her qanche éghir bedel töleshke mejbur qalghinidimu choqum pat yéqinda emelge ashuralaydu! − pelsepedin, tarixtin, sotsyalogiyidin we hetta adettiki edebiy bayan uslubidin toluq xewiri bolmighan birsi bolush süpitim bilen bu chuwalchaq jümliler arqiliq uyghurluq, sherqiy türkistanliq bolush üchün shert bolghan tughma, tebi‟iy arzuyimizni aziraq bolsimu yighinchaqlap ipadilep birelidimmu? ”muxter“ tunji su‟algha bergen keskin jawabi − bu yerdiki asasliq mesile milliy mesilidur dégini eslide mana shundaq bir ghaye mesilisi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 22 bolishi kérek idi. Bundaq bir ghaye, tüpki insan bolush arzusi sulhi-salagha orun qalduralarmu?Séning Yeni hazirche Sherqiy bir putluq, öpkisi, jigiri kam yaki boyni yoq adem bolup yashashqa razi bolup turghin, ete yene qarap baqarmiz dégen‟ge Türkistaning» maqul déyish pursitimiz barmu?!] Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: dini sahediki köp sanliq kishilirimiz bilen milletchilirimizning teng yérimi siz dégendek weziyettinla narazi boliwatqan kishiler hésaplinidu. Bundaq weziyettin qutushning birer yoli barmu? Buning üchün ular bir bolsa milletchilik yolini talliwalghan yaki dini yolni toghra tapqan. Eger bu türdiki kishilirimiz emeliy turmush jeryanida érishken menpe‟eti bilen turmush muhiti xitaylarningki bilen opmu-oxshash bolghinida, belkim bu xil kishilirimiz biterep yolgha kirelishi, yaki baya déyishkinimizdek üchünchi xildiki riyalizmchilar teripide turup, peqet özinila oylaydighan, téximu yaxshi kün ötküzüshnila oylaydighan kishilerge aylinishi mumkin. Emma bundaq bir éhtimalliq kündin-kün‟ge aziyip kétiwatidu. Millitimizning dölet memori xizmetchiliri arisidiki nisbiti yüzde 50 ning astigha chüshüp kétiwatidu. Ma‟arip saheside hazir qoshtilliq ma‟arip tüzümi yolgha qoyulmaqta. Bashlan‟ghuch mekteptin tartip uyghur tili derslikidin bashqa barliq dersler xitayche bolup ketti. Hazir mektepler riqabetlik xizmetchi tallash usulini qollanmaqta. Bu usulning aqiwiti milliy oqutquchilarning shallinip tashlinishini keltürüp chiqiridighanliqi éniq. Gerche milliy oqutquchilar bilimliktek körün‟gini bilen, sinipta öz ana tilida sözlesh imkaniyiti bolmighinida her qanche dégen bilen beribir xitaylardek rawan xitayche sözliyelmeydu-de. Mutleq köp sandiki milliy oqutquchilar uyghurche mekteplerde yitiship chiqqan, yéshimu bir yerge bérip qalghan, sen ulargha 510 yil xitayche ögünüsh waqti bersengmu xitayche ders bérip kételishi mumkin emes. Shunga bu türdiki oqutquchilar choqum xizmitidin ayrilip shallinip tashlinidu. Eger shalliwétilgen haman, ular özlirining ishtin chiqirilghanliqini bir érqchiliq mesilisi, millitimizni assimlatsiye Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 23 qiliwetmekchi déyishi mumkin. Ularning janijan menpe‟etliri dexli te‟erruzgha uchurighan waqtida, ular chiqip bashqilarni küshkürtishi mumkin. Séning Sherqiy Ularni bosh chaghlima, ular dégen ziyali, qol astida oqup chiqqan Türkistaning» nurghunlighan oqughuchiliri bar. Mesilen héliqi yézidiki 10-20 oqutquchi Séning Sherqiy jemiyettin naraziliqini ipadileshkenlikini bilding. Ularning qolida birmunche Türkistaning» oqughuchiliri bar. U oqughuchilar mu‟alimini ustaz dep tonuydu. Mu‟elimige bekla choqunidu, gépidin chiqmaydu. U kün‟ge kelgende u oqughuchilarmu özgirep milletchi idiyini qobul qilidu. Qarap tur bundaq ehwal on yilgha qalmayla otturgha chiqidu. Wang lishyong: emma sen dégen bu oqutquchilar ders ötüshtin bashqa héchnimini bilmeydighan tursa … Muxter: shundaq, bashqa hüniri yoq. Sirttin ishmu tapalmaydu. Bundaq kishilerning sani azmu emes. Perizimche 300-400 ming etirapida bolsa kérek. Wang lishyong: ular oqughuchilirini küshkürtse, oqughuchiliri bérip öydikilerni küshkürtse, … bu dégining heqiqetenmu zor küch iken. Milliy ma’arip weyran bolush bosughisida turmaqta Muxter: bügün bizning milliy ma‟aripimizni weyran bolush girdawigha kélip qaldi déyish mumkin. Qoshtilliq oqutushni yolgha qoyimiz dep riqabetleshtürüp ders oqutquchisi tallashni yolgha qoyushqini, bir hésapta milliy oqutquchilargha ”endi siler öyinglargha qaytip qélinglar“ déginidin bashqa nerse emes. Wang lishyong: bu qosh tilliq oqutush dégini qachan bashlandi? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 24 Muxter: 1997-yilliri bashlan‟ghanmikin. U yilliri téxi sinaq basquchida idi. Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: qachandin bashlap resmiyleshtürüldi? Muxter: 2004-yili yaki bolmisa 2003-yillirighu deymen. Noxtiliq mektepler bulturdin bashlap milliyche tilda oquydighanlarni qobul qilishni bikar qildi. Oqutquchilirinimu xitayche ders ötüshni ögütüsh üchün xitaygha korusqa iwertishti. Emma yérim yilliq bir kurs bilenla xitayche ders öteleydighan bolup chiqalarmu? Teleppuzichu? Yaq, hergiz mumkin bolmaydighan bir ish! uningghimu meyli dep turayli, oqughuchilar naraziliq bildürmesmu? Oqughuchilar téxi kichik bolghachqa, ularda éniq birer milliy ang yétilmigen. Shunga ular milliy oqutquchilarning ders ötüsh sewiyisini yaratmaydighan, xitaychigha aghzi tüzük kelmeydu dep qaraydighan bolmasmu? Bezi oqughuchilar kichigidin tartipla xitayche til chiqirishqa bashlighan bolghachqa, ularning teleppuzi oqutquchiliridin ming hesse yaxshi. Shunga ular qopup: yaq biz bu oqutquchimizning déginini uqalmaywatimiz, xitayche mektepke bérip oqusaq bolghidek démesmu? Oqughuchilar narazi bolghaniken, mektep rehberlirimu emise ders öteleydighghanlarni tallap oqutquchiliqqa teklip qilayli, uqutquchisini oqughuchilar özliri talliwalsun dep qoyup béridu. Mundaq qarimaqqa bu usul bekla muwapiq bir usuldek bilinishi mumkin. Emma shuning bilenla milliy oqutquchilar shallinishi mumkin. Hazir aliy mekteplerning héchqaysida uyghurche ders ötüshke yol qoyulmaydu. Ularning hemmisi xitayche derske ötüp kétishti. Wang lishyong: burun aliy mekteplerde uyghurche ders ötilemti? Muxter: ularning hemmisige uyghurche ders ötiletti. Xitayche sölimeytti. Hazir aliy mekteplerde uyghurche sözlesh mumkin emes. Hazir sinaq qilinmaqta. Ikki-üch yilliq sinaq qilishtin kéyin ali mektep oqutquchilirimu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 25 xizmitidin ayrilishqa mejbur. Anglishimche bundin kéyin oqutquchiliq qilishtimu bir-ikki Séning yilliq kilishim tüzep oqutquchi bolush yolgha qoyulidiken. Sherqiy Ularmu muqim dölet kadiri bolalmighidek. Kilishmise ishtin chiqirilidighan Türkistaning» gep. Bezi nersiler deslepte tilgha élin‟ghan waqtida xélila muwapiqtek bilinishi mumkin.Séning Bir qétim, Sherqiy ikki qétim, bundaq gep qayta qayta diyiliwersimu raslaTürkistaning» muwapiq, toghra gep bolup tuyiliwéridiken. Emma kéyin olturup oylighanda, he, bularning esli nime démekchi boliwatqanliqini andin uqqili bolidiken. (wang külüp kétidu) Bügünki künde nurghunlighan ziyaliylirimiz mundaq oyda: xitay hökümiti uyghurlarning hemmisini ishtin chiqirip tashlisun, héchqaysimiz qursaq toyghuzalmay ach qalayli. Hazir ishsizliq unchilik éghir derijige bérip yetmidi. Ishsizlashturush siyasiti bekla asta ijra qiliniwatidu. Hökümet bu siyasetni yene bir az tizlitip bérse bolatti. Milliylar yüzde-yüz ishsiz, dölet teminatidin behrimen bolidighan birmu yerlik qalmighan künisi andin milletchilik bash kötürüp chiqidighan kün kélidu! hazirche beziler yaman emes ish ornigha ige, alidighinimu az hésaplanmaydu. Shunga ular ”némige ghawgha qilishatting, bir obdan künimiz ötiwatsa!“ déyishmekte. Ularning janijan menpe‟iti téxi dexlige uchrimidi. Shunga hökümet ishtin chiqirish qedimini tézletse yaxshi bolatti, undaq sörelmiliq qilip nime qilidikin déyishmekte. Ular pütün millitimiz özining béshigha kelgen bu balayi qazani téziraq hés qilsa, kilechikinimu téz köreligen, tonup yiteligen bolatti: ras, bizge endi yashash pursiti qalmaptu, bashqa chiqish yolimizmu yoq iken, emdi ittipaqliship bir ish qilmisaq bolmighidek deydighan bolidu déyishmekte. Shinjang dashödiki bir profissorning mundaq déginini anglighan idim: eger barliq uyghurlar kochigha chiqip birlikte namayish qilsa, bir éghizmu gep qilishmay jim méngip bersimu bizning xelqaradiki ornimiz bir derije örligen bolatti. Bolmisa uyghurlarning teng yérimi kochigha chiqip gepmu qilmay, Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 26 shu‟armu towlimay üch kün jim olturush qilghan bolsimu shinjang mesilisining xelqaralishishini ikki qedem bolsimu ilgiri sürgili bolatti. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: üchSéning kün dégini némisi, uyghurlarning yérimi chiqip bir sa‟etla Sherqiy jim olturush qilsimuTürkistaning» uninggha bir nime teng kilelemtiki. Muxter: yashash imkaniyiti qalmisa tereqqiyatning nime ishi? Biz awal hayat qélishimizni oylishimiz kérek. Öz ana tilimizni, medeniyitimizni, dini itiqadimizni saqlap qalalaymizmu? Mushularni oylinishqa mejburmiz. Tereqqiyat dégen buning aldida ikkinchi mesile. Hayatigha kapaletlik qilalmighan birsige tereqqiyatning néme kériki? Némini tereqqi qildurmaqchi? Mesilea mana mushu yerde. Wang lishyong: tereqqiyat dégenlik hemmini hel qilish dégenlik emes. Déng sawping tereqqiyat hemmining aldida turidu deydu. Esli undaq emes. Némini tereqqiy qildurmaqchi? Herqanche désimu yene shu igilikni tereqqi qildurimen diydighu, pul tapimen démekchighu? Insaniyet medeniyiti dégen hemmini öz ichige alidighan bir pütünlük. Iqtisad uning ichidiki bir amildinla ibaret. Sowétning meghlubiyitidin xitaylar sawaq almidi Muxter: bügünki künde xitay da‟iriliri özlirini bekla eqilliq hésaplashmaqta. Emma ular shunche nurghun ishlarning peyda bolidighanliqini körelmidi. Ular hazir burunqi sowétning tutqan yolida kétiwatidu. Sowét burun qilip baqqan ishlarni bu xitaylar endi qilishqa kirishmekte. Sabiq sowét ittipaqi eyni waqtida orta asiyaqliqlargha mejburi rosche ögütüsh yolini tutqan bolsimu, ularning bu pilanining meghlobiyetlik bir yol ikenlikini tarix isbatlap chiqti. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 27 Emma bügün xitaylar yene shu yolni talliwélip tejribe sawaq qobul qilishtin bash tartmaqta. Sabiq sowét ittipaqining orta asiya tewesi musulman rayoni Séning Sherqiy bolsimu, ularni hetta tongguz göshinimu yeydighan qiliwétishken. U Türkistaning» yerdikilermu özini aqliship étiqat yigen-ichkini bilen bahalanmasliqi kérek Séning déyishidiken. U yerdiki nurghun Sherqiy kishiler manga: ”biz öz waqtida tongguz göshinimu yeyttuq,Türkistaning» hetta qilche ikkilenmeyla yeydighan bolup ketken iduq.“ deytti. Mana endi qarisang, rastinla ularning étiqati yoqalmighan. Ular öz milliy muhitigha érishkinidin kéyin qaytidin öz dini étiqatini qoghdashqa kirishken, hökümitimu pul chiqirip dini xadim yétishtürmekte, se‟udi, misir qatarliq yerlerdiki dini uniwérsititlargha iwertip yétishtürmekte, türkiyige iwertip yétishtürmekte, mekkigimu haji bolush üchün nurghun adem iwertmekte. Shunga sowétningkidek undaq asimilatsiye qilish usuli kargha kelmeydu, beribir meghlop bolidu. Bügünki ishtin chiqirilish mesilisi shexsiler üchün bekla qorqunushluq ish bolup tuyulishi mumkin. Emma pütkül millilar noqtisidin alghanda belkim intayin paydiliq bir ish hésaplinishimu mumkin. Wang lishyong: ishtin chiqirilip ishsiz qaldurush mesilisi baya sen dégen oqutquchilar qoshunidin bashqa yene qaysi sahelerde gewdilik körülmekte? Muxter: bashqa yerlerni dések, mesilen dölet hazir uyghurlardin memori xizmetchi almaydu. Belkim a‟iliside emeldar bolghanlar bar bolsa arqa ishik qilip xizmetchilikke kireleydighanlar yaki bay bolup töt-besh mingdin pul xejlep memori xizmetke kireleydighanlardin bolishi mumkin. Bolmisa héchkim hökümet xizmiti bar yerge yéqinlishalmaydu. Sot mehkimiliri, teptish mehkimiliri choqum uyghurlardin adem bolishi kérek dep éniq belgileshken bolghachqa, u yerlerge az-tula kireleydighanlar bolishi mumkin. Emma qatnash idarisi, ashliq idarisi, ormanchiliq idarisi, banka, pochta télégrap, tömüryol dégendek nurghunlighan idarilar uyghurlarni hergiz qobul qilmaydu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 28 Wang lishyong: néme seweptin almaydu? Adette ularning hemmisi uyghurlar Séning Sherqiy xitaychini yaxshi bilmeydu dep qobul qilmamdu bolmisa? Türkistaning» Séning Sherqiy beziliri biz uyghur almaymiz dep Türkistaning» Muxter: ularning ochuqla éytishidu. Her qaysi idarilarni qoyup turayli, hökümet organlirimu xizmetchi qobul qilishlarda, birer mu‟awin bashqarma derijilik kadir tallash üchün imtihan élish üchün tarqatqan hüjjetliride uyghur almaymiz dep ochuq yézishmaqta. Mesilen sayahet idarisi birer mu‟awin bashqarma bashliqini yaki mu‟awin idare bashliqini östürmekchi bolsa hüjjetning keynige ”yalghuz xenzu bolishi shert“ dep eskertip qoyghan; Chet‟el bilen alaqilishish ishxanisi üchün mu‟awin mudir teklip qilishta éniq qilip xitay bolishi kérek dep yézip qoyghan. Bu bir irqchiliq emesmu? Hetta aldigha barghanlar xitayche oqighanlardin bolup, kichikidin tartipla xitaylar bilen birge ösken, bir éghizmu uyghurche til bilmisimu kimlik kartushkisida uyghur dep yézilghanla bolsa, biz uyghur almaymiz, bizge xitay bolishi kérek dep éniq éytidu! buninggha oxshaydighan palini millettinla adem alimiz deydighan ehwal yalghuz xitaydila bar ish, bashqa héchqandaq dölette bundaq ish yoq dep qaraymen. Ular téxi buninggha bahane körsitishidu: he, biz déhqanchiliq-charwuchiliq idarisigha bir mu‟awin bashliq teklip qilimiz, bu orun mexsus yézilarning déhqanchiliq ishlirini bashquridighan yaki dawamliq yézilargha bérip turidighan ish bolghachqa uyghurche bilidighan birsi bolishi kérek, shunga biz bundaq orun‟gha uyghur élishqa mejburmiz déyishidikenu, emma bu emel bir kesipke mes‟ol ish bolghachqa xitayche sewiyisi bolmisa xitayche hüjjetlerni körelmise qandaq qilar? Emma ularning bahanisi bekla köp. Özining bahanisinila heqliq qilip körsitishidu. Bu tereplerde mundaq bir gep bar: xitaylar ”heq gep qilish“ dégenni bekla köp ishlitidu. ”heq gep“ ni terjime qilsaq ”méning ras“ dégen menini biridu. Shunga xitaylar ”heq gep qilish“ qa kirishken haman kishiler derhal ulardin qachidu: mana, yene bashliwetti özining gépini! déyishidu xelqimiz. Ular uyan aylandurup, buyan aylandurup Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 29 axiri öziningkini heqliq qilip chiqirishqa urunushidu. Ular éghizida heq gep qildim dégini bilen,Séning emeliyette dégenlirining héchbir heqliq yéri yoq. Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Qaysi xildiki Uyghurlar xitay puxrasi bolushni xalaydu? Türkistaning» Wang lishyong: undaqta qaysi türdiki uyghurlar weziyetti razi? Xitayning muhim kishiliri arisigha kireligen, emel tutalighanliri xalamdu bolmisa? Muxter: toghra deysen, emel tutalighanliri, tijaret ishlirida ishini yürüshtüriwalghan bir qisim kishiler, shuningdek yene bir qisim libral kishiler − yeni héchqandaq bir din yaki milli qarashlarning cheklimisige uchrashni xalimaydighanlar, mushu halitimiz yaxshi dep qarishi mumkin. Wang lishyong: héchqandaq din we milli qarashlargha béqinmaydighan kishiler qandaq kishilerdu? Men hazirghiche bundaq birer uyghurni körmidim. Muxter: bundaq kishiler adem déeen héchqandaq cheklimige uchrimasliqi kérek dep hésaplishidu. Ular bundaq yashash bir qeder rahet, köngüllük dep qarishidu. Undaqlar birer cheklimige uchurisila özini erkin hés qilalmaydu. Wang lishyong: mundaq de, yeni undaqlar peqetla özinila oylaydighan kishilerdin ikende. Bu türdiki kishiler bu yéqinda peyda bolghanmu yaki burundin tartipla barmidi? Undaqlar köpiyiwatamdu yaki shu piti turamdu? Muxter: burundin bar. Tarixtin buyan bundaq ademler her da‟im peyda bolup Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 30 turidiken. Belkim bügünki künde undaqlar burunqidin köpirek, sel köpiyiwatqan bolishimu mumkin. Sherqiy Séning Türkistaning» Wang lishyong: yeni nurghun kishiler ene shu türdiki ademlerge Séning Sherqiy kétiwatamdu démekchimen. Bu bir yüzlinishke ayliniwatamdu? Türkistaning» aylinip Muxter: yaq, undaq ish yoq! adem sanida köpeygendek körün‟gini bilen undaqlar jemiyette bir éqim bolup shekillinelmeydu. Wang lishyong: bundaq ademler jemiyettiki qaysi xil kishilerdin terkip tapidu, ularning hemmisiningla ishi, kesipi bar kishilermu? Undaqlar din‟gha étiqat qilamdu? Muxter: bundaqlarning mutleq köp qismi kesipi, ishi bar kishiler bolup, asasliqi sheherlerde yashaydu. Undaqlar aghzida din‟gha ishinimen dégendek qilghini bilen, emeliyette din‟gha ishinishni bek xalap ketmeydu. Hetta héchnimigila ishenmeydighanlar désimu bolidu. Ularning qarishida adem beribir ölidu, shundaq bolghanken bir kün bolsimu xoshal yashash kérek, bügün xashal ötkezsemla razimen déyishidu. Ular ene shundaq yashaydighan kishiler. Wang lishyong: yeni küni köngüllük ötsila razi bolidighan tiplardin ikende. Bu türdiki kishiler yashlar arisida köpmu yaki hemme yashtikilerdin barmu? Ular qaysi sewiyidiki kishilerge mensüp? [diqqet, wang lishyong bu yerde yene milliy mesilige yaki din‟gha qiziqmaydighan kishilerni tépiwélishqa qiziqip kétiwatidu. – t] Muxter: belkim yashlar arisida sel köpirek bolishimu mumkin. Omumiyliqtin Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 31 alghanda undaqlarni millilar arisida medeniyet sewiyisi sel yoquriraq kishiler dep qarashqimu bolar. Séning Sherqiy Wang lishyong: munasiwetlikmu? Türkistaning» xitayche oqughan yaki uyghurche Séning Sherqiy Türkistaning» oqughanlargha Muxter: yaq, buning bilen munasiwiti yoq. Seypidin we lénin heykili Muxter: shunisi bir heqiqetki, uyghurla bolidiken, u kishi xitay kompartiyisige herqanche sadiq birsi bolishidin, herqanche sadaqet bilen ishligen bolishidin qet‟iy nezer, yeni seypidin ezizge oxshash birsi bolghinidimu xitaylar beribir uninggha ishenmeydu. Seypidin ezizning üstilide bir lénin heykili quyughluq ikenduq. Méningche bundaq qilidighan birmu xitay bolmisa kérek belkim. Démek uning bir ”solchil“ idiyilik birsi ikenlikini körsitidu. Shuninggha qarimay umu öyide sözlishishtin qorqup könglidiki geplerni qilishqa toghra kelgende güllükke chiqip sözlisheyli dep baghchisigha chiqiwalidiken. Uning baghchisida bir tozi bolup, u qush chishqisi kelse da‟im dégidek tam xoshnisi lipingning qorasigha kirip chicharkenduq. Liping buninggha bekla xapa bolattiken. Amal yoq, haywanni dep renjigili bolmaydu-de. Gep qilalmaydikenduq. (külüp ketti) Wang lishyong: seypidinning idiyisi kéyinche özgerdimu? … Muxter: u choqum pushman qilishi kérek. U yéziqchiliq bilen shoghullinatti. Islam dinining shinjanggha qandaq tarqalghanliqini yazghan idi. Tarixta Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 32 qaraxan sulalisining bir shahzadisi tunji bolup musulman bolghan. U textke warisliq qilghandin kéyin islamSherqiy dinini dölet dini qilip özgertkeniken. Séning Qaraxanilar sulalisi nechche on yil jeng qilip yürüp boda dinini emeldin Türkistaning» qaldurup, pütün memliket xelqini birdek islam dinigha kirgüzgeniken. Sherqiy Seypidin ene shu Séning kishining tarixini yézip chiqqan bolup, u kitapning ismi «bughraxan» idi. UTürkistaning» yene üch wilayet inqilawi heqqidimu kitap yazdi. On ikki muqam tetqiqati bilenmu shoghullan‟ghan. Uyghur türki tili medeniyiti tetqiqati jehettimu nurghun xizmetlerni ishligen. U özining yaman tesirini özgertmekchi bolup, milliy medeniyet üchün qilishqa tigishlik ishlarni qilip baqqan bolsimu, beribir yaman tesirini tüzitelmigen. Nurghun kishiler uninggha ichini aghritqini bilen uni hergizmu qubul qilmaydu. Wang lishyong: yeni uni kechürmeydu, shundaqmu? Muxter: shundaq. Wang lishyong: méningche u jozisigha bir lénin heykilini tikliwalghanliqi choqum bir nersini mexset qilghan bngolishi mumkin. Kompartiye ezaliri arisidiki milli xadimlar léninni bir qeder qedirlishetti. Lénin milli mesile heqqide nurghun bayanlarni qilghan bolup, bu söler koministlarning milliy kadirlirigha bekla yaqatti. Buning ichide eyni waqtida charusiye bésiwalghan xitay terlirini qayturup bérimiz dégen yerliri, milletlerni musteqil qilimiz deydighan yerliri ularni bekla qiziqturatti. Millilar léninning bu siyasetlirini stalin özgertiwétip milli basturush siyasitini yürgüzdi dep chüshinetti. Eslide léninning kéyinki milli mesile heqqide éytqanliri bilen stalinning qilghanliridin qilche perqi yoq idi. Mawzédongmu jinggangsendiki waqtida musteqil bolishigha maqul deymiz démigenmidi? Kéyin umu oxshashla basturush yolini talliwalghan. Méningche seypidinning aldigha lénin heykilini tikliwalghanliqining menisi, bügünki milliy siyasetke naraziliq bildürgenlikining bir ipadisi bolishi mumkin. U bu heykelni körsitish arqiliq milli siyasetlerde léninning déginidek milletlerni musteqil bolishigha, özige özi ghoja bolishigha isharet qilghini bolup, hergiz solchiliq qilmasliqni Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 33 tekitlishi idi. Yene bir tereptin özining markisizmgha étiqat qilidighanliqinimu ipadiligini bolishi Séning mumkin. Qérighanda özining ömürini inkar qilishni Sherqiy xalimaydu-de. … Türkistaning» Muxter: shundaq. Séning Eger seypidin Sherqiy éziz markisizmni inkar qilghan bolsa ras Türkistaning» özining bir ömür qilghan etkenlirinimu inkar qilghanliq bolidu. U özining hayatini kitap qilip ikki tom chiqarghan, ikkinchi qismida üch wilayet inqilawining partilash jeryanini tonushturghan idi. Üchinchi qismi üch wilayet inqilawi bilen ténchliq bilen azat bolush dewridiki ishlar bolup, neshri qilinmidi. U uyghur tarixinimu xuddi xitaylar xwangyendidin bashlap yazghinigha oxshash bashtin tartip yézip chiqqan idi. Nurghun uyghurlar yazghan tarix kitapliri hökümetning tosalghuluq qilishi yaki matériyal qisliqi we bilim qatarliq seweplerdin toluq bolmay qalghan dep hésaplighan. Uning shara‟iti toluq idi. Nechche tereptin katiplirini ishqa sélip (7 neper katibi barken) tereptereptin birla waqitta nechche xil mezmunni yazdurghan. Shundaq qilip bekla téz yézip bolalighan. Seypidin éziz téléwizor körmey herküni kitap oquydiken. Wang lishyong: uning shu 7 katiwi arisida uyghurlardin barmidi? Muxter: yoq, birsimu yoq. Wang lishyong: hemmisi xitay bolsa, u uyghurche yazamdu yaki xitayche? Muxter: uyghurche yazidu. Uning katiplirila emes, belki uning shopurlirimu uyghurchini sudek bilettiken. Wang lishyong: démek uni nazaret qilish üchün ikende. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 34 Muxter: méningcheSéning choqum shundaq. U dégen üch wilayet inqilawi bilen Sherqiy shinjangni ténchliq bilen azat qilishning janliq pakiti-de. Bu jehettiki eng Türkistaning» mexpi ishlarni pet seypidinla biletti. U dégen maw zeydong bilen yalghuz Sherqiy sözleshken, sowét Séning bilenmu yalghuz sözleshken kishi. U sowétkimu özila Türkistaning» barghan. Yénida bezi ademliri bolsimu, ularning hemmisi uninggha xizmet qilidighanlar ikenduq. Toshup kiteliginimizni toshup méngishimiz kérek Némini alalisaq shuni toshup méngishimiz kérek Wang lshyong: emma sanliq melumatlargha asasen shinjangning iqtisadi tereqqiyatini bu yéqinqi yillarda yenila nahayti téz boldi déyish mumkin emesmu? Muxter: emma asasliqi bayliqlarni bulang-talang qilishla bolup keldi. Bügünki künde shinjangning néfitini, tebi‟iy gazini pütün küchi bilen échishqa kirishti. Élip kételigidekla nerse bolsa toshup kétish, tézginlep bolalmighan qismini shu yerde köydüriwétish yolini tutmaqta. Eslide bügün ishlitelmeydighan bayliqlarni kelgüside achsimu bolattighu? Emma ular pilansiz qézishqa kiriship ketti. Goya ular hazir éliwalmisa kéyin ülgirelmey qalidighandek derhal toshup kitish üchün heriket qilishmaqta. Sen korla bilen kucha arisidiki néfitliklerni kördüng. U yerde toxtimay néfit gazi köydürüliwatqan menzirini köreleysen. U gazlarni ishlitishke bolattighu? Yene némishke köydürishidu? Chunki ular bu gazlarni toshup ishletkidek eslihelerni qurup chiqshqa ülgürüp bolalmighan. Buning üchün pulimu yoq. Shunga u gazlarni köydüriwétipla qutulup, néfit toshush bilenla bolup kétiwatidu. U köydürülgen gazlar bir bayliq emesmidi? Uruslar ishlitip kéliwatqan déplomatiyilik qurallardin birsi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 35 ene shu türdiki tebi‟i gaz bolmidimu? Bu yil qishta bu heqtiki nurghunlighan xewerlerni silermuSéning anglighansiler,Sherqiy ular iksport qilin‟ghan shu tebi‟i gazidin paydilinip ukra‟inagha, groziyige déplomatiyilik hujum qozghidi. Nurghun Türkistaning» ellerde bundaq tebi‟i gaz menbesi yoq, emma bu yerde köydürüp tashlanmaqta. Bu Séning bir xam eshyaSherqiy israpchiliqi! bu türdiki ishlarni aldirapTürkistaning» saldirap toshup tügitiwétishke urun‟ghanliq déyishtin bashqa yene qandaq chüshendürgili bolar? Ular yene besh-on yildin kéyin bu bayliqlardin ayrilip qalidighandek heriket qilishmaqta. Yéqinda wang léchwen bilen xitay néfit shirkitining bash mudiri kelgen idi. Xitay néfit shirkiti shinjangda téximu köp néfitlikni tapqanliqini élan qilishti. Emma sen hazir qolungda bar bolghan tebi‟i gazni tézginliyelmey hem ishlitelmey turup yene néfitlik axturup néme qilatting? Alalmisang tashlap qoy, kéyin aldirimay échiwalsang bolmidimu? Uning üstige hazirche import qilip tursangmu bolidighu? Chet‟eldiki néfit zapisimu cheklik. Umu onyigirme yilgha qalmay yaki ottuz yildin kéyin tügeydu. Shu chaghda aldirimay échiwalsangmu bolattighu? Sen bügün ishlitip bolalmisang, tézginliyelmiseng, bir quduqtin chiqiwatqan gazni bikardin-bikarghila köydüriwetseng qandaq bolghini, bu dégen héch bolmighanda bir nahiyige yétidighan gaz emesmidi? Yer astidiki tebi‟i gaz dégen bu nerse tügimes nerse emes. Hazir sen uni ishlitelmey bikardin-bikar köydürüp tügitiwetseng kéyin nedin tapisen? Ularning bu qiliqigha qarisang, ular bu yerlerning hemmisi chölliship ketsimu chatiqi yoq, qolgha chüshkenni toshup tügitishtin bashqini xiyalighimu keltürüshmeydu. Öz waqtidiki shing shisey, jing shurén, yang zishinlarning hemmisi shundaq qilmidimu? Xitaydin kélip emeldar boliwatqan bu bashliqlarning birdin bir meqsidi pul tépish, bayliq toplash bolup bashqa héchqandaq ish bilen kari yoq. Bügünmu shu burunqidikidek ish qilishmaqta. Bu emeldarlarning hemmisi kéyin xitaygha qaytip kétishke mejbur. Pénsiyige chiqqan haman xitaygha qarap qéchishmaqta. Bundaqlardin bashqarma bashliqidin yoquri Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 36 kadirlarning birsimu bu yerde qélishni xalimaydu. Hemmisi ichkirside ömürining axirini ötküzüsh koyida.Sherqiy Séning Türkistaning» Dölet pul ajritip shinjangda yol yasimaqta, qurulush salmaqta yaki qandaqtu Séning Sherqiy bir qurulushlarni sélishmaqta. Yerlik emeldarlar hergizmu yerlik qurulush Türkistaning» shirketliridin paydilnishni xalimaydu. Ular sapla xitaydin qurulush shirkiti teklip qilishmaqta. U shirketlirimu ishchilirini birge élip kélip qurulush qilishmaqta. Shunga dölet ayrighan meblegh pütünley xitaydin kelgen shirketlerning chontikige kirip ketti. Bu pullar shinjangda obrotqa kirelmidi, héchqandaq ishqa kar kelmidi. Ular adette bu yerge kélip pul xejleshni xalimaydu. Ular élip kelgen ishchilar her küni bir dastin chöp yaki yesüylek qaynitipla yiyishidiken. Yoghan bir ghedir aq‟ashnimu bir nechche tal chilighan kök bilenla shalap-shulup qilip yewitidiken. Tijigen pulini bolsda bir tiyinni qoymay yurtigha iwertiwétidiken. Yerlikte qurulush salalighidek birer shirket yoqmidi? Burun xéli köp bar idi. Ulargha héchkim ish bermigechke hazir ularmu tarqitiwétildi yaki weyran bolup kétishti. Ulargha némishke ish bermeydu? Buning asasliq sewebi emeldarlar bu ishlardin tapan heqqi ündüriwélishi kérek. Yerliklerdin tapan heqqi alsa asanla pash bolup qalidu. Shunga ular kéyin ghayip bolidighan shu xitaydiki shirketlerge ish höddige bérishke amiraq. Ularni kéyin sürüshte qilimen depmu tapqili bolmaydighanliqi üchünla shulargha ish kötire qilishmaqta. Shundaq bolghachqa, hökümetning shinjangda gherpni güllendürimiz dégini pütünley quruq gepler, uningdin yerliklerge qilchimu nisiwe yuqmaydu. Yoquri sür‟etlik tashyol yasash déginimu ghelite bir ish. 4-5 yil ilgirila yasalghan yollar bar turughluq yene bir yoquri sür‟etlik yol yasaymen dégini némisi? Uning üchün yene nurghun miqtarda térilghu yerler weyran qiliwétildi. Bu yollar shinjangni échish, shinjang igilikini tereqqiy qildurush üchün yasiliwatidu dep oylap qalma. Bu yollar dölet mudapiyisinimu meqset Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 37 qilghan emes. Shunche téz toshup aparmisa bolmaydighan nimisi bar idi, nime meqsette bu yollarSéning yasaldi? Bir yoquri sür‟etlik yol pütküzüsh üchün héch Sherqiy bolmighanda nechche milyon mo étizliqni buzushqa toghra kélidu. Türkistaning» Chet‟ellerde shunche tar yollarda shunche nurghun mashinilar Séning mangalaydikenu, xitaylar uncheSherqiy keng yollarni yasap mangghuzghidek mashinisi barmidi?Türkistaning» Yene kélip yetkidek yol bar turughluq yéngisige nime hajet? Qaysi döletning yoli bu yerdikidin keng? Belkim amérikining yolliri shundaq keng bolishi mumkindu belkim. U dégen yéngidin güllen‟gen bir dölet, emma yawrupaning burunqi yolliri bekla tar. Bu yerde bir nahiyede bar shunche keng yollar belkim yawrupada intayin chong sheherliridimu yoqtu, bundaq keng yollarning némige shunche éhtiyaji bar idi? Bir yerge unche keng bir yol yasidingmu boldi, u yerni bashqa ishqa ishlitelmeysen, u yerni 34 yüz yil ishletkili bolmaydu. Hile bilen bésimgha tayinishning aqiwiti netijilik bolarmu? Wang lishong: bügünki künde xitay da‟irilirining milliy mesilini hel qilish tedbirliri asasen muqimliship qalghan bolup, bir tereptin hile ishletse yene bir tereptin qattiq qolluq qilish ularning milliy mesilini hel qilish usuligha aylandi. Hökümet bir tereptin igilikni imkan bar tereqqi qildurup, kishilerni pütün zihni bilen payda qoghlishidighan halgha keltürüp, ulargha meblegh sélish, meblegh ajritish qataridiki bezi menpe‟etlernimu bérish charisini ishqa salsa, yene bir tereptin siyasiy jehette qattiq basturup, bash kötergininila yoqutush, qet‟iy rehim qilmasliqta qet‟i ching turushmaqta. Xitaylarning bundaq siyasetni yolgha qoyghan waqti asasen 7-nomurluq hüjjet chüshürülgendin kéyin roshen gewdilinishke bashlidi. Bu yillarda ular özliriche intayin netijilik, iqtisadi tereqqiyat toxtimay yoquri kötüriliwatqan bir waqitta, sen baya dep ötken siyasiy jehettiki qarshiliq körsitishler yaki Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 38 térrorluq heriketlerning hemmisi toluq basturiwétildi. Bu bir qanche yil mabeynide undaq heriketlerni bar Sherqiy déyishke bolsimu − men asasen anglimidim Séning − künsayin aziyip, jemiyetmu kündin-kün‟ge muqimlishishqa qarap Türkistaning» yüzlenmekte. Shundaq bolghachqa, hökümet da‟irilirimu bundaq tedbirni yene Séning Sherqiy bir mezgil dawamlashturghinida, qarshiliq körsitidighan kishilermu asta-asta Türkistaning» qérip yaki küresh qilish jasariti bilen gheyritini yoqutup bolidu, yéngi ewlatlar bundaq bir muhit ichide ösüp yitilgenliki üchün, ularning hemmisi ene shu menpe‟et ghémida qélip shinjang mesilisi yoqap kétishi mumkin emesmu? Muxter: ular igilik tereqqiy qildi, iqtisadi ehwallar kündin-kün‟ge yaxshilanmaqta dep qarashqini bilen, uyghur bilen xitaylarning iqtisadi perqimu künsayin küchiyip kétiwatidu. Shinjangda igilik tereqqiyatigha heqiqeten köz yumghili bolmaydu. Emma kishiler xitaylar bilen bashqa milletler ottursidiki iqtisadi perqning küchiyip kétiwatqanliqinimu hés qilishmaqta. Sen baya 7-nomurluq hüjjet chüshürilgendin kéyin shinjangda zor kölemlik qarshiliq körsitish yüz bermidi déding. … buningdiki eng muhim sewep, qarshiliq körsitidighan kishiler téxi kargha kelgidek birer heriket usulini tapalmay yüridu. Xitay da‟iriliri kishilerning diqqitini iqtisadi ishlargha boriwetkendin kéyin heqiqetenmu belgilik ünümge érishken boldi. Bizning bir qisim kishilirimizmu buni tonup yetmekte, bundaq qilishtiki esli gherizinimu bilip qaldi. Emma xitaylar bilen yerlik milletlerning igilik tereqqiyatidiki ilgirlesh qedimi oxshash emes. Perq künsayin artip kétiwatidu, shundaq qilip yéngiche bir naraziliq shekillinishke bashlimaqta. Bügün ösüp yitiliwatqan ewlat ishsizlar ewladi hésaplinidu. Ular mektep püttürgendin kéyin düch kéliwatqan birinchi qiyinchiliqi ishsizliq bolup aldigha chiqmaqta. Bu ewlat iqtisadi jemiyet ichide ösüp chong boldi. Ular siyasi mesilige téxi düch kelgini yoq. Emma ular ish tépish mesiliside düch kéliwatqan tengsiz mu‟amililerdin irqchiliq xahishlirini körüp yetmekte, bundaq irqi ayrimichiliqlarni intayin ochuq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 39 körmekte. Her xil milletlerning ishqa orunlishish pursetlirimu bir-birsige oxshimay qaldi, herqaysi idarilar Sherqiy hazir uyghurlarni ishqa almaydu. Mesilen Séning shinjangda hazir shunche köp karxanilar bar bolsimu ularning köp qismini Türkistaning» xitaydin kelgenler achqan karxanilar bolghachqa, ular yerliklerdin adem Séning Sherqiy élishni hergiz xalimaydu. Ular xitaydin adem élip kélidu yaki bolmisa shu yerde bar xitaylar Türkistaning» arisidin adem tallap ishlitidu. Shundaq bolghachqa, yéngi ewlatlirimizning dini étiqat qarashliri dégendek yoquri bolup ketmigen bolsimu, ular mesililirini siyasi yaki milliy mesile noqtisida turup oylashmaydu dep éytalmaymiz. Shunga bu ewlatlar siyasi jehettiki milletchilerge aylinalaydu. Buning bir yaxshi teripimu bar bolup, endi bundin kéyin yerlikler arisidiki ichki zidiyetlerge barghansiri orun qalmaydighan aqiwetke élip baridighanliqimu éniq. Wang lishyong: sen dégen bu ichki zidiyetler adettiki kishiler bilen dini angdiki kishiler ottursidiki zidiyetmidi? Nimidi u ichki zidiyetler aziyishqa bashlaydu dégining? Muxter: dini eqididikiler bilen milletchiler ottursida muqerrer türde bezi zidiyetler körülishi mumkin. Mesilen dölet qurush jehettiki meydani, qarashliri, tutqan yolliri bir-birsidin perqlinip turishi mumkin. Emma irqi ayrimchiliq höküm süriwatqan bir muhitta ösüp yétiliwatqan yéngi bir ewlatlarda bundaq bir zidiyetke orun chiqmaydu. Chunki bundaq bir muhitta ularning hemmisi dégidek sap milletchilerdin bolup yétiship chiqidu. Emma hazir yézilarda yolgha qoyuliwatqan mejbori ma‟arip dégini eslide balilirimizni 9 yil mektepte tutup tursila kupaye qilidighan bir shekilwazliq tüzümidin bashqa nerse emes. Oqughuchilar mektepte birnime bilsunbilmisun, oqushi layaqetlik bolsun-bolmisun héchkimning chatiqi yoq, tinmay oquydu, 9 dersning héchbiridin ötelmisimu siniptin köchiwéridu. Köriwatisen, herqandaq yéza yaki nahiyining mejbori ma‟araip ishlirini intayin yaxshi orundap kéliwatidu dep her yili teghdirlinip kéliwatqanliqini körmidingmu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 40 Emeliyette bolsa oqughuchilarning hemmisini siniptin köchürmise bolmaydu. Eger birer oqughuchi siniptin qalghanla bolidiken, mejbori ma‟arip wezipisi Séning Sherqiy yaxshi orundalmighan déyiship, mekteptiki oqutquchilar yil axirda layaqetsiz Türkistaning» dep bahalinidu, uda ikki yil layaqetlik bolalmisila ishtin chiqirilidighan gep! Séning Sherqiy shunga ular her yili layaqetlik bolushni közlep bir oqughuchini uda 9 yil mektepte tutushqa Türkistaning» mejbur. 9 yildin kéyin bu oqughuchi üstidiki wezipimu axirlashqan bolidu. U chaghda qarisang yüzde 30-40 pirsen oqughuchi yenila sawatsiz. Emma bundaq oqughuchilarda ishsizliq deydighan bir qorqunchisi yoq. Chunki u balilar déhqanning balisi déhqan bolidu dégen qanunni bek yaxshi bilidu. Bundaq balining alghan bilimi yoquri bolmighachqa, ular a‟ilisige qaytip tériqchiliq ishliri bilen shoghullinish jeryanida bekla asan dini qarashlargha qiziqip kiteleydu. Bügünki jimjitliq boranning aldidiki buruxturmichiliqtur Wang lishyong: héch bolmighanda, hazirche qarighanda qarshiliq körsitish heriketlirining kündin kün‟ge aziyip kétiwatqanliqini yéngi yol tapalmay yüriwatqanliqidin köremsen yaki eslide undaq bir yol yoqmidi? Muxter: undaq yol choqum bar. Wang lishyong: undaqta purset kütiwatidu déyish kérekmu? Muxter: shundaq, muhimi purset. Memlikitimiz ichidiki weziyetni démeyla turayli, 11-sintebir weqesidin kéyin xelqara weziyet islam dunyasi üchün bekla paydisiz bolup qaldi. Musulmanlarning hemmisila sawatsiz emes. Ular birer ish qilishta intayin inchikilik bilen oylinidu. Iqtisadi tereqqiyat Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 41 heqiqetenmu kishiler könglini chéchiwitidighan bir amil. Emma yenila köpligen milletchilerning yitilip chiqishigha sewep bolupmu berdi. Mesilen Séning Sherqiy bayam dep éytqan shu yep-ichip könglini xosh qilip ötidighan, siyasetke Türkistaning» arilashmaydighan kishilermu asta-asta milletchi bolup özgirishke bashlidi. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: sen démekchi bolghining, kishiler jemiyettin narazi bolup, qelbidiki milliy hésiyatlar özlüksiz kücheymekte démekchimu? Muxter: shundaq. Wang lishyong: emma méning biwaste béshimdin ötkezgen bir tejribem bar. Yeni bundin on yil burunqisigha sélishturghanda, men shinjangda yalghuz uyghurlar yashaydighan yerlerge bérishtin bügünkige sélishturghanda bekla ensireyttim … Muxter: u dégen séning közqarishingdiki mesile. Sen u chaghlarda kelginingde beziler sanga: höy, qorqmamsen ulardin, uyghurlarning hemmisila yénigha pichaq ésip yüridighan nersiler tursa, asanla birsige pichaq sélip öltüriwiteleydu, déyishken bolishi mumkin. Quruq gep! 78 yaki 80-yillarda xitaylar bundaq bir ishqa düch kelmey yüreligen emesmidi? Wang lishyong: ras deysen, burun undaq ish yoq idi. Men 80- we 81-yilliri shinjanggha kelginimde ras peqetla ghem qilip baqmighan idim. Hemme yerge xalighanche baralighan idim. Emma 90-yillardin kéyin bolsa kérek, yeni 90-97- we 98-yillarda rastinla jiddileshken idim. Muxter: 96 we 97-yillar dégen heqiqetenmu shinjangda mesile köp chiqqan yillar idi. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 42 Wang lishyong: shundaq idi. Hazir undaq qorqunushluq tuyghular yoqap Séning Sherqiy ketkenmu qandaq, bek ensirimes bolup qaldim. Nurghunlighan xitaylarmu Türkistaning» burun pinsiyige chiqar-chiqmay derhal bu yerdin ayrilishni oylaytiken. Hazir Séningqandaq, Sherqiy ularmu xatirjem bolghanmu shinjangda qélip qalghan ömürini ötküzüsh koyigha Türkistaning» chüshüptu. Séning déyishingche bu türdiki xatirjemlik körünüshtiki xatirjemlik, shundaqmu? Yaki eslidinla ensirigidek ish yoqmidi bolmisa? Muxter: eslidinla unchiwala qorqup kétishning hajitimu yoq idi. Adettiki puxralar arisida bir-birsige unchiwala ishenmigidek ishmu yoq idi. Emma, 1990-yili barin yézisida weqe chiqqinidin kéyin hökümet milletler arisida öz‟ara ishenmeslik urughini küchep terghip qilghinidin kéyin ene shundaq weziyet shekillen‟gen idi. Eslide uning aldida bizning adettiki puxralirimiz bekla mulayim xeq idi. Ularmu adem-de! endi hazir ehwal özgerdi. Weziyetning bundaq tinch ikenlikige qarap héch ish yoq oxshaydu dep oylima. Eger birer weqe yüz bérip qalghidekla bolidiken, yüz béridighan malimanchiliq weziyiti herqandaq waqittikidinmu éghir bolishi choqum. Hazirche héch ish yoqtek turghinigha qarima, hazir hemme ademge weziyet ep kelmeywatidu. Wang lishyong: yeni sen démekchisenki, eger birer topilang chiqip qalghidek bolsa burunqidinmu éghir yüz béridu, shundaqmu? Muxter: burun dégen kichikkine ish yüz bersila tutup qamap kelgen idi. Ular hazir asasen qoyiwétildi. Emma ular türmidin chiqqini bilen ishley dése ish béridighan yer yoq. Hökümetmu ularni nazaret astida tutmaqta. Mana méni nazaret qilghinidek. Menmu türmidin chiqqinimgha 6 yil bolup qaldi. Shuninggha qarimay her ay bérip saqchigha en‟ge aldurup turimen. Nelerge barding, kimler bilen körüshting, néme ishing bar idi dégendek soraqlar bilen Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ 43 «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» kümiwétidu. Özeng oylap baq, bizdeklerning küni tesmiken? Jemiyet sanga ishenmeywatqan tursa, méningdekler bu jemiyetke qandaq ishinimizken? Séning Sherqiy Shundaq bolghachqa, eger birer weqe yüz berdimu boldi, bizdekler derhal u Türkistaning» weqege qatniship kételeydu. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: bu ademlerning hemmisila tayanch küch bolalaydu dégine. Emma adettiki jemiyet hésyatliri ularningkige oxshishamdu? Muxter: némishke oxshimaydiken?! jemiyette nurghun kishiler ulargha héssidashliq qilidu, ulargha ishinidu. Eger bügünkidek bundaq siyaset dawamlishidighanla bolidiken, milletler ottursidiki bundaq ishenmeslik, milliy öchmenlik tuyghisi téximu küchiyidu. Hazirqi milliy öchmenlik herqandaq waqittikidin üstün Wang lishyong: séningche bügünki kündiki milli öchmenlikni burunqisige sélishtursang … Muxter: herqandaq kétiwatidu! waqittikidinmu küchlük. Yildin-yilgha küchiyip Wang lishyong: 96-97-yillardikidinmu küchlükmu? Muxter: u chaghdiki öchmenlikler bügünkisining qoligha sumu qoyup bérelmeydu. 97-yillarda némila dégen bilen yenila xéli köp dölet ishchisi, memori kadirliri biterep turiwalghan idi. Ular bundaq partilitish bilen ishni tüzigili bolmaydu, siyaset tüzülüp turmushimiz yaxshilansila meyli emesmu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 44 déyishetti. Mana endi, ularmu nurghun naheqchiliklerni biwaste tétidi, balachaqisining qapqarangghu teghdirlerge qalidighanliqini ochuq körüp yetti. Séning Sherqiy Eger hökümet mushu piti kétiwéridighan bolsa, hayatliq sahemiz bunche Türkistaning» taraytiwétilse, kelgüside bala-chaqimiz nede yashaydu dep béshi qatidighan Séning Sherqiy boldi. 80-yillarda, xitaylar bilen milliylar hétlarda öz‟ara hétlishidighan ishlar Türkistaning» omumi yüzlük ehwal idi. 90-yillargha kelginide dölet xizmetchiliri bilen kadirlarla hétlishidighan bolup, adettiki puxralar héytlashmas bolup özgerdi. Mana bügün rehberi kadirlarla öz‟ara héytliship, adettiki xizmetchiler arisida bundaq ishlar qalmidi. Wang lishyong: isimde qélishiche, sen kichik waqitliringda a‟ililik bina qoralirida xitay baliliri bilen uyghur baliliri birge oynayttuq dégendek qiliwiding. Hazir sen shu baliliq waqtingda birge oynaydighan xitaylar bilen doqurushup qalsang salamlishamsen? Muxter: arisidiki ikkila xitay méningdin ehwal sorap qoyidu. Wang lishyong: qalghanlirini körseng yenila tonuydighansen? Muxter: kichikimizde birge oynap chong bolghan tursaq tonimamdim? Wang lishyong: hazir ular bilen munasiwiting yoqmu? Muxter: hazir ular manga qarapmu qoymaydu. Bolmisa biz shu kichik qorada birge ösken iduq. Köriwatisen, bu kichik qorada birge turghinimizgha 30 yil bolup qaldi bolmisa. Bügünki künde uyghur baliliri bilen xitay baliliri birge oynaydighan ishlar tügep ketti. Xuddi qoy bilen öchke ayrim turghandek ayrilip oynaydu. Bizde mundaq bir gep bar. Bir qotan qoyning arisigha nechche öchkini qoshup qoysimu qoylar bir terepte, öchkiler bir terepte ayrim yürishidiken. Buning Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 45 terürsiche bolsimu oxshash, bir top öchkidin ayrilghan bir nechche qoy ayrim turidiken. Bügünki Séning ehwalimiz del shuninggha oxshaydu. Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: bügünki bu ténchtek körün‟gen weziyetning shekillinishini Séning Sherqiy yenila shu qattiq basturghanliqning netijisi déyishke bolmasmu? Türkistaning» Muxter: qattiq basturushning tesiri bolghanliqinimu inkar qilmaymen. Belkin shu seweptin weqe chiqishlar azayghan bolishi mumkin. Emma bu dégenlik endi hergiz chiqmaydighan boldi dégenlikmu emes. Bügünki künde nurghun kishiler ichki-tashqi weziyet yaxshi bolmaywatqan bundaq bir ehwalda bikardin qurban bolup bérishning qilche qimmiti yoq, shunga hazirche heriketni toxtitip turghinimiz tüzük dep qarashmaqta. Eger künlerning biride xelqaraliq weziyetmu yaxshilinip ichki-tashqi hemkarliq shara‟itliri tughulghanda birliship heriket qilsaq andin ünümlük heriket qilalaymiz dep qarashmaqta. Bu kishiler herqandaq bir milletning musteqilliqi, yeni meyli iraq bolsun, chichenler bolsun, boshnaqlar bolsun, siribiye bolsun hemmisiningla ichki-tashqi küchlerning hemkarliqi bolmay turup héchqandaq ishni bashqa élip chiqalmighanliqini tonup yétishti. Bügünki xelqaraliq jemiyette yalghuz béshigha héch ishni bashqa élip chiqqili bolmaydu. Yalghuz heriket qilsa bedel bekla éghir bolidu. Hazirche xitayning ichki weziyitimu nisbeten muqim halette turmaqta. Emma ular bu weziyetni on yillap, yigirme yillap, ottuz yillap saqliyalishi mumkin emes. Xitayning ichki weziyiti choqum bir küni özgiridu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 46 Séning Sherqiy Uyghurlar qelbidiki tarix Türkistaning» Séning Sherqiytarixiy asasi Shinjang musteqilliqining Türkistaning» Wang lishyong: sen uyghur ziyaliliri asasen alghanda milletchi, ular musteqilliq telep qilidu dep öttüng. Tepsilirek dep bérelemsen, ular némige asaslinip musteqilliq telep qilishmaqchi? Uyghurlar tarixta qandaq yashighan? Ular néme üchün biz musteqil dölet bolup yashighan déyishidu? Bügünki weziyettin qandaq qutulmaqchi? Muxter: shinjang ezeldin türkiy milletlerning zémini bolup kelgen. Uyghurlar honlarning ewlatliridin hésaplinidu. Eslide honlar nurghunlighan qebililerning birleshmisidin teshkil tapqan bir xelq bolup, türkiyler eneshu qebililerdin biri hésaplinidu. Eyni waqtida jang chyen deydighan birsi yénigha 70-80 dek ademni élip bu yerlerni aylinip chiqqan iken. Uchaghda ejdatlirimiz uni jasusluq qilishqa kelgen dep tutiwélip 10 yil qamap qoyghan iken. Kéyin u nechche adimi bilen birge dölitige qéchip ketken. Buninggha qarapla shinjangni bizning yérimiz déyish eqilge sighamdu? (wang kölüp ketti) kéyin jang chyen yüz nechche adem bilen ikkinchi qétim bu tereplerge kelgeniken. Uning ademlirining héchqaysida qural yoq bolup, ular bashqilarning yéride sayahet qiliwatqanliqini bilgechke, peqetla sodiger qiyapitide yaki chet‟ellik elchi süpitidila bu tereplerge kileleytti. Bu tarix u chaghdiki shinjang bilen xitay ottursida iqtisadi, siyasi jehetlerde bérish-kélishlerning mewjutliqinila körsitip bérelishi mumkin. Emma jang chyen shinjanggha barghan depla bu yerni xitay zémini déyishning qilchimu asasi yoq. Miladiye 5-esirliridin 6-esirlirigiche bolghan dewrlerde hazirqi mongghullar yashawatqan yerler türk xandanliqigha tewe yerler hésaplinatti. Türk Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 47 xandanliqining igelligen zéminliri intayin kengiri idi. Kéyin sherqi türk impiriyisi we gherbi türk impiriyisi dep ikkige bölünüp kétidu. Tang Séning Sherqiy xandanliqi waqitlirida xitayda ichki urush partilighan bolup, tang padishasi Türkistaning» loyang tereplerge qéchip ketken. U chaghdiki en lusen dégini bir türk idi. Séning Sherqiy Tang xandanliqi gherbi türk xandanliqidin yardem telep qilghan. Emma buningliq bilenla u Türkistaning» chaghdiki tang xandanliqi bilen türkler ottursida béqindiliq munasiwet bar déyish esla mumkin emes. Tang séng boda nomlirini istep seperge chiqqan waqitlirida tang xandanliqi puxralirini sirtqa chiqishtin qattiq cheklep turiwatqan, yeni héchkimning seddichin sépilining sirtigha chiqishigha yol qoymaydighan bir waqitlar idi. Shungilashqa tang séng chégradin oghurluqche aylinip ötiwalghan. Hazir dep yürginidek tang xandanliqining padishasi uni uzitip qoyghan dégendek gepler yalghan. … heqiqi tarixni sürüshte qilsaq, tang séng dölitining chégrisidin qéchip chiqqan birsi. Uning aq étimu qumulgha kelgendin kéyin bir déhqan uninggha bergen at idi. Tang xandanliqi dewriliride bizning bu yerler beglikler sheklidiki ushshaq döletlerdin teshkil tapmaqta idi. Ularning hemmisi boda dinigha étiqat qilishattiken. Kishilerning hemmisila hindistan‟gha bir bérip kélishni arzu qilishattikenduq. Shunga hemme kishi tang sénggha ich aghritip yardem qilishqan iken. Wang lishyong: bu dégenliring qaysi kitapta yézilghan gepler? Muxter: bizning tarixchimiz turghun almasning kitawida. Turghun almas ürümchilik birsi. Shinjangda 1991-yili «üch kitapni tenqit qilish» herkiti élip bérilghan bolup, u kitaplarning hemmisinila turghun almas 80-yilliri yézip chiqqan idi. Wang lishyong: u dewrlerdiki türklerning hemmisila boda dinigha étiqat qilattimiken? Muxter: shundaq, türkler u chaghlarda boda dinigha étiqat qilattiken. Tang solalisi bar waqitlarda bügün shinjang dep atiliwatqan bu yerler tang Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 48 xandanliqi bilen héchqandaq bashqurush yaki bashqurulush munasiwitige ige emes ayrim bir yer idi. Tang xandanliqining Séning Sherqiytesir da‟irisimu héchqachan seddichin sépili da‟irisidin halqip chiqip baqqan emes. Bashqa dewrlerdimu Türkistaning» xitaylar bizning bu zéminimizni bashqurup baqqan emes. Mesilen, ywen Sherqiytewe bolup yashighanliqigha solalisi dewrilirideSéning shinjang mongghullargha Türkistaning» héchkim bir néme dégini yoq. Chinggizxan dégen tashqi mongghuliyilik birsi, yeni bir chet‟ellik bolup, u hergiz xitay emes. Uning tughulghan yéri tashqi mongghuliye bolghachqa, uning qurghan dölitimu tashqi mongghuliyede idi. Hazir tashqi mongghuliye xitay xelq réspoplikisi étirap qilghan musteqil bir dölet tursa, qandaq qilip chinggizxanni xitay déyishke bolidu? Yene bir jehettin, ywen solalisini chinggizxan qurghan dölet emes. U xandanliqni uning oghli qublay qurup chiqqan. Emma qublay ywen xandanliqini qurghan waqitlarda chinggizxan shinjang tewelikini üchinchi oghli chaghataygha teqsim qilip bergen. Chaghatay bilen qublay bir-birsige béqinmastin musteqil xanliq qurup yashighan. Chinggizxan ölginidin kéyin hemmini bir tutash bashquridighan merkizi hakimiyetmu yoqalghan bolghachqa, balilirining hemmisi dölitini musteqil tutup hakimiyet sorighan. Ular aka-ukilar bolghachqa, héchqachan bir-birsige tajawuz qilish gherizide bolup baqmighan. Shundaq bolghachqa, ywen solalisining shinjang tewesini bashqurush imkaniyitimu yoq bir ish. Eger bundaq bir bashqurushni bar déginimizdimu beribir ywen xandanliqi xitay xandanliqi emes bir mongghul xandanliqi hésaplan‟ghini üchün, bu zéminlarni yenila shu mongghullar sorap kelgen déyish kérek. Chinggizxan shinjang tewesige kirishtin burun bu yerde ikki dölet bar idi. Uning birsi boda dinini asas qilghan idiqut xanliqi bolup yene birsi bolsa qaraxanilar solalisi idi. Qaraxanilar solalisi miladiye 930yilliri musulmanliqni qobul qilghan. Xitay teweside ywen xandanliqidin kéyin ming xandanliqi qurulghan. Ming xitaygha höküm sürgen waqitlarda shinjangning shimali mongghullarning tesirda‟irisige mensüp bolup, jenop teripini yarkent xanliqi soraytti. Axirqi birer ikki yüz yil jeryanida pütkül shinjang tewesi dini mez‟hep toqunushliri ichige pétip qalghan bolup, bu waqit xitayda chenlong höküm süriwatqan Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 49 dewrler idi. U chaghlarda jonggharlar manjur xandanliqigha boysunidu. Yeni, menching xandanliqi dewrige kelgende shinjang tewesi manjur xandanliqining Séning Sherqiy bashqurushi astigha ötüshke bashlighan. Bu bir tarix. Bu tarixni bizmu étrap Türkistaning» qilimiz. Bu arida hertürdiki qozghilanglar partilap 4-5 yilliq, 5-6 yilliqtin Séning Sherqiy musteqil bolush weziyitimu shekillinip turghan. 1860-yillarda yaqupbeg öz Türkistaning» dölitini qurup chiqqan. 1873-yillarmidi bir waqitlarda zo zungtang shinjanggha bésip kirip shinjang shu chaghdin bashlap qaytidin menchingning qoligha kirip qalidu. Shundaqtimu menching xandanliqimu xitaylarning döliti emeste. U dégen manjurlar tajawuz qilip xitayni bésiwalghan bir dewir. Manjularmu tarixtin buyan xitaygha tewe bolmighan bir xelq. Wang lishyong: shundaq bolghachqa bügünki hökümet da‟iriliri xitay dégen herqaysi milletler ortaq qurup chiqqan birlikke keltürülgen köp milletlik dölet dep ching turiwalmaqta. Ularning bu dégenliri baya sen dégen tarixlarning hemmisini bir yerge yighinchaqliwélishi. Muxter: emma bu dégen bekla yéqindiki bir tarix tursa, u ishlar bolghinighimu endila ikki-üch yüz yil boldimikin. Bu dégen hemme kishi bilidighan, héchkim unutalmaydighan bir tarix tursa. Menching padishahliri héch bolmighanda xitaydin xotun almaydighan, peqetla manju yaki mongghuldinla qiz élip kelgen bir padishahliq tursa, mana bumu ular özlirini xitaydin perqlendürüp kelgenlikining bir ispati emesmu? Xitayning shinjangni bésiwélish ishigha kelsek, menching xandanliqi yimirilgendin kéyin andin otturgha chiqqan bir hadise. Shinjangdiki millitaristlar körünüshte merkizi xitay hökümitige boysunatti. 1932-yili qeshqerde sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghan bolup, 4 aydin kéyin sowét ittipaqi bilen shing shisey birliship u jumhuriyitimizni aghdurup tashlighan. 1945-yili ghuljida sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghan idi. 1949-yili sowétler bilen xitaylar kishim tüzüp xitay kompartiye armiyisining jumhuriyitimiz tupraqlirigha bésip kirishige yol achqan idi. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 50 Mana bu, bizningSéning tariximiz. BuSherqiy tarixtinmu hemme kishi xewerdar. Shu sewepler tüpeylidin, biz öz tariximizni xitay tarixi bilen qilche munasiwiti Türkistaning» bolmighan musteqil bir tarix dep qarimaqtimiz. Biz ezeldin musteqil milli Sherqiy dölet bolup yashapSéning kelgen bir xelq iduq. Belkim qismenlikte xitay tewesige Türkistaning» qaram bolup qalghan waqitlirimiz bolghinidek qilghini bilen, u waqitlardimu xitaylarning qurup chiqqan xitay dölitige qaram bolmighan iduq. Tarixta birer döletning bashqa bir döletke birer ikki yüz yildin béqindi bolup qalidighan hadisilar adette köp körülgen hadisilerdur. Mesilen koriyemu xitaygha qaram bolup baqqan, emma u waqitlarmu oxshashla xitay millitining padishahliqi emes, belki menching xandanliqi idi. Ywen xandanliqi dewride filipinmu ularning bashqurishi astida yashighan bolup, hetta filipin padishahsining béshini bir uyghur général késip kélip qublaygha tapshurghan iken. Shuninggha qarimay filipinnimu héchkim xitay millitining bir qismi démeydiken‟ghu. Shunga koriyiliklernimu héchkim xitay millitining bir qismi diyelmeydu. Osmanli impiriyisi yawrupaning sherqi jenop qismigha 500 yil hökmüranliq qilghan bolsimu, bügün u yerlerni héchkim türkiyining bir qismi déyishmeydiken‟ghu? Pütkül erep dunyasighimu osmanli impiriyisi 500 yil hökmüranliq qilghan idi. Shuninggha qarapla erep dunyasinimu osmanli impiriyisining yaki türkiyining bir qismi déyish mumkinmu? Emma her qanche dégen bilen xitayla wetinimizni birer yüz yildekla bashqurghan bolishi mumkin. Shuningliq bilenla wetinimizni xitayning yéri idi déyish kérekmu? Shundaq bolghachqa, bizning ziyalilirimiz burundin tartipla biz tarixtin buyan musteqil dölet bolup yashap kelgen dep qaraydu. Üch wilayet rehberliri qandaq ölgen? Wang lishyong: séning qarishingda yaki uyghurlarning qarishi buyiche Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 51 alghanda, siler xitay kompartiyisi shinjanggha hökmüranliq qilghan hazirqi zaman shinjang tarixigha qandaq Sherqiy qaraysiler? Bu ariliqtiki tarixni musapirdiki Séning uyghurlar asasen qobul qilishmaydiken. Emma bezi qérilarning déginidin Türkistaning» bilishimche ular hemmini biraqla ret qilipmu ketmeydighandek körünidu. Sherqiy Mesilen desliwide Séning shinjanggha kirgen xitaylar heqqide gep bolghanda ular Türkistaning» xitaylar bilen uyghurlarning munasiwiti u chaghlarda xéli yaman emes dep qarishidiken. Undaqta, omumiy yüzlük ret qiliniwatqan bir tarix ichide u türdiki munasiwet qandaq shekillen‟gen? Muxter: atalmish ”azatliq“ déginidin kéyin, yeni 1949-yilidin kéyin, u chaghdiki xitay hökümiti üch wilayet inqilawining rehberlirini merkezge bérip dölet qurush mesilisini muzakiri qilishqa teklip qilishqandek qilghini bilen, u chaghda bizdiki ishlarni tézginlep turghanlar yenila sabiq sowétler ittipaqi idi. Eyni waqtida üch wilayet inqilawining rehberliri shinjangdin udul béyjinggha qarap uchimen dése choqum uchalighan bolatti. Chunki 1942-yili song miyling shinjanggha kelginide chongchingdin lenjugha, u yerdin ürümchige ayropilan bilen uchup kéleligen tursa ular némishke bu lénye buyiche uchalmighidek? Emma üch wilayet inqilawining rehberliri némishke awal almotigha uchup, andin sabiq sowét ittipaqi tewesidin monggholiye arqiliq béyjinggha bérish yolini talliwalidu? Bu bekla mentiqisiz bir ish emesmu? Emma öz waqtidiki üch wilayet inqilawi rehberliri u chaghda xitay bilen qoshulup kétishke hergizmu razi emes idi. Shundaq bolghachqa ular béyjinggha bérishtin awal sowét ittipaqi rehberliri bilen, bolupmu stalin bilen meslihetlishishni oylighan. Eger ular burundin tartipla xitay bilen birliship kétishka qoshulidighan bolup dölet qurush mesililirini meslihetleshmekchi bolsa idi, sabiq sowétler ittipaqini aylinip béyjinggha bérish lényesini talliwalmighan bolatti. Shundaq qilip ular awal sowétke barghan, 1949-yili 22-awghust küni ayroplan hadisige uchrap hemmisi hayatidin ayrilghan. Emma bu hadisige uchridi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 52 dégen geplerge 90 pirsenttin artuq kishilirimiz ishenmeydu. Eyni waqtida exmetjan qasimning katiwi bolghan birsi, 1992-yili qazaqistanda bir parche Séning Sherqiy maqale yézip, musteqil bolghandin kéyin neshri qilin‟ghan qazaqistandiki Türkistaning» «yéngi hayat» gézitide élan qilidu. Bu maqalida, üch wilayet inqilawining Séning Sherqiy rehberliri moskwagha yétip barghinidin kéyin stalin ulargha: xitay Türkistaning» kompartiyisining teliwini qet‟iy qobul qilishinglar kérek, üch wilayet inqilawining meydanidin waz kéchinglar dep éytqan bolsimu, ular stalinning déginige qet‟i qoshulmaydighanliqini bildürgen dep yazidu. Üch wilayet inqilawi yéngi partilighan waqitlarda déhqanlar qozghilingining tunji oqini atqan ghéni batur deydighan bir uyghur kishi idi. U kishi bir polkownik bolghini bilen jeng qilishtin bashqini bilmeydighan sawadi yoq diyerlik birsi idi. Beziler ene shu ghéni batur dégen‟ge sen birinchi pay oqni étip üch wilayet inqilawini bashlatqan kishi bolghining üchün béyjingda ötküzülidighan dölet qurush meslihet yighinigha senmu bérip qatnash dep meslihet qilishqan. Emma u, eger men béyjinggha barmaqchi bolsam hergizmu ayropilan‟gha olturup barmastin isheklik barghan bolattim, uning üstige hergizmu sowét terep bilen barmayttim, hergizmu sowétlerning ayroplanigha chiqmayttim dégeniken. Wang lishyong: u kishi sowét ayroplanigha ishenmemdikenduq? Muxter: shundaq, ulargha ishenmeydikenduq. Wang lishyong: neq bir déhqan sezgürliki! Muxter: ghéni batur biz némishke awal sowétlerning yénigha baridikenmiz dep oylighan iken. Dégendek u chaghda barghan besh kishining hemmisila qurban bolidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: Séning yolgha chiqqan u beshüylen Sherqiy rehbiri kishilermidi? bekla 53 muhim Türkistaning» Sherqiy Muxter: ularning Séning ichidiki söhbetke qatnishidighan asasliq kishi exmetjan Türkistaning» qasim idi. Exmetjan qasim sowétlerge yéqin birsi. Yene birsi abdukérim abbasop bolup, u kishi seypidin eziz bilen tuqqanchiliqi bar, xitay kompartiyisige yéqin birsi idi. Abbasop ikki qétim xitay xotun alghan, shuningdek xitay kompartiyisining ezasi ikenduq. Yene birsi isaqbeg mononop dégen kishi bolup, milliy armiyining ang aliy qumandani idi. Qalghanlarning ismi ésimde qalmaptu. Wang lishyong: ularning derijisi seypidindin yoqurimidi? Muxter: yoquri. Seypidin dégen u chaghlarda aranla nazir derijilik bir kadir tursa. Üch wilayet iqilawi hökümitide ministirliq yoq. Uning ornigha yaponiyidikidek nazaret bar idi. 1992-yili exmetjan qasimning katiwi bolghan kishi yazghan u maqalida, sowét ittipaqi parchilan‟ghandin kéyin intayin mexpi bolghan bezi matériyallarni qolgha chüshürgenlikini, u matériyallarni pulgha sétiwalghanliqini éytip kélip, qolgha chüshürgen matériyalda üch wilayet inqilawining moskwagha barghan rehberliri stalinning pikirige qoshulmighachqa ularni taghargha solap toxmaqlap urup öltüriwetkenliki, yeni ular muskwadila ölüp bolghanliqi, ayroplan qazasi dégen ishning yoqliqi, shundaq bir weqe uydurup chiqirilghanliqi yézilghan dep körsitidu. 1998yilimu yaki 2000-yilimu qandaq isimde qalmaptu, exmetjan qasimgha katip bolghan bu kishini almotida birsiliri qestlep öltüriwétidu. Exmetjan qasim ölgendin kéyin, xitay kompartiyisi seypidinni béyjinggha teklip qilishidu. Seypidin dégen bu kishi izchil türde abbasop bilen birge xitay kompartiyisige yéqin turidighan kishilerdin ikenduq. Yeni üch wilayet Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 54 inqilawi terkiwide üch xil terep bar iken. Ularning birsi sowétperesler, yene birsi xitay kompartiye peresler iken. Sowétperestikiler küchlük bolup, xitay Séning Sherqiy kompartiyisini himaye qilidighan abbasopning abroyi awularningkidek yoquri Türkistaning» emes ikenduq. Séning Sherqiy Türkistaning» Üch wilayet inqilawini xatirlesh küni barmu? Wang lishyong: üch terepning qalghan birsi qandaq tereptiki kishiler idi? Muxter: üchinche terep bolghan kishiler bolsa biterep kishiler bolup, ular milletchiler idi. Ular héchkimge yalwurmaymiz déyiship, sowét ittipaqi bilen xitayning her ikkisi bilenmu alaqe qilishmaydighan kishiler idi. Bu terepke tewe kishiler ottura we tüwen derijilik kishilerdin teshkil tapqaniken. Wang lishyong: bu terepke tewe kishilerning yoquri qatlamda orni barmidi? Muxter: bar. Jang jijong, üch wilayet inqilawi terep bilen söhbetke olturghinida bu terepning ademliri bekla muhim rol oynighan. U chaghda üch wilayet inqilawi armiyisining eng ali qumandani mes‟ot sabirining inisi idi. Wang lishyong: mes‟od dégining jang keyshi terepte turidighan xitay gomindang hökümitining adimi emesmidi? Muxter: undaq emes. Mes‟ud, gomindang hökümiti bilen chiqishalaydighan birsi idi. Uning inisi rehimjan sabiri gomindang hökümiti bilen söhbet ötküzgende intayin muhim orundiki birsi idi. 1947-yili ténchliq bitomgha qol qoyghan kishilerning eng aldidiki birsi bolup, uningdin kéyin exmetjan qasim qol qoyghan, ulardin kéyin ubulxeyr töre qol qoyghan. Bügünki künde asasliq söhbet wekili exmetjan qasim idi dep teshwiq qilinmaqta. Emma eyni waqtida Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 55 élan qilin‟ghan hüjjette birinchi bolup qol qoyghan kishi del shu rehimjan sabiri idi. U chaghdiki ténchliq bitomi muweppeqiyetke érishelmey qalidu. Séning Sherqiy Chunki ular musteqilliqta ching turghan bolsimu, buninggha jang jijong Türkistaning» qoshulmay turiwalghan. Séning Sherqiy Türkistaning» Bu heqte jang jijong bir parche kitap yazghan bolup, u kitapni oqughan idim. Jang jijong u kitawida bitomgha qol qoyghandin kéyin qeshqerde bir qétimliq ammiwiy yighinda mundaq dep nutuq sözligenlikini yazidu: hazirche siler musteqil bolimiz dégininglar bilen, buning üchün shara‟itinglar téxi piship yétishmidi. Eger siler bügün musteqil boliwalsanglar, u chaghda silerni sowét ittipaqi hapla qilip yutiwétidu. Undaq bolghinida, bizning xitayning chégrasi sowétler ittipaqining éghir tehditi astida qalghan bolidu. Bizning chégrayimiz sowétke téximu yéqin bolup qalidu. Bundaq ehwal biz qobul qilalaydighan ehwal emes. Ikkinchidin, eger siler hazir musteqil bolimiz désenglar silerge hindistanmu tehdit qilishi mumkin. Chunki bu dölet bilen bolghan chégra mesilisidimu nurghun ixtilaplar mewjut. Siler hindistanning tajawuzighimu taqabil turalighidek küchünglar yoq. Shunga siler hazirche xitayning qoynida turup tursanglar, biz silerge erkinlik bérimiz, yüksek aptonomiye hoquqini bérimiz. Biz silerge bérishke tégishlik bolghan barliq teminatlarni toluq bérimiz. Shunga silerning musteqil bolimiz deydighan teliwinglarni kéyin oylishimiz. Mana bu jang jijongning 1947-yili bashlirida qeshqerde sözligen nutqi idi. Kéyin ténchliq shertnamisi mesiliside ixtilap peyda bolidu. Yalta yighinida tashqi mongghuliyining musteqilliqi üchün shinjang mesilisini sodilishishqa qoyup, sowét ittipaqi üch wilayet inqilawi mesilisige qol tiqishqa bashlaydu. Shundaq qilip 1946-yilining axirlirida stalin üch wilayet inqilawining dahisi elixan töreni bu heqte söhbet ötküzeyli dep teklip qilip, uni almotigha apiriwélip nazaret astigha éliwalidu. U waqitlarda exmetjan qasim téxi teshwiqat bölümining bir xadimi idi, Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 56 shundin kéyin biraqla üch wilayet inqilawining dahisigha aylinip qalidu. Bu ish sowétning bir qolluq orunlashturushi idi. Seypidin eziz yazghan özining Séning Sherqiy terjimehal kitawining ikkinchi qismining axirigha mundaq bir jümle sözni Türkistaning» qoshup qoyghan: ”stalin üch wilayet inqilawi partilashning aldida exmetjan Séning Sherqiy qatarliq 11 neper kishini shinjangda yer‟asti pa‟aliyetler bilen shoghullinishi üchün iwertken.“ Türkistaning» seypidin ismini éytqan u kishi choqum exmetjan qasim bolishi mumkin. Exmetjan qasim sowéttiki waqtida shing shiseyning mustebitlik hakimiyitige qarshi turidighan birsi bolup, bu heqte stalin‟gha qaritip xetmu yazghan iken. U chaghda shing shisey dégen sowét bolshéwik partiyisining ezasi bolghachqa, exmetjanni kompartiyige qarshi unsur dep qarap, uni qolgha élip türmige tashlighan iken. Kéyin uninggha: séni sinaydighan waqit keldi dep, bir munche kishiler bilen birge shinjanggha mexpi pa‟aliyet qilish üchün kirgüzülgeniken. Üch wilayet inqilawi partilighan künlerde exmetjan qasim eynekchilik qilip yürettiken. Kéyin elixan töre nazaret astigha élin‟ghandin kéyin, bir kéchidila, urushta bir paymu oq étishqa qatnashmighan exmetjan qasim üch wilayet inqilawining dahisi bolup otturgha chiqidu. Wang lishyong: üch wilayet inqilawida öltürülgen xitay bek köp bolghanmidi? Muxter: eskerler arisida beziler shundaq ishlarnimu qilghan. Déhqanlar qozghilingidin teshkillen‟gen bir qoshun yéngi qurulghan waqtida buningdek xataliqlardin saqlinalishi tes. Emma undaq ishlar hergizmu üch wilayet inqilawining siyasiti emes. Eyni waqtida hetta xitaylarni öltergen n n n dégen birsige ölüm jazasimu bergeniken. Üch wilayet inqilawida xitaylarni qirghan déyishler bügünki hökümetning üch wilayet inqilawining abroyini töküsh üchün qiliwatqan tetür teshwiqati. Eslide maw zeydongmu üch wilayet inqilawi xitay inqilawining bir qismi dep éytqan turughluq, hazirghiche bu inqilap xatirlinip baqmidi. Némishke? Wang lishyong: qachandin béri xatirlenmidi? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 57 Muxter: men tughulghinimdin bériSherqiy undaq bir xatirleshning bolup baqqanliqini Séning anglimidim. Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Shinjangning ”ténchliq bilen azat qilinishi“ Muxter: exmetjan qasim inqilap ghelibe qazinidighanliqini mölcherliginidin kéyin tonushini özgertip stalinning pikirlirige unimas boliwalidu. Shu seweptin uni qestlep öltüriwétishti. 1949-yili sowétqa bérip stalin bilen meslihetleshkinide musteqil bolush meydanigha kelgen idi. Uning üstige stalinmu burun shinjangning musteqil bolishi üchün yardem qilidighanliqini dégen bolsimu, kéyin gépidin yéniwélip sowét terep bergen barliq oq-dorilar üchün heq telep qilishqan. Ular bir tal miltiq üchün nechche qoy, bir tal aptomat üchün nechche kala telep qilishqan. Exmetjan ulardin burun bizge qandaq wede bergen idinglar, biz shunche köp qurban bérishimizning netijisi mushuning üchünmidi, silerning dépinglargha usul oynap bérish üchün shunche qurban berduqmu dep ching turiwalghan. Shunga uni öltüriwétishti. Seypidin eziz béyjinggha bérishtin awal sowét ittipaqi hökümiti we xitay kompartiyisi bilen qandaq mexpi kilishimler tüzeshkenliki heqqide héchqandaq melumatqa ige emesmiz. Hetta ta hazirghiche bu heqtiki melumatlar ashkarilinip baqmidi. Seypidin bu heqtiki ishlarni xatirlep qoyghandu belkim. Eyni waqtidiki gomindangning shinjang herbiy rayon qomandani bolghan taw siyö hergiz teslim bolmaymiz dep ching turghanikenduq. Chunki uning qol astida yüz ming kishilik armiyisi bar idi. Taw siyö shinjangni xitaydin ayrim qolda tutup turimiz dep pilan qilghan iken. Emma borhan shehidi xitay kompartiye merkizige xet yézip ténchliq bilen teslim bolushqa teyyar ikenlikini uqturghan. Taw siyö hökümet re‟isining özidin baldur heriketke ötiwalghanliqini körüp, endi menmu shundaq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 58 qilmisam bolmaydighan boldi dep oylighan. Bu tarixtin hemmi kishi xewerdar. BorhanSéning shinjangni Sherqiy ténchliq bilen azat qilish heqqidiki télégrammisini yollighan künining etisi taw siyö andin xewer iwertken. Eger Türkistaning» borhan bundaq xewerni bermigen bolsa, taw siyömu hergiz bundaq Séning Sherqiy teslimname xewirini iwertmeskenduq. Chunki ta siyö gomindanggha bekla Türkistaning» sadiq, bolupmu jang keyshinimu bekla hörmet qilidighan adem ikenduq. Héchqandaq amal qilalmaptu. Borhan shehidi eslide uyghur emes bir tatar. Hem shinjangliqmu emes. U dégen rosiye tewesidiki tataristanliq birsi. U tataristanning qazandiki aqsu deydighan bir kichik bazirida tughulghan. Kéchik waqtida dadisi da‟im: bizning esli yurtimiz ashu yiraqtiki aqsu dégen yer idi deydikenduq. Borhan 1948-yili «tughulghan yurtum» dégen bir parche maqalisida ene shu aqsu mehelisini közde tutqan ikenduq. U maqalisida özini uyghur dep yazidiken. Burhan shehidi sowétler bilen bekla yéqin mu‟amile qilishattiken. Shundaq qilip, üch wilayet inqilawi rehberlirining mutleq köp qismi ölüp ketkenliki üchün seypidin, borhan we taw siyölerning hemmisila xitay kompartiyisining ”shinjang mesilisini ténchliq bilen hel qilish“ deydighan qarishigha maqul bolushqan. Wang lishyong: bu üch wilayet inqilawi dégininglar zadi uyghurlarni asas qilghan bir inqilapmu yaki qazaqlarni asas qilghan? Muxter: desliwide uyghurlarni asas qilghan bolup kéyin qazaq-uyghurlar birliship heriket qilishqan. Bulargha tungganlarmu qoshulup ketken. Milliy armiye terkiwide mexsus bir tunggan bataliyonimu bar idi. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 59 UchSéning wilayet armiye qumandanlirini tazilash Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy burun qérilar bizge mundaq dep sözlep béretti: wang jin qoshun kelgen waqtida, ürümchining dashiza doqmushida xelqqe notuq Türkistaning» Muxter: bashlap sözlep ”tarixtin buyan, bolupmu menchingdin bügün‟giche manjular bilen xitaylar shinjang xelqige hergizmu yüz kilelmeydu. Bizning shinjanggha kirgenlikimizni hergizmu tajawuzchiliq dep qalmanglar. Biz shinjangda sotsyalizim qurup béripla chiqip kétimiz“ dégen idi. U waqtlarda teshwiqat lozunkilirining hemmiside biz choqum qaytip kétimiz, shinjangni choqum silerge tashlap bérimiz, bizning meqsitimiz bu yerde sotsyalizim qurup bérish, sotsyalizim qurushni tamamlighan haman eskerlirimizni chékindürüp qaytip kétimiz dep yézishatti. Mana bular ularning deslepki künlerdiki teshwiqatliri. 1951-yiligha kelginide, üch wilayetning polk derijilik we uningdin yoquri kadirliri xitaylarning ishlepchiqirish qurulush bingtweni qurushqa kirishkenlikini körgendin kéyin, apla, qaytip kétimiz déyishiwatqan bu kishiler turup qalidighan bingtwen qurushqa kirishkini nimisi? Qarighanda ular bu yerdin chiqmaydighanni pilanlishiwatamdu qandaq déyiship, polkownik derijisidin yoquri 51 neper üch wilayet qomandanliri birliship mexpi yighin échip muzakire qilishidu? Qandaq qilishimiz kérek, bular eslide burun déginidek qaytip kétimiz déginidek ish qilmaywatidu. Qilghan ishlirimu biz oylighandek ishlardin emes. Buninggha bir amal qilmisaq bolmidi, qandaq qilishimiz kérek dep muhakime qilishidu. Kéyin bu ish pash bolup qélip yighin‟gha qatnashqan 51 kishining hemmisini her türlük bahanilarni uydurushup qolgha élip tügitishidu. Mesilen yighin‟gha chaqirish, melum yerlerni tekshürüp kélishke yolgha sélish dégendek charilar bilen tarqaqlashturup yoqutup bolidu. Wang lishyong: u qoshiwétilmigenmidi? waqitlarda Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi milliy armiye azatliq armiyege http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 60 Muxter: shundaq, kéyim formisini özgertmey bir tutash bashquridighan qilip shinjang herbi rayon 5-korpusqaSherqiy özgertip teshkileydu. Komunistlar kiler Séning kelmeyla sotsyalizim yaxshi, yer islahati dégendek teshwiqatlarni Türkistaning» kücheytishke bashlap, baylarning yerlirini kembeghellerge öleshtürüshke Séning kirishidu. Nurghunligha yéri yoqSherqiy kembegheller wah, bu partiye bekla adil Türkistaning» pariye iken, déyiship ulargha qayil bolishidu. Baylarning qolidiki yerlerni tartiwélip bizge teqsim qilip béridighan bundaq hökümettinmu yaxshi hökümet barmu déyishke bashlaydu nadan xelqimiz. Adettiki puxralar öz menpetidin bashqini xiyaligha keltürmeydighan bolghachqa, kompartiyini tézla qobul qilidu. Shunga kompartiye puxraning qelbini bekla asan oghriliyalaydighan bir partiye. Bayiqidek esker bashliqlirimizni qolgha élip bolghandin kéyin ularni eksil inqilapchilar, jahan‟girlarning ghalchiliri, sotsyalizim tüzümini aghdurmaqchi bolushti, kompartiyige qarshi turdi dep hedep teshwiq qilishqa kirishidu. Nurghunlighan puxra, kompartiye bizge yer teqsim qilip berdi, bundaq bir partiyige qarshi turush mumkinmu, démek qarshi turghanlar rasla yaman ademler iken déyishke bashlaydu. Bir qisim génirallar amal qilalmay sowét terepke qéchip kétishke mejbur bolidu. Wang lishyong: sowét terep ularni qobul qildimu? Muxter: eliwette qobul qilidu. Ularning nurghunliri burun sowétte terbiyilen‟gen kishiler tursa. Undaqlargha yene kélip xitay kompartiyisimu asanliqche chéqilalmaydu. U waqitlarda shinjangda sowét tesiri bekla küchlük idi. Ürümchidiki kona binalargha qarisangla korgili bolidu, kona binalarning hemmisila sowét pasonida sélin‟ghan. Shundaq qilip herbi emeldarlarning yérimidek qismi sowétke chiqip kétidu. Wang lishyong: ular özliri qéchip kettimu yaki bu terep ularning kétishige ruxset qildimu? Muxter: her ikkila xilidin bar. Qolgha élinidighanliqidin xewer tépip qalghanlardin özi qéchip chiqidighanlar bolghan. 1952-yili sherqiy türkistan Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 61 azatliq ittipaqi deydighan bir teshkilat qurulghan bolup, uning asasliq pa‟aliyetchiliri shinjangdiki yoquri derijilik emeldarlar arisidiki kishilerdin Séning Sherqiy teshkil tapatti. Kéyin bu teshkilat pash bolup qalidu. Bu ishlarda eng chong Türkistaning» xizmet körsetkendin birsi yene shu seypidin eziz. Seypidin u chaghlarda Séning Sherqiy shinjang re‟isi, herbi rayon qumandani, eng chong emeldar shu idi. Xitay Türkistaning» kompartiyisi uninggha bekla qol qoyidu. U heqiqetenmu komunistlargha sadaqet bilen ishlep béridu. Üch wilayet inqilawi bilen shinjangning teghdirini ene shu seypidin dégen adem sétiwitidu. Bizde 70 pirsenttin artuq adem shundaq qaraydu. Hemme kishi uni tillaydu. Balilar gep anglimisa wang dégen jin kéliwatidu dep qurqutatti Muxter: 1955-yiligha kelgende shinjangda aptonomiye quruldi. Shu waqitta seypidin bir yaxshi ish qilghan: merkez shinjang aptonom rayoni dep atashni pilanlashqaniken. Emma seypidin uyghur dégen sözni qet‟i qoshush kérek dep ching turiwalghan. Bu ishta seypidinning meydani mustehkem idi déyishke bolidu. Merkezmu oyliship körüp bu gepke qoshulghan. Aptonomiye qurulush jeryanida üch wilayettiki bir qisim qumandanlar bilen bezi ziyalilar bekla narazi bolushqan. Shunga merkez nurghunlighan ziyalilirimizni qolgha alidu. Ularni sherqiy türkistanchilar paydilinip ketti dep qolgha alghan iken. Wang jinmu sotsyalizim qurimiz, xurapatliqqa qarshi turimiz dégenni bahane qilip nurghunlighan dini zatlarni tutup ketken. Anglashlardin qarighanda, wang jin her türlük bahanilar bilen shinjangda 60 mingdin artuq ziyali bilen dini zatlarni öltürüp bolghan. Shunga, 80-yillargha kelgiche eger ushshaq balilar gep anglimay turiwalsa wang jin kéliwatidu dégen hamat yighisidin toxtap qalatti deydighan gepler éqip yürgen. ”wang dégen jin kéliwatidu“ − bu gep adettiki bir qorqutush gépige aylinip qalghan bolup, jin kéliwatidu dégen gepke oxshash qorqidighan bolup kétishken. Balilar wang jin dégenning némilikini bilmisimu, chonglarning chirayigha qarapla uning qorqunushluq bir mexluq ikenlikini bilettiken. U, ziyalilar bilen dini zatlarni tutup solap Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 62 jayliwetsila bu millet üchün gépini qilidighan adem qalmaydu dep oylap bu charini oylap tapqan. Séning Sherqiy Türkistaning» Séning 80-yillargha kelginide, shinjangdaSherqiy maqale-kitap yazalaydighan kishiler bilen shinjang uniwérsitidiki profissorlarning hemmisila öz waqtida türmige Türkistaning» qamalghan kishiler bolup, 1978, 1979-yilliri türmidin chiqqan ziyalilardin idi. 1958-yilqi ongchilargha qarshi turush herikitidimu nurghunlighan ziyalilarni tutup qamiwetken. Ularning ichide 1978-yili tirik türmidin chiqqanlarning sani üchte birigimu yetmeytti. Ular türmide on-yigirme yillap, hetta beziliri 25-30 yildek uzun waqit qamalghanliqi üchün, ularning beziliri türmidila ölüp tügigen bolup, saq chiqalighanlirimu anche uzun ömür körmeyla ölüp tügidi. 1961-, 1962-yilliri shyujéngjuyichilargha qarshi turimiz dep, sowétte oqup kelgen yaki üch wilayet inqilawigha qatnashqanlarning hemmini sowét bilen alaqengler bar dep yighip qolgha élishidu. Ulargha sowét bilen xet alaqisi bar dégen gunahni artishqan. Üch wilayet inqilawi terkiwide nurghunlighan uruslarmu bar idi. Ular meslihetchiler bolup, stalin iwertken kishiler idi. Uning üstige bu tereptiki qazaqlarning köpünchisi qazaqistandiki qazaqlar bilen uruq-tuqqan kélidu. Ular sowét bilen munasiwetler yaxshi waqitlarda bérish-kilish qilip turattiken. Munasiwet buzulushi bilen teng, sowét shyujéngjuyichilirigha qarshi turimiz déyiship bu kishilerning hemmisini yighip qamiwétishidu. Nurghunlighan ziyalilarmu qolgha élin‟ghan. Chunki shinjangdiki ziyalilarning yérimidin köp qismi sowétte oqup kelgen kishiler idi. Ularni siler sowétte oquwatqininglarda k g b gha qétilghansiler dep qolgha élishqan. Yeni démekchimenki, xitay kompartiyisi kelgendin kéyin özliri yétishtürgen ziyalilardin bashqilarning hemmisini ala qoymay qolgha alidu. Ongchilargha qarshi turush, shyujingjuyichilargha qarshi turush heriketliride dini zatlarmu qolgha élin‟ghan bolup, ularning dini pa‟aliyetlirige yol qoyushmighan. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 63 Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy 1966-yili medeniyet inqilawida ular shinjangning Türkistaning» Kona kitap-matériyallarr bilen edebi eserler pütünley köydüriwétildi Muxter: barliq derslik kitaplirini köydürüp tashlaydu. Chunki, xitay kompartiyisi shinjanggha kelgen waqtidin tartip ta 1962-yiligha kelgiche biz özbekistanda neshri qilin‟ghan derslik kitaplarni oquyttuq. Wang lishyong: özbekistandimu uyghur tili ishlitemdu? Muxter: biz özbekler bilen belkim yüzning ichide birer atalghuni bilishelmey qélishimiz mumkin. Hetta bilelmeydighinimizni yoq désekmu bolidu. Bizning turmush adetlirimiz bilen milli adetlirimiz, körünüshlirimiz, gep qilishlirimiz op-oxshash. Shunga ularning derslik kitaplirini ekilip ishlitettuq. 1908yilliridiki tataristan (yeni shu borhan shehidining yurti) da ishlitilgen matématika kitaplirini menmu oqup chüshineligen idim. Biz tatarche bolsimu ularning atalghuliridin 90 pirsenttin artughini chüshineleymizken. 1962-yili yéziqimizni yéngi yéziqqa özgertkendin kéyin kona kitaplar, qedimqi edebiyat eserlirining hemmisini köydüriwétishti. Wang lishyong: medeniyet inqilawida köydürgendu? Muxter: bizde 1962-yilisila bashlan‟ghan, shujungjuyigha qarshi turush, shujungjuyichilarning tesiridin qutulush dep köydürgen. Medeniyet inqilawida bu ish taza ewjige chiqqan. Ular hetta qur‟an kerimnimu köydürüshti! u waqitlarda bir qisim yash uyghur balilirimu bu ishlargha qétilip bergen, xalap qatnashqanlarmu bolghan. Bundaq yashlar mawzeydonggha chin qelbidin Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 64 étiqat qilidighan ikenduq. Yashlarning yérimideki, héch bolmighanda yüzde qiriqi mawzeydonggha chin qelbidin choqunattiken. Ular medeniyet Séning Sherqiy inqilawigha xalap turup qatnashqaniken. Shunga ular qur‟annimu Türkistaning» köydürüshken. Medeniyet inqilawi bolghan u on yil ichide héchkim uningdin Sherqiy chette qalalmaytti.Séning U chaghlarda héch kim din toghriliq bir nime Türkistaning» déyishelmeytti, shunga undaq kitaplarnimu zadila körmeytti. Undaq kitaplar uchurighan hamat köydürishettiken. Shuningdek yene qédimdin saqlinip kéliwatqan bir qisim edebi, matématik yaki tarix heqqidiki kitaplarnimu chatiqi yong qarapmu qoyushmay köydürüshken. Ular yéngi yéziqta sawat chiqarghan yashlarde. Shunga kona nersilerning hemmini fyodalizimning qaldurghan nersiliri, bizge kériki yoq déyiship köydürettiken. Bügünki künde qédimi eser-matériyallarning qisliqining sewebi shuningdin kelgen. Hemmini yighip köydürüp bolghaniken. 1957-yili shinjangda aptonomiye qurulushning aldida wang jin tutqan yoli yaxshi bolmighanchqa merkez uni shinjangdin yötkiwetken. Medeniyet inqilawi dewride shinjangda ikki terep otturgha chiqqan bolup, uning birsi wang inmawni qoghdaydighan terep bolsa, yene birsi iminopni qoghdaydighan terep iken. Iminop dégen üch wilayet inqilawining général léntnatliridin biri bolup, 1955-yili généralliqqa östürülgen, uninggha bu ünwanni maw zeydong bergeniken. Iminop jenobi shinjang herbi rayon qomandani idi. Uning asasliq bazisi medeniyet inqilawidiki shinjang uniwérsiti iken. Uni qoghdaydighanlarning hemmisi ziyalilar bolup, wang inmawni qoghdaydighanlar bolsa déhqanlar bilen ishchilar sinipi ikenduq. Wang inmawni qoghdaymen dep yardarlan’ghan Uyghur Wang lishyong: u waqitlarda wang inmawni qoghdaymen deydighan uyghurlarmu barmidi? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 65 Muxter: bolmamdighan, méning tughulghan yérimdila medeniyet inqilawida Séning Sherqiy wang inmawni qoghdaymen deydighan terepte turghan bir tonushum bar. U Türkistaning» téxi wang inmawni qoghdaymen dep elem kürishige qatniship oq tigip yardar Séning Sherqiy bolghan birsi. U hazir xitay kompartiyisige jan-jehli bilen öchmenlik qilip yüridu. Aghzidin Türkistaning» shalwaqliri aqqiche tinmay watildap toxtimaydu. Bekla qattiq warqirap sözleydu, birer kilométr yiraqtinmu uning awazini anglighili bolidu. Men uninggha bügün‟ge kelgende nimanche tola walaqshiysen, öz waqtida wang inmawni qoghdaymen dep biz terepning atqan oqini bedining bilen tosiwalghan birsi sen emesmiding, shunga chida emdi. Bu künlerni keltürüp chiqarghanlardin birsi sen bolisen deyttim. U manga, siler yashlar u künlerni béshinglardin ötküzmidinglar, bilmeysiler, u waqitta wang inmawni qoghdaydighan terepning ademliri iminopni qoghdaydighanlarningkidin bekla küchlük, uni qoghdaydighan terepning ademliri ishchi-déhqanlar, yene bingtwenliklermu bar. Xitaylarning köpi uni qoghdaydighan terepte tursa deytti. Shinjangda medeniyet inqilawida asasliqi shundaq ikki terep bolghaniken. Uyghur ziyaliliri iminopni qoghdaydighan terep boliwalghan bolsa, xitay ziyaliliri bilen bir qisim ishchi-déhqanlar wang inmawni qollaydighan terepte ikenduq. Wang inmawning bingtwendiki inawiti bir qeder yoquri iken. Chunki u wang jin bir qolluq yitishtürgen adem ikenduq. Bingtwenlikler wang jinni bekla séghinishidu. Wang jin bar waqtida bingtwenlikler xalighanche bérip birer axunni yaki birer ademni tutup öltüriwitelerkenduq. Buninggha wang jin ghing qilmasken. Hetta ularni maxtaydikenduq. Emma wang jin kétishi bilen ular olturalmayla qilishqan. Shinjangdiki medeniyet inqilawi dewride millilarda yenila milli hésiyatlar bar ikenduq. Shundaqtimu shinjangda medeniyet inqilawi dewridimu xitay ölkiliridin ehwali yaxshi idi. Küresh qilishlarmu xitay ölkiliridikidek bek qattiq emeskenduq. Shinjangda medeniyet inqilawigha qatnashqanlar ichide Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 66 bingtwenlikler bekla köp salmaqta ikenduq. Yerliklerning yüzde seksendek qismini teshkil qilidighan déhqanlar bilen ishchilar, teng yérim memori Séning Sherqiy xizmetchiler asasen biterep turiwélip medeniyet inqilawigha qatniship Türkistaning» ketmigen. Emma yashlar yenila mawzeydonggha bekirek choqunarken. Séning Sherqiykörimiz dep uzun seperge Shunga ular piyade bérip mawzeydongni qatnashqan. BezilerTürkistaning» yolgha chiqip birer yüz kilométir mangmayla yerlikler bérip ularni qayturup kélishkeniken. Béyjing dégen bekla yiraq yer, méngip yétip baralmaysiler, shunga bu yerde yaxshi ishlisenglar, tenqitlesh-küresh qilish herikitige aktip qatnashsanglar, silerni wekil qilip béyjinggha iwertimiz déyishken. Shundaq qilip bu yashlar téximu aktipliship ketken. Maw zeydongni körüsh üchün medeniyet inqilawini yaxshi qanat yaydursaq bolidiken, tenqitlesh-küresh qilish herikitige aktip qatnashsaq bolidiken déyiship, qanchiki köp ademni tartip chiqiralisa shunche aktip ishligen bolimiz dep oylashqan. Ular shundin kéyin qarghularche heriketke qatniship ketken. Shu yashlar hazir 50-60 yashliq kishiler bolup qaldi. Ular hazir öz turmushi üchünla ishlimekte. Wang lishyong: démekchi bolghining, u kishilerning dini éngi töwen démekchimu? Muxter: bekla töwen. Bügünki künde shinjangda emel tutiwatqanlar asasen ene shu türkümdiki kishiler hésaplinidu. Ulardiki chiriklishish bekla éghir. Yashliq dewride héchnimini körmigen bu kishiler échiwétish-islahat dewride hemmini kördi. Hemmidin behrimen boldi. Ular bayliq qanchiki köp bolsa hemmige küchüm yétidu, pul bolmisa qoldin héch ish kelmeydiken déyiship bayliq yighmaqta. U dewrning ayallirimu hazir balilirini exlaqi we dini jehetlerde peqetla yaxshi terbiyilimeydu. Ularning alghan dini terbiyisimu bekla zeip. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 67 Wang lishyong: Séning u chaghlarda Sherqiy yashlardin bashqa chonglarda mawgha ishinidighanlardin yoqmidi? Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: chonglardinmu bar. Bolupmu déhqanlar arisida bundaqlar xéli bar. Türkistaning» Emma ular 58-yildin kéyin komunada nomurgha ishleyttiken. Shunche ishlisimu alidighan nomurining tayini yoq, qursiqinimu toyghuzalmighan, u chaghlarda yenila shu yéza bashliqliri, nahiye hakimlirining turmushi yaxshi ikenduq. Ular ettigen qaqseherde: ishqa chiqinglar, chaqqan ménginglar dep warqirishattiken. Bichare déhqanlar qarangghu chüshkiche ishleydighan bolghachqa mawdin ümidini üzüshkeniken. Qurban tulum qoghunning sésiydighanliqini bilmesmidi? Wang lishyong: o waqitlarda rastinla qurban tulum deydighan birsi ötkenmu? Muxter: ras shundaq birsi bolghaniken. Qurban tulum kériyilik birsi bolup, maw zeydongni körüp kélimen dep ishikini minip xoten‟ge qarap mangghan bolsa kérek. Béyjinggha bérish üchün u waqitlarda choqum xoten, qeshqer, aqsu, ürümchi dégendek sheherler arqiliq méngishqa toghra kéletti-de. Emma uning xoten‟giche kélip-kelmigenlikinimu héchkim éniq bilmeydu. Bek bolup ketse bügünki xoten shehirige qeder kelgendu heqichan. Bu yolmu az emes, 170 kilométrdek barghu deymen. Belkim yol buyi men maw zeydongni körgili mangdim dep sözlep mangsa kérek, shu esnada xoten wilayitining walisigha uchrashqanmish. Nege mangding dep sorisa mawjushini körgili dégenmikin. Wali uninggha béyjing dégen nechche ming kilométr kélidighan bek yiraq yer, sen bu birla ishek bilen yétip baralmassenmikin, méningche yéninggha yene bir nechche zapas ishek éliwalghin, belkim yolda nechchisi ölüp kétishimu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 68 mumkin, hey, méningche sen baralmassenmikin, eger sen yaxshi ishlep nemonichi bolsang,Séning biz séni xelq Sherqiy wekili saylap aktiplar qatarida béyjinggha iwerteyli, shundaq qilsang choqum maw jushini köreleysen dégenmish. U qéri Türkistaning» bu geplerni anglap chishini chishlep nechche yil ishlise kérek, … eslide eyni Séning Sherqiy waqtida siyasi muhit yaritish üchünmu eslidila birer ülge tiklesh lazim idi. 57yilimu yaki 58-yili,Türkistaning» uni xelq wekili qilipmu yaki emgek nemonichisi qilipmu eytewir béyjinggha iwertishken. Shundaq, u rasla bolghan bir ish. Emma uning isheklik yénigha qoghun élip béyjinggha mangghanliqi heqqidiki gepler choqum yalghan. Nedimu béyjinggha ishkte qoghun aparghili bolidighan ish bariken? Yolda ussisam yermen dep qoghun éliwalghandu heqichan. Bu qoghunni nime qilisen dep sorighanlargha belkim chaxchaq qilip mawgha apirimen dégen bolghiydi. Bolmisa qoghun dégen birer aygha qalmay buzulup kétidighanliqini u bilmesmidi. Méningche bu bir chaxchaq. Kéyin uning resimliride ras qoghunimu bar idi. Eslide umu bir yalghanchiliq. Béyjingda maw uni qobul qilghan, bille resimgimu chüshken. Maw uningdin néme teliwing bar dep sorighanda, ”kentimizge bir terektor, aziraq rext lazim“ dégenmish. Maw zeydong uninggha rastinla bir terektor bilen bir mashina rex testiqlap bergeniken. Shundaq qilip uning dangqi chiqip ketken. Bezi qéri kishilerning burun bekla namrat, qursiqinimu toyghuzalmighanliqi eslide ularning hurunliqidin bolghan. Shunga undaqlar heqiqetenmu mawgha choqunidu. Emma medeniyet inqilawi axrlashqinida yene shu öz waqtida baypomishchik, dep qalpaq keygüzülgenler, türmide yatqanlar, undaqlarning bala-chaqiliri bir amallarni qilip tiriship yürüp eng awal kötürlüp béyip kétishti. U chaghdiki namratlar baylarning yérige érishken bolsimu ta hazirghiche namratliqtin bash kötürelmey yüridu. U waqitlarda uyghurlar bilen xitaylarning munasiwiti yaxshi bolghinimu ras. Chunki u waqitlarda xitaylar az bolghachqa bizge bir nimimu diyelmeydighan waqitlar idi. 1956-yili shinjangdiki xitay sani 150 mingdekla idi. Bu sanning 100 mingdek qismi esker idi. Qalghan 50 mingdek xitaylar asasliqi tijaretchi, yaki bolmisa herbiler a‟ilisi, yerlikte emeldar dégendekler idi. Ular öz waqtida Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 69 uyghurchinimu öginishke mejbur idi. Maw zeydong buninggha mejborlighan idi. Türmide birgeSéning yatqan chin bizge démigenmidi, 1953-yili shangxeydin Sherqiy kelgen waqtida korlida xitay mektiwi bolghini bilen uyghurche ders Türkistaning» ötilettiken. U chaghlarda xitay baliliri choqum uyghurche öginishke mejbur Séning Sherqiy ikenduq. Uyghurche mekteplerdimu xitaychigha zorlimaskenduq. U yilliri Türkistaning» maw zeydongmu chong xitaychiliqla bolmisa milli bölgünchilikmu bolmaydu deptiken. Shunga u chaghlarda yerlik milletlerge hörmet qilidighan nurghun tüzümlerni chiqirishqaniken. U waqitlardiki kadirlar bilen xitaylar yerlik milletlerge aztula hörmet qilarkenduq. Emma xitay sanining köpiyishige, kelgindilerning artip bérishigha egiship, 1951-yilidin 1954-yili bir qétim, medeniyet inqilawi mezgilide, yeni 1962-yilidin 1978 yilighiche yene bir qétim köchmenler éqini dolquni peyda bolghan. Wang lishyong: 1951-1954-yillar arisida asasliqi herbiler bilen kadirlar köp kelgen‟ghu deymen? Muxter: yene bingtwenmu bar. Uningdin kéyin shangxeylik ziyali yashlar kelgili turghan. Héliqi türmidishimiz chinning dadisimu shangxeydin mektepte oquwétipla ziyali yash bolup kelgenlerdin. Bekla köp kelgen. Déhqanlar, ishchilar, hemme türdiki ademler bolghan kelgenler ichide. Undin bashqa yene xitay kompartiyisining ziyalilirinimu élip kélishken. Bingtwenning da‟irisini tinmay kéngeytishken. U chaghdiki eskerlerning hemmisi xotun almighan boytaqlar bolghachqa, hemmisi héjiqizliship kéteyla dep qalghan. U yilliri xitaydiki barliq pahishixanilar taqiwitilgen bolghachqa, u yerdin chiqqan pahishilerni mekteptiki ziyali yashlar dep nam bérip bu yaqqa toshup kélip herbilerge chétip bergen. Hazir bu tereplerde ténini sétip yüridighan ayallarning köpünchisi bingtwenlik. Bingtwenlik ayallar ishsiz qalghinidin kéyin ténini sétishqa kirishti. Ularning aniliri pahishe bolup kün alghanlardin bolghachqa, ”néme bolatti, anammu öz waqtida bir pahishe Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 70 ikenduqqu, numus qilmayli, bumu bir xil kesip!“ diyiship ishqa kiriship ketmekte. Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Yashan’ghan uyghurlar doraydighan changchile Türkistaning» Muxter: 61 mu yaki 62-yili bolghanmu qandaq éniq isimde qalmaptu, shu ”tebi‟i apet“ dégen hadise héchqachan tebi‟i apet emes idi, undaq dégini pütünley yalghanchiliq. Ular u chaghda sowétke qerz töleymiz dep shinjangdin bekla köp nersilerni élip kétishken idi. Gensu, chingxeylerde bir qeder éghir tebi‟i apet yüzbergen bolishimu mumkindu, emma shinjangda undaq ish yoq idi. U waqitlarda shinjangning ashliq ishlepchiqirish ehwali bekla yaxshi idi. Shunga zor türkümlep gensu-chingxeylik apetke uchrighan xelq shinjanggha qéchip kéliwalghan idi. U waqitlarda xel ammisi arisida mundaq bir changchile naxshisini doriship yürettiken: 60-yillarda gensu-chingxey tebi‟i apitidin qéchip bu yerge kelmidinglarmu, hang-hang-hang, … u chaghlarda uyghur bowayliri birer xitayni körsila soraydiken: sen nedin kelding? Gensudin keldim deydiken jawaben xitay. Shundaq. 60-yillarda gensuchingxeydiki acharchiliq apitidin qéchip bu yerge kélishmidingmu hanghang-hang, … shundaqiraq bir notidiki changchileni dorap éytishattiken. Medeniyet inqilawi dewride xitaydin ziyali yashlar kélishke bashlaydu. U chaghlarda shinjangdiki herbilerning bashliqi 2-topchilar qomandani bolup, shinjanggha kélip herbi rayon qomandani, yene inqilawi komutit re‟isi boliwalghan. Umu gensu, senshi etirapidin birmunche adem keltürüp yéza nopusidin sheher nopusigha özgertip bergen. Uning üstige xitay ölkiliridiki medeniyet inqilawi herikitimu qattiq élip bérilghan, medeniyet inqilawi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 71 axirlashqan waqitlarda shinjangning nopusimu özgirip xitay noposi yüzde ottuzlargha köpiyiwaldi. Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Meschitlerni tongguz qotinigha aylandurghan Türkistaning» Muxter: men bayam déginimdek, uyghur qérilirining xitaylar bilen yaxshi öteligenlikidiki sewep, u chaghlarda xitaylarni uyghurche ögünüshke, yerliklerni hörmet qilishqa righbetlendürettiken. U waqitning xitaylirimu buninggha bekla diqqet qilarken. U waqitlarda birer uyghur bérip rehberlikke palani xitay bizning örpe-adetlirimizge hörmet qilmaywatidu dése, mesilen xoshnimiz bir tongguz béqishqa kirishti, uning puriqigha könelmeywatimiz dése, rehberlikmu derhal u xitaygha tongguz béqishni toxtat dep boyruq qilattiken. Emma medeniyet inqilawigha kelgende ular bizlernimu mejburilap tongguz baqturushqa boyruydighan bolup özgerdi. Wang lishyong: chunki maw zédong tongguz béqinglar dep chaqiriq qilghande. Muxter: u yilliridiki ziyalilar bolamdu, hoquqdarlar bolamdu hemmisini tongguz béqishqa zorlighan. Wang lishyong: uyghurlarnimu zorlighanmidi? Muxter: zorlimay qalamdu. U chaghlarda tongguz béqish her bir ademning idiyisini ölcheydighan bir ölchem bolup qalghan. Buninggha bekla az adem naraziliq körsiteligen. U waqittiki kishilerning éngida mawgha choqunush Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 72 héssiyati xélila éghir idi. Yaki kishilerning köngli chéchilip ketkenlikidinmu bilmidim, hemme Séning kishi qorqattiken. Xalighiniche birer ish qilishqa jür‟et Sherqiy qilalmas ikenduq. Mesilen medeniyet inqilawi mezgilliride seypidin eziz Türkistaning» iskilattiki qurallarni chiqirip uyghur minbinglirigha tarqatquziwetkeniken. Séning Sherqiy Eger u yilliri yüzde yigirme uyghurlarda milliy ang dégen uqum bolghan Türkistaning» bolsa, shu waqittiki qalaymaqanchiliq pursettin paydilinip qozghilang kötirimen dégen bolsimu shara‟iti bar ikenduq. Emma ular bunimu qilmighan, eksinche qaraquyuqla bérip medeniyet inqilawining ichige kirip kétishken. Kéyin birsi seypidinning yénigha bérip, uyghurlar séningdin bekla narazi dégen. Yeni sen bizni sétiwetting démekchi. Seypidin u kishige: men iskilattiki miltiq-oq-dorilarni chiqirip ulargha tarqitip berdim, buningdin bashqa yene qandaq qilmaqchikenmen dep jawap bergen. Wang lishyong: uning démekchi bolghini u waqitta qozghilang kötersenglar bolatti déginimu? Muxter: emma u chaghda qozghulang kötürünglar démigeniken. U künlerdiki minbinglarning hemmisila dégidek idiye jehette medeniyet inqilawigha bérilip ketken yashlar tursa, xitay armiyisige qural tengliyelishini tesewwur qilghili bolattimu? Del eksinche ular quralini öz puxrasigha qaritip yürgen! Wang lishyong: medeniyet inqilawi mezgilide meschitler chéqiwétilgenmu yaki iskilat dégendek ishlargha ishlitilgenmu? Muxter: iskilat qilin‟ghanlirimu, tongguz qotinigha aylandurulghanlirimu bolghan. Wang lishyong: u yerler medeniyet inqilawidin kéyin qayta eslige keltürldimu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 73 Muxter: eslige qayturuldi. Axunlarmu talip yitishtürüshke, qur‟an ögitishke Séning Sherqiy kirishken. Türkistaning» Séning Sherqiy Uyghur oqughuchilar herikiti xitaydikidin baldur qozghalghan Türkistaning» Muxter: sekseninchi yillargha kelgende türmilerde saq qalghan ziyalilar qamaqtin boshitilishqa bashlinidu. Ular qamaqtin chiqar-chiqmay tilimizning assimlatsiye bolush sür‟iti bekla tézliship kétiptu déyishti. 62-yilqi yéngi yéziq xitay tizma heriplirini özgertip tüzüp chiqirilghan bir xil yéziq bolghachqa, nurghunlighan atalghularni xitaychidin biwaste qurashturup qobul qilinatti. Mesilen ”gowuywen“, ”zongli“, ”lushyen“ dégendek. Mana bular yéngi yéziqning tesiridin bolghan. U waqitlarda birer yéngi mehsulat otturgha chiqishi bilen teng xitayche oqulishi boyiche qobul qilinatti. Shundaq qilip xitayche atalghular künsayin köpiyishke bashlap, tilimizning assimilatsiyisi ishqa ashurulmaqta idi. Türmidin qoyiwétilgen u kona ziyalilirimiz türmidin chiqqan waqitliri xitaylar medeniyet inqilawini toxtatqan, hemme bes-beste sayrash yolgha qoyulghan waqitlar idi. U pishqedem ziyalilirimiz eng awal kona yéziqni eslige keltürüsh kérek dégen telepni otturgha qoyushtin ish bashlaydu. Ularning meqsidi milli tilimiz bilen milliy medeniyet en‟enilirimizni qoghdap qélish idi. Bügünki künde bir qisim yashlar yenila shu yéngi yéziq yaxshi ikenduq, kompyutérghimu bekla mas kélerkenduq, én‟gilizche ögünüshkimu bekla qolay ikenduq déyishmekte. Emma sen yéngi yéziqni bilmisengmu oxshashla en‟gilizche güneleysen‟ghu, shundaq emesmu? U tüptin oxshimaydighan bashqa bir ish tursa. 80-yilidin bashlap, qamaqtin chiqqan u pishqedem Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 74 ziyalilirimiz, edebiyatchilirimiz tarix yaki tarixi roman kitaplarni yézishqa kirishidu. Ular tarixta yüz bergen weqelerni asas qilip roman yézishqa Séning Sherqiy kirishidu. Netijide millilar ichide milli ang-tuyghilarni yétilishke bashlaydu. Türkistaning» Shundaq qilip milliy héssiyatlarmu otturgha chiqishqa bashlidi. Séning Sherqiy Türkistaning» Pütkül xitay tewesi boyiche tunji qétimliq oqughuchilar herikiti shinjangda partilap chiqidu. U küni, kalindar 1985-yili 12-dékabirni körsetmekte idi. Oqughuchilirimizning u chaghda towlap chiqqan shu‟ari yadro quralliri siniqi toxtutulsun, köchmen éqini toxtutulsun, azsanliq milletlerning orni östürülsun dégendek mezmonlardin teshkil tapqan idi. U waqittiki ma‟arip komutitining birinchi bashliqi bir qazaq kishi bolup, shinjangda shamal gherptin sherqqe qarap chiqidu. Shunga yadro qurallirining tesiri xoten, qeshqer, aqsu, korla qatarliqlargha barmay, xitay ölkilirige kétip qalidu dep sözligen idi. Kishiler shu chaghda, u dégen qazaqning mélimidi shamal qayaqqa chiqsa shu terepke qarap uchidighan, u dégen atom bombisi, uning tesiri hemme yerge tarqilidu déyishkenidi. U yilisi milli ang sewiye intayin yoquri pellige kötürülgenidi. Shundaqtimu u qétimqi heriket oqughuchilar herikiti bilenla cheklinip qélip, bashqa sahening ademliri qétilmighan idi. U yilqi studéntlar her jehettin munewwer oqughuchilar idi. 1988-yiligha kelginide, yeni 15-iyon künisi, shinjang uniwérsititining bir bina ishikide bir shu‟ar peyda bolup qalidu. U shu‟arda uyghurlarni qul qilayli, uyghur qizlirini pahishe qilip oynayli dégendek nersiler yézilghaniken. Hökümet shu chaghda bu shu‟arlarni uyghurlar özliri yézip chaplap qoyghan deydu. Amma bu shu‟arlar ichidiki bir söz tang sulalisi dewridiki bir sha‟irning sözi bolup, uyghurlarda u sözni ishletkidek xitayche sewiyisi barlar yoq idi. Shu‟ar yézish weqesi yüz bergendin kéyin, ma‟arip komutitining mudiri, yeni bayiqi qazaq kishi naraziliq bildürgen oqughuchilarni qorqutup, siler manga Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 75 néme démekchidinglar, nochi bolsanglar kochigha chiqip namayish qilip baqmamsiler bolmisa! deydu. Oqughuchilar uning bu déginige heyran bolidu: Séning Sherqiy woy bu bizni namayishqa küshkürtiwatamdu néme, yürünglar, namayish Türkistaning» qilayli déyiship oqughuchilar kochigha éqin qilishqa bashlaydu. Shundaq qilip Séning Sherqiy bu namayishqa shinjang pidagogika uniwérsitéti, sana‟et inistituti, miditsina inistituti, yéza‟igilikTürkistaning» inistituti, maliye-soda inistituti dégendeklerning hemmisi namayish qilip kochigha chiqidu. Wang lishyong: qanche adem bu nayishqa qatnashqanlar? Muxter: Perizimche on-yigirme mingdek barmikin deymen. Ular ”irqchiliqqa qarshi turayli, milli barawerlik telep qilimiz!“ dégendek shu‟arlarni towliship chiqqan idi. Barin yézisi pütün shinjang boyiche déhqanlar qozghilingi partlatmaqchi bolghan Muxter: 1990-yiligha kelgende, barin yézisida hökümet topilang dep atighan, emma yerlik kishiler déhqanlar qozghilingi dep atighan qozghilang partilaydu. Hökümet bu qozghilangni basturush üchün u yézigha tankilarni, tik ucharlarni iwertken bolup, kichikkine bir yézigha ular 50-60 ming kishiliktek qoshun iwertishkenidi. U chaghda pütün shinjang jiddi urush halitige ötkenidi. Ular bu yézini asasen tüp-tüz qiliwetti désimu bolidu. U yerde bekla az déhqan tirik qalghan. Shuningdin kéyin milli bölgünchilikke qarshi turayli dep küchep teshwiqat qilishqa kirishti. Wang lishyong: barin yézisida zadi nime ish yüz bergen, tepsilirek dep Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 76 bérelersenmu? Séning Sherqiy Muxter: esli bu ishning menbesi pilanliq tughut mesilisidin kélip chiqqan. Türkistaning» Ayal kishi hamildar bolup üch ay ötkendin kéyin bala tewreshke bashlaydu. Sherqiy Shundin itiwaren u Séning törelmini bir pütün jan dep qaraymiz. Eger sen uni mejbori Türkistaning» élip tashlaymen déseng qatilliq qilish bilen héchqandaq perqing yoq démektur. Bundaq bir ishqa islam dini hergiz yol qoymaydu. Emma hökümet ularni mejborlap sun‟i usullarda okul urup dégendek bala tashlatquzmaqta idi. Chong xitaychiliq idiyisi dégen milliy örpe adetlerge qilche hörmet qilmaydighan bir eqide bolup, ular milliy örpe adetlerni yighip-yögep fyodal xurapatliq dep mu‟amile qilishidu. Xitay kompartiyisi qarshi turiwatqan atalmish fyodal xurapiliqlar dégini eslide bizning milliy örpe adetlirimizgha kiridighan ishlar idi. Eger birer millet birer din‟gha étiqat qilghan bolidiken, nechche ming yilliq dini muhit bilen milliy muhit bir-birsige ariliship kétip, nurghunlighan dini qarashlar milliy adetlerge aylinip, qaysiliri dini qarash, qaysiliri milli adetler ikenlikinimu perq qilghili bolmaydighan haletke aylinip kétishi mumkin. Shunga sen melum bir dini qarashqa qarshi turayli déginingde, emeliyette bir milliy örpe adetke qarshi chiqqan bolup qalisen. Shundaq bolghachqa, u kishiler pilanliq tughut dégenni qobul qilalmighan. Barin déhqanlar qozghilingi dini zatlarni asas qilghan bir heriket bolup, ulargha asasliqi dini kishiler yitekchilik qilishqan idi. Wang lishyong: u dini zatlar néme qilghan idi? Muxter: ular eslide pütkül shinjang boyiche bir qétimliq déhqanlar qozghilingi partilatmaqchi ikenduq. Yeni aqsu, xoten, qeshqer, ürümchi qatarliq jaylarda birla waqitta qozghilishni pilashqaniken. Wang lishyong: chiqqanmiken? ular alaqe Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi ornitishqanmiken, awaz qoshidighanlar http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 77 Muxter: shundaq, Séning ular jaylarghaSherqiy bérip alaqiliship bolghaniken. Teyyarliq ishlirinimu asasen püttürgeniken. Ular eslide 1990-yili ramizanning on yettisi, Türkistaning» yeni u kün musulmanlarda eli öltürülgen küni bolup, musulmanlar üchün Sherqiy intayin muhim bir Séning kün hésaplinidu, ene shu künde pütün shinjangning her qaysi jayliri biraqlaTürkistaning» qozghalmaqchi bolghaniken. Wang lishyong: ular bu qozghilang arqiliq néme meqsetke yetmekchikenduq? Muxter: musteqilliq. Wang lishyong: musteqil bir dölet qurmaqchimiken? Muxter: shundaq, ular musteqil bir dölet qurmaqchi bolghaniken. Ularning shu waqtidiki bash yitekchisi u yézining mu‟awin sékritari bolghan bir kompartiye ezasi ikenduq. Wang lishyong: ular bu ishni bashqa élip chiqalaydighanliqigha ishinettimiken? Ular weziyettin dégendek xewiri yoq kishilermu yaki … Muxter: u chaghdiki pilani yalghuz barindila emes pütkül shinjang boyiche bir tutash qozghilish ikenduq. Wang lishyong: ular unche bek chongqur oylap ketmigendu heqichan, birer qétimliq qarshiliq körsitish herikiti qozghashnila oylashqandu deymina? Muxter: ular her wilayet, her nahiye, her yéza birla waqitta ghozghilishni Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 78 pilanlashqan. Belkim birla qétimliq qozghilang bilen azat bolalmaymiz déyishken bolsa kérek, kéyin xuddi ma zédong qilghandek uzun muddetlik Séning Sherqiy partizanliq urushi bilen shoghullanmaqchi bolushqan. Ular qirghizistan, Türkistaning» tajikistan chégraliridiki taghliq rayonlargha jayliship hem hujum qilghili hem Séning Sherqiy bolushqan. chékin‟gili bolidighan weziyetni shekillendürmekchi Türkistaning» Wang lishyong: u chaghda sowétler parchilanmighan tursa. Eger ular uzunni mölcherlep ish qilmaqchi bolghinida 4-iyondin kéyinki xelqaraliq küchlerning xitaygha ambargo yaki cheklime yürgiziwatqanliqidin paydilinalishi mumkin bolaridi. Muxter: belkim ular shu waqitta déginingdek oylighan bolghiyti belkim. U heriketke qatnashqan yaki u teshkilatqa qatniship bu heqtiki mulahizilerge qétilghan kishilerni körüp baqmidim. Shunga xalighanche perez qilsammu toghra bolmas heqichan. Nimila bolsa bolsun, ularning meqsiti pütün shinjang boyiche bir tutash qozghulush ikenduq. Emma pash bolup qélip baldur heriket qilishqa mejbur qalghaniken. … Wang lishyong: nime seweptin pash bolup qalghan? Muxter: bir atni dep. Ular bir at sétiwalmaqchi bolghan. Ular almaqchi bolghan u at musabiqilarda eng yügirek attin biri ikenduq. Ular shu atni sétiwalmaqchi bolghan. Wang lishyong: bir-birsige xewer yetküzishte ishlitimiz depmu yaki … Muxter: ularning nimini oylap u atni sétiwalmaqchi bolghanliqi namelum. Emma ular at sétiwalghinida at igisi bir baha qoyghan. On beshming demdu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 79 ish qilip, bekla qimmet bir baha qoyghanmish. Shuninggha qarimay ular qilche baha talashmayla pulni neq Sherqiy tölep atni élip kétishken. Séning Türkistaning» Wang lishyong: bu Séning qilghini bekla guman qozghaydighan ish bolghaniken. Sherqiy Türkistaning» Muxter: shundaq, at satqan boway heyran qaptu, bu qandaq gep bolup ketti? Ular shunche bay xeqmidi? U adem … u qéri bek birnime bilidighan birsimu bolmisa kérek, bu ishqa heyran qilip bashqilargha dep qoyghan. Shu waqitlarda barin yézida bir meschitke ot ketken bolup, kimning ot qoyiwetkenlikini héch kim tapalmaptu. Shunga déhqanlar ot qoyghan ademni tutup béringlardep bérip yéziliq hökümetni qorshiwalghaniken. Ene shu ish qozghülangni baldur bashlitishning pursiti bolup qalghan. U weqeni bir heptidimu yaki ikki heptidimu qandaq, bésiqturup bolushidu. Eskerlerdinmu birer ikki yüzdek adem ölgen. Qozghilangchilar bezi téxnikilardin paydilan‟ghan. Yeni jepangjün qolidin bir xewerlishish téléponini tartiwélishqan bolup, ular jepangjünche kiyinip bir tereptin jeng qilip bir tereptin chékinip yürüp axiri jepangjünlerning bir-birsini urushqa sélip qoyush yolini tapqan. Axirida top-zembirekler bilen urush ayropilanlirinimu ishqa sélip yürüp aran tinjitqan. Shuningdin kéyin her qaysi jaylarda qanunsiz dini pa‟aliyetler bilen shoghullan‟ghan dégen nam bilen keng kölemlik dini zatlarni tutush herikitini qozghashti. Uyghur ishpiyonlirini öltürüp ”yip uchini üziwétish herikiti“ Wang lishyong: uning aldida dini pa‟aliyetler yoquri pellige kötürilgen mezgillermidi? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 80 Muxter: toghra, 1985-1990-yillar arisida dini pa‟aliyetler eng janlan‟ghan yillar bolup, dini pa‟aliyetler intayin téz eslige kélishke bashlighan idi. Barin Séning Sherqiy weqesidin kéyin, yeni 1990-yilidin bashlap basturushlar üzlüksiz dawamliship Türkistaning» turdi. Emma bundaq zomiliqlargha qarshi heriketlermu tuxtimay dawamlashti. Séning Sherqiy U yilliri héch bolmighanda yilda 3-4 qétimdek qarshi heriketler bolup turatti. Xoten terepte qaysiTürkistaning» bir yéza bashliqi hökümet bilen yéqin ötettiken uni qestlep öltüriwetti; Qaysi bir meschit imami qur‟anda pilanliq tughut heqqide gep bar dégen iken, xelq buninggha naraziliq bildurgen. Emma héliqi iman jama‟et bilen chatiqi yoq shundaq geplerni dewergechke, unimu öltüriwetken. Bundaq ishlar bekla köp yüz bérip ketti. 1995-yili xotende sherqiy türkistan islam partiyisi qurulup, birinchi qurultiyini xotende chaqirghan. Shu chaghda xitay hökümiti bekla jiddiliship ketken idi. Mawu xeqni qara, biz kompartiyining birinchi qurultiyini kichik bir qolwaqning ichide achalighan tursaq, bular xoten sheher ichidila achqinini qarimamdighan! déyishti heqichan. Esli ular qurultayni qeshqerde pütün yurtlardiki wekillerni chaqirip échishni pilanlashqan bolsimu, hökümet sézip qalghanliqini perq qilip derhal tutushup shu kéchidila xoten‟ge yötkilip yighinni shu yerde échishqan. Bolupmu 94, 95 we 96-yillar arisida her üch ayda dégidek bir yerlerde partilash, mexpi öltürüsh weqeliri yüz bérip turghan. Xoten qurultiyida birinchi qilidighan ish xitay hökümitige xewer toshuydighan yiplarni üzüp tashlash ikenlikini qarar qilishqaniken. Wang lishyong: yeni uyghur jasusliri dégenlerni öltürüsh dégen gepkende. Muxter: toghra, shundaq dégini. U chaghlarda shinjangda u yerde bir, bu yerde birsini öltürüp, bekla köp mexpi öltürüsh herikiti yüz bergen idi. Bu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 81 heriketler pilanliq, teshkillik élip bérilghan heriketler bolup, hökümetke xelq ichidiki melumatlarni yetküzüp turidighan ishpiyonlarni taziliwétish meqset Séning Sherqiy qilin‟ghan iken. Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Ghuljida peltolirini sélip yalingach namayish qilish Muxter: 1997-yiligha kelgende, ghuljida 7-fiwral weqesi yüz berdi. Ular eslide ikki türlük qarshiliq körsitish usulini talash-tartish qilishqaniken. Bir tereptikiliri quralliq qarshiliq körsitishte ching turghan bolsa, yene bir tereptikiler ténch telep qoyush usulida ching turiwaptu. Ténch telep qilishqa qarshi chiqqanlar biz telep qoysaq hökümet bu teliwimizni qobul qilmaydu dep turiwalghan. Emma dini zatlar islamda ténchliqni terghip qilidu, biz choqum ténchliq usuli arqiliq hökümetke teliwimizni bildürüshte ching turayli, ténchliq bilen tirkisheyli dep turiwalghan. Kop sandiki kishiler qur‟anda ténchliqni terghip qilidighan bolghachqa bu teklipni maqul körüshken. Ular kochigha chiqip namayish qilish waqtida ularning hemmisi peltolirini séliwétishken. Fiwral aylirida ghulja yenila intayin soghuq bolidu. Ular néme üchün peltolirini séliwétidu? Némishke pelto, kastomlirini séliwétip asma maykiliq namayish qilmaqchi bolishidu? Ular hökümet da‟irilirige, bizde héchqandaq qural yoq, dégenni bildürüsh üchün shundaq qilishqan. Eger qélin qishliq kéyimliri bilen namayish qilishsa peltolirining ichige birer qural tiqiwalghan bolmisun dep guman peyda qilip qoyushtin ensireshken. Kéyimini séliwetse asma maykiliq, yalingach kétiwatqanliqini ochuq köreleydu-de! ular qur‟an oqup kochilarni aylan‟ghan, axiri hökümet binasining aldigha yétip barghan. Ular hökümet binasida biz urup chaqmaymiz, xitaylarni urmaymiz. U bizning tutqan yolimiz emes. Undaq qilghanlar hökümet özi arimizgha suqundurup kirgüzgen kishilerning qilghan ishi, biz dégen ténchliq usuli Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 82 boyiche teliwimizni qoymaqtimiz, biz namayish waqtida adem yolida méngip yolning ottursighimu chiqmiduq Sherqiy déyishken. Ular 5 ming somluq xurum Séning chapanlirini yoldila sélip tashliwétip ikki barmiqini quliqining arqigha qoyup Türkistaning» ayet oqighan piti namayish qilishqan. Emma ikkinchi künisi ularning hemmisini quralliq Séning basturiwétishiti.Sherqiy Türkistaning» Shundaq qilip weziyet bekla qalaymaqanliship ketken bolup, mashinilarni buzup chaqidighan, xitay körsila uridighan ehwallar körülüshke bashlighan. Bundaq ishlarni puxrache kéyindürüp amma arisigha kirgüziwetken saqchiliri qilghan ishlar iken. Hökümet shu arqiliq buni bahane qilip xelq ammisini basturushni meqset qilishqan. Puxrache yasan‟ghan saqchilarning bundaq qilip bérishi bilen héssiyati qaynap ketken yaki özini tutiwalalmaydighan yashlar, jidel térishqa amiraqlar, lükchekler, yene bezi adem urup puxadin chiqidighan binormallargha bulup bergen. Shundaq qilip otturluq qalaymaqanliship ketken. Hökümet ularni basturup bolghandin kéyin, héliqi ténchliq usuligha qoshulmaydighanlar otturgha chiqip topilang pilanlashqa kirishken. Ular hökümetke teng kilelmeydighanliqini bilgechke asasen nishanini kelgindilerge qaratqan bolup, ularning öylirini partilitish, yoshurun öltürüshler bilen shoghullan‟ghan. … ular quralliq qarshiliq körsitishke kiriship, keynikeynidin herxil weqelerni peyda qilishqan. Bu ishlar ta 1998-yilighiche dawamlishidu. 7-nomurluq hüjjet chiqqandin kéyin, hökümet shinjangdiki asasliq xewip milliy bölgünchilerdin, qanunsiz dini pa‟aliyet bilen shoghullan‟ghuchilardin kélidu dep resmi élan qilishidu. Shinjangdiki gézitlarda qarshiliq körsetküchilerning meqsidi xitaylarni yushurun öltürüsh, pütün shinjangdiki xitaylarni qoghlap chiqirip sherqi türkistan islam jumhuriyiti qurmaqchi dep teshwiq qilishqa kirishidu. Nurghunlighan xitaylar he, bularning herikiti bizning millitimizge qaritilghan iken emesmu dep oylashqa bashlaydu. Shundaq qilip milliy zidiyetler künsayin küchiyip, Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 83 milletler bir-birige ishenmesliklermu barghansiri artip kétidu. Mana bügün ular asasen bir-birsige ishenmes halgha keltürüldi. Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Milletler ottursidiki zidiyetler Türkistaning» Shinjangdiki xitaylar shinjang musteqilliqigha maqul demdu? Muxter: eger shinjang musteqil bolsa, shinjangda turiwatqan xitaylarning yüzde 80 qismi buni qollaydu. Chunki ular siyasiy jehettin musteqil boliwalsa turmushiningmu bügünkidin yaxshiraq ötidighanliqigha ishinidu. Ular kündilik gep-sözliride da‟im dégidek: xitay ölkiliridin kélidighanlarning sani bekla köpiyip kétiwatidu, shunga bizning bu yerde ishqa orunlishishimiz qiyinliship ketti déyishidu. 70-80-yilliri shinjangdiki turmush sewiye xitay ölkiliriningkidin yaxshi idi. Hazir adem köpiyip kétip turmush süpiti töwenlep ketti. Shunga, shinjangdiki xitaylar musteqil bolushni qollaydu dep perez qilimen. Wang lishyong: xitaylarning musteqilliqni qollishi silerningkidin perq qilidighandu? Ular xitaylarning hökmüran bolishini aldinqi shert qilghan asasta bir qeder musteqil bir siyaset turghuzulishini himaye qilsa kérek, eger uyghurlarni asas qilidighan siyasiy tüzülme boyiche musteqil bolidighan bolsa u xitaylar choqum unimaydu. … Muxter: adettiki puxra xitaylar maqul dewiridu. Ularning kallisida qandaq qilsaq turmushimiz yaxshiraq öterkin dégenla oy bar. Eger shundaqla bir sélishturidighan bolsa, ular siyasiy jehettin musteqil bolghanning yaxshiraq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 84 ikenlikini körüp alalaydu. Siyasiy musteqilliqtin kéyin turmush sewiyisi choqum burunqidinSéning ösidu. Bügün Sherqiy bir idish gazning bahasi 62 som. Bu heqte méning bir nime déyishimning hajiti yoq. Xitaylarning özila néfit gazi dégen Türkistaning» bizning shinjangda (ular hazir bizning shinjang déyishidu) chiqidighan turup Sherqiy némishke shunche Séning qimmet, hu palanni! dep qaxshimaqta. Ular téxi bizdinmu Türkistaning» better qaxshaydiken. Bizde bolupmu déhqanlirimiz peqetla tebi‟i gaz ishletmeydu. Qalghan tebi‟iy gaz ishliteleydighanlarmu unche köp bolmighachqa xitaylardek unche bek qaxshimaydu téxi. Shinjangdiki xitaylarning mutleq köp qismi sheherlirimizde turidighan bolghachqa, ularning hemmisila gaz ishlitidu. Eger ularning muhim menpe‟etliri dexlige uchridimu boldi, ular choqum narazi bolishidu. Xitay maymuni uyghur maymunigha yangaq chéqishnimu ögütüptiken désenglerchu! Wang lishyong: emma herqandaq bir dölette, choqum dölet menpe‟etini aldinqi orun‟gha qoyup turup mesililerge qaraydighan gep. Xitay döliti dölet bixeterlikini közde tutup nimila bolsa bolsun shinjang, tibbet we ichki monggholdin ibaret u bipayan zéminlardin ayrilip qélishni hergizmu xalimaydu. Eger bu yerlerdin ayrilip qalghidek bolsa, 99 pirsentlik xitaylargha 40 pirsentlik zémin qalidu dégen gep. Shunga herqandaq bir dölet bixeterlik noqtisida bu topraqlarning qoldin chiqishigha yol qoymaydu. Muxter: eger undaq bolsa, yaponlarning xitaygha tajawuz qilip kirginimu eslide yolluq hésaplinidikende, chunki yapon zémini ularning nopusigha nisbeten bekla azliq qilidu-de! … Wang lishyong: dégining yolluq. Emma mesile shu yerdiki, sen xitay puxralirigha shundaq oylininglar déyelmeysende. Bu dégenlik eger bashqilar Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 85 manga küchi yetmisila men bashqilarni bozek qilalaymen dégen gep. Shundaq bolghachqa, démokratiyila bolsa milli mesililer choqum hel bolup kétidu dep Séning Sherqiy éytalmaymiz. Sen her qanche dégining bilen on milyon nopusluq uyghurlarni Türkistaning» bir milyart üch yüz milyonluq nopusqa ige xitaylargha taqabil turushta düch Sherqiy kélidighan shuncheSéning zor perqni inawetke almay turalmaysende. Sen xitay xelqi Türkistaning» adimiz köp dep maxtinidiken deysen, ras emesmu? Heqiqetenmu adimi köp. Dégine qéni, chichenler rosiyini shunche uzun yil awere qilip keldi. Emma aranla aware qilalidi xalas. Yene nime qilalayttiki, eng köp bolsa bir nechche yerni partilitip bir nechche adiminila öltürelidi, ular nimila qilsa qilsun, rossiye uninggha berdashliq bérip kiteligichiliki bar … Muxter: yaq undaq ish yoq. Rosiye siyasiyonliri bilen iqtisatshunasliri buning hésawini qilip körgen. Rosiyining hazqi xiyali orta asiya döletlirining néfiti. U yerning néfiti rosiyining chet yaqa yerlirdin ötidighan turba yolliri arqiliqla yawrupagha yetküzilidu. Yeni choqum chicheniyidin ötishi kérek, chicheniyidin bashqa ötidighan turba yoli yoq. Shunga rosiye chéchenlerning musteqilliqigha yol qoymighan. Emma kéyin shundaq bir hésawini qilip baqsa 600 milyon dollar chiqimdar bolghanliqini bilgen. Eger pütkül chicheniyini xelqara bazargha qoyup satimen désimu unche bolgha héchkim almaytti. … Wang lishyong: emma sen bundaq gepler bilen xitaylarni qayil qilalmaysen. Xitaylar sanga: yaq, chicheniye dégen qanchilik bir yerti, chinamchilikmu hésaplanmaydu. Emma shinjang dégen uningdin bekla chong bir yer dep turiwalsichu? (ikkisila külüshüp ketti.) Muxter: eger undaq ish bolsa, xitaylarning yaponlargha guna artishqimu heqqi yoq bolishi kérek emesmu? Ularmu koriye bilen manjuriyige ige boliwélishi kérek idi-de. Wang lishyong: bu dunyaning qandaq bir dunya ikenlikini bilmemting, kim ghalip kelse shu xan boliwalidu. Amérikimu shundaq qiliwatmamdu? Hindi‟anlarni shu amérikiliqlar yoqutup bolmidimu? Kanada, latin amérikisi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 86 qatarliq jaylarning hemmisila aq tenlikler bérip yerliklerni yoqutiwétip igelligen yerlerghu?Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: gherplikler özlirining bu ishlarni qilghanliqini tonuydiken. Ular Séningyurtini, Sherqiy tajawuz qilip bashqilarning tupraqlirini bésiwalghanliqini étrap Türkistaning» qilidiken. Étrap qilsa senmu bir nime déyelmeydikensen. U ishlar dégen ötmüshte qalghan ishlar. Ular nimila dégen bilen shu yerlerde ikki yüz yil yashidi. Qaytip kételmeydu. Qaytimen désimu nege qaytalaydu? En‟giliye ariligha qaytip kétishi kérekmu? Emma xitaylar uninggha oxshimaydu. Xitaylar biz bu yerni bésiwalmiduq, bu yer dégen ikki ming besh yüz yildin burun hetta üch ming yildin burunla xitayning bir parchisi idi, wahakkaza déyiship ademni yirgendüridighan bir munche exlaqsiz sözlerni qilishidu. Shinjang uniwérsititide yighin bolsila mushundaq geplerni qilishidu. Bu yetmigendek yighin‟gha qatnashqan profissorlarni ipade bildürüshke mejburlishidu. Bir qétim bir dotséntimizgha ipadengni bildür dep turiwalghanda, u kishimiz mundaq dep ipade bildürgen: ”hey, siler nimanchiwala quruq gep qilishisiler, siler dégen u ishlar téxi nechche ming yilning aldidikila ishlarken‟ghu, nechche on ming yilning aldidiki munu ishlardinmu xewiringlar barmu? Yeni u waqitlarda maymun téxi ademge aylinip bolalmighan waqitlar ikenduq, shu waqitlardimu uyghur maymunliri hem xitay maymunliri bar ikenduq, shu waqitlarda xitay maymunliri shinjanggha kélip uyghur maymunlirigha yangaqni chéqip yiyishning usullirini, derexqe chiqip üzhme yupurmiqini yiyishning usullirini ögetkeniken. Buningdin xewiringlar yoqmidi?“ emma sen gherpliklerning öz waqtida yerliklerni qandaq basturghanliqi heqqide ishligen kinolirini körgensen, ular öz xataliqini qobul qilidiken. Wang lishyong: undaq dégining bilen ularmu ketmey turiwalidiken‟ghu? Muxter: héch bolmighanda ular xataliqini étirap qilishni bilidiken. Emma xitaylarchu? Tiniwélipla olturidu. Ikkinchi dunya urushida yaponlar amérikiliqlarning pyér xarbor portini bombardiman qilghan idi. Emma urush Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 87 tügigendin kéyin qarisang ular ikkisining munasiwiti xéli yaman emes ikenlikini körisen. Séning Amérikiliqlar Sherqiy yaponlarni izchil türde yülep, emiliyetke ehmiyet bérip kelmekte. Gherbi gérmaniye bilen sherqi gérmaniyining Türkistaning» birlishish mesilisidimu gherip elliri gérmaniyige yardem qilip turdi. Emma Sherqiy jenobi koriye bilenSéning shimaliy koriye mesiliside, etrapimizdiki asya elliridiki Türkistaning» mesililerde xitay döliti yardem qilghanliqini kördüngmu? Yaq, yaq. Xitaylar bilen yawrupaliqlarning mijezi peqetla oxshimaydiken. Yawrupaliqlar xata qilip salghan bolsa derhal kéchirim soraydiken. Xitaylar kéchirim sorashni bilmeydu. Tarixtin buyan shundaq. Wang lishyong: déginingge menmu qoshulimen. Xitay ziyaliliri gerche xitay medeniyitini tenqit qilalighini bilen milli mesilige kelgende beribir chong xitaychiliqini qilishidu. Ulardiki büyük birlik éngi bekla éghir. Meyli démokratchiliri bolsun, meyli mustebitchiliri bolsun hemmisila bir-birige oxshiship kétidu. Muxter: bundaq ishlarni xitayning kino yaki edebiyatliridinmu köriwalghili bolidu. Hemmila yerde dunyada bizdek nochisi yoq dégendek geplerni qilishidu. Xitaylar islam heqqide bilidighanliri bekla az, bilishnimu xalimaydu. Hazir ularda gherpning nersiliri bekla omumliship ketti. Meyli xitay ölkiliride bolmisun, meyli shindangda bolmisun, pütünley qarghularche egeshmekte. Buningdiki birdin bir sewep shuki, xitaylarda étiqat dégen nerse yoq. Eger birer étiqadi bolmaydiken, milliy medeniyetmu choqum bir künisi gümran bolidu. Xitaylar gherpliklerge qarap: wah, gherplikler shunche tereqqi qilghanliqidin qarighanda ularning turmush adetlirimu eng ilghar bolsa kérek he! déyiship kétidu. Eslide nedimu undaq ish bolsun. Shotlandiyiliklerning erliri uzun könglek kiyip yürmemdu, u dégen ayallar kiyidighan kiyim tursa, eger bizde uzun köynek kiygen birer erni körse xeq külüp téliqip qalar. Emma shu dégen shotlandiyiliklermu buninggha bir sewep körsiteleydighandu heqichan. Ular uzun könglek dégenni ayallar kéyidighan kiyim ikenlikini bilelmigidek kishiler emestu? Dunyaning hemme yéride uzun könglekni ayallar kiyidighan kiyim dep tonuydu. Shundaq emesmu? Emma Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 88 shotlandiyilikler özlirining milliy örpe-adet alahidilikini namayen qilish üchün kiyidu. Xitaylar tashqi dunyani bekla az hés qilalaydu. Shunga birer mesilini Séning Sherqiy oylighanda her da‟im xam oylaydu. Ular peqetla öz medeniyet da‟irisidila Türkistaning» mesililerge baha bermekchi bolishidu. Bir nime bolsila kungzi undaq Séning Sherqiy deptiken, tang dewridiki sha‟ir mundaq deptiken depla chüshidu. Türkistaning» Wang lishyong: yeni peqet öziningla dunya qarishi boyiche mesililerge qaraydu. Bashqa milletlerning tarixi, medeniyitini peqetla isige keltürüp qoyushmaydu. Muxter: eger biz bu heqtiki geplerdin shundaqla éghiz achtuqmu boldi, derhal bizge millitchi yaki bölgünchi dep baha bérishidu. Milletchi déyishsighu meyliti, emma ular séni bölgünchilik qiliwatisen dep ching turiwalidiqi yaman-de! eslini sürüshte qilsaq, ularning özlirimu bu ishni xiyaligha keltürüp baqmighan. Ular döletning teshwiqatidin bashqisini hergiz bilmeydu. Shinjang tarixi heqqidimu hökümet chiqarghan tarix derslikliridin bashqa birer matériyal körüp baqqanmu emes. Xitaylarni bashqilarning ishidin bekla xewiri yok kishiler déyishke bolidu. Özlirige tewela nerse bolidiken, u nersini maxtap uchuriwétishidu. Bashqilarning séningkidin yaxshiraq nersiliri yoqmidu? Séningkidinmu chirayliqiraq nersiliri yoqmidu? Xitaylar bundaq ishlarni xiyalighimu keltürüshmeydu. Uyghur ziyaliliri xelq‟ara weziyet bilen dölet ehwalini, her qaysi milletler ehwalini xitay ziyalilirigha qarighanda xéli tepsili bilidu. Xitay memori xadimlirining köpünchisi herbi septin kesip almashturghan kishiler Muxter: shinjangdiki xitaylar her da‟im azsanliq milletlerning medeniyet sapasini töwen dep qarishidu. Eslide ularning özlirining medeniyet sapasi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 89 bizningkidin köp töwen. Dölet organlirining memori organlirini alidighan bolsaq, shinjangdiki dölet xizmetchilirining yüzde 50 tin artuq qismi burun Séning Sherqiy herbi bolghan kishiler bolup, herbiliktin qaytipla dölet xizmetchilik wezipisige Türkistaning» orunlishiwalghan kishiler hésaplinidu. Shinjangda herbi septin kesip Séning Sherqiy almashturghanlarning ishqa orunlishish nisbiti bekla yoquri. Héch bolmisa Türkistaning» téxnikom yaki toluq ottura mekteplerni püttürüp kélipla xizmetke kirgenler bolup, ular ishlep turup ali téxnikom yaki mexsus kesip pakoltlirining déplomigha irishidu. Shinjang ma‟arip komutiti nurghunlighan xitay oqughuchilirining oqushigha meblegh ajritip turidu. Bu xitaylar oqush üchün xitaygha bériwélipla kelgili unimaydu. Shinjangdin xitay ölkilirige bérip ali mekteplerde oqush pursitige érishken xitaylarning 90 pirsenttin artuq qismi qaytip kélishni xalimaydu. Belkim shinjang tewesidiki ali mekteplerde oqughanlarning yérimidek qismi shinjangda qélishimu mumkin. Emma qalghan yérimi xitay ölkilirige kétiwalidu. Shuninggha qarimay yerlik hökümet da‟iriliri shinjang ma‟aripigha unchilik meblegh salduq, munchilik meblegh salduq, dölet qanche milyart pul ajratti déyishkini bilen, oqushqa iwertkenlerning köpi qaytip kelmeydu. Undaqta ayrilghan bu pullar shinjang ma‟aripigha sélin‟ghan meblegh hésaplinamdu? Eger bu pullarni milliy oqughuchilar üchün ishletken bolsa idi, ularning 95 pirsent qismi, hetta 99 pirsent qismi qaytip kelgen bolatti. Milli oqughuchilar ali mektep püttürgendin kéyin shangxeydiki shunche yoquri ma‟ashqa qarimay ming nechche yüz koyluq ma‟ashqa razi bolup shinjanggha qaytip kélishidu. Döletning shinjang ma‟aripigha ayrighan pulining 60 pirsent qismi xitay oqughuchilirigha bérilmekte. Ular bu pulning küchi bilen ali mektep püttüriwélipla xitay sheherliridin qaytip kelmeydu. Belkim ularning ondin birersi qaytip kilelishimu mumkindu, emma qalghan toqquzi, hetta onining hemmisila qaytip kelmeydu. Yeni ali mektepte oqushqa iwertilgen xitaylarning hemmisi dégidek xitay ölkiliridin ish tépip qaytip kelmeydu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 90 Iwertken ali mektepte oquydighan oqughuchiliri qaytip kelmigendin kéyin, hökümetmu xitay Séning ölkiliridin téxnikom püttürgen oqughuchilarni yighip Sherqiy gheripni échish, yardemge kelgen yashlar dégendek namlar bilen shinjanggha Türkistaning» tökiwétidu. Gherpni échish bilen shoghullinidighanlar eslide ene shundaqlar Séning Sherqiy bolup, ularmu xuddi eyni waqtida ‟chégra rayon‟gha yardem bérimiz„ dep kelgen shangxeylikTürkistaning» ziyalilargha nam bérilgendek bularghimu ‟gherpni échish üchün töhpe qoshidighanlar„ demdu ish qilip, öziche bir xil nam bériship shinjangda ishqa orunlashturushmaqta. Eslide ular yézida chong bolghan déhqan baliliri bolghachqa yurtigha bérip dadisidek déhqan bolushni xalimaydu. Shunga undaqlar téxnikom déplomigha érisher-érishmes yaki birer adettikichila mexsus pakoltit déplomini qolgha kirgüzgen haman, shinjanggha barsaq dölet organlirida xizmetke orunlishish bekla asan‟gha toxtaydiken, baramduq emise? Déyiship, bu terepke telpünüshke bashlaydiken. Ularning yurti sehrda, ata-anisimu qolidin ish kelmeydighan déhqan, birer arqa tirikimu yoq, oqighan biliminingmu tayini yoq, ish tapmaqmu shunche tes, qandaq qilish kérek? Bu terepke kelgen hamatla dölet kadiri bolidighan gep, hemmisi bu terepke éqin qilishqa bashlighan. Emma shinjang uniwérsititini püttürgen milli studéntlar bolsa hemme yerde ishqa orunlishalmay ishsiz yürgini yürgen. Bügünki künde bu tereptiki herqaysi memori organlarda ma‟arip sewiyisi bilen medeniyet sewiyisi yoquri bolghan xitaylar bekla kam. Shinjangdiki xitaylarning omumi medeniyet, bilim süpiti azsanliq milletlerningkige yetmeydu. Azsanliq milletlerning medeni, bilim sewiyisi bu yerdiki xitaylarningkidin nechche hesse yoquri. Dölet kadirliri arisidiki uyghurlarning 80 pirsenttin artuqi mexsus pakoltitlarni püttürgenler bolup, xitaylardiki bu nisbet 20-30 pirsent etirapidin ashmaydu. Qalghanlirining yüzde 50 qismi herbi septin kelgenler, qalghan 30 pirsini téxnikom püttürgen yaki bolmisa ata-anisigha egiship kélip xizmetke orunlishiwalghanlardur. Ularning bilimi asasen dégidek özlikidin ögünüsh arqiliq érishilgen bolup, körünüshte ali téxnikomdin yoquri déplomi bardek qilghini bilen, ular qaysi mektepni Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 91 püttürdüng dep sorisangla téléwizor uniwérsititini demdu yaki partiye mektepni demdu birSéning yerlerning ismini déyishidu. Hetta bir qisimliri déplomni Sherqiy pulgha sétiwélishqan. Xitaylar medeniyet süpitining yoquri-töwenliki uning Türkistaning» til bilishige qarap belgilinidu déyishidu-yu, héchqaysi bir éghizmu uyghurche Séning Sherqiy bilmeydu. Türkistaning» Uyghurlar bilen xitaylarning birge turalmasliqidiki rijim sewepliri Wang lishyong: meyli séning közqarishing boyiche bolamdu yaki uyghurlarning közqarishi bolamdu, xitaylargha qandaq qaraydighanliqinglarni hem ulargha qandaq baha béridighanliqinglarni bayan qilalamsen? Uyghurlar bilen xitaylarning munasiwitining shunche yirigliship ketkenlikining sewebi ijtima‟iy tüzüm mesilisimu yaki bu ikki milletning milli xaraktiridinla birge yashiyalmaydighanliqidin kelgenmu? Xitaylarning milli alahidiliki silerche qandaq? Muxter: uyghurlar bilen xitaylarning birge yashishi mumken emes déyishkimu bolmas. Bügünki kündiki bir-birige ishenmeydighan ehwalgha chüshüp qélishigha ijtima‟iy tüzüm sewep bolmaqta. Chunki bügünki tüzüm atizimni terghip qilidighan bir tüzüm. Héchqandaq bir din‟gha étiqat qilmaydighan, héchqandaq bir eqide cheklep turmighan bir millet bilen din‟gha étiqat qilidighan uyghurlarning birge turalishi bekla qiyin bir ish. Mana bu sewep bu ikki milletning birge turalmasliqini keltürüp chiqarmaqta. 90-yillarda, xitay kompartiyisi milletchilik rohini terghip qilip, milli pexrilinish idiyisini terghip qilish arqiliq özlirini saqlap qélishqa urunmaqta. Mutleq köp sandiki xitaylarmu ulargha egiship jongxwa milliti dégen nersini kötürüp chiqishmaqta. Ularda xitay menpe‟etini merkez qilish deydighan eqide bekla chongqur. Shunga nurghunlighan ziyalilirinimu öz ichige alghan xitaylar bu menpe‟et mesilisini bekla muhim orun‟gha kötürüp qarashmaqta. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 92 Ular bashqa milletlerning medeniyitini bek bilep ketmigechke, bügünki künde ular bilen birge turushni téximu qiyinlashturiwetti. Séning Sherqiy Türkistaning» Biz bügün birer xitay amérikida parlamént ezasi bolghanliqi yaki birer yoquri Séning Sherqiy derijilik emelge Türkistaning» teyinlen‟genlikige oxshaydighan ishlarda, u xitayning amérikida yashaydighan ikkinchi ewlat xitay bolishigha, uning ata-anisining allimuqachan amérika grazhdanliqigha ötüp ketkenlikige qarimay xitaylar bu ishni pütün teshwiqat wastilirini seperwer qilip maxtap kökke kötürüshke tirishidighanliqini köp chéliqturimiz. Bundaq ishlar bashqa ellerde barmidu? Méningche bashqa eller bundaq ishlar bilen anche bek chatiqi bolmisa kérek? Xitay hökümitining teshwiqat hujumlirida del ene shundaq milliy rohni teshwiq qilishni asas qilidighan bolup, ularning otturgha qoyghan bahanisi qédimqi qaysi bir impiriyisining birlikke keltürüsh idiyisi bilen birdeklikni saqlash. Ular ene shuningdek tarixi noqtidin chiqip olturup milletchilik rohini terghip qilishqa urunishidu. Buningdin irqchiliq chüshenchiler, birge turushni mumkin qilalmaydighan weziyet bekla asan peyda bolidu. Bu ishlarmu tüzümge munasiwetlik ishlar. Eger xitay kompartiyisi mewjutla bolidiken, bundaq bir weziyetni özgertishni perez qilishqa bolmaydu. Ular hazir sotsyalizim yoli dégenni bir chetke chöriwetkenliki üchün, peqet ene shundaq bir milletchilikke tayinipla özini saqlap kelmekte. Ular öz ornini, partiyisining mewjutliqini saqlap qélishni meqset qilip partiye nami bilen millet namini birleshtüriwaldi. Bundaq bir teshwiqatning aqiwiti choqum ikkinchi dunya urushi mezgilidiki gérmaniyide körülginidek milliy sotsyalizim partiyisi sheklini keltürüp chiqiridu. Eyni waqtidiki némislar yawrupaliqlar bilen birge turalmighachqa, ya ularni boysundurishi kérek ya bolmisa ularni yoqutiwétish deydighan, ulargha hayatliq heqqini bermeslik yolini tutushqan idi. Shunga ularning hayatliq muhitimu künsayin tariyip ketken idi. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 93 Wang lishyong: séningche bolghanda, bu türdiki atizimchiliq, hökümetning Séning Sherqiy teshwiqati netijiside peyda boliwatqan bir ehwalmu yaki bolmisa …? Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: hökümet teshwiqatining netijisi. Xitaylar eslide bir milliy dini bar bir Türkistaning» millet idi. Mesilen dawizm dégini xitaylargha mensüp bolghan bir xil din hésaplinatti. Xitaylar burun ene shu étiqatqa ige bolghan idi. Bügün umu yoq, héchqandaq bir étiqati bolmighan bir milletke aylandi. Buni shu hökümet keltürüp chiqarghan. Uyghurlar némishke xitaylarni xalimaydu? Wang lishyong: eger birer uyghurdin sen xitaylargha ishinemsen dep sorighidek bolsang, köpünche uyghurning béridighan jawabi oxshash: yaq, ishenmeymen! bundaq ishenmeslikni peqet hökümetning tézginlep turishi bilen yolgha qoyiwatqan tüzümila peyda qilghan emestu? Xitaylarning milliy alahidiliki yaki xitay medeniyitining özidimu birge turalmasliqqa sewepchi bolidighan yerler yoqmu? Muxter: méning diqqitimni chekken bir noqta, xitaylarning muhim alahidiliki bashqurghuchilirigha qarghularche boysunush alahidiliki bolup, özining shexsi meydanini ipadiliyeleydighan kishiliri bekla az iken. Kündülük turmushidimu hemme nersige kitapta yézilghan ölchemler boyiche baha bérishidiken. Palani kitapta mundaq dégen, pustani kitapta undaq bayan qilin‟ghan déyiship, mesililerni özining oy-pikiri, özining chüshenchisi boyiche bahalashmaydiken. Sen ular bilen birer mesilide talash-tartish qildingmu boldi, köp sandiki xitaylar qopup miladidin burun kungzi demdu, lawzi demdu palani adimimiz mundaq dégen, undaq qilghan dep idyomgha aylanduriwélip Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 94 sözleshke kirishidiken. Hökümetmu hazir ene shundaq nersilerge ésiliwalghan. Ular Séning buni yene dunya miqyasida terghip qilishmaqta. Xitaylar Sherqiy dangliq, abroyluq ademlerning nezeriyisini yaki misallirini ishlitishke amiraq. Türkistaning» Ular öz millitining nersilirini bekla chong biliship, bashqilarning nersilirini Sherqiy bekla nachar, ajiz Séning dep qaraydu. Ularning nurghun edipliri xitay millitining Türkistaning» edebiyatini, medeniyitini, tarixini tinmay sözlep, özlirini dunyaning merkizi dep qarishidu. Xitaylar bashqilargha hergiz ishenmeydu. Mesilen alayli, eger méningdek birsi ishxanida bir nerse axturiwatqan bolsa, ulardin birsi derhal otturgha chiqip qalaymaqan qilma, buzup qoyisen déyishidu. Ular méningdek birsining ularning nersilirige tigipla qoysa buzup qalaymaqanlashturiwétidu dep hésaplaydu. Ular qilghanla ish iken, uninggha bashqilarni buzghunchiliq qilidu dep hergiz yéqin yolatmaydu. Chunki xitaylar bashqilargha ishenmeydighan bir xelq. Yene bir ish, xitaylarning mutleq köp qismi ichige qapliniwélip özining könglidikini yushurupla yüridu. Xitaylar könglide qandaq oylaydu, nimini oylawatidu, nime dimekchi? Bilgili bolmaydu. Uyghurlar undaq emes. Uyghurlar bashqilar bilen bir nechche qétim körüshkendin kéyin bir-birsini asasen chüshineleydu. Xitaylar herxil sorunlarda her türlük mijezde otturgha chiqishqa bekla usta. Ular dewrning özgirishige egiship qaysi dewrde, qandaq muhitta qandaq oylinish, qandaq mu‟amile qilishni bekla pishshiq özleshtüriwalghan. Xitaylarning bu teripi uyghurlargha oxshimaydighan yéri. Toghra, uyghurlardimu bundaqlar yoq emes. Emma undaqlar uyghurlar arisida bekla az. Xitaylarning mutleq köp qismi her xil sorunlarda herxil chirayda yaki herxil qiliqta otturgha chiqiwalidiken. Yene bir alahidilik, xitaylar birer ishqa mes‟ul bolghan hamat amal qilip özini gewdilendürüshke tirishidiken. … Wang lishyong: özini körsitiwélish dégining …? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 95 Muxter: yeni bashqilarning yalwurushini telep qilidiken Séning uninggha Sherqiy démekchimen. Ular hoquqini özining bir mülki qiliwélishidiken, ularda hoquq Türkistaning» bekla etiwarliq hésaplinidiken. Emma kesipi éngi bekla nachar kélidiken. Séning Sherqiy Mesilen alayli, eslide biz hemmimizla oxshash medikarliq qiliwatqan Türkistaning» bolsaqmu, xitay bolghini özining qiliwatqan ishini bashqilardin muhim bir emel tutqanliq, qaltis biri dep hésaplaydiken. Emma u bir medikar ikenlikini xiyalighimu keltürüp qoymaydu. Shundaq qilip yürüp rehberlikke eng yaxshi ishlewatqan, eng qabiliyetlik kishining özi ikenlikini körsitishningla piyida bolishidiken. Wang lishyong: bayam sen, xitaylarning nersisige tigipla ketseng uni buzisen dep warqirap, sanga ishenmeydu dégen iding. Yeni ular séning uyghur ikenlikingge qarap shundaq mu‟amile qilamdu yaki hemmila kishige shundaq qilamdu? Muxter: méningche ular hemmila ademdin guman qilamdikin dep oylaymen. Xitaylar arisida yéqin munasiwet qilishidighanlar bekla az. Shunga ular imkan bar öz öyide yaki bekla tar da‟iriside yashashni xalaydu. Emma uyghurlar undaq qisilghan muhitqa hergizmu könelmeydu. Ular keng da‟iriliq qoyuq ijtima‟i munasiwet qilip yashashqa amiraq. Yene bir ehwal, men uchratqan xitaylarning köp qismi birer ishni xata qilip qoysa yaki qilghan ishi exlaq ölchemlirige toghra kelmigidek qilsimu qilche numus qilmay bizirip yüriwéridiken. Hetta birer bahane tépip u qilghinining héchqanche ish emeslikini aqlashqa urunidiken. Yene bir ish, xitaylar séning derijengge bekla ehmiyet qilidiken. Sen qaysi derijidiki biri bolsang, sanga shu derijige mas mu‟amile qilidiken. Eger séning ornung yoquri bolsila sanga siliq-sipaye mu‟amile qilidiken. Eger aldidiki adem adettiki biri, özige qilche qimmiti bolmaydighan biri bolghinida, bayiqi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 96 mijezi tüptin özgireydiken. Qisqisi, ular bashqilarni uchigha chiqqan axmaq, kallisi ötmeydighanSéning döt sanaydiken. Birersige shundaqla éghiz échish bilen Sherqiy teng, terbiye bérishke, sanga yol körsitishkila urunishidiken. Bashqilarning Türkistaning» eyiwini körsitishke, bashqilarni tenqitleshke, undaq qilsang bolmaydu, bundaq Sherqiy qilghining toghra Séning emes depla yürüshke amiraq iken. Emma uning özi Türkistaning» héchqachan xataliship baqmighanmidu? Gepning qisqisi, uning ötkezgen xataliqi séning ötkezgen xataliqing aldida héchnimige erzimes ish hésaplinidiken. Adette, uyghurlar bilen xitaylar jidelliship qalsa, urushup qalsa, xitaylar dunyadiki eng paskina tillar bilen haqaret qilish, warqirap jarqirashtin, ademni jili qilip yériwetkidek gepning hemmini qilishtin bash tartmaydikenu, qol sélip urmaydiken. Emma biz uyghurlarda undaq yol boyida ikkisi ikki tamgha yülinip turup bir-birsini nechche sa‟etlep tillishidighan ehwalni zadila uchritalmaysen. Uyghurlar bir nechche éghiz tillashtimu boldi, uningdin kéyin mush bilen sözlishishke kirishidu. Ya sen méni yéngip chiqishing kérek ya men séni. Emma xitaylar shundaqla qol tekküzdimu boldi, derhal uni chongaytiwétidu. Emma nimishke qol tekküzginini héchkim sürüshte qilishmaydiken. ”Tumaq“ bilen ”saman qalpaq“ ning perqi Wang lishyong: undaq bolsa, séningche bu türdiki zidiyetlerning sewebi milletning oxshimasliqidin otturgha chiqiwatqan bir-birsige ishenmeslik tuyghisining netijisimu qandaq? Muxter: yaq, méningche mesilining tügüni undaqmu emes. Bügün Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 97 heqiqetenmu bu ikki millet bir-birige ishenmeydighan weziyet shekillendi. Emma bundaq ishenmeslik bu yerde yene asasliqi shinjangdiki xitaylarning Séning Sherqiy éngi uyghurlarni biz mustemlike qiliwalghan bir millet, bizdin töwen millet Türkistaning» dep tonushidin kelmekte. Ular éghizida démigini bilen, ularning bizni ene Séning Sherqiy shundaq hésaplaydighanliqi pütün heriketliride éniq ipadilinip turmaqta. Türkistaning» Nurghunlighan xitaylar öz ara sözleshkinide bizni ‟uyghur„ démestin ‟tumaq„ déyishidu. Wang lishyong: shundaq déginini sen anglighanmiding? Muxter: bir künisi men ishxanigha kirishimde ular tumaqlar undaq, tumaqlar mundaq dep sözlishiwatqan iken. Men ulargha: hey saman qalpaqlar bizni yene nimiler déyishiwatisiler, siler shunche dötmu, tire qalpaq bilen chigh qalpaq ottursida bekla chong perq bolidighanliqini bilmemtinglar? Saman qalpaqni hemmila adem toqiyalighini bilen tire qalpaq üchün alahide téxnikang bolmisa yasiyalmaysen. Qoy tirisini yögepla bash kiyim qilip kiyiwalghili bolmaydu. Uni xéli qiyin téxnika bilen andin tumaqqa aylanduralaysen. Sen körmidingmu qaysi bir bayiwetchi qishta tumaq kiymey yüridu? Sherqi shimal ölkilerde shimalliq chong bayiwetchilermu tumaq kiyidighandu? Seddichin boyliridikiler tülke tumiqi kiyidighu deymen, shundaqmu? Siler téxi tire tumaqni siler közge ilghinglar kelmeydu téxi dédim. Wang lishyong: shundaq diwiding ular nime dédi? Chaqchaq dep qoyghantuq dégendu heqichan? Muxter: eliwette shundaq deydide. Bu dégen ularning aghzigha rem bolup ketken. Ular her da‟im shundaq, özini aqlash üchün chaqchaq qilghantim, mundaqla dep qoyghantim dep qutulidu. Eger sen ularning esli gherizini éytip Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 98 berseng ular derhal séni milliy hésiyatqa da‟ir gep qilishqa bashliding dep qorqutmaqchi bolishidu. Séning Sherqiy Türkistaning» Xitay xeq dégen Séning ene shundaq Sherqiy ademler, körsitidighan bahanisi kürming. Mesilen qatnash weqesini alsaq, mashina yenggil sürkilipla ötkendek qilsimu Türkistaning» héch yéri birnime bolmighinigha qarimay doxturgha bérip s t gha chüshüsh dégendek ishlar bilen chaplishipla qalidu. Emma uyghurlar yéqilip chüshken bolsimu ornidin turup u yer-bu yérini tutup béqip mashinigha qarap qoyup yoligha rawan bolidu. Bek bolup ketse qarawiraq heydiseng bolmamdu! dep waqirap qoyidu shu. Xitaylar bundaq bahanini tépiwalsa derhal doxturgha apar dep yétiwalidu. Doxturlarmu héchnime bolmaptu dése way-jan, wayyey, bek aghrip kétiwatidu dep warqiraydu. Héchnimeng yoq nimige aghriydiken, sen heqichan s t gha chüshirishni oylidingghu deymen, boldi, tekshürüp qoydum didimu boldi, u xitay doxturgha ésilipla qalidu. Ular ene shundaq budushqan bir xeq. Bezi ushshang-chüshshek ishlardimu ademni aware qilip chaplishiwalidu. Birer mesile chiqirishningla péyida yüridu. Méning dostumning taksisi bir qoraning derwazisi aldida toxtighan idi, bir xitay balisi qoradin yügirep chiqiwitip mashinigha urulup kétidu. Keynidinla balining ata-anisi chiqip mashinini sen nimishke bu yerge toxtatqan iding dep jidel qilghili turdi. Héliqi dostum uninggha bu yerde mashina toxtitishqa bolmamti emise dise, ular sen mashinini buyerge toxtitip mushu ish chiqti, sen bu ishqa mes‟ol bolishing kérek, qatnash saqchisigha barimiz dep turiwalidu. Saqchigha barghandin kéyin saqchilar baligha qarap héchnime bolmaptighu dése, ayal xitay ”balam choqum bir nime boldi“, dep turiwalidu. Saqchilar ”bir nime bolghinini sen qandaq bilisen?“ dése, u ayal doxturxanigha bérip qol-putlirini tekshürtimiz dep turiwalidu. Saqchilar amal qilalmay dostumgha: ”eger kéyin bu bala bir nime bolup qalsa sanga artip dawa qilishtinmu yanmighidek, u chaghda balagha qalghandin hazir bérip tekshürtüp kelgining tüzüktek qilidu“ Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 99 déyishidu. Dostum doxturxanigha aparghinida, doxturlar aparatqa sélip balining put-qollirini tekshürüp héch ish yoq deydu. Shundila u xitay balisini Séning Sherqiy élip ketti. Emma pütün chiqim dostumgha artildi. 500 koydin artuq pul tölidi. Türkistaning» Uyghurlar xitaylarning bundaq ishigha uchrapla qalsa balada qalghini shu. Séning Sherqiy Xitaylar boldi qilmay séni bir amallap edepleshningla koyida bolidu. Türkistaning» Wang lishyong: hés qilishingche shinjangdiki xitaylar özlirini yerlik milletlerdin üstün chaghlap, yerlik milletlerni közge ilmaydighan ehwallar bekla éghirmu? Muxter: bekla éghir. Hemme manglurlar dégidek birer jidel bolup qalsila derhal 110 gha tilpun qilishqa amiraq. Ular hökümet ularni uyghurlardin qoghdaydighanliqini bilidu. Bundaq tonush 97-yilidin kéyin téximu küchiyip ketti. Burun unchilik emes idi. Bu künlerde kichikkine bir sürkilish boldimu, derhal saqchigha télpon bérishidu. Yeni bizning herbilirimiz, bizning saqchilirimiz bizni qoghdaydu dep shundaq qilidu. Saqchigha melum qilish statistikiliridinla bundaq melum qilishlarda uyghurlar bekla az salmaqni teshkil qilip kelgenlikini, xitaylarning 80-90 pirsenttin atuqini teshkil qilidighanliqini köriwélishqa bolidu. Milliy toqunush bolup qalsa qaysi terep üstün kiler? Wang lishyong: séningche, eger bu künlerde birer milli toqunush chiqip qalghidek qilsa, qaysi terep küchlük chiqar? Muxter: perizimche bundaq birer weqe ürümchi bilen shixenzilerde yüz bérip Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 100 qalghidek qilsa xitaytlar üstünlükke érishiwélishi mumkin. Aqsu bilen korlida ikki terep teng kélip qalarmikin.Sherqiy Qalghan yerlerde yenila uyghurlar bésip Séning chüshidu. Xitaylar sheher ichide köp. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: xitaylar burun unchilik birlik bolalmaydighan, ittipaqsiz bir Türkistaning» xelq idi. Bir-birsige yardem qilipmu ketmeytti. Ular hazirmu shundaqmu? Millilar bir-birsige yardemliship turidiken. Shunga adimi az kélip qalsimu özidin köp xitaylargha qarshi tirkisheleydiken. Bügün bu ehwal özgerdimu qandaq? Muxter: özgerdi. Yer‟asti gurohlargha munasiwetlik kinolardin, xongkong kinoliridin urup bozek qilidighan, öltüridighan topliship guruhliship jidel chiqirish usullirini xitaylar öginishke bashlidi. Xitay balilirimu hazir topliship oynaydighan boldi. Taksi shopurliri yaki lükchek xitaylar arisida yénigha pichaq sélip yüridighanliri köpiyip ketti. Wang lishyong: oxshimighan milletler ottursidiki yashlar urush-jidili köpmu? Muxter: bu türdiki ishlar, yoq dégili bolmaydu. Emma köp emes. Chunki ular bir-birsi bilen bérish-kilishi bolmighachqa, ularning pa‟aliyet qilidighan yerlirimu ayrim yerlerde bolidu. Wang lishyong: qaysi bir millet ichidikilerdin bir guroh boliwélip bashqa qaysi bir millet ademlirini uridighan ishlar barmu? Yeni mexsus, pilanliq uridighanlarni deymen, yeni shu némislardiki taqirbashlar gurohidikilerdek démekchi. Muxter: yoq. Undaq ish meyli xitaylarda bolsun yaki uyghurlarda bolsun yoq. Wang lishyong: sen baya hökümet otturgha chiqip xitaylarni qoghdap, yerliklerni bésip béridighan ehwallar barliqini dégen iding, bundaq ishlarning qaysi jehetlerde körülidighanliqini diyelemsen? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 101 Muxter: bügünki künde, kop sanliq uyghurlar saqchigha kirip qalsang beribir Séning Sherqiy ziyan tartisen dep qarishidu. Shunga biz uyghurlarda mundaq bir qarash bar: Türkistaning» eng yaxshisi heq talishimen démey xitaylardin yiraq turunglar. Dert tökimen Sherqiy dep saqchigha béripSéning yürmenglar. Eger xitaylar bilen urushup qalsanglar ularni qopalmighidek qilipTürkistaning» urup yumilitiwétip qéchip kitinglar. Jidelliship saqchigha bérip qalsanglar beribir xitayning rasqa chiqip ziyan tartidini özenglar bolisiler dep bir-birige nesihet qilishidu. Wang lishyong: buning sewebi nime, til uqturalmasliqtinmu? Qarshi terep gépini asan uqturalighachqa shundaqmu yaki saqchilar bir terepke yan basidighanliqi üchünmu? Muxter: uyghurlar ikki éghiz gepni eplep sözliyelmey turup xitay dep salsila milli hésyatqa bérilgenlik mesilisi dep qarilidu. Burunqi waqitlarda uyghurlar xitaylarni xitay dep kéliwatqan idi. Hazirqi yézilardimu yene shundaq atishidu. Adettiki sorunlarda, yeni biz dostlirimiz bilen haraq ichip olturup paranglashqinimizdimu xenso dimey xitay deymiz. Xenso dégen bu atalghu shinjanggha kirginige yüz yilmu bolmidi. Wang lishyong: uyghur tilida xensolarni ”xitay“ dep atamdu? Uningdin bashqa muwapiqiraq söz yoqmu? Muxter: yoq. Qédimdin tartip shundaq atap kelgen ikenmiz. Bügünki künde xenso deydighanlar asasen memori xizmetchiler yaki shundaqlarning a‟ilisidikiler. Hazir xelqaradimu xensoni ”xitay“ dep qobul qilghan. «amérika awazi» mu ‟xitay„ dep sözleydu. Emma xitaylar bu atalghu haqaret sözi dep ching turiwélishidu. Uyghurdin birsi xitay depla qoysa saqchilar ”nime déding? Xitay dédingmu?“ dep tillighan bolup anglinip jéni chiqidu. Shundin kéyin xitaygha yan basidighan, mu‟amilisimu wehshilishidighan bolidu. Xenso dégenlik xitay milliti dégenlik emes. Xitay millet milliti dep atalghu yoqte. Héchkim undaq dimeydighu? Uning üstige xitaychidiki xenso Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 102 dégendiki millet sözini uyghurchida digili bolmaydighan tursa. ‟xitay„ sözi uruschidimu shu piti ishlitilidu. Sherqiy Shunga uyghurlarning ‟xitay„ déyishi bir Séning adetlen‟gen atalghu mesilisi. Talash-tartishlarda her da‟im diyilidighan bir Türkistaning» gep. Emma ularning aldida u gep aghzingdin chiqsila ishliring buzulushqa Séning Sherqiy bashlaydu. Türkistaning» Shinjangdiki xitaylar ‟chidimas„ ”Sadam“ ismi quyulghan bowaq Wang lishyong: uyghurlar öz ornining tüwenlikini, xitaylarning bozek qilishigha uchrap turiwatqanliqini dégini bilen, shinjangda yashawatqan xitaylarmu özlirining shinjangda ikkinchi orundiki grajdan derijisi boyiche mu‟amilige uchrap turghanliqini éytip hökümetni tillaydiken. Bu yerde bir parcha maqale bar. U maqale tor betliride bekla keng tarqilip yürmekte. Bu maqalining aptori özige ‟chidimas„ dep leqem qoyiwalghaniken. U kishi men shinjangda yashighanliqim üchün shinjang mesilisi üstide bir nersiler yazdim deptdu. Bu maqalini senmu oqup baq, andin bu maqalini abzaslar boyiche qisqiche bahalap baqsang qandaq? Muxter: (u maqalidin bir abzas oquydu) shinjangdiki térrorizimchilar bashtin axiri milli mesililer bilen, musteqilchilar herikiti bilen chemberches baghlan‟ghan, ötken esirning 40-yillirida yüz bergen ”üch wilayet inqilawi“, 50-yillarda yüz bergen shinjang ”banditlar weqesi“ (musteqilchiliq), 60yillarda yüz bergen ”ghulja-chöchek weqesi“, 70-yillarda yüz bergen qeshqer ”öktebir weqesi“, 80-yillarning axirida yüz bergen ”peyzawat weqesi“, ”barin weqesi“, 90-yillarda yüz bergen ürümchi 25-fiwral weqesi“ (5-fiwralni dése Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 103 kérek − t), ”ghulja weqesi“ dégendek weqelerning her qandiqi milliy musteqilliq, zulumgha qarshi turush dégendek tughlarni kötürüshüp chiqqan Séning Sherqiy bolup, milli bölgünchilik, térrorchiliq shinjangda yétilish shara‟itigha we Türkistaning» munbet tupriqigha ige. Shundaq bolghachqa, bundaq ishlarni hergizmu Séning ”intayin az sandiki bir uchum Sherqiy dini esebilerning qiziqishidinla otturgha chiqiwatqan ishlar“Türkistaning» dep qarimasliqimiz kérek. Paris qoltuqi urushi partilishi bilen teng, shinjangdiki nurghunlighan uyghur yashliri iraqqa bérip jengge qatnashmaqchi bolushqan. Shu mezgillerde, ‟sadam„ étini qoyghan buwaqlar hemmila yerni qaplap ketken bolup, ular sadamni musulmanlarning qehrimani dep hisaplishidiken. Bundaq ishlar shinjangdiki ali mekteplerdiki yoquri melumatliq kishiler arisidimu bundaq tesirni yuqturiwalghanlar bekla köp iken. Késip éytalaymenki, u chaghlarda uyghurlardin birmu kishi iraqtiki urushqa barghan emes. U yer dégen yügürüp chiqsila barghili bolidighan daghdam ochuq bir yer emes-te. Yolda chégralar bar. Uyghurlar barimen depmu baralmaydu. Shundaqqu? Eger ular teklimakan chölige barimen dése belkim xalighan waqtida baralishi mumkindu, emma ular xalighanche iraqqa baralmaydu-de! eger shundaq asan chégradin chiqqili bolsa idi, xitaylarning dölet mudapiyisi nime ish qilidu? Chégra boyliri ularni chirayliq kütiwélip iraqqa uzutup qoyidighan bir chégramidi? Nedimu undaq ish bolsun! ras, u chaghlarda yéngi tughulghan buwaqlargha sadam étini qoyghanlarmu yoq emes idi. Undaq bolghini bilen, u waqitlarda xitay hökümitimu sadamni qollap quwetlep bermigenmidi? U chaghdiki uyghurlarni téxi hökümet bilen bir septe turghan, hemde birlikte amérikining iraqqa qarshi turishigha naraziliq bildürgenler dep hésaplinishi kérek idi. Heyranmen, bundaq bir misalni qandaq qilip milli bölgünchilik üchün misal qiliwaldikin? Undaqta uyghurlar bilen oxshash bir meydanda turghan xitay kompartiyisinimu milliy bölgünchilerge aylandi déyishke toghra kelgidek. Uning bundaq bir misalni milli bölgünchilik üchün örnek qilip körsetkenliki peqetla muwapiq bolmay qaptu. Emma uning dégen ”bundaq qarashtikiler shinjangdiki ali mekteplerde sewiyilik kishiler arisidimu bekla köp iken“ dégini pütünley yalghan. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 104 Déhqanlar arisida balisigha sadm ismini qoyghanlarni menmu anglighan. Emma balisigha sadam isim qoyghan ali mektep sewiyisidikilerdin, bolupmu Séning Sherqiy yoquri melumatliqlardin birnimu tapalmaysen! ziyalilirimiz sadamni hergiz Türkistaning» yaxshi démeydu. Uni bir mustebit dep tonuydu. Bir tereptin mustebitchilerni Séning Sherqiy maxtap, yene bir tereptin milli musteqilliq shu‟arini towlaydighan hamaqet bu Türkistaning» dunyada yoqtu? Buni yazghan bir axmaq iken! (maqalidin yene bir abzas oquydu) emeliyette, yoquri qatlamdikilerdin tartip tüwen qatlamdikilergiche bolghan uyghurlar arisida ”sherqi türkistan“ idiyisi intaynin keng bazar tapalaydu, intayin küchlük chaqiriq küchini körsiteleydu. ”xitaylarni qoghlap chiqirayli“ dégen pirinsipni ularning hemmisi qizghin qarshi alidu. Shinjang aptonom rayon re‟isi ornida olturghanlar arisidin nime üchün memliketlik milli ishlar komutitining mudiri, xelq qurultiyi mu‟awin bashliqi deydighanlar shunche köp chiqidu? Seypidin, ismayillardin tartip tömür qatarliq kishilerning hemmisila hoquqini ajizlashturush meqsitide döngge yéqitilghan kishiler hisaplinidu. Hetta seypidin dégini «sherqi türkistan» ning dölet tamghisinimu oydurup teyyarlap boptiken. Shinjangdiki ali mektep siniplirining doskiliridimu pat-patla buninggha munasiwetlik shu‟arlar yézilip turmaqta. Bu heqte teshwiqat wariqi tarqitip yürgenlikimu sir emes. Del bu tallan‟ghan awan‟gartlar arisida ”sherqi türkistan milli musteqilliqi“ idiyisi keng tesir küchige ige halette turmaqta. … ”seypidin, ismayillardin tartip tömürgiche bolghan kishilerning hemmisi emili hoquqidin ajizlashturush meqsitide merkezge yötkep kétilip döngge yéqitilghan kishilerdur“ dep ras gepni qiliptu. Emma uning keynide dégini, yeni ”seypidin ‟sherqi türkistan„ tamghiliridin tartip oydurup teyyarlap qoyghan“ dégini qiziq gep. Seypidin tamghilardin tartip teyyarlap bolghini üchün bu hökümet uni östürüp merkezge apirip emel bergenmiken? Uni némishke qolgha almaptu? Bu gepni u nedin tapqandu? Bumu bir jöylüsh-te! sherqi türkistanning tamghisinimu oydurup teyyarlap qoyghan birsini hökümet Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 105 hejep emeldin éliwetmeptu-he? Eger seypidinning u ishliridin hökümet xewer tapmay qalghan bolsa bu adem nedin bilidiken? Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy siler burun buningdek bir Türkistaning» Wang lishyong: tapmighanmidinglar? ishtin peqetla xewer Muxter: yaq, bundaq gepni mana bügün birinchi qétim anglishim, burun zadila anglap baqmighan ikenmen. Ras shundaq bir ish yuz bergen bolsa merkezdikiler néme qilidighan ademlerken? Téxi bundaq birsini özlirining xelq qurultiyining mu‟awin bashliqi qiliwélishqinichu téxi! u dégen shinjang xelqining közide peqetla qehriman bolushqa layaqiti yoq birsi hésaplinidu. Buni merkezdikiler bizdinmu yaxshi bilidu. Bolmisa uni némila qiliwétimen dése küchi yetmemti? Hökümet azsanliq milletlerge rastinla etiwar bérish siyasiti ijra qilghanmu? Muxter: (u maqalining dawamini oquydu) hökümet burun bundaq ishlar üstide nurghunlighan siyaset-qararlarni chiqirishqan idi. Endi örülüp u qilghanlirigha qaraydighan bolsaq, hökümet dégendek muweppeqiyetlik ish qilmighanliqini körüp alalaymiz. Obiktip jehettin élip éytsaq, del shu siyaset-tüzümler milli zidyetlerni kücheytiwétishke sewep bolghan. Yeni: bu ishlar ‟térrorchilar„ gha xitayning shinjangida ösüp yétilish pursiti yaritip bérip, idiyiwi hemde maddi jehetlerde hul hazirlash muhitini yaritip bergenliki otturgha chiqti. Shunga xitay hökümiti bügün‟ge kelgendila 11-sintebir nyoyork térrorluq hujum Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 106 qilish weqesidin paydilinip shinjang musteqilchiliri mesilisini dunyagha ashkarilashqa mejbur bolghan. Shu arqiliq xelqara jama‟etchiliki arisida Séning Sherqiy shinjang musteqilchilar küchige zerbe bérish ishliridiki himayisini qolgha Türkistaning» keltürelidi. Séning Sherqiy Démek, bu kishimuTürkistaning» milli mesilining hökümet peyda qilghan mesile ikenlikini qobul qiliptu-de. Démek bu ishlar hergizmu biz uyghurlarning xataliqi emesken. Yaki bolmisa xitaylar bilen uyghurlarning xataliqi déyishke bolmaydighanlqini, bu ishqa hökümetning özi mes‟ul ikenlikini tonighan. Démek u adem héch bolmighanda bu gepni bolsimu étirap qiptu. (maqalining dawamini oquydu) shinjang 1949-yili ténchliq bilen azat qilin‟ghandin buyan milliy zidiyetler izchil mewjut bolup kelmekte, wang jin kompartiyining milli siyasitini ijra qilghan waqtida éghir xataliq sadir qilghinidin bashqa, shinjangdiki jemiyet muqimliqi izchil saqlan‟ghan, milli zidyetler eng siliq hel qilin‟ghan dewrler heqiqetenmu maw zeydong dewrige mensüp, shinjangda turiwatqan barliq kishiler dégidek shundaq qaraydu. Maw zeydong dewridin kéyin, shinjang weziyiti künsayin qalaymaqanlishishqa, milli zidyetler barghansiri küchiyishke bashlap, merkezning shinjangda yürgizip kéliwatqan emir-permanliri hetta uyghurlarnimu öz ichige alghan musulman xelqining himayisidin mehrum qélish bilenla qalmay, shinjang nopusining yüzde qiriq qismini teshkil qilidighan xitaylarningmu himayisige érishelmey keldi. Nurghunlighan siyasetler mahiyette pütkül shinjang xelqining ortaq menpe‟etini ziyan‟gha uchritishqa bashlidi. Bu dégini ras. (maqalining dawamini oquydu) 70-yillardin kéyin shinjangda üchte 60 pirsentke kapaletlik qilish dégen siyasetni mejburi yolgha qoyushqa bashlidi. Yeni oqughuchi élishta azsanliq milletler yüzde atmishni igellishi, ishchi qobul qilishta azsanliq milletler yüzde atmishni igellishi, esker élishta azsanliq milletler yüzde atmishni igellishi kérek (pilanliq igilik yolgha qoyulghan Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 107 yillarda eskerler herbiliktin chékinip derhal tömür tawaq ish ornigha orunlashturilatti) dégen siyaset mejburi ijra qilindi. Kéyin bu ish özgirip Séning Sherqiy herqandaq bir ishta azsanliq milletler atmish pirsentni igellishi kérek Türkistaning» deydighan halgha keldi. Shundin bashlap burunqi siyaset-permanlar miqtar Sherqiy ölchimi boyiche Séning qarilidighan bolup, milletler ottursidiki zidyet, irqi kemsitishler sun‟i Türkistaning» shekilde otturgha chiqip, milli zidiyetler kündin-kün‟ge jiddilishishqa qarap yüzlendi. Xitaylarning musulman milletlerge nisbeten tengsizlik mu‟amilige uchrishi tereqqi qilip kemsitilidighan, naraziliq héssyatliri tereqqi qilip öchmenlik qilinidighan halgha keldi. Mesilen ali mektepke imtahan biridighanlarni élip éytsaq, shinjangdiki xitay oqughuchilar shinjangdiki oqughuchi tallash chékining bashqa ölkilerningkidin yoquri bolishidek naheqchiliqlargha chidashliq bérishtin bashqa, yene omumi qobul qilinidighan oqughuchi sani ichide yüzde qiriqtin éship ketmisun deydighan kemsitilishlergimu chidashqa mejbur qilindi! Bu dégenlirining hemmisi quruq jöylüshlerken. Oqughuchi élishta, 1990-yili pütün shinjang boyiche aran 6 ming milli oqughuchi qobul qilin‟ghan. Shu yilli oqutquchimiz bizge élinidighan oqughuchi sanini choqum 6 mingdin ashuriwetmeslik telep qilinmaqta dégen idi. Wang lishyong: sen shu yili ali mektep imtahanigha qatnashqanmiding? Muxter: shundaq. U chaghda pütün shinjang boyiche ali mektepke qobul qilin‟ghan oqughuchilar sanining qanche ikenlikini bilmeydikenmen. Emma mutleq türde on mingdin artuq ikenliki éniq. Wang lishyong: eger oqughuchi élishta millilar yüzde atmishtin kam bolmisun déyilgen bolsa buningdin choqum xewiring bolattighu deymen. Muxter: eliwette xewer tépishim kérekti-de. Bizning oqutquchimiz shu chaghda bizge déginini hergiz unutmaymen: pütün shinjang boyiche milli oqughuchilardin 6 ming kishi qobul qilinidiken, siler choqum shu 6 mingning Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 108 ichige kirelishinglar kérek. Eger bu san ichige kirelmey qalsanglar, silerning bundin kéyin ali Séning mektep yaki téxnikomlarda Sherqiy oqush heqqinglar tügeydu, alidighan san 6 ming, unutmanglar, éniq 6 ming dep belgilen‟gen! dep éytqan Türkistaning» idi. Séning Sherqiy uTürkistaning» yili ras on ming neper oqughuchi Wang lishyong: qobul qilin‟ghandu heqichan, uning 60 pirsini rasla 6 ming bolidu emesmu? Eger silerni 6 mingda cheklep tutqan bolsa, bu otturda bir nisbetning barliqini körsitidu. Muxter: undaq dégining bilen xitay oqughuchilar xitay ölkilirige qobul qilidighan mekteplergimu tallinish pursiti bar tursa? Undaq purset bizde yoq. Wang lishyong: siler xitaydiki mekteplerge tallanmamtinglar? Muxter: yaq mumkin emes. Biz ichkiridiki mekteplerge qobul qilinishimiz üchün qet‟i türde teyyarliq siniplargha qobul qilin‟ghan bolishimiz kérek. U dégen intayin cheklik bir san. Xitay oqughuchilar shinjangdiki mekteplerge qobul qilinishta belkim shundaq birer nisbet bolishimu mumkin. Emma ular shinjangdin bashqa herqandaq ölkilerning ali mekteplirige kireleydu-de! bizchu? Biz 7 dersning hemmiside toluq nomur alalighan bolsaqmu bizni chingxwa, béyjing unwérsititlirigha qobul qilishmaydu-de. Bizdin oqughuchi tallashta xitaydiki mekteplerge orun yoq. Biz peqetla shinjangdiki mekteplerningla tallishigha qatnishalaymiz. Eger shinjangning sirtidiki ali mekteplerge imtihan bérimiz dések awal shinjang uniwérsititi yaki shinjang pidagogika uniwérsititining achqan teyyarliq siniplirigha qobul qilinishimiz shert. U yerde bir-ikki yil teyyarliq qilghandin kéyinla andin resmi ali mektep imtahanigha qatnishalaymiz. Wang lishyong: eskerlikke élishta yüzde atmish az sanliq millet bolishi kérek dégini yoq gep. Uni qoy. Ishchi élishtichu? Muxter: esker alghidekmish, eskerlik dégen bekla muhim bir ish. Esker Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 109 tallashta yüzde atmish deysen, yüze onmu bolalmaymiz. Sen oylap baq, qural bilen oq-dorini uyghurlarning tutquzup qoyalarmu ular? Uyghur Séningqoligha Sherqiy saqchilirighimu qural bermeywatqan yerde, bizdin herbilikke alidu demsen? Türkistaning» Séning Wang lishyong: ishchi élishchu? Sherqiy Türkistaning» Muxter: buni tekshürüsh bekla asan. Mesilen 80-yillarda qanche ishchi bar idi, ularning milli nisbiti qanchilik ikenlikini asanla sürüshte qilighili bolidu. Belkim ishchilar arisida uyghurlar köpirek yaki teng bolishimu mumkin (ürümchi tyanshan yimeklikler zawutida birming ikki yüzdek ishchixizmetchidin 6 neper resmi uyghur ishchi, 5 neper waqitliq ishchi bar bolup, ularning 2 nepiri katolda kömür toshuydikenduq, qalghanlarning hemmisi kempüt oraydighanlar. Kadirdin bir nepiri bar bolup, umu ishxanidin orun‟gha érishelmey séxta rémontchiliq qilattiken, 1976. Tyanshan ximiye zawutida 30 mingdin artuq ishchi-xizmetchi bar bolup, uning ichide on nechche qoy baqidighan ishchi, 4-5 exlet toshuydighan ishchi bar ikenduq. He ras, bir uyghur enjinirimu bar bolup, shu yilisi uni yézigha chüshiriwetkenmish. 1976 ürümchi tyanshan pikap chong rémont zawutida 800 ge yéqin ishchi-kadir bar bolup, buning ichide töt neper bazghanchi we 3 neper rémontchi uyghurtatarlar bar ikenduq. Bazghanchiliqqa tallinalighandikin biz heqiqeten küchlük xeq jumu! penler akadimiyisi fizika, ximiye tetqiqat yurtlirida 300 din artuq xizmetchi bar bolup, ularning ichide nechchisi sowétta oqughan 12 neper milli xizmetchisi bar ikenduq. Axparat tetqiqat yurtiningmu 60 tek kadiri bolup, arisida bir neper uyghur we yene bir neper xitaydin bolghan uyghurche terjiman, bir neper daghurdin bolghan uyghurche terjimani bar iken. … déprinsyal-éntégral tenglimilirini yéshishni untup qalghanliqim üchün bularning nispitini hésaplap chiqishqa ajiz kélip qaldim. He, toghra, buning ichide ximiye tetqiqat yurtining bir uyghur mu‟awin bashliqi bar bolup, xitayche qet‟i sawadi yoq, uyghurche kona yéziq gézitidin moxorka yögep chekkidekla sawadi bar idi. Biz néme dégen qabiliyetlik milletmiz-he! sawatsizlirimizmu akadémiklarni bashquralaydu. Bu kishi, kichikide bir sodigerning yalliwélishi bilen lenjugha élip kétilgeniken. U yerde Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 110 gongsendang kélip qalghachqa u sodiker bille élip kelgen qadir isimlik bu balini tashliwétip qéchip kétiptu.Sherqiy Kéyin bu bala gongsendang armiyisining Séning shinjanggha tunji kirish piyade qisimlirigha yol bashchiliq, terjimanliq üchün Türkistaning» tallinip ürümchige qaytip kelgendin kéyin, axiri uni akadémiyining ximiye Séning Sherqiy tetqiqat yurtining mu‟awin bashliqi wezipisi bilen mukapatlashqan. Shexsi alahidiliki, peqetla Türkistaning» renjishni bilmeydighan, sap gensu tilida sözliyeleydighan we bina-qoralarning taziliq ishlirini orunlashturushqa mahir birsi idi. 1978. − t›, emma memori kadirlar ichide xitaylar 70 pirsenttin artuqini igelleydu. Men burun ishligen idarida 37 neper adem bar idi. Ulardin 8 nepirimiz uyghur iduq. Qatnash bashqarmisida 20 nechchimikin yaki 30 ghu deymen adimi bar bolup, uning 5 nepiri uyghur, qalghanlirining hemmisi xitay idi. Sen hazir xalighan bir idarigha kirip baq, u yerlerde asasen uyghur yoqliqini köriwalalaysen emma milli mekteplerde bu nisbet xéli yaman emes. Chunki uyghur tili bilen ders béreleydighan xitay bolmighachqa, u yerlerde uyghurlar xéli yoquri nisbette iken. ”Qushqachlarningmu sherqi jenopqa uchishi“ gha kim sewepchi? Muxter: (maqalining dawamini oquydu) shinjangdiki ali mekteplerdiki herxil milletler eyni sinipta, eyniy pakoltitta we eyni kesipte oqup turughluq bir tutash oqutulmaydu. Ularning oqutquchisi ayrim, ders programmiliri ayrim, derslik kitaplirimu pütünley bashqiche. Shundaq, derslikler oxshash emes. Biz u chaghda uyghurche ders alattuq. Emma derslik mezmuni hemmisidila oxshashqu? Matématika, fizika dégendek derslerni ikki xil otush imkaniyiti bolmisa kérek? Ismining atilishi oxshimighandek qilghini bilen hemmisiningla mezmuni oxshash. Mesilen éhtimalliq neziriyisining nezeriyisi dunyaning nerigila barsa oxshashqu? Éhtimalliq dégen néme dégen su‟algha bérilidighan jawap hemme yerde Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 111 oxshashtu? Yaki bolmisa uyghurche éhtimalliq chüshenchisi bilen xitayche éhtimalliq chüshenchisi perqliq Sherqiy izahlinamdu? U bu yerde bu ikki tilda Séning neziriyilerning ipadilinishimu oxshash bolmaydu démekchi boluptu. Türkistaning» Séning Sherqiy (dawamini oquydu) merkizi hökümetning bu türdiki siyasetliri shinjang Türkistaning» musulmanliri arisida közlen‟gen netijige érishelmigenla bolmay, yene xitaylar (shinjangdiki heqiqi azsanliq millet esli xitay millitidur) gha peqetla teng mu‟amile qilinmay kelmekte. 80-yillarning desliwide, xu yawbang shinjanggha kélip xizmetlerni közdin köchürishidin kéyin, shinjangda bozyer özleshtürüsh bilen nechche on yil shoghullinip kelgen xitay kadirliri béyjinggha éqin qilip erz qilishqa kirishidu: biz bu yer üchün yashliq bahirimiz bilen pütün hayatimizni, pütün ewladimizni béghishliduq! shuni bilishimiz kérekki, ali mektepke imtahan bérip oqush, ishchiliqqa qobul qilinish, herbilikke qobul qilinish dégenler öz waqtidiki bu bichare xelq perzentlirining birdin-bir chiqish yoli hésaplinatti! merkez yolgha qoyiwatqan bu siyasetler tüpeylidin zor kölemdiki xitaylarning shinjangda yiltiz tartish iradisini boshashturiwetti, aqiwette 80-yillarning axiridin bashlap ana yurtigha qaytip kétish dolqunining peyda bolishini keltürüp chiqardi. Ular özlirini xitay ölkiliridiki xitaylargha sélishturup ulardin tüwen turidighanliqinila hés qilip qalmay, hetta shinjangdiki musulmanlargha sélishturghandimu özlirining tüwen turidighanliqini tonup yétishken idi! gerche merkez bilen yerlik hökümetler keyni-keynidin ”pirinsip jehette shinjangliq mektep püttergenler choqum shinjanggha qaytip kétishi kérek“, ”jenoptiki üch wilayet-oblastin kélip ali mektep püttürgenler qet‟iy kelgen yérigha qayturilidu, ürümchige élip qélishqa qet‟i bolmaydu“, ”tereqqi qilghan rayonlar shinjangliqlar arisidin adem tallashqa qet‟i yol qoyulmaydu“ dégendek bir qatar kishiler qelbini zedileydighan, kishilik hoquqqa zit siyasetlerni bazargha sélip yürginige qarimay, shinjangdiki ijtima‟iy dawalghushlar kündin-kün‟ge küchiyip barmaqta. Burunqi ”toz qushliri sherqi jenopqa uchup kétiwatidu“ deydighandin bügünki ”qushqachlarmu sherqi jenopqa uchup kétidighan“ weziyetke sewepchi bolmaqta. Undaqta bu hökümet nimishke burunqi siyasetlirini qaytidin otturgha qoyup muhakime qilip baqmaydiken? Yaki Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 112 bolmisa xelqaraliq térrorchiliqqa qarshi turush shamilini purset bilip shinjang mesilisini waqitliqSéning basturiwalduq dep oylawatamdu? Yaq, bu siyaset Sherqiy özgertilmeydiken, mesilini hergizmu tüp yiltizidin hel qilalmaysiler! Türkistaning» Séning Sherqiy Bu ademning qarashliri pütünley tajawuzchilar siyasitini Türkistaning» hémaye qilidighan qarashlar iken‟ghu! bu adem téximu köp xitayni shinjanggha yötkeshni xiyal qilip yürgenikende, uning bu arzusi neq milletchilikni chiqish noqtisi qilghanken. U hökümet téximu yaxshi bir siyaset tüzüp téximu köp xitayning shinjangda yiltiz tartishigha yar yölek bolishini telep qilidighan birsi ikende. Sen bashqilarning yérigha unche köp adimingni ekilip yiltiz tartquzimen déyishtiki gherizing nime? Uning gherizi impiriyisi üchün chaparmenlik qilishtin bashqa nerse emes. Uning bu wetenperwerlik idiyisi boyiche bolghanda, sichwenliklerning hemmini shinjanggha yötkep kéliwalsila andin aram tapidighandek qilidu. (maqalining dawamini oquydu) bügünki künde, hökümet yolgha qoyiwatqan sotsyalistik bazar igiliki herikiti jeryanida shinjangda 60 pirsen deydighan bundaq bir siyaset yürgüzidiken, azsanliq milletlerning hökümetke öchmenlik qilidighan, xitaylarni yaman körüp pes köridighan héssiyatlirini kücheytiwétidu. ”sherqi türkistanchilar“ téximu keng ammining himaye qilishini qolgha keltüridighan muhitqa érishiwalidu. Burunqi pilanliq igilik mezgilliride hökümet atmish pirsenleshtürüsh siyasitini mejburi yolgha qoyup azsanliq milletlerni memori orunlargha, zawutlargha, herbi qisimlargha orunlashturup turatti. Azsanliq millet studéntlirinimu dölet bir tutash xizmetke texsim qilip turatti. Ularning bu ish orunlirigha muwapiq kilidighankelmeydighanliqighimu ehmiyet élip ketmeytti. Emma shu waqitlarda azsanliq millet studéntliri heqiqetenmu nurghun étiwar bérilishlerdin behrimen bolup kelgen idi. Emma, dölet igilikidiki zawut-karxanilar qiyinchiliqqa düch kéliwidi, nurghunlighan ishchi-xizmetchilerni töwen‟ge chüshürüshke bashlidi. Shirikliship meblegh salghan karxanilar bilen xususi igilik karxaniliri Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 113 yaritip bergen ish orni pursetliri emgek küchi bazirining asasliq xéridarliri haligha kelgendin Séning kéyin, ular iqtisadi menpe‟etini közde tutup téxnikiliq Sherqiy ishchilar bilen sewiyilik yétildürülgen ixtisas igilirini awal tallap ishqa élish Türkistaning» yolini tutushqa bashlishi bilen, hökümet herqanche xizmet ishlep az sanliq millet ish ornigha Séning kapaletlik qilishSherqiy teliwini otturgha quyup turghan bolsimu, Türkistaning» memori arlishishning ornini tedriji yusunda bazar igiliki qanuniyetlirining tesiri igelleshke bashlidi. Shundaq qilip, keng kölemdiki ish orunliri xitaylar teripidin igellinishke bashlandi. Ali mektep püttürgenler dölet teqsim qilishni höddige élish ishi emeldin qaldurulushqa bashlishi bilen, bilim sewiyisidiki perq sewebidin azsanliq millet mektep püttürgen oqughuchiliri xitaylargha teng kilelmeydighanliqi roshen otturgha chiqishqa bashlaydu. Eskerlikke élishtimu mejburi esker bolush tüzümi yolgha qoyulghinidin kéyin eskerlerni biwaste kadir qilish ishlirimu emeldin qélishqa bashlap, herbi septin kesip almashturghanlargha dölet mes‟ol bolup xizmet tépip bérish ishlirimu bikar qilindi. Bügünki künde dölet höddigerliki bilen xizmetke orunlashturulidighan jaylardin peqetla memori organlarla qaldi. U yerlermu yildin-yilgha ixchamlashturuliwatqanliqi üchün, u yerdimu bosh orun qalmidi. Buningdek nurghunlighan özgirishler netijiside hökümet burundin tartip yolgha qoyup kéliwatqan atmish pirsetni kapaletlendürüsh pirinsipi memori organlar bilen mekteplerdila cheklinip qalghachqa riyal ehmiyitinimu yoqatqan hésaplandi. Bu adem, xitaylarning medeniyet sewiyisi azsanliq milletlerningkidin yoquri démekchi iken. Eslini sürüshte qilidighan bolsaq, xitay ölkiliridiki ziyalilar, medeniyet sewiyisi, kesipi-téxnika iqtidari yoquri bolghan kishilerdin birsimu shinjanggha kélishni xalimaydu. Méning bir dostum ürümchidiki bir zawutta ishleytti. U bir uniwérsititning mexsus kesipini püttürgen studént bolup, ishlewatqinighimu on yildek bolghan idi. Bu on yil jeryanida zawut bashliqi uninggha üch neper shagirt bergen bolup, ularning hemmisila sichwendin kelgen toluqsiz yaki toluq otturni püttürgen balilar iken. U dostum bu shagirtlarni 2-3 yildin keynige sélip yürgen bolup, u shagirtlirining hemmisila kéyin zawutning téxnik derijisige érishken. Emma méning u dostum qandaq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 114 boldi démeysiler. U dostum yenila töwende séxta ishlep yüriwergen. U bir küni zawut bashliqining yénigha bérip ”men yitishtürgen 3 kishi téxnik bolup Séning Sherqiy ishxanida birdin joza igellep olturidu. Ularning hemmisinila men yitishtürgen Türkistaning» turughluq nime üchün méni téxnik qilip ishletmeysiler? Dep telep qilghanda, Séning zawut mes‟oli uninggha: ”siler Sherqiy uyghurlar hazirche bundaq ishlarni xiyal Türkistaning» qilmasliqinglar kérek“ dep jawap bergen. Axiri u dostum ishni tashlap öz aldigha birer ish qilish üchün zawuttin chiqip ketti. U hazir bir ashxana échip yüridu. Wang lishyong: u bashliq siler uyghurlar hazirche bundaq ishlarni oylashmighininglar yaxshi dégende, birer bahane körsiteligenmiken? Muxter: til qiyinchiliqing bar dégenmish. Emma u héliqi shagirtlarni yitishtürgen waqtida til tosalghuluq qilmighan ikenduqqu? Kéyin téxnik derijisige kötürülgenlerning hemmisi u dostum yitishtürgenler, ularning hemmisi kéyin téxnik derijige östürülgen. Uyghurlarning hemmisila horun xeqmu? Muxter: (maqalining dawamini oquydu) shinjangdiki nurghunlighan musulmanlarning turmushi heqiqetenmu qiyin ehwalda (ras, shinjangdiki bingtwenlik yéza‟igilik ishchisi xitaylarningmu turmushi japaliq). Bu ishlar milli öchmenlik qilishning, ”sherqi türkistanchilar“ mesililirini yitishtürüp chiqishning munbet tupriqigha aylanmaqta. Men nurghunlighan uyghurlarni uchrattim. Ularning hemmisila: xitaylar shinjangning bayliqini bulash üchün kelgen, eger xitaylar kelmigen bolsa, shinjangdiki néfit zapisigha tayinipla se‟udi erebistanlardek yashiyalighan bolattuq, u néfitliklerni chet‟elliklerge achturattuq, ular bizge pul tépip béretti, bizmu emgekmu qilmay ongda yétip Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 115 bayashat yashighan bolattuq déyishidiken. Eger sen emgek qilmay ongdisigha yétip yiyish nomus Séning ish dep tenqitliseng, ular qopup: néfit dégen bu nerse bizni Sherqiy yésun dep xuda ata qilghan bir bayliq dep jawap bérishidu. Türkistaning» Séning Sherqiy tenqitlimekchi, u nime seweptin bizni Türkistaning» U nimimizni tenqitliyeleydiken? − ishlimey chishlesh numus ish deydu téxi! emma uning bilen bir idarida ishlep turupmu uningdin yaxshi we köp ishleydighanlar uning alghan ma‟ashidin az heq alsa, bu adem uninggha ich aghritishni bilidighanmidu? Ma‟ashidin u kishige birermu deysiler? Bundaq bir ishtin bu kishi yene özini shereplik birsi hésapliyalarmu? Qaysi bir dölet özining tebi‟iy bayliqidin meghrurlanmaydiken? Uning dégini sen bu nersilerni peqet emgek qilish arqiliqla qolgha keltürüshüng kérek démekchi. Emgek dégen nime? Xitaydikilermu chet‟elliklerning téxnikisini ögüniwatmamdiken? Nimishke özliri téxnika chiqarmay chet‟elning téxnikisini qobul qilishidiken? Buningdin ghorurlinalamdiken? Bundaq gep toghra emes idighu? Sen öz emgikingge tayinip yartqan téxnikang bolghinidila andin meghrurlinalishing lazim idighu? (maqalining dawamini oquydu) xitay hökümiti heqiqetenmu shinjangdiki azsanliq milletlerge bir qisim emeli ishlarni qilip bériwatidu (mesilen her yili qish kirishi bilen teng shinjangning xoten digen yérige nurghunlighan paxtiliq chapanlarni bérip uyghurlargha qutquzush yardimi qilip turmaqta. Emma ikkinchi yili bahar kirishi bilen teng bu chapanlarni alghan uyghurlar bazargha apirip sétiwétip, puligha nechche zix kawap élip yewitip olturishidiken. Kiler qishta yene chapini yoq hökümet bersun dep qarap olturishidiken), emma hökümetning bu qilghan ishliri azsanliq milletlerning kompartiyige bolghan qarashlirini qilchimu özgertelmigen. Hetta ular kompartiyige bolghan gheziwini shinjangdiki xitay puxralirini bozek qilish arqiliq chiqiridiken. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 116 Bundaq bir ehwalniSéning kim körüptu?Sherqiy Eger hökümet hemme yerde uyghurlargha paxtiliq chapan, yimek ichmek we turalghu öy bérip béqishqa mejbur qalghan Türkistaning» bolsa, bu hökümet bu yerni taliship nime qilattiken? Bu kishi goya xitaylar, Séning yaki merkizi hökümet bu yerningSherqiy xelqini béqishtin bashqa héchqandaq bir Türkistaning» menpe‟et almighandek sözleydiken. Öz hökümitining bikardin bashqilargha köngül bölimen dep yürgen bunchilik axmaq bolishidin bekla nomus qilip ketken oxshimamdu? Bundaq bir döletning millitimu bekla axmaq bir millet hésaplinishi kérek emesmu? Bikardin bashqilargha yardem qilimen dep nime qilidiken? Özenglarning shimali shenshidiki jilghilarda yashawatqan nurghun ademliringlarning turmush ehwalimu shunche nachar, ulargha yitiship bolalmay turup, kilip bizge yardem qilimen dep yürgininglar ghelitilik emesmu? Dunyada bundaqmu aq köngül ademler barkine? Özining qosiqi toymay turup, özining barliq urugh-tuqqanliri ach turughluq bashqilargha yardem qilip yürginini bu xitaylar-he! Esli uning bundaq déyishtiki gherizi, shinjangliqlar hökümetning yardimige tayinipla yashiyalaydu, eger hökümet yardem bermise ularning turmush ehwali téximu nachar bolup kétetti démekchi. Undaq bolsa xitayning ichki ölkiliride shunche köp xeliqni béqip kitelmeywatqan, turmush ehwalini yaxshilap kitelmeywatqan bu hökümet, bu chöl-jezirilik bir yerge kélip shunche nurghun kishilerni béqishtiki meqsidi nime emise? Emeliyette, bu kishi hökümetning bu yerdin qanchilighan bayliqlarni toshup kétiwatqanliqini hergizmu hésaplighisi kelmeptu. Wang lishyong: undaqta sen, xitaylar bu yerdin nimilerni élip kitiwatqanliqini, uni qandaq hésaplighili bolidighanliqini éytip bérelemsen? Muxter: eliwette éytip bireleymen. Mesilen kan bayliqliri döletning qolida. Uninggha yerlikler arlishalmaydu. Eger bu nersilernimu yerlik maliyisi ichige Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 117 qoshup hésaplashqa toghra kelse, sanap tügetkili bolmighidek zor bir reqem otturgha chiqidu. Néfit, tebi‟i gaz, mis rodisi, altayning altuni, … shinjang Séning Sherqiy kömürinila her yili 5 milyon tonnidin toshup kétiwatmaqta. Türkistaning» Séning Sherqiy baya sen dégendek, tarqatqan Türkistaning» Wang lishyong: xejliwalidighan ishmu yoq dégine! … paxtiliq chapanlarni sétip Muxter: undaq nersilerni hemmila uyghurgha bermeydu. Chaghan yaki qish kirishte bezi namratlargha bezi nersilerni bérip quyidu. Bu dégen körsetmilik qilip her yili qilip turidighan ishliri. Undaq ishlar xitay ölkiliridimu da‟im bar ishlarghu. Bu xitay pütün xoten xelqi yaz küni chapanlirini sétip kawap yep tügitiwétip qish kirgende yene qutquzushni kütüp yatidighandekla sözleydiken. Nede undaq ish bar? Wang lishyong: belkim az bir qisim hurunlar … Muxter: undaq hurunlarni yoq déyishkimu bolmaydu. Undaq hurunlar dunyaning herqandaq yéride bar. Héchkim yoq diyelmeydu. Her qandaq millette undaq yaki bundaq ademler chiqip turidighanliqini héchkim inkar qilalmaydu. Bundaq iqtisadi qutquzush alidighan xitaylarmu köpqu? Yaponlar xitaygha tajawuz qilghan waqtida yaponluqlargha esker bolghan kishilermu bolghantighu? Shuninggha qarapla xitaylarning hemmisila xitayni yaponlarning mustemlikisi qilishqa qoshulidiken déyishke bolamdu? Bundaq ehwal eng tereqqi qilghan milletler arisida, yeni meyli en‟gilizlar ichide bolsun, fransuzlar ichide bolsun, némislar ichide bolsun hemmisidila bar. Ularning arisida hurun yoq dep kim éytalaydu? Gérmaniye shunche tereqqi qilghan, millet boyichimu shunche tereqqi qilghan turughluq, her küni axshimi saqchilar nurghun meslerni tutiwélip öyige apirip turidiken. Bu mesler haraq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 118 ichip mes bolup shu kochidila yétip qélishidiken. Shunga süpiti yoqlar hemme xelqte bar, biz uyghurdila bar ish emes. Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy 4-5 yashliq uyghur balilirimu xitay uramdu? Türkistaning» Muxter: (maqalining dawamini oquydu) shinjangda köpligen uyghurlar balilirini kichikidin tartipla xitaygha öch, xitaydin nepretlinidighan qilip yétishtüridu. Shundaqmu? Kimmu ballirigha bundaq geplerni deydighandu? Kimmu balisini birer milletke qarshi qilish üchün sistimiliq terbiyelep chiqalaydighandu? Mesilen yaponlar xitaygha tajawuz qilghan idi. Emma bügün héchkim yapon xelqi tajawuz qildi démey yaponiye hökümiti tajawuz qildi dep sözlishidu. Eyni waqtida hetta nurghunlighan xitaylar yapon balilirini béqiwalghaniken. Shundaq emesmu? Shuningdek yene nurghunlighan yaponlarmu xitaylarni qutqazghaniken. (maqalining dawamini yene oquydu) eger sen qeshqerning kochilirida kétiwatqan bolsang, küpkündüzdila 4-5 yashliq uyghur baliliri kélip ya sanga tash étip qéchip kétidu ya bolmisa kélip putungni bolsimu dessiwitip qachidu. Bundaq ishlargha hergizmu heyran qalmasliqing kérek. … Senmu qeshqerge bérip baqqan xitaylardin birisen. Qeshqerde ushshaq balilar sangimu shundaq qilghanmidi? Her yili shunche xitaylar qeshqerge bérip sayahet qilip turidu. Ejiba ularning hemmisila bu xitay dégendek weqelerge düch kélip baqqanmidu? Eger pewqul‟adde birer qétim bundaq ishlar yüz bérip qalsimu heyran qalghichilik bir ish hésaplanmisa kérek. Belkim buning déginidek tash atidighan, putini dessep qachidighan birer bala rastinla bar déyilginidimu, u bala qolidiki téshini uyghurghimu étishi mumkin‟ghu. Birer Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 119 ikki narside balining qilmishini barliq uyghurning qilmishigha wekillik qilidu déyish toghrimidu?Séning Bu maqalini Sherqiy yazghan kishining déyishidin qarighanda herqandaq 4-5 yashtiki uyghur balisi birer xitayni körgen hamat uninggha Türkistaning» qaritip tash étishqa bashlaydu, deptu. Dep baqqine, bundaq balilarni sen Sherqiy uchrattingmu? YakiSéning bolmisa sen tonuydighan birersi qeshqerge barghinida bu türdiki birer weqegeTürkistaning» yoluqqanliqidin xewiring barmu? Bundaq ishqa 80-yilliri düch kélip baqqanmiding? 90-yillarda yoluqturghanmiding? Bu künlerdichu? (maqalining kéyinki abzas qismini oquydu) … bundaq ishqa yoluqsangmu chidap ötüp ketkinki, hergizmu ulargha naraziliq qilip yürme. Eger sen bu ushshaq balilarni tutiwélip birer shapilaq urup qoydungmu boldi, etrapta turghan uyghurlar kélip séni urup dessep saq yéringni qoymaydu. Eger sen teliying ongdin kélip qéchip qutulup bérip saqchigha bu déloni melum qilsangmu beribir u yerdiki saqchilar séning gépingni anglimaydu: kim séni qalaymaqan ishlargha arilashqin deptiken? Némishke u yerdin ittik qéchip ketmey turdung? Boldi qil, asta öyüngge kétip yarangni dawalat! déyishidu. Bundaq ishlar hetta ürümchi shehiridimu bolup turidighan ishlar bolup, yene kélip shinjangdiki ali mekteplerde yüz béridu. Narside bir bala sanga tash étip qoysila sen bérip u balining yüzige bir shaplang uramting? Undaq qilsang herqandaq birsi körse renjimemdu? Hey sen nimishke kichik balini urisen, kichikkine bu baligha teng kelmekchimusen démemdu xeq. Xitaylarmu shundaq qilidighandu? Eger kichik bir xitay balisi manga tash étip qoyishi bilenla men bérip uninggha bir shaplaq salsam, u balining ata-anisi, etraptiki yéshi chongiraq xitaylar bolamdu, ish qilip kimla körse hey toxta, u balining tash étishi heqiqetenmu toghra bolmaptu, emma u dégen 4-5 yashliq bir bala tursa, sen shu besting bilen numus qilmay u balini qandangmu uralaysen, démesmu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 120 Uyghur yanchuqchilirining qanuni orni Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» xitay yanchuqchiliriningkidin yoqurimiken? Muxter: (maqalining dawamini oquydu) qaynam bazarda kétiwatqiningda uyghur balilirining keyningge egishiwélip hemme qarap tursimu qorqmay kélip séning somkangni échip portmilingni chiqirip ichidiki pullarning hemmisini éliwalidu … Séningche bundaq oghriliq qilidighanlar bashqa yerlerde yoqmidi? Qaysi bir yanchuqchi shundaq oghriliq qilmaydiken? Uyghur yanchuqchiliri somkangdiki pullarni oghrilaydiken, undaqta xitay yanchuqchiliri pulunggha chéqilmay séni ayap qoyamdiken? Oghri dégen oghri, uning birer perqi barmu? Buningdin qandaqmu milli mesilini chiqiralaysen? (maqalining dawamini oquydu) shinjang aptonom rayonluq prokrator emeldarliri ”eger jaza qanunida belgilen‟gen maddilargha asasen bir terep qilishqa toghra kelse, 500 koy oghrilighan bolsila qanuni jazagha tartish shertige toshqan hésaplinatti. Undaq jazalighili tursang, shinjangda yene bir munche türme salsangmu yetmesliki mumkin, shunga azsanliq milletlerning oghriliq qilish jinayitini jazalashta oghrilighan pulining töwen chéki xitay oghrilirining oghrilighan pulining tüwen chékidin bekla üstün!“ deydu. Bu kishi uyghur yanchuqchiliri heddidin ziyade köp démekchikende! yanchuqchi köp bolsa bérip tut. Buning déyishidin qarighanda uyghurlar balilirini yanchuqchiliqqa sélip quyushni yaxshi köridighan ademler ikende! buningdin uyghurlar meghrurlinidikende! uning démekchi boliwatqini xitaylar 500 koy oghrilisila solap qoyishidiken, emma uyghurlar ming koy oghrilighan Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 121 bolsimu solimaydikende! bundaq ish nede barken? Bundaq bir ölchemning barliqigha kim ishiner? Séning Sherqiy Türkistaning» Sherqiy Eger xitay yurtliridaSéning bundaq birer délo sadir bolsa belkim uning éytqinidek bir terep qilidighan ishlar barmu bir nime diyelmeymen. Belkim u yerlerde birer Türkistaning» uyghurni qamashqa toghra kelginide türmide musulman ashxanisi bolmighachqa ularning qursiqigha béridighan nerse tapalmay qiynilishi mumkin deyli, saqchilar bundaq aware bolghandin, boldila, chiqiriwétipla qutulmaymizmu déyishi mumkindu. Emma shuningliq bilenla uyghur oghrilirining orni xitay oghriliridin yoquri déyishke bolmaydu-de! hélighu u bir yanchuqchi iken, herqandaq bir uyghurmu adettiki bir xitay puxrasichilik qanuni orun‟gha érishelmeydighan tursa, oghriliq qilghan bir uyghurning hali nime bolmaqchi! (dawamini oquydu) 1993-yili qeshqer shehiride yüz bergen bir qatilliq délosini bügün eslisemmu, shinjangda yashaydighan xitay puxralirining jéni chiwinchilikmu emeslikini oylap chachlirim hürpiyip kétidu. Qeshqer shehiride töwen‟ge chüshürülgen bir xitay ayal ishchi baghchining aldida bérliyat oynitip kün ötkizerkenduq. Chüsh bolghanda yazliq tetil qilip kelgen studént qizi 14 yashliq qizi bilen birge anisi öyige bérip tamaq yep kelgiche bilyartqa qarap turmaqchi bolushqan. Shu bahane bilenla bu ana, özining yéngi uniwérsititqa kirgen qizidin menggü ayrilip qalghan. Bu mundaq ish: ana öyige ketkendin kéyin, bir nechche uyghur yash baliliri kélip bilyart oynighan. Ular bilyart oynawatqanda ichidiki birsi kichik qizgha poxurluq qilishqa bashlighan. Hedisi bolghan studént qiz kökrek kirip chiqip singlisini qoghdimaqchi bolup qattiq ghezep bilen u balini haqaret qilishi bilen teng, u bala pichiqini chiqirip bu studéntning yürikige urghan. Studént qiz shu hamanla jan üzgen. Bu qatil uyghur 14 yashliq kichik qizning échinishliq yighisigha perwa qilmay bir xiyalida yoq kétip qalghan. Etrapta olushup turghanlarning hemmisi uyghur bolghachqa, ulardin birsimu kélip bu ishni Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 122 tosimighan, hetta ularning ichidin bu déloni melum qilghidekmu birsi chiqmighan. Anisi bolghuchi kélipSherqiy bu ushtumtut yüz bergen hadisini körüp özi Séning bérip saqchigha melum qilghan. Saqchilar kélip olushup turghan kishilerdin Türkistaning» qatiqlning kimlikini sorighan bolsimu, ularning hemmisila bir éghizdin: biz Séning Sherqiy qatilni körmiduq dep jawap bérishken. Hetta qatil bilen birge kélip bilyart Türkistaning» oynighanlarmu oxshashla körmiduq dep téniwélishqan! ish ötüp ikkinichi künisi, saqchilar öyide haraq ichip olturghan yéride qatilni tutiwélishqan. Bu chaghda qatil qilche tep tartmastin men tünigün mes bolup qaptikenmen, nime qilghanliqimni bilmeymen dep turiwalghan! qatil sotqa tapshurulghandin kéyin, sot mehkimisi haraq ichip sewenliktin ademge ziyan salghan dep qatilgha ikki yilliq qamaq jazasi bérip ishni tügetken. Bu ishtin kéyin jemiyet derhal qaynam ichide qélip, ölgüchining a‟ilisidikiler jesetni kötürüp kochigha chiqip namayish qilishqan. Bu chaghda hökümet da‟irili keyni keynidin kélip bu a‟ilige xizmet ishlep, ulargha choqum tölem élip béridighanliqini, xizmetke orunlashturilidighanliqini wede qiliship siliq usulda bu ishni sörep yürüp axiri basturiwétishken. Men, qatilning keynide kim bardu dep tekshürüshke kirishtim. Kéyin uxtumki, qatilning ata-anisi bazarda kawapchiliq qilidighan adettikila birsiliri iken. Qatilmu ish qilmaydighan laghaylap yüridighan birsi iken. Bir ademni öltürüp qoyghan‟gha ikki yil qamaq jazasi béridighan ish nede barken? Qanunda haraq ichip meschilikte qatilliq qilghan kishige yaki jinayet ishligen‟ge jaza bérilmeydu déeydighan ish barmiken? Bundaq ish séningche mumkinmu? Mes bolup qalghini nimini ipadileydu? Bu maqalining aptorimu éniq yéziptu, qizni öltürgen qatilning ata-anisimu aranla kochida kawapchiliq qilip künini alidighanla birsi iken. Qatilmu ishsizken. Shinjangda azsanliq milletlerge shunche etiwar qilip kengchilik qilidighan qanun-permanlar barmiken, hejep men bilmey qaptimen‟ghu? Eger ras shundaq ish bolidighan bolsa, bundaq qanunning nime inawiti qalidu? (maqalining dawamini oquydu) 1998-yili awghust künliridin biride, yene shu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 123 shinjangning qeshqer shehiride, bir xitay ayal ishtin chüshüp bazargha qoy göshi alghili bériptu. Bir qassapning aldigha bérip göshke qaraptu. Bu arida Séning Sherqiy ayalning birsi hemrayigha nérisidiki bir qassapning göshini körsitip ”uning Türkistaning» yaxshiraqmu qandaq, bérip shuningkini almaylimu“ dep turushigha bu qassap Sherqiy qattiq achchiqlinipSéning warqirap tillashqa bashlaptu: ”siler xitaylar (xensolarni Türkistaning» kemsitidighan menige ige bir söz) méning göshümni yaratmaywatamsiler téxi, men siler ikkinglarning jéninglarni almisam“ déginiche kalining quliqidek yughan bir ötkür pichiqini kötürüp qolida tömürning suniqimu bolmighan bayiqi ikki xitay ayaligha tashliniptu. Bu ikki ayal bir-birsige yol bermey dégidek qéchiptu. Bayiqi uyghur qassap qolida ötkür pichaq, ularni qoghlap yügirginiche udul kelgen xitaylargha pichiqini shiltip méngiptu. Yol buyi 5-6 xitay pichaq yep qan‟gha milinip yétip qaptu. Birsi bérip saqchigha melum qilmaqchi bolup bazar ichidiki birsi qarawatqan ammiwi télpon bar yerge barsa télpon‟gha qarawatqan uyghur uning tilpon urushigha yol qoymaptu. Amal yoq, u kishi bazardin chiqip yügiriginiche bir yerdiki tilpon bar yerge bérip ehwalni saqchigha melum qiptu. 110 tilponidikiler bu xewerni anglap derhal weqe yüz bergen yerge kélishiptu. Bu chaghda bayiqi qatil uyghur adimilikini yoqutup resmi telwileshken bolup, saqchilarghimu pichaq bilen hujum qilishqa bashlaptu. Qatarda ishqa orunlashqinigha endila bir yérim yil bolghan bir xitay saqchi qatilliqqa kirishken bayiqi uyghurni tosaymen dep aldigha chiqqan iken, uningmu qelbige bir pichaq urulup neq meydanda jan üzüptu. Yene bir saqchimu yariliniptu. Shuningdin kéyin yene 2-3 adem yariliniptu. Saqchilar quruq qol bu qatilgha teng kilelmigechke, amal yoq xelq ammisini uningdin yiraqlashturushqa tirishiptu. Yene bir tereptin bu ishni yuqurigha melum qilishqa kirishiptu. Yoquri testiqlighandin kéyin andin quralini chiqiriship qatilni neq meydanda étip ujuqtiralaptu. Eger 110 ning chiqarghan saqchilar tüzümide saqchilar bundaq ehwalgha düch kelginide eslide derhal tedbir qollinishqa bolattikenduq. Emma bu dégen shinjang. Bu yerde musulmanlargha qarita saqchilar tedbir qollinish hoquqigha ige emes iken! qanun ijra qiliwatqanlar qanun ijra qilishta bunche tengsizlikke duch kéliwatqan yerde, adettiki puxra xitaylarning haligha way! Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 124 Bundaq bir weqedin méningmu xewirim bar. Emma bu xitay yalghanni bolishiche toqup chiqiptu. Eslide ish undaq bolghan emes. 1998-yili awghust Séning Sherqiy aylirida ikki ayal birge bazargha gösh alghili barghan. Ayaldin birsi men bu Türkistaning» yerni alimen dep kestürüptu. Göshni kestürüp bolup élishtin yéniwélip u yerni Séning Sherqiy emes bu yerni alittim dep turiwalghan. Qassapmu uning dégini boyiche yene Türkistaning» bashqidin göshni parchilap tartip teyyar qiptu. Héliqi ayal yene almaymen dep turiwaptu. Qassap uningdin nimishke almaydighan boliwalding dep sorisa, u ayal ”chatiqing nime, almaymen dégendin kéyin almaymen! qandaq qilalaytting!“ dep warqiraptu. Bayiqi qassap achchiqlighiniche ” men dégining boyiche göshni parchilarp tartip berdim, endi bu göshni kim alidu? Yaki sen méni mexsus bozek qilimen depla kelgenmiting bolmisa?“ dep qizirishiptu. Shundaq qilip jidel chongiyishqa bashlaptu. Jidelleshkendin kéyin u ayal qassapni aghzini buzup tillighan bolsa kérek, gheziwige hay birelmigen qassap u ayalni pichaq bilen öltürüp qoyuptu. Andin saqchilar keptu. U yene saqchilardinmu birsini pichaq sélip öltürüp yene birsini yardar qilip qoyidu. Qassap, bolghiliq boldi, méni beribir étiwitidu, shunga menmu nechchisini öltürüp andin öley dep ularni öltürgeniken. Bu maqalining yazghuchisi shinjangda saqchilarning musulmanlargha derhal tedbir qollinish hoquqi yoq, choqum yuqurining testiqini élishi kérek dep yéziptu. Undaq gep yoq! u yalghan gep qilidu! shinjangdiki héchqandaq xitay buning dégenlirige qoshulmaydu. Xitaylarning öz yurtliri jennet makan’gha aylinip bolghanmu? Muxter: (oqushqa kirishidu) hökümet shinjangda emeliyetke uyghun kelmeydighan yuqurida misal qilin‟ghandek bir qatar milli siyasetlerni yolgha qoyup kéliwatqan bolghachqa, musulmanlarning ishenchisigimu érishelmidi, yene bir tereptin chégra rayon‟gha yardem qilimiz, shinjangni güllendürimiz dep qan-ter aqquzup kéliwatqan xitay ammisinimu renjitti. Shinjangdiki bu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 125 türlük siyasetlerning bésimigha berdashliq birelmigen nurghunlighan iqtidarliq xitaylar xitay ölkilirige qarap éqin qilmaqta. Shinjangdiki nurghunlighan Séning Sherqiy organlar xitay xadimlarning kétip qélishi tüpeylidin norimal xizmetlirinimu Türkistaning» dawamlashturalmighidek ehwalgha chüshüp qalmaqta. Séning Sherqiy rayon‟ghaTürkistaning» yardem dégenning esli menisi Chégra nime? Shinjangni güllendürüsh dégininingchu? Ular rastinla bikargha yardem qiliwatqanmidu? Ular rastinla shinjangdiki azsanliq milletlergila yardem qilishni, ularni qollap quwetlesh, güllendürüshnila közlep shinjanggha kelgenmiken? Ejiba özlirining yurti shunche güllinip kétip, güllendürgidek ish tapalmay shunche aq niyetlik bolup kétip bu tereplerge kélip bikargha ishlep bérip yürgenmiken? Bundaq yaxshi niyetlik ademdin xitayda qanchini tapqili bolar? Quruq gep qilishmisun. Ular dégen bu yerge ishlep pul tapimiz depla kelgen kishiler! Bu maqalini yazghan adem shinjangda xitaylar bolmisa bu yerning ademliri héchqandaq bir ishni epleshtürelmeydu démekchi bolghan. Xitaylar öz yurtlirigha qaytip ketse herqandaq siyasiy mesililer xitaylar üchün paydisiz emes. Chunki ular xitaydiki turmush sewiye, xizmet shara‟itini shinjangdikidin yaxshi, dep qarishidu. U yerdikiler bu tereplerge milli mesilidin yaki bu yerdiki kesipi jehettiki ishlar uyghurlarningkidin tes bolghanliqi üchün bu tereplerge kelmeydu emes. Ular eslidinla bu yerge kélishni xalimaydu! chunki xitaylar bu yerning hawasini peqetla yaxshi körmeydu. Bu kishi yazghanlirida eger shinjangda xitaylar bolmisa bu yerning norimal ish pirinsiplirimu yoq bolidu dimekchi. Undaqta xitaydin bashqa dunyaning hemme yerliridiki ish pirinsipliri u yerlerde xitay xadimliri bolmighanliqi üchünla xitaydin nachar bolamdu? Undaqta dunyaning herqandaq yéridiki memori we xizmetchi xadimlarning hemmisila xitay bolghinidila andin ishliri yürüshüp turghan bolamdiken? Bolmisa u yerlerning tertiwi pütünley qalaymaqanliship ketkidekmu? Uning déginidin mushundaq bir netije chiqidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 126 Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Uyghurlar bilen shinjangdiki bashqa milletler munasiwiti Muxter: (maqalining dawamini oquydu) shinjangdiki milli zidiyetler bilen milli öchmenlikler asasen uyghurlarning pan islamchiliqini asas qilghan radikal milletchilik küchlirining shinjangdiki bashqa milletlerge bolghan düshmenlik qarishini asas qilip otturgha chiqmaqta. Hemmige melum bolghinidek, shinjangda asasliqi 13 millet xelq bolghini bilen, pan islamizm ezeldin uyghurlar shinjangda tengdashsiz hoquqqa ige bolishi kérek dep hésaplap, bashqa azsanliq milletlerni omumyüzlük kemsitidu, hetta ulargha öchmenlik qilidu. … Biz uyghurlar shinjangdiki qazaq, qirghiz, özbek, tatar qataridiki bashqa azsanliq milletlerni hergizmu yat kishiler dep tonimaymiz. Ularning hemmisi bizning qérindashlirimiz. Biz hemmimiz oxshash türkilermiz. Biz hemmimiz oxshashla birla din‟gha étiqat qilimiz. Bu adem bundaq yalghan geplerni nedinmu tépip kelgendu? Mesilen, üch wilayet inqilawi dewride tungganlar, qazaqlar, qirghizlarning hemmisi oxshash bir septe turghan idi. Eyni waqtida osmanmu shinjangni musteqil qilimen dep kompartiye bilen urushup urushni axirghiche dawamlashturghan idi. Osman, bir qazaq kishi idi. Shundaq emesmu? Hetta üch wilayet inqilawi hökümiti xitaylar bilen urushni toxtitip kompartiye bilen birliship ketkinidimu osman quralini tashlimay küreshni dawam qilghan idi. Nime üchün? Shinjangning musteqilliqi üchün. Emma bu aptor barliq milletlerni uyghurlar düshmen dep qaraydu dimekchi bolghan. Bundaqmu axmaq ish bolishi mumkinmu? Wang lishyong: uyghurlarda qazaqlarni yaratmaydighan terepler barmu …? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 127 Muxter: adettiki kishiler arisida undaqlarni yoq déyishkimu bolmaydu. Ikki Séning Sherqiy milletni qoyup turayli, bir millet ichidimu sheherlikler yéziliqlarni Türkistaning» yaratmaydighan ehwallar yoqmu? Ular seraliqlarni paskina, yaki medeniyet Séning sewiyisi bekla töwen dep közgeSherqiy ilmaydu. Yaki bolmisa bedini puraydu Türkistaning» déyishkendek yaratmaydighan nurghun gepliri bar. Oxshash türdiki ademler ichidinmu shunche nurghun zidiyetler, oxshimighan qarashtikiler, bir nersini yaratmaydighanlar chiqip turidu. Buningdin menggü qutulup kitelmeymiz. Bundaq yaratmasliqlar herqandaq millet ichide bar. Emma bu hergizmu omumi ehwal emes. Omumi ehwal hergiz undaq emes. Shundaq emesmu? (maqalining dawamini oquydu) 40-yillardiki shinjang «üch wilayet inqilawi» (xitay kompartiyisi uninggha inqilawi heriket dep baha bergini bilen, eslide bu heriketning heqiqi mahiyiti shinjang musteqilliq herikitining quralliq herikiti idi. Ular heriket obiktiwi qilip eyni waqtidiki shinjanggha hükmiranliq qiliwatqan gomindang hökümitige qarshi turghanliqi üchünla shundaq dep atashqan. Shunga, shinjang ténchliq bilen azat bolghan waqtida uni xitay inqilawining bir qismi qatarigha qoshiwélish arqiliq ularni pepilep aldap turghan. Hazir shinjanggha xitay kompartiyisi hökmüranliq qilmaqta. Shundaq iken, tebi‟iy halda pan islamizmning «inqilap» tigh uchi hazirqi hökümet da‟irilirige qaritilidighan gep.) ning eng muhim shu‟ari «tunggan-xitaylarni qirip yoqutush» bolghan. Shunga islam dinigha étiqat qilidighan tungganlarmu ularning qirghin qilishigha uchrighan. Ular hetta ta bügün‟gichimu tunggan, qazaq, mongghul qataridiki alla burunla u yerge yerliship bolghan bashqa milletlerni kemsitishidu. Bu xitayning aldida éytqini ras toghra gep boptu. Eyni waqtidiki üch wilayet inqilawi hergizmu xitay inqilawi üchün qozghalghan heriket emes idi. Emma u «tunggan-xitaylarni qirip tügitish» dégen gepni nedin tapqandu? U waqitlarda köchmenlerni shinjangdin qoghlap chiqirish shu‟arini otturgha Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 128 qoyghanliqi ras. Emma u déyilgen köchmenler ichige barliq xitaylar kirmeydu-de. Ularning déginiSherqiy hökümet mejburi köchürüp kelgen Séning köchmenlerni qoghlap chiqirayli dégen gep. Emma «tungganlarni qirip Türkistaning» tügitish» deydighan bundaq bir shu‟arni biz uyghurlar zadila anglap Séning Sherqiy baqmighan ikenmiz. Undaq bir shu‟arni otturgha qoyushning özila eqilgha Türkistaning» sighmaydu. Bu belkim hökümet da‟irilirining milli zidiyet peyda qilishni meqset qilip toqup chiqiriwalghan gep bolsa kérek. Shinjangning yéqinqi zaman tarixidiki eng chong weqe ene shu üch wilayet inqilawidur. Bu inqilapqa öz waqtida tungganlarmu aktip qatnashqan. Buni héchkim inkar qilalmaydu. Bizning yéqinqi zaman tariximizda bir tunggan, dinni süyi‟istimal qilip déhqanlar qozghilingini intayin xeterlik yargha qistap qoyghanliqidek bir weqe bolup ötken idi. U dégen 1917-yilqi qumul déhqanlar qozghilingidiki weqe idi (1911-yili bolishi kérek? − t). Shu qétim bir tunggan yang zéngshin‟gha wekil bolup keldim depmu eytawur qozghilangchilarning aldigha kélip, menmu silerge oxshash qur‟an‟gha ishinimen, shunga men silerning bixeterlikinglargha toluq kapaletlik qilalaydighanliqimgha qesem qilip bérimen. Méning bilen ürümchige birge béringlar, yang silerge emel béridu, déhqanlarni narazi qilghan ishlarni yerlik emeldarlar peyda qilghan. Undaq ishlarni yang ghojam hergiz qilmaydu dégendek bir némilerni dégen. Bu tunggan, islam dinidin paydilinip qozghilangchilarni aldap ketken. Shunga, bezi kishiler bu jehette bashqiche qarashlardimu bolup qélishi mumkin. Mesilen, tunggan dégen bu xeq xitayni körse „qara biz silerge oxshash pixey kiyidighan bir xeq emesmu‟ dése, uyghurlarning aldigha kélip „qara bizmu silerdek selle yögeymiz emesmu‟ dewalidighan, qaysi terep küchiyip ketse shu terepke domilap turidighan, ishen‟gili bolmaydighan tutami yoq bir xeq deydighanlarni yoq diyelmeymen. Emma yenila «tungganni qirip tügitish» deydighan shu‟ar hergiz körülgen emes. Wang lishyong: undaqta uyghurlar bilen tungganlar ottursida zidiyet yoqmu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 129 Muxter: anglashlardin qarighanda, Sherqiy 19-esirlerde bir zidiyet peyda bolghaniken. Séning Türkistaning» Tunggan xeq adette héssiyat jehette xitaylargha bek yéqin bir xeq. Tarixta Séning Sherqiy xitay terep bilen Türkistaning» shinjang ottursida toqunush yüz bermigen waqitlarda shinjangning ichki qalaymaqanchiliqining asasliq unsuri tungganlar bolghan ehwal bar. Emma öz‟ara qirghinchiliq qilish weqesi körülishi bilen, milli mesile otturgha chiqidu. Shuning bilen tungganlar aq doppilirini kiyiship otturgha chiqishidu. Bundaq waqitlarda xitaylarmu tunggan dégen uyghur emes dep ulargha hésdashliq qilishqa bashlaydu. Uyghurlarmu ularni musulman dep qérindash qatarida köridu. Shundaq qilip ular her ikkila tereptin payda élip yüreleydu. Wang lishyong: sherqi türkistanchilardin tungganlar bilen ittipaqliship heriket qilishni oylaydighanlar barmu? Mesilen ningsha, gensu, chingxey etirapidiki tungganlar bilen birlikte topilang chiqiralisa xéli aram tapalighan bolmasmidi? Muxter: bundaq ishlar tarixta bolghan. Mesilen ma jongying bilen ene shundaq birliship heriket qilishqan. Wang lishyong: ma jongying dégining uyghurlar bilen urush qilmighanmidi? Muxter: Yaq, qomul déhqanlar qozghilingi yéngi bashlan‟ghan waqitlarda ular ma jongyingni yardemge teklip qilip keltürüshken. Ma jongying heqiqetenmu qabiliyetlik birsi idi. U kélip qarap baqsa eskerlirimu köpiyip ketken, shuning bilen niyitini buzup hoquqni tartiwalidu. Shundaqtimu desliwide turpanliqlar bilen qumulluqlar uni teklip qilip birliship urush qilghan idi. Bu bir tarixi pakit. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 130 Wang lishyong: séningche tungganlar kelgüside kimning teripide turar? Ular sherqi türkistanchilar bilen birlishermu yaki xitaylar terepte turarmu? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: üch wilayetSéning inqilawi dewride ular biz bilen birleshkenidi. Méningche Sherqiy bolghanda, ular kelgüside biterep pozitsiye tutishi mumkinmikin dep Türkistaning» oylaymen. Tungganlarning tarixtin buyan birer döliti bolup baqqan emes. Shunga ular biterep tursa ular üchün paydiliq, ular héchnersini qoldin chiqirip qoyalmaydu. Xitayning ikki teripi Muxter: (maqalining dawamini oquydu) jemiyetning omumi éqimidin qarighinimizda, chong millet haman ajiz milletlerni izip kélidighan bolghachqa, adette ushshaq milletler her da‟im hésdashliqqa érishidighan terep bolup kelmekte. Emma bir qisim alahide ehwallarda chong milletmu ajiz milletlerning hessilep bozek qilinishigha uchrap turishi mumkin. Shinjangda yashaydighan xitay puxraliri bügünki künde be‟eyni kosowada yashaydighan sirbiyiliklerning künige chüshüp qalghandek tuyghida yashimaqta. Bu xitayning démekchi bolghini, xitaylar shinjangda bésim astida qaldi démekchi. Méningche bolghanda, uning bu déginige shinjangda yashaydighan xitaylarning yüzde toqsen beshi qoshulmasliqi mumkin. Belkim bu yerdiki xitaylar bizni bek dostane xelq emes, bizni yaman köridu dep oylishi mumkin. Emma ular hergizmu özlirini yerlikler bozek qilip kétiwatidu dep qarimaydu. Belkim éqip kéliwatqan waqitliq ishchi kelgindiler undaq qarimasliqi mumkin. Wang lishyong: medikar kelgindiler nimishke undaq qarimaydu deysen? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 131 Muxter: chunki, buSéning türdiki waqitliq éqip kéliwatqan medikarlarni uyghurlarla Sherqiy yaman körüp qalmay, shinjangda yerliship ketken yaki bu yerde 20-30 yildin Türkistaning» béri turiwatqan xitaylarmu bu kélip kétiwatqan xitay medikarlirini xalimaydu. Séning Sherqiy Chunki bundaq kelgindi medikarlarning kélishi bilen teng bu yerning jemiyet Türkistaning» amanliqi buzulup ketti. Mesilen bu kelgenler her yili qish peslide chaghanlap yurtigha qaytishidu. Shu chaghda pul tapalighanlirighu yénigha pulini élip yurtigha qaytar. Pul tapalmighanliri qandaq qilar? Oghrilap we bulap-talaydu shu. Shunga chaghan kélishtin birer ay burundin bashlap jemiyet amanliqi intayin nacharliship bekla qalaymaqanliship, oghrilashlar, bulangchiliqlar köpiyip kétidu. Bundaq ishlarni asasen ene shu kelgindi medikarlar qilghan ishlar. Wang lishyong: sen bu yerde kelgindi medikarlarni jemiyet amanliqini qalaymaqan qilidighanlar déding. Emma baya sen ular özlirini bozek qilin‟ghanlar dep hés qilidu dégen iding. Sen ularning qaysi teripini közde tutup bundaq démekchiding? Ularni hemme kishi xalimighanliqi üchün shundaq demsen yaki … Muxter: ularni shinjangdiki xitaylardin tartip hemme yerlik kishi rastinla xalimaydu. Shunga ularni héchkim közge ilmaydu, haqaretke uchrap turidu. Yézilardin sheherge kélip medikarliq qilidighanlarning hemmisi bundaq haqaretlerge uchrap turidu. Wang lishyong: dégining orunluq. Bundaq ishlar hemmila yerde oxshash. Muxter: bu maqalini oqup men mundaq xulasigha keldim: bu aptor hökümet noqtisida turup sözleydighan birsi iken. Chunki nurghunlighan kishiler chiqip shinjang mesiliside milli tengsizlikler saqlanmaqta dep yézishqa kirishkenliktin, hökümetmu otturgha chiqip menmu bu heqte yazidighan Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 132 ademdin birni otturgha chiqirip baqay emise dep, bir qisim xitaylarning küni undaq qiyin, mundaq qiyin, dep otturluqni bulghashqa urun‟ghandek qilidu. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: séning bu perizingdikidek ishlarnimu mutleq yoq déyishke Séning Sherqiy bolmaydu. Shundaqtimu, méningche shinjangda bir mezgil turup baqqan bir Türkistaning» xitayning mundaq bir maqalini yézishighimu heyran qalmasliq kérek. Démisimu heqiqeten shundaq qaraydighan kishiler bar. Muxter: eger bu aptor shinjangda uzun yil turup baqqan, yeni 20 yildin artuq turghan birsi bolghinida, bu kishini choqum hökümet adimi dep perez qilishqa bolidu. Chunki bundaq birsini herqanche bolsimu emeli ehwaldin xewiri yoq birsi diyelmeymiz. Shinjangda 3-5 yilla turup baqqan birsi bolghinida, belkim bundaq qarashta bolishinimu yoq dégili bolmas. Qarshiliq körsetküchiler we qarshiliq körsitish teshkilatliri Wang lishyong: sen burun milletchi idiyisidiki kishilerning shinjang mesilisidiki qarashlirini tonushturup ötken iding. Endi sen dini qarashtiki kishilerning nimini arzu qilidighanliqi heqqide toxtilip baqqan bolsang. Muxter: undaq kishilerning arzulaydighini asasen alghanda milletchi angdiki kishilerning arzulaydighanliridin köp perq qilip kitelmeydu. Ular peqet munu jehettila perqlinidu: islamda xelipe choqum musulman bolishi kérek deydighan bir pirinsip bar. Shunga islamda bashqa dindiki birsining musulmanlargha hökmüranliq qilishini qobul qilmaydu. Shundaq bolghachqa, dini qarashtiki kishilerning bir qismi qizqqan kishiler bolup, bu türdiki kishiler islam döliti qurulushini arzu qilishidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 133 Wang lishyong: Séning sen dégen bundaq bir dölet, din bilen siyasetni Sherqiy birleshtüriwetken tüzümdiki döletmu? Türkistaning» Séning Sherqiy shundaq. Türkistaning» Shundaqtimu bu türdiki kishiler Muxter: belkim yüzde 20-30 etirapida bolishi mumkin. Bu türdiki kishilerning medeniyet sewiyisi omumen alghanda nisbeten töwen, dini terbiye körishimu yiterlik bolmighan, dini bilimi az kishiler bolup, ularning mijezliri nisbeten jahil kélidu. Shunga ular asanla tirikidighan kishiler bolghachqa gep bilen qayil qilmaqmu tes. Wang lishyong: séning déyishing buyiche, milletchi angdiki kishilerning musteqil dölet qurush teliwini otturgha qoyishidiki asas − tarixi pakitlar bolup hésaplinidiken. Undaqta dini qarashtiki kishilerning musteqil dölet qurushtiki asasini din dep qarisaq, sen bu dini qarash heqqide toxtilip baqqan bolsang qandaq? Muxter: dini zatlarmu tarixni bilidighan kishiler. Ularmu bu yerler tarixtin buyan bizge tewe yerler dep qaraydu. Shunga ularmu musteqilliq telep qilishida tarixni asas qilishqan. Emma ularning siyasi teshebbusliri bilen shu‟arliri dini tüske ige. Bu türdiki kishiler yat dindikilerning özlirini bashqurushini xalimaydu. Ulargha hökmüranliq qilidighan birsi choqum musulman bolishi shert dep qaraydu. Wang lishyong: bu türdiki dini kishilerge wekillik qilidighan ademler qandaq birsi bolishi mumkin? Muxter: bu tür kishilerning mutleq köp qismi bügün türmilerde qamaghliq. Hökümet ularni qamaq jazasigha höküm qiliwetken. Ularning küchimu bekla tarqaq bolup, xelqaradimu bek tesir peyda qilip kitelmigen. Ular ichidiki eng Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 134 dangliq bolghini hesen mexsum bolup, xitay hökümiti élan qilghan 11 neper sherqi türkistan térrorchilar tizimlikide u birinchi nomurluq orunda turidu. U Séning Sherqiy hazir yoq, shéhit bolghan. U kishi dini küchlerning wekili hésaplinidu. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: u Türkistaning» burun nime ish qilidighan kishi idi? U adem qandaq qilip dini küchlerning wekili bolup qalghan? Muxter: u burun bir dini zat idi. Yézisida dini bilim alghaniken. Uni tonuydighan, uni körgenler yoq bolghini bilen, uning tesiri bekla chong. U kishi afghanistanda nurghun kishilerni yitishtürüp chiqqan bolghachqa, kishiler arisida uning dangqi chiqip ketken, uninggha choqunidighan kishiler bekla köp. Shunga dini sahediki kishiler uni özlirining wekili dep tonuydu. Wang lishyong: uni némishke milletchilerning emes belki dini sahedikilerning wekili dep qaraysiler? Muxter: chunki uning shu‟ari islam dölitini qurup chiqish bolghanliqi üchün shundaq deymiz. Wang lishyong: uningdin bashqa muhajirettiki sherqi türkistanchilarning hemmisi milletchiler hésaplinamdu? Ularning perqi musteqil medeni dölet qurup chiqish jehettinla periq qilamti? Muxter: shundaq. Ularning perqi shu idi. Wang lishyong: hesen mexsum wapat bolghinidin kéyin uning küchlirimu tarqilip ketkendu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 135 Muxter: shundaq Séning boldi. Hazirche dini angdiki kishilerning tüzükirek bir Sherqiy yitekchisi yoq. Bu türdiki kishilerning mutleq köp qismi weten ichide turidu. Türkistaning» Ular hazir ayrim-ayrim gurohlargha uyushup, birlishelmey bekla tarqaqliship Séning Sherqiy ketti. Shunga bu kishiler bekla asan hayajanliq pa‟aliyetlerge kiriship turidu. Türkistaning» Mexpi dini teshkilatlarning qarshiliq körsitishliri Wang lishyong: sen baya tesirge ige salahiyetlik dini rehberler qamaqta yatmaqta déding. Séningche xelq arisidin dini tüs alidighan uyushushlarni yaki xelqni qozghash iqtidargha ige istixiyilik halda yene bir türküm dini yitekchilerning otturgha chiqish éhtimali barmu? Muxter: undaqlar hazirmu yoq emes. Emma bu türdiki kishiler özlirini ashikarilimay yushurun pa‟aliyet qilishmaqta. Shunga ular hazirche bir-birini bilip kétishmidi. Wang lishyong: ular teshkillesh yaki öz‟ara alaqilishish pa‟aliyetliri bilen shoghullanmaywatamdu? Muxter: ular hazir heriket uslubini özgertishti. Ular burun meschitlerni, chong sheherlerni pa‟aliyet soruni qiliship xelqqe wez éytip démekchi bolghanlirini ashkare sözleytti. Shunga undaqlarni hökümet bekla asan qara tizimlikke élip bir tutash bashquratti yaki bolmisa qamaqqa élip tutiwalatti. Bügünki künde ularningmu burnigha su kirip, herikitini mexpi qanat yaydurush yolini talliwélishti. Shundaq qilip ular étiqadi küchlükirek bolghan kishilerni tépip birdin–ikkidin bolup öz‟ara pikir almashturush yolini tutup, jama‟et sorunliridin özini daldigha alidighan bolup özgermekte. Ötkende hökümet bir Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 136 dini teshkilatni pash qilip chiqqan bolup, bu teshkilatning mexpi ezaliri tümen‟ge yéqinlashqanmish. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: ularSéning bir mez‟hep teshkil qilghanmiken? Sherqiy Türkistaning» Muxter: shundaq, ular iranning tesirini qobul qilghanlar ikenmish. Wang lishyong: ularning muddasi shu xil mez‟hepni kingeytishlimiken yaki uningdin paydilinip musteqil dölet qurup chiqishni ghaye qilishamdiken? Muxter: ularning meqsiti bu türdiki dini éqimdin paydilinip hökümetning dini pa‟aliyetlerni cheklishidin narazi bolghan kishilerni yighip qarshiliq körsitish iken. Shundaqtimu ularning ichidiki bir qisimlar heqiqetenmu chin dili bilen bu mez‟hepni teshwiq qilishni meqset qilishidiken. Ular dini mez‟hep teshwiqatighila köngül bölüp, hökümetke, döletke qarshi pa‟aliyet qilishmaydiken. Emma bundaq kishiler xelq arisida héchqandaq orun‟gha érishelmeydu. Eger ular dini jehette erkinlikke érishishni nishan qilghanla bolidiken, bu hökümetni aghdurup tashlimaqtin bashqa chiqish yoli bolmaydu. Wang lishyong: séningche bu türdiki kishiler riyal siyasi tüzümge chéqilmay din tarqitish bilenla shoghullinip kéliwatqanmidu yaki ularmu hökümetni aghdurup tashlash yoligha atlan‟ghanmidu? Muxter: bu türdiki kishiler hazir pütünley ümidsiz ehwalgha shüshüp qalghan. Ularning yüzde 99 pirsini ümidsiz. 80-yillarda, barin weqesi yillirida ümidwar idi. Ularmu hazir undaq bir muhitning qalmighanliqini bilip qélishti. 1997yilqi ghulja weqesidin kéyin, ularda bundaq nuqul din teshwiqatidin ümitliri qalmidi déyishke bolidu. Shunga, pütün qelbi bilen noqul din teshwiq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 137 qilishqila bérilidighan bir dini teshwiqatchi eger bu jehette közligen meqsidige yitelmiginide, usulini özgertip qarshiliq körsitish yolini talliwélishqa mejbur Séning Sherqiy bolidu. Bügünkidek hakimiyet tüzümi yoqalghinidila andin öz meqsidige Türkistaning» yiteleydighanliqini tonup yetmekte. Ularning meqsidi peqetla din tarqitish idi. Sherqiyundaqlarmu bashqilar bilen Emma bundaq birSéning pursetke érishelmiginide, hemkarliship ortaq Türkistaning» qarshiliq körsitish yolini talliwalidu. Wang lishyong: undaqta, bügünki künde noqul din üchünla dini zat bolidighan ish qalmidi déyish mumkinmu, yeni bu kishilerning hemmisi birliship boldimu? Muxter: ularning bashqa chiqish yoli yoq. Ular bu hakimiyetke qarshi turmay, bu hökümet qolidin qutulup chiqmay turup, yaki bu hökümetni aghdurup tashlimay turup öz ghayisini emelge ashurush yoligha kirelmeydu. Ularning buningdin bashqa mangidighan yoli yoq. Eslidi ular din tarqitishtin bashqa héchqandaq xiyali yoq kishiler idi. Ular bir qanche balini yighip ulargha dini ders bérishnila oylighan bolsimu, ularning bu ishlirimu qanunsiz dini pa‟aliyet bilen shoghullan‟ghanliq dep qaraldi. Bügünki kündiki meschilerning imamlirining qandaq kishiler ikenlikini bilemsen? Ularning hemmisini hökümet tallap békitken. Ular hökümettin ayliq ma‟ash alidighan, meschitlerde qurban héyt, rozi héyt yaki juma künliri zakat béridighan musulmanlarni tizimlap höümetke tapshuridighan kishiler. Pul lazim bolghinida, mesilen rémont qilish yaki birer nerse sétiwalidighan ishlar bolup qalghinida xejleydighan pulni nimige ishlitidighanliqini milli ishlar idarisigha doklat qilip testiqini alghandin kéyin andin xejliyeleydu. Hetta méschitler özlirige qilin‟ghan in‟anilarnimu hökümetning ruxsitisiz ishlitelmeydu. Shundaq iken, bizde dini erkinlik dégendin éghiz achqili bolamdu? Wang lishyong: séningche, bügünki künde barliq dini pa‟aliyetler, hetta kentlerdiki meschitlermu nazaret astigha élin‟ghanmidu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 138 Muxter: eliwette nazaret astida.Sherqiy Buning üchün mexsus yuquridin adem Séning iwertishningmu hajiti yoq. Shu kenttinla birsini bu ishqa teyinlep qoysila Türkistaning» kupaye. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: yeni pulgha ishleydighan, pul üchün xelqtin axbarat toplap hökümetke yetküzüp turidighan ayghaqchilarni demsen, undaqlar hemmila yerde barmidu? Muxter: bolmay qalamtiki. Bu künlerde meschitke chiqidighanlar anche köp emes. Chunki meschitke kirishning meqsidi namaz oqulup bolghandin kéyin imamning on-yigirme minutluq dini sawat heqqide, exlaqi peziletler heqqide yaki dinimizgha ziyanliq ishlar heqqide éytqan wezlirini anglash, qur‟an qira‟itini anglash idi. Emma bundaq ishlar yoqaldi. Hetta hökümet belgiligen imamlarmu jür‟et qilalmas halgha keltürüldi. Shunga, yashlar méschitte nime ish qaldi, namazni öyde ötisemmu boliwéridighu dep meschitke chiqmas boliwaldi. Meschitke qérilarla kiridighan boldi. Wang lishyong: yashlar arisida rastinla namaz öteydighanlarmu anche köp bolmisa kérek? Muxter: köp! hazir namaz oquydighanlar 80-yillargha sélishturghanda xélila köp. Burun meschitke kirish üchün doppa kiyish, burut-saqal quyush deydighan gepler bolidighan. Hazir dégen burut-saqallirini pakiz qirip, doppa kiymey chachlirini retlik tarap, galustuk taqap xuddi ziyalilardek qiyapet bilen meschitke kirgili bolidighan bolup ketti. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 139 Séning Sherqiy Uyghur qarshiliq körsetküchilirining ittipaqliq mesilisi Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: séningche bolghanda, kelgüside dini küchler bilen milletchi küchler zidiyetlishipla, bir-biri bilen éytishipla yürermu yaki ittipaqliship kitermu? Muxter: ittipaqliship kétidu. Wang lishyong: séningche qeysi jehetlerde qandaq türde ittipaqlishalishi mumkin? Eger zorawanliq küreshni dini zatlar qilimiz dep, milletchi angdikiler qilmaymiz dep turiwalghinida, dini zat kishiliri siler milletchiler quruq gep qilip herikitinglar yoq, qurban bolushtin qorqisiler démesmu? Yaki bolmisa milletchiler térrorchiliqqa qarshi turidighanliqi üchün ular yighin échishtin bashqa héchqandaq ish qolidin kelmeydu démesmu? Muxter: milletchi küchler adette imkaniyetning bariche ténch shekilde pa‟aliyet qilishni, mesilen namayish qilish yaki maqale yézish qataridiki usullar bilen pa‟aliyet qilishni xalaydu. Ular héchqachan dini zattikiler bilen talishidighan ishni qilmaydu. Chunki ularning hemmisila ittipaqlashqan, birlikke kelgendila andin meqsetke yételeydighanliqini, dölitini qurup chiqalighandila dini erkinlikining bolidighanliqini bilidu. Unutmang, milletchi éqimdikilermu musulman! Wang lishyong: séning bu dégenliring ghayiwileshtürülgen bir teswirla bolsa kérek. Men bilidighan emeliyet undaq emestek qilatti. Mesilen yalghuz Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 140 milletchi angdiki uyghurlarmu chet‟elde bir-biri bilen zitliship nurghun teshkilatlargha ayrilip kétishken …Sherqiy Séning Türkistaning» Muxter: milletchilerni zorawanliqSherqiy herikiti bilen shoghullanmaydiken dep Séning qalma. Ularmu shoghullinalaydu. Peqet birla yéri, ular özinimu qoshup Türkistaning» partilitishtek zorawanliqlarni qilmaydu. Wang lishyong: mundaq qilayli, bu ikki ishni ayrim-ayrim sözlisheyli emise. Awal shuni soray: kelgüside uyghurlarning qarshiliq körsitish küchliri omumi weziyetni közde tutup ittipaqliship kétishi mumkinmidu? Méningdek undaq ishlardin xewiri bolmighan, sirttiki ademlerge nisbeten alghanda, belkim menmu xata köriwalghan bolishim mumkindu, islam dunyasidiki bir alahidilik shuki, ular bir-biri bilen urushupla yürgen, kechkiche ayrim mez‟hep uyushturup, tinmay ichki jidel bilenla ötken xelqtek qilidu. Muxter: shinjangda undaq mez‟hepler yoq. Malayshya, hindinoziye, türkiye, pakistan qatarliq ellerde dini mez‟hep toqunushliri yoq. Bu ish erep dunyasi ichidila bar bir ish. Bashqa musulman döletlerde bundaq mez‟hep jidili chiqmaydu. Wang lishyong: qalghanlarning qandaqliqidin xewirim yoq. Emma tungganlargha qaraydighan bolsaq, ularning ichiki mez‟hep kürishining bekla qattiq bolidighanliqini hés qildim. Muxter: toghra, tungganlarda bundaq bir ish bar. Tungganning otturgha chiqqinigha ming üch yüz yildin ashti. Ular bu jeryanda birer qétimmu musteqil bolup baqqan emes. Ular bekla tarqilip ketken bir millet. Buning bir sewebimu ene shundaq ichki zidiyetlerning tüpeylidin bolishi mumkin. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 141 Uyghurlarda hazir bundaq mez‟hepchilik deydighan nerse yoq. Emma apaqghoja yillirida Séning qarataghliq, aqtaghliq déyiship 300 yil talashqaniken. Biz Sherqiy hazir undaq weziyettin qutulup kettuq. Bizdiki herqandaq bir kishide mez‟hep Türkistaning» deydighan bir uqum yoq. Méning 80-yillardiki oqutquchum tarixning bu Sherqiy qismini birmu-bir Séning izahlap ayrim-ayrim maqale qilip «shinjang medeniyiti» Türkistaning» zhornilida élan qildi. U, apaqghoja heqqide toxtimay yézip 1830-yiligha kelginide hökümet uning maqalilirini élan qilghuzmas boldi. Uning bu heqtiki tetqiqat netijilirining yérimi élan qilinmay qaldi. Méning u mu‟alimim maqalisida ghojilar ewladini tenqitlep yazghan idi. Eslide ghoja dégen gep dahi, yitekchi dégen menige ige söz idi. Ghojilarning hoquqi ewladlirigha miras qélip 250 yildek dawamlashqan. Ular özlirini muhemmedning qénidin kelgen ewladimiz déyishetti. Emma bu kishi öz mez‟hipining menpeti üchün her da‟im tashqi küchlerdin paydilinip kelgen. Mesilen menching xandanliqi bilen birliship özining hükmiranliqini mustehkemligen. Shunga, hazir hökümet uni xitayni birlikke keltürüshte chong töhpisi bar dep qaraydu. Turpandiki imin wang, yene birsi qumul wang dégen wanglarning hemmisila ene shu apaqghojining ewlatliridin. Shunga hökümet, méning mu‟alimimning döletni birlikke keltürgen birsini söküshke bashlighinini körüp derhal uning maqalilirini chekliwetken idi. Wang lishyong: eyni waqtidiki sowétke qarshi afghanistan teshkilatlirimu öz‟aldigha birdin beg boliwélishandek. Muxter: uninggha oxshimaydu. Afghanistan birla millettin shekillen‟gen dölet emes. Ularda nechche on qebile bar. Ular téxi bir millet haligha kileligen xelq emes. Tillirimu bir-birige oxshimaydu. Ularda her bir qebilining birdin aqsaqili bolidiken. Bizde undaq ish yoq. Erep dunyasidimu qebile asas iken. Bir-ikki ming yildin béri u qebililer saqlinip kelgen bolup, qebile aqsaqiligha Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 142 xuddi din‟gha ishen‟gendek choqunishidighanlar hélimu bar iken. Emma shinjangda undaq qebiliwazliq mewjut emes. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: séningche, chet‟eldiki musapir uyghurlar öz‟ara ittipaqmu? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: yashlar ittipaqliship kiteligen. Emma qérilar biz burun nurghun ishlarni qilghan, shunga bizning gépimiz gep, siler bizning aghzimizgha qarishinglar kérek déyishidiken. Ular ene shundaq kishiler. Emma qérilar menggü yashiyalmaydu-de, hazirmu ularning yérimila hayatta. Wang lishyong: u kün‟ge kelgende bügünki yashlarmu qérip shulardek deydighan bolmamdu? Muxter: undaq bolishi natayin. Burun chiqip ketkenler, mesilen 1980-yilidin burun chiqip ketkenler, yaki shu waqitlarda ata-anisigha egiship chiqip ketkenler wetendin ayrilghinigha nechche on yil bolghan, ular shinjangning emiliy muhitidin xewiri bolmighan, bu yerdikilerning tartiwatqan zulum azawini bilmeydighan kishiler. Ularning bundaq pa‟aliyetler bilen shoghullinip kéliwatqanliqi, abroy üchünla déyish mumkin. Yene bir qisimlar özining iqtisadi ehwalinila oylap, shundaq pa‟aliyetler bilen shoghullansam yardemge érisheleymen dep oylaydighanlar. Ular yighilghan yardem pulining bir qismini turmushigha ishlitidu. Qérilar arisida bundaqlar xélila bar. Emma 80-yillardin kéyin chiqqanlarda undaq ish yoq. Ular özini pida qilishni bilidighan kishiler. Ularning mutleq köp qismi ziyali, ular turmushini qamdiyalmay yaki pul tapalmay, ishsiz qélip chiqip ketken kishilerdin emes. Ular hemmidin yaxshi ishqa orunlishalaydighan kishiler bolup, ularning turmush qabiliyiti bizdin küchlük kishiler idi. Emma ular bu pursetlerning hemmisidin waz kechken, ular a‟ilisini, uruq-tughqanlirini, yéqin dostlirini, tughulup ösken yurtini tashlap chiqip kétishken. Némishke chiqip kétishti? Öz Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 143 ghayisini dep chiqip kétishken. Ularni burunqi qérilargha sélishturghili bolmaydu. Qérilarmu unche köp emes. Ularning bezisi 70 yashtin éship ketti. Séning Sherqiy Hazirqi chet‟elde pa‟aliyet körsitiwatqan teshkilatlarning muhim ademliri yaki Türkistaning» tayanch küchlirining hemmisila dégidek 40-45 yashtin kichik. Séning Sherqiy Türkistaning» Chet’eldiki qarshiliq körsetküchilerning sani qanche Wang lishyong: séningche bu dégenliringdin qanche kishi bardu? Ondekmu, nechche onmu yaki minglarchisi barmu? Muxter: sirtqa chiqip ketkenlerning yaponiyige barghanliridin bashqilirining 90 pirsenttek qismi sirtta turup qalghan. Beziler qaytip kélip burunqi ish ornida bir mezgil ishlep béqip muhitqa könelmey qayta wiza hel qilip tijaret qilimen dégendek bahanilar bilen milli pa‟aliyet qilish üchün sirtqa qéchip kétishken. Yalghuz gérmaniyining özidila bundaqlardin birer ming a‟ile bar. Ularning herbirsining a‟iliside nechchidin adem bar. Türkiyige ketkenler nisbeten köpirek. Türkiyining ottursidiki bir sheherdila 50 mingdek kishi bar iken. Ular 1959-yili chiqip ketkeniken. Wang lishyong: ghulja-chöchek weqeside qazaqistan‟gha qéchip ketkenlermu bar dégine. Muxter: shundaq, u waqitlar 1962-yilqi acharchiliq yilliri idi. Shu chaghda qazaqistan‟gha qéchip ketkenlerning sani 600 mingdek kishi ikenduq. Uningdin bashqa 1880 nechchinchi yilliri rosiyilikler iligha hujum qilip kirginidimu birer yüz ming a‟ile qéchip chiqip ketkeniken. Wang lishyong: u waqtta qétilmaydighandu heqichan? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi chiqip ketkenler bundaq heriketlerge http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 144 Muxter: ulardinmuSéning qatnishidighanlar bar iken. Chunki ularning urughSherqiy tughqanlirining hemmisi bu terepte bolghachqa, ularmu 80-yillardin Türkistaning» bashlan‟ghan échiwitishtin paydilinip bérish-kilishni bashliwalghan. 1991Séning yilidin tartip 1995-yiligha kelgicheSherqiy ottura asiyadiki nurghunlighan yashlar bu Türkistaning» heriketler bilen shoghullinishqa bashlighan bolup, intayin janlinip ketken idi. Shundin bashlap xitay hökümiti orta asiya döletliri bilen munasiwetlirini chingitishqa kirishidu. Shuning bilen u döletlerning hökümetliri bu tür heriketlerge cheklime qoyushqa kirishidu. Amal qilalmighanlar yawrupagha kétiwélip herikitini dawamlashturmaqta. Wang lishyong: bügünki kündimu xelqara jama‟etchiliki uyghurlar herikitini bek bilip ketmeydiken. Muxter: 1997-yilqi ghulja weqesidin kéyin, yawrupa parlaménti bilen amérika parlaménti tunji qétim shinjang mesilisige ipade bildürüshüp, xitay hökümitidin mesilini ténchliq bilen hel qilishini ümid qilishidighanliqini bildürüp bir qarar qobul qilishidu. Bundaq ish burun bolup baqmighan idi. Shuningdin itibaren, ular shinjang mesilisi üstide, mesilen rabiye qadir mesilisi heqqide, gwantanamudiki uyghur mehbuslar heqqide ipade bildürüshti. 1997-yilidin kéyinki shinjang mesilisi xelqara tüske kirishke bashlaydu. Derweqe bu ishta xitay hökümitimu xéli köp yardemchi bolup berdi. Bolupmu 11-sintebir weqesidin kéyin, xitay hökümitining téléwizorlarda sherqi türkistan weqesini ashkare élan qilishi, muxbirlarni kütiwélish yighinlirini uyushturishi, dunyadiki herqaysi jaylar muxbirliri aldigha chiqip sherqi türkistanchilarni qarilap dawrang qilishliri, 11 neper térrorchini tutush boyruqini élan qilishi qatarliqliri bilen shinjang mesilisini xelqara sehnige kötürüp chiqish ishida uyghur musapirlirigha bekla köp xizmet qilip bérishken idi. Eger shu musapirdiklilergila tayinilghan bolsa, ularning bunche zor teshwiqat qilish küchi bolmighachqa héchnime qilalmas idi. Shunga, xitaylar bu jehette musapirlirimizgha heqiqetenmu yardem qilghan boldi. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 145 Wang lishyong: Séning tibbetliklerning dalay lamasigha sélishturghinimizda Sherqiy uyghurlarning xelqara jama‟etchilik arisida dang chiqarghan shundaq bir Türkistaning» dahisi yoq bolup qaldi. Séningche bundaq birer dahi peyda bolarmu? Séning Sherqiy Muxter: méningcheTürkistaning» choqum otturgha chiqidu. Shundaq perez qilimenki, eng köp bolsa yene besh yil ichide choqum shundaq bir dahimiz barliqqa kélidu. Wang lishyong: dunya uyghur qurultiyi bügünki kündiki chet‟elde turiwatqan uyghurlarning ortaq teshkilati hésaplinamdu? Muxter: shundaq déyishke bolidu. Uni hemme étrap qildi. Kishiler herqandaq bir pa‟aliyet teshkillimekchi bolsa yaki birer pikirni otturgha qoymaqchi bolsa awal bu qurultaygha xewer qilishidiken. Uyghurlar bügün némiler qilalishi mumkin? Wang lishyong: sherqi türkistan dölitini qurush noqtisidin élip éytqanda, hazirgha kelgiche sapla tashqi shara‟itlar üstidila toxtilip kelduq. Mesilen xelqara küchler xitayni parchiliwitelise yaki xitayda birer qalaymaqanchiliq peyda bolsa dégendekler üstidila toxtalduq. Emma esli hel qilghuch amil yenila ichki amil hésaplinishi kérek idi. Yeni uyghurlarning özliri qandaq qilishi, nimilerni qilishi kérek dégenler eng muhim mesile emesmidi? Yaki bolmisa yalghuz tashqiridiki weziyetning özgirishini kütüsh yaki xitada birer özgirish bolishini kütüsh bilenla ötemsiler-ya? Eger sirtqi amillarda birer özgirish bolmighan ehwalda yaki sirtqi amillarni qoshumche bir purset dep qarighininglarda, özenglarni élip éytsaq, siler qandaq qilsanglar öz ghayenglerge qedemmu-qedem yéqinlishalishinglar mumkin, buni oylashmidinglarmu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 146 Muxter: ichki qisimda hazirche milliy ang sewiyini östürüsh teshwiqati bilen shoghullinilishimizdin bashqa amalimiz yoq. Herxil charilarni ishqa sélip Séning Sherqiy herqaysi gurohlar buyiche xelq ammisining milli ang sewiyisini östürüshimiz, Türkistaning» eger xelqara weziyette birer paydiliq shara‟it otturgha chiqip qalghinida yaki Séning Sherqiy xitayning ichki qismida qalaymaqan weziyet peyda bolghinida idiyiwi Türkistaning» pragrammilar buyiche pikirni birlikke keltürüsh, ichki qisimda bölünüsh yaki gurohwazliqning peyda bolishining aldini élish üchün teyyar turush kérek. Ichki jehettiki qilidighan xizmetler xitay ölkiliride siyasiy yaki iqtisadi kirizis peyda bolghan waqitlardila emeliy ehmiyitini jari qilduralaydu. Bügün ishsizliq ehwalliri intayin éghirliship kétiwatidu. Kishiler ish tapalmay bekla qiyin ehwalda qalmaqta. Oqughuchilar mektep püttürginidin kéyin ishqa orunlishish pursitige érishelmeywatidu. Bularning hemmisi milli hésiyatlarning küchiyishini ilgiri süreleydu. Turmush sewiyisimu yoquri kötürülüsh uyaqta tursun, eksinche künsayin nacharliship barmaqta. Buning asasliq sewebi sirttin kelgen millet kishiliri yerliklerning térilghu we bashqa yerlirini, turmush sahelirini igelliwélishtin peyda bolmaqta. Ténch weziyet astida xitayda iqtisadi yaki siyasi dawalghushlar, chong weqeler asanliqche yuz bermeydu. Eger birer dawalghush körülidighanla bolidiken, xelqimiz bu pursetni qoldin bermeslikke teyyar turishi lazim. Desliwide ténch usullar bilen naraziliqini ipadiliginide birer weqe peyda bolishi natayin. Emma hökümetning basturushigha egiship tedriji halda qarshiliq körsitidighan zorawanliq heriketlermu barliqqa kélishi mumkin. Kéyin yene qandaq ishlar yüz béridighanliqi we qandaq qilish imkaniyiti tughulidighanliqi heqqide hazir bir nime démek tes. Wang lishyong: sen baya ichki bölünüsh bilen gurohwazliqlardin saqlinish heqqide sözliding. Méningche, milletchilik buning höddisidin chiqalmay qalarmikin deymen. Chunki milletchilik dégen bir közqarash, adet mesilisi bolup, uningda mutleq nopuz dégen nerse mewjut emes. Bu heqte her kishi öz bilgini buyiche oylaydighan ish tursa. Uning östige logikilik keltürüp chiqirish jeryanida kimning dégini toghra, kimning dégini xata bolidighanliqinimu ene Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 147 shundaq mentiqiliq tehlil qilish arqiliqla bahalashqa, shu arqiliq hemme qobul qilalaydighan halgha keltürüshke Sherqiy toghra kélidu. Emma bu dunyaning ishliri Séning bekla murekkep bolghini üchün, her kim özining gépini yorghulutup méning Türkistaning» diginim toghra, séningkide mentiqe yoq dep turiwélishi mumkin. Emeliyette nimishke shunche Séning köp tereppazliqSherqiy körülidu? Chunki munazire qilip birlikke Türkistaning» kilelmigendin kéyin, her kim özi bilginini qilidighan, shundaq qilip nurghun gurohlar otturgha chiqidighan gep. Emma dini chaqiriqlarda intayin yüksel birlikni saqlash mumkin, yeni munazire qilishmastinla dini dahining déginige hemme emel qilip kitelishi mumkin. Milletchilik noqtisidin élip éytqinimizda, tibetlikler bu heqte bekla köp talash-tartish qilishqan bolup, ular xitay hökümiti bilen hemkarlishish kérekmu-kérek emes, söhbet qilishish kérekmukérek emes, musteqilliq telep qilish kérekmu yaki yüksek aptonomiye telep qilamduq dep bekla köp talash-tartish qilishqanidi. Bu jehette bekla köp qarashlar otturgha chiqip ketken idi. Emma axirida hemme kishi birlikte dalay lamaning gépini anglayli, u nime dése shundaq qilayli dégen yerge kélishken idi. Shunga tibetlikler dalay hayatla bolidiken uning gépidin chiqmaydighan bolushti. Eger u ölse qandaq qilar? Méningche yene her kishi özining yoligha qarap kétip qalarmikin deymen. Shunga méningche bolghanda eger uyghurlarmu bir pütün qarash etirapigha yighilalighinida, dinning küchi milletchilikning küchidin küchlük bolishi mumkin. Dini dahining bir ewzelliki, herxil qarashtikilerni bir noqtigha yighalaydighanliqidur. Hemme kishi uning déginige maqul kélishidu. Emma bundaq dini dahigha qaraydighan ish otturgha chiqishi bilen teng yene mundaqmu bir mesile peyda bolishi mumkin: buning aqiwitide xuddi iranliqlarningkidek bir inqilap peyda bolishi, rohaniyetchilik nopuzi üsünlükke chiqiwélishi … Muxter: manga qara, sen islam dinini taza bilip ketmeydikensen. Iran dégen bashqiche bir dölet. U yerdiki islam dini shiye mez‟hipidiki bir din. Sunni mez‟hipi bilen shiye mez‟hipi tüptin oxshimaydighan ikki xil mez‟hep. Gerche her ikkisiningla oquydighan qur‟ani bir bolghini bilen, dini bashqurush shekli tüptin perq qilidu. Hazirqi iran armiyisi, özini qoghdash etretliri Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 148 pütünley muntizim bir qoshun. Eger birer urush partilap qaldimu, u halda her bir meschit bir nechche herbi qisim teshkillep chiqalaydu. Ularning armiyisi Séning Sherqiy yenila meschitlerni asas qilip shekillen‟gen. Ulardiki axunlarning Türkistaning» hemmisining derijisi bar. Ular baldaqmu-baldaq yuqurilap mutleq ita‟et Séning Sherqiy qilishidu. Ular özlirini eli heziretning ewladi dep qarishidu. Eli heziritim Türkistaning» muhemmed peyghembirimizning küy‟oghli idi. Shunga ular özlirini islam dunyasida eng hoquqluq orunda turidighanlar dep hésaplishidu. Ularning dini étiqat yoli eli heziretning yoli bolup, eng toghra yol hésaplishidu. Shunga barliq musulmanlargha biz hökmüranliq qilishimiz kérek dep qarishidu. Yeni islam xelipisi ulardin chiqishi kérek dep qarishidu. Irandiki hümeynining qozghighan islam inqilawi her qanche dégen bilen afghanistanningkidin tüptin perq qilidighan bir inqilap. Bundaq bir inqilap peqet irandila körülishi mumkin. Bashqa musulmanlar arisida hergiz peyda bolmaydu. Shunga shiye mez‟hibi bilen sunni mez‟hipi tüptin oxshimaydighan mez‟hepler hésaplinidu. Shinjangda undaq bir mez‟hep yoq. Shinjangdiki musulmanlardin birersimu chiqip men shiye mez‟hipidin deydighini yoq. Hemme kishi özini sunni mez‟hibidin dep hésaplishidu. Tarixtin buyan iran dini aghmichiliqlar eng köp peyda bolup turghan bir yer. Sunni mez‟hipining éqimlirimu unchiwala köp emes. Emma shiye mez‟hibidikiler arisida heqiqi musulmanliq qarishi jehettiki oxshimasliqlar tüpeylidin ulardiki éqimlarmu bekla nurghun. Shuninggha qarimay, ulardiki din üchün jan tikidighanlar yenila sunni mez‟hibidikilerdin köp. Shundaq bolghachqa, shinjangda irandikidek axun hemmini bashquridighan bir weziyetning otturgha chiqishini tesewwur qilalmaymiz. Wang lishyong: meyli emise, biz yenila bayqi gépimizge kéleyli. Séning dégenliringdin millitinglarning ichide qilghili bolidighan ishlar unche köp bolmaydighandek körünidu. Buningdin mundaq bir xulasini chiqirishqa bolmasmu: özgirishni kütüsh dégende peqetla tashqi weziyet özgirishnila asas qilishi kérek. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 149 Muxter: tashqi pursetlerni kütüsh Sherqiy kérek. Emma shundaqtimu ichki jehettimu Séning qilishqa tigishlik nurghun ishlar bar. Buning üchün teshwiqatni kücheytishke Türkistaning» toghra kélidu. Ang pikirlerni birlikke keltürüsh mesilisi intayin muhim bir Séning Sherqiy wezipe. Eger muwapiq bir weziyet, paydiliq birer shara‟it barliqqa kelgen hamat, ichki jehetteTürkistaning» zidiyet chiqmasliqi, gurohwazliq peyda bolmasliqi lazim. Türmidiki erkin asiya radi’osi Wang lishyong: séningche bolghanda, u chaghda rehberlik tayanch küchi kimde bolalishi mumkin? Chet‟eldiki uyghur qurultiyi bolalarmu? Emma rehber bolidighan ademning otturgha chiqalishi üchün choqum chongiraq heriket peyda qilishtek birer weqeler peyda qilin‟ghan bolishi shert. Qurultaydiki klishilerning héchqaysisi bu jehette téxi özini körsitip bolalmidi. Weten ichidikiler bilen sirttikilerning alaqilishishimu bekla ze‟ip ehwalda bolup, pütmes-tügimes tosalghular mewjut, wetendiki nurghun kishiler chet‟eldiki teshkilatlarning ehwalidin bek xewer tépipmu kitelmeydu. Bundaq bir ehwal astida … Muxter: emma diqqet qilip küzitidighan bolsang, perizimche wetendiki 50 pirsenttin artuq kishi erkin asiya radi‟osining uyghurche anglitishini anglap turidighanliqini bileleysen. Ras, dolqun kashilisi heqiqetenmu éghir, emma u kishiler yenila aldi-keynige burap dolqun yötkep yürüp yenila ochuq angliyalaydu. Héch bolmighanda yüzde 70 pirsent geplerni ochuq angliyalaydu. Bu dolqun da‟iriside changchilikeshlerning jang-jang-chishliri qoshulup ketkendek qilsimu biz yenila bu ikki xil awazning ichidin birsini anglashni bileleymiz (külüp qoydi). Buningda mesile yoq. Shunga chet‟elde boliwatqan ishlardin yenila xewer tépip turalaydikenmiz. Men burun erkin asiya radi‟osining uyghurche anglitishini bilmeyttim. Uni türmige kirgendin kéyin u dolqunni tunji qétim anglighan idim. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 150 Wang lishyong: nediki radi‟odin anglighan iding? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: türmidikilerning radi‟osidin, qisqa dolqundin anglighan idim. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: hemmeylen bir yerde yighilip warang-churung qiliship qarap tursa qandaq anglighan bolghiyding? Muxter: qulaqliq bilen anglidim. Radi‟o anglawatqan kishi sanga ishense qulaqliqini sangimu bérip anglitidu. Men bundaq bir radi‟o istansining barliqini ene shu türmide bildim. Xitay ölkiliride ikki yil yürüpmu bu ishtin xewirim bolmighan iken. Ötkende men yézigha barghinimda bir charwuchimu öyide shu dolqunni anglawatqan iken. Men awazini anglapla shu radi‟o istansi ikenlikini bildim. Wang lishyong: u charwuchi herküni anglap turattimiken? Muxter: yézida qilidéighan bashqa ish bolmighachqa, ular her küni bu radi‟oni anglishidiken. Andin öz‟ara talash-tartishmu qilip kétishidiken. Dölet kadirliri arisidimu bu dolqunni anglaydighanlar bar. Undaqlar chet‟eldikilerning ishliridin xéli toluq xewerdar bolup turidiken. Rastini désem men u radi‟oni bek anglap ketmeymen. Ularning sözligenliri méning üchün unche muhim gepler emes. Men bashqilardin anglap qalimen: tünügün erkin asiya radi‟osi undaq dédi, bügün mundaq dédi déyiship xewer yetküzüp turidighanlar bar. Weten ichide yüz bergen ishlardin bizning xewirimiz bolmaydiken. Mesilen ürümchide bügün chüshte nime ishlar bolghanliqini héchkim bilmey turupla qeshqerdikiler xewer tépip bolidiken. Ular bunche téz nedin xewer tapqan deysen? Chet‟eldiki u radi‟o istansliri télépon numurlirini ochuq élan qilip heqsiz télépon qilalaysiler dep turghachqa, bu tereptikilermu nimini körse Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 151 derhal télpon qilip bizde undaq ishlar boldi, mundaq weqe yüz berdi dep xewer bérip turidiken. Bundaq télponda xewer bérip turidighanlar bekla köp. Séning Sherqiy Shunga radi‟o istansimu bundaq xewerlerni shu haman xewer qilip turidiken. Türkistaning» Séning Sherqiy Baza teshkilatidiki uyghurlar Türkistaning» Muxter: sen diqqet qildingmu, amérika afghanistanda esirge alghan uyghurlarni xitaygha tapshurup bermidi. Hetta birinchi bolup qoyiwetkenlermu yene shu uyghurlar. Qalghan ereplerdin qoyiwetkenler anche köp emes. Chunki amérikiliqlar uyghurlarning afghanistan‟gha bérishidiki meqsidining hüsamidin bin ladin‟gha egishish emeslikini, uyghurlar bin ladinning yénigha chéniqish üchün barghanliqini, chéniqip bolup shinjanggha qaytip kétip pa‟aliyet qilishmaqchi bolghanliqini bilip qalghan. Buni amérikiliqlar soraq jeryanida bilip qalghachqa ularni qoyiwetken. Ularni qoyiwetkendin kéyin xitay hökümiti ularni bizge tapshurup béringlar dégende, amérikiliqlar ularni xitaygha tapshurup bersek u yerde ulargha adil mu‟amile qilmaydu dep qarashqan. Wang lishyong: séningche, afghanistan‟gha bériwalghan bu uyghurlar mesilisi esli qandaq ish? Muxter: ularning meqsidi bin ladinning maddi yardimige érishish idi. Shu arqiliq ular bin ladin yénida özlirini chéniqturup bolup shinjanggha kélip pa‟aliyet qilmaqchi bolushqan. Ularning meqsidi chéniqip bolup pelestin‟ge bérish yaki chicheniye urushigha qatnishish emes. Ularning hemmisila chéniqip bolup shinjanggha qaytip kétishni meqset qilishqan. Belkim zörür tépilsa ularni pelestin yaki chicheniyigimu iwertishi mumkin. Emma uyghurlarning esli meqsiti weten‟ge qaytip heriket peyda qilish. Wang lishyong: sen ulardin birersini bilemsen? Yeni men démekchi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 152 bolghinim, siler adette ene shu meqset üchün bir qisim uyghurlar bin ladinning yénigha bériwaptu Séning depla anglap yürüp, ularning esli nime meqsette u yerde Sherqiy yürgenlikini éniq bilmey qélishinglar mumkinmidu démekchimen. Türkistaning» Sherqiy Muxter: türmidiki Séning waqtimda shundaq birsini bilettim. U yigit pakistan bilen hindistan ottursidaTürkistaning» talashta qalghan keshmirge barghaniken. Uni eslide qirghizistandiki uyghurlar yar yülek bolup chéniqish üchün keshmirge yolgha salghaniken. Kéyin u yerde tutulup weten‟ge tapshurup bérilgendin kéyin qamaqqa élin‟ghaniken. Uning déyishichimu chéniqish üchünla barghan bolup, u barghan chéniqish bazisining chiqimni bin ladin terep üstige alghanmish. Wang lishyong: michwen türmiside „dölet mudapiye ministiri‟ leqemlik birsi bar ikenmish. Umu chicheniyige barghanlardinken‟ghu? Muxter: u qandaq qilip u yerge bérip qalghanliqidin xewiring barmu? Moskwaliqlar uni bozek qilip tijarette ziyan tartip ketken. Moskwaliqlar uni rasa edeplewatqinida bir nechche chicheniyilik kélip qalghan. Moskwada chichenler bekla köp. Tayaq yigendin sen nime adem dep sorighanda men uyghur dep jawap bergen. Buni anglap chichenler bayiqi uruslarni urup qoghliwetken. Bolmisa uruslar uni urup yérimjan qilip qoyishi, hetta yénidikini bulap-talap özini étip öltüriwétishimu mumkin ikenduq. Chichenler uningdin bu yerge nime qilghili kelding dep sorighanda tijaret qilishqa kelgentim, ziyan tartip kettim dep jawap bergen. Chichenler uningdin jengge qatnishishni xalamsen dep sorighinida maqul dep chicheniyige yolgha sélin‟ghaniken. 11-sintebir weqesi yüz bergendin kéyin merkizi téléwiziye istansidikiler 7 kishi bilen söhbet qilghan. Shu chaghda bu „dölet mudapiye ministiri‟ déginimu chiqip qalghan. Téléwiziyidikiler uningdin nede turiwatisen dep sorighinida, afghanistanda meshq qiliwatimen, bizning chiqimlirimizni bin ladin teminleydu dep jawap bergen. Eslide u bin ladinning qarisinimu körmigen birsi iken. Belkim meshiq yéridiki chiqimlarni rastinla Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 153 bin ladin üstige alghan bolishimu mukindu. Bu ishlar yushuridighan yéri qalmighan, hemmige ayan bolup ketken bir ishqu? Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: u chicheniyede bir mezgil meshq qilghandin kéyin, yénigha bir qisim Wang lishyong: qolgha chüshkende uni nime gunah bilen késiptiken? xerite demdu, qural yasash chértyuji demdu ish qilip bir nimilerni élip pelestin‟ge barmaqchi bolghan. Shu chaghda uni k g b ning tutiwalghan. K g b dikiler uning shinjangliq ikenlikini bilip biyjing bixeterlik ministiridikilerge ötküzüp bergen. Wang lishyong: uni kim pelestin‟ge yolgha salghaniken? Muxter: chechenler bolmamdu. U chaghda pelestindimu bir nersilerni ögenmekchi bolghanmu yaki bashqa birer ishi barmu qandaq bilmidim. Emma xitay hökümiti uni shinjanggha kélip weqe chiqarmaqchi bolghan dep, dölet bixeterlikige xewp keltürüsh jinayitining 103-maddisigha asasen uninggha 7 yilliq qamaq jazasi höküm qilghan. Wang lishyong: séningdin soraydighan yene bir gep, bu yerde siyaset bilen qilche munasiwiti bolmighan ushshaq-chüshshek jinayetlerni ötkizip qoyghan bolsimu uninggha bölgünchi yaki térrorchi qalpiqini keygüzüshi mumkin bolghachqa, qorqup chetke chiqip kétip ene shundaq ishlargha kirip qalghanlardin barmu? Muxter: del tapting. Ularning köpünchisi ene shundaq kishiler. Ularning ichidiki 60-70 pirsen kishi ene shu türdiki kishilerdin hésaplinidu. Ular chetke chiqip ketkendin kéyin bezi heriketlerge qatniship salghan yaki bolmisa chet‟elde pa‟aliyet qiliwatqanlar az-tula yardem qilip salghan. Wetende bolsa enchentingdikiler uning a‟ilisini tépip “anglisaq tughqininglar sirtta bezi ishlarni qilip yürüptidek. U zadi nime ishlarni qilip yüridu” dep sorisa a‟ilisidikilermu amal yoq bezi geplerni qilidu. Shuning bilen u kishi qaytip Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 154 ketsemmu baladin qutulalmaydikenmen‟ghu, endi qandaq qilsam bular dep béshi qétishqa bashlaydu-de, bin ladin yénigha bérishtek mushundaq SéningaxiriSherqiy ishlarning ichige kirip qalidu. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: 11-sintebir weqesidin burun, uyghurlar Türkistaning» bilidighan kishiler köpmidi? arisida bin ladinni Muxter: bin ladin terbiyiligen nurghun kishiler chicheniye bilen bosiniye, sirbiye kosowosigha yaki pakistanning keshmir rayonigha jeng qilishqa iwertilgenliki üchün, uni bilidighanlar rastinla köp idi. Shundaqtimu, uning amérikidiki qosh kizek biinani titiwitidighanliqidek bir ish pilanlaydighanliqini héchkim eqlige keltürüp baqmighan idi. Térrorchiliq bilen zorawanliq küreshning perqi – hemme yerni qaplighan tirik bomba weqeliri Wang lishyong: séningche uyghurlar ichide kelgüside térrorluq usulidin paydilinip qarshiliq körsitish herikiti bilen shoghullinidighanlar milletchilerdin chiqarmu yaki dinchilardin chiqarmu? Muxter: baya men déginimdek, desliwide namayish qilish, teshwiqat qilish, jama‟et pikiri toplash, teshwiqat wariqi tarqitish dégendek ténchliq usulliridin paydilinip heriket qilishi mumkin. Eger bu jeryanda toqunush yüz bérip qalghidek qilsa yaki hökümet otturgha chiqip basturushqa kirishse, weyaki xitaylar uyghurlarning musteqil bolushini öz menpe‟etlirige ziyanliq dep qarap hökümetke yardem qilishqidek bolsa, otturluqta zorawanliq küreshke atlinidighan ishlar yüz bérishi mumkin. Shuningdek, bundaq zorluq küchtin paydilinip qarshiliq körsitidighan kishilerning asasi qismi yenila shu dini qarashtiki kishilerdin chiqishi mumkin. Mesilen ularning qilishi mumkin Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 155 bolghan tirik bomba bolush dégendek heriketler milletchiler qilidighan ishlar emes. Adettiki kishiler undaq birSherqiy heriketni qilalmaydu. Bundaq ishlarnimu Séning yene shu dini qarashtikiler qilalishi mumkin. Eger weziyet bügünkidek dawam Türkistaning» qiliwéridighan bolsa, yeni hökümetning dinni cheklishi téximu Séning Sherqiy kücheytilidighan bolsa, u halda, dini qarashtiki kishilerning bundaq bir yolgha murajet qilishtin Türkistaning» bashqa charisi qalmasliqi mumkin. Chunki ularning buningdin bashqa charilardin paydilinip qarshiliq körsitishlirining netijisi bek az bolmaqta, emma ene shu tilgha alghuchiliqimu bolmighan netije üchün töligen bedilimu bekla éghir bolup kétiwatidu. Bundaq bir weziyet astida, ular ene shundaq chékidin ashqan qaramliq yollirigha murajet qilishqa mejbur bolishi muqerrer. Ular iraqtikiler bilen pelestindikilerning tirik bomba bolup partilitish pa‟aliyet qilishlirining tesiri körinerlik netijilerge érishtüriwatqanliqini oylimay qalmaydu. Méning déginimdek, eng xewiplik bolghini ularning chet‟elde boliwatqan ishlardin ülge élishqa urunushi bolup, bundaq ülge élish choqum tirik bomba bolush weqelirining otturgha chiqishlirinimu keltürüp chiqirishi mumkin. Wang lishyong: undaq dégining bilen, meyli iraqtikiler bolsun, meyli afghanistandikiler bolsun, yaki talibanlar, baza teshkilatidikiler bolsun ularning hemmisini intayin küchlük teshkilatlar keynidin qollap quwetlep bergechkila bundaq daghdughiliq térrorchiliq pa‟aliyetliri otturgha chiqqan. Emma xitay teweside, bayam senmu éytqiningdek ular bekla tarqilip ketken, tüzükirek merkiziningmu tayini yoq halette turiwatqachqa, ularning bundaq chékidin ashqan pa‟aliyetler bilen shoghullinishi unche asan emestu? Muxter: natayin. Méning bilishimche iraqta undaq küchlük birer teshkilatning barliqimu natayindek qilidu. Eslide ular asasen teshkillik pa‟aliyet qilghandekmu qilmaydu. Nurghunliri öz aldigha heriket qilip yürgenliki melum. Baya dégendek undaq partilitish weqelirini birla adem qilip kiteleydighan ishlar bolup, 4-5 kilo partlatquch dorisi tapsila bolidighan ishlar. Uning üchün mexsus birer teshkilat keynide turup qollap-quwetlep bérishining yaki yardem qilishining hajiti yoq. Emma xelqaraliq teshwiqat Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 156 orunliri bu türdiki heriketlerni xuddi küchlük bir teshkilat pilanlap qanat yayduriwatqandek teswirlep teshwiq qilishmaqta. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: ras, bundaq ishlar üchün birla adem bolsa bolidighan ishlar. Séning Sherqiy Emma bundaq bir ademning pa‟aliyiti keyni üzülmey dawam qilip turidighan zenjirsiman weqe Türkistaning» chiqirish weziyitige aylinalishi, hemme yerni qaplighan partilash weqelirini keltürüp chiqiridighan muhitni peyda qilalishi mumkin bolarmu? Muxter: manga qara, yol tapalmay yürgen dini qarashtiki birsi nime qilalaydighanliqini oylapla yürgen bolidu. Eger bundaq weqelerdin birerikkisila peyda boldimu, ular buning netijisini köridu-de, bekla asan sen dégendek hemmila yerde partilashlar bolup turidighan weziyetni shekillendüreleydu. Wang lishyong: eger dini qarashtiki kishiler özini tonutushning bundaq bir usulini ishqa salmaqchi bolsa, ularning bu herikiti qaysi dini asaslargha tayan‟ghan bolishi mumkin bolar? Muxter: eger bundaq birsi islam dinini ronaq tapturushni oylap islam düshmenlirini öltürüshke atlanmaqchila bolidiken, u kishi özining jennetke kiridighanliqini yaxshi bilidu. Yene bir jehette, bundaq birsi shihitlik mertiwisige yükselgen ewliyalargha aylan‟ghan bolidu. Yeni shu nechche yüz yillap miyiti sapmu-saghlam qewride yatqanlardek ehwalgha érishidighanliqigha ishinidu. Wang lishyong: emma uning wujudi partilashta titma-titma bolup kitishi mumkin idighu, shundaq turughluq uning jesidi yene sapmu-saghlam saqlinip qalalaydu dep ishinish … Muxter: emma uning dawatqini jesidi emes uning rohi, partilashta uning rohi titilip kételmeydu-de, uning ghayisi rohining jennetke kirishini tilesh. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 157 Wang lishyong: qur‟anda shundaq Sherqiy geplermu barmu? Séning Türkistaning» Muxter: qur‟anda özini öltüriwélishni qubul qlmaydu. Bundaq ishni gunah Sherqiy hésaplaydu. EmmaSéning islam dini qanunliri ülük qétip qalghan eqide emeste. Türkistaning» Alahide tarixi shara‟itlarda islam axunliri, molliliri waqitliq nizamlarni tüzüp chiqalaydu. Mesilen eger birer yuqumluq waba tarqilip ketkende her bir kishi künde üch romka haraq ichip bersila bu waba yuqmaydu dep petiwa bergen bolsun deyli, bizning axunlirimiz ta bu waba yoqalghan kün‟giche her kishi künde üch romka haraq ichse gunah bolmaydu dep élan qilalaydu. Ularda bundaq bir hoquq bar. Ular buni qilishqa küchi yétidu. Wang lishyong: déginingdek, menmu bir qétim aqp bilen ningshadiki bir namazgha kirginimde axunumning chölde qélip achtin ölüsh xewipige düch kelginingde, eger aldinggha birer parche tongguz göshi uchrap qalsa yéseng bolidu déginini anglighandek qiliwidim. Muxter: shundaq, uning déginidek eger yeydighan‟gha bashqa héchnime qalmighinida ölmeslik üchün yise bolidu. Shundaqtimu qursiqi toyghandin kéyin dawamliq yiyishige bolmaydu. Bu chaghda qaytidin ölmeslik üchün yeydighan‟gha bashqa nerse tapalisila tongguz göshini dawamliq yiyishi haram. Xuddi shuninggha oxshash, eger ular dinimizni saqlap qélishimizgha, yurtimizda yashiyalishimizgha shara‟it yol qoymaywatidu, shunga biz dinimiz bilen yurtimizni qoghdash üchün tirik bomba bolush yolidin bashqa charimiz qalmidi dése hemme uning déginini qilishqa teyyar bolalaydu. U chaghdiki özini qoshup öltüriwélish ishi özini öltüriwélish hésaplanmastin belki düshmenni öltürüsh dep qarilidu. Bügünki künde, pelestin, iraq dégendek islam dunyasining musulman alimlirimu ene shu türdiki tirik bomba bolush yolini toghra tépishqan. Ularmu charisizliqtin bu yolni talliwélishqanliqi éniq. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 158 Séning Sherqiy Jennettiki melekler shehwaniliq üchün teyyarlanmighan Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: belkim mazaq qilish meqsidide otturgha chiqqan bolishimu Türkistaning» mumkindu, gherptikiler bu ishni bashqiche teripleshmekte. Yeni fransiyilik bir ayal muxbir manga “bundaq kishilerning tirik bomba bolalishigha ularning molliliri mushundaq qilsanglar silerni jennette pichet qizlar kütiwalidu déyishi sewep bolghan” dégen idi. Yeni uning démekchi bolghini undaq jan pida qilidighan ademler din üchün emes belki u dunyada eyshi-ishiretlik bayashat oynap yashashni meqset qilip özini ölümge tutup béridu démekchi. Bundaq qarash, daniyidiki hejiwi resim dawringidiki bir parche resimdimu muhemmed peyghember tirik bomba bolghuchilargha “jennette pichet qizlar tügey dep qaldi” dewatqanliqini hejwileshtürgenlikidimu ipadilen‟gen. Muxter: ish hergizmu ularning déginidek emes. Yeni ayalingning séni kütiwélishi etidin-kechkichila shehwaniliq üchünla bolamti? Mesilen tamaq waqtida ayalingning tamaqni aldinggha élip kélishi jinisi arzu üchün emes belki uning bir wezipisi ikenliki norimal ehwalghu? Jennetke kirgenlerni kütiwalidighan periler, melekler hergizmu pichet qiz dégenlik emes. Jennettiki undaq güzellerni silerde nime deydu? Wang lishyong: periler [méningche xitaylarda bundaq bir uqummu bolmisa kérek, ular chirayliq jinlar depla bilemdikin deymen. Hazirche periler dep terjime qilindi. –t] Muxter: u yerde nurghunlighan periler séning xizmitingni qilishqa iwertilidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 159 Wang lishyong: séningche bu türSherqiy kishiler u dunyadiki hayati üchünla özini Séning pida qilishamdu yaki bashqa gherezliri … Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: ular bu dunya dégen waqitliq bir dunya, u dunyala menggü bexitlik Türkistaning» yashashqa bolidighan dunya dep qarishidu. Ular ene shu dunya üchün özini pida qilishqan. Bolupmu dinigha heddidin artuq bérilip ketken radikal qarashtiki kishiler pütünley u dunyaliqi üchünla yashaydighan kishiler hésaplinidu. Ular jismani beden bilen yashaydighan bu dunyaning waqti eng köp bolsa 80-90 yashqichila dawamlishalaydighan bir dunya. Emma roh dunyasi bolghan u dunya dégen menggülük bir dunya dep qarishidu. Wang lishyong: séningche uyghurlardin chiqidighan tirik bomba bolushni xalaydighanlar qur‟anda belgilen‟gen qa‟idilargha asaslinip bu yolni tallishamdu yaki pelestin, iraqliqlarni dorap bu yolgha özini béghishlarmu? Sen dégen yene bir yol bolghan dini mollilarning chaqiriqigha emel qilish ishi méningche bügünki uyghurlarda emelge ashmaydighan bir yoldekla qilidu. Muxter: bundaqlarni yoq diyelmeysen. Uyghurlardinmu bundaq chaqiriq qilidighanlargha emel qilidighanlar choqum chiqidu. Gerche bizdiki mez‟hep bundaq bir yolni talliwélishni toghra körmigendek qilsimu, weziyet mejburlighinida biz her türlük yollarni tallap baqqan iduq. Emma hemmisidila meghlop bolduq. Emdi dini qarashtiki kishilirimiz, iraqta shunche küchlük orundiki amérikinimu shunche qiyin ehwalgha düch keltürülgenlikini, pelestindimu motidil isra‟illarni pelestinliklerning teliwini qobul qilishqa mejburliyalighan, ulargha yol quyushqa mejburliyalighan bir usulni biz nimishke ishletmeydikenmiz, bizmu ulardin ögünishimiz kérek déyishmekte. Méning shexsi mölcherimche, bundaq usuldin paydilinidighanlar choqum chiqidu. Bu ishta eng muhim bolghini dini qarashtiki kishiler bolup, ular özlirining sorunini qoghdashqa mejbur. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 160 Hökümet hazir Séning dinni bekla Sherqiy qattiq cheklimekte. Saqalliridin tartip chüshertküzüpla qalmay yene 20 somdin jirimanimu élishmaqta. Yitilgen Türkistaning» sadiq bir musulman bendisi üchün éytqanda bundaq haqaretke qélish bekla Séning Sherqiy éghir bir ish. Ular buningdin qutulushni oylimasmu? Qandaq qilsaq bu Türkistaning» qarshiliq körsitishning netijisige érishelermiz dep bash qaturmasmu? Ular buning üchün özini pida qilishqa erziydighanliqini bilidu. Herqanche oylisimu xitay üchün, xelqara jama‟etchilik üchün tesir qozghiyalaydighan yolning peqetla tirik bomba bolush yolila qalghanliqini oylinidu. Eger tesiri küchlük birer molla chiqip bu heqte petiwa béridighanla bolidiken, kishiler choqum bundaq yolni tallashqa teyyar bolalaydu. Dini étiqat éngi melum bir derijige yetkinidin kéyin undaq birsini bashqa héchqandaq ish tesirlendürelmeydighan bekla temkin birsige aylinip qalidiken. Bizdiki köp sanliq dini dahi yaki mollilarning köngli bekla yumshaq. Chunki adem dini étiqatida qanchiki mukemmelleshkeniken, undaq birsimu shunche rehimdil, shunche aq köngül bolup kitidiken. Shunga undaq kishiler bir bolsa béshini chökürüp jim turiwélish ya bolmisa türmide yétishqa razi bolishidiken. Emma medeniyet sewiyisi unche yuquri bolmighan, dini bilimlirimu unche yuquri bolmighan birsining mijezi churs bolup, bekla asan hayajanlinalaydu. Wang lishyong: emma men jenopta uchratqan sehraliq puxralar bekla mulayim, bekla semimi, bekla yuwash köründi. Muxter: shundaq. Ular heqiqetenmu shundaq mulayim. Emma dini sewiyisi tüwen bolghan dini qarashtikiler ulardek mulayim emes. Ularmu adette intayin mulayim, siliq körüinishi mumkin bolghini bilen, undaq kishiler birersi bilen éytiship qalghanlirida bekla asan hayajanlinip sepralinip qaynap kitidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 161 Uyghur xelqi térrorchiliqni xalimighini bilen Séning Sherqiy Türkistaning» qarshi turupmu ketmeydu Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: térrorchiliq dégen bu uqum bir qarimaqqa qulaqqa bekla set anglan‟ghandek qilghini bilen, bezide uningghimu mejbur bolup qalidighan, toghra bolup qalidighan waqitlirimu bolidu. Yeni uyghurlar bügün ene shundaq bir qarashqa kélip qaldimu qandaq? Buni sorishimdiki meqsidim, bügünki uyghurlarning bu heqtiki qarashlirini bilip béqishni arzu qilishla idi. Muxter: déginingdek, térrorchiliq dégen bu ish heqiqetenmu ajiz orunda turiwatqanlar paydilinidighan bir türlük qarshiliq körsitish yolidin bashqa nerse emes. Küch tengpungliqi perqi éship ketken ehwalda, ikki terepning küch perqi asman-zimin perq qilip ketkinide, adettiki qanun nizamlarmu öz küchini yoqutup ishlimes bolup özgiridu. Bundaq ehwalda özini qoshup partilitishtek xewip otturgha chiqishi tebi‟i. Mutleq köp sandiki uyghurlar bundaq bir yolni maqul körmeydu. Shu seweptin shinjangda térrorchiliq téxi bir éqim haligha kilelmidi déyishke bolidu. Eger ziyalilar tebiqisidikiler zorawanliq küchtin paydilinip qarshiliq körsitish yolini talliwalalighinidimu ular hökümet eslihelirige buzghunchiliq qilish yolinila talliwélishi mumkin. Mesilen alaqilishish eslihelirini, tömür yol qatnash linyilirini yaki néfit turba yollirini weyran qiliwitishtek ishlarnila talliwélishliri mumkin. Wang lishyong: séning mölcheringche, ziyali tebiqisidikiler qandaq ehwallarda térrorchiliq pa‟aliyetliridin paydilinip heriket qilidighan bolup özgirishi mumkin? Muxter: méningche bolghanda, bundaq ishlar ishsiz ziyalilar qoshunida körülishi mumkin. Undaq kishiler kelgindilerge yaki hökümet eslehelirige zerbe bérish arqiliq teliwini otturgha qoyishi mumkin. Emma puxragha ziyan Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 162 salmasliqi mumkin. Emma dini qarashtikilermu jama‟et eslihelirige buzghunchiliq qilishSéning yolinimu talliwalalishi mumkindu, emma ular asasliq tigh Sherqiy uchini köchmenlerge qaritidighanliqi éniq. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: baya sen mutleq köp sandiki uyghurlar térrorchiliqni Türkistaning» xalimaydu dep éytqaniding. Séningche ular insanliq peziliti noqtisidin xalimamdu yaki bundaq usulning emili roli bolmaydu dep qarighanliqidin xalimamdu? Muxter: insanperwerlik noqtisidin xalimaydu. Shunga uyghurlarning mutleq köp qismi bu usulni xalap ketmeydu. Emma bundaq bir yolning tesirinimu inkar qilmaydu. Shunga bek qarshi turup kétishimu natayin. Wang lishyong: yeni bundaq bir tedbirnimu kargha kélidighan bir tedbir dep chüshinidu dégin. Muxter: shundaq, bu tedbirning özliri üchün paydiliq weziyetni peyda qilip béreleydighanliqigha ishinidu. Wang lishyong: qaysi jehetlerde kargha kélidu, qandaq paydisi bar dep qarishidu? Bu heqte tepsilirek toxtalghan bolsang. Muxter: mesilen alayli, jemiyet bekla tertiplik, bekla muqim ehwal astida birer pa‟aliyet bilen shoghullanmaq bekla tes. Eger bir küni xotende bir partilash bolup, yene bir künisi ghuljida birer térrorluq weqesi chiqip turghinida hökümetning diqqiti chéchilip ishliri qalaymaqanliship kéitishi mumkin. Shundaq emesmu? Bundaq bir ehwalda birer pa‟aliyetni qanat yaydurushmu asaniraq bolidu. Wang lishyong: yeni dimekchi bolghining, térrorluqni xalimighini bilen musteqilliq üchün pa‟aliyet qilishni oylap yüridighan kishiler üchün éytqanda, eger jemiyette térrorluq weqeliri körülüp turghinida hökümet tereptin ularning Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 163 qiliwatqan ishlirigha diqqet qilidighanlar köp bolmaydu, ularning pa‟aliyetliri üchün bir boshluq peyda bolidu dep qarishidu démekchimusen? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: hökümetning diqqiti chéchilip ketkinide, ular pütün küchini Séning Sherqiy térrorchilarni qolgha chüshürüshkila merkezleshtürüp, qalghan ishlargha bek Türkistaning» cholisi tegmey qélishi mumkin dep qarishidu. Wang lishyong: séning bu dégenliring yenila shu musteqilliqni xiyal qilidighanlarning oylighiniken. Men sorighinim, adettiki puxralar qandaq qaraydu dep sorimaqchidim. Yeni adettiki puxralar térrorluq heriketler bizning menpe‟etimizge paydiliq, yaki ishlirimizni yaxshilap béridu dep qaramdighandu? Muxter: baya déginimdek, adettiki puxralar térrorluq heriketlerni xalap ketmeydu, emma undaq heriketlerning bolup turushigha qarshimu emes. Wang lishyong: eger birer térrorluq herikiti ammiwi sorunlarning birerside yüz berginide, u yerde herqandaq millet kishisini ayrimay yardar qilishi turghan gep. Yene kélip bu türdiki térrorluq heriketler yalghuz xitay köchmenlirige qaritilghan tedirdimu u köchmenlermu beribir adettiki puxra hésaplanmamdu? Shundaq bolghinida, uyghurlar bundaq weqelerni térrorluq dep hésaplamdu yaki adettiki norimal qarshiliq körsitish herikiti dep qarishamdu? Muxter: ular beribir bundaq weqelerni térrorluq heriket dep qarishidu. … emma bayam dep ötkinimdek, ular bu türdiki ishlarni hem xalimaydu, hem qarshi turupmu ketmeydu. Wang lishyong: ya bolmisa, adettiki uyghur puxraliri bu türdiki térrorluq heriketler bolup turghinida köchmen xitaylarning bir qisimi shinjanggha kélish niyitidin waz kéchishi mumkin dep qarishamdu-ya? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 164 Muxter: shundaq oylaydighan mumkin. Yene bir tereptin bundaq Séningbolishimu Sherqiy weqelerning körülüp turishi bilen hökümetmu bésim hés qilip bezi siyasetlirini Türkistaning» yaxshilashqa mejburlinishi mumkin depmu oylishi mumkin. Séning Sherqiy Türkistaning» ejiba bundaq waqitta ular oylighanning Wang lishyong: del eksiche hökümetning bésimni téximu artturiwétishi mumkinlikini oylimasmu? Muxter: eliwette undaq ehwalmu otturgha chiqishi mumkin. Bu türdiki ishlarni basturmaydighan héchqandaq bir hökümet yoq. Choqum uyghurlarni basturidu. Wang lishyong: undaqta, bundaq bésimning artip kétishige adettiki uyghurlar maqul dermu? Yaki uyghurlar ammisi bundaq bir bedel töleshke razi bolisharmu séningche? Muxter: buni qobul qilishi muqerrer. Chunki nurghun kishilirimiz bügünki bésimlar, basturulushlar téxi yiterlik emes, hökümet bu xeqni téximu qattiq bozek qilsa, bésimni téximu arttursa, andin xelqimiz arisida öz teghdirining ghémini qilidighanlar köpiyidu, andin birer ish qilish niyitige kélidu dep oylaydu. Bolupmu ziyalilar ene shundaq oylaydu. Ziyalilirimiz hökümet siyasetlirining künsayin yaxshilinip bérishini xalimaydu. Eger siyasetler kündin-kün‟ge nacharliship, kishilerning hayatliq muhiti barghansiri nacharliship barghinida, bir qisim öz teghdirining nime bolup kitishini xiyaligha keltürmey yüridighan kishilirimizni uyghutidighan, ularni qozghitidighan bir ders bolup qélishi mumkin. Wang lishyong: yeni xelqni oyghutushning bir charisi dégine. Muxter: ziyalilirimiz shundaq dep qarishidu. Men bilidighan ziyalilarning hemmisila dégidek shundaq qaraydu. Ular, bizning nurghun kishilirimiz xitayning epti beshirisini téxi toluq tonup ketmidi, özlirini kelgüside yene Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 165 qandaq apetler kütiwatqanliqini oylimaywatidu dep qarishidu. Men sanga déginimdek, burunlarda dölet kadiri bolghan ziyalilirimizning hemmisi Séning Sherqiy dégidek zorawanliq heriketlerdin paydilinish yoligha bek maqul bolmaytti. Türkistaning» Ular ténch yollarda mesile hel qilish kérek depla qarishatti. Emma bu türdiki Séning Sherqiy kishilermu bügünki künde ténchliq pa‟aliyetlirige qoshulup bir qisim Türkistaning» zorawanliq heriketliriningmu bolup turishi ularning siyasi pa‟aliyetliri üchün yardemchi rol oyniyalaydighanliqigha ishinidighan bolup özgermekte. Térrorchiliq heriketliri bilen zorawanliq heriketlirining perqi Wang lishyong: yeni, chikidin ashqanlar yumshaq usul qollinidighanlar üchün pa‟aliyet soruni yaritip béreleydu dégin. Chikidin ashqanlar qanchiki köp weqe chiqirip tursa, siliq yol tutidighanlar üchünmu shunche kengiri muhit yaritilip, hökümetmu bu yumshaq yol tutidighanlar bilen kilishishke shunche razi bolidu dégen gepkende. Yene bir tereptin alghanda, heddidin ashqanlar otturgha chiqidighanla ish bolsa, choqum siliq yol tutidighanlarningmu ténchliq telepliri bazar tapalaydu dégen gep. Eger chikidin ashqanlarning herikiti bolmaydiken, u halda siliq yol tutidighanlarmu heddidin ashqanlar dep qarilidighan gep. Bular siyasetchilerning bir qanunidekmu qilidu. Undaqta uyghurlar térrorchiliq bilen zorawanliq küchige tayinip qarshiliq körsitishni bir-birsidin perqlendürelemdighandu? Muxter: perqlendürelmemdighan, ular térrorchiliq heriketlirini qollimastin zorluq küchtin paydilinip qarshiliq körsitishlerni qollap quwetleydu. Wang lishyong: ular zorluq küchtin paydilinip qarshiliq körsitish dep qandaq heriketlerni közde tutishi mumkin? Térrorluq bilen zorluq küchtin paydilinip qarshiliq körsitish herikitini bir-birsidin perqlendüreleydiken, undaqta sen dep Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 166 ötkiningdek térrorchiliq dégen adettiki puxralarni zerbe bérish obiktiwi qilip tallaydighan bir heriket hésaplan‟ghan iken, zorluq küchidin paydilinip Séning Sherqiy qarshiliq körsitish herikitidimu nurghunlighan biguna xelq zerbe yiyishi, hetta Türkistaning» öz millitining ademlirigimu ziyan keltürishi mumkin bolidighan bir heriket hésaplanmasmu? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: bundaq waqitta öz millitingning ademlirini közde tutalmaysen. Chunki sen sheher ichide qaysi bir meydanda partilitish élip barghiningda öz millet kishiliringningmu ziyan‟gha uchurimasliqigha kapaletlik qilip kitelmeysende! mesilen ürümchi aptowuz partilitish weqesi (1997-yili 25fiwral künisi ürümchide 2-yol, 10-yol, 44-yol aptowuzliri partilitilip 9 adem ölüp 68 kishi yardar bolghan. – wang) bolghanda uyghurlarmu oxshashla ziyan‟gha uchirighan‟ghu. Wang lishyong: shunga bundaq zorluq küchidin paydilinish heriketlirinimu térrorluq heriket dep qaraymiz-de! Muxter: emma bundaq zorluq küchidin paydilinip qarshiliq körsitish heriketlirini xelqimiz térrorluq heriket dep qarimaydu. Wang lishyong: bu déginingdin héchnime bilelmidim. Undaqta siler qaysi türdiki heriketlerni térrorchiliq heriket dep qaraysiler? Muxter: térrorluq heriket déginimiz, bir milletning yene bir milletke öchmenlik qilip irqi qirghinchiliq qilish herikitige éytilidu. Mesilen tallap olturmay biraqla xitaylarni öltüridighan yaki puxralar a‟ililik rayonliridiki ammigha zerbe bérish heriketlirini meqset qilidighan weqeler térrorluq hésaplinishi kérek. Hazir shinjangda yashaydighan xitaylar arisidiki yérimidin artuq kishiler bizning hayatliq makanimiz üstide yashawatqanliqini qobul Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 167 qilishing kérek. Hökümet teshkillep köktat térish yaki medikarliq üchün türküm-türkümlep Séning keltüriwatqanlargha qarshi heriket qollinishni térrorluq Sherqiy qilghanliq dep hésaplanmaydu. Türkistaning» Séning Sherqiy eger séning bu dégen gepliringni Türkistaning» Wang lishyong: sirtta turup anglawatqan birsi bolsa idim, séning dégenliringdin zorluq küchtin paydilinish bilen térrorluqning qilche perqi yoq ishlarken dep oylishim mumkin. Yeni nezeriye jehettin térrorluqqa qarshi turidikensenu emma emeliyette barliq térrorluq heriketlerni zorluq küchtin paydilinip qarshiliq körsitish qatarida köridikensen. Séning déginingdek irqi qirghinchiliq ishliri bu künlerde hergiz mumkin bolidighan ishlardin emes. Bilmidim, jahan heqiqetenmu ong-tetür bolup kétip herbi qisimlar otturgha chiqip milli qirghinchiliq élip baridighan weqe körülse qandaq bolarkin. Muxter: dini qarashtiki kishilerning zorluq küchtin paydilinip qarshiliq körsitish iqtidari bilen téxnikisi bekla töwen, mesilen ular birer partlatquchni layihiliginide uning partilishigha we zerbe bérish küchigimu kapaletlik qilalmaydu. Shunga undaqlarning herikiti peqetla adettiki kishilergila qaritalishi mumkin. Ularda hökümet küchlirige zerbe béreligidek küch yoq. Ularning zerbe béreleydighan obiktipliri birer yézining partikom sékritari, yéza bashliqi yaki hökümetning qalghan qoshumche ademlirila bolishi mumkin. Weyaki yéngidin kéliwatqan kelgündilerge zerbe bérip ularni bir amallarni qilip qoghlap ketküziwétishnila oylishi mumkin. Bundaq ishlarni eliwette térrorluq dep qariyalmaysen. He, eger ular mexsus ayallargha, balilargha yaki qérilargha hujum qilishnila meqset qilip heriket qilghinida, yaki bolmisa bu yerlerde 20-30 yillap yashap kéliwatqan xitay puxrasigha mexsus hujum qilghinida, bundaq heriketlerni térrorluq heriket dep qarishing mumkin. Wang lishyong: sen dep baqe, shu ürümchi aptowuz partilitish weqesini ular Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 168 térrorluq herikiti dep qaramdu yaki zorluq küchi bilen qarshiliq körsitish herikiti dep qaramdiken? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: u qétimqiSéning weqeni sen Sherqiy peqetla aptowuz partilitish weqesi depla éytalmaysen. U künisi 25-fiwral bolup, del déng shawpingning depne Türkistaning» murasimi boliwatqan küni idi. Partilash waqtimu béyjing waqti bilen sa‟et 10 bolup, déng shawpéngning ülikini babawsen qewristanliqigha élip mangghan peytke toghürilan‟ghan. U yilliri déng shawpéng ölse xitayda zor özgirishler yüz béridu dep qarishatti. Belkim xitay ölkiliridimu nurghun xitaylar shundaq oylaydighan bolghiyti. Shinjangdimu yüzde 60-70 kishi ene shundaq oylishatti: déng shawpéng lölse choqum xitay malimatangchiliq ichige pétip kétidu dep oylishatti! perizimche ularmu ene shundaq jahanning malimatang bolishini közlep bu heriketni qilghan bolishi mumkin. Wang lishyong: yeni sen, ular partilitish weqesi arqiliq bundaq bir qalaymaqanchiliq üchün signal bergen, ot tutashturghuchiliq rolini oynighan démekchisen, shundaqmu? Démek, séningche bu heriket térrorluq heriket emes bir siyasi heriket ikende? Muxter: shundaq, u bir siyasi meqsetlik heriket idi. Wang lishyong: eliwette dégining yolluq, herqandaq bir térrorluq herikiti, herqandaq yerde yüz béridighan partilitish weqesining hemmisi choqum birer siyasi gherezni meqset qilidighanliqi ras. Eger sen shu qétimliq weqeni térrorluq heriket emes idi démekchi bolsang, undaqta herqandaq bir térrorluq herikitinimu térrorluq déyishke bolmaydiken-de! Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 169 Muxter: bu dégenlirim méning özemningla pikiri emes. Nurghun kishiler ene Séning Sherqiy shundaq oylaydighanliqi ras. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: undaqta biz mundaq xulasilisaq bolamdu? Uyghurlar siyasi Türkistaning» meqset bilenla peyda qilghan zorluq küchidin paydilan‟ghan heriketlerning hemmisini térrorluq emes belki zorluq küchidin paydilan‟ghan qarshiliq körsitish herikiti dep tonuydu déyish mumkinmu? Muxter: shundaqtimu bundaq weqeler siyasi ghayini meqset qilghan bolishi, belgilik bir intizamchanliqqa ige bolishi, uzunni közligen teshkillik heriket bolishi, hergizmu qaramliq bilen qilin‟ghan heriket bolmasliqi lazim. Shunga ularni térrorchilar dep qariyalmaymiz. Wang lishyong: emma bundaq déyishing bilen baya özeng dégen geplerge qarshi gep qilghan bolup qalmamsen? Yeni aptowuz partilitish weqeside choqum ayallar, qérilar we balilarmu ziyan‟gha uchraydu. Sen baya qérilargha, balilargha ziyan sélish térrorluq bolidighanliqini éytqan iding. Emma séning yene bir déyishingde bular saqlan‟ghili bolmaydighan bedel hésaplinidiken. … Muxter: bundaq weqeni peyda qilidighanlar unche köp ishlarni oylashqa yitiship bolalmaydu. Wang lishyong: öz millitining ademlirining ziyan tartishighimu kari yoq démekchimusen? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 170 Muxter: ular bundaq bir dawalghush peyda bolushning tunji ot yaqquchiliridin bolushni oylighan iken, ular peqetla shu peytni tallashqa mejbur. Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Zorluq küchtin paydilinip küresh qilish yolliri Türkistaning» Wang lishyong: undaqta, ténch usullar bilen, zorluq küchtin paydilanmay turup milli musteqilliq üchün küresh qilishni meqset qilidighan uyghurlar barmu aranglarda? Muxter: undaqlarmu bar. Emma sani bekla az. Chunki bundaq bir herikettin paydilinip pa‟aliyet qilish üchün shara‟it, muhit yoq. 1997-yili 5-fiwral weqesi shuni ispatlidiki, ténchliq yoli bilen élip bérilidighan namayishlar basturulushqa düch kélip turidiken, undaq heriketke qatnashqanlarning mutleq köp qismi qolgha élinip qamilip kétidiken. Shunga, ténchliq yoli bilen, zorluq ishletmey heriket qilishni arzu qilidighan kishiler bu jemiyette bundaq ténch qarshiliq körsitish yolliri aqmaydiken dep hésaplashmaqta. Wang lishyong: undaq dégining bilen, zorluq küch ishletmey turup qarshiliq körsitish kürishi dégenlik hökümet basturmighan, zorluq ishletmey qarshiliq körsitish pa‟aliyetlirige yol qoyghinidila andin qanat yaydurilidighan bir heriket emeste. Bundaq qarashning özila zorluq küch ishletmey turup qarshiliq körsitish heriket neziriyisige uyghun kelmeydu. Qarshiliq körsetken ikensen choqum basturilisen. Shundaqtimu, ular bizni zorluq küchtin paydilinip basturup tursimu biz yenila zorluq küch ishletmestin ulargha jawabimizni bérip turishimizgha toghra kélidu. Mana bu zorluq küchke murajet qilmay qarshiliq körsitish körishi dep atilidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 171 Muxter: ras deysen. Bundaq bir yoldin öz waqtida gendi paydilan‟ghan idi. Séning Sherqiy Emma u chaghdiki hindistanning ehwali bilen shinjangning ehwali tüptin Türkistaning» oxshimaydu. U waqitlarda hindistanda eng köp bolsa yérim milyondekla en‟giliyilik barghu Séning deymen. Yeni Sherqiy uchaghdiki en‟giliyilik puxralar bilen herbi Türkistaning» qoshunining omumi sani aran shunchilik idi. Yene bir tereptin alghanda, 1997-yilqi shu qétimliq ghulja herikitide perizimche nechche mingdek adem qamaqqa élindi. Ulardin unchiwala qorqup ketkidek héchqandaq bir yaman ishmu qilmighan idi. Emma qolgha élin‟ghanlarni kamida 3 yildin, bezilirini hetta on nechche yildin qamaq jazasigha höküm qiliwétishti. Qamalghanlarning a‟ilisini hökümet bésim qilip her da‟im qorqutup kelmekte. Birsi shu waqittiki weqelerni sin léntisigha éliwélip b b s muxbirlirigha bériwetken bolup, u muxbirlar chégridin chiqish waqtida xitay hökümiti ularning qolidiki léntilarning hemmisini tartiwalghan. Buni léntigha alghan kishinimu shu ishni dep 15 yilliq qamaq jazasigha késiwetken. U kishi bu ishni pul üchün qilmighan iken. Uning özi eslidinla héch bolmighanda 30-40 milyonluq desmayisi bar bir tijaretchi ikenduq. Eger biz sen dégendek undaq zorluq küchige tayanmay heriket qilimiz dések, töligen bedilimiz bilen qolgha keltürgen netijimizni nime arqiliq ölchisek bolidu? Belkim xitay ölkiliride ténchliq usuli bilen démokratik siyasi özgirishni ishqa ashuralighinida belkim bizdikilermu zorluq küchige tayanmay pa‟aliyet qilish imkani bolishi mumkin bolar. Undaq bolmaydiken, zorluq küchige murajet qilmay élip bérilidighan héchbir heriketning netijisi bolmaydu. Zorluq küchidin paydilinip qarshiliq körsitish arqiliq nurghun kishilerni sepke qoshqili bolidu Wang lishyong: eger zorluq küchidin paydilinip qarshiliq körsetmekche bolsanglar, sen dégendek, ikki terepning küch sélishturmisidiki perq bekla Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 172 chong, uning üstige uyghurlardimu zorluq küchidin paydilinip pa‟aliyet qilish tedbirliri bekla yitersiz, téxnikisimu bekla töwen bolghachqa, milyondin artuq Séning Sherqiy armiyisi bar, barliq qurallarni qolida tutup turiwatqan bir hökümetke qandaq Türkistaning» qilip teng kileleysiler? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: meyli zorluq küch ishlitishni asas qilghanlar bolsun yaki ténch usul bilen qarshiliq körsitishni asas qilidighanlar bolsun, yaki bolmisa démokratiyini asas qilidighanlar bolmisun, bunda pa‟aliyet bilen shoghullinidighanlar uyghurlar arisida bekla az sanni igellimekte. Belkim yüzning ichide birer-ikkisi, bek bolup ketse üch-törti chiqar. Bundaq ishlargha barliq millet ezalirining biraqla qatniship birla künde heriket qilishidin ümid kütelmeysen. Shunga, bunche az küchke tayinip eliwette hökümetke teng kilelmeysen. Emma, nurghun kishiler oylimasmu: eger hökümet bilen millet ottursidiki munasiwetler, xelq ammisi ottursidiki munasiwetlerde sürkilish qanchiki köpiyip baridiken, adettiki xelq ammisinimu siyasi pa‟aliyetlerge shunche jelip qilishi mumkin bolmasmu? Eger shundaq dep qarighinimizda, imkaniyetning bariche köp kishilerni bu siyasi heriketke jelip qilishqa toghra kélidu. Wang lishyong: yeni sen démekchisenki, zorluq küchidin paydilinip qarshiliq körsitish herikiti bashqa nurghun kishilerni bu küreshke jelip qilishning bir wastisi bolidu, shundaqmu? Muxter: chunki bu kishiler zorluq usulidin paydilinip qarshiliq körsetkenliki üchün hökümetning basturushigha düch kélidu. Bundaq basturulush jeryanida basturulushqa tégishlik bolmighan birmunche kishilermu basturiwétilidu. Basturulush da‟irisi kéngiyip ketkechke, yeni biguna kishilermu köplep basturulghachqa, téximu köp kishilerning hökümettin narazi bolushini keltürüp chiqiridu. 1990-yildin kéyin yüz bergen nurghunlighan zorluq küchidin paydilinip qarshiliq körsitish weqeliride xelq ammisining hökümetke bolghan ishenchisi zor derijide kamiyip ketti. Shunga, ular bir tereptin siyasi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 173 pa‟aliyetler bilen shoghullansa, yene bir tereptin hökümet bilen xelq ammisi ottursidiki, milletlerSéning ottursidiki zidiyetlernimu kücheytiwetti. Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: undaqta yéngidin jelip qilin‟ghan bu kishiler zorluq küchidin Séningteripige Sherqiy paydilinip heriket qilidighanlar qoshularmu yaki ténchliq yoli bilen Türkistaning» qarshiliq körsitidighanlar yolidin mangarmu? Muxter: ularning qaysi terepte turishini ularning hökümettin qanchilik narazi ikenliki belgileydu. Wang lishyong: bu mesilide men sendin desliwide mundaq sorighan idim: ajiz zorluq küch usulliridin paydilinip dölet organlirining zorawanliqigha qandaq taqabil turup ghalip kileleydu dep sorighinimda, sen manga zorluq heriketliridin paydilinip téximu köp kishilerni bu heriketke jelip qilishqa bolidu dep jawap berding. Undaqta yéngidin jelip qilin‟ghan bu kishilerning hemmisila zorluq küchidin paydilinip qarshiliq körsitidighanlar sépigha qétilmasmidi? Muxter: belkim u künlerde jemiyettiki mutleq köp kishiler ténchliq yolida namayish qilish sheklidin paydilinip özlirining hökümetke bolghan naraziliqini ipadileshse, yene bir qisimlar dawamliq zorluq küchidin paydilinip pa‟aliyet qilip turishi mumkin. Shundaq bolghanda, nurghunlighan xitaylar hökümettin narazi bolushi, hökümet basturushta yiterlik bolalmidi, öz millitining menpe‟etini yiterlik derijide qoghdiyalmidi déyishi choqum. Eger hökümet basturushni kücheytse xelqara jemiyetning mudaxiliyesini keltürüp chiqishi mumkin. Eger shinjangdimu ottura sheriqtikidek weziyet shekillinip qalghidek bolsa, xelqara jama‟etchilikmu bu ishlargha ariliship shinjang mesilisini xelqaralashturiwétishi mumkin. U chaqqiche bizmu heqiqeten bekla köp ziyanlargha üchrishimiz, bekla köp qurban bérishimiz mumkin. Emma uning bedilige qolgha keltüridighanlirimizmu köp bolishini ümid qilimiz. Shunga, bügün biz bedel töleshtin qachidighan bolsaq, kéyin téximu paji‟elik, téximu éghir bedel töleshke mejbur bolishimiz choqum. Shunga xelqimiz Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 174 bundaq bedel töleshke teyyar. Zorluq küresh yolidin paydilinip pütün milletni, pütün jemiyetni buSéning siyasi muhit Sherqiy ichige jelip qilalighinida, yumshaq qolluq kishilerning heriket muhitimu kéngiyishi mumkin. Yaki bolmisa, hökümetmu Türkistaning» shu chaghda ténch usul bilen qarshiliq körsitidighan heriketlerge yol qoyushqa Séning mejbur bolishi, weziyetni siliqiraq Sherqiy terepke burashqa maqul kélishimu mumkin. Türkistaning» Wang lishyong: séning dégenliring boyiche xulasilighinimizda, mundaq déyish mumkinmidu: zorluq küchtin paydilinip qarshiliq körsitishni ünümlük bolghan, bu milletni musteqilliqni qolgha keltürüsh herikitini bashlashqa qozghiyalaydighan bir amil dep qarashqa bolarmu? Yeni zorluq küchidin paydilinip heriket qilish arqiliq xelqara jama‟etchilikning diqqitini tartip, ichki qisimdiki xelq ammisini oyghutup, qarshiliq körsitish muhitini kéngeytishni qolgha keltürüsh, omumi xelq herikiti qozghalghandin kéyin, u künler kelgende heriketni omumiy yüzlük ténch yolgha burash pursitini yaratqili bolidu déyishke bolamdu? Muxter: shundaq déyishke bolidu. Wang lishyong: emma bu chaghdimu bir qisim qiyinchiliqlar otturgha chiqishi mumkin bolmasmu? Mesilen arapatmu térrorchiliq bilen ish bashlighan bolup, xéli muweppiqiyetlerni qolgha keltüreligen idi. Uning térrorluq herikiti sewebidin dunya jama‟etchilikining diqqitimu uninggha tikilgen idi. Arapatning özimu pelestinliklerning wekillik adimidin birsige aylinalighan idi. Emma kéyin hökümet sehnisige chiqip siyaset bilen shoghullinishqa bashlishi bilen, xelqara jama‟etchilik bilen munasiwet qilishqa bashlidi. Shundin bashlap u özige ténchliqperwerlik tüsini bérishke toghra kélip herikitini ténch yol bilen qanat yaydurushqa mejbur boldi. Emma uning özi yitishtürgen térrorluq bilen zorluq küchige tayinip heriket qilidighanlarni arapat tézginliyelmes halgha kélip, yéngidin térrorluq heriketler keyni-keynidin yüz bérishke bashlighan idi. … Muxter: yaq undaq ish yoq! arapat héchqachan pütün térrorluq heriketlirini Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 175 biraqla toxtitip qoyushni xalimaytti. Xamasning mewjut bolup turishi ténchliq söhbetlirining dawam qilishigha paydisi bar idi. Umu bundaq bir weziyetni öz Séning Sherqiy tizginide tutushnimu xalimaytti. Eger bundaq pa‟aliyetlernimu u tézginleshke Türkistaning» mejbur bolghinida, uning inawiti, uning amérikiliqlar bilen isra‟iliyilikler Sherqiy aldidiki qimmitimuSéning qalmighan bolatti. Xamasning saqlinip qalghan küchlirini Türkistaning» amérika bilen isra‟iliye öz küchlirige tayinip bésiqturushnimu xalimay, uni arapatning küchidin paydilinip bésiqturmaqchi bolushqan idi. Arapatning ulughlighimu shu yerde idi. Uning orni, uning xelqaradiki abroyi kündin kün‟ge küchiyip, tedriji halda bu milletning qehrimani, dahisi haligha kilelidi. Séningche arapat xamasni yoqutalighidek küchke ige emesmidi? Birla qétim yighin dep xewer bersila xamas uning aldigha özila kélip béretti. Yaq, u xamasni pütünley yoqutalaytti. Emma u xuddi xamasni yoqutush üchün heriket qiliwatqandek, her küni térrorchiliqni qarilap yürgendek körün‟gini bilen buning üchün midirapmu qoymighan. Wang lishyong: undaqta sen mundaq démekchimu qandaq: kelgüside zor kölemlik ténchliq herikiti otturgha chiqqinidimu, zorluq küchtin paydilinip qarshiliq körsitighan heriketler yenila dawamliq mewjut bolup turidu, ikki qolluq teyyarliq qilip qoyush kérek, shu chaghdila axirqi meqsetke yetkili bolidu démekchimiding? Muxter: umu kéyinki omumiy weziyetning muqimlishishigha baghliq bir ish. Bu ishmu xuddi 1994-yili arapat bilen rabin ikkisi pelestinning orni mesiliside ténchliq kilishimi imzalighinigha oxshaydighan bir bir ish. Eger shuninggha oxshap kétidighan birer kélishimname otturgha chiqmighinida, sen éytqandek ténch heriketler bilen quralliq qarshilik körsitish heriketliri birlikte mewjut bolup dawamlishiwéridu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 176 Sherqi türkistan küchliri xelqara shara‟itlardin paydilinishi lazim Séning Sherqiy Türkistaning» Islam hökümdarliri xata qilmaqta Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: bügün qaraydighan bolsaq, amérika bashchiliqidiki xiristiyanlar dunyasi bilen islam alimi bir-birsi bilen zitlishish weziyitini shekillendürgen halette turmaqta. Bundaq zitliq medeniyetlerning toqunushi dep atilidu. Amérikiliq siyasetshunas xantington mundaq bir yürüsh nezeriyini otturgha qoyghan idi: bundin kéyiki bir mezgil ichide asasliq toqunush islam bilen xiristyanliq ottursidiki toqunush bolup qélishi mumkin dégen idi. 11sintebir weqesidin kéyin bu qarash ispatlan‟ghandekmu qilidu. Shungabügünki gherp dunyarsi bu asasqa tayinip özining nurghunlighan stratigiyilirini tüzüp kelmekte. Undaqta, men séningdin sorimaqchi bolghinim, uyghurlarmu bir tereptin islam dini bilen islam medeniyiti sistémisigha tewe bolghanliqi, yene bir tereptin öz hoquqi bilen kelgüsi teghdirini qolgha élish üchün tirishchanliq körsitip kéliwatqanliqi, buning üchün düch kéliwatqan asasliq reqibi xitay hökümiti bolup, xitay hökümiti bilen qarshilishish kürishi jeryanida sherqi türkistan musteqilchiliri amérikini özining ittipaqdishi dep qaraydighanliqi, shuningdek özlirining kilechektiki siyasi tüzüminimu amérikiningkidek bolishini arzu qilidighanliqi melum. Uyghurlar bilen mundaqla sözliship baqqinimdin qarighanda, nurghunlighan uyghurlar amérikini bekla himaye qilishidighanliqini, ulargha telpünidighanliqini we ulargha hewes qilidighanliqini hés qildim. Emma ene shu amérikini islam alimi omumi yüzlük halda bir alwasti dep qarishidu. Undaqta uyghurlar bu mesilige zadi qandaq qaraydu hemde bu otturluqtiki tengpungsizliqni qandaq tengshiwélishni oylaydu? Uyghurlar kelgüside islam alimining qollap quwetlishini hemde ular bilen hemkarlishishni arzu qilamdu yaki amérika bilen gherp dunyasi bilen hetmkarliship ularning yardimini qolgha keltürüshni arzu qilamdu? Emma bu ikki arzu bir birsige zit arzular bolghachqa, silerning Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 177 démokratchiliringlar bilen dini qarashtiki ademliringlarning bu mesilide tutqan yolliri bir-birsige oxshimaydighandu? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: bügünki künde islam dini bilen xristyanliq ottursida toqunush bar Séning Sherqiy deydighan bir gep mewjut emes. Chunki, islam alimining mutleq köp döletliri Türkistaning» xitaydikidin köp perq qilip ketmeydighan mustebit hökümetler bolup, ularning yolgha qoyiwatqini islam sotsyalizmi, yeni nasirchiliq yolini tutup kelmekte déyish mumkin. Nasirchiliq yoli déginimiz sotsyalizim bilen islamning ottursidiki bir yol bolup, bashqiche qilip éytqanda kapitalizim bilen sotsyalizm yolining arisidiki bir yol déyishke bolidu. Shundaq iken, bügün islam alimi düch kéliwatqan mesile islam mediniyiti keltürüp chiqiriwatqan mesile emes, belki islam sotsyalistlar partiyisining bu mesililerni yaxshi bir terep qilishqilalmasliqigha munasiwetlik bir mesilidur. Wang lishyong: undaqta, bügünki weziyetni küzitishing boyiche xatalashqan terep amérika emes belki islam terep dep qarisaq bolamdu? Muxter: yaq, xataliq islamda emes, belki islam elliridiki hükmiranlarda déyish kérek. Chunki xataliqni bu hükmiranlarning xata siyasetliri bilen xata höküm chiqirishliri keltürüp chiqarghan. Eger islam alimi bundin yigirme yil yaki uningdinmu köp yillar awal démokratiye yoligha kireligen bolsa idi, belkim bügünkidek ehwalgha chüshüp qalmighan bolar idi. Ularning hemmisila islam alemining dahiliqini taliship kelmekte. Mesilen nasir, mubarek, kazafi, sadam, süriyining eset qataridiki bashliqlar ene shundaq dahiliq talishish yoligha kirip qalghan kishiler idi. Ularning siyasi ghayiliri köpünche hallarda erep milletchiliki namida yaki islam namida otturgha qoyulup turghini bilen, ularning héchqaysi milletchi yaki dinni himaye qilghuchilar emes. Bügünki erep ellirining héchqaysi démokratik dölet emes. Ularning tüzümi eslide birxil qebile hakimiyet tüzümi bolup, erep ellirining hemmisidila birer qebile shu döletke hökmüranliq qilip kelmekte. Siyasi partiyisi bolghan islam ellirining köp qismida erep sotsyalizimchilar güllinish partiyisi bar bolup, bu partiyining ichki qismida beribir bir qebile hoquq tutup kelgen. Mesilen iraqtiki sadam Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 178 qebilisi, süriyidiki eset qebilisi, misirdiki mubarek qebilisi qatarliqlarning hemmisi birer qebilige mensüp. Sherqiy Séning Türkistaning» Mesilen bulardin mubarekni élip éytsaq, u, 25 yildin béri hoquqni qoldin Séning Sherqiy bermey sorap kelgen; Esetmu hoquqini oghligha ötküzüp berdi; Sadammu hoquqini oghligha Türkistaning» tapshurmaqchi bolghan idi. Shuning üchün, erep ellirining talliwalghan yoli zamanning teliwige, démokratiye bilen qanun boyiche hakimiyet yürgüzüsh pirinsiplirigha peqetla muwapiq kelmeydighan xata yol hésaplinidu. U ellerdiki xelq ammisimu ularni himaye qilishmaydu. Men süriyini körgen idim. U waqitlarda süriyiliklerning hemmisila esetning ölümini kütüp turghan iken. Ularning hemmisila eset ölgendin kéyin dölet tüzümide choqum bir burulush körilidu dep qarishattikenduq. Emma uning oghli hakimiyet üstige chiqipla hoquqni qolida ching changgallap turiwaldi. Shundaq iken, bu ellerning hökmüranliri xelq ammisining arzusigha wekillik qilalmaydu. 11-sintebir weqesidin kéyin xristyanlar dunyasi bilen islam alimining zitlishishini keltürüp chiqardi. Emma bundaq zitlishishni keltürüp chiqarghanlar hergiz erep milliti yaki islam alimi bolmastin yenila erep elliridiki hökmüranlar bundaq zitlishishni keltürüp chiqardi déyish kérek. Wang lishyong: ularning hükümdarliri islam sheri‟itige toghra kelmigen, erep yaki islam dölet xelqlirining köngligimu yaqmaydighan turughluq, bundaq bir tüzüm, bundaq mustebitler islam ellirining omumi éqimi haligha kélip qélishi zadi qandaq bir ish? Nimishke erep elliri özlirining démokratik yolida ilgirlesh mentiqisige ige emes …? Muxter: ulardimu mustebitlikke qarshi heriketler yüz bérip turdi. Mesilen 1980-yili süriyide keng kölemlik démokrtatik heriket partilighan idi. Emma u waqitta eset hawa armiyisinimu öz ichige alghan pütün quralliq qisimlirini heriketke keltürüp qattiq basturiwetken. Démokratchilar musapir bolup sirtqa qéchip amérika, yawrupa, braziliyilerge bériwélishqan idi. Hazirmu braziliyide süriyilikler köp. Iraqtimu buningdek démokratik heriket yüz bergen bolsimu, ularmu basturiwétilgen. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 179 Yene bir tereptin,Séning ereplerde bolghan bir milli alahidilik shuki, ularda Sherqiy qebiliwazliq közqarishi bekla éghir bolup, ular qebililerning abroyini qobul Türkistaning» qilishqan. Mesilen, qaysi qebilining abroyi yuquri bolidiken, ereplermu shu Séning Sherqiy qebilidikilerning keynidin qarghularche egiship kitiwéridu. Ereplerdiki Türkistaning» ijtima‟i orun, ijtima‟i munasiwetler keskin ayrilghan bolishigha qarimay, ular bekla ittipaqsiz, yiraqni körüshchanliqi yoq déyerlik bir millet. Wang lishyong: sen yalghuz erep dunyasinila közde tutiwatamsen yaki türki milletlernimu öz ichige alghan pütün islam dunyasini shundaq démekchimu? Muxter: yalghuz ereplerla shundaq. Mesilen osmaniye impiriyisi dewride erep dunyasi osmanli impiriyisining hökmüranliqidin qutulush üchün islam dini menpetini közde tutmay erep milletchilikining menpetini közlep heriket qilishqan idi. Buni dep ular en‟giliye, rosiye yaki fransiye dégendek döletlerge yardem qilishqan idi. Eslide eyni waqtidiki osmanli impiriyisi dunyadiki bir qeder démokratik bolghan bir impiriye hésaplinatti. Buni gherp ellirimu étirap qilishidu. Osmanli impiriyisi sen öz özengni bashqurimen déseng meyli deymen, men armiyinila qolda tutup tursamla kupaye deydighan bir türlük hökmüranliq tüzümini yolgha qoyushqaniken. … yeni osmanli impiriyisi eyni waqtida yerliklerge intayn kengiri aptonomiye bergen iken. Emma erepler öz milli dölitini qurup chiqimiz dep osmanli impiriyisidin ayrilip en‟giliyilikler bilen fransiyiliklerning keynidin kétip qalghan. Emma osmanli impiriyisining xelqaradiki orni ajizlap kétishi bilen teng, islam dunyasining hemmisila xristyan dunyasining mustemlikisige aylinip qélishti. Pelestin mesilisimu ene shundaq peyda bolghan. Eger erepler heqiqetenmu islam yolida ching turghan bolsa idi, hergizmu undaq yol tutmighan bolatti. Birer dinning ichki qismidiki mesililerni hel qilishta hergizmu bashqa dindikilerning küchidin paydilinish yoligha kirip qalmasliq kérek. Emma erepler yat dindikilerning küchidin paydilinishqa urun‟ghan meydani éniq bolmighan bir millet. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 180 Séning Sherqiy Islam dinida islahat shert Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: amirikiliqlarning bügünki tutqan yoli islam dunyasi üchün heqiqetenmu paydisiz. Emma yene bir noqtidin oylighinimizda amirikiliqlarning bundaq pozitsiyide bolishini yaxshi boldi déyishkimu bolidu. Eger amérika ereplerdiki barliq mustebitlerni toluq yoqitalighinida, erep xelqimu özlirige özliri igidarchiliq qilish yoligha kirgen bolatti. Mesilen alayluq, sadam hakimiyitini élip éytsaq, iraq xelqi öz küchige tayinip sadam hakimiyitini aghduriwitelishi hergiz mumkin emes idi. Ereplerdiki sotsyalist partiye milletchilik bayriqini kötüriwalghandek qilghini bilen ularni hergizmu milletchi déyishke bolmaydu. Burun ular milletchi hésaplan‟ghini bilen, xuddi xitay kompartiyisining özgirip ketkinige oxshash ularmu özgirip ketken. Bu partiye öz qebilisiningla siyasi, iqtisadi ishlirigha köngül bölidighan bolup özgirip ketken. Emma ereplerning yüzde 90 dek qismi u partiyining ghayisigha qiziqmaydu. Shundaq bolghachqa ularning kilechiki qarangghu bolup, erep dunyasidin tula bek ümid kütkili bolmaydu. Erepler xristyanliq bilen musulmanliq ottursidiki zitlishish jeryanida bekla köp nersilerdin mehrum bolup qélishi, aqiwiti meghlobiyet bilen netijilinishi choqum! Wang lishyong: yeni, sen bu mustebitlerni choqum meghlop bolidu démekchimu? Muxter: ular choqum meghlop bolidu. Méningche iranmu ghelibe qilalmaydu. Wang lishyong: undaqta, kéyin islam alimini gherplikler yene bir qétim boysundiriwalidu démekchimusen? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 181 Muxter: choqum shundaq bolidu. Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Wang lishyong: undaqta islamSherqiy alimi téximu narazi bolup öchmenlik saqlaydighan bolidikende, yeni ular radikal islamni téximu toluq qobul Türkistaning» qilidighan bolidikende. Muxter: emma ular buning üchünmu özliri heqqide oylinidu-de. Ular qayta oylinidu, ular nime üchün bundaq ehwalda qalimiz dep choqum qayta oylinishi mumkin. Buning keynidin ular özliri sadir qilghan kemchilikxataliqlarnimu tépip chiqalishi mumkin. Wang lishyong: rastinla ular qayta oylinish arqiliq kemchilik-xataliqlirini tépip chiqalarmu? Méningche, her qétim bozek qilinishqa düch kelginide choqum téximu köp kishi en‟eniwi terepke qarap qiyishqa bashlishi mumkin. Radikal dini eqidilermu ene shundaq otturgha chiqidu. Ular bügünki xatalashqanliqimizning sewebi en‟eniwi qarashlargha xilapliq qilghanliqimizning netijisi, shunga biz eslimizge qaytishimiz kérek dep oylaydighanliqi éniq. … Muxter: undaq dégining bilen, ötmüshtiki u en‟enilerni öz piti paydilanmaqchi bolsa, ular hazirqi weziyetke muwapiq kelmey qalidu-de. Biz aghiniler birlikte bu heqte köp talash-tartish qilishqan iduq. Yeni biz islamda bir islahat bolishi shert dep qarashqan iduq. Yeni bu dégenlik qur‟an kerimni özgertish dégen gep emes. Belki islam alimining pelsepelik qarashliri üstide bir islahat élip bérish kéreklikini hés qilishqan iduq. Wang lishyong: sen közde tutqan u pelsepelik qarash dégining némini közde Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 182 tutqan? Séning Sherqiy Muxter: mesilen alayli, xristiyan dini izchil türde özi üstide islahat qilip Türkistaning» kelgen bir din. Mesilen katolik dinining otturgha chiqishi qatarliqlar ene Séning shundaq islahatning netijisi idi. Sherqiy Sana‟et inqilawi bashlan‟ghinidin kéyin, Türkistaning» xristiyan dinimu nurghun jehetlerde uninggha yol qoyushqan idi. Islam aliminimu fyodalliq halettin zamaniwi dunyagha kirip kelgen dep qarashqa bolidu. Emma ularda sana‟et inqilawi demdu, medeniyet inqilawi demdu héchqandaq bir heriket körülüp baqmidi. Shunga, islam alimi zamaniwi turmush qélipliri boyiche qur‟an chüshenchilirini chüshendürishi lazim bolmaqta. Emma hergizmu qur‟an‟gha chéqilishqa bolmaydu. Buni qilish pütünley mumkin bolidighan ishlar idi. Mehemmet peyghembirimizmu méning qarashlirimni bek murekkepleshtüriwetmenglar, qa‟ide-nizamlarni bek chingitiwalmanglar, undaq qilsanglar bendilirim zirikip qélishi mumkin. Imkan bar asanlashturup béringlar, yashawatqan muhitigha uyghun kélidighan bolsun. Eyni waqtidiki jemiyet ehwali bilen birleshtürishinglar kérek dégen iken (qarighanda bu bir hedistek qilidu. Bilidighanlar esli nusxisini köchürüp qoyar. – t). Emma erepler özlirini islam alimining dahisi, erepler islamgha wakaletlik qilidu dep hésaplashsa kérek. Emma bashqa musulman xelq undaq qarimaydu. Her qandaq bir millet mukemmel bolup kételishi natayin. Shundaqtimu ereplerning ittipaqliq chüshenchisi bekla yitersiz. Ular her da‟im qebilisini dep zidyet téripla yürishidu. Hezriti eli wapat bolghandin kéyin musulmanlar dunyasi ta bügün‟giche bu türdiki qebililer jidilini yashap, özlirinimu tüzükirek bashquralmay kelmekte. 8-, 9-, 10-esirlerde erepler dunyada belgilik tesir küchige ige idi. Emma u yillar hazirqidek yillar emeste. Eger erep dunyasi pen-téxnika jehette yawrupagha, amirikigha we bashqa gherp xristyan dunyasigha yétiship mangalmaydiken, erepler ular bilen teng olturup teng qopushni hergiz xiyal qilmasliqi kérek. Ular hazir néfittin ibaret bu quralghila tayinip yashawatidu. Xudayim ulargha bu néfitni hélimu bériptiken. Emma umu tügeydighan nerside! erep dunyasida ikki xil weziyet Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 183 shekillinip qalghan bolup, birsi bekla bay, yene birsi bolsa bekla namrat. Kembeghel bolsang eqilingnimu Sherqiy ishlitelmeydikensen. Namirat birsi nimini Séning oyliyalishi mumkin deysen. Biz uyghurlarda mundaq bir gep bolidighan: Türkistaning» qosiqi toqning oylimaydighini yoq, achning yimeydighini. Emma adem bekla Séning Sherqiy béyip kitip qalsimu hés-tuyghulirimu yoqap ketse kérek. Uyghurlarning Türkistaning» déyishi buyiche alghanda, ereplerning közige yagh toshup qaptu. Wang lishyong: u néme dégining? Muxter: adette közge yagh baghlimaydu. Emma adem bek béyip kétip qalsa, közige yagh toshup qalghandek héchnimini körelmes bolup qalidu. Ereplermu közige yagh toshup qélip bashqilarni körelmey yürmekte. Bezi eller bekla béyip ketken bolghachqa ularning közigimu yagh toshup qalghan. Bezi döletler bekla namirat bolghachqa, burnining uchidin nérisini körelmes bolup qalghan. Bügünki künde erep dunyasi bilen amérika zitliship qéliwidi, qalghan islam dunyasidikilerému amérika bilen zitliship yüridu. Emma bundaq zitlishishni eslide erepler peyda qilghan. Hindinoziye, malayshya, pakistan qatarliq ellerde körülgen amérikigha qarshi hésiyatning küshkürtküchisi yenila shu ereplerning özi. Wang lishyong: undaqta, islam dinining qanunliri heqqidiki izahlash ishlirining eng yoquri orunda turidighini ereptimu qandaq? Muxter: natayin. Bu ish undaq békitiwitilgen ishmu emes. Eslide ereplerde bundaq bir hoquq bolmisimu, ular özlirini birdin bir höküm chiqarghuchi dep qariwélishidu. Wang lishyong: yaki ular bay bolghachqa, awazimu bekirek chiqip, bashqa musulman bilim dunyasidikiler bilen xelq ammisini bashqurup yürelemdu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 184 qandaq? Séning Sherqiy Muxter: shundaq déyishkimu bolidu. Mesilen se‟udi erebistan bir qeder bay Türkistaning» bolghachqa shundaq ishlarmu yoq emes. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: baya sen bundaq weziyetni özgertishte ereplerdin ümid yoq dep qarighan iding. Undaqta bundaq weziyetni özgertish üchün kimge tayinish mumkin bolar? Muxter: hazirni alidighan bolsaq, xristiyan dunyasi bilen islam alimi ottursida qarshilishish weziyiti körülmekte. Nurghun kishiler her türlük qarshiliq körsitish usullirini ishqa sélishmaqta. Emma héch biri netijige érisheligini yoq. Ular eslide öz dahiliridin, dini olimaliridin sorishi kérek: siler körsetken bu yollarning héchqaysisidin netije körülmidi. Buning sewebi nime? Yaki biz siler dégininglardek qilalmaywatimizmu yaki silerning körsetken bu yolunglar eslide xata bir yolmidi? Dep su‟al qoyishi kérek idi. Bir qisim erepler bu heqtimu bash qaturushqa bashlidi. Méningche bu heqte bash qaturidighanlar bekla köp bolsa kérek? Wang lishyong: baya sen islam dinining sheri‟iti yaki pelsepesi özgertilishi kérek dégen iding. Bu islahatni kim qilalaydu? Yaki yéngi bir peyghember kélishi mumkinmu? Bundaq islahat qilish hoquqi kimning qolida? Muxter: muhemmed peyghembirimiz éytqandek, bashqa peyghember kelmeydu. Yéngi hoquqmu qaysi bir milletke tewe bolalmaydu. Martin lotir yawrupada otturgha chiqip katoliklik üchün asas tiklep bergen. Islam bilen xristyan dinining toqunishi jeryanida choqum bundaq birsi otturgha chiqidighanliqigha ishinimen. Emma bundaq birsi nede chiqishi, qaysi millet ichidin chiqishi mumkin? Buninggha bir néme démek tes. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 185 Wang lishyong: undaq birsi choqum hemme étirap qilidighan, hemme qobul Séning Sherqiy qilghan birsi bolishi kérek. Xuddi xizirdek. Türkistaning» Séning Sherqiy héchqandaq bir xizirni qobul Türkistaning» Muxter: islamda qilmaydu. Birer chong meschittiki axun namaz waqtidila axun bolup wezipe ötiyeleydu. Bashqa waqitlarda uning orni bashqa puxralardin qilche perqi yoq, özi ishlep künini alidighan birsi hésaplinidu. Wang lishyong: yaki ene shundaq bolghini üchünla islam dunyasida nurghun mez‟heplerning otturgha chiqishigha sewep boliwatqanmidu? Muxter: ténch weziyet höküm sürgen dewrlerde dahi chiqishi bekla tes bir ish. Bügünki künde erep dunyasi urush dewrige kirip qalghan déyishke bolidu. Shundaq emesmu? Urush peytide bekla köp dahi, bekla köp siyasiyon, bekla köp peylasop peyda bolidu. Shundaq qilip bundaq bir muhitta nurghunlighan pelsepelik qarashlarmu otturgha chiqishi mumkin. Islam dunyasining démokratlishishi sherqi türkistan musteqilliqigha paydiliq Wang lishyong: uyghurlar musteqil dölet qurup chiqishni meqset qilidiken. Séningche buning imkaniyetliri barmu? Muxter: bar. Bu peqet waqit mesilisidinla ibaret bir ish. 90-yillardin kéyin Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 186 dunya miqyasida milli döletlerning shekillinish sür‟iti tézlitildi. Dunyaning her qaysi jayliridaSéning burun körülüpSherqiy baqmighan nurghunlighan milli döletler otturgha chiqishqa bashlidi. Bu ehwallarmu uyghurlarning milletchilik éngini Türkistaning» qozghitip, millitimiz bu tupraqlarda musteqil bolishi mumkin iken dégen Séning Sherqiy ishenchini turghuzup berdi. Nöwettiki xelqaraliq weziyet dunya miqyasida Türkistaning» térrorluqqa qarshi dolqun qozghitilghan bir weziyet bolup, bizning ishlirimiz üchün hazirche weziyet paydiliq emestek körünmekte. Emma bumu bir waqitliq hadise. Wang lishyong: séningche siler üchün paydisiz boliwatqan bu xelqaraliq weziyet qandaq qilghanda uyghurlarning musteqil dölet qurushi üchün paydiliq weziyetke özgirishi mumkin? Muxter: iraq, iran yaki ottura sherq, islam elliri qatarliq jaylarda amérikiliqlar ularning qiyapitini özgertip démokratik dölet haligha kélishini arzulimaqta. Ularning bundaq démokratiyini ilgiri sürüshke urunushi bizning ishlirimiz üchün alghanda uzunni mölcherliginimizde bizge paydiliq. Chunki, bu eller démokratiyileshkinide ularning milli éngimu küchiyip, démokratiye bilen erkinlik keng yéyilishqa bashlighandin kéyin, bizmu u el xelqlirining hésdashliqini téximu asan qolgha keltürelishimiz mumkin. Hetta ularning maddi yardimigimu érishelishimiz mumkin. Wang lishyong: yeni séning qarishing boyiche bolghanda bu eller démokratlashqinida silerni qollaydighan bolamdu? … Muxter: biz ularning döliti ichide erkin pa‟aliyet qilalaydighan bolimiz. Ularmu bizni tosimaydighan bolidu dégen gep. Chunki démokratikleshkendin kéyin, héch kimning söz erkinlikini chekleydighan ish bolmaydu. Bizmu dini ortaqliqimizdin paydilinip ulargha teshwiq qilip tursaq, siyasi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 187 pa‟aliyetlirimizni qanat yaydurup tursaq, ularning bizge bolghan hésdashliqini qozghap, ularning Séning her jehettin yardimigimu érishelishimiz mumkin. Emma Sherqiy bügünki künde undaq qilish pursitige ige emesmiz. Chunki islam ellirining Türkistaning» mutleq köp qismi xitay bilen yaxshi munasiwet tiklep kelgen, xitay bilen Séning Sherqiy oxshash mustebit hakimiyet tüzümini yolgha qoyup kéliwatqan bolghachqa Türkistaning» biz terepte turup kétishi mumkin emes. Hükmüranlar adette özmenpetinila oylaydighan bolghachqa, xitaydin ibaret bundaq bir chong döletning küchige tayan‟ghinidila andin amérikining peyda qiliwatqan bésimigha qarshi chiqalaydighan bolishi mumkin. Chunki birleshken döletler teshkilatining da‟imi hey‟iti hésaplinidighan döletler ichide xitaylar ret qilish awazini bérelishi mumkin-de. Eger démokratiyilishish emelge éshipla qalidiken, u eller xitayning qollishigha hajiti chüshmeydu. Shundaq qilip ular uyghurlargha hésdashliq qilishqa we uyghurlarni yénigha élishqa bashlaydu. Chunki biz ular bilen ortaq medeniyetke ige xelq. Emma xitay bilen ularning medeniyiti bir emes. Shunga ottura sherqning démokratiyilishishi yiraqni közliginimizde bizge paydiliq. Sen yene mundaq bir ishqimu diqqet qilip baqqanmiding: dunyada xitaylar bilen eng yaxshi öteleydighan milletlerdin biri yene shu erepler. Chunki erepler bilen xitaylarning mijez-xaraktiri nurghun tereplerde bir-birige oxshiship kétidu. Eger ottura sherqte hazirche bundaq bir ehwal yüz bermiginide, mesilen islam dini bilen xristyan dinining toqunushi otturgha chiqmighinida erep dunyasidiki mustebit hakimiyetler dawamlishiwéridu. Eger yalghuz 11-sintebir weqesila körülüp qélip, amérikiliqlar yalghuz afghanistan‟ghila hujum qilip qoyup, bin ladinni tutup ketken, afghanistan ömer hökümitini aghdurup tashlighandin kéyin iraqqa hujum qilmay kétip qalghan bolsa, bashqa héch yerde birer tewrinish bolmaytti. Eger shundaq bolghan bolsa erep dunyasining bizge qilche paydisi tegmeydu. Wang lishyong: undaq bir ehwal astida uyghurlargha paydisi yoq dédingmu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 188 Muxter: qilche paydisi bolmaytti. Emma bugünkidek bolghinila bizge Séning Sherqiy paydiliq. Eger toghra bir hökümet erep dunyasida barliqqa kilelise, bizmu erep Türkistaning» dunyasidin kélidighan yardemlerge érisheligen bolimiz. Burunqi erep Sherqiy hökümetliri bizni Séning qollap baqmighan idi. Endi qollaydighanlar chiqishi mumkin. Bügünki Türkistaning» künde uyghur musapirliri nime üchün erep dunyasigha barmay gherp ellirigila yoghlishidu? Wang lishyong: musulman dunyasi uyghur musapirlirigha qattiq qol bolghini üchündu? Muxter: yaq, musulman alimi bizge qattiq qolluq qilghini yoq. Emma ular siyasi menpe‟et jehette xitay bilen oxshash meydanda turghan bolup, ularning xelqara sehnidiki qarashliri, meqsetliri pütünley oxshash. Wang lishyong: ular uyghurlarni qollamdu yaki ularni basturamdu? Muxter: ammiwiy teshkilatlar, shexsiler, xelq qollap quwetlishidu. Emma hökümetliri qollimaydu. Shundaqtimu bashqa musulman elliri yenila ereplerdin perqlinidu. Mesilen türkiyini alsaq, hökümiti körünüshte qollimaydighandek körünidu. Textke chiqqan herqandaq bir hökümet qollimaymiz déyishkini bilen, ammiwi teshkilatlar, öktichi partiyiler qiliwatqan yardemlerni hökümet bu bizning ishimiz emes, u ishlar ammiwi teshkilatlar teripidin qilinmaqta déyishidu. Bizning ademlirimiz türkiyige kiripla alsa, ularning turush mudditi toshup ketken bolsimu hergiz chégradin chiqiriwetmeydu. Emma erep elliri undaq emes. Ular wiza waqti toshqan hamat bashqa döletke chiqip ket dep qistaydu. Türkler undaq qilmaydu. Ular yene séning wizangnimu uzartip turidu, ta özeng chiqip kétimen démigiche sanga bir nime démeydu. Türkiyide eysa begning xatire munarisi bar. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 189 Istanbuldiki ayasopiye chirkawsining keyni teripide (bu toghra emes. Ayasopiye chirkawSéning emes belki jamiy. Hazir muziy qilin‟ghan. Eysa begning Sherqiy xatire yérimu ayasopiyining aldidiki heywetlik sultan exmet jamiysining sol Türkistaning» teripidiki kichik baghchida. –terjimandin). U xatire munarisida türkiye bilen Séning Sherqiy sherqi türkistan bayriqi qadaghliq. U bayraqlar qeleydin yasalghan. Xitay Türkistaning» tashqi ishlar ministirliki buninggha naraziliq bildürüp türkiye tashqi ishlar ministirlikidin bu bayraqni élip tashlashni telep qilghan. Türkiye tashqi ishlar ministirlikimu bayraqlarni élip tashlap munarini saqlap qélishqa maqul kélip sökkili adem iwertken. Bir qanche adem kélip bayraqlarni qumurmaqchi boliwatqanda bir mest kélip: siler nime qilmaqchi? - dep sorighan. Wang lishyong: u mest uyghurmikenduq? Muxter: yaq, bir türk iken. Bayraq sökmekchi boliwatqanlar: bu dégen tashqi ishlar ministirlikining ishi. Séning chatiqing nime! - dégende, héliqi mest: nime déding sen, tashqi ishlar ministirlikining ishi dégen nime gep! bu dégen tashqi ishlarning emes pütün türklerning dölet bayriqi! dep tosiwalghan. Wang lishyong: pütün türk bayriqi dégini qandaq bayraq? Dunya türklirining ortaq bayriqimu barmidi? Muxter: undaq emes. Biz dégen hemmimiz türk. Shunga bizning bayriqimiznimu ular öz bayriqi qatarida körishidu. Uning üstige ularning bayriqi bilen bizning bayriqimiz op-oxshash. Shunga bizmu ularning bayriqini öz bayriqimiz hésaplaymiz. Bayiqi mest: türk bayriqi jewlan qilipla turalaydiki, hergiz yéqilmastur! siler nime qilimen deysiler! xalayiq kélinglar! buyaqqa kélinglar! dep kishilerni bir demdila olashturiwalghan. Birdemdila nechche tümen adem yighilip namayish qozghap hökümetke naraziliq bildürgen. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 190 Shu chaghda menmu türkiyige barghan idim. Tamojna xadimliri mendin nelik Séning Sherqiy dep én‟gilizche soriwidi, men ulargha sherqiy türkistanliqmen dep jawap Türkistaning» berdim. Shuning bilen ular manga köngül bölüp: siler xitaylarning qolida Séning Sherqiy qalghan shundaqmu? Hazir u tereptiki ehwallar qandaqiraq dep héssidashliq Türkistaning» qilip, türkiyide diqqet qilishimizgha tigishlik ishlarni sözlep kétishken idi. Shunga biz musulmanlar alimide, erep dunyasida, burun hökümet terepning maddi we meniwi yardimige érishelmey, peqet xelqiningla yardimige ériship kelgenmiz. Eger u ellermu démokratlishish yoligha qedem qoyalisa, bizmu belkim u hökümetlerning héssidashliqigha érishelishimiz mumkin. Islam bilen gherpning toqunushishi hazirche bizge dexlisi bardek qilghini bilen, uzunni oylighinimizda bizge paydisi tégidighan bir ish. Otturda birer dölet bolup qalsa orta asiya téximu bixeter bolidu Wang lishyong: bügünki künde barliq türki milletlerdin bolghan orta asiya elliri uruslarning tesirini azaytish üchün bolsimu xitay bilen yéqinlashmaqta. Bu teripimu sherqi türkistan musteqilliqigha paydiliq ehwal emestu heqichan? Muxter: ularning xitay bilen yéqinlishishidiki meqset, rosiye bilen xitay ottursida bir tengpongluqni saqlash, rosiyining tesir da‟irisidin qutulup chiqishni meqset qilishtur. Ular birer yüz yildek waqittin béri rosiyining tesir da‟irisi ichide yashap kelgen bolghachqa, ulardin biraqla ayrilip kitelishi mumkin emes. Bundaq bolushni rosiyimu xalimaydu. Bundaq bir ehwalda orta asiya elliri öz menpe‟etlirini közlep bu ikki dölet ottursida bir türlük muwazinetni saqlap turushqa, shu arqiliq özlirining muqimliqigha kapaletlik qilishqa tirishmaqta. Shangxey hemkarliq teshkilati sherqi türkistanliqlarning orta asiyadiki pa‟aliyetlirini eng yuquri derijide cheklesh rolini oynimaqta. Emma orta asiya ellirimu choqum özgirishi mumkin. Hazir ularning Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 191 hemmisidila mustebit hökümdarlar hökümet üstide turmaqta. Ularning hemmisidila sowétSéning ittipaqi yimirilgendin kéyin, eyni waqtidiki kompartiye Sherqiy sékritarliri pirizdin boliwélishqan bolup, ular ta hazirghiche hoquqtin Türkistaning» chüshkili unimaywatidu – qazaqistan, özbekistan, tajikistan, türkmenistan, Séning bularning hemmisila türki eller.Sherqiy Qirghizistanda renglik inqilap partilap Türkistaning» aqayiwni qoghliwétishti. Emma ularning joghrapiyilik orni, iqtisadi ehwali yenila shu ikki chong dölet arisida qalghan bolghachqa, ottura yol tutushtin bashqa amali yoq. Uzunni oylighanda ular xitaydek bundaq yer kölümi chong, adimi köp bir dölet bilen chégrilinip qélishni xalimaydu. Bundaq ehwal ulargha xewplik. Eger ular xitayning chégrisidin yiraqta turalighinida, yeni otturluqta birer dölet ayrip turghinida ular dölitini téximu bixeter hésaplishidu. Wang lishyong: emise ularmu shinjangning musteqilliqini xalamdu? Muxter: shundaq, ularmu xalaydu. Ular musapir uyghurlarning uyghurche radi‟o istansisi qurushigha, uyghurche gézit chiqirishigha izchil yol qoyup kelmekte. Emma yalghuz héssiyatqila tayinish yiterlik hésaplanmaydu. Hazir ularning dölet igilik asasi nachar, xelqaraliq abroyimu yoquri emes bolghachqa, xitay bilen yéqin munasiwette bolishi ulargha paydiliq. Shunga ular sherqi türkistan musteqilliqi herikitini qollashni toxtitip qoyushqan. Emma ularning igiliki yüksilip, démokratlishishni ishqa ashurup bolghinidin kéyin, u yerdiki xelqlerning héssiyati yenila biz terepte bolidu. Amérika shinjang mesilisidin paydilinip xitayni parchilishi mumkin Wang lishyong: emma sherqi türkistan musteqilchiliri üchün alghanda asasliq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 192 mesile xitay mesilisi bolup, u eller héssi jehettin siler terepte turalighini bilen bundaq héssi küchke tayinip xitay Sherqiy bilen tirkishelmeydu-de. Séning Türkistaning» Muxter: dégining toghra. Shuningliq bilenla xitay bilen tirkeshkili bolmaydu. Séning Sherqiy Ularmu esker chiqirish yoli bilen bizge yardem qilalmaydu. Emma ular Türkistaning» dölitidiki uyghurlarning sherqi türkistan musteqilliqi üchün erkin pa‟aliyet bilen shoghullinishigha yol quyalishi mumkin. Wang lishyong: yalghuz közqarashlirini erkin bayan qilish, sirtta turup pa‟aliyet qilishqila tayinip xitayni yenggili bolmaydu-de. Muxter: emma biz xelqarada her jehettin hemkarliq tikliyelishimiz mumkin‟ghu. Hazirche xitaylar amérikighila bir tehdit bolup turghandek qilghini bilen yaponiyigimu, rosiyigimu bir tehditte. Wang lishyong: séningche bu döletlerning hemmisila xitayning parchilinishini xalaydighanmidu? Muxter: eliwette xalaydu. Bu jeryanda, mesilen yugslawiyini bosniye toqunushidin paydilinip parchiliwetkinige oxshash, xitayning parchilashta paydilinalaydighan birdin bir amal shinjangdin paydilinishtur. Amérika qataridiki eller sanga chin dilidin yardem qilishmighan bilen sendin paydilinishi mumkin. Ular paydilinalaydighan kozurmu uyghur. Bu ishta xitaydiki barliq milli mesililer ichide eng asan paydilinishqa bolidighan yer yenila shinjang. Wang lishyong: emma bu dégenliringning hemmisila bir perez. Kishiler amérika xitayni parchilash gherizide yüriydu dégini bilen, amérika rastinla bundaq bir pilan tüzgenlikini héchkim bilmeydu. Muxter: ularning xitayni parchilaydighanliqi éniq! Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 193 Wang lishyong: choqum demsen?Sherqiy Bundaq dep késip éytalmaysen. Undaq bir Séning pilani bar déyilginidimu mutleq mexpi bir pilan bolishi mumkin. Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: bügün xitayni birla milletlik dölet dep élish mumkin. Shunche köp nopusluq bir dölet,Türkistaning» igiliki tereqqi qilip belgilik bir derijige yetkinidin kéyin choqum etrapqa qarap kéngiyishke urunidu. Ularning kéngiyeleydighan birdin bir boshluqi orta asiya bilen rosiye bolup, bashqa herqandaq bir döletke kéngiyish imkaniyiti yoq. Xelqara sehnide xitay bilen amérikining yariship ötelishi esla mumkin emes. Eger xitay kompartiyisi dawamliq saqlinip qalidighanla bolidiken, hazirqi weziyette ching turghanla bolidiken, undaqta bu partiye milli sotsyalizm partiyisige aylinidu. Kompartiye bundaq bir partiyige aylan‟ghan künisi chetke qarap kéngiyishke bashlaydu. Uningdin bashqa mangghidek yoli yoq. Xitayning hazirqi ehwalidin qarighanda, köp partiyilik tüzümni ishqa ashuralishi mumkin emestek qilidu. Bir partiye tüzümi undaq köp partiyilik tüzüm peyda qilghili bolidighan birer muhit yaritalmidi. Emma iqtisadi tereqqiyat dégen qanuniyetlik tereqqi qilidighan bir hadise. Her qandaq bir döletning igiliki bir tüz siziq buyiche tereqqi qilalmaydu. Bügünkidek undaq igilik tereqqiyatining 8-9 pirsenlik ösüshige her da‟im kapaletlik qilghili bolidighan ish emes. Tereqqiyat belgilik bir yerge kelginide, belkim 5-10 yildin kéyin bu tereqqiyat sür‟iti astilashqa yaki toxtashqa bashlighinidin kéyin jemiyette derhal naraziliq qozghilishqa bashlaydu. Bu hökümet nimige tayinip bu naraziliqlarni bésiqturalishi mumkin? Peqetla milli sotsyalizm partiyisining yolila buni bésiqturalishi mumkin. Wang lishyong: milli sotsyalizm dégining nime? Bu gepni nedin chiqarding? Muxter: sotsyalistlar partiyisinighu bilersen? Hitlérning partiyisi shundaq bir partiye emesmidi? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 194 Wang lishyong: dölet sotsyalizm partiyisi déginimu? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: shundaq, dölet sotsyalizm partiyisi. Emma ular buni dölet namida Séning emes belki millet namida ishletken.Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: yeni sen xitay choqum fashizim yoligha qarap ilgirleydu démekchimu? Ish shu noqtigha barghiche amérikiliqlar bilen gherplikler buninggha qarshi chiqip xitayni parchilashqa kirishidu démekchimiding? Muxter: shundaq. Xitayning dunya miqyasidiki siyasi iqtisadi menpe‟eti amérikining, yaponiyining, shuningdek yene rosiyining menpe‟etliri bilen toqunush peyda qilidu. Merkizileshken hökümet muqim bolup bireliginide bundaq éhtimalliq körülmesliki mumkin. Emma yerlik bilen merkizi hökümet ottursida toqunush körülishi haman xitaydiki merkizi hakimiyetmu lingshishqa bashlaydu. U chaghda gherp elliri, amérika yaki rosiye milli menpe‟et dégenni kötürüp chiqip xitayni parchilishi mumkin. Bizdin birer-ikki milyon adem qurban bolishi mumkin Wang lishyong: sen parchilinish ehwali choqum yüz béridu dégen bu perizingni bashqilar allimuqachan otturgha qoyulup bolun‟ghan. Uning üstige parchilan‟ghandin kéyinmu shinjangda yenila uyghurlar sanidin köp perq qilmaydighan 8 milyon xitay yashawatqan bir shinjang otturgha chiqidu. Bu xitaylar shinjangdiki armiyeni, maliyeni, iqtisadni, néfit qataridiki asasliq menbelerni qolida tutup turghan bolidu. Shinjangning ehwali shizanggha oxshimaydu. Tibettiki xitaylar u yerde jeng qilimen deydiken, xitay ölkiliridin yéqilghu, néfit, ashliq qataridiki urush matériyallirni toshup kélishke mejbur. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 195 Emma shinjangda xitaylar bundaq buyumlarning hemmisini shu yerdila hel qilish imkanigha ige. Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: eger shinjangda urush partilap qalghidekla bolidiken, bu yerdiki Séning Sherqiy xitaylarning eng kamida 60 pirsent qismi bir yilgha qalmayla özlikidin Türkistaning» xitaygha qéchip kétidu. Héch bolmighanda pinsiyige chiqqanlar, iqtisadi ehwali yaxshiraq bolghanlirining hemmisi dégidek yurtigha kétip qalidu. Bügünki kündimu xitaylar qérighinida, pinsiyige chiqqinida hemmisila yurtigha kétishmekte. Bu dégen bir omumi yüzlinish. Xitay baliliridin xitaydiki ali mekteplerge kireligenlirining 90 pirsenti qaytip kelmeydu. Wang lishyong: undaq dégining bilen, shinjangdiki xitaylar hazir üchinchi we tötinchi ewlat xitaylargha aylanmaqta. … Muxter: undaq qarighili bolmaydu, bizning qéchip baridighan‟gha bashqa yérimiz yoq. Shunga biz uyghurlar bu yerdin ayrilalmaymiz. Emma xitaylarning kitidighan yurtliri bar, da‟im yurtigha qaytish koyidila yürishidu. Shunga ular bir tereptin étiship bir tereptin sherqqe qarap chékinishi mumkin. Ularning miltiqi bolghini bilen atidighan oqi cheklik. Bek bolsa birer yüz paydin, ikki yüz paydin oqi bar deyli, bu oqi tügigende qandaq qilidu? Yene yurtimizgha ketkinimiz tüzük, u yerde urugh-tuqqanlirimiz bar, shunga yurtimizgha kétip qalghinimiz tüzük déyishidu. Yene bir jehettin shinjangdiki xitaylarning medeniyet sewiyisi töwen. Hazir kompartiye xitayning dölet küchi burunqidin küchlük dep terghip qilip kéliwatqachqa, millitini küchlük dep bilgen xitaylar térisigha patmay qélishmaqta. Bundaq bir ehwalda kompartiyimu millitchilik tuyghulardin paydilinip xitay jemiyitini tézginleshke urunishidu. Emma künlerning biride xitay puxraliri bu milletning unche küchlük bir millet emeslikini tonup yetkinide, ulardiki ümidsizlik bekla téz otturgha chiqishqa bashlaydu. Xitaylarning armiyisi bar, shinjangdiki bingtwenliklerdimu qural bar bolghachqa, desliwide biz heqiqetenmu zor Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 196 chiqim tartishimiz mumkin. Belkim bu jeryanda biz birer-ikki milyon kishidin ayrilip qélishimizmu mumkin. Undaq bolghini bilen, talibanmu yalghuz öz Séning Sherqiy küchige tayinip tirkiship kelmigen. Islam pida‟iliri tarixtin béri bar bolup Türkistaning» kelgen. Chichenler héchqachan pul tölep bashqilarni yurtigha teklip qilghini Séning Sherqiy yoq. Eksiche nurghun kishiler pida‟i bolup chéchen urushigha qatnashqili Türkistaning» özliri xalap barghan. Pütün türki xelqlerning nopusi yüz ellik milyon‟gha yétidu – türkiye türkliri 80 milyondek, özbekler 25 milyondek, qazaqistandiki türkilermu 10 milyondin artuq, qirghizistandimu töt yérim milyon türki yashaydu. Undin qalsa türkmenler, ezeriler, rusiyidiki tatarlarnimu hésapqa qotishimiz mumkin. Chichenlermu türkilerdin. Rosiye teweside 7-8 dek türki rispoplika bar. Ularning hemmisila bizni qollaydu. Érusalimni dunya paytextige aylandurush Wang lishyong: sen bir tereptin islam dunyasining yardimige érisheleymiz deysen, yene bir tereptin gherp bilen amérikigha tayinimiz deydikensen. Bu ikkisi bir-birsige zit gepler emesmu? Bolupmu islam dunyasi bilen gherplikler, bolupmu amérika toqunush halette turghanliqini qandaq deysen? Muxter: nurghunlighan xitaylar islam dunyasi désila ereplerni köz aldigha keltürishidiken. Ular islam dinini tetqiq qilishtimu asasen erep dunyasini tetqiq qilish bilenla cheklinidiken. Bundaq qarash toghra emes. Eslide erepler dunya musulmanlar nopusi ichide belkim on pirsentnila igellishi mumkin. Dunyadiki erepler 110 milyonmu yaki 120 milyon etrapidila nopusqa ige. Wang lishyong: emma gherplikler bilen zitliship yüridighanlar erep dunyasi bilenla cheklen‟gen emeste. Pakistan, hindinoziye qatarliqlar bilenmu zidiyet Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 197 mewjut. Gerche bir qisim musulman ellirining rehberliri amérika terepte turghini bilen, ularning xelqi arisidiki nurghun kishiler amérika bilen gherp Séning Sherqiy ellirige qarshi. Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: xel asasliqiTürkistaning» pelestin ishlirigha héssidashliq qilishidu. Bin ladin bilen gherpliklerning jeng qilishining asasliq sewebimu pelestin üchündur. Yehudilarning amérikidiki iqtisadi we siyasi küchi bir qeder küchlük bolghachqa, ularning amérikigha körsitidighan tesirimu bir qeder zor. Shunga amérikiliqlarning meydani isra‟il yehudilirini qoghdash teripide turidu. Bin ladinmu térrorluq yolidin paydilinip ottura sherq ishliri bilen ottura sherq ténchliqini ilgiri sürüshte amérikigha zerbe bérish arqiliq uni isra‟ilgha bésim peyda qilishini qolgha keltürüshni meqset qilghan. Perizimche bin ladinning esli niyiti shu bolishi mumkin. Emma uning mölcheri toghra chiqmidi. Pütün dunya musulmanlirining pelestinliklerge héssidashliq qilishining asasi sewebi érusalim – quddus mesilisi üchün idi. Shinjangliqlarning köp qismi pelestinliklerge bir qeder hésidashliq qilishining asasi sewebimu quddus üchün bolghan. Quddus – islamning ikkinchi muqeddes yéri. Bügünki weziyette musulmanlar pelestinlikler wastisigha tayinipla quddusning igilik hoquqini telep qilish imkaniyiti bar. Qalghan erep dunyasi yaki bashqa musulman döletliri quddusning igilik hoquqini telep qilalmaydu. Shunga erepler islam namida qalghan musulmanlarni pelestin ishi üchün töhpe qoshushqa küshkürtmekte. Gerche ereplerning ishi barliq musulmanlarning ishi bolmighini bilen, quddus ghayisi üchün töhpe qoshush her bir musulmanning mejburyiti bolghanliqi üchün her bir musulman bu ishtin chette qalalmaydu. Ereplermu musulmanlarning mana shu héssiyatidin paydilanmaqta. Shunga ottura sherqte bügünkidek bir weziyetning shekillinishi ziyanliq ishmu emes. Bu weziyet waqitliq bir hadise. Amérikiliqlar choqum bir künisi ottur sherqtin kétidu. Meyli 5 yildin kéyin bolsun yaki 10 yildin kéyin bolsun, amérikiliqlar choqum u yerlerdin esker Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 198 chékindüridu. Eger quddus mesilisi hel bolupla qalidiken, erep dunyasimu islam namida pütün dunya musulmanlirini küshkürtish pursitidin ayrilip Séning Sherqiy qalidu. Shundaq bolghinida, otturluqtiki bashqa mesililermu mewjut bolup Türkistaning» turush shara‟itini yoqitidu. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: emma bügünki weziyettin qarighanda érusalim mesilisining hel qilinish éhtimali yoqtekla qilidu. Muxter: shundaq. Gherpliklerning isra‟ilgha yardem qilishidiki sewepmu yene shu quddus mesilisi. Chunki u yer eysa peyghembirimiz tughulghan yer dep qarilidu. Xiristiyanliqmu eslide yehudi dinidin tereqqi qilip otturgha chiqqan bir din bolghachqa, bu mesilide xiristyanliq bilen yehudiy dinini ortaqliqqa ige qilghan. Xiristyanlarmu quddusni qayturiwélish xiyalida yürgen bolup, burunqi waqitlardiki ehliselip (kirist qoshuni) qoshunliri sepirining asasliq nishanisi quddus idi. Bügünki künde yawrupaliqlar bilen amérikiliqlar quddusni tartiwélish imkanigha ige emes. Shuningdek ular quddusni pütünley musulmanlarning qolida qélishinimu xalimaydu. Gherplikler quddusning musulmanlar qolida turghinidin köre yehudilarning qolida turghinini ewzel körishidu. Shunga ottura sherq mesilisining tüpki sewebini quddus mesilisi dep qarash mumkin. Wang lishyong: eger eyni waqtida érusalimni birleshken milletler teshkilati ötküziwélip bashqurghan bolsa ehwal yaxshiraq bolarmidi? Muxter: bundaq hel qilish eng yaxshi chare hésaplinatti. Birleshken milletler teshkilatining sehiye teshkilati demdu, pil chishi qirghiqi xelqaraliq soti demdu ish qilip barliq teshkilatliri bilen merkizini pütünley quddusqa köchürüp, quddusni bir xelqara sheherge aylanduralighan, bu sheherni Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 199 birleshken milletler teshkilati bashquridighan dunya paytexti haligha keltürgen bolsa idi, heqiqetenmu yaxshi ish bolatti. Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Uyghurlar kapitalizimni himaye qilidu Türkistaning» Wang lishyong: séning etirapingdiki uyghular bin ladin‟gha qandaq qaraydu? Muxter: islam dunyasidikiler uninggha héssidashliq qilghan bilen uni qollap ketmeydu. Nurghunlighan uyghurlar bizning ishlirimizning ilgiri sürülishige bin ladin tosalghu bolup qaldi dep qarishidu. Eslide u bashqiche birer usuldin paydilinishi kérek idi déyishidu. Uning öz waqtida péntagonni – beshshiwar binani – yaki aq sarayni partilitiwétishi heqiqetenmu bir qehrimanliq hésaplinatti. Emma u impiriye binasini (esli qoshkizek bina bolishi kérek – t) partilitiwetti. Buning tesiri bekla yaman boldi. U binalarda qazaqistandin amérikigha bérip qalghan bir uyghur qizimu bar ikenduq (u qiz, yeni güher siyitmemet isimlik uyghur qizi eslide özbekistan tashkenttin nyoyorkqa barghan – t). Wang lishyong: Undaq dégining bilen u bina eslide kapitalizimning simowuli hésaplinishi kérek emesmidi? Muxter: emma biz uyghurlar kapitalizimni himaye qilimiz-de! biz sotsyalizm döliti yaki islam döliti qurushni xalimaymizghu. Bizmu bir kapitalistik dölet qurushni xalaymiz. Biz qurmaqchi bolghan jemiyetning xaraktiri kapital üstige qurulushi kérekte! Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 200 Wang lishyong: undaq dégining Sherqiy bilen qur‟anning telep qilidighan jemiyet Séning tüzümimu asasen sotsyalizmgha oxshiship ketmesmidi? Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: undaq bir Türkistaning» yérimu yoq emes. Shu seweptin erep oyghunush partiyisi otturgha chiqqan déyishke bolidu. Ular sotsyalizm bilen islamni arilashturup ichidin özilirining shundaq bir partiyisini keltürüp chiqirishqan idi. Bir qarimaqqa ularning bu yoli qur‟an‟gha bekla mas kélidighandek körünishi mumkin. Emma islamning mahiyiti bundaq bir heriketni qobul qilmaydu. Wang lishyong: séningche mutleq köp sandiki uyghurlar kapitalizimni himaye qilishamdu? Muxter: shundaq. Ular kapitalizmni himaye qilishidu. Ularning qarishi boyiche kapital dégen jemiyetning uli. Ijtima‟i pa‟aliyetlerde, öz‟ara almashturushlarda pütünley kapital almashturush hadisisi, kapital herikiti bolup turidu. Bu jemiyetning herikitini kapitalning heriketlinishi dep qarash mumkin. Shundaq iken, uyghurlar yene qandaq bir jemiyetni köz aldigha keltürelishi mumkin deysen. Türki xelqler bir pütün dölet quralmaydu Wang lishyong: bügünki künde hökümet da‟iriliri qosh panchiliq dégen gepni kötürüp chiqishti. Uning birsi pan islamchiliq, yene birsi pan türkchilik. Pan islamchiliq dégini dini ishlargha munasiwetlik bolsa kérek. Emma pan türkchilik dégini milletchilikke munasiwetlik iken. Séningche, bundaq ikki xil Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 201 éqim emeliyette mewjutmu? Mewjut déyilse uning tereqqiyati zadi qanchilik? Bular shinjang bilenSéning uyghurlargha Sherqiy munasiwetlik ishlarmu? Türkistaning» Muxter: burun dini sahe kishilirimizning köp qismi islam döliti qurushni Séning teshebbus qilishatti. Emma ular Sherqiy islam döliti qurush imkaniyiti yoqliqini, Türkistaning» bundaq bir ghaye dunya éqimigha uyghun kelmeydighanliqini tonup yétishti. Pan türkchilik bolsa, bizde izchil bar bolup kelgen bir éqim bolup, milletchilerni asasen pan türkchiler dep qarashqa bolatti. Emma gherp elliri, rosiye, erep elliri pan türkchilikni xalimaydighanliqi üchün ularmu pan türkchilik noqtisini chiqish qilmaydighan boldi. Eger pütün dunyadiki türki xelqler birliship bir pütün dölet haligha kéliwalsa, ottura asiyadin tartip türkiyigiche, sibiriyidin tartip ta shinjangghiche bir pütün türki milletliridin teshkil tapqan bir dölet qurulup chiqsa, bu ish uruslar üchün, erepler üchün bir tehdit teshkil qilmasmidi? Emma hökümet ene shundaq otturda bolmighan bir qarashni yasap chiqishqa urunmaqta. Emma bizning namimiz sherqi türkistan. Biz héchqachan pütün dunyadiki türkler birliship birla dölet astigha jem bolayli démiduq. Biz özimiz musteqil bolalmay turup dunya türklirini yighip bir dölet qurup chiqish deydighan qarishimiz bolishi mumkinmu? Otturluqta bolmighan, téxi dunyaghimu kelmigen bir bowaqni méngiwatidu, yügirep yüridu déyishtek axmaq gep barmu bu dunyada? Wang lishyong: séningche, bu qarash bir ghaye bolalmasmu? Muxter: mumkin emes! medeniyetler toqunushi astida yashap turughluq, türkilerning hemmisi bir yerge yighilalaydu déyishning, bügünkidek bir dunya weziyiti astida ularni bir pütün musteqil dölet qurup chiqish üchün uyushalaydighanliqining éhtimali séningche qanchilik? Asasen yoq déseng bolidu. Bundaq gepler bir xiyal. Yeni xitaylarning komunizm qurush dégini bilen oxshash gep. Wang lishyong: yawrupa ittipaqidek bir birleshme qurush imkaniyitini bolsimu yoq déyishke bolmas heqichan? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 202 Muxter: u belkimSéning mumkin bolar. Yawrupa ittipaqidek bir birleshme Sherqiy quralishining éhtimalini yoq déyishke bolmas. Emma impiriye sheklini Türkistaning» alidighan, yaki xitayning terghip qiqlghinidek birlikke kelgen bir pütün Séning musteqil dölet haligha kilelishini Sherqiy perez qilmaq, yaq, hergiz mumkin emes. Ularning etrapidikiTürkistaning» pakistan, iran, rosiye, xitay qatarliq ellerning nopusimu köp, dölitimu küchlük. Orta asya ellirining birdin bir chiqish yoli öz‟ara ittipaqliship, hemkarliq küchi teshkillep chiqishtin bashqa yoli yoq. Bolmisa etrapidiki döletlerge teng kélelmeydu, her qandaq bir yalghuz qalghan dölet etrapidiki xoshnilirigha teng kilelmeydu. Eger ular ayrim öz béshigha yashaymen deydiken, orta asya ellirining nopusi az bolghachqa, herbi chiqim üchünmu jiqiraq pul ajritalmaydu. Shunga ular herbi ittipaq tüzeliginidila andin etrapidikilerning tehditige ongushluq taqabil turalishi mumkin. Shunga, orta asya ellirining bundin kéyinki chiqish yoli öz‟ara ittipaq tüzüshtur. Orta asiya ellirimu buni tonup yetken. Emma bügünki künde xitay kompartiyisi shinjang mesilisini dep ulargha bekla köp pul xejlimekte. Shundaq qilayli emise, pat yéqinda shinjang mesilisinimu hel qilghili bolmighandin kéyin, ularning pulini élip xejlep turmamduq déyishmekte. Xitaylar pul bérishni toxtitipla qoysa, ular orta asiya elliridiki uyghurlarning erkin pa‟aliyitini hergiz cheklimeydu. Shundaq qilip xitay hökümiti aldirash bérip ularning qoligha pul tiqishturushqa bashlaydu. Wang lishyong: démek uyghurlar mesilisi ularning pul xaltisigha aylinip qaptu-de! Muxter: shundaq boldi! bu ularning tashqi yardemni qolgha keltürüsh wastisigha aylan‟ghan. Ular buningliq bilen hergiz xitay bilen hemkarlishishni niyet qilghini emes, belki ular buni xitaydin paydilinishning bir yoli qiliwélishqan. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 203 Sowét ittipaqining parchilinishila sherqi türkistan Séning Sherqiy musteqilliqining yolini échip berdi Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: eslide islam alimining yérimidek kishiler islam dunyasining herqaysi jehetlerdiki ishlirigha arilishish chüshenchisi yoq diyerlik idi. Emma 11sintebir weqesidin kéyin bu qisim kishilermu özgerdi. Ular: eger biz islam menpe‟etlirini qoghdayli deydikenmiz, choqum hemme birdek ittipaq bolishimiz kérek! deydighan qarashqa kélishti. Shundin itibaren ulardiki hemme bir niyette hemkarlishish deydighan ang burunqidin zor derijide kücheydi. Wang lishyong: 11-sintebir weqesi sherqi türkistan dölitini qurush tirishchanliqigha nisbeten éghir qiyinchiliqlarni élip kelgen idi. Emma sowét ittipaqining parchilinishi sherqi türkistan musteqilliqi üchün xéli köp paydisi boldighu deymen. Muxter: shundaq, paydisi chong boldi. Memtimin bughra ependimiz 1931yilqi xoten qozghilingining dahisi bolghan bir kishi. Umu eyni waqtida: sowét parchilanmay turup bizning musteqilliqqa érishelishimiz mumkin emes, deptiken! xitay hökümiti teripidin neshri qilin‟ghan shinjang tarix tezkirisidiki tarixi matériyallarda bu gepler yézilghan. Xoten qozghilingidin burun, memtimin bughra ependi pütün shinjangni bir qur aylinip chiqqandin kéyin, biz hazirche musteqilliq telep qilsaq bolmaydiken deptiken. Uning qarishi boyiche, sowét ittipaqi mewjutla bolidiken, musteqil sherqi türkistan döliti otturgha chiqip qalghan hamatla ottura asiyaning muqimliqigha tesir körsitishi muqerrer bolup qalidiken. Eyni waqtida sowét ittipaqidikiler orta asiyani gherbi türkistan dep atishatti. Shunga, eger sherqi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 204 türkistan musteqil boliwalsa, gherbi türkistandikilermu musteqil bolimiz dep turiwélishi turghanla gep. ShuningSherqiy üchün sowét ittipaqi choqum bizni esker Séning kirgüzüp basturiwétishi mumkin, shunga musteqilliq hazirche emelge Türkistaning» ashurghuli bolidighan bir ghaye emes. Gerche jang keyshi bizni Séning Sherqiymaqul kelginidimu beribir ixtiyarimizgha qoyiwétip musteqilliqimizgha Türkistaning» sowétler kélip bizni bésiwalghidek, dep qarighan. Shunga u, hazirche xitayning qolida turup yüksek aptonomiye telep qilip turghinimiz tüzüktek qilidu, dégen xulasigha kelgeniken. U chaghdiki uyghur yitekchiliri nimishke jang keyshi bilen yaxshi üteleydu? Chunki, ular jang keyshi sowétlerdin yaxshiraq, shunga hazirche xitayning qolida turup turayli, shundaq qilsaq teng kelgili bolmaydighan küchlük sowétning qolida qalghinimizdin yaxshiraq bolidiken dep qarishattiken. Wang lishyong: démek u kishining déyishige asasen 60 yil saqlighandin kéyin sowétning parchilinish weziyiti barliqqa kelgeniken-de! Muxter: ras dégendek memtimin ependi heqiqetenmu kelgüsini toghra mölcherleptiken. Wang lishyong: undaq dégining bilen u kishi beribir kéyinki sherqi türkistan döliti qurushqa qatnashqantighu? Muxter: qatnashmaymu amali yoq idi. Qeshqerde sherqi türkistan islam döliti qurulghan waqtida u xotende idi. Déhqanlar qozghilingining mes‟ulliri unimu teklip qilishqan. Umu omumi weziyetni közde tutup hökümetke kirishni qobul qilghan idi. Emma kéyin sowétler ittipaqi esker kirgüzüp shing shiseyge yardemliship qozghilangchilarni basturushqa kirishkinide bihude qurban bolup kétishtin saqlinish üchün armiyisini tarqitiwetkeniken. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ 205 «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: Séning emma sen Sherqiy uni musteqilliqni démigenmiding …? teshebbus qilmaytti Türkistaning» Séning Sherqiy qarishi shundaq idi. Emma quruq Türkistaning» Muxter: uning gepler bilen shing shisey yüksek aptonomiye hoquqini bermeydu-de! shunga choqum bir küchüng bolishi shert. Eger qolungda eskiri küchüng bolsa, senmu özengge paydiliq weziyet shekillendüreleysen-de, aptonomiye teliwingnimu ishqa ashuralaysen. Nechche parche maqale yézipla shing shiseyning ishxanisigha aptonomiye telep qilimen dep kirseng u séni derhal qamap qoymamtiki! eger memtimin bughraning qolida 20 ming kishilik bir qoshun bolup, xoten, qeshqer, aqsu qatarliq jaylarni qolgha kirgüzginidin kéyin andin bérip shing shisey bilen söhbet ötkezgen, merkizi hökümet bilen söhbet ötkezgen bolsa, weziyet choqum bashqiche bolghan bolatti. Sherqi Türkistan dölet tüzümi Sherqi türkistanda xitaylarningmu yashishi qobul qilinidu Wang lishyong: eger ene shundaq eqil bilen höküm chiqirilghinida, nezer da‟irisini keng tutup pütkül yersharinimu közde tutup, kilechektiki uyghurlarning tarixi ornining qandaq bolishinimu mölcherligen asasta eqil bilen pikir yürgüzgende, arida pewqul‟adde birer özgirish yüz bérip qalghidek bolsimu milli qirghinchiliq quralliq toqunushigha oxshaydighan zorawanliq heriketliriningmu aldini alghili bolatti. Muxter: kelgüside shinjangda kelgüside bundaq tuplilang peyda bolush Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 206 urughini kim tériwatidu? Eger hökümet bügünki siyasitini özgertishke unimay, milli öchmenlik teshwiqatida ching turup sherqi türkistanchilar, Séning izchil Sherqiy islamchilarning qarshi turmaqchi bolghan nishani biz xitaylar deydighan Türkistaning» teshwiqatida ching turiwalidighanla bolidiken, bundaq bir topilangdin hergiz Séning saqlan‟ghili bolmaydu. Undaq bir Sherqiy weziyet hükmüran orun‟gha ötüp, xitaylarni milletchilik héssiyatTürkistaning» jehette türtkilik orun‟gha kötürüshni meqset qilip heriket qilidighanla bolidiken, qirghinchiliq topilangliridinmu hergiz saqlinishqa bolmaydu. Burun éytip ötkinimdek, bundaq bir muhit yaritilghinida bizdiki dini qarashqa mayil kishilirimizdin tirik bomba bolup partilitish weqelirini peyda qilishighimu heydekchilik qilip bérishi mumkin. Wang lishyong: tirik bomba bolup partilitish weqelirini peyda qilishimu, yene shuningdek 1997-yilqi ghulja weqesidikidek köchmenlerge hujum qilishnila közleydighan weqelerning chiqishinimu ilgiri sürüp bérishi mumkin. Muxter: shundaq bolishimu mumkin. Bügünki künde herqaysi yézilarning partiye sékritarlirining hemmisila xitay bolup ketti. Shunga yerlerni kötrege bérishte eng burun yéqin tunush-tuqqanlirigha kötre bérishni oylishidu. Yerlik millet kishilirining iqtisadi ehwali dégendek yaxshi bolmighachqa, ulargha tüzükirek soghatmu bérelmeydu. Shunga u sékritarmu kötüre bérish shertnamisini xitaydin kelgenlerge bériwitidu. Xitay kütre alghuchiliri adette nechche ming molap yerni kötürege alalaydu. Unchilik köp yerni kötürege élip térish üchün shertname tüzeshke uyghurlarning küchi yetmeydu. Shundaq qilip yerning hemmisi xitaylargha qalidu. Ya bolmisa baha talashturup kötüre bérish usulini qollan‟ghanda, xitay kötürege alghuchilar xitadin kélishide nurghun pul bilen kelgechke, adette 200 somgha bir mu yerni kötre bérishke tigishlik bolghan bolsimu u xitayning puli köp bolghachqa yerliktin ashurup sanga 250 som teklip qilsa sen uninggha bermey yerlikke béremting? Bundaq bir ehwal otturgha chiqishi bilen teng yerliklerning naraziliqimu otturgha chiqip, bizning yérimizni tartiwalghanlar dep tigh uchini derhal shu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 207 kelgindilerge qaritidighan gep. Ular nishanni ene shu sirttin kélip yerlerni igellep kétiwatqanSéning ademlerge qaritip, ulargha qarshi toplang chiqirishi Sherqiy muqerrer. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: undaq bir ehwal yüz berginide kucha-kuchida sürüshte Türkistaning» qilmayla uchrighanla xitayni urup yéqitidighan ehwallarmu yüz bérermu? Muxter: kochilarda körgenla xitaygha hujum qilidighan ishlarni … bundaq ishlarning peyda bolishi natayin. Yézilarda bundaq ish körülermu bilmidim, emma sheherlerde undaq weqe chiqishi tes. Wang lishyong: sheherlerni saqchilar qoligha alalighinida eliwette bundaq ishlargha yol qoymasliqi mumkin. Emma jemiyet qalaymaqanliship bashqurghili bolmaydighan weziyet otturgha chiqqinida, sheher kochilirida yüridighan lükchek yaki yashlar bundaq ish térishi mumkin bolarmu? Muxter: belkim bolishi mumkin. Shundaqtimu yézilardikidek éghir bolishi natayin. Xitaylar ichidinmu bundaq qilidighanlar, özini qoghdashni bahane qilip qirghinchiliq qilish üchün ortigha chiqidighanlar bolishi mumkin. Wang lishyong: yézilarda xitaylar az bolghanliqidin bundaq ehwalning yézilarda peyda bolush éhtimali köpirek déyishke bolarmu? Muxter: yaq, yézilarda xitaylarning azliqidin emes, yézida bekla chéchilip ketkenlikidin bundaq ishlar körülishi mumkin. Uning üstige, yézidiki u shara‟itta adem eqlini ishlitishtin köre hayajinigha tayinip heriket qilip kétishimu asasliq orunda turidu. U yerdikiler asanla hyajanlinip, qanunni xiyalighimu keltürüp qoyushmaydu. Ular özlirige nimining paydiliq, nimining ziyanliq ikenlikinimu bek hésapliship olturmaydu. Shuningdek ularda teshkil Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 208 intizam qarashlirimu nachar. Bu jehetlerde sheherlerning ehwalini yézilardin yaxshiraq déyishimiz mumkin. Sheherler uyghur ziyaliliri bir qeder zichraq Séning Sherqiy bolghan yerler bolghachqa, ular öz millitining teghdirini hésapqa éliship, u Türkistaning» türdiki chékidin ashqan radikalchilarning heriket qilishlirini cheklep turalishi Séning Sherqiy mumkin. Türkistaning» Wang lishyong: emma sitratigiyilik noqtidin alghanda xitaylarni qandaq qilghanda shinjangdin tézirek ayrilishini qolgha keltürüsh mumkin? Ularning eqlini ishqa sélip angliq chékinip kétishini tama qilish mumkin emes. Eng ünümlük yol yenila shu türdiki eqilni ishletmey wehime peyda qilish charisini ishqa sélish bolsa kérek. Muxter: xitaylarning hemmisini qoghlap chiqirimiz dégili bolmaydu. Bügün bar xitaylarni hazirqi qatnash wastilirini toluq ishletkendimu ularni birer yilda aran toshup bolghili bolar? Xitaygha qatnaydighan poyiz-ayroplanlar bilen künde aran on mingdekla ademni toshighili bolidighandu heqichan? Wang lishyong: (birdem ichide hésaplap köridu) shunchilikini toshup bolmaqmu tes. Muxter: amalimiz yoq, biz endi bu xitaylarning barliqini étrap qilishqa mejburmiz. Bügünki künde hökümet da‟iriliri sherqi türkistanchilarning musteqilliq herikiti bilen shoghullinishtiki gherizi shinjangdiki xitaylarni birnimu qoymay qoghlap chiqirish yaki qirip tügitish dep dawrang qilmaqta. Bundaq gep yoq. Xitaylarning yashash heqqige bizmu maqul deymiz. Emma hökümet bizning déginimizdek weziyetning shekillinishini hergiz xalimaydu. Ular zidyet peyda bolushini, milletlerning bir-birige ishenmeydighan weziyet shekillinishini arzu qilmaqta. Bügün bizning ziyalilirimizmu qandaq qilghanda bu ishenmeslik weziyitidin qutulghili bolar dep bash qaturushmaqta. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 209 Eliwette, biz musteqil bolghinimizda iqtisadi musteqilliqimizni asas qilimiz. Séning Sherqiy Wetinimizdiki barliq nersiler özimizge qélishi shert. Emma biz u Türkistaning» bayliqlirimizni beribir xelqara baha boyiche ikisport qilishqa mejburmiz. Séning Sherqiy Bizning wetinimizde bar bolghan bayliqlar asasen orta asiya elliridimu Türkistaning» tépilidu. Shunga bizning u xoshnilirimizgha bizning bayliqlirimizning hajiti chüshmeydu. Shunga biz yenila xitaygha sétishqa mejburmiz. Ular bizning eng chong xiridarimizgha aylinidu. Buni joghrapiyilik ornimiz belgiligen. Sherqiy Türkistanning siyasi tüzümi Wang lishyong: siler u künlerde qandaq bir dölet tüzümi ornitishinglar mumkin? Muxter: gherptikidek hakimiyet tüzümini tikleymiz. Yeni köp partiyilik, omumi saylamni asas qilidighan, din bilen siyaset ayrim tutulidighan bir tüzüm bolishi mumkin. Wang lishyong: mundaq bir ishni oylinip baqtinglarmu: köp partiyilik bir tüzümde, parlamént tüzümi yolgha qoyulghinida, söz erkinliki toluq ishqa ashurulghan bir jemiyette, milli munasiwetlerni herda‟im yoligha sélip kételeymen déyishkimu bolmaydighan ehwallar bolidu. Hetta ikki millet zitliship qalidighan weziyet otturgha chiqishimu mumkin. Kishiler özlirining qarashlirini toluq ipadilesh erkinliki bolghan bir jemiyette teshwiqat qurallirimu erkin pa‟aliyet qilalaydighan bolishi kérek. Bu türdiki teshwiqat quralliri kishilerni gézitlirini sétiwélishqa heydekchilik qilish üchün her da‟im küshkürtüsh, kishilerni hayajanlandurush qataridiki eqilge emes hissiyatqa tayinishni asas qilip teshwiqat bilen keng shoghullinidighan ehwallar körülishi mumkin. Shundaq bolghinida, shinjangdiki milletler ottursida, bolupmu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 210 xitaylar bilen uyghurlar ottursidimu öz aldigha ayrimichiliq qilidighan ehwallarning otturigha chiqishinimu yoq déyish tes … Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: démekchi bolghiningni chüshendim. Sen hoquqni ayrip texsim Séning Sherqiy qiliwélishqa bolmasmu démekchisen, shundaqmu? Yeni mesilen Türkistaning» liwandikidek, liwanda ikki terep küch bar idi. Kéyin uninggha xiristiyanlar otturgha chiqip üchinchi terep boliwélishti. Shundaq qilip u yerde üch xil küch otturgha chiqqan. Ularning prizdénti bir tereptin, bash ministir yene bir tereptin, tashqi ishlar ministiri üchinchi bir terepti saylinidighan qilip hoquq parchilap texsim qilin‟ghan. Buni qanun boyiche békitiwétishken. Sen shundaq bir tüzümni bir qeder muwapiq tüzbüm dep qarimaqchimusen? Wang lishyong: méning undaq déyish niyitim yoq. Emma unimu oylinish mumkinmu qandaq deymen. Séningche shundaq bolsa qandaq bolar? Muxter: undaq bir tüzümde démokiratiyini toluq jari qildurghili bolmaydu. Undaq teqsim qiliwalghanda xelq öz arzulirini toluq ipadiliyelmey qalidu. Wang lishyong: mesilen alayli, u künlerde xitaylarning bir qismi qaytip ketken, 3 milyondekla xitay qalghan, uyghurlarning sani 10 milyon‟gha yetken deyli, undaq bir weziyette omumi saylamda her da‟im uyghurlar mutleq üstünlükke ériship turghan bolidu. Bundaq bir démokratik tüzüm yolgha quyulghinida qalghan 3 milyon xitayning menpetige kapaletlik qilghili bolarmu? Muxter: birinchisi ma‟arip jehette hökümet choqum xitaylarning ma‟arip sistémisining mewjut bolishigha kapaletlik qilghan bolishi shert. Meblegh mesilisidimu qanun boyiche kapaletke ige qilinishi lazim. Mesilen alayli, ular öz tilida oqutush bilen shoghullinish hoquqining bolishi dégendek. Xitaylar zichiraq olturaqlashqan yerlerde ikki xil til-yéziqtin teng paydilinishi mumkin. Mesilen shinjangdiki 15 wilayetning qaysilirida ikki xil yéziqtin teng paydilinishqa bolidighanliqini éniq belgilesh mumkin. Ularning téléwiziye Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 211 istansiliri bolishi, her türlük pa‟aliyetliri üchün hökümetmu yardemchi bolushliri, ularningSéning ma‟arip ishlirigha kapaletlik qilishi mumkin. Muhim Sherqiy mesililerge nisbeten alghanda, adem sani asasi amil bolmasliqi kérek. Türkistaning» Malayshya, hindinoziye qataridiki ellerge qarisang, u yerdiki xitaylar shunche Séning Sherqiy az turughluqmu iqtisadni qolida ching tutup kileligenlikini körisen. Shunga ular til-yéziq, milli Türkistaning» medeniyet qatarliq jehetlerdimu … Wang lishyong: til-yéziq bilen milli medeniyet kapaletke ige qilin‟ghini bilen, ularning siyasi hoquqigha qandaq kapaletlik qilishqa bolidu? Séningche qandaq bir tüzüm buninggha kapaletlik qilalishi mumkin? Bayam sen éytqiningdek hoquqni millet boyiche teqsim qiliwalghanda démokratiyini toluq jari qildurghili bolmaydiken. Muxter: eng yaxshi chare, xitaylar nisbeten zichiraq olturaqlashqan jaylarda, mesilen shixenze qatarliq jaylarda xitaylar bir qeder köp bolghachqa, hökümetmu ikki xil tilni teng qollinishi, her qandaq bir hüjjetni, hökümet organliridiki herqandaq bir xizmetni choqum ikki xil tilda teng élip bérishni yolgha qoyush kérek. Wang lishyong: muhim boliwatqini xitaylar siyaset belgileydighan orunlarda zadi qanchilik orun‟gha érishelishi mesilisidur. Muxter: parlamétmu wilayetler boyiche teqsim qilinidu. Mesilen 15 wilayettiki her bir wilayette bar xitaylar nisbiti boyiche 2-3 tin wekil sani belgilep bérilishi mumkin. Xitaylar köp bolghan wilayetlerdin saylinidighan wekillermu asasen xitay bolidighandu? Her bir nahiyide xitay wekillirige ayrilghan san bolishi kérek. Shundaq bolghanda, xitay köp nahiyilerning qurultaylirimu choqum xitaylarning qolida bolishi éniq. Wang lishyong: undaq dégining bilen, yenila baya men dégendek, adettiki xelq ammisining bir teripide 10 milyon adem bolsa, yene bir teripide 3 milyon adem bar dégen gep. Shundaq bolghinida parlamént ichidimu bir terepte 100 Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 212 wekil oltursa, yene bir terepte 30 wekil olturidu. Bu yerdiki nisbet beribir özgermeydighu? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: shinjangdiki bashqa milletlerdin qazaq, tunggan, qirghiz qatarliqlar Séning Sherqiy xitaylar bilen birlishelishi mumkin. Bezi milli mesililerde, mesilen eger Türkistaning» uyghurlar bekla solchilliq qilip ketkinide ular birliship ularni chekliyelishi mumkin‟ghu. Wang lishyong: shuningdimu chekleshke küchi yetmeydu. Her qanche dégen bilen qazaqlar aran bir milyon nopos, qalghan milletler uningdinmu az tursa. Méningche mundaq bolsun. Bu mesilini bekla özgiche alahidilikler bolghachqa kéyin ayrim munazirilisheyli. Yene bir ish, bu arida bingtwenni qandaq bir terep qilisiler? Muxter: bingtwenlerni choqum özgertish kérek. Ularning hemmisini hazirqi hali boyiche nahiyige özgertiwitish kérek. Emma nopusini choqum azaytish lazim. Ular boz yer achimiz dep ékilogiyilik muhitni bekla éghir weyran qiliwétishti. Bolupmu jenopta bu xil weyranchiliq bekla éghir. Shunga tebi‟iy muhitni choqum eslige keltürüsh kérek. Ular achqan bezi yerlerni ormanliqqa aylandurup, qalaymaqan ashliq térishqa yol qoymasliq lazim. Shunga, bingtwenning bir polkini bir nahiye qilip özgertishke bolidu. Wang lishyong: bingtwenning her polk igelligen yer meydani nahiye üchün kichik kélip qalmasmu? Muxter: kichik kélip qalsa ariliqi yéqin bolghan meydanlarni yighip bir nahiye qilishqimu bolidu. Shundaq bolghanda ularning hoquqighimu kapaletlik qilghili bolidu. Merkizi hökümet hemmila ishni biwaste qolumda tutimen diyelmeydu. Her bir wilayet öz alahidilikige qarap qanun‟gha zit keltürmeslik sherti bilen öz rayonining qanun-tüzümlirini belgilesh hoquqi bolishi, özliri oylighan ishlarni qilalaydighan bolishi kérek. Wilayetlerning iqtisadi hoquqinimu musteqil qilish mumkin. Her qaysi wilayetler merkezi hökümetke Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 213 tapshurushqa tigishlik pulini tapshurghinidin kéyin qalghinini özliri bir terep qilishi kérek. Shundaq qilghanda, xitaylarmu öz hoquqini qolida tutup Séning Sherqiy turalighan bolidu. Iqtisadi hoquqi, ma‟arip hoquqi bolghinidin kéyin, ularni Türkistaning» barliq hoquqliri kapaletke ige boldi déyelishimiz mumkin bolmasmu? Séning Sherqiy Türkistaning» Uyghurlar ghayisidiki dölet Wang lishyong: séning bilishingche, dini zattikilerning eng axirqi ghayisi bilen milletchilerning ghayisi ottursidiki perq zadi nime? Muxter: dini zatlar islam döliti qurushni arzu qilidu. Démokratchilar bolsa démokratik, qanun boyiche dölet bashquridighan, asas qanun‟gha tayinidighan, dinni dölet tüzümidin ayrip tutidighan dölet qurushni arzu qilishidu. Wang lishyong: eger künlerning biride uyghurlar öz teghdirini özliri belgiliyeleydighan waqit kelgidek bolsa, qaysi türdiki tüzümni tallaydighanlar köp bolar? Muxter: asasi qanun boyiche dölet bashqurush tüzümini arzu qilidighanlar köp bolishi mumkin. Wang lishyong: némige asasen undaq deysen? Muxter: chunki shexsi turmush sewiyisini östürüshni arzu qilidighan kishiler birer cheklime bolishini xalimaydu. Dini zatlar ichidimu yérimidin artuq kishiler radikalchiliq tereptari emes. Ular dunya weziyitining nimige qarap Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 214 yüzlinip kétiwatqanliqini bilidighan kishiler. Afghanistanda qurulghan undaq islam döliti dewr éqimigha mas kelmeydu. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: uyghurlarning köpchilik qismi dunyadiki qaysi döletning Séning Sherqiy tüzümini öz ghayisige bekirek yéqin dep qarishidu? Türkistaning» Muxter: ziyalilargha nisbeten alghanda amérikining tüzümi, islam dinini asas qilidighan nisbeten motidil kishiler türkiyini, dini qarashliri radikalliqqa mayil bolghan kishiler afghanistanning taliban tüzümini arzu qilishidu. Wang lishyong: se‟udi erebistan tüzümini xalaydighanlar yoqmu? Muxter: bizning ademlirimiz se‟udining tüzümini xalimaydu. Ular mustebit tüzümge qarshi, xanliq tüzümni qobul qilishmaydu. Islam dinimu xanliq tüzümni qobul qilalmaydu. Chunki mehemmet peyghembirimiz wapat bolush aldidimu özining izbasarini tallimighan. Peyghembirimiz késel bolup yatqan waqtida uning sahabiliri kimni izbasar qilsaq bolar dep sorighinida, öz ichinglardin birsini tallap chingsanglar bolidu dégen. Peyghembirimiz wapat bolghandin kéyin her qétimliq xelipini xelq özliri saylighan iken. Shunga heqiqi islam dini mustebit hakimiyetni himaye qilmaydu. Taliban, bin ladinlarmu se‟udining tüzümige qarshi. Bolmisa bin ladinning özimu se‟udiliq birsi bolghini bilen umu se‟udi padishasigha qarshi. Shunga umu dölet tüzümining özgertilishini, dölet rehberlirini saylam bilen tallap chiqish kéreklikini telep qilidu. Shundaq bolghachqa, se‟udi erebistan hökümiti uni qoghlap chiqarghan. Xelq wekilliridin saylan’ghan parlamint tüzümi astidiki démokratiye sherqi türkistan musteqilliqigha paydisi bolarmu? Wang lishyong: baya sen dégendek kelgüside démokratik tüzüm yolgha Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 215 qoyulidighan waqtida, séningche bügün dunyada yolgha qoyuliwatqan saylam arqiliq barliqqa kelgen qurultay tüzümidiki démokratiye shinjang mesilisini Séning Sherqiy hel qilalarmu? Türkistaning» Séning Sherqiy su‟alingmu orunluq bir su‟al. Nurghun Türkistaning» Muxter: bu kishiler xitayda démokratiye tüzümi ornitish imkaniyiti yoq, xitaylar bilen öz‟ara kélishish mumkin emes dep qarashmaqta. Eger démokratiye bolmay qalsa uyghurlar zorluq küchidin paydilinishqa mejbur bolidu. Chet‟el küchlirinimu bu ishqa arilashturup, xelqara küchlerning qatnishishini qolgha keltürüshke tirishidu. Bu dégen xitay kompartiyisi mewjut bolghan ehwal astidiki birdin bir chare. Eger xitayda birer démokratik tüzüm tiklen‟ginide ottur yol bolamdu, söhbet yoli bolamdu herqandaq bir yol bilen mesile hel qilish shara‟iti barliqqa kéliishi mumkin. Wang lishyong: emma xitayda saylam arqiliq berpa qilinidighan parlamint tüzümidiki démokratiye otturgha chiqqinida, démokratiyidin paydilinip urush qilimiz déyishimu mumkin‟ghu? Adettiki xitay puxraliri milletchilikning küshkürtishi sewebidin uyghurlar musteqil dölet qurimiz depla chiqidiken démokratik teshwiqatlar bilen saylam arqiliq hökümetning basturushini, qural küchi bilen tinjitishni telep qilmasmu? Rosiye hazir démokratik bir dölet. Ularmu saylam arqiliq hökümet qurghini bilen yenila chécheniyini quralliq basturmidimu? Héchqandaq bir dölet rehbiri chiqip chécheniyini musteqil bolishigha maqul deyli déyelmidighu? Shunga … Muxter: emma öktichiler chécheniyige musteqilliq bérilsun dédighu? Wang lishyong: u dégen öktichilerning gépi. Eger saylinidighanlar undaq deydighan bolsa ularni héchkim saylimaydu-de! shunga bügünki dunyada yolgha quyuliwatqan bundaq démokratiye endizisi milli musteqilliq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 216 herikitinglarning yolini échip béridighan tüzüm bolalishi natayin. Uning üstige uyghurlar üchün élip éytsaqmu ehwal oxshash. Eger shinjangda bundaq Séning Sherqiy bir démokratiye endizisi otturgha chiqqinida, her türlük siyasi partiyiler Türkistaning» saylamgha erkin qatnishalaydighan bolghachqa ularning ichidiki radikal Sherqiy partiyilermu xelqniSéning küshkürtüp: xitaylar bizni shunche yildin béri bozek qilip Türkistaning» kelgen turughluq biz yene nimishke ular bilen birge bolishimiz kérek? Biz choqum musteqil bolishimiz kérek! dep turiwalmasmu? Bundaq küshkürtüshtin xelq ammisi bekla asan qozghilip kétishi mumkin. Shunga ular saylamda ene shu kishilerge awaz bérishi mumkin. Buning aqiwitining qandaq bolidighanliqini, musteqilliq üchün mangidighan yolning téxi köp ikenlikini adettiki xelq ammisi chongqur oylap kétishi natayin. Ular jan tumshuqqa kelmigiche aqiwitini hés qilip kitelmeydu. Ularning yéqinliri urush jeryanida qurban bolghinidila bulargha egishishning bedili bekla éghir bolidighanliqini andin hés qilalishi mumkin. Emma buningdin burun ular özliri urush qilimiz deydighanlarni saylap otturgha chiqirip bolghan bolidu. Radikal küchlermu qanunluq saylam yoli bilen textke chiqqanlar, xuddi hitlérgha oxshash saylamda textke chiqqan hésaplinidu. Hitlérning qollan‟ghan usulimu milletchilikni küshkürtüsh yoli emesmidi? Shunga, bügünkidek saylam arqiliq otturgha chiqidighan parlamint tüzümi astida milli mesililerni hel qilishta qiyinchiliq téximu köp bolishi mumkin dep oylaymen. Muxter: her qanche dégining bilen hazirqidin‟ghu yaxshiraq bolar? Wang lishyong: natayin. Men teywenliklerge siler nime üchün ishenchimiz bar, chong qurughluqtikiler bizni héchnime qilalmaydu dep ghem qilmay yürisiler désem, ular démokratiye ularni qoghdaydighanliqini bahane qilip körsitishti. Teywen démokratik bir yer. Chong qurughluq bolsa mustebit tüzüm astida. Eger chong qurughluq teywen‟ge hujum qilghidek bolsa, pütün dunyadiki démokratik eller birdek mustebit bir dölet démokratik bir jemiyetke hujum qiliwatidu déyiship teywenni qoghdashqa atlinishi mumkin dep Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 217 qarishidiken. Emma chong qurughluqmu démokratiyiliship ketkinide, hakimiyetnimu qanuni yollar bilen saylamda barliqqa keltürishi mumkin. Séning Sherqiy Xuddi xamasning démokratik yollar bilen qanuni shekilde saylamda otturgha Türkistaning» chiqqinigha oxshash. Shundaq ehwal yüz berginide qandaq qilarsiler? U Sherqiy waqitta gherpliklerSéning silerni yene nimini bahane qilip qoghdiyalishi mumklin? Türkistaning» Bügünki amérikiliqlarning déginidek, démokratiyilishinglar deydu. Xamasmu démokratiye bilen saylinip chiqqan bir hökümet teshkil qiliwidi amérika ularni étrap qilghili unimidi. Netijide amérika bekla passip bir ehwalda qaldi. Undaqta kelgüside milli toqunush barliqqa kelginide her ikkila terep démokratiyiliship bolghini bilen, birsi musteqil bolimiz dése, yene bir tereptikiler basturiwétish kérek déyishi mumkin. Bundaq bolghinida … Muxter: bir démokratik döletning, mesilen amérikining iraqqa esker kirgüzishi waqitliq hadise. Ular besh-on yil ichide choqum eskerlirini qayturup kétidu. Iraq weziyiti ongshalghinidin kéyin ular chiqip ketmey amali yoq. Shundaq emesmu? Eger xitay démokratiyiliship bolghinida, uning kötergini démokratik bayraq bolghachqa, weten birliki dégen shu‟arni dawamliq towliyalmaydu-de. Chunki shinjang xitayning yéri bolmisa. Wang lishyong: shinjang xitayning emes dégenni senla dep turiwatisen … Muxter: (özini bésiwalalmay qalidu) xitaylar bizning dégini bilen xitaydin bashqa héch qandaq bir dölet shinjangni xitayning yéri dégen‟ge unimaydude! Wang lishyong: undaq emestu, bügünki künde dunyada birmu dölet shinjangni … Muxter: chunki xitay bilen ularning ottursida déplomatik munasiwet bar bolghachqa héchkim undaq déyelmeywatidu. Emma ularning tarixchiliri Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 218 yazghan bir qisim kitaplirida, u kitaplardin shinjang dep atalghan birmu sözni tapalmaysen. Ular 80we 90-yillardin buyan neshr qiliwatqan tarix kitaplirida Séning Sherqiy shinjang dep birmu yerde tilgha almighan. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: méningche sen bekla ümidwar qarashta ikensen. Türkistaning» Muxter: yaq undaq emes! sen shu chet‟ellikler yazghan … Wang lishyong: déginingni rasmu deyli, emma her qanche dégining bilen tarix bilen siyaset bashqa-bashqa ishlarde. Hazirqi hökümet üstidikiler tarixchilirining déginige peqetla oxshimaydighan geplerni qilip yüridighanliqinimu bilidighansen … Muxter: men türkiyidiki waqtimda yawrupa birlikining maqalilirini oqughan idim. Ular 1997-yilqi ghulja weqesige pozitsiye bildürüshkinide birersimu shinjang dep tilgha almighan. Ular: xitay hökümiti sherqi türkistan terep bilen sözliship ghulja weqesini hel qilishi, qayta zorawanliq weqe chiqishidin saqlinishi lazim dep éniq yazghanliqini körgen idim. Mana bu ularning siyasetchiliriningmu sherqi türkistanning sherqi türkistanliqlarning yéri ikenlikini étrap qilishi bolmay nime? Amérika parlaméntining maqalisidimu: sherqi türkistan küchliri bilen xitay terep ghulja mesilisini hel qilishta ténchliq yoli bilen ish qilishini, qan tökülüsh hadisilirining yüz bermeslikige tirishishini ümid qilimiz dep yazghan. Bügünki künde sherqi türkistan xelqarada téxi mexsus bir küch bolup tonulmidi. Shinjang mesilisimu téxi xelqaragha ashikarilanmighan halette turmaqta. Eger bu mesile xelqarada resmi otturgha chiqqinida, yeni xuddi tibet mesilisidek xalqaraliship otturgha chiqqinida, xitaylar démokratiye usuli boyiche tibetke quralliq hujum qilghinida xelqara qarap turarmu? Tibet mesiliside qaysi dölerler tibetni xitayning bir parchisi dep sözleydiken? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 219 Wang lishyong: hazir pütün dunyadiki hökümetler étrap qilishidighu? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: körünüshte shundaq dégini bilen, ular yenila dalayni qollap Séning Sherqiy kéliwatmamdu? Ular dalay lamani nime üchün qollaydu? Ular nimini asas Türkistaning» qilip uni qollawatidu? Chunki ular ichide tibetning musteqil bolishini xalaydu. Peqet körünüshtila tibetni xitayning bir parchisi dep qoyghan. Wang lishyong: undaqta, démokratiyiliship bolghan waqtidiki xitaynimu shundaq qarimaydu dep éytalamsen? Ular nime üchün shu waqtqa barghandimu sen dégendek emeliyet boyiche ipade bildürmisun? Xitay shu chaghdimu beribir dunyadiki chong döletlerdin biri halitini saqlap qalalmasmu? Ular nimishke xitay bilen zitlishidighan yolni talliwélishidu? Bumu bir mesile. U döletler bügün xitayning bir mustebit dölet bolghini üchünla uningdin qorqup körünüshte maqul dep qoyiwatqini yoqte. Xitay démokratiyelishish yoligha kirginide nimishke uni yene parchilaymiz déyishkidek? Ularning bundaq qilishi natayin. Muxter: méningche ular choqum körünüshte shundaq dep yüriwatidu (külüp qoydi). Eng köp ziyan’gha uchraydighanlar yenila shinjang yerlikliri Muxter: men sanga uchighini désem, xitay meyli démokratiyileshken bolsun yaki mustebitlikide qaliwergen bolsun, ish qilip her qandaq bir xoshna dölet, yaki gheriptiki herqandaq bir dölet küchiyip ketken bir xitayning bolishini hergiz xalimaydu. Bu bir emeliyet. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 220 Wang lishyong: xitay démokratiyileshken bolsimu shundaq qaraydighanmidu? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: shundaq qaraydighanliqi éniq. Ular xitayni imkan bar kichiklitishke Séning Sherqiy tirishidu. Türkistaning» Wang lishyong: séningche bu dégining sherqi türkistan musteqilliqi üchün eng axirqi bir ümidmu? Muxter: shundaq! mesilen chécheniye mesilisini élip éytsaq, rosiye démokratlashqini bilen chécheniye mesiliside gherp elliri rosiyige bésim qilishni dawamlashturmaqta. Gerche gherplikler chécheniye mesilisige biwaste qol tiqmighandak qilghini bilen, ular qol tiqishni xalisimu undaq bir shara‟itqa ige emes. Chécheniye tupraqliri rosiyining ichide qalghan bir yer. Ukra‟inagha oxshash eller rosiye bilen bir qeder siliq munasiwetni saqlap kelmekte. Emma tashqi munasiwet jehette, maliye tereptin ular chécheniyige yardem qilip kelmekte. Emma sen dégendek rosiye démokratiyilishiwatqan bir dölet emesmidi? Rosiye chécheniyini yoqitimiz déginide bu ishqa gherplikler nimishqa arlishidu? Boldila, biz shu rosiyining chishigha tégip nime qilattuq, chécheniye mesilisimu bizge birer paydisi bolmisa, rosiye bilen zitliship nime paydigha érisheleyttuq, boldi, chécheniye bilen karimiz bolmisun, dep tashlap qoyushtimu-ye? Yaq, ular undaq qilmidi. Ular her türlük amallar bilen rosiyini dawamliq parchilashqa tiriship kelmekte. Hazirche rosiye bilen siyasi we iqtisadi jehetlerde yaxshi munasiwet baghlap kéliwatqan ellerning hemmisila rosiyining parchilinishini arzu qilishidu. Ular rosiyining qolida yenila nurghunlighan mustemlikiler qaldi dep qarishidu. Méningche bolghandimu rosiye choqum yene bir qétim parchilinishi mumkin. Sowét ittipaqi yimirilip ketti. Méningche rosiyimu choqum parchilinidu. Rosiyining qolida yene nurghun jumhuriyetler bar. Ularmu tedriji parchilinidu. Emma bügün emes kéyin choqum parchilinip kétidu. Xuddi shuninggha oxshash, dunya xitayningmu küchlük dölet bolup saqlinip qélishini xalimaydu. Bu Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 221 jeryanda eng köp ziyan‟gha uchraydighini yenila biz shinjangdiki yerlik xelq bolishimiz mumkin.Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: nimishke undaq deysen? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: meyli dunya bizni qollisun, bizge yardem qilsun, bizge héssidashliq qilsun, emeli heriket qilidighanlar yenila biz shinjang yerlikliri. Shundaq emesmu? Qan tökülüsh bolup qalsa ölidighanlar yenila shinjangdiki yerlikler. Bu bir emeliyet. Shinjangdiki yerlik xelq bashqa charilardin paydilinip mesile hel qilishni xalimaydiken dep oylap qalma. Her qanche qilsangmu buningdin qéchip qutulalmaysen. Biz xitayda démokratiye ishqa ashqandin kéyin omum xelq awaz bérishi arqiliq ishlirimizning hel qilinidighanliqidin ümidimiz yoq. Xitaylar bizge yüksek aptonomiye bérishke hergiz razi bolmaydu. Musteqilliq bérishi téximu mumkin bolmighan bir ish. Xitay kompartiyisining bügün yürgüziwatqan teshwiqatidin qarighanda xitaylar birer-ikki yil ichidila kallisini özgertip démokratliship bolalishi mumkin emes. Xitaylardiki döletning pütünlikini saqlash deydighan bu qarishini xitaylarning mingisidin 50 yildimu tazilap bolghili bolmaydu. Eger omumxelq awaz bérishni yolgha qoyghandimu beribir 80-90 pirsent xitaylar özlirining adimini saylishi mumkin. Shu chaghdimu xitaylar yenila shinjangni tartiwalayli déyishi, xitaylar omumxelq saylimi arqiliq xitaylar, dunyadiki xitaylarning hemmisi birlisheyli! büyük xitay qurup chiqayli, pütün dunya xitayliri birlisheyli! dep shu‟arni otturgha qoyushi mumkin! Wang lishyong: (külüp ketti) büyük jongxwa dunyasini démekchimusen? Muxter: bügünki kündiki eng xeterlik boliwatqinimu xitay kompartiyisining büyük xitaychiliqni teshwiq qilishidur. Bundaq idiye bekla xewiplik! bügün xitaylar qandaq qilghanda xitay kommunistlirining bu xil teshwiqat netijisini Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 222 özgertishke bolidighanliqini, xitay puxralirigha bundaq büyük xitaychiliq idiyisining ziyininiSéning teshwiq qilishSherqiy ishi xelqarada pa‟aliyet qilishinglardinmu muhim boliwatqan, zorawanliqqa qarshi turushunglardinmu muhim Türkistaning» boliwatqan bir wezipenglar bolishi kérek. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: bu déginingni xelqqe kim chüshendüreleydu? Muxter: eliwette men, sen, we bashqilar chüshendürüshi kérek. Xitayning ichi-sirtidiki barliq kishiler buni teshwiq qilip chüshendürüshi kérek. Xitaylar, uyghurlar birliship mushu ishni awal hel qilishi lazim. Bolupmu bu ishqa xitay muhajirlirimu teng qoshulup pa‟aliyet qilishi kérek! weten ichide saqliniwatqan bu tür idiyiwi mesililerni pütün küchni seperwer qilghan halda teshwiq qilip yoqutush lazim. Ottur yol tallash shinjangliqlargha uwal qiliwetmeslik yoli Wang lishyong: méningche sen sherqi türkistan musteqilliqini ishqa ashurush heqqide toxtalghiningda asasen paydiliq tereplerdiki perezler asasidila pikir yürgüzüp kelding. Emma bu ishning paydisiz tereplirinimu közde tutup oylinish kérek. Hemmila ishni undaq ümidwarliq noqtisidinla qarashqa bolmaydu-de! mesilen alayli, bir qisim xitaylar chékinip ketkinidimu qalghan xitay sanimu unche az hésaplanmasliqi mumkin. Chunki nurghunlighan xitaylar yurtida héchqandaq munasiwiti qalmighan, ya öyi yoq, yérimu yoq, qisqisi yashighidek héchqandaq shara‟iti yoq halgha kélip bolghan. Urughtuqqanlirimu qalmighan bolup pütün hayati bu yergila baghlinip qalghan. Muxter: gerche shinjangdiki asasi mesile milli mesile dep qaralghini bilen, Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 223 bizmu xitaylarni pütünley qoghlap chiqiriwétishni terghip qilmaymiz. Musteqil bolimiz Séning déyish bilenlaSherqiy pütün xitayni qoghlap chiqirishni köz aldimizgha keltürüshke bolmaydu. Biz bu yerde tughulup öskenlerning bu Türkistaning» yerde yashash heqqi barliqini inkar qilalmaymiz. Nimila dések deyli, meyli Séning ang pikir jehette bolsun ularning Sherqiy bu yerde yashashni telep qilishimu intayin Türkistaning» eqelli telep hésaplinishi kérek. Wang lishyong: eliwette shundaq bolghini yaxshi. Shundaqtimu mundaq bir mesile otturgha chiqmasmu? Xitay xelqi bekla köp aldinip ketti. Shunga ular bekla köp nersilerge ishenmeydu. Ular, uyghurlar bizge chirayliq wedilerni bérishidiki meqsiti bizni qarshiliq körsetmisun dep aldawatqini bolmasmu, bizni qural tashlap musteqil bir dölette yashashqa maqul denglar dégini bilen, ular musteqil boliwalghinidin kéyin bizni qandaq aqiwetler kütidighanliqini nedin bileyli, déyishi mumkin. Muxter: men sanga uchuq qilip éytay, bu yerde tughulup chong bolghan xitaylar yéngi kéliwatqan xitaylarni peqetla yaxshi körmeydu. Ularmu üzülmey kéliwatqan manglurlar ularni ishsiz qalduriwatqan muhim amil dep tonuydu. Ularmu köchmenler siyasitining ziyanlirini toluq hés qilmaqta. Bizdiki chet‟elge chiqiwalghanlarning yaxshi teshwiq qilmay kiliwatqan ishliridin birimu mushu tür ishlar bolup, biz qaysi tür xitaylarni qobul qilalaymiz, ularning jemiyettiki orni qandaq bolishi kérek dégenlerni hazirdin tartipla ta shinjangghiche keng teshwiq qilip éniq békitip otturgha qoyush kérek bolghan ishlar idi. Wang lishyong: sen ularni bu heqte toluq teshwiq qilmidi dep qaramsen? Muxter: bu jehette héchqandaq bir ish qilip baqmidi déyishkimu bolidu. Wang lishyong: bu oyungni qollaymen. Emma bu déginingni shinjangdiki xitaylar qobul qilish-qilmasliqigha yenila bir nime dep kitelmeymen. Shinjangning musteqilliq herikiti jeryanida bir munche hadisilerni tézginlep Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 224 ketkilimu bolmaydighanliqi éniq. Sen xitaylargha chéqilishqa ruxset yoq dep boyruq chüshersengmu xelq gépingni anglimisa qandaq qilalaysen, ular beribir Séning Sherqiy qilidighinini qilidu. Shundaq emesmu? Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: u déginingghu toghra. Qilmaydu dégili bolmaydu. Türkistaning» Wang lishyong: ular shundaq birer heriket qildimu boldi, kéyin uyghurlargha uwal qilidighan ishlarni bu tereptikilermu bashlaydu. Sen bizning ademlirimizni ursang, ölterseng bizmu qarshiliq körsitimiz. Buninggha siler yene öch élish bilen jawap bersenglar, bosniyediki toqunushlarning hemmisi ene shundaq kéngiyip ketken emesmidi? Muxter: ras shundaq. Wang lishyong: eslide ularning hemmisi yéqin xoshnilar ikenduq. Kichikidin birge oynap ösken kishiler ikenduq. Kéyin bir-birsige düshmen bolup kétishken. Muxter: bu tür weqelerge sewep boliwatqan, zorluq küch ishlitishke mejburlawatqan bir menbe bar. Shunga bundaq ishlarning yüz bérishidin saqlinishningmu birla amali bar. Xitay quralliq küchliri chékinip ketse undaq ish bolmaydu Wang lishyong: séningche bundaq zinjirsiman zorawanliqlardin saqlinishning charisi qandaq? Muxter: zorawanliqtin saqlinishning charisi xitay merkizi hökümitining eskirini tizginliyelishige baghliq. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 225 Wang lishyong: démekchi bolghining mirkizi hökümet eskerlirini qayturup Séning Sherqiy kétishige baghliq démekchimusen? Türkistaning» Séning Sherqiy shundaq, Türkistaning» eskerlirini qayturup ketse topilang Muxter: chiqmaydu! eger ular eskerlirini qayturup ketmigendimu ularni tézginlep ching tutishi, mesililerni ténchliq yoli bilen hel qilishi, yüksek aptonomiye bolamdu, musteqilliq bolamdu, qandaqla qilsa qilsun, birer waqitliq hökümet teshkillep weziyetni tézginlep turush bilen birge, merkizi hökümet bilenmu alaqini saqlishi lazim. Wang lishyong: endi dégining qamlashmidi, xitay merkizi hökümiti shinjang weziyitini tézginliyeleydighanla bolidiken, hergizmu musteqil bolishinglargha yol qoymaydu. Muxter: bashqa her qandaq bir dölette qalaymaqanchiliq peyda bolghinida eskerliri yenila sarasimige chüshüp ketmeydiken. Mesilen bosiniye shunche qalaymaqanliship ketkinige qarimastin ular armiyisini yenila tézginide tutup turalighan. Wang lishyong: merkizi hökümet eskirini ching tutup turalisila silerning musteqilliqinglargha maqul dermu? Muxter: hazirqi weziyet burunqigha oxshimaydu. Eger pütün xelqning qarshi chiqish weziyiti otturgha chiqqinida merkizi hökümet eskerlirini ishqa arilashturmay ching tutup turmay, pütün bir dölet xelqini basturiwitelmeydighandu her halda? Mesilen alayli ichkiridiki xitaylar hökümettin narazi bolup démokratiye telep qilghinida herqanche rehimsiz hökümet bolghinidimu ayroplan-tankilirini heriketke keltürüp barliq xitaylarni qirip tügitiwitelmes? Belkim birer-ikki künlük basturush bilen Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 226 shoghullanilishi mumkindu. Emma qarshi turidighan kishiler kündin-kün‟ge köpiyip ketse hökümet ularni yeneSherqiy basturushqa urinalarmu? Séning Türkistaning» Wang lishyong: hemmisini biraqla qirip tügitiwétishi shertmidi? Bir qisim Séning Sherqiy ademlerge qaritip Türkistaning» oq chiqarsaqla pütün xelqning qarshiliq körsitishi derhal yimirilip tarqilip kétidu dep oylishi mumkin. 4-iyon weqeside shundaq bolmighanmidi? Muxter: ten‟enmindiki 4-iyon weqesige qatnashqanlarning hemmisila dégidek oqughuchi idi. U qétim ishchilar, déhqanlar, xizmetchiler qatnashmighan. Her qaysi septikiler norimal ishini qilip yüriwergen, déhqanlarmu étizliq ishidin béri kelmigen. Bosniyedikidek irqi qirghinchiliqning körülishi Wang lishyong: sen bundaq bir weqe yüz bérishidin ensirigining boldimu? Héch bolmighanda men bekla ensireymen, eger zorawanliq heriketler toxtimay kéngiyip dawamliship barghinida, weqelik köchmenler bilen téximu köp xitaylargha chétilishqa bashlighinida bir-birsini qirghin qilishlarmu küchiyip kitermikin dep qorqimen. Qirghinchiliq belgilik bir derijige kelgendin kéyin hökümet da‟iriliri yaki teshkillen‟gen xitaylar bundaq parchepurat basturup bu xeqni tinjitishqa bolmaydiken, zorawanliq heriketliri hemmila yerni qaplap kitiwatidu, xitaylargha zerbe bérish weqelirimu her tereptin kélishke bashlidi, bundaq bir weziyetni qandaq tézginligili bolar? Dep oylap irqi qirghinchiliqni peyda qilishi mumkin. Mesilen bosniye urushida deslepte héchkimmu kéyin bundaq bir irqi qirghinchiliqning kélip chiqidighanliqini xiyalighimu keltürüshmigen iken. Emma weziyet tereqqi qilip oxshimighan milletler bir yerde turalmighidek weziyet shekillinishi bilen Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 227 teng, otturluqta bir-birsige hujum qilish weqeliri sadir bolushqa bashlighan, shundaq qilip, bu milletni pütünleySherqiy qoghliwétip bu yerlerge yalghuz bizla ige Séning bolishimiz kérek iken, shu chaghdila xatirjem yashiyalishimiz mumkin iken Türkistaning» dep qarash shekillen‟gen. Shundaq qilip bu yerdin qoghlisa ketkili unimisang Séning séni öltüridighan gep iken. OltürüpSherqiy qorqutup qachurimiz deydighan bolidiken. Türkistaning» Shundaq qilip irqi qirghinchiliq weziyiti shekillinidiken. Shundaqqu deymen? U halda, bundaq zorawanliqning aqiwiti ikki tereplik zorawanliqqa aylinip kétishi mumkin. Chunki uyghurlarmu bu yerdin yoqal, ketmiseng zorawanliq herikiti bilen séni qorqitip qoghlaymiz déyishi mumkin-de! ishning béshida rastinla qorqutushni meqset qilghan bolishimu mumkin. Emma dawamliq qorqitalmay qalsa, öltürüp qorqutushqa bashlaydu. Aqiwette uyghurlar küchlük bolghan yerlerdin xitaylar xitay küchlük yerlerge qéchip kétidighan, andin qaytip bérip uyghur öltürüshke bashlap ularni qoghlap chiqiridighan ehwal körülishi mumkin. Shundaq bolghinida bosniyidikidek ehwal bu yerde tekrarlan‟ghan bolmasmu? Men zorluq heriketliri choqum shundaq aqiwetni keltürüp chiqishi mumkin dep qorqimen. Muxter: manga qara, eger weziyet mushu piti dawamlishiwéridighanla bolidiken, bu dégenlirimizning hemmisila yüz bérishi mumkin. Wang lishyong: senmu shundaq oylamsen? Muxter: undaq weziyetning shekillinish éhtimali bekla küchlük. Biz yiqinlirimiz bilen öz‟ara paranglirimizda kelgüside choqum shundaq bir weziyet körülishi mumkin dep oylayttuq. Wang lishyong: eger ehwal shu derijigiche tereqqi qilip kétip qalsa, her ikkila terepning ademliri esebiliship teshkilchanliqni bir chetke qayrip qoyup, dahilirining gépinimu tingshimas boliwélishi mumkin. U waqitta Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 228 nurghunlighan yerler öz béshigha urush qilidighan weziyetni shekillendürüp, ularni cheklep turidighan héchqandaq bir küch bolmay qalidu. Shundaq qilip Séning Sherqiy ular barghansiri heddidin éship wehshiliship zidyetni hel qilghili Türkistaning» bolmaydighan weziyetni shekillendürüp qoyushi mumkin. Eger her ikkila Séning Sherqiy terepte bir éghiz gep qilsila uni jan pidaliq bilen qobul qilalaydighan birer Türkistaning» inawetlik dahisi bolsighu yaxshi, u chaghda dahi urushayli dégen hamat hemme birliship jengge atlinidighan, toxtanglar désila hemme uning gépini anglap toxtap qalidighan weziyet shekillen‟gen bolatti. Emma buni qilish mumkin emes bir ish. Chunki uyghurlarda rehberlik küchi mesiliside héch bolmighanda bügün‟giche bundaq bir yadro téxi otturgha chiqqini yoq. Gerche chet‟ellerde buning üchün tirishchanliq körsitiliwatqan bolsimu, ularning wetendikiler bilen alaqisi unche bek zich bolup kitelmeydu. Shunga undaq bir weziyet shekillen‟giche shundaq bir yadro shekillinishi mumkinmidu? Men hazirche undaq birsining shepisini körmidim désemmu bolidu. Séningche shundaq birersi barmidu? Muxter: shinjangdiki dini zatlar arisida undaq birsi yoq. Emma shinjangdiki kop sandiki ziyalilar chet‟eldiki teshkilatlarni étrap qilishidu, ularning siyasi ornini qobul qilidu. Shunga ularning rehberlikigimu boy sunishi mumkin. Wang lishyong: adettiki puxralarchu? Muxter: ular dégen ziyalilar qayaqqa bashlisa shu yaqqa qarap mangidighan kishiler. Bu her da‟im shundaq bolup keldi. Desliwide ishni bashlaydighanlar déhqanlar yaki puxralardin chiqishi mumkin, emma belgilik da‟iride kéngeyginidin kéyin ularmu heriketke rehberlik qilip bérishi üchün ziyalilarni teklip qilishidu. Bu ishlar herqandaq bir elde shundaq bolup kéliwatidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 229 Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Uyghurlar az turup küchlükler üstidin ghelibe qazinalarmu? Muxter: baya sen bizni bunche qudretlik bir dölet mixanizimigha teng kilelmeysiler déding. Undaq dégining bilen eyni waqtida xitay kompartiyisimu aranla nechche on ming kishi turughluq nechche milyon kishilik armiyisi bolghan gomindang qoshuni ularni tinim tapmay qoghlap yürgen bolishigha qarimay, kompartiyichiler alahide ümidwarliq bilen ta yen‟en‟giche qéchip baralidi. Del shu chaghda yapon‟gha qarshi urush bashlinip qélip ularning teliyi kélishke bashlimidimu? Wang lishyong: he shundaq, kompartiyining teliyi bar ikenduq! nediki gepni qilidighansen, ular u chaghda ümid bilen qachmidi, resmi qorqup qéchishqanidi. (külüp ketti) Muxter: emma ular teslim bolmidi-de! bumu ularning ümidwarliqini körsitidu. Ular ghayisidin zadila waz kechmigen idi. Yapon‟gha qarshi urushning partilishi bilen teng ularmu birliship yapon‟gha qarshi turayli dep otturgha chiqishti. Bolmisa ular birlisheyki dégidek nimisi bar deysen. Nechche milyon kishilik armiye aldida ularning 3-4 tümen adimi nimige esqatmaqchi? Emma ular qilimen déginini qilalidi. Xuddi shuninggha oxshash, bügün bizmu azdek qilghinimiz bilen, u terepte tibetler, mongghullar, ningshada tungganlarmu barghu? Bu türdiki azsanliq milletlerning qarashlirimu muhim. Xitay kompartiyisi xitay millitining milli rohini teshwiq qiliship, bizning büyük xitay yurtimiz, sériq tenlik biz, sériq padisha ewladimiz déyishmekte. Emma mongghullar u sériqlarning ewladi emeste, tibetlermu ularning ewladi emes. Biz uyghurlar téximu emesmiz. Xitay kompartiyisining bu türdiki teshwiqati bekla xeterlik. Bundaq dawamlashturiwerginide köp sandiki xitay puxraliri Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 230 radikal xitaychilardin bolup kétidu. Xitay kompartiyisi xitaylarni ene shundaq bir xeterge bashlap Séning kétiwatidu. Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: shunga deymen‟ghu, silerning bügün düch kéliwatqininglarni Sherqiy kompartiye bilen Séning gomindangningkidek san perqi bilen sélishturghili Türkistaning» bolmaydu. U chaghdiki kompartiyimu xitay idi. Ularda 3-4 tümen adem bardek qilghini bilen ular gomindang tereptiki xitaylarnimu özige qaritiwélishi mumkin idi. Emma siler hazirche nisbitinglar eyni waqtidiki kompartiyegomindang nisbitige oxshighandek qilghininglar bilen, bir milyart üch yüz milyon xitayni hergizmu özenglar terepke tartalmaysiler-de. Shunga silerdiki bu nisbet asasen öz piti turiwéridighan bir nisbet. Muxter: sanga mundaq bir misal qilay, eger sen bir jinayetchi bolsang, eger séni saqchilar tutiwalsa étiwétidighanliqi éniq bolghinida qandaq qilatting? Jéningning bariche qachqan bolatting. Ular hergizmu yitishelmeydighan tézlikte qachar iding. Eger qarshiliq körsetmekchi bolsangmu özengni qoghdash énging intayin éniq we küchlük bolidu. Adette sen bir saqchighimu teng kilelmigidek ajiz birsi bolghan bolsangmu, undaq waqtta nechche saqchimu sanga teng kilelmeydu. Shinjangdiki xitaylargha kelsek, undaq kün kelginide ularning qachalighidekla bolghini yurtigha qarap qachidu. Emma uyghurlar nege qachidu? Ular ya élishishi kérek ya ölishi. Ularning mangidighan bashqa yoli yoq. Ular silerdek qéchip kétidighan‟gha bashqa bir yurti yoq. Uyghurlar bu tupraqlarda ya yashishi kérek, ya bolmisa buning üchün ölishi kérek. Bundaq bir rohi haletke chüshüp qalghan birsining küchqudritini héchqandaq bir küch bilen sélishturalmaysen! Wang lishyong: u dégining ras. Emma qéchip kétiwatqan birsi qoghlap kelgen saqchilardin ya ikkisini yaki üchisinila urup yéqitalishi mumkin. Uning qolidin kélidighini bek bolup ketse aran shunchilik. Uyghurlar on milyon bolghachqa her qanche bolsa 20 milyon‟gha teng kilelishi mumkin. Eger her uyghur 10 xitaygha tétiyalidi dégendimu aranla ikki yüz milyon xitaygha tétiyalaysiler. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 231 Muxter: undaq dégining bilen xitaydiki hemme xitay shinjanggha kélip biz Séning Sherqiy bilen urushmaydighandu? (ikkisila külüp kétishti) Türkistaning» Wang lishyong: rasSéning ular hemmisiSherqiy shinjanggha kélip siler bilen urushmaydu. Türkistaning» Emma bu yerdikilerning keynide zor bir arqa sep bolup tirek bolup béridude, ular nimini telep qilsa shuni yetküzüp turmamdu? Muxter: manga qara, xitay siyasi, iqtisadi jehette birla weyran boldimu boldi, ular taladiki héch bir ishqa yétiship bolalmaydu. Ehwal tarixtin buyan shundaq bolup keldi. Iqtisadi weyranchiliq bashlandimu, derhal ichki urushqa kiriship kétidu. Xitay tarixi ene shundaq ichki urush bilen tolghan bir tarix. Wang lishyong: emma sen uning mundaqmu teripini körishing kérekte: ular ichki urushini tügetkinidin kéyin yene bashqilatin kéngeymichilik qilishnimu unutmighan-de! Muxter: emma ularning ichki urushliri bekla uzun dawam qilip kelmigenmidi? Wang lishyong: undaq bolishimu natayin, qarimamsen, 1911-yiliqi shinxey inqilawida xitay parchilinip ketken idi. Arqidinla tibet musteqil boliwaldi. Shinjangdiki yang zénshinmu musteqil padishaliq tikliwalghan, emma aridin uzun ötmeyla jang keyshi deslepte millitarislarni bir terep qiliwaldi. 30 nechchinchi yilisi tibetni qayturiwaldi. U chaghda benchen bilen dalay ottursida zidiyet bar idi. Shunga benchen xitaygha qéchip bériwalidu. Shuning bilen xitaylar benchenni apirip qoyimiz dégen bahane bilen nechche ming eskerni tibetke kirgüziwalidu, eger u yilliri yaponlar bésip kirmigen bolsa jang keyshi pilan buyiche heriket qilatti-de, tibetler uninggha zadila teng kilelmes idi. Uningdin kéyin nöwet shinjanggha kelgen idi. … 1939-yili yaponlar bésip kelgili turdi, shundaq qilip bu pilanlar uzun‟gha sozulup ketti. Dimekchi bolghinim, eslide unchiwalamu uzun‟gha sozulup kétishi natayin. Yiterki xitaylarda küch-qudret bolsun. U yene qaytidin kéngiyish yoligha atlinidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 232 Shunga deymenki, sen bekla paydiliq tereplirinila körüp hemmini parlaq kilechek qilip teswirlimekchi boliwatisen. Emma men bu ishinglarning bekla Séning Sherqiy müshkül bir ish ikenlikini hés qilmaqtimen. Méningche siler düch kélidighan Türkistaning» qiyinchiliqlar unche asen qutulghuli bolidighan qiyinchiliqlardin emes. Eger Séning Sherqiy ikki terep tengliship qalghan bolsighu urush qilalishi mumkin. … hetta Türkistaning» düshmen küchi nechche hesse küchlük, we hetta 8-10 hesse küchlük bolsimu tirkishimen, pütün amallarni ishqa sélip musteqilliq üchün küresh qilimen déyelishing mumkin. Emma düshmen bilen aranglardiki küch sélishturmisi yüzlerche hesse perq qilip turghinida, nimimu qilalaysiler démekchimen. Musteqil boliwalsaq amérika qoshunini teklip qilimiz Wang lishyong: eger bu ishning paydisiz teripinimu oylisang, birinchisi, shinjangda qép qalidighan xitaylar yenila xéli köp salmaqni teshkil qilishi mumkin. Ularning ensireydighini, shinjang musteqil bolup qalsa ularning hayati bixeterliki xewip astida qélishi mumkin dep ensirishidiken. Shunga ular shinjang musteqilliq kürishining aldini élishqa tirishidighanliqi éniq. Ikkinchisi, xitay ichki ölkilerde belgilik derijide tézginlesh küchini saqlap qalalighidekla bolsa, u halda xitay ölkiliridin esker keltürüp shinjangni basturishi turghanla gep. Yeni bosniye urushi bolghinida sirbiye bosniyidiki siriblarni qollighinidek weqeler körülishi mumkin. Üchinchisi, jahan qattiq qalaymaqanliship kétip, xitay merkizi hökümiti döletni tézginliyelmigidek ehwalgha chüshüp qalghidek bolghinida, shuningdek uyghurlarmu rastinla shinjangdiki yerleshken xitaylarni yéngiwalalighidek küchke ériship musteqilliqini élan qiliwalalighinidimu xitay menggü ichki urush qaynimi ichide qélishi mumkin emes. Shunga, xitay weziyiti muqimlishipla qalidiken, qaytidin milli ghorurini kücheytip qaytidin shinjangni boysundurushqa atlinidu. Xitay hergizmu shinjang musteqilliqini étrap qilmaydu. Ular Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 233 shinjangdiki musteqilliq heriketlirini bir qétimliq toplang, bölgünchilik depla qarap, bu weziyetniSéning tüzeshke, bu yerni qaytidin tartip élishqa tirishidu. Sherqiy Türkistaning» Muxter: eger xitay shinjang musteqilliqini étrap qilghili unimisa, u halda ular Séning Sherqiy rosiyining sibiriyisinimu étrap qilmasliqi kérek emesmidi? Xitaylar ulargha bizning adimimiz Türkistaning» shunche köp turughluq nime üchün shunche az yerde yashashqa mejbur bolidikenmiz diyelishi kérek idi. Emma ish undaq bolmaydu. Xitay hökümetliri tashqi mongghulning musteqilliqigha maqul déyelidighu, buni jang keyshi qobul qilalidi, kompartiyimu qobul qilalighan. Wang lishyong: shinjang mesilisini undaq sélishturghili bolmaydu-de! chunki shinjangdiki musteqilliq weziyiti waqitliq bir hadise idi. Uning musteqilliq tarixi yoq. Eger shinjang musteqilliqi 10-20 yil saqlinalighan bolsa idi, sen dégendek ehwal mumkin bolghan bolar idi. Emma silerdiki musteqilliq birer yil yaki birer yérim yildekla turalidi. Xitay kélip qaytidin muqimlashturiwalalighan. Muxter: eger xitay shinjang musteqilliqini qobul qilghili unimisa, xuddi chécheniye bilen rosiye ottursidiki urushqa oxshash choqum uzun‟gha sozulghan ichki urush yüz bérishi mumkin. Uning üstige xelqaramu xitaylarning undaq qilishigha yol qoymaydu. Eger chet‟ellikler xitaygha ambargo qoyghili tursa, xitaylar bu cheklimige berdashliq bérelmey qalidu. Wang lishyong: undaq dégining bilen chet‟ellikler xitaygha zadi ambargo jazasi qollinamdu-qollanmamdu, buni nedin bilisen? Muxter: choqum qoyidu! (wang külüp kétidu) hazir téxi bundaq bir weziyet otturgha chiqqini yoq, eger undaq bir weziyet peyda bolghinida shinjang musteqil boliwélipla amérikining esker turghuzushigha maqul deydighan gep. Amérikiliqlar kélip herbi bazilarni quriwalsa xitaylar yene bésip kirelermu? Wang lishyong: eger amérika esker turghuzushqa unimisichu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 234 Muxter: amérikiliqlar birsining yérige esker turghuzushqa bekla amiraq xeq Séning Sherqiy (wang külüp kétidu). Shinjang dégen asiyaning merkizidiki bir yer. Burun ular Türkistaning» bu yerge esker turghuzalmaytti. Bundaq merkezdiki bir joghrapiyilik orun, Sherqiy esker turghuzushqaSéning bekla mas kélidighan bir yer hésaplinidu. Türkistaning» Wang lishyong: bu dégen séning xiyaling. Hazirqi zaman urushi dégen undaq bir merkez deydighan yerlerge unchiwalamu éhtiyajliq bolup ketmeydu. Ularning heriketchan küchliri xalighan yerdin yötkilelishi mumkin. Muxter: ughu shundaq idi. Emma amérika éraqqa hujum qilish waqtida türkiyidiki bazisigha muhtaj bolmidimu? Bu toghriliq ular bilen meslihetlishishimiz mumkin. Yene bir tereptin shinjang etrapidiki orata asiya döletlirimu imkan bar shinjang musteqilliqigha yardem qilishi mumkin. Ular chégrasining xitay bilen chégradash bolup qélishini hergiz xalimaydu. Ular xitay chégrisi özliridin qanche yiraqqa ketse dlitini shunche bixter hés qilishidu. Wang lishyong: séning bu xiyalliring, pütünley yaxshi terepnila oylighining bolup, shu arqiliq kelgüsidin ümidlinip yüridikensen. Emma méning qarishimche buningdimu bir xewp mewjut, eger sen ghelibe qilishqa bolghan ümidni bekla choq qiliwalsang, bashqiche pilanlar üchün orun qalduralmaysen. Qiyinchiliqinglarning qanchilik éghir ikenlikinimu oyliyalmay qalisen. Béridighan qurbanlar qanchilik, buninggha berdashliq bérip kitelemsiler, bundaq bedel töleshning hajiti barmu-yoq? Bularni oylinip béqish kérek emesmu? Bulargha oxshimaydighan bashqiche birer chare, bashqiche bir yol heqqide oylanmamsiler? Muxter: xitay tarixi dégen assimilatsiye qilish tarixidin bashqa nerse emes. Xitaylar tinmay assimilatsiye qilip kelgen, mongghullar kiriwidi ularni assimilatsiye qilip yoqutiwetti. Manjular kiriwidi ularnimu assimilatsiye qilip tügetti. Eger uyghurlar bilen xitaylar bir xil muhit ichide yashaydighanla Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 235 bolidiken, axirida ularmu assimilatsiye qilinip yoqutulidu. Aqiwet uyghurlar yoqla bolup kétishiSéning mumkin. Yeni Sherqiy pütünley yoqutildi dégen gep. Türkistaning» Wang lishyong: silerche uyghurlar, xitaylar bilen birge yashisila aqiwette Séning Sherqiy uyghur yoqulup kétermu? Türkistaning» Muxter: shundaq, yoqulup kétidu! bu ikki milletning san jehettiki perqi bekla chong, eger bundaq nopus perqi muwazinitini saqlap qalalmaydiken, uyghurlar assimilatsiyilinip yoqulushtin qutulalmaydu. Mana bu xitayning ezeli tarixi. Wang lishyong: séningche nopus sanidiki muwazinetni qandaq qilghanda saqlap qalghili bolidu? Muxter: xitay köchmenler éqimini toxtitish arqiliqla saqlighili bolidu! Wang lishyong: he mana, bu dégining mesile hel qilishning bir yoli bolup qélishi mumkin. Buning üchün zadi musteqil bolmisaq bolmaydu dep turiwélishning hajiti yoqte. Muxter: emma buni xitaylar qobul qilmaydu-de! Wang lishyong: qobul qilmasliqi natayin. Senmu qandaq bir terep qilghanda andin xitaylarmu qobul qilalaydighan bolidu dégen mesilide bash qaturushing kérekte. Muxter: eger bundaq orunlashturushni xitaylar qobul qilalighinida, shinjangni musteqil qilimiz dep turiwélishningmu hajiti yoq. Qan tökülüshtin saqlinish, zorawanliqlardin saqlinish, urushtin saqlinish üchün dölet qurush teliwini qoyup turushqimu bolidu. Yüksek aptonomiye yolgha quyulghinida, yeni hazirqi pelestinlerningkidek yüksek aptonomiye bolghinida belkim köp sandiki kishilirimiz qobul qilalishi mumkin dep oylaymen. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 236 Séning Sherqiy Yüksek aptonomiye dégenlik xongkong modisi dégenlikmu? Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: séningche xitaylar qandaq wedilerni berginide, yaki uyghurlar bilen qandaq bir munasiwet tikliyeliginide uyghurlar musteqil dölet qurush teliwidin waz kéchip yüksek aptonomiye sheklige maqul déyishi mumkin? Muxter: siyasi jehette musteqilliq bolishi kérek. Yeni siyasiy jehette özini özi bashquridighan bolush; Hazirqi xitaylar arisidiki qanunluq puxralarni ayrip chiqish, bu yerge medikarliq qilishqa kelgenlerni shinjangdin chiqiriwétish kérek. Shinjanggha undaq süpiti bekla töwen xitalar kérek emes. Bu yerde tughulghan, nopusi meshede bolghan, shinjangda héch bolmighanda 20-30 yil yashighanlarni qaldurup, qalghanlarni qayturiwétish kérek. Eger adem lazim bolup qalsa her yili belgilik bir san bikitip xitaydin keltürüp ishlitishke bolidu. Emma bundaqlar choqum qaytip kétishi kérekki, hergiz köchmen qilip qobul qilishqa bolmaydu; Andin kéyinki mesile iqtisadi musteqilliq mesilisi bolup, özining maliyisini öz qolida tutup ishlitish intayin muhim ehmiyetke ike. Tashqi sodidimu erkin bolalishi kérek; Yene bir mesile, xitay hökümiti shinjangda chégra mudapiye qisimlirini turghuzsa bolidu. Emma sanini mutleq cheklep tutush kérek. Mesilen qirghizistan bilen qazaqistan chégra boylirigha esker turghuzushning qilche hajiti yoq. Xitaygha tehdit boliwatqan dölettin yalghuz hindistanla bar, pakistan asanliqche xitaygha chéqilalmaydu. … u dégen xitay bilen bekla yéqin ötidighan bir dölet. Shundaq bolghachqa peqet hindistan-pakistan boylirighila esker turghuzushqa bolidu. Qalghan chégralargha esker turghuzushqa bolmaydu; Axirqi bir mesile qanunning herqaysi jehetlerdiki musteqilliqi mesilisi. Wang lishyong: sayahet qilidighanlar qandaq qilishi kérek? Xitay yéridin shinjanggha kirishte ulargha wiza lazimmu? Pasportchu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 237 Muxter: pasporti bolishi kérek, emma wiza élinmaydu. Wiza kéchirim qilinidu Séning Sherqiy (wang külüp kétidu, muxtermu awazini kötürüp sözleshke bashlaydu). Hazir Türkistaning» xongkonggha barmaqchi bolsang pasporting bolishi kérekqu! eger pasport Séning Sherqiy ishletmiseng aqqunlar nopusini qandaq tézginliyeleysenki? Kimlik kartushkisi Türkistaning» dégen hemmila yerde ötiwéridighan nerse, xalighanche éqip yürgili bolidu. Shunga kimlik tarqitip nopus éqimini tézginliyelmeysen. Shunga xongkongningmu pasporti bar iken‟ghu, xitay bayriqimu yene ésighliq. Wang lishyong: shinjangliqlar xitaygha barmaqchi bolsimu pasport bilen bérishi kérekmu? Muxter:shundaq, emma oxshashla wiza kéchirim qilin‟ghan bolidu. Xitaygha kirse bolush-bolmasliqini tamojnidikiler belgileydu. Wang lishyong: kimlerning kireleydighanliqi, kimlerning kirelmeydighanliqi nimige asaslinip belgilinidu? Muxter: ularning ölchimini xitay terep özi belgileydu. U bizning ishimiz emes. Wang lishyong: yaq, méning sorighinim shinjangdikilerning ölchimi. Qandaq xitaylar shinjanggha kirip qandaqliri kirelmeydu? Buning birer qanuni belgilimisi bolamdu? Muxter: hazir eng muhim boliwatqini köchmenler éqinini cheklesh mesilisi. Bu köchmenler éqini mesilisi bekla diqqetni qozghawatqan bir mesile. Nechche künning aldida shinjang gézitide bir xewer bésilghan bolup, uningda ili deryasi etirapida keng échishni ishqa ashurush üchün dölet 12 milyart ywen meblegh ajratqanliqini, u yerlerde 10 milyon mo yerni achmaqchi boliwatqanliqini yazghan. Bu ishlarmu heqichan yene shu köchmenliri üchün qiliniwatqan ishlar. Emma ili deryasining etirapidiki boz yerlerni achimen Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 238 déseng ékilogiyilik muhitqa buzghunchiliq qilghan bolup qalmamsen? Molcherimche 5 milyon mo yerniSherqiy hésaplap körsem bir kilométir kenglikte, Séning 2500 kilométir uzunluqta bir karidorni teshkil qilidiken. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: köchmenler éqimigha cheklime qoyushta mutleq türde paspor Türkistaning» qollunush kérek déyishmu natayin, köchmen dégen ish istep baridighan xeq. Kelgüside undaq köchmenler türi emeldin qaldurulidighan gep, yene birsi xizmet kinishkisi tarqitish yoli bilenmu chekleshke bolidighu? Xitaydin shinjanggha bérip ishleymen deydighanla kishi choqum xizmet kinishkisi barlar bolishi, bundaq kinishkini qobul qilghuchi shu yerlik hökümet testiqlap tarqatqan bolishi, xizmet kinishkisi bolmighanlar qanunsiz ishlemchiler hésaplinip qanun‟gha xilapliq qilghanliq jinayiti boyiche jazalinishi bu ishni hel qilip kitelishi mumkin. Shundaq bolghinida her ikki terepning ademliri erkin bérish-kélish qilalaydu, xizmet éhtiyajidin ruxset qilin‟ghanlar shinjanggha kirishte choqum pasporti bolush kérek deydighan ishmu bolmaydu. Muxter: yüksek aptonomiyining ishqa ashurulushining ipadisi milletning musteqil yashiyalishi jehette körülishi kérek. Gerche tashqi munasiwetlerni merkizi hökümet biwaste bashquridighan bolghaniken, qolungda pasportung bolmisa köchmenler mesilisimu hel bolmaydu. Wang lishyong: méning démekchi bolghinim, sen ikki terepning öz‟ara kilishelishi üchün imkaniyetning bariche shertliringni tüwenlitishing kérek démekchimen. Eger sen pasport telep qilsang, chégrada tekshürüsh yolgha qoyulushi kérek dep turiwalsang, bu dégining asasen musteqilliqqa yéqinla bir telep bolup qalidiken. Muxter: her bir ölke arisidimu chégra barghu? Hetta ikki nahiye ottursidimu chégra bar. Undaqta … Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 239 Wang lishyong: emma bu déginingde kishiler bérish-kilish qilishta tamojnidin Séning Sherqiy ötidighan ish bolmaydu-de. Türkistaning» Séning Muxter: paspor telep qilishimning Sherqiy asasi meqsiti köchmenlerni tosash üchünla. Türkistaning» Sayahet qilidighanlarni qobul qilmaymiz deydighan‟gha héchkimning heqqi yoq. Emma sayahet qilish waqti toshqinida, uninggha yene birer-ikki ay, hetta üch ay waqit qoshup bérishkimu bolidu. Eger sen bu yerde ish qilimen deydikensen, munasiwetlik orunlargha bérip bu yerde ishlimekchi idim dep iltimas sunushing kérek. Eger birersi séni sinaq qilip ishlitip béqishni oylisa shu kishi uninggha höddiger bolishi kérek. Sinaq qilip ishlitish waqting toshqandin kéyin qayturilisen. Wang lishyong: qarighanda bundaq xongkong modili kéyin bek jiq mesile peyda qilidighandek turidu. Bezi siyasi organlar bu jayning mesilisini xongkong modili boyiche hel qilish lazim deydighan layihinimu otturgha qoyishi mumkin. Köchmenlerni cheklesh üchün choqum pasport tüzümini yolgha qoyush kérekmu? Muxter: xongkongning pasport tüzümini yolgha qoyushidiki birdin-bir meqsidi köchmen éqinigha chek qoyushni meqset qilidu. Yawrupaning hemmisila musteqil döletler. Emma ular erkin bérip kélishni cheklimeydiken. Xitay musteqil bolishimizgha yol qoymaydiken, meyli, yol qoymisa boptila, menmu séning dölet orningni qobul qilip turay désem, séning ademliring kélishke bashlisa men ularni qandaq tosiyalaymen? Wang lishyong: démekchi bolghiningni chüshendim. Muxter: shinjangdiki eng mulayim kishilirimizmu köchmenlerdin qorqidu. Wang lishyong: yenila köchmenlerni cheklesh üchün choquum pasport tüzümini yolgha qoyush kérek déyish shert emes. Bayam ben dégendek Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 240 xizmet kinishkisi charisidin paydilinishqa bolidu. Chunki, köchmen dégen bu xeq ish qilalighinidila andin yashiyalaydighan Séning Sherqiybir xeq. Eger u yénigha pul sélip bu yerge kelse idi, bir hésapta sanga pul bergili kelgenliki bolup qalatti. Türkistaning» Uning üstige undaqlarmu bu yerde cheksiz uzun turupmu kitelmeydu. Shunga Séning Sherqiy undaqlardin bu yerde qélip ishleydighanlirila köchmen hésaplinalaydu. Eger Türkistaning» bu yerde turup ishleshni niyet qilghinida choqum xizmet kinishkisi üchün iltimas sunishi lazim. Eger yerlik uni lazim qilimiz dése, ishlesh kinishkisinimu shu yerlik özliri tarqitishi kérek. Eger yerlik hökümet kinishke bermise ishliyelmeydu. Yaki shuninggha qarimay ishlewergen bolsang, qanun‟gha xilapliq qilghan bolup qalisen. Qanun‟gha xilapliq qilghanlar choqum jazagha tartilidu. Shundaq bir terep qilin‟ghanda, yerlikler lazim qilidighan kesipi xadimlarla bu yerge kilip ishliyeleydighan, qalghanlargha ishlesh kinishkisini bermisengla ishliyelmeydighan weziyet shekillinip, köchmenlerge chek qoyush meqsidigimu yetken bolisen. Bundaq bir usul qollansang, köchmen mesilisini hel qilip kiteleydighanliqing üchün, yene pasport tüzümini yolgha qoyushning, kirgen-chiqqanlarni tamojnidin ötküzimen déyishning zörüriyiti barmu? Muxter: biz xongkonggha barimiz dések bizdin wiza telep qilidiken‟ghu. Méningche bolghanda xongkonggha wiza telep qilishmu ketmeytti. … Wang lishyong: toxta, sen awal méning su‟alimgha jawap bermemsen, men dégen bu usul bilen köchmenler mesilisini nimishke hel qilishqa bolmaydu? Sen ulargha ishlesh kinishkisi bermiseng, ularmu köchmen hésaplanmaydu. Eger u yoshurun ishlep yürgen bolmisila köchmenlikke kirmeydu. Emma yoshurun ishlise jérimane qoyush, tutup turush yaki chégradin qoghlap chiqirish jazasi bérilidu. Muxter: undaq bolghinida milliy toqunush kélip chiqidu-de. Wang lishyong: séning déginingdek bir chégra tosiqi ornitip kiripchiqqanlardin pasport tekshüreymen dep turiwalsang andin milli zidiyet Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 241 chiqishini körisen téxi. Méningche bundaq dep turiwalsang, séning bilen söhbet qilalmay qalimiz. Sende Sherqiy söhbet ötküzüsh semimiyiti yoq iken dep Séning qarashqa mejbur bolimen. Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: boptu, menmu sendin bir ishni sorap baqay, sen dégendek undaq Türkistaning» yüksek apotonomiye sheklide shinjangni nime dep ataysiler, yeni dawamliq shinjang dep atawiremsiler bolmisa? Wang lishyong: isim talash-tartish ishini yene bir qétimda tartishsaq deymen. Muxter: yaq, bu bir yalghuz atalghu mesilisila emes. Yene bir ish, eger biz chetke chiqmaqchi bolup qalsaq, bu yer yüksek aptonomiye bolup qurulidighanliqi üchün bu yerde bash elchixana échish mumkin emes. Bu yerde peqetla konsul turghuzushqila bolidu. Biz konsulxanigha bérip wiza almaqchi bolsaq bizde qandaq pasport bolishi kérek? Yaki xitay pasportini ishlitiwiremduq? Wang lishyong: bir dölet tewelikide bolghining üchün eliwette birxil pasport qollinisende. Muxter: yüksek aptonomiye bolghaniken choqum özengning pasporti bolushqa tigishlik emesmu? Wang lishyong: (külüp ketti) undaq gep yoqtu? Muxter: yüksek aptonomiye dégende choqum özining pasporti bolishi kérek! Wang lishyong: amérika bilen shiwitsiyige oxshash fidiratip tüzümdiki döletlerde her bir pidiratsiye qarmiqidiki shitatlar intayin küchlük musteqil xaraktirige ige, öz aldigha qanunmu chiqiralaydu, amérikining herqaysi shitatlirining qanunlirimu bir-birsige oxshimaydighan halette turughluqmu ularning hemmisila oxshash bir xil pasport qollinidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 242 Muxter: u dégen amérikiliq, xitaylargha oxshimaydu. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: sen dewatqan xitaymu kilechektiki xitay, umu bügünki Séning Sherqiy xitaygha oxshimaydu-de. Türkistaning» Muxter: shu chaghdimu yenila bügünkige oxshap kétidighan kimlik ishletsek nime perqi qaldi deysen (qaqahlap külüp kétidu). Wang lishyong: yaq oxshash emes. Sen dégen öz rehberliringni özeng sayliyalaysen, bu yerning qanunlirinimu özeng belgiliyeleysen, özengning saqchisi bolidu, ixtisadi jehettinmu musteqilsen, bügünkidin köp perqliq! sen ishlesh kinishkisi arqiliq ichkirsidin kilip ishleymen deydighanlarnimu chekliyeleysen. Men tibetliklergimu mushu teklipni bergen idim. Qanun boyiche belgilesh usuli boyiche «medeniyetlerni qoghdash rayoni» qurup chiqish lazim. Chunki köchmenler köpiyip ketse bu jayning özgiche medeniyitining saqlinish we dawéamlishishi tehdit astida qalidiken. Bundaq mesililerni bir dölet teweliki astida qanun qurulushliri wastisigha tayinip hel qilishqa bolidighan asan ishlar. Undaq bolmay, bir dölet ichide bir munche chégralarni qoyiwalsang, ayrim-ayrim pasport ishletseng bir dölet bolmay qalidu. Eger yaq, men qet‟i shundaq telep qilimen dep turiwalsang, u chaghda senmu yol qoymisang, urush qilimen dep turiwalsang, qanche adem chiqim bolsa meyli dep turiwalsang. Emma del bu geplerni qiliwatqan kishi milletning bir jewhiri, bir ziyalisi turup, «erkinlikke érishelmisek ölsekmu meyli!» dep turiwalsa qandaq bolidu? Ölidighini undaq deydighanlar emes, belki puxralar tursa! (ikkisi bir dem jimip qélishti). Kelgüsi heqiqetenmu qiyinchiliqlar bilen tolghan bir jeryan bolidu. Ikki terepning ortaq noqtigha kilelishi heqiqetenmu asan‟gha chüshmeydu. Chunki tarix peyda qilghan bu perq waqit ozarghansiri téximu chongiyip baridu, ikki terepning telepliri, mumkinchilikler, uyghun pursetliri perqimu barghansiri zoriyip kétidu. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 243 Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Uyghurlar urushta bekrek ziyan tartip kétidu Muxter: xitaylarning tarixtiki eng küchlük, eng zorayghan waqti mushu dewrlerghu deymen, shundaqmu? Wang lishyong: tarixta xitaylar dunya boyiche aldinqi bir-ikkinchi orunda turghan waqitlirimu bolghan déyishing mumkin. Ishlepchiqirish omumi qimmiti jehette tang we song dewrliri dunyadiki birinchi qatarda turghan déyishke bolidu. Muxter: undaq dégining bilen, tang solalisi izchil qalaymaqanliq ichide ötken bir dewr emesmidi? Wang lishyong: tarixi kitaplarda turaqliq dewrlerni “shundaq qilip bir esir muqimliqini saqlidi” depla ötküziwétip, qalghan yerliride sapla qalaymaqan waqitlarni yazghachqa shundaq körinidu. Bügünki xitayning muqimliqini déseng, buningghimu aranla 50 nechche yil boldi. Bu héchqanche bir tarix emes. Uning üstige bu tarixnimu unche bek muqim bir tarix dep éytishqimu bolmaydu. Burunqi xanliqlar nachche on yil, hetta yüzlerche yil tip-ténch öteligen iken. Buni qoy, biz yenila bayiqi gépizge kéleyli, urushtin saqlinish dégen her ikkila terep qobul qilalaydighan yol quyushlar arqiliqla emelge ashidighan bir ish. Shunga bashqiche hel qilish charilirining bar-yoqliqinimu köpirek oyliship körüshke toghra kélidu. Eger bashqa yol tépilmay, zadi urushup mesile hel qilimiz deydighan ish bolsa, urushta eng éghir ziyan‟gha uchraydighan terep beribir puxralardur. Uyghurlar bilen xitaylar ottursida bundaq bir urush partilap qalsa eng köp ziyan‟gha uchraydighan terep yenila Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 244 uyghurlar bolup, xitaylar uninggha qarighanda anche bek köp ziyan‟gha uchrimaydu. Chunki xitaylar urushta uyghurlardin bir hesse artuq adimini Séning Sherqiy qurban berdi désengmu, bu chiqim xitay omumi nopusi ichide igelleydighan Türkistaning» nisbiti héchqanche hésaplanmaydu. Chunki xitay nopusi bekla köp. Shunga Sherqiy men hergiz urushupSéning mesile hel qilishni … Türkistaning» Muxter: emise bizmu silerning nopus azaytishinglargha yardemchi bolmaylimu, urushta silerdin ölidighanlarning köp bolghanliqi silerge ziyan emes belki nopus azaytishinglargha qilin‟ghan bir yardimimiz hésaplanmasmu? (ikkisila külüp kétishti) Wang lishyong: undaq dégining bilen uyghurlarning yoqatqini xitaylargha sélishturghanda bekla köp bolup kétidu. Shunga men shinjangning musteqil boliwélish-bolmasliqigha perwayim pelek dep qaraymen. Méning kütidighinim, xelqning turmush sewiyisi kötürülsila kupaye. Buni ishqa ashuralishi üchün bashqa bir dölet quriwalsimu meyli deymen. Emma xitaylar arisida méningdek oylaydighanlar bekla az. Shundaq iken, bu xil weziyetni qandaq bir terep qilishnimu oylanmay bolmaydu. Shunimu unutma, men bu yerde peqetla su‟al sorighuchi süpitidila séning bilen söhbetleshmektimen. Men séni qayil qilaychu dep sözlewatqinim yoq. Yeni siler ya hörlük, ya ölüm dep urushmaqchimu yaki bir ziyali bolush süpiting bilen, bir milletning jewhiri bolghining üchün imkaniyetning bériche xelqingning qurban bolup kétishidin saqlinishning yollirinimu oylinishing kérek? Muxter: eliwette bunimu oylinishimiz kérek. Eger urush qilmayla mesile hel qilish yolini tapalisaq nime dégen yaxshi bolatti. Buning üchün bir qisim ziyanlarni tartsaqmu héchqisi yoq idi. Wang lishyong: emise siler bu jehette qandaq oyunglar bar, bu jehette qobul Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 245 qilalaydighan birer chek belgilep chiqalidinglarmu? Yeni qaysi yergiche siler bundaq tallashqa yol qoyalaysiler?Sherqiy Séning Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: buning birdin bir yoli, bayan déyishkinimizdek yüksek aptonomiye. Yene bir mesile, buTürkistaning» yerning ismi mesilisi we dölet bayriqi mesilisi. Shinjang dégen bu isimni héch kim qobul qilmaydu. Chunki öz ismingnimu qoyalmisang sanga aptonomiye dégen nede turuptu? Yene bir ish dölet bayriqi, a q sh ning her bir shitati özining dölet bayriqigha ige. Andin qalsa iqtisadi jehettiki musteqilliq mesilisi. Bu töt mesile méningche hel qilinishi shert bolghan eng muhim mesile. Sherqi Türkistanning ismi Wang lishyong: siler telep qiliwatqan bayraq sherqi türkistan bayriqimidi? Yeni üch wilayet inqilawi dewridiki shu bayraqni démekchimiding? Muxter: he‟e, u bizning dölet bayriqimiz. Wang lishyong: siler maqul deydighan isim sherqi türkistan, shundaqmu? Muxter: bu isimgha naraziliq bildüridighan birmu kishini tapalmaysen. Burun orta asiyadikiler uyghuristan dések dep teklip qilishqanidi. Emma qazaqlar, qirghizlar, özbekler bu isim astida chetke qéqilghandek uqum bérip qoyidiken. Ular qopup bizning ornimizni qobul qilmapsiler, bizning ornimizni ajizlashturup qoyupsiler déyishi mumkin. Ularmu shinjangning muqimliqi üchün intayin muhim tesir körsiteleydu. Eger sherqi türkistan dep atalghinida Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 246 buning ichige barliq türki milletler kiridighan bolghachqa, qazaq, qirghiz qataridiki milletlerning teng barawerlik hoquqlirimu bu isim bilen Séning Sherqiy kapaletlendürülgen bolidu. Chunki ularning hemmisila türki bolghachqa, bu Türkistaning» döletning ismimu türki döliti bolishi kérek. Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: burun mes‟otmu türki ölkisi dep atisaq dégen teklipni bergen iken. Muxter: 1948-yilqi min‟go hökümitining shinjang gézitide mundaq bir maqale bésilghaniken: «xosh xewer! jang keyshi xitay türkistani dégen isimni qobul qildi!» dégen maqalida jang keyshi xitay türkistani dep atilishqa qoshuldi, bundin kéyin shinjang dégen isim bilen birge bu isimmu teng ishlitilidighan boldi, dep yazghan iken. Shu gézitni menmu oqughan idim. Jang keyshi xitay türkistani dégen‟ge maqul bolghanliqi, xitayning qol astida bir türkistan bar dégenlikni qobul qilghanliqini körsitetti. Emma aridin ikki ay ötmeyla borhan shehidi bilen exmetjan qasim ikkisi birliship mes‟ot sabirigha qarshi chiqidu. Shundaq qilip borhan ölke bashliqi bolghandin kéyin u isimmu emeldin qaldurulghan. Emma biz yenila yéngidin bir yer ismi uydurup chiqsaq bolmaydu-de. Bu yerning tarixtin béri ismi bar bir yer tursa. Chet‟ellikler izchil türde bizni sherqi türkistan dep atap kelmekte. Rosiye yazghuchiliri bilen en‟giliyilik yazghuchilar, yene amérikiliq yazghuchilarmu kitaplirida bizni sherqi türkistan dep yézip kéliwatidu. Wang lishyong: séningche eyni waqtidiki min‟go hökümiti bilen déyishken xitay türkistani (chini türkistanni démekchi − t) dep atashqa bolmasmu? Muxter: (birdem oyliniwalidu) chin sherqi türkistan dése bolar belkim. Bu yerdiki sherqi dégen sözni hergiz qalduriwétishke bolmaydu. Chunki biz dégen türkilerning eng sherqidiki türklerdinmiz. Eger yurtimizning ismidin Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 247 sherq dégenni chiqiriwetsek u chaghda xitay milletliri dégen uqumni kéngeytip ishletkenSéning bolup qalimiz.Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: kelgüside jongxwa milliti deydighan Séning Sherqiy qaldurilidu emesmu? Türkistaning» uqummu emeldin Muxter: yaq, undaq qilishinglar natayin. Mumkin emes! (wang külüp kétidu) chin sherqi türkistan dégen bu isim bizning jongxwa milletliridin emeslikini ochuq ipadiliyeleydu. Chunki bu yer xitayning sherqi emes belki gherbi teripi. Shunga bizmu türkilerge tewe millet hésaplan‟ghan bolimiz. Bundaq bir éniqlima del shu sherqi sözining barliqidin kélidu. Wang lishyong: eliwette séning dégenliringmu orunluq. Emma hazi sherqi türkistan dégen bu isimni hökümet da‟iriliri bekla sésitiwetti. Uni bir milyart üch yüz milyon xitay qelbide qobul qilghili bolmaydighan nersige aylandurup qoydi. Eger ikki terep ortaq bir kilishim hasil qilmaqchi bolidiken, bu isimni özgertish üstidimu oyliship körsek bolmasmu? Muxter: undaq qilsang bu yéngi isimni bekla köp ademlirimiz qobul qilmaydu. Wang lishyong: qobul qilish-qilmasliqmu ikki terepning bir-birsini közde tutushigha baghliq ishqu? Muxter: undaq dégining bilen bizning bugün qorqunushluq halgha keltüriwétilgen ismimizni peyda qiliwatqan xitay hökümitimu u chaghda yoqulup, kéyin kélidighan hökümet bu isimning inawitini qayta eslige keltürelmesmu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 248 Wang lishyong: qayta eslige keltürüsh unche asan ish emeste. Sen dégendek, u chaghda bügünkiSéning hökümet mewjut bolmay, uning ornigha yéngi hökümetni Sherqiy saylaydighanlar yenila mushu xelqte. Bu xelq saylam hoquqini alduq depla Türkistaning» kallisini biraqla özgertip eqil bilen ish qilidighan bolup kitelemdu deysen, u Séning Sherqiy chaghdiki xelq beribir bügünki xelqning dawami tursa. Yeni rosiye xelqi awaz Türkistaning» bérish arqiliq chécheniyige esker kirgüzüp ularni basturushni testiqlighinigha oxshashla ish bolmamdu. U chaghda téxi hökümet xelqning teliwini bekirek anglaydighan halgha kélidu. Muxter: ular dégen xitaydiki puxralar. Ular chini türkistan bilen chin sherqi türkistani ottursidiki perqqe unche bek diqqet qilip kétishi natayin bolmasmu? Eng muwapiq amillardin shekillen’gen parlaq kilechek Wang lishyong: sen hemme ishning eng paydiliq bolghan teripinila oylaydikensen. Sen esli qandaq bir netijini arzu qilmaqchisen? Sen ishlar mana mushundaq hel qilinishi kérekla deydikensen. Emeliyette nedimu undaq asan ish bar? Bayam sen dégen xitaylar shinjangdin ayrilip yurtigha kétishi kérek, xitay hökümiti shinjang musteqilliqini étirap qilishi kérek, amérikiliqlar xitayni parchilishi mumkin dégendek özenglargha paydiliq bolghanla amillarni bir yerge yighiwalidighan geplerni qilidikensen. Shunga sen istiqbalinglarni bekla parlaq qilip teswirlimekchi boliwatisen. Undaq dégining bilen emeliyette nurghun jehettiki ishlar sen arzu qilghandek méngip ketmeydu. Muxter: belkim méning perizimdikidinmu yaxshiraq bolup qalmasmu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 249 Wang lishyong: emma séning arzu qilghiningdin better bolup chiqsichu? Yaxshi teripinila oylimasliqing Eslide yaman tereplirini bekirek bash Séningkérek. Sherqiy qaturup oylinish kérek idi. Shuninggha aldin teyyarliqing bolishi lazim. Türkistaning» Hemmini yaman tereptinla oylisang bek bolup ketse ishenchisizlik mesilisila Sherqiy körülishi mumkin.Séning Emma yaxshi teripinila oylap turiwalsang, nurghun Türkistaning» ishlarda toluq teyyarliq qilalmay qélishing mumkin. Muxter: méning dégenlirim méningla qarashlirim emes. Bu dégen uyghurlar ichidiki eng motidil qarashtiki kishilerning deydighini. Men sanga sözlep bériwatqanlirim uyghurlar ichidiki motidilchilarning deydighanliriningmu eqelli telepliri hésaplinidu téxi. Eslide menmu xelqimning esli arzulirini toluq otturgha qoyushum lazim idi. Undaq bolmay men séning déginingge maqul dep pikir qilishqa kirishsem, u dégenlirim méningla déginim bolup qélip, séning uyghur jemiyitini tekshüreymen dégining quruq gepke aylinip qalmamdu? Wang lishyong: dégining toghra, esli mesilimu meshede bolsa kérek. Heqiqetenmu sen men uchrashqan uyghurlar ichidiki eng mutidil birsi hésaplinisen. Chunki sen berdashliq bérip méning bilen bu mesililerni muzakire qilishaliding emesmu. Emma men chette körgen uyghurlar arisida bunchilikinimu tesewwur qilalmayttim. … Muxter: ular özlirini uyghurlargha wekil bolalaymiz, biz ularning wekili dep hésaplishidu. Shunga ular gep-sözliride asanliqche yol qoyushmay, öz meydanida qet‟i ching turidu. Emma men dégen héchkimge wekillik qilmidim. Men peqet özemningila qarashlirigha wekillik qilalaydighan birsimen. Wang lishyong: mana bu méning eng bek ensireydighan noqtam. Söhbetlishish dégende janliqliq bilen kélishish arzusi bolishi kérek. Emma Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 250 uyghurlarning meydani qet‟i özgermeydighandek körünidu. Ularda janliqliq bilen kilishishchanliq bekla az Sherqiy iken. Shunga men kilechektiki söhbette Séning kilishelmey gepni bashlar-bashlimayla söhbet meghlup bolidighan ish Türkistaning» körülemdikin dek qorqimen. Séning Sherqiy Türkistaning» Xitaylarning qobul qilishi aldinqi shertmu? Muxter: bizning söhbitimiz jeryanida sen izchil türde buni xitaylar qobul qilmisichu déginingni manga reddiye bérishning bir wastisi qilip kelmektisen. Séning déyishing boyiche alghanda, hel qilghuch amil bolghini xitaylarning qobul qilish-qilmasliq mesilisi iken. Eger xitaylar qobul qilmaydighanla bolidiken, bu ishni dawamliq talash-tartish qilishqa bolmaydu deydikensen. Undaq dégining bilen, bezi ishlarda xitaylar qobul qilalmaydighan ish bolghinidimu beribir maqul deydighan ehwallar bolishi kérek. Hemme ishni xitaylar qobul qilishi kérek, bolmisa kilishkili bolmaydu déyish toghra emes. Bu dégen ikkimiz olturup sözlishish arqiliqla yaki sen bashqa biriliri bilen sözlishipla hel qilghili bolidighan ishlardin emes. Eger bezi mesililer hel bolmay qalsa, uningda ching turiwalmay, bir mezgiil tashlap qoyulsa belkim bir qanche yildin kéyin ongshilip qalamdu téxi. Wang lishyong: méning u geplerni qilishim hergizmu xitaylarning meydanida turup sözligenlikim emes. Men xitaylarning manga nime dep qalidighanliqigha perwamu qilmaymen. Chunki bu mesililerni hel qilish ishi méning bilen sözlishish bilenla hel bolidighan ishlardin emes. Xuddi shuningdek amérikiliqlar bilenmu hel qilghili bolidighan ishlardin emes. Shinjang mesilisini hel qilishning qarshisidikiler bashqa birsi bolmay axirqi hésapta yene shu xitaylar. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 251 Muxter: menmu séning démekchi bolghiningni uqtum. Senmu xitaylarni Séning Sherqiy maqul dégüzeligidek telepler bilen usullarni tépip chiqishni oylawatisen. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: herTürkistaning» ikki terep qobul qilalaydighan dégin. Muxter: undaq dégining bilen, senmu xitaylarning qobul qilish mesilisini bekirek oyliwétip baramsen qandaq? Qarisam senmu gepliringde her da‟im xitaylar buningdin ziyan tartamdu tartmamdu dep oylap kétiwatisen. Siler bizning teleplirimizni qobul qilghininglarda tartidighan ziyininglar bekla köp, töligen bedilinglar bekla éghir bolup kitemdu qandaq dégennila oylaydikensen. Shundaqqu deymen? Wang lishyong: men rastinla bu jehette köpirek bash qaturidikenmen. (külüp ketti) Muxter: sen némishke bizni qobul qilamdu-qilmamdu, biz qobul qilmisaq qandaq qilish kérek dégenlerni köpirek oylanmaysen? Wang lishyong: chunki méning qarshimda olturghan sen tursang, men dégen sendin sorawatqan birsimen. Shu arqiliq bu ishlarni oylinishinggha yardem qilmaqchi boliwatqan birsimen. Eger men xitaylar bilen sözliship qalsam men ulardin buning tetürsiche: uyghurlar bu dégenliringni qobul qilalarmu dep soraymende! Muxter: senmu her ikki terepke oxshash mu‟amile qilishing kérekte. Wang lishyong: oxshimighan kishiler aldida oxshimighan mesililerge ehmiyet bérishim kérek emesmu? … Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 252 Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Türkistaning» Shinjangdiki mongghullarmu musteqilliq telep qilsichu? Muxter: sen yazghan «qatlamliq démokratiye» dégen kitawingda eger uyghurlar musteqilliq telep qilalighan iken, mongghullarmu telep qilalishi, tongganlarmu telep qilalishi mumkin dep yéziptikensen. Bu mesilide, mesilen mongghullarni alsaq, ular ikki aptonom oblastida qanchilik nopusi bar deysen? 120 mingmu? Wang lishyong: ularning adimi qanche bolsa bolsun, özlirining bir aptonom oblasti bar dégenlik ularningmu bundaq telep qilish qanuni asasqa ige dégenlik. Bu dégen manga tewe bir oblast démesmu? Muxter: uni mongghullargha kompartiye bergen tursa? Wang lishyong: uning bilen néme karing, mesilen uyghurlarda intayin qisqa muddetlik bir sherqi türkistan döliti qurghanliq tarixi bolghan. Bir qanche yillighu deymen, shundaqmidi? Umu siler üchün bir asas bolup bériwatmamdu? Muxter: yalghuz u yillarla emes, burun yüzlerche yilliq tariximu bolghan‟ghu? Wang lishyong: men sanga yéqinqi zaman döliti qurushunglardin gep qiliwatimen. Mongghullarmu bizning oblastimizghimu nechche on yilliq bolup qalghan‟ghu, sen musteqil bolalaydikensenu, men némishke sanga oxshash telepni otturgha qoyalmaydikenmen dep … Muxter: ular ichide bilidu özlirining nedin kelgenlikini, qazaqlarmu özlirining sirttin kelgenlikini bilidu. Ularning shinjanggha kélish tarixi unche uzun emes. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 253 Ular dégen rosiyining qolidiki we kéyinki orta asiya döletlirining milletliri hésaplinidu. Ular Séning bu terepke qéchip kiliwalghan. Ularning edebiyatchiliri Sherqiy bilen tarixchiliri buni étirap qilishidu. Ular kitaplirighimu shundaq dep Türkistaning» yézishidu. Qirghizlarmu 1918-yillarda qéchip ötken. Shunga shinjangda Séning Sherqiy yerlik millet ottursida toqunush bolmaydu. Bu yerdiki toqunush peqet xitay Türkistaning» bilen uyghur ottursidikila toqunush. Wang lishyong: sen her da‟im méning déginim toghra depla turiwalidikensen. Mesilen: ular bilidu, ular buni étrap qilidu, … dégendek. Emma emeliyette nurghun mesililer sen dégendek emeste. Méningche sen mesililerni yamini kélip qalsichu depmu oylinishing kérek idi. Ishlar téximu tesliship, chigishliship kétishi mumkin dep oylash kérek emesmu? Men shundaq oylashqa adetlen‟genmen. Tibetlerning mundaq bir temsili barken: tibetler da‟im yenimu köpirek bolsunnila oylaydu, xitaylar hemishe guman qilishipla yüridu. Muxter: turmush heqiqetenmu shundaq bir nerse. Namratlar chüshidimu yaxshi nersilerni chüsheydu, mesilen sirtqa chiqip biraqla béyip kétishni, turmushi biraqla yaxshilinip kétishni, yaki bir kéchidila dangliq birsige aylinip qélishni xiyal qilidu dégendek. Emma baylar chüshide undaq ishlarni chüshimeydu. Puli bekla köp bolghan milyonérlar chüshide aghrip qalghanliqini, karxanisining weyran bolghanliqini, qelende bolup qalghanliqini, dégendeklernila chüsheydu. Bu dégen bir psixologiyilik halet. Wang lishyong: emise men bir baywetchikenmende! (külüp kétidu) Muxter: sen qaysi chüshlerni köridighanliqingni bilmeydikenmen. Emma choqum shundaq, baylar namratlarning chüshige kiridighan undaq yaxshi ishlarni chüshimeydu. Chunki ularning oylaydighini bekla köp. Ularning mijezi bashqilardin guman qilish. Azsanliq millet kishiliri, tibetlernimu uchrattim, ular kishilerge bekla ishinip kétishidiken. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 254 Wang lishyong: emma ular keyni-keynidin pushmanda qalidu. Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: mekteptiki waqtimda méning bir oqutquchum manga: eger sen Séning Sherqiy bashqilargha ishenmiseng, bashqilarning ishenchisini qolgha keltürelmeysen, Türkistaning» eger sen bashqilarning ishenchisini qolgha keltürey deydikensen, awal sen bashqilargha ishinishing kérek, deytti. Wang lishyong: hazir birsige ishinish-ishenmeslik mesilisini emes qandaq qilsam tereqqiyat yolumda düch kélidighan mesililer bilen paydisiz amillardin qutulalarmen dégenni oylinip shuning aldini élish teyyarliqlirini qilidighan waqit. Yene birsi, paydisiz amillarni körüp turughluqmu pisent qilmasliq, uninggha diqqet qilmay ötüsh. Emma undaq paydisiz nersiler sen uninggha ehmiyet bermisengla yoqap kétidighan ish yoq. Waqti kélip uninggha düch kelginingde eger uninggha taqabil turush teyyarliqing bolmisa, u künlerde béshingni téximu bekirek aghritishi mumkin. Shunga, birer ishni muhakime qilishta imkan bar köpirek paydisiz tereplerdin oylighan tüzük. Uni her da‟im köz aldida tutup ish qilish kérek. Undaq ish bolmaydu dep sel qarash, uni oylimasliq toghra emes. Siyasi ghayini yoquri tutush Wang lishyong: shunga men bu mesilini oylighinimda uyghurlar terepte «üchinchi bir yol» ni oylaydighanlar, yeni shu dalay lama otturgha qoyghan «ottur yol» dégenni oylaydighanlar yoqmidu dep oylap kétimen. Bu yolning menisi, xitay téritoriyisi teweside démokratik usul boyiche tibet xelqining yüksek aptonomiyisini ishqa ashurush dégenlik idi. Uyghurlar herikiti ichide bundaq «ottur yol» tutidighan küch otturgha chiqishi mumkinmu? Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 255 Muxter: nurghunlighan chet‟ellikler deydiken‟ghu, zorluqsiz heriket bilen … Séning Sherqiy Türkistaning» Wang lishyong: yaq, yalghuz zorluqsiz heriket ishila emes. Bügünki künlerde Séning Sherqiy chet‟eldiki uyghurTürkistaning» teshkilatliri bir tereptin zorluqsiz tirkishish bayriqini kötürüp chiqqan bolsimu, yene bir tereptin milli musteqilliqnimu telep qilip musteqil dölet qurimiz deydiken. Eger musteqil dölet qurush yolida mangidighanla bolidikensiler, méningche kelgüside kélip chiqidighan toqunush bilen kélip chiqidighan qurban intayin éghir, buni emelge ashurush imkaniyitinglarmu yoq dégidek. Undaqta, bir qeder riyal tallashni ishqa ashurush mumkin bolmasmu, yeni xitayning siyasi qurulmisi ichide qélip turup, shu yerlik xelq asasida bu rayonda yüksek aptonomiyini yolgha qoyush yolini tallashqa bolmasmu? Muxter: bügünki künde yüksek aptonomiye mesilisini talash-tartish qilishidighan ademler bekla az. Chunki bügün yüksek aptonomiyini talashtartish qilidighan waqit emes. Wang lishyong: weten ichidiki uyghurlarmu musteqilliqni sözliship yüremdighandu? Muxter: shundaq, ular qandaq qilsaq musteqilliqni qolgha keltürelermiz dégennila oylanmaqta. Wang lishyong: ular musteqilliqni qolgha keltürüshke bolidu dep qarishamdu yaki köp qismi bundaq imkaniyet qalmidi déyishemdu? Muxter: imkaniyetler qalmidi deydighanlarmu yoq emes. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 256 Wang lishyong: séningche qaysi türdikilirining salmiqi éghir basqandek? Séning Sherqiy Türkistaning» Muxter: siyasighaSéning qiziqidighanlar arisida choqum musteqil bolalaymiz Sherqiy deydighanlarning Türkistaning» sani bir qeder köpirek. Siyasetke qiziqmaydighan kishilerning bu jehettiki gumanimu köp, ümid barmidu, dep guman qilidighanlar, yaki qachan musteqil bolalarmiz dep guman qilidighanlarmu bar. Emma ularning zadi qanchilik nisbetni igelleydighanliqigha bir nime diyelmeymen. Wang lishyong: shunga sen weten ichide yüksek aptonomiyini oylaydighanlar asasen yoq dep qaraydikensende? Muxter: xitay kompartiyisila hoquq tutqan bolidiken, yüksek aptonomiyidin peqetla ümid kütelmeymiz. Shunga ular yüksek aptonomiyini ishqa ashurush muhitining barliqqa kélishige peqetla ishenmeydu. Emma bu mesililer üstide bekirek bash qaturidighanlarning mutleq köp qismi yenila ziyalilar yaki dini zatlar. Déhqanlar bilen sheher ahalisi adette bundaq ishlargha bash qaturushmaydu, sözleshsimu birer ikki éghiz gep bilenla tügitishidu: ah, musteqil bolsaq néme dégen yaxshi bolatti-he! musteqil boliwalsaq turmushimizmu bügünkidin ming mertiwe yaxshi bolup kitetti! déyiship artuq bir nime déyishmeydu. Emma bundaq ishlar üstide bash qaturidighan ziyalilarning wezipisi hazirche teshwiqat basquchida, bu mesililerde ghayini yoquri tutqanning paydisi bar-de! eger sen he digendila yüksek aptonomiyini ghaye qiliwalsang, buni puxralargha chüshendürüp bolalmaysen. Nime u yüksek aptonomiye dégining? Xitaylar hazirmu silerge yüksek aptonomiye berduq déyishidiken‟ghu, aptonom rayonning re‟isinimu yerlikler özliri saylaydu, emma biz yerliklerning héchqandaq hoquqimiz yoq turmamdu? Déyiship, undaq aptonomiye dégenlerge peqetla ishenmeydu. Shunga ulargha téximu ulughwar ghayilarni sözlimiseng, ular dégenliringge peqetla qulaq Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 257 salmaydu. Shunga ghayini yoquri tutush kérek. Shu chaghdila ularning qiziqishini qozghiyalaysen. Shundaq bolghachqa, ziyalilirimizmu teshwiqat Séning Sherqiy jeryanida adette yüksek aptonomiye dégenlerni hergiz tilgha élishmaydu. Türkistaning» Bumu xuddi soda qilghandekla bir ish. Bahani yuquriraq qoysang, yeni sen Sherqiy ming som déseng Séning u sanga 50 somgha ber déyishtin nomus qilar? Eger sen Türkistaning» bahani yüz som qilip éytqan bolsang, xéridarmu qorqmayla 50 somgha talishalaytti. Shundaq iken, siyasi ghayilarnimu bekla tüwen qiliwalmasliq kérek. Bolmisa sanga héchkim qiziqmaydu. Wang lishyong: emma bu dégen sodigha oxshimaydighan bashqa bir ish tursa, yeni soda dégen bir tüz siziqliq heriket bolup, sen yoquri-töwen baha talishish bilenla mesilini hel qilalishing mumkin. Siyaset ishida, eger sen musteqil dölet qurimen dégen shu‟arni otturgha qoyghiningni bahani örlitish dep qarighining bilen, buning keltürüp chiqiridighan aqiwéti düshminingni aldin belgiliwélish bolup ipadilinidu. Buni xitaylar mana bular bölgünchilik qilmaqchi boliwatidu, ular bu tupraqlarni bizdin bölüp éliwélishni niyet qilishiwatidu dep chüshinidu. Shunga ular bu ishta séning bilen baha taliship olturmastin, silerni yoqatmisaq bolmidi depla qarishidu. Eger sen yüksek aptonomiye teliwini otturgha qoyghan bolsang, démek sen parchilimasliq sherti bilen eyni siyasi qélip ichide biz qandaq qilishimiz kérek dep oylighiningda otturluqta düshmenlishish haliti yoqalghan bolup, uning ornigha kéngishish mesilisi otturgha chiqqan bolidu. Eliwette, bu yerdiki yüksek aptonomiye dégenni qandaq chüshendürüsh mesilisini yene ayrim muzakire qilishimiz mumkin. Dalay lama yüksek aptonomiye dégen mesilini bekla éniq otturgha qoyghan bolup, uning déyishi boyiche alghanda tibetlikler öz ishigha özliri qarar qilish kérek dep éniq otturgha qoyghan. Ular, hazirqi aptonomiye dégini yalghanchiliq bolup, aptonomiye emeldarlirining hemmisini béyjingdin teyinlimekte, teyinlen‟genler tibetlik bolghandek qilghini bilen, u teyinlen‟genler tibetliklerning gépini qilmay béyjingning gépidin chiqmaydighan kishiler dep qarimaqta. Eger emeldarlarni yerlik özliri sayliyalighinida, ehwal bashqiche bolghan bolatti dep qarashmaqta. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 258 Dalay lama chet’eldiki uyghurlardin ümidsiz Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy Muxter: men shinjangdiki nurghun xitaylar bilen dalay lama mesilisi üstide Türkistaning» sözliship baqtim. Biz xitaylar bilen dalay lama mesilisi üstide sözleshkinimizde, ular bizni milli bölgünchi dep qarimastin bizni siyasi mesililerde pikirini otturgha qoyiwatidu dep chüshinidiken. Eger sen ular bilen shinjang mesilisi üstidila sözleshtingmu boldi, bu heqte öz qarashlirimizni déyishimiz haman bizni milli bölgünchilik hésyati küchlük déyishidiken. Shinjangdiki xitaylar dalay lamani uning meqsidi musteqilliq telep qilish dep hésaplishidiken. Ular dalay lama yüksek aptonomiye telep qiliwatidu dep qarimaydiken. Men ulargha bir ikki qétimla emes, hetta töt-besh qétimlap dalay lamaning meqsidi musteqilliq telep qilish emes dep chüshendürüp baqqan bolsammu ular qobul qilghili unimidi. Yaq, u dégen dalay lamaning aghzidiki quruq gep, eger uninggha yüksek aptonomiye bérishke maqul dédingmu, uni éliwélip ikki yil ötmeyla musteqilliq telep qilip turiwalidu, bu mutleq shundaq bir ish dep turiwalidiken. Nurghunlighan xitaylar dalay lama mesiliside ene shundaq qarashta iken. Wang lishyong: tebi‟i shundaq bolidu-de, xitay hökümiti tinmay shundaq dep teshwiq qilip kéliwatqan tursa. Bayam senmu dep ötkiningdek, bundaq geplerni adettiki puxralar ashundaq depla qoyishidu. Ular dégen bek bash qaturupmu yüridighan kishiler emeste. Sen sözleshken u xitaylar adettiki xitaylar. Eslide bu ishlargha qarar chiqiridighan siyasetlerge tesir körsiteleydighan xitaylar dégen bek yoquri bolmisimu qolida hoquqi bolghan, belgilik tesir da‟irisi bar jewher hésaplinidighan kishiler bolup, bu türdiki kishiler ishning zadi qandaqliqini yaxshi bilidu. Men silerni undaq qilinglar, mundaq qilinglar deydighan niyitim yoq. Men peqet uyghurlar arisida shundaq oylaydighanlarning bar-yoqliqini, ottur yol tutushni xalaydighan küchlerning Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 259 bar-yoqluqinila bilmekchimen. Men sirttiki uyghurlar bilen muhakime qilishqan waqtimdaSéning beziler bundaq ottur yolnimu oylashqanliqini, emma Sherqiy uyghurlarning hemmisila musteqilliq teliwide ching turiwalghanliqi üchün Türkistaning» bundaq qarashlarni otturgha qoyushtin qorqqanliqini, héch bolmighanda Séning Sherqiydéyishkenidi. Eger shundaq buninggha téxi shara‟it piship yétilmigenlikini Türkistaning» deydighan uyghurdin birsi otturgha chiqsa, séningche qalghanlar uninggha qandaq qaraydighandu? Muxter: buni héchkim xalimaydu! sanga bu heqte éytqinimdek, dalay lama yüksek aptonomiye layihisini otturigha qoyghinida meyli chet‟eldiki xitay démokratchiliri bolsun yaki xitay kompartiyisi bolsun, ularning héchqaysi dalay lamaning bu teleplirining qaysilirini qandurushqa bolidu, qaysilirini qandurush mumkin emeslikige, yaki bolmisa yüzde qanche pirsentini qobul qilishqa bolidu dégenler heqqide éniq bir néme dégili unimidi. Ular buninggha qarita héchqandaq bir layihini otturgha qoyup baqmidi. Shu seweptin, dalay lamaning ottur yoli xitayda mewjut emes. Wang lishyong: dégining toghra. Bundaq bir ish eliwette mewjut emes. Muxter: zorluq küchtin, qan tökülüshtin saqlinimiz deydikenmiz, ottur yolni talliwélishimizdin bashqa chare yoqliqini menmu qobul qilimen. Perizimche bizdiki kishilerning yérimideki ene shundaq qarashta. Undaq dégining bilen, bu ottur yol dégini zadi qandaq yol? Meyli hazirqi xitay da‟iriliri bolsun, yaki kelgüsidiki démokratchi xitaylar bolsun, ular qobul qilalaydighan bu ottur yol dégini zadi qandaq nerse? Ular béridighan yüksek aptonomiye dégini zadi qandaq bir nerse? Bu heqte téxi birer éniqlima otturgha qoyulup baqqini yoq. Eger undaq birer layihe otturigha qoyulghinida … Wang lishyong: bu dégen ikkila terep awal bundaq bir niyitining barliqini Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 260 ipadilep, biz bundaq ottur yol dégen layihini muzakire qilip körishimiz mumkin deydighan niyetke kelginidila andin öz‟ara muzakire qilishqa Séning Sherqiy bolidighan, bu jehettiki kélishim üchün söbet qilishlarda asta-asta shekillinip Türkistaning» chiqidighan bir nerse. Undaq bir layihini bashtila otturgha qoyup Séning Sherqiy békitiwétishke bolidighan ish yoq. Uni qobul qilimen dése heriketke kirishilidighan, yaqTürkistaning» dése … Muxter: dalay lama bundaq ottur yol dégnini otturgha qoyghinigha qanche yil boldi? Wang lishyong: rastinla xéli uzun yil boldi. Emma buningliq bilenla waz kéchishke bolmaydu-de! u hazir bu heqte xitay kompartiyisidikiler bilenla bu heqte söhbet qilishiwatidu. Emma xitay kompartiyisi bilen söhbet qilishimen deydiken, choqum her qandaq bir yolni otturgha qoysimu aqmaydu. Muxter: toghra deysen, ular bilen sözlishimen déyishning qilchimu paydisi yoq! Uyghurlardin wekil xaraktirliq birsi otturgha chiqishi kérek Wang lishyong: emma xitayning ijtima‟i tüzümi choqum özgiridu, kelgüsidiki xitayda bashqa bir küchler hoquq tutidighan bolishi mumkin. Undaqta, bundaq bir ehwal astida hemme birlikte bir türlük kéngesh ötküzüp turishigha bolmasmu? Bügünki künde ottur yolni ilgiri sürüshte mundaq bir paydiliq ehwalmu körülishi mumkin: dalay lama xelqara abroygha érishken bir shexs, kishiler uning dahiliqigha hörmet qilip kéliwatidu, shunga uningdin paydilinip xelqarada nurghun menbelerni heriketke keltürüsh imkaniyetliri mewjut. Eger shinjangdimu shuninggha oxshaydighan ottur yolni terghip qilidighan küchler Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 261 otturgha chiqip dalay lama bilen birliship öz‟ara bir-birsini qollap quwetliship heriket qilidighanlaSéning bolidiken, choqum intayin keng da‟irilik küchke ige bir Sherqiy quwet bolup shekillinelishi mumkin idi. Teywendiki gomindang partiyisimu Türkistaning» axiri birliship kétishni terghip qilishmaqta. Emma ular köpchilik qobul qilalaydighan erkinSéning démokratik Sherqiy tüzüm astidila birlikni ishqa ashurushqa Türkistaning» bolidighanliqini tekitleshmekte. Shunga teywenning bu layihige qoshulishi küchni téximu olghaytiwiteleytti. U dégen bay, 20 milyonluq nopus küchige ige riyal bir küch. Chet‟eldiki mongghullarning küchi hezirche ajiz körün‟gendek qilghini bilen, mongghuliye döliti bilen buryat mongghullirinimu birge qoshup qaraydighan bolsang, ularningmu xéli zor bir küch bolidighanliqini köreleysen. Eger bu türdiki küchlerning hemmisi bir yerge kélip jem bolalighinida, baha talishidighan imkaniyetlirimu qiyas qilinmigidek zor bir küch hésaplinidu. Muxter: bu rasla chong küch! Wang lishyong: ene shundaq kek kölemlik ittipaq asasida chongqurlap muhakime yürgüzilidighan bolsa, kilechektiki xitay dölitini yaki fidiratsiyini teshkil qilip, bu ittipaqtiki herbir eza dölet özlirining herqandaq bir hoquqi bilen mejboriyetlirini … Muxter: sen shunimu bilishing kérekki, chet‟eldiki uyghurlar téxi endila birliship, ortaq bir organ teshkil qilishqandek qilghini bilen, ulardin téxiche birer dahi otturgha chiqqini yoq. Ular téxi bundaq inawetke ige birersini chiqirish derijisige kileligini yoq. Burun eysa beg bar idi. U tügep ketti. Uning oghli erkinde téxi bundaq bir salahiyet yoq. Bundaq bir milli dahi barliqqa keltürüsh yolida belkim séning dégenliringni talliwalidighan ehwallarnimu yoq dégili bolmaydu. Emma hazir ularning shu‟ari choqum musteqilliq. Qéni, shundaq bir dahi barliqqa kélip, teshkilmu bir pütün halgha kilelise, xuddi Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 262 dalay lamadek xelqaraliq abroyini tikliyelise séning dégenliringdek her qaysi milletlerni ittipaqlashturup ortaq bir nishan üchün küresh qilishni Séning Sherqiy oylishidighan ishlarnimu yoq dégili bolmaydu. Türkistaning» Séning Sherqiy Wang lishyong: méningche bu ishni choqum bir dahi otturgha chiqip qanat Türkistaning» yaydurush shert emesqu deymen. Muxter: undaq dégining bilen xelqara sehnide körünidighan‟gha birer wekil xaraktirliq adiming bolmisa bolmaydu-de! uyghurlar birer dölet wekilliri bilen körüshüp shinjang mesilisini otturgha qoymaqchi bolghinida, ular séningdin: silerning wekilinglar qéni, teshkilinglar qaysi, wekil xaraktirliq dahiliringlarchu? Sen bundaq bir wekillik salahitige ige birsimusen? Dep sorap, turiwélishi iniq. Mesilen kélinton bilen körüshmekchi bolsang, bizning kelpin bazirida satidighan xurjunni üstüngge artipla kélintonning aldigha bérip: men bir uyghur, séning bilen sözleshkili keldim déseng bolmaydu-de. Bundaq salahiti bolmighan birsi bilen kélintonmu choqum körüshüshni xalimasliqi mumkin. Eger men b d t ning kishilik hoquq teshkilatigha bérip pikirimni otturgha qoyush üchün qeshqerde turup men uyghurlargha wekillik qilalaymen, dep bir parche xet yazsam ular qobul qilarmu séningche? Yaq, ular méni qobul qilishi natayin. Shunga choqum bir wekil xaraktirliq birsi bolishi kérek, bu bekla muhim! bundaq bir wekillik qilalaydighan adem otturgha chiqqinidin kéyin qalghan ishlarmu asanlishidu. Éang lishyong: sen dégen undaq bir wekil xaraktiridiki adeam otturgha chiqqandin kéyinla méning dégen shu ottur yolni qobul qilalaydighan bolup özgirelishi mumkin bolarmu? Muxter: choqum qobul qilishi mumkin. Chunki herqandaq birsi riyalliqni qobul qilmay amali yoq. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 263 Wang lishyong: eger undaq bir dahi dalay lamagha oxshimastin démokratik Séning Sherqiy yollar bilen saylam arqiliq tallan‟ghan birsi bolup qalsichu? Chunki dalay Türkistaning» lama saylinip otturgha chiqalaydighan shexs emes. Nurghun kishiler dalay lamaning ottur yol Séning déginige qarshiSherqiy bolsimu, uning déginini qobul qilmay ilaji Türkistaning» yoq. Saylan‟ghan dahining gépini xelq uningkidek qobul qilalarmu? Muxter: ras deysen, dalay lama rastinla shundaq birsi, uningdek otturgha chiqidighan ish belkim dunyaning héchqandaq yéride bolmisa kérek? Héchkimni dalaygha tengleshtürgili bolmaydu. Chunki u dégen adettiki adem emes belki tengri dep qobul qilin‟ghan. Qaysi millette trik xudasi barliqini anglap baqting? Yalghuz tibetliklerdila bundaq tirik xuda deydighan birsi bar. Wang lishyong: katoliklarningmu barghu? Muxter: watikan ikispopini deydighansen? U dégen birla milletke tewe biri emeste. Dalay lama dégini özgiche bir ehwal. Undaq birsi bashqa héchqandaq bir millette yoq. Xitayche bayanatchi dilshatning roli Wang lishyong: séningche qandaq qilghanda milli öchmenlikni azaytqili bolar? Muxter: hazirche, bundaq milli öchmenlikni azaytish charisi xitay teweside yoq. Bu ishni chet‟eldikiler qilishi kérek. Xitay ichidiki xitaylar arisida Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 264 ikkimizdek sözlisheleydighan bashqa bir xitayni tapalmaysen. Mumkin emes tapalmaysen. Séning Sherqiy Wang Türkistaning» chet‟eldikiler buni qandaq ishqa ashuralar? Séning Sherqiy chet‟elde Türkistaning» bundaq bir muhit mewjut. Mesilen intérnet toridin lishyong: Muxter: paydilinamsen yaki kitaptek nersilerni chiqiramsen, ish qilip xitay tilida idiye teshwiqati, siyasi yeshwiqat usulliridin paydilinip teshwiq qilish, andin astaasta dölet ichige yéyish wastisidin paydilinish mumkin. Wang lishyong: undaq bir imkaniyet barliqini bilip turughluq, chet‟eldiki uyghurlar nimishqa bu heqte pa‟aliyet qilishmighan? Muxter: ularning pa‟aliyetliri eng janlan‟ghan dewrliri 1997-2001-yillar arisi idi. U waqitlarda ular heqiqetenmu nurghun ishlarni qilalighan idi. Emma hazirqi xeliq‟ara weziyet ularning pa‟aliyitini bekla cheklep qoydi. Wang lishyong: xelqara weziyetning nachar bolishi bundaq öchmenlikni süpürüp tashlashning taza yaxshi pursiti emesmidi? Muxter: ular buning üchün tirishti. Emma omi dunya weziyiti paydisiz ehwalda turghanliqi üchün ularning mexsidini chüshinip awazini anglaydighan‟gha adem chiqmaywatidu. Wang lishyong: men ular bilen uchrashqinimda, ular goya xitaylarghila bérip chétilidighan ish bolidiken, ular bundaq ishlargha yéqin yolimaydighandek, peqet özlirigila munasiwetlik ishlarnila oylap xitaylargha yéqin yolimaydighandek körün‟genidi. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 265 Muxter: buning sewebi … men sanga uchuqini deymu? Ular xitaylar bilenmu Séning Sherqiy sözliship baqqan bolishi mumkin, yenila shu men dégendek, siler sewep Türkistaning» körsitip özenglarningkinila toghra déyishte ching turup, peqetla xitaynila Sherqiy közde tutup pikir Séning qilisiler. Bundaq söhbettin birer ikki qétim élip barghan herqandaq birsi Türkistaning» bu ishtin birer netije chiqmaydighanliqigha ishinip körüshüshtin ümidini üziwétidu. Xitaylarmu öz menpetige chétishliqi bolmisila ularmu zadila sözleshkisi kelmeydu. Menmu nurghun xitaylar bilen bu heqte sözliship baqqanmen. Ularning hemmisidila ene shundaq bir mijez bariken. Wang lishyong: ras deysen, xitaylarda rastinla shundaq bir mijez bar. Emma shuningliq bilenla boldi qilsanglar qandaq bolghini? Uyghurlarmu öz millitige qanchiliq payda-ziyining barliqigha qarap ish tutiwatmamdu, yaki bolmisa chet‟eldiki uyghurlar ulargha maqul dep sözlishimiz dése sap tutquzup qoyup zerbige uchrap kétishidin qorqup, bu heqte jasaret qilalmas bolup shundaq boliwélishqanmu-ya? Muxter: bundaq éhtimalliqnimu yoq déyishke bolmaydu. Chet‟eldiki uyghur chongliri: ballirim, xitaylar bilen mu‟amile qilishta tarixtiki tejribe-sawaqlarni hergiz ésinglardin chiqarmanglar! xitaylar bilen söhbetliship hergiz bir netijige érishelmeysiler, ular aylandurup kélip axiri yenila özining dégen yérige keltüridu, ular bilen sözleshmenglar, qilche paydisi yoq! biz bundaq ishlarni tola körüp ketken, bu bir béshimizdin ötken emeliyet, dep her da‟im jikilep turidu. Shuninggha qarimay, bu künlerde bir qisim uyghur muhajirlar bu heqte bash qaturushqa kirishkendek qilidu. Nurghun kishiler xitaylar bilen alaqilishishning xiyalini qilip yürgendek, emma hazirche bu ishqa yéqin yolimighandek qilidu. Yurtdashliri buni bilip qalsa xitay terepke ötüp ketti deydighan‟gha ulargha bahane bolup bérishidin qorqsa kérek? Wang lishyong: eger sen xitaylar bilen munasiwet qilishmisang, kélip Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 266 chiqidighan aqiwet mushu. Xitaylar uyghur heqqide bir gep otturgha qoyuldimu yaki uyghurlarning teliwini kötürüp chiqtingmu boldi, yaq, Séningbirer Sherqiy ular dégen térrorchilar déyiship qolaq sélishmaydu. Sen bérip ular bilen pikir Türkistaning» almashturup baqmighanliqing üchün, ular siler toghriliq xitay Séningbashqa Sherqiy kompartiyisining dégenliridin héchnimidin xewiri yoq yüriwéridu. Türkistaning» Gerche ular desliwide sanga qulaq sélishni xalimisimu sewrchanliq bilen ulargha özenglarning meydanini otturgha qoyup, buning seweplirini tinmay sözlep turushinglar kérek idi. Bu dégen bésip ötüshke tégishlik bir jeryan. Qarimamsen, nechche yilning aldida chet‟eldiki uyghurlar xitay tilida bayanat béridighan dilshat deydighan birsini belgileshkenidi. Gerche uning bayanatlirida teshwiqat qilish asasi orunda bolup ya qapqara, yaki pak-pakiz qilip körsitishkila urunushqa tiriship, qayil qilish küchi yoqtek qilghini bilen, uning xitayche bayanatliri xitaylar üchün hökümet da‟iriliridinla uyghurlar heqqide melumatqa ériship yürginidin yaxshi idi. Ular bilidighan tilda bir menbege érishken hésaplinatti. Shunga nurghun yerlerde uyghurlarning bayanatchisi dilshat uni dédi, buni dédi déyishidighan bolghanidi. Shunga deymen‟ghu, bu ishlargha ehmiyet bérishinglar kérek idi. Her ikkila terep bir-birsini yoshurun bayliq dep qézishi kérek Wang lishyong: méningche xitaylar bilen uyghurlar ottursida birer pikirlishish wastisining berpa qilinishi bekla muhim bir ish idi. Kelgüside herqandaq ehwal körülidighan bolishidin qet‟i nezer, choqum öz‟ara sözlishish, pikir almashturush yoligha murajet qilmay mumkin emes. Bügün bundaq bir yol intayin tar yerge qistap qoyulghan. Biz ikkimiz birlikte bir kamirda yatqan mehbus bolghanliqimiz üchünla öz‟ara ishineleydighan bolghan ademlermiz. Bizningkidek bundaq pikirlishidighan ademni asasen uchratqili bolmaydu. Eger kelgüside künlerning biride tuyuqsiz tarix astin-üstün bolup kétip, birer purset otturgha chiqip qalghidek bolsa, eslide sözliship mesile hel qilish Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 267 imkaniyiti bolghan ishlarmu bundaq bir yol hazirlanmighan, bundaq bir söhbetke teyyar adem bolmighanliqi üchün purset qoldin kétip qélishimu Séning Sherqiy mumkin. Shunga uyghurlar tereptinmu angliq rewishte xitaylarning jewher Türkistaning» qatlimidikiler bilen yéqinliship, alaqilishidighan adem teyyarlap kelgüside Séningbilen Sherqiy xitayda hakimiyet tutidighanlar munasiwet tikleshning teyyarliqini qilish Türkistaning» lazim idi. Uyghurlar ichidin xitay tilida uyghurlarning teleplirini, arzulirini we bayanlirini xitaylargha uqturup turidighan ademler choqum yitildürüsh kérek. Men bu jehette chet‟eldiki ehwallarni bilmiginim üchün, chet‟eldiki uyghurlar u yerdiki xitaylar bilen munasiwet qilsimu birlikte yighin échish dégende körünüshtikila ishlar bilen cheklinip öz‟ara dostluq munasiwet tiklesh, ishench tiklesh derijisige kilelmidimikin dep perez qilimen. Eger undaq ishlarda dostluq, bir-birsige ishench qilidighan munasiwet asasi tiklen‟ginide, belgilik waqit ötkendin kéyin bir-birsige xewer yetküzüshning tosalghulirini süpürüp tashlap rawan alaqe ornatqili bolidighan weziyetni shekillendürüp, ikki terep chüshünishide belkim intayin muhim rollarnimu oyniyalaydighan bolishi mumkin dep perez qilimen. Bundaq ishlarni tepsili qilip qandaq ishleshni estayidil oylinishqa tigishlik ishlar dep oylaymen. Shundaqtimu bu ishta awal her ikkila terepte shundaq bir arzu bolishi kérek. Siler bu ishlargha qandaq qaraydighanliqinglardin xewirim yoqken. Bundaq bir éhtimalliq yoqmidu? Bundaq bir yolni qandaq berpa qilghili bolar? Muxter: men bir qisim yoquri orundiki kishiler bilenmu munasiwet qiliship turimen. Biz bir-birimizge xéli bek ishench qilalaymiz. Bir-birimizning qarashlirimu yéqin. Emma men xitaylar bilen bundaq munasiwette bolalmidim. Chunki shinjangdiki özgiche ehwalda uyghurlarning bérip xitaylar bilen bundaq bir munasiwet qilish imkaniyiti yoq diyerlik. Chunki shinjangdiki xitaylar bilen arimizdiki ishenmeslik chékige bérip yetken ehwalda. Shunga shinjangda bundaq bir ishni bizning qanat yayduralishimiz bekla mushkül. Méningche bundaq ishlarni peqet chettiki sergerdan xitay démokratchiliri bilen uyghurlar alaqe tiklep qilalishi, andin buni xitay yurtliri bilen shinjanggha kingeytelishila mumkin. Shundaq qilip shinjangdiki uyghur Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 268 ziyaliliri bilen xitay ziyaliliri arisida tesir qozghap, ularning ang sistémisida, qelbide özgirish peyda qilip qubul Sherqiy qildurush yolini tutushqa bolarmikin. Séning Türkistaning» Séning Sherqiy Tibetlikler öz siyaqini ongushluq özgertelidi Türkistaning» Wang lishyong: siyasi jehettiki munasiwet qilish bekla qiyin bolush bilenla qalmay, yene bu ishta medeniyet ötkilidinmu ötüshke toghra kélidu. Milletchilik yalghuz siyasi jehettila ipadileshke bolidighan bir uqum bolup qalmay, yene medeniyet jehettimu öz ipadisini tapalishi mumkin. Buni men medeniyet milletchiliki dep atidim. Bu jehette tibbetlikler xéli ilgiri dep qaraymen. Muxter: mesilen qandaq? Wang lishyong: mesilen, tibet hazir xitaylar arisida tibet medeniyet hewisi deydighan resmi bir modigha aylandi. Ottura burju‟aziye sinipidikiler jemiyetning éqimigha egishishni yaxshi köridu. Xitay ottur burju‟aziye sinipining bügünki ipadisidin birsi, tibet heqqide sözlishish qizghinliqi bolup qalmaqta. Ular öyliride tibetliklerning birer nersisini tizip qoyidighan, tibetliklerning birer zinnet boyumlirini taqap yürishidighan, tibetliklerning somkisidin birerni kötüriwalidighan, tibetke sayahetke baridighan, hemde tibet budizimi heqqide paranglishidighan dégendek qizghinliqlar körülmekte. Bu dégenlirim tibette xitayche yazidighan bir qisim ziyalilarning otturgha chiqqanliqigha munasiwetlik dep qaraymen. Muxter: xitay medeniyiti bilen tibet medeniyiti nurghun ortaqliqlargha ige, Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 269 yeni budizim buning bir tipik ülgisi. Tibetlikler bilen xitaylarning turmush adetliri, héch bolmighanda yeydighan nersiliri nurghun jehette oxshap kitidu. Séning Sherqiy Ular herqandaq ehwalda bir yerde bolalaydu. Yene bir tereptin, tibetning Türkistaning» joghrapiyilik ornimu bekla sirliq. Xitayla emes, nurghun ellerde tibetke Séning Sherqiy qiziqidighan chet‟ellikler bar. Chunki ular yer sharining eng igiz ögziside yashaydighan xelq.Türkistaning» Lama dini tibet xelqighila mensüp bir xil din bolup, u bir türlük sap medeniyet türige mensüp bolghachqa, nurghun kishilerni özige jelip qilduralishi mumkin. Emma shinjangda bizning medeniyet sheklimiz xitayningkidin tüptin perq qilidu. Yene bir tereptin, bügünki künde islamgha bolghan qarashlar bekla tetürliship ketken. Buningliq bilen medeniyet almashturush jehette qilidighan ish yoq déyishkimu bolmaydu. Shundaqtimu bu ishlar tibetlikningkidin teske toxtaydighanliqi éniq. Shundaqtimu, her qanche tes bolsimu, beribir u ishnimu birsiliri qilishi kérek! Wang lishyong: toghra deysen. Qiyin, emma choqum u ishlarnimu qilidighan‟gha birsiliri bolishi kérek! tibetnimu xitaylar bilen op-oxshash dep ketkili bolmaydu. Téxi yéqinqi 20 nechche yil awal, tibet dégenlik zor bir qisim xitaylar üchün némini bildüridighanliqini bilemsen? Eng yawayi, eng qarangghu, eng fyodal qulluq tüzümidiki bir yer, u yerde adem közini uyiwalidighan, adem térisini shüliwalidighan ishlar yamirap ketken dep tonuytti. Yeni shu eyni waqtidiki «qullar» dégen kinoda teswirlen‟ginidek, béyjingdiki körgezmige qoyulghan adem térisini köz aldigha keltürüshtin bashqini bilmeytti bu xitaylar. U dégen hemmisila shu waqittiki teshwiqat idi, shundaq emesmidi? Mana qara, bu yéqinqi yigirme nechche yil ichide nime dégen zor özgirishler bolup ketti. Eslide shinjangdimu nurghunlighan özige xas medeniyetler mewjut. Emma ular ta hélighiche özige yarisha birer medeniy waste bilen ipadilenmey kelmekte. Muxter: bayam déyishmiduqmu, her ikki terepla bir-birsige eng nachar tereplernila tonutup keldi. (her ikkisila külüp kétishti) Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 270 Séning Sherqiy Türkistaning» Séning Sherqiy men qiziqiwatqan mundaq bir noqta Türkistaning» Awal xitay démokratchiliri layihe tüzüp chiqishi kérek Wang lishyong: bar: kilechekte eger xitayda birer siyasi özgirish yüz bérip qalghinida hakimiyet boshliqi peyda bolup qalaymaqanchiliq bilen toqunush yüz bérrishidin saqlinish üchün birer waqitliq hökümet qurulup qalsa, bu hökümetke herqaydsi tereptin wekiller kélip qatnashturulsa, eger shu chaghda dalay lamani bu waqitliq döletlik komutitning yaki hökümetning bashliqi qilip körsetse, séningche buni uyghurlar qobul qilalarmu? Muxter: bundaq bir ishni uyghurlar qobul qilalaydu. Wang lishyong: eger bir xitay bashliq bolghan‟gha qarighanda dalayning bashliq bolishigha qandaq qarishi mumkin? Muxter: eliwette dalayning bashliq bolishini bekirek qollishi mumkin. Bunisi éniq. Yene bir ish, dalay lama ottur yol dégen layihini otturgha qoyghaniken, buninggha xitay kompartiyisi qandaq qarighan bolishidin qet‟i nezer, xitayning démokratchilirimu hemme xitay toluq qobul qilip kitelmeydighan bolsimu xitaylar asaniraq qobul qilalaydighan, yeni 60 pirsen xitay qobul qilalaydighan öz layihisidin birni choqum otturgha qoyishi lazim. Bek mukemmel bolishimu shert emes, chunki bu layihini kéyin yene talash-tartish qilishqa bolidu. Emma awal choqum bir layihe chiqirip azsanliq milletlerning aptonomiye teliwi yaki musteqilliq teliwining xitaylar qobul qilalaydighan da‟irisini ochuq otturgha qoyishi kérek. Siler xitaylarning küchünglar, pa‟aliyet da‟irengler herqanche dégen bilen shinjangliqlarningkidin, dalay lamaningkidin kengiri, bu rasqu? Chettiki xitaylarning tesirimu küchlük. Shunga awal siler bir layihini otturgha qoyishinglar, shuninggha qarap bizmu bu layihini qobul qilalishimiz mumkinmu mumkin emes dep oylinishimiz mumkin. Bu ishni oylap baqsanglar bolidu. Ene shu waqitta bizmu siler bilen Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/ «Méning Gherbi Diyarim − Séning Sherqiy Türkistaning» 271 bu mesilide muzakime qilalishimiz mumkin. Belkim siler bundaq bir layihini otturgha qoyishinglar bilen, biz körüp béqip xitayning ottur yolda méngishidin Séning Sherqiy ümid bardek qilamdu qandaq, héch bolmighanda xitay démokratchilirining Türkistaning» qarishi mushundaqtek qilidu. Undaq bolsa bizmu sel siliqiraq bolup, bezi Séning Sherqiy mesililerde déyishke tigishliklirini dep, bolmaydighanliridin waz kéchip riyalniraq mu‟amileTürkistaning» qilishsaq qandaq dep oylinishimizmu mumkin. Shunga, ottur yol layihisini awal otturgha qoyidighanlar azsanliq milletler emes belki xitay démokratchiliri bolishi kérek. Chunki ular yolgha qoyushni oylawatqini qaysi bir milletke tewe démokratiye bolmastin, belki pütkül xitay tewelikide yolgha qoyulidighan démokratiye, toghrimu? Shundaq bolghinida, awal ular bir layiheni otturgha qoyup baqsun, andin qalghan milletlerni qozghitishi, mesilen shinjangning chet‟eldiki uyghurlirini qozghap ularni ottur yolgha jelip qilishi mumkin bolidu. Wang lishyong: bu déginingge qoshulimen. Ras, bu ishni eslide xitaylardin bashlash kérek iken. 2006-yili aprildin dikabirghiche söhbet qilip, retlep tehrirlendi. Muxterge yézilghan xetler Birinchi parche xet: térrorchiliq we milli öchmenlik toghrisida Eskertish: Terjime qilghuchining xalis emgiki mushu yerde axirlashti. Qiziqquchiqlar aldinqi sayahet qismi bilen axirqi xetler qismini terjime qilip élan qilishi mumkin. Imlasi Kenji Korréktorda Tüzitildi http://www.wetinim.org/
