docBir Dergiyi Konumlandırmak: Birikim
download 
Şikayet Transkript
Bir Dergiyi Konumlandırmak: Birikim
ELEfiT‹R‹ MAKALELER‹ / REVIEW ARTICLES Bir Dergiyi Konumland›rmak: Birikim H. Bahad›r Türk Çankaya Üniversitesi G‹R‹fi Stefan Collini, New Left Review’un 50. Y›ldönümü vesilesiyle The Guardian gazetesine yazd›¤› bir de¤erlendirmede New Left Review’un “ço¤u Guardian okuru—ve di¤er okurlar—için” kendisine sayg› ve hayranl›k duyulan bir tür a¤abey gibi (“bizden daha ciddi, daha bilgili, daha çok seyahat etmifl, daha güçlü, yeri doldurulamaz bir a¤abey”) oldu¤unu belirtiyor.1 Bir derginin—özellikle de siyasal nitelikli bir derginin—okurlar›yla kurdu¤u iliflki biçimini düflünmek için Collini’nin ‘a¤abey’ metaforunu ak›lda tutmak anlaml› olabilir. Politik bir duruflun ya da hareketin teorik zeminlerinden birisi olarak dergiler asl›nda salt bir ‘bilinçlenme’ vasat›ndan çok daha karmafl›k bir iflleve sahiptir. New Left Review ve benzeri dergiler üzerinden dergilerin yay›nland›klar› koflullar ya da içinde yer ald›klar› genel teorik ya da politik atmosferin niteli¤i üzerine anlaml› ipuçlar› edinmek mümkündür. Belirli siyasal çizgilerin teorik bir muhasebesini sunmak e¤ilimindeki bu dergiler, hem temsil ettikleri siyasal çizginin, hem de o çizginin öznel tarihsel ve uzamsal koflullar içindeki yorumlan›fl biçiminin bir göstergesi olarak da okunabilirler. Dergilerin ne söyledikleri kadar, nas›l söyledikleri de bu eksende üzerinde düflünülmeyi hak eden bir baflka meseledir. Bu çal›flman›n amac›, bu temel meseleyi ›skalamamaya özen göstererek, ‘ayl›k sosyalist kültür dergisi’ Birikim’i tarihsel seyri içinde konumland›rmak ve derginin bu tarihsel seyir içindeki kimi karakteristik özelliklerinin genel bir tasvirini yapmakt›r. Birikim dergisi yay›n hayat›na 1 Mart 1975 tarihinde bafllam›flt›r. Dergi, otuz y›l› aflan tarihinde pek çok önemli sorunun tart›fl›ld›¤› bir entellektüel zemin olmufltur. Derginin ad›n›n hemen alt›nda yer alan ‘ayl›k sosyalist kültür dergisi’ ibaresi, derginin toplumsal-ekonomik-siyasal-kültürel durufluna iflaret etmekle birlikte, bu ibareden derginin yazarlar›n›n 1. Collini’nin NLR’un öznel tarihiyle ilgilli bu k›sa ancak hayli ö¤retici de¤erlendirmesi için bkz., Stefan Collini, “A Life in Politics: New Left Review at 50,” The Guardian, 13 fiubat 2010 (http://www.guardian.co.uk/books/2010/feb/13/new-left-review-stefan-collini). New Left Review’un 1960’dan günümüze uzanan serüvenin genel hatlar› için ise bkz., Robin Blackburn, “A Brief History of New Left Review: 1960-2010,” http://www.newleftreview.org/?page=history. Çankaya University Journal of Humanities and Social Sciences, 7/1 (May›s 2010), ss.127–142. © Çankaya Üniversitesi ISSN 1309-6761 Printed in Turkey 128 H. BAHADIR TÜRK sadece sosyalist entellektüeller oldu¤u sonucuna varmak yan›lt›c›d›r. Birikim, Türkiye gibi, özellikle de siyasî nitelikli dergilerin k›sa ömürlü oldu¤u bir ülkede, çeyrek asr› geride b›rak›rken farkl› kuflaktan ve farkl› siyasal çizgilerden entellektüeller için ‘bir nefes alma imkân›’ olmufltur. Bu k›sa de¤erlendirmede söz konusu ‘nefes alma imkân›’n›n iflledi¤i zemine ve kimi karakteristik özelliklerine daha yak›ndan bakmaya çal›flaca¤›z. B‹R‹K‹M’‹N TEMELLER‹, 1975-1980 Birikim’in ‘fikrî tohumlar›’ 12 Mart dönemi hapishanelerinde yeflermifltir.2 Murat Belge’nin edebiyat› ve sanat› da kapsayan, ‘gerçek hayatta yaflananlarla ba¤›n› koparmamaya’ gayret eden, New Left Review türünde bir siyasî dergi ç›karmak konusundaki fikirleri onun hapishanede oldu¤u bu dönemde olgunlaflmaya bafllam›fl, daha sonra Ömer Laçiner ile biraraya gelmesiyle birlikte hayata geçmifltir.3 Murat Belge, New Left Review türünden bir dergi yaratmak iste¤inin gerekçesi olarak Türkiye’deki “sosyalist mücadelenin ve sosyalist teorinin seviyesinin düflüklü¤ünü” ve “bilgi eksikli¤i”ni göstermektedir.4 Birikim dergisi’nin 1975 Mart›nda bafllayan yay›n hayat› Türkiye toplumunun yaflad›¤› serüvenden ba¤›ms›z de¤ildir. 1980 y›l›nda Türkiye’yi saran bo¤ucu siyasal atmosfer içinde, s›k›yönetim karar›yla Birikim’in yay›m› durdurulmufltur. Derginin 61. say›s›na kadar süren bu befl y›ll›k dönem Birikim’in temellerinin at›ld›¤›, dergide yer alan yaz› ve tart›flmalar›n karakteristi¤inin flekillendi¤i, belirli bir okur kitlesi ile s›k› bir ba¤›n kuruldu¤u bir dönem olmufltur. 1975-1980 döneminde Birikim, Türk solunun çokparçal› yap›s› içinde kendine özgü bir konuma sahiptir. Birikim’in dönemin solu ve farkl› sol gruplar›n ç›kard›¤› çeflitli dergiler aras›nda sahip oldu¤u bu konum, o döneme kadar sol içinde hakim olan jargonun d›fl›na ç›k›lmas›, daha önce de¤inilmemifl konular›n ele al›nmas›, ülkemizde yeterince tan›nmayan Avrupal› entellektüellerin düflüncelerinin tan›t›lmas› ve tart›fl›lmas› gibi kimi özelliklerle flekillenmifltir. Bu özelliklere ek olarak, Birikim’in fliire, edebiyata, sanata verdi¤i önem5 ve bu alanlardaki ürünlere sayfalar›nda 2. Ömer Laçiner, “Bir Yolculuk ve Pusula,” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.55. Ayr›ca bkz., fiükrü Arg›n, “Bir Sosyalist Düflünce Platformu: Birikim,” Murat Gültekingil (der.), Modern Türkiye’de Siyasî Düflünce, Cilt 8: Sol (‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2007), s.968. 3. Tûba Çandar, Murat Belge: Bir Hayat (‹stanbul: Do¤an Kitap, 2007), s.180. 4. Ahmet ‹nsel, “Murat Belge ile Söylefli: 250 Say›da Neleri Yapamad›k?” Birikim, No. 250 (fiubat 2010), s.12. 5. Derginin ilk döneminin yaz› kurulunda sinema elefltirmeni Onat Kutlar, flair Can Yücel gibi isimler vard›r. Murat Belge Birikim fikrini Y›lmaz Güney’le de konuflmufltur. Ancak Y›lmaz Güney sürece B‹R DERG‹Y‹ KONUMLANDIRMAK: B‹R‹K‹M yer vermesi, sanat› s›rf tali bir unsur olarak gören bir yaklafl›m› reddederek, “sanat›n politikaya yard›mc› olma ifllevini kabul etmeyen bir çizgide durmas›”6 da hâkim sol anlay›fl için Birikim’i ‘tekinsiz’ bir matbuat ürünü olarak de¤erlendirmek e¤ilimini beslemifltir. Birikim’in 1970’li y›llar›n radikal sol söylemi içinde ‘tekinsiz’ karfl›lanmas›nda, slogan atmaktan çok düflünmeye, kal›plar› tekrar etmekten çok sarsmaya yönelik tavr› ve bu tavr› besleyen teorik mülâhazalara verdi¤i önemin de etkisi yads›namaz. fiirin Tekeli’nin ifadeleriyle, bu dönemin Birikim’i solda “profesyonel devrimci kadrolara karfl› taban›, tepeden inmecili¤e karfl› sivilli¤i, devletin, toplumun, kültürün görece özerkliklerini ve ad›n› tam koymadan da olsa bireyin haklar›n› savunabilen ender dergilerden biri olmufltur.”7 Birikim, sundu¤u bu görünüm ile dönemin solcu figürü için oldukça kafa kar›flt›r›c›d›r. Örne¤in, Birikim’in ç›kt›¤› ilk y›llarda genç bir solcu entellektüel olarak Bülent Somay, Birikim’e o dönemki bak›fl›n› flu sözlerle aktarmaktad›r: “Birikim’in neci oldu¤unu bir türlü anlayamam›flt›k o s›ralarda. Troçkist desen de¤il, ama öyle de t›nl›yor. Maocu hiç de¤il, ama Sovyetler’e de o kadar hayran de¤il. Sovyetçilerle aras› hiç iyi de¤il ama ... Baflka kategorilerimiz olmad›¤› için ak›l yürütmelerimiz burada kesilirdi genellikle. O zaman da ‘Birikimci’ gibi yeni bir kategori uydurmak farz oldu.”8 Böylelikle, Birikim dergisinin kendisini konumlad›¤› çizginin bu yönde özel bir çabas› ya da bir amac› olmasa da “Birikimcilik” olgusu dönemin sol tart›flmalar› içinde bir “hiçbir zaman” aktif olarak kat›lmam›flt›r (Bkz., Ömer Laçiner ve Murat Belge, “Ömer Laçiner-Murat Belge Söyleflisi: ‘Sosyalizm Kendi Amac›na ‹çrek Olmal›,’” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.39 ve Tûba Çandar, Murat Belge: Bir Hayat, s.182). Dolay›s›yla, derginin mutfa¤›nda—yay›mlanmaya bafllad›¤› 1975 y›l›nda—esas›nda dört isim vard›r: Murat Belge, Ömer Laçiner, Can Yücel ve Onat Kutlar (Bkz., fiükrü Arg›n, “Bir Sosyalist Düflünce Platformu: Birikim,” s.968). Murat Belge’ye göre, derginin teorisyeni kendisi de¤il, Ömer Laçiner’dir. Birikim ilk döneminde Laçiner ile birlikte en çok katk›y› Can Yücel’den alm›flt›r (Bkz., Tûba Çandar, Murat Belge: Bir Hayat, s.182 ve s.187). Bu katk›, derginin edebiyatla olan iliflkisinin de geliflmesine yard›mc› olmufltur. Dergi ilk döneminde sadece mutfa¤›ndaki bu isimlerden Can Yücel’in de¤il, baflka flairlerin de çeflitli fliirlerini yay›mlam›flt›r. Söz gelimi, Murathan Mungan’›n ilk fliirleri May›s 1978 tarihli Birikim’de yay›mlanm›flt›r (Bkz., Murathan Mungan, “‹yi Yolculuklar”, Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.141. Ayr›ca bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx?did=2&dsid=299). Derginin sanata ve kültürel ürünlere verdi¤i de¤er salt bu alandaki çal›flmalar›n yay›mlanmas›nda de¤il, bu tür eserler üzerine yap›lan ciddi de¤erlendirmelerle de kendisini göstermifltir. Örne¤in, Birikim’in 1975 Haziran›n›ndaki dördüncü say›s›nda Ahmet Eken’in Nabizade Naz›m üzerine bir çal›flmas› ile Berna Moran’›n Murat Belge üzerine “Hüseyin Rahmi Gürp›nar’da Sosyalizm ve Haydutluk” incelemelerine de yer verilmifltir (Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx?did=2&dsid=180). Derginin yedinci say›s› ise ilk dönemde Birikim’de kendine çokça yer bulan Brecht’e ayr›lm›fl gibidir ve “Marxist Sanat Anlay›fl› ve Brecht” bafll›¤›n› tafl›maktad›r (Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx?did=2&dsid=254). 6. Gürsel Korat, “Birikim ve Edebiyat,” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.132. 7. fiirin Tekeli, “Çalakalem Birikim An›lar›,” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.173. 8. Bülent Somay, “100,” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.164. 129 130 H. BAHADIR TÜRK konum al›fl olarak kendisini göstermifltir. O dönemde Alman Lisesi ö¤rencisi olan Zeynep Say›n, ‘Birikimci olma’n›n, “haniyse Malthusçu olmak kadar kötü bir fley,” olarak görüldü¤ünü aktarmaktad›r.9 Asl›nda ‘Birikimcilik’ yaftas›yla yarg›lanan ve hâkim sol söylem içinde fleytanlaflt›r›lan fley bir fikirler manzumesidir. Sanatla iç içe bir politik durufl, kültüre yap›lan kritik vurgu, ‘sivil toplumculuk’10 ve belki de hepsinin üstünde ‘Althussercilik.’ Yine Say›n’›n deyifliyle, ‘Birikimcilik’ ve içerdi¤i ‘Althussercilik’ “yanl›fl bir kuramsall›k,” “burjuva entellektüelli¤i,” “revizyonistlik” ve “konformistlik” olarak de¤erlendirilmektedir.11 Mahmut Mutman, ilk dönem Birikim’in Althusser’le olan iliflkisini derginin bu dönemki karakteristi¤ini belirleyen bir unsur olarak ‘çeliflkili bir müdahale’ olarak de¤erlendirmektedir. Mutman’a göre, bu ‘müdahale’ birbiriyle çat›flan önermeler içermektedir: “(1) Müdahalenin amac›—Althusser’e benzer biçimde ama ondan göreli farkl› sonuçlarla—ekonomizmin bozundurdu¤u otantik bir Marx’a dönmek ve sosyalizmin otantik, aslî anlam›n› önermektir; (2) bu otantik anlam, dogma-elefltiri ve Stalinizm-demokrasi ikilemleri içinden geçerek üretilebilir; (3) bu müdahale gene de basitçe Marx’› tekrarlayamaz; ekonomik indirgemecili¤i elefltirerek ideoloji, politika gibi konulardaki kuramsal eksikliklerin yeni çal›flmalarla giderilmesi gerekmektedir.”12 Mutman için bu önermelerin sundu¤u çeliflki ‘bir yandan otantik bir Marx’a dönüfl vaadi,’ öte yandan da ‘Marx’taki eksikliklerin kabul edilmesindendir.’ 9. Zeynep B. Say›n, “Birikim: Neyin Birikimi?” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.160. 10. Melih Pekdemir’in deyifliyle söylemek gerekirse: “Birikim demek sivil toplumcu demek ...” (Bkz., Melih Pekdemir, “Gayr›resmî, Kiflisel ve Samimi bir De¤erlendirme,” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.152). 11. Zeynep B. Say›n, “Birikim: Neyin Birikimi?” s.160. ‘Althusser’ ve ‘Birikim’ adlar›n›n yan yana an›lmas› daha çok Murat Belge’nin Althusser’i temel alan ideoloji nosyonu merkezli tart›flmalar›ndan türemifle benzemektedir. Somay da kendi kufla¤› için Birikim ve Althusser adlar›n›n yan yana an›ld›¤›n›, ancak Birikim’in bir ‘gelenek’ olarak Althusserci say›lamayaca¤›n›, “belki de Murat Belge’nin Althusser’e olan kiflisel sempatisinin ‘ideolojik bir ba¤’ oluflturmufl olabilece¤ini” ifade etmektedir (Bkz., Bülent Somay, “100,” s.163). Mutman Birikim-Althusser iliflkisinin Murat Belge’nin erken dönem yaz›lar›nda da görülen türden bir ‘sanc›l› iliflki’ oldu¤unu söylemektedir (Bkz., Mahmut Mutman, “Do¤runun ‘Son’ Sözü ... ya da ‘Karar An›,’” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.144). Birikim’in daha ilk say›s›nda Althusser’in bir yaz›s› yer alm›fl, ayr›ca üçüncü say›da da yine Althusser’in bir yaz›s›yla “Althusser ve Terimler Sözlü¤ü” yaz›lar› kendine derginin sayfalar› aras›nda yer bulmufltur (Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx?did=2&dsid=172).“Marksizmin Bunal›m›” bafll›¤›n› tafl›yan bir baflka Althusser yaz›s› da 1978 Nisan›nda yay›mlanm›flt›r (Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx?did=2&dsid=293). Althusser’in “Komünist Parti’de Art›k Devam Edemeyecek Olan fiey” yaz›s› dergide yay›nland›¤›nda ise tarih 1978 Haziran-Temmuzudur (Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx? did=2&dsid=297). Althusser’e getirilen olumsuz bak›fl, Althusser üzerinden Birikim’e de getirilmifltir. Murat Belge—o döneme di¤er sol hareketlerin Althusser’e bak›fl› ile ilgili fikir verebilecek bir örnek olarak—K›v›lc›ml› hareketine kat›lm›fl bir ‘çocuk’un ‘dalga geçmek için’ Althusser’e ‘Abuzer’ dedi¤ini aktarmaktad›r (Bkz., Tûba Çandar, Murat Belge: Bir Hayat,s.189). 12. Mahmut Mutman, “Do¤runun ‘Son’ Sözü ... ya da ‘Karar An›,’” s.145. B‹R DERG‹Y‹ KONUMLANDIRMAK: B‹R‹K‹M Yukar›da genel hatlar›n› çizdi¤imiz bu karakteristik unsurlar derginin daha ilk say›s›n›n içeri¤ine bak›ld›¤›nda bile anlafl›labilir. ‹lk say›da yer alan “Ç›karken” yaz›s›nda derginin ilk dönemine de, ikinci dönemine de damgas›n› vuracak bir “teori-pratik” tart›flmas› göze çarpmaktad›r.13 Derginin kalk›fl noktalar›ndan birisi de Türkiye’deki ‘devrimci hareket’in içinde bulundu¤u durum üzerinde düflünmek zorunlulu¤udur. Bu eksende, “Ç›karken” yaz›s›n›n hemen bafl›nda “Türkiye’deki devrimci hareket 1970’lerde a¤›r yaralar ald›. Bunun nedeni sade ‘d›flsal’ say›labilecek etkenler de¤ildi. Hareketimizin kendi eksiklikleri, teorik ve pratik yanl›fllar›, al›nan yaralar›n önemli ‘içsel’ belirleyicileri oldular. Bugün, bir toparlanma evresi içerisinde, geçmifli yeniden gözden geçirmek, eksiklere ve yanl›fllara parmak basmak için ciddî ve sistemli bir çal›flmaya giriflmeliyiz,” ifadeleri yer almaktad›r. Yaz›da Birikim Yay›nlar›’n›n da bu çal›flmaya katk›da bulunabilme amac›yla kuruldu¤u belirtilmekte ve yay›nevinin, Birikim dergisinin yan› s›ra üç ayl›k bir çeviri dergisi de yay›mlayaca¤› ve ayr›ca bir kitap dizisi haz›rlamakta oldu¤u duyurulmaktad›r. Dolay›s›yla, asl›nda bu “Ç›karken” yaz›s› sadece Birikim’in de¤il, Birikim Yay›nlar›’n›n da okuyucuya ‘merhaba’ dedi¤i bir yaz›d›r. “Ç›karken” yaz›s›nda ayr›ca Birikim Yay›nlar›’n›n ve derginin ‘dayand›¤› temel ilke’nin, “herkesin bildi¤i, geçerlili¤inden kimsenin flüphe etmedi¤i, genel bir ilke” oldu¤u vurgulanm›flt›r: “Devrimci bir teori olmadan devrimci hareket olamaz.” Belge’nin de vurgulad›¤› üzere asl›nda bu ilk döneminde Birikim, “bütün bir sola hitap etmek istemifl,” fakat bu baflar›lamam›flt›r.14 Birikim Yay›nlar›’n›n amac› ve derginin izleyece¤i temel çizgi bu ilke ›fl›¤›nda oluflturulmufl ve “Ç›karken” yaz›s›n›n sonuç k›sm›nda özetlenmifltir: “1) Teorinin büyük ustalar›n›n ›fl›¤›nda, kendi sorunlar›m›z, hedeflerimiz, kendi toplumsal bütünlü¤ümüz aç›s›ndan, kendi teorik dünyam›z› kurmak; 2) Bunu yaparken yöntemi, bilimsel teoriyi ayn› anda hem kavramak, hem uygulamak, hem de aç›klamak; yöntemi soyutta de¤il, olmas› gereken yerde, somutun içinde bulmak; 3) Geçmiflin ve bugünün kültürünü araflt›rmak, elefltirmek ve böylece gelece¤in kültürel temellerini flimdiden kurmak; 4) Sosyalist kültürü bir yaflama sorunu olarak ele al›p ifllemek; 5) Bütün bunlar›n üstesinden gelecek bir ayd›n kadronun oluflmas›na katk›da bulunmak için mümkün olan her türlü çabay› harcamak.”15 Görülebilece¤i üzere, bu amaçlar bir teori-pratik birli¤i alg›s› üzerine kurul13. Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=2&dsid=170&dyid=2872. 14. Belge bu ‘baflar›s›zl›¤›n’ sebebi olarak dönemin hâkim sol gruplar›na/örgütlerine iflaret etmektedir: “Örgütler var ya ortada, bütün örgütler kendi tabanlar›na derginin okunmas›n› yasaklad›lar” (Bkz. Ahmet ‹nsel, “Murat Belge ile Söylefli: 250 Say›da Neleri Yapamad›k?” s.13). 15. http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=2&dsid=170&dyid=2872. 131 132 H. BAHADIR TÜRK mufltur ve o güne dek ço¤u derin bir vulgarisme saplanm›fl ‘sol dergiler’in durdu¤u genel çizgiden çok ayr› bir yerde durmaktad›r.16 Derginin bu amaçlar do¤rultusunda belirledi¤i temel çizgisinin bir ‘sosyalist kültür’ dergisi olmaktan geçmesi tesadüf de¤ildir. Birikim’in bir anlamda manifestosu say›labilecek “Ç›karken” yaz›s›nda, Türk solunun/‘devrimci hareketi’nin anlaml› bir teoripratik iliflkisinden yola ç›kan etkili bir hareket olmas› için öncelikle kültürel eksikliklerin afl›lmas› gereklili¤ine iflaret edilmektedir. Birikim çizgisi için temel kültürel hedeflerden birisi, “Türkçe-okuyan kiflinin ayd›n olabilmesine yetecek Türkçe kitapl›¤› kurmak” ve “çevrilmesi gerekenleri çevirmek, yaz›lmas› gerekenleri yazmakt›r.” Dergi, bu çerçevede Georgi Dimitrov ya da Antonio Gramsci gibi isimlerin henüz Türkçeye çevrilmedi¤inden bahsetmektedir. Asl›nda Birikim’in bir kültür dergisi olmas›nda bir tür ‘kökenlere inmek’ arzusu da rol oynamaktad›r. Birikim çevresi o güne kadar hâkim olan ezberci al›flkanl›¤›n y›k›lmas› ve sa¤l›kl› bir tart›flma ortam›n›n do¤mas› için sol düflüncenin elefltirdi¤i ve beslendi¤i gelenek ve isimlerin bilinmesi gerekti¤ine iflaret etmektedir. Birikim’in “Ç›karken” yaz›s›nda bu eksikli¤in boyutlar›na dikkat çekmek için flu ifadelere yer verilmektedir: “Örne¤in, Feuerbach üstüne Tezler’i okudu¤umuz halde Feuerbach’› bilmiyoruz. Marx’›n Smith ve Ricardo ile iliflkisi üstüne çok lâf iflitti¤imiz halde bu iki iktisatç›y› tan›m›yoruz. Hegel ad› her yerde karfl›m›za ç›k›yor, ama Türkçede Hegel’in yazd›¤› ya da Hegel üstüne yaz›lm›fl tek bir eser yok.”17 Birikim’in kültüre yapt›¤› bu vurgu onun ‘sosyalist/devrimci insan’ alg›s›ndan da ba¤›ms›z de¤ildir. Bu çerçevede Birikim, hem bu alg›s›n›, hem kendisini neden bir ‘sosyalist kültür’ dergisi olarak konumland›rd›¤›n› flu ifadelerle ortaya koymaktad›r: “Sosyalizmin engin bir ufku, sanat ve edebiyat›, zengin insanî de¤erleri ve gelenekleri, yani çok genifl bir kültürü vard›r. Bütün bu kültürel hazineleri befl yüz kelimelik bir fraksiyon sözlü¤üne indirgemek sosyalist hareketi k›s›rlaflt›r›r ve bo¤ar. Sloganlar, ideolojik kal›plar, amaç de¤il, s›n›rl› durumlarda geçerlisi olan araçlard›r. Sosyalist militan befl yüz kelimeyle düflünen insan de¤il, genifl dünya görüflünün, engin kültürünü, somut durumlar›n› kendi güncellikleriyle s›n›rlanm›fl acil görevlerini yerine getirmeye yönelik davran›fl biçimiyle ba¤daflt›rabilme disiplinini kazanm›fl kiflidir. Dev16. Ümit K›vanç, Birikim ile ilgili bir de¤erlendirmesinde, Birikim’in “kimse için somut bir siyasi tehdit oluflturmad›klar› halde,” ‘ayn› cepheyi paylaflt›klar›’ insanlarca ve gruplarca bile ‘çok itilip kak›ld›klar›n›’ ifade etmektedir (Bkz., Ümit K›vanç, “Övünüyorum, Ne Yalan Söyleyeyim?” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.61). 17. Bu tav›r, Birikim’in ikinci döneminde de sürdürülmüfltür. Söz gelimi, ikinci dönem Birikim’in önde gelen yazarlar›ndan Tan›l Bora’n›n entellektüel tavr›, Birikim’in “Ç›karken” yaz›s›nda bahsedilen bu ruha uygundur. ‹lk ‘Birikimciler’in diyalekti¤in ruhuna uygun bir biçimde Hegel’i, Ricardo’yu tan›may› önermelerine benzer bir biçimde, Tan›l Bora da solcu bir entellektüel olarak temel ilgi alan›n› Türk sa¤› ve milliyetçilik olarak belirlemifltir. B‹R DERG‹Y‹ KONUMLANDIRMAK: B‹R‹K‹M rimci politika, sosyalist kültürden koptu¤u anda k›s›rlafl›r, sonunda sapar da. Kültürün politikli¤ini vurgulamak nas›l gerekiyorsa politikan›n kültürlü olmas› için de ayn› flekilde çal›flmak zorunludur.”18 “Ç›karken” yaz›s›n›n d›fl›nda derginin bu ilk say›s›nda Bertolt Brecht ve Can Yücel’in fliirleri, Onat Kutlar’›n ‘toplumcu ve gerçekçi sinema’ meselesine de¤inen yaz›s›, kitap-dergi-film de¤erlendirmeleri yer almaktad›r. Dergide ayr›ca Ernesto Laclau’un “Latin Amerika’da Feodalizm ve Kapitalizm” ve Louis Althusser’in “1968 May›s Olaylar› üzerine bir Mektup” yaz›lar› yer almaktad›r. Laclau ve Althusser 1975 y›l›n›n Türk solu içinde—flimdikinin aksine—pek bilinen isimler de¤ildir. Dergi daha ilk say›s›nda bu isimlere yer vererek farkl›l›¤›n› ortaya koymufl ve ‘evrensel’ bir duyarl›l›k tafl›d›¤›n›n da iflaretini vermifltir. Bu yaz›lara ek olarak, Murat Belge ile birlikte ilk dönem Birikim’in ç›kmas›n› sa¤layan Ömer Laçiner’in “De¤iflen Dünya içinde Ö¤renci Olaylar›” bafll›kl› bir yaz›s› da bulunmaktad›r.19 Derginin ‘kültür’ vurgusuna uygun bir biçimde yereli ve evrenseli bir arada de¤erlendirmek hassasiyeti ve bu hassasiyetin getirdi¤i içerik ve biçimsel özellikler dergininin bu ilk dönemini oluflturan di¤er say›lar›nda da görülmektedir. Söz gelimi, derginin ikinci say›s›nda hem Murat Belge’nin “Türkiye’nin ‘Do¤u-Bat›’ Sorunsal› ve Kültür” yaz›s›, hem Arghiri Emmanuel’in beyaz yerli kolonyalizmi üzerine bir yaz›s›, hem de Kartal belediye seçimleri ve sol üzerine bir yaz› bir arada yer alabilmifltir.20 Bu dönemde Birikim ‘entellektüel ve akademik dili,’ ‘sanat ve politikay› birlikte yürütme konusundaki tavr›’ ve ‘siyasetsizlik ya da pratikten kopuk teorik tart›flmalar’a yönelik yap›s›yla dönemin sol gruplar› taraf›ndan sert bir biçimde elefltirilmifltir.21 Birikim, ilk döneminde Çin-Sovyet Çat›flmas›’ndan psikiyatriye, edebiyat ve tiyatro teorilerinden Roland Barthes çevirilerine, Mete Tunçay’›n belgeler üzerinden de¤indi¤i tarihsel tart›flmalardan Lenin’in emperyalizm analizi üzerine de¤erlendirmelerine ve Stalinizm sorunu üzerine yaz›lara uzanan bir çeflitlilikte farkl› yaz›nsal ürünleri okuyucu18. http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=2&dsid=170&dyid=2872. 19. ‹lk say› biçim olarak ikinci dönem Birikim’e benzese de küçük bir farkl›l›k olarak ‘ayl›k sosyalist kültür dergisi’ ibaresi Birikim bafll›¤›n›n alt›nda de¤il, üstünde yer almaktad›r. Birikim’in ilk say›s›n› görmek için bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx?did=2&dsid=172inbirikimi.aspx?did=2&dsid=170. 20. Birikim’in ikinci say›s› için bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi. aspx?did= 2&dsid=172. 21. Hediyetullah Aydeniz, 1975-80 Dönemi Sosyo-Kültürel Ortam›nda Birikim Dergisi’nin Yeri ve Önemi (Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazetecilik Anabilim Dal›, 2005), ss.125-128. Birikim’e dair bu elefltiriler ve derginin bu ilk döneminin genel karakteristikleri için Aydeniz’in çal›flmas›na bak›labilir. Çal›flma özellikle 1975-1980 dönemleri aras›nda Birikim’de yay›mlanm›fl yaz›lar›n bir tasnifine yer vermesi aç›s›ndan faydal› gözüküyor (Bkz., Hediyetullah Aydeniz, 1975-80 Dönemi Sosyo-Kültürel Ortam›nda Birikim Dergisi’nin Yeri ve Önemi, ss.106-111). 133 134 H. BAHADIR TÜRK suyla buluflturmufltur. Birikim okurlar› ayr›ca Cemil Meriç’ten Nicos Poulantzas’a, Michel Foucault’dan Ernesto Laclau’ya uzanan bir skalada yerli ve yabanc› entellektüellerin yaz›lar›n› da okuma f›rsat› bulmufllard›r. Ancak Birikim ve okurlar› aras›ndaki bu renkli buluflmalar ancak befl y›l sürebilmifl, ilk dönem Birikim’in—ya da bir baflka ifadeyle ‘1970’lerin Birikimi’nin—serüveni 1980 Mart›nda ç›kan 61. say› ile son bulmufltur.22 Birikim’in yay›m›n›n son bulmas›n›n nedeni ise ‹stanbul S›k›yönetim Komutanl›¤›’ndan yap›lan bir tebli¤dir. Buna göre, yaklaflan 1 May›s’ta olabilecek her türlü ‘nümayifl’i engellemek ad›na 1 May›s’tan söz eden bütün yay›nlar durdurulmufltur. Ad› geçen yay›nlar aras›nda 1 May›s’a iliflkin bir sayfal›k bir özel ek veren Birikim de vard›r.23 Birikim’in tekrar yay›mlanmaya bafllamas› için dokuz y›l geçmesi gerekecektir. ‘YEN‹DEN B‹R‹K‹M:’ 1989’DAN GÜNÜMÜZE Birikim’in ikinci dönemi 1989 May›s›nda bafllamaktad›r. Birikim’in bu ikinci döneminde ç›kan ilk say›da Murat Belge, Can Yücel, Ömer Laçiner, Ahmet ‹nsel, Bülent Somay, Tan›l Bora, Murat Paker ve Halil Turhanl›’n›n yaz›lar› vard›r.24 Murat Belge’nin bir anlamda ikinci bir ‘ç›karken’ yaz›s› olarak de¤erlendirilebilecek yaz›s›nda hem Türkiye, hem de Birikim için ‘birfleyler’in de¤iflti¤i görülebilir. 1970’lerin Birikimi’nde yer alan “Ç›karken” yaz›s›n›n aksine burada, Türkiye’deki devrimci hareketin ç›kmazlar›ndan ve potansiyelinden de¤il, 1989 Mart›nda yap›lan yerel seçimlerden bahsedilmektedir, örne¤in. 12 Eylül’ün dépolitiser edici etkisine de¤inilirken bunun 1970’lerin sonundan itibaren bafllayan bir süreç oldu¤u yönünde daha önce Birikim’de yap›lan hat›rlatmalara vurgu yap›l›r. Bu do¤rultuda Belge, Birikim’in çizgisini ve mevcut durumu yeniden hat›rlatma ihtiyac›n› hisseder: “Birikim, teorik etkinli¤inin yan› s›ra politika prati¤ini de izlemifl ve bugünden geriye dönüp bak›ld›¤›nda bir hayli do¤ru oldu¤u kan›tlanan saptamalar yapm›flt›. Saptamalar›n do¤ru ç›kmas›ndan daha flafl›rt›c› olan, bu sözlerin sosyalist çevrede karfl›laflt›¤› duyars›zl›k ve mesafedir. Bu konuda, bugün de çok farkl› bir durum oldu¤u söylenemez. O dönemde Birikim’de bu analizler yap›l›rken, çok say›da ‘sosyalist’ yay›n organ›nda iri k›y›m, kaba saba ‘proleter’ resimleriyle birlikte ‘halk›n 22. Daha çok sanat tarihine ve edebiyata odaklanm›fl gözüken bu say› için bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx?did=2&dsid=317. 23. Murat Belge Birikim’in yeniden yay›mlanmaya bafllad›¤› 1989 May›s›ndaki ilk say›daki yaz›s›nda bu tebli¤e ve yaflanan geliflmelere iflaret etmektedir (Bkz., Murat Belge, “Dokuz Y›l›n Birikimi,” Birikim, No. 1 (May›s 1989) (http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=1&dyid=734). 24. Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/birikim.aspx?did=1&dsid=1. B‹R DERG‹Y‹ KONUMLANDIRMAK: B‹R‹K‹M mücadelesi yükseliyor’ yollu iri puntolu bafll›klar yer al›rd›. Bugün de söylenenler—ve söylenenlerin söylendi¤i dil—afla¤› yukar› ayn›.”25 “Dokuz y›l›n Birikim’i”nin bir muhasebesinin yap›ld›¤› bu yaz›da Belge 12 Eylül’ü sadece bir süreç yahut olgu olarak de¤il, daha çok bir ‘ruh hali’ olarak görmektedir: dépolitisation, solun s›k›flm›fll›¤›, ANAP’›n yeni de¤erlerinin yay›l›fl›, toplumu ve insanî iliflkileri saran yüzeysellik, ‘bireycileflme,’ kimlik sorunlar›, de¤iflen s›n›fsal dinamikler. Türkiye’de ve dünyada sa¤›n yükselifline iflaret eden sat›rlar›n ard›ndan Murat Belge, dönemin ‘herfleye ra¤men’ olumlu perspektifleri de içeren bir dönem oldu¤una ve “Türkiye’de kitlelerin, bu perspektifleri iyi de¤erlendiren bir sosyalist harekete duydu¤u ihtiyaca” da iflaret etmektedir. ‘Herfleye ra¤men’ olumlu bu de¤erlendirmenin gerekçesi flu sat›rlardan takip edilebilir: “Ara seçimlerden sonra Türkiye’de beliren, tarihî anlamda önemli olay, iflçilerin eylemleridir. Bir bak›fl aç›s›na göre bu hareketlenmenin fazlas›yla gecikti¤i de söylenebilir. Ancak görülüyor ki iflçiler de dahil olmak üzere kitleler, görece farkl› fleyler söyleyen Özal’a bir flans tan›mak istemifl ve çektikleri bireysel s›k›nt›lara ra¤men, ona vaadlerini gerçeklefltirecek zaman› verme politik olgunlu¤unu da göstermifllerdi. Ne var ki, beklenenler olmad›. Bu çerçevede iflçilerin eyleme geçmesi yal›n bir ‘b›çak kemi¤e dayand›’ patlamas›ndan farkl›d›r. En az›ndan sezgisel düzeyde bir ‘perspektif görme’ olay›na ba¤l›d›r ve bu niteli¤iyle de politik olgunluk özellikleri tafl›yor. Eylemlerin ikinci önemli özelli¤i, bir bütün olarak tafl›d›klar› otantik havad›r. 12 Eylül’ün bütün toplumun yan› s›ra iflçi s›n›f›n› da içine soktu¤u deli gömle¤i, bugünlerde yeflermeye bafllayan bir de¤iflim iste¤inin dolays›z maddî çerçevesini belirlemek durumunda.”26 Ayn› say›da yer alan yaz›s›nda, Can Yücel, Murat Belge’nin yaz›s›ndaki ihtiyatl› iyimserli¤i daha coflkun bir noktaya tafl›m›flt›r. Yücel, Birikim’in ilk dönemindeki çizgisini sürdürece¤ine iflaret etmektedir. ‹lk Birikim’in ifllemek istedi¤i “Türkiye’nin kapal› bir havuz olmad›¤›” ve “olmamas› gerekti¤i” fikri Yücel’e göre ikinci dönem Birikim’inin de varl›k nedenidir.27 Ancak bu iyimserlik, bir süre sonra, 1990’lar›n Türkiyesinde buharlaflacak, bununla birlikte Birikim, farkl› konulardaki farkl› tart›flmalar› sayfalar›na tafl›maya devam edecektir.28 25. Murat Belge, “Dokuz Y›l›n Birikimi” (http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did= 1&dsid=1&dyid=734). 26. Murat Belge, “Dokuz Y›l›n Birikimi” (http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did= 1&dsid=1&dyid=734). 27. Yücel’in k›sa de¤erlendirmesi için bkz., Can Yücel, “Yine Ç›kacak Olan Birikim,” Birikim, No. 1 (May›s 1989) (http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=1&dyid=732) 28. Ömer Laçiner de bu noktan›n alt›n› çizerek, 1990’l› y›llarda Türkiye’de sosyalist s›fatl› hareketlerin tümünün yer ald›¤› ana mecran›n temsil ettikleri geleneksel sosyalist anlay›fl içinde daha da muhafazakârlaflt›¤›ndan bahsetmektedir (Bkz., Ömer Laçiner, “Yol ve Hal,” Birikim, No. 191 (Mart 2005), s.25). 135 136 H. BAHADIR TÜRK Teorik bir zemini olan, ancak aktüaliteden ba¤›n› koparmam›fl yaz›lar, Afrika, Ortado¤u, Latin Amerika, Avrupa gibi farkl› co¤rafyalarda yaflanan siyasal-toplumsal geliflmeler üzerine de¤erlendirmeler, post-modernizm, toplumsal cinsiyet tart›flmalar›, ekolojik hareket gibi görece az tart›fl›lm›fl konulara getirdi¤i yeni tart›flma imkânlar›, milliyetçilik, ‹slâmc›l›k, muhafazakârl›k gibi ‘Türk sa¤›n›n farkl› halleri’ni yeniden düflünmenin gereklili¤ini ortaya koyan yaz›lar, devlet, piyasa, üniversiteler, ordu gibi temalar üzerine baz›lar› daha sonradan çeflitli derlemelerde de yer alan yaz›lara sahiplik eden tematik say›lar›yla Birikim ikinci döneminde de okuyucular›na büyük bir konu çeflitlili¤i sunmufltur. ‹kinci dönem Birikim’de de yine edebiyat, sinema gibi alanlarda verilen ürünlere iliflkin de¤erlendirme yaz›lar› ve bu alanlarla ilgili teorik yaz›lar yer alm›flt›r. Birikim hem birinci, hem de ikinci döneminde hakemli bir dergi olmamas›na ra¤men pek çok tezde ve kitapta s›kça al›nt›lanan say›s›z makalenin yay›mland›¤› bir zemin olmufltur. Ömer Laçiner bu yeni dönemin Birikim’inin ilk döneminden fark›n› ortaya koyarken “ilk dönemdeki Birikim’in sosyalist harekete ve onun güncel duruma da yans›m›fl olan problemlerine daha fazla a¤›rl›k veren” bir karakteristi¤e sahip oldu¤unu belirtmekte ve “1990’larda ç›kan Birikim’de kendi d›fl›m›zdaki fikir alemiyle daha fazla ilgilendik,” de¤erlendirmesini yapmaktad›r.29 Birikim Yay›nlar› da derginin girdi¤i bu yeni dönemde, Birikim dergisinde tart›fl›lan konulara dokunan, bu konular› daha derinlemesine ve teorik iflleyen ‘sol’ bir çizgi izlemifltir. Étienne Balibar’›n Marx’›n Felsefesi, Jean-Pierre Durand’›n Marx’›n Sosyolojisi, Chantal Mouffe ve Ernesto Laclau’nun Hegemonya ve Sosyalist Strateji gibi önemli kuramsal kitaplar yay›nevinin portföyündeki kitaplardan baz›lar›d›r. Yay›nevi ayr›ca Tan›l Bora, Ahmet Çi¤dem, Ulus Baker gibi Birikim yazarlar›n›n Birikim’de ve Birikim’in salt kuramsal yönünü temsil etti¤ini söyleyebilece¤imiz Toplum ve Bilim’de yer alan yaz›lar›n derlemelerinden oluflan kitaplar› da yay›mlam›flt›r. Birikim dergisi, ilk dönem Birikim’in çizgisini izleyerek bir teori-pratik birlikteli¤i hissiyat›n› ikinci dönemde de korumufltur. Dergi, ilk dönem Birikim’in “Ç›karken” yaz›s›ndaki temennisine uygun olarak yazarlar› ve okurlar› için ‘bir okul olmak’ konusundaki duruflunu da yine muhafaza etmeyi bilmifl, politik çizgisini—Özgürlük ve Dayan›flma Partisi örne¤inde oldu¤u gibi— aç›k bir biçimde bir diyalog imkân› olarak sunmaktan imtina etmemifltir. Bununla birlik29. Ahmet ‹nsel, “Ömer Laçiner ile Söylefli: Birikim’in 250 Say›s›nda Anlat›lan Nedir?” Birikim, No 250 (fiubat 2010), s.17. Tam da bu noktada Ahmet ‹nsel’in Laçiner ile yapt›¤› bu söyleflideki ilk dönem Birikim dergisi için kulland›¤› ‘tav›r dergisi’ ve ikinci dönem Birikim için baflvurdu¤u ‘platform dergisi’ ifadelerinin Birikim’in bu iki dönemi aras›ndaki farkl›l›klar› ifade etmek için oldukça ifllevsel olabilece¤ini kaydetmek gerekir (Bkz., Ahmet ‹nsel, “Ömer Laçiner ile Söylefli,” s.20). B‹R DERG‹Y‹ KONUMLANDIRMAK: B‹R‹K‹M te, bu türden bir imkân›n kullan›lmas› sürecinde hem partinin hem de Birikim’in kendi çizgisinin—üstelik yine Birikim’in sayfalar›nda yer alan yaz›larda—elefltirilmesinin de önü kapat›lmam›flt›r. Güncel siyasi geliflmeleri tahlil ederken Birikim’in dünyaya bakan tavr›, takip etti¤i sol çizgi ve ‘kültürel duyarl›l›k’ gibi genel prensipleri iki ayr› Birikim dönemi içinde de korunmufl olsa da, söz konusu dönemler aras›nda baz› farkl›l›klar da yok de¤ildir. Bu farkl›l›klardan belki de en çok göze çarpan› ilk dönem Birikim dergisinin aksine ikinci dönem Birikim’inde fliir yahut di¤er edebiyat türlerine art›k yer verilmemesidir. Enis Batur’un da vurgulad›¤› üzere, Birikim’in ikinci döneminde dergide “sanat›n ve edebiyat›n yeri eni konu daralm›flt›r.”30 Tan›l Bora bu minvalde—iki Birikim dönemi aras›ndaki farkl›l›klar›n bir muhasebesini yaparken—“akademik üslubun deneme üslubunu galabe çald›¤›”ndan, ilk dönem Birikim’in Marxist ekonomist yorumlar›n›n elefltirisinde yer verdi¤i iktisat yaz›lar›na, daha genel olarak iktisadiyat ile ilgili tart›flmalara ikinci Birikim bünyesinde yeterince yer verilmemesinden, ilk döneme k›yasla Birikim’in ikinci döneminde dünya olaylar›n›n “ihmâl edilmesi”nden, ilk Birikim’de s›kça görülen “yurtta ve cihanda sosyalist geliflmelerin ifllenmesi ve tart›fl›lmas›”n›n ikinci Birikim’de yeterince yap›lmad›¤›ndan söz etmektedir.31 Taner Akçam da “12 Eylül sonras› yay›n hayat›na giren Birikim ile 12 Eylül öncesi Birikim” aras›nda “önemli bir fark” oldu¤una dikkat çekmektedir. Akçam’a göre, 12 Eylül öncesi Birikim’i “daha çok sosyalizmin, Marksizmin teorik sorunlar›na a¤›rl›k veren ve belki de bu nedenle çeviri yaz›lar› a¤›rl›kl› olan bir dergidir” ve “Birikim dergisi Avrupa’daki tart›flmalarla Türkiye aras›nda bir kopya ka¤›d› ifllevi” görmektedir. 12 Eylül sonras›n›n Birikim’i ise bu ifllevi terk etmifltir.32 Bu do¤rultuda fiükrü Arg›n, Birikim’in iki dönemi aras›ndaki farkl›l›klar› ve süreklili¤i de¤erlendirirken, 1980 öncesi ve sonras› Birikim aras›ndaki fark›n dönemsel farkl›l›k ve koflullardan kaynakland›¤›na vurgu yapmaktad›r. Arg›n’›n iflaret etti¤i üzere, 1980 öncesi Birikim, sosyalist hareketin kriz döneminde ve esas olarak bu krize teorik bir müdahale amac›yla yay›n hayat›na at›lm›flt›r ve sosyalist hareketin daha çok ‘iç sorunlar›’ üzerine yo¤unlaflm›flt›r. Oysa 1980 sonras› Birikim, çok daha köklü bir kriz döneminin ürünüdür: “Bu kez krizde olan sosyalist hareketler de¤il, sosyalizmin kendisidir” ve buna ba¤l› olarak “derginin genel söylemi içinde, ortak kimli¤in s›n›rlar›, ‘Marksist’likten ‘Sosyalistlik’e do¤ru geniflle30. Enis Batur, “Uzaktan Birikim,” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), s.88. 31. Tan›l Bora, “100 Say› Birikim—Neye Yarad›?” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), ss.58-60. 32. Taner Akçam, “Birikim ya da Düflünmenin Özgür Alan›,” Birikim, No. 100 (A¤ustos 1997), ss.69-70. 137 138 H. BAHADIR TÜRK mifltir.”33 Önemli dönemsel farkl›l›klar34 ve koflullar›n getirdi¤i do¤al yön de¤ifltirmeler olsa da, Birikim’in bir ‘sosyalist kültür dergisi’ olarak kendisine koydu¤u ‘teoripratik’ birlikteli¤ini kurmak üstüne düflünmek çabas›, farkl› tonlarla, Birikim’in otuz y›l› aflan serüveninde hep dikkat çekmifltir. Zira, Ömer Laçiner de ilk dönem Birikim ile ikinci dönem Birikim’in ç›k›fl yaz›lar›nda görülebilecek üslup farkl›l›klar›—ilk dönem Birikim’in ç›k›fl yaz›s›nda geçen ‘diyalektik maddecilik,’ ‘revizyonizm’ gibi kavramlar›n ikinci dönem Birikim’in ç›k›fl yaz›s›nda ve sonraki tart›flmalarda kullan›lmamas› gibi—ve tematik baz› kopufllara ra¤men, kurulufl amac› ve ifllevi aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, Birikim’in iki ayr› dönemi aras›nda “tüm farkl›l›klar› silen bir süreklilik” oldu¤una de¤inmektedir.35 B‹R‹K‹M’‹N ‹Ç‹NDEK‹LER: BAZI B‹Ç‹MSEL ÖZELL‹KLER ÜZER‹NE Bu noktada Birikim’in baz› biçimsel özelliklerinden söz etmek yerinde olabilir. ‹kinci dönem Birikim’in biçimsel özelliklerine bak›ld›¤›nda—ilk bak›flta—derginin, birinci dönem Birikim dergisinin d›fl görünüflüyle ciddi bir ayr›l›k tafl›mad›¤› söylenebilir.36 Bununla birlikte, 1980 sonras› Birikim dergisi ilk dönem Birikim’inden farkl› olarak, kapa¤›nda sadece yazarlara yer vermek yerine ele al›nan teman›n/temalar›n ad›n› konuyla ilgili bir resim yahut grafikle veren usta ifli kapak tasar›mlar›yla dikkat çekmektedir. Bu aç›dan yeni Birikim’in, ilk dönem Birikim’ini kapak tasar›m›yla geride b›rakt›¤› rahatl›kla söylenebilir. ‹kinci dönem Birikim’de ilk zamanlar yazarlar›n ad› yaz›lar›n›n bafll›¤›y33. fiükrü Arg›n, “Bir Aray›fl›n Ad›: Birikim,” Birikim,” No. 100 (A¤ustos 1997), s.80. 34. Ulus Baker Birikim’in bu iki döneminin belirli ‘flok yaflant›lar’ ile biçimlendi¤ine iflaret etmektedir. Buna göre, 1977’deki kanl› 1 May›s olaylar› ilk dönem Birikim’in solu ve solun üzerinde yürüdü¤ü genel politik-toplumsal tektoni¤i de¤erlendirmesinde etkili olan flok edici bir moment iken, ikinci dönem Birikim için 1993’te yaflanan Sivas olaylar›—Mad›mak Oteli’nin yak›lmas›—bir di¤er flok an›na tekabül etmektedir (Bkz., Ulus Baker, “Birikim’in 100. Say›s›na Birkaç Dipnot,” Birikim, No. 102 (Ekim 1997), ss.15-16). 35. Ömer Laçiner ve Murat Belge, “Ömer Laçiner-Murat Belge Söyleflisi,” s.33. 36. Birikim’in biçimsel kimi özelliklerinden bahsederken derginin künyesine de de¤inelim. Derginin ‘genel yay›n yönetmeni ve sahibi’ Birikim Yay›nc›l›k Ltd. fiti. ad›na Ömer Laçiner’dir. ‘Sorumlu müdür’ ise Kerem Ünüvar’d›r. Daha önce ‘yaz› iflleri müdürü’ olarak geçen bu görevde Ünüvar’dan önce Sezar Atmaca, Attila Bay›nd›r, Abdullah Onay gibi isimler bulunmufltur. Derginin görsel tasar›m›n› uzunca bir süredir Ümit K›vanç üstlenmifltir. Sayfa uygulamas› ise ‹letiflim Yay›nlar›’n›n ünlü dizgicilerinden Hüsnü Abbas’a aittir. Ofset haz›rl›k ‹letiflim’de, bask›s› ise Sena Ofset’te yap›lan derginin da¤›t›m›n› Dergi Plânlama Pazarlama ve Ticaret A. fi. yapmaktad›r. ‹kinci dönem Birikim’in ilk ç›kt›¤› y›llarda sahibi Murat Belge iken, o y›llarda derginin bask›s› fiefik Matbaas›’nda, da¤›t›m› ise önceleri Hürriyet Holding A. fi., daha sonralar› da Birleflik Bas›n Yay›n taraf›ndan yap›lmaktad›r. B‹R DERG‹Y‹ KONUMLANDIRMAK: B‹R‹K‹M la birlikte dergi kapa¤›nda yer alsa da—ki bu, ilk Birikim’in de özelli¤idir—son dönemde hâkim e¤ilim kapakta sadece yazarlar›n ad›na yer verilmesidir. Dergi ayda bir defa yay›mlanmaya devam etse de, t›pk› ilk Birikim döneminde oldu¤u gibi, her y›l genellikle iki defa çift say› ç›kmaktad›r. Dergi ilk çift say›s›n› (say› 18-19) 1976 A¤ustos-Eylül say›s› olarak yapm›flt›r. Derginin üç say›y› bir arada yapt›¤› tek örnek ise A¤ustos-EylülEkim 1978 say›s›d›r (say› 42-43-44) ve ‘Do¤u Avrupa Komünizmi Özel Say›s›’ bafll›¤›n› tafl›maktad›r. ‹kinci dönem Birikim’i için bu bak›mdan en yak›n örnek May›s-Haziran 2006 tarihini tafl›yan ‘devrim’ temal› say› (say› 205-206) ile A¤ustos-Eylül 2007 tarihli ‘bir devrin sonu-yeni bafllang›çlar›n zaman›’ bafll›kl› say›d›r (say› 220-221). Derginin muhtevas› aç›s›ndan bir baflka özellik, dergi için art›k bir ‘olmazsa olmaz’ haline dönüflen “geçen ay›n birikimi” bölümüdür. Derginin giriflinde yer alan bu bölümde, o ay ele al›nan konulardan önce, geçen ay›n Türkiye’de ve dünyada öne ç›kan olaylar› de¤erlendirilmektedir. Bu bölümün neredeyse de¤iflmez diyebilece¤imiz yazar› Ömer Laçiner’dir. Bununla birlikte zaman zaman Ahmet ‹nsel, Tan›l Bora, Mete Çubukçu gibi isimler de bu bölüme katk›da bulunmaktad›rlar. Birikim dergisinin bir baflka biçimsel özelli¤i derginin ç›kard›¤› özel say›lard›r. Derginin genelde en çok ses getiren say›lar› olan bu özel say›lar, bir Birikim gelene¤i olarak ilk dönem Birikim’inden bu yana sürmektedir. Derginin ilk özel say›s› 1975 May›s›nda yay›mlanm›flt›r. Derginin bu üçüncü say›s›n›n kapa¤›nda ‘Marxist Tarih Özel Say›s›’ ibaresi yer almaktad›r.37 Derginin bir baflka özel say›s›, o dönemin tart›flmalar› aç›s›ndan ayr›ca önemlidir ve 1977 Haziran-Temmuzunda yay›mlanm›flt›r (say› 28-29). ‘Yap›salc›l›k’ konulu bu say›, daha çok sanat ve dil üzerine tart›flmalar› içermektedir.38 ‹kinci dönemde de devam ettirilen bu özel say›lar, ayn› zamanda derginin iki, hatta bazen üç bask› yapt›¤› say›lar olmufllard›r. Bu aç›dan ilk akla gelenler, ikifler bask› yapan ‘milliyetçilik sendromu’ (say› 45-46), ‘terörizm ve fliddet’ (say› 38-39) ve ‘medya ve siyaset meydan›’ (say› 68-69) say›lar› ile üç bask› yapan ‘etnik kimlik ve az›nl›klar’ (say› 71-72) say›lar›d›r. Ancak bir süredir dergi kapa¤›nda ‘özel say›’ ibaresi kullan›lmamaktad›r. Genel olarak çift say›lar›n ya da hacmi her zamankinden kal›n olan baz› say›lar›n özel say› olduklar› kabul edilebilir. Hacimden bahsetmiflken, Birikim dergisinin 250 sayfa civar›n37. Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx?did=2&dsid=173 38. Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yetmislerinbirikimi.aspx?did=2&dsid=280. Murat Belge, yap›salc›l›k say›s›n› yapt›klar›nda Türkiye’de yap›salc›l›¤› tan›yanlar, bilenler, kendini yap›salc› olarak tan›mlayacak kimseler de olmas›na ra¤men o tarihe kadar yap›salc› düflünceyi topluma tan›tma bak›m›ndan fazla bir fley yap›lmad›¤›ndan bahsetmektedir (Bkz., Tûba Çandar, Murat Belge: Bir Hayat, s.188). 139 140 H. BAHADIR TÜRK daki özel say›lar› ya da çift say›lar› d›fl›nda normal yay›n ak›fl› içinde ortalama 100 sayfa civar›nda ç›kt›¤› söylenebilir. Bu yekûn içinde derginin bölümleri “geçen ay›n birikimi” ve ele al›nan temalara iliflkin alt bafll›klardan müteflekkildir. Bu genel çerçeveye ek olarak polemik,39 kitap elefltirisi, yan›t türünden metinler “de¤inmeler” alt bafll›¤›nda yer almaktad›r. Birikim’in baz› say›lar›nda söylefli türünde ürünler de dikkat çekmektedir. Derginin bu standart “içindekiler” karakteristi¤i, ikinci dönem Birikim’in ilk y›llar›nda Mete Tunçay’›n haz›rlad›¤› “sosyalizm tarihinden belgeler” ya da ironik bir bak›fl› yans›tan “resimli gayriresmi tarih” ve “ustalara sayg›: post düflünürlerden seçmeler” gibi bölümlerle zenginlefltirilmifltir.40 Ancak, bu bölümler art›k dergide yoktur. Birikim’in eski say›lar›nda çeflitli konularla ilgili karikatürlere rastlansa da yine uzunca bir müddettir dergide karikatür de yer almamaktad›r. Ancak Birikim’in son say›lar›na bak›ld›¤›nda bu yöndeki e¤ilimin de¤iflmeye bafllad›¤› ve yaz› ak›fl›n›n çeflitli karikatür ve en genel anlam›yla ‘çizim’ ve di¤er görsel malzemelerle zenginlefltirilmeye baflland›¤› görülebilir.41 Bir baflka önemli biçimsel özellik olarak derginin Ömer Laçiner, Ahmet ‹nsel, Tan›l Bora, Ahmet Çi¤dem, Murat Paker, Ulus Baker gibi isimlere ek olarak, farkl› çizgilerdeki akademisyen ve entellektüellerin yaz›lar›na da yer verdi¤i vurgulanmal›d›r. Bu noktada Birikim’in bir ‘kadro’ dergisi olmad›¤› da belirtilmelidir.42 Örne¤in, baflta da belirtildi¤i gibi, dergi—sol bir çizgide yer almas›na ra¤men—Ali Bulaç gibi ‹slâmc› entel39. Derginin olumsuz anlam›yla ‘polemikçi’ bir üslubu di¤er sol dergilerden farkl› olarak çok tercih etti¤i söylenemez. Bununla birlikte, dergide yer alan belirli yaz›lara verilen yan›tlar belirli bir de¤er, anlaml› bir tez ortaya koydu¤u sürece yay›mlanmaktad›r. Dergi bu konudaki politikas›n›, en son, ‘devrim’ konulu (say› 205-206) say›s›na iliflkin bir elefltiri yaz›s› olan Emrah Göker ve Güney Çe¤in’in ortak çal›flmas›n› yay›mlad›¤› A¤ustos 2006 tarihli 208. say›s›nda aç›klam›flt›r. Dergi yaz›ya koydu¤u küçük bir flerhte, “bir grup yaz›n›n/yazar›n elefltirisini yapan ama kendisi baflkalar›n›n elefltirisine aç›k sistematik denilebilecek bir tez ortaya koymayan yaz›lara” yer vermek konusunda pek de gönüllü olmad›¤›n› belirtmifl, bu aç›dan Göker ve Çe¤in’in yaz›lar› için bir istisnan›n söz konusu oldu¤unu belirtmifltir (Bkz. Emrah Göker ve Güney Çe¤in, “Sen ‹mkâns›zs›n, Sensizlik ‹mkâns›z: Post Yap›salc› Devrim,” Birikim, No. 208 (A¤ustos 2006), s.66). 40. Bu bölüm genellikle belirli bir dergide/gazetede yazan sa¤ görüfllü ya da vülger bir solculukla malûl isimlerin gazetelerindeki/dergilerindeki yaz›lar›n›n okuyucuya k›sa bir yorumla birlikte aktar›lmas›ndan oluflmaktad›r. Komplocu, hatta faflizan bir zihniyetten izler tafl›yan bu yaz›lar›n okuyucuya aktar›lmas›ndan önce yap›lan yorumlar oldukça ‘e¤lenceli’dir. Derginin bu köflesinde Nazl› Il›cak, Ahmet Kabakl›, Can Atakl›, Ertu¤rul Özkök, Do¤u Perinçek, Hasan Yalç›n, Canan Barlas, Çoflkun K›rca gibi isimlerin yaz›lar› yer alm›flt›r. ‹lgili yaz›lar için bkz., Birikim, No. 92 (Aral›k 1996); No. 81 (Ocak 1996); No. 90 (Ekim 1996); No. 86-87 (Haziran-Temmuz 1996); No. 96 (Nisan 1997); No. 97 (Mart 1997). 41. Ömer Laçiner, derginin biçimsel özelliklerinin istikbaliyle ilgili olarak flunlar› kaydetmektedir: “Bundan sonraki Birikim, bizim düflündü¤ümüzden daha h›zl›, daha dinamik, daha flekli flemali de¤iflen bir dergi olacakt›r. Bu konuda Birikim her fleye haz›r. Birikim kesinlikle bir kal›p de¤il” (Bkz., Ahmet ‹nsel, “Ömer Laçiner ile Söylefli,” s.21). 42. fiükrü Arg›n, “Bir Sosyalist Düflünce Platformu: Birikim,” s.969. B‹R DERG‹Y‹ KONUMLANDIRMAK: B‹R‹K‹M lektüeller ile Ahmet Turan Alkan, Mümtaz’er Türköne gibi sa¤ cenahtan isimlerin yaz›lar›na aç›k olmufltur.43 Bu isimler d›fl›nda dergi, pek çok yabanc› entellektüelin de yaz›lar›n›n çevrilerek Türk okuyucusuyla buluflturulmas›na arac›l›k etmifltir. Ayr›ca, özellikle son on y›ll›k dönem içinde pek çok genç yazar da yaz›lar›yla Birikim’in sayfalar›nda kendilerine yer bulmufllard›r. SONUÇ fiükrü Arg›n’›n ifadeleriyle söylemek gerekirse, “Seksen küsur yafl›ndaki bir Cumhuriyet’te yaklafl›k otuz y›ld›r hayat›n› sürdürmekte olan bir dergi, üstelik sosyalist s›fatl› bir dergi olma flüphesiz alk›fllanmas› gereken büyük bir baflar›d›r; en az›ndan aç›klanmas› gereken bir ‘ola¤anüstü hâl’ iflaretidir.”44 Bu çal›flma, bu ‘ola¤anüstü hâl’in kapsaml› bir aç›klamas›na giriflmek ya da söz konusu ‘ola¤anüstü hâl’i yaratan koflullar›n genel bir de¤erlendirmesini yapmak amac›n› tafl›mamaktad›r. Burada sadece Türk kültür hayat›n›n yeterince ele al›nmam›fl bir veçhesi olan dergiler ve dergicilik faaliyeti aç›s›ndan üzerinde durulmaya de¤er bir örnek olarak Birikim örne¤i tasvir edici bir biçimde de¤erlendirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Yaz› boyunca tart›fl›lan özellikleri ile Birikim, nihayetinde, iki ayr› dönemindeki üslup ve içerik farkl›l›klar›na ra¤men, ‘sosyalist bir kültür dergisi’ olmak niteli¤ini yitirmemifl ve Türk düflünce dünyas› içinde okuyucular› ve yazarlar› için bir ‘okul’ olmay› baflaran ender dergilerden birisi olmufltur.45 ‘Sosyalist düflünceyi yeni43. Bu aç›dan dergide Ahmet ‹nsel, Ali Bulaç, Abdurrahman Dilipak, Mümtaz’er Türköne gibi isimlerin bafllatt›klar› 1992 y›l›ndaki ‘Medine Vesikas›’ tart›flmalar› hayli ilginçtir (Bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/dergiyazi.aspx?did=1&dsid=42&dyid=1376 ve http://www.birikimdergisi.com/birikim/ dergiyazi.aspx?did=1&dsid=38&dyid=1307). Derginin yazarlar› hakk›nda son derece faydal› bir veritaban› için bkz., http://www.birikimdergisi.com/birikim/yazarlar.aspx. Murat Paker’in Birikim’in 200. say›s› vesilesiyle ortaya koydu¤u bir istatistik de bu minvalde anlaml›d›r. Buna göre, May›s 1989’dan Aral›k 2005’e kadar geçen 200 say›l›k dönem içinde Birikim 3,098 makale yay›mlam›flt›r; dolay›s›yla, say› bafl›na 15.5 makale düflmektedir. Bu süreçte makale katk›s› olan yazar say›s› 1,128’dir. 200 say›da 248 makalesi yay›mlanan Ömer Laçiner tek bafl›na toplam makalelerin %8’ini üretmifltir. En çok yazan di¤er üç yazar ise Tan›l Bora, Ahmet ‹nsel ve Mete Çubukçu’dur. Birikim’de yay›nlanan makalelerin üçte biri süreksiz yazarlardan gelmifltir (Bkz., Murat Paker, “200 Say›da Say›larla Birikim Yazarlar›,” Birikim, No. 200 (Aral›k 2005), s.105). 44. fiükrü Arg›n, “Bir Sosyalist Düflünce Platformu: Birikim,” s.967. 45. Ömer Laçiner de “Birikim bir fikri platformdur ve ana fonksiyonu sosyalizmin yeniden tan›mlanmas›d›r,” diyerek bu noktay› vurgulamaktad›r (Bkz., Ahmet ‹nsel, “Ömer Laçiner ile Söylefli,” s.21). Ahmet ‹nsel ise Birikim’in çeyrek asr› geçen yolculu¤unu de¤erlendirdi¤i bir yaz›s›nda, Birikim’in bu özelli¤ine vurgu yapmakta ve derginin en önemli varolufl nedeninin “ne ad›na üretiliyor olursa olsun, nereden gelirse gelsin, insanlar›n eflitlik, özgürlük ve dayan›flma içinde birlikte var olma idealini düflünülemez k›lanla yorulmadan, b›kmadan, usanmadan mücadele etmek,” oldu¤unu ifade etmektedir 141 142 H. BAHADIR TÜRK den tan›mlamak’ gibi bir temel kayg› üzerinden, Bora’n›n deyifliyle, “sosyalizmi bir doktrin darl›¤›ndan ç›karmak, hem kendi genifl düflünsel tarihiyle, hem de bütün dünya bilgileriyle al›flveriflli hale getirmek” çabas›n›n ana mecralar›ndan biri olmaya çal›flan Birikim, teorik bir bak›fl aç›s›n› malumatfurufllu¤a dönüfltürmeden siyasal›n ve toplumsal›n izini sürmüfltür.46 Birikim dergisini konumland›rmaya çal›flmak, bu haliyle, Türk düflün hayat›n›n genel karakteristiklerini düflünmek için anlaml› bir çaba say›labilir.47 (Bkz., Ahmet ‹nsel, “Otuz Y›ll›k Serüven: Dinlenmek veya Özgür Olmak,” Birikim, No. 191 (Mart 2005), s.35). Bununla birlikte, Ulus Baker derginin ‘sosyalist’ addedilebilse dahi ‘kültür’ dergisi olmad›¤›n› savunmaktad›r. Baker’e göre, “iyi kültürlü yazarlara yer vermek bir dergiyi ‘kültür’ dergisi yapmaz” (Bkz., Ulus Baker, “ÖDP Yaz›s›n›n Daha Samimisi—Tan›l’a Mektup Gibi,” Birikim, No. 220-221 (A¤ustos-Eylül 2007), s.15). 46. Bu vesileyle Tan›l Bora’n›n Birikim’in iki ayr› dönemi aras›ndaki devaml›l›¤a dikkat çekmesi derginin tavr›n› anlamak aç›s›ndan anlaml›d›r (Bkz., As›m Öz, “Tan›l Bora’yla Söylefli: ‘Söz, Eylemdir,’” Özgün Durufl, 26 fiubat-4 Mart 2010 (http://www.birikimdergisi.com/birikim/makale.aspx?mid=620 &makale=Tan›l%20Bora%20ile%20Söylefli:%20"Söz,%20Eylemdir"). 47. YÖK Ulusal Tez Merkezi web sayfas› üzerinden Birikim dergisi ile ilgili olarak bu türden bir konumland›rma çabas›n›n bir parças› say›labilecek akademik çal›flmalara bak›ld›¤›nda, üç adet yüksek lisans tezi göze çarpmaktad›r: Ayd›n Aktay’›n ‘Türk Solunda Yerlilik Sorunu: Birikim Dergisi Çevresi Örne¤i’ çal›flmas› (K›r›kkale Üniversitesi), Hediyetullah Aydeniz’in ‘1975-1980 Dönemi Sosyo-kültürel Ortam›nda Birikim Dergisi’nin Yeri ve Önemi’ çal›flmas› (‹stanbul Üniversitesi) ve Mehmet Emin Babacan’›n ‘Birikim Dergisi ve Dergi Etraf›nda Geliflen Din Tart›flmalar›” adl› çal›flmas› (Çanakkale 18 Mart Üniversitesi) (Bkz., http://tez2.yok.gov.tr/).
