Bir kez daha köylü üretim tarzı üzerine, Jan Douwe Van Der Ploeg

Transkript

Bir kez daha köylü
üretim tarz› üzerine
Jan Douwe van der Ploeg
7
K›rsal Kalk›nmada Alternatif ve Yeni Yaklafl›mlar
Girifl
Murat
Öztürk
8
Tar›mda köylü üretim yap›s›, kapitalizmin tar›ma girifli ve
yayg›nlaflmas› sürecinde öne ç›kan ve üzerinde en çok tart›fl›lan konu olagelmifltir. Köylü tipi tar›m› farkl› teorik yaklafl›mlarda önemli bir araflt›rma nesnesi haline getiren sorular; köylü üretiminin geçici bir durum mu oldu¤u yoksa
kal›c› m› oldu¤u, geçici bir durum ise hangi flartlarda ortadan kalkaca¤› de¤ilse varl›¤›n› nas›l sürdürebildi¤i, zaman
içinde nas›l bir dönüflüm geçirdi¤i gibi sorular olagelmifltir.
Siyasal teoride ve eylemde ise köylülü¤ün müstakil bir s›n›f
m› yoksa temel s›n›flar aras›na ara bir kategori mi oldu¤u,
özellikle iflçi s›n›f›n›n siyasal eyleminde bir ittifak oluflturup
oluflturamayaca¤› öne ç›kan tart›flma konular› olmufltur. 20
Yüzy›l›n sonlar› ve 21. yüzy›l›n bafl›nda köylü nüfusun h›zla
azalmas› ve tar›m üretiminin hemen her ülkede GSYIH içindeki pay›n›n azalmas›, tar›m›n global ekonomik ve siyasal
geliflmelerden derinden etkilenmesi, klasik tar›m sorununun ele al›n›fl›nda farkl› yaklafl›mlar› gündeme getirmifltir.
Bu dönemde öne sürülen dikkat çeken tezlerden biri de
köylülü¤ün sona ermekte oldu¤u görüflüdür. Van der Ploeg, bu çal›flmada dile getirdi¤i görüflleri ile köylülü¤ün sona ermekte oldu¤u tezine karfl› ç›karak; “evet bir yandan
h›zl› bir köylülükten ç›k›fl vard›r; fakat di¤er yandan da yeninden köylüleflme de yaflanmaktad›r” karfl›l›¤›n› vermektedir. Ploeg, hem neo-klasik iktisatta hem de Marksist yaklafl›mda “istenemeyen” bir durum olarak kabul edildi¤ini
ileri sürdü¤ü köylülü¤ün “yeniden ortaya ç›k›fl›n›” kendi
kavramlaflt›rmas› ile “yeni köylülük” olarak adland›rmaktad›r. Sonra da bu yeniden köylüleflmenin özelliklerine ve
kalk›nmaya, temel baz› toplumsal sorunlar›n çözümüne
getirebilece¤i katk›ya dikkat çekmektedir.
Van der Ploeg, tarihi arka plan üzerine yerlefltirdi¤i köylü
tipi üretim- giriflimci köylülük-flirket tar›m› yap›lar›n›n modernleflme ile iliflkisini kurarak, bu farkl› üretim tüplerini
hem içsel özellikleri ile k›yaslamakta hem de 21 yüzy›l bafl›ndaki pazar flartlar› çerçevesinde de¤erlendirerek görüfllerini gelifltirmektedir. Bu çerçevede Ploeg, 1960’lara kadar tüm dünyada hakim olan kapitalist çiftçi ile köylüleri,
kapitalist tar›m ile kapitalist olmayan tar›m› bir birine karfl›t olarak gören ikilik (düalizm) yaklafl›m›n›n, sonraki y›llardaki geliflmeleri aç›klamakta yetersiz kald›¤›n› ileri sürmektedir. Ploeg, 1960’lardan bafllayarak, giriflimci tar›m›n
ortaya ç›kmas›na at›fta bulunarak, giriflimci tar›mc›l›¤›n
yükselmesinin köylü tarz› tar›m› ortadan kald›rmad›¤›na
dünyan›n birçok yerinde, köylü tar›m›n›n devam etti¤ine,
son yirmi y›ld›r da hayli önem tafl›yan yeni yeniden köylüleflme süreçlerine tan›k olundu¤unda dikkat çekmektedir.
Ard›ndan k›rsal iliflki a¤lar›na ait siyasal ekonomik yörüngeleri, çeliflkileri ve dinamikleri maddi olarak flekillendiren e¤ilimlere dikkate çekerek köylülü¤ü yeniden kavramlaflt›rmas› ve de¤iflen tarihsel koflullara uyarlanmas› gerekti¤ini dile getirmektedir. Avrupa’ya odaklanmakla birlikte geliflmekte olan dünyay› da kapsayan bir kavray›flla,
geliflen flartlarda köylü tar›m›n› anlamak için Ploeg’in sorusu “Çiftçiler asl›nda ne yap›yorlar?” fleklindedir. Bu soruya Ploeg iki tespitle cevap vermektedir: Birincisi, giriflimci yan›tt›r; dibe do¤ru daha ileri yar›fl anlam›ndad›r.
‹kincisi ise tart›flmal› olmakla birlikte sa¤lam, güçlü ve
umut verici yeniden köylüleflme sürecidir. Ploeg Avrupa’da giriflimci tar›m›n gerileme içinde oldu¤unu buna
karfl›n köylü tar›m›n›n içsel dirençleri nedeni ile devaml›l›k gösterdi¤ini iddia etmektedir. Bu iki üretim tipi aras›ndaki esas farklar›n ise de¤erin üretimi, da¤›t›m› ve edinilebilmesi olarak tespit eden Ploeg, köylü üretim tarz›n›n
özgüllü¤ünün de¤er üretimi olarak tan›mlanmas› ve bunun faydal› bir biçimde kalk›nma tart›flmalar› ile iliflkilendirilebilece¤ini ileri sürmektedir.
Ploeg kimilerinin iddia etti¤i gibi yeniden köylüleflme süreçlerini hiçbir flekilde salt ‘geçmifle dönüflten’ ibaret görmemektedir. Ona göre bu geliflme, ‘modern ama birçok
bak›mdan gene de tuhaf bir dünyada ayakta kalmaya daha
yeterli ve çekici yollardan yard›mc› olacak iliflkilerin ve
ö¤elerin (eski yeni, maddi ve sembolik) aktif biçimde yeniden kurulmas›d›r’. Ploeg bu durumun görünmezlikten kurtar›lmas›, içerdikleri potansiyel ve umutlar›n aç›¤a ç›kar›lmas›, bu alandaki deneyimlerin, paylafl›lmas› bir biri ile
iliflkilendirilmesini bu amaçla köylülü¤ün yeniden kuramsallaflt›r›lmas› ve yeniden köylüleflme süreçlerinin analizinin yap›lmas› için toplum bilimcileri göreve ça¤›rmaktad›r.
Köylülü¤ün s›n›f olarak analizinde özerklik aray›fl›na, köylülerin üretim faaliyetlerindeki çeflitlendirme çabalar›na,
pazarla iliflkilerindeki e¤ilimlere vurgusu ile köylülü¤ün
yeninden kavramlaflt›r›lmas› için baz› ipuçlar› sunmaktad›r. Ploeg, çal›flmas›nda, köylü olma halini nihai ad›m olarak de¤il zaman içinde süreklilik tafl›yan ve keskin dalgalanmalar sergileyen bir ak›fl olarak ele almak gerekir diyerek yönteme iliflkin de öneride bulunmaktad›r.
9
a
ile tar›m›n›n yeniden dikkat çekmeye bafllamas›, tüm dünyadaki tar›m
aç›s›ndan önemli de¤ifliklikleri yans›t›r; ayn› durum, tüm dünyada halen yürütülmekte olan ‘k›rsal araflt›rmalar›n’ gücünü ve olgunlu¤unu
da yans›tmaktad›r. Sa¤lam bir kuramsal zemin, genifl ve yöntemsel
olarak iyi yap›land›r›lm›fl ampirik bir odaklanma ve en az bunlar kadar önemli
olmak üzere günümüzdeki de¤iflim süreçlerine dikkatle bakma ve bu süreçlerde yer alma bir araya geldi¤inde, bunlar›n hepsi, ideolojik zincirlerden kurtulma kapasitesine katk›da bulunmaktad›r. Sonuçta, ‘çözüldü ve bitti’ diye bak›lan
görünüflteki ‘eski moda’ konular (örne¤in aile tar›m› gibi) bugün yeniden ve
aç›k biçimde ele al›nmaktad›r: bu konular, pratikte önemli ve yeni kalk›nma yörüngeleriyle iliflkili esin verici yeni kuramsal gündemlere dönüflmüfltür.
Kan›mca, aile tar›m›na yönelik bu yenilenmifl ilgi Avrupa’da bugün sürmekte
olan kimi tart›flmalarla örtüflmektedir. Bu tart›flmalarda, köylülük ve köylü tar›m› kavramlar›, Avrupa’n›n k›rsal kesiminde cereyan etmekte olan, karmafl›k
ve birbiriyle çeliflkili çeflitli geçifl süreçlerinin kavranmas›ndaki ana ö¤eler olarak ortaya ç›kmaktad›r. (2)
10
Bu katk›, birbiriyle iliflkili üç dayana¤a oturmaktad›r. Birincisi, bugün aile tar›m› birbirine z›t iki kümelenmeyi kapsamaktad›r: Tar›mda, köylü ve giriflimci
tarzlar›. Bu ikisi aras›ndaki fark›n ortaya konulmas›, baflka fleylerin yan› s›ra,
Avrupa’da giriflimci tar›m›n neden ölmekte oldu¤unu (3) , buna karfl›l›k köylü tar›m›n›n içsel direnci nedeniyle nas›l devaml›l›k sergiledi¤ini anlamak bak›m›ndan önemlidir (Ploeg, 2003). ‹kincisi: Birbirine z›t bu iki üretim tarz›n›n özü ve
aralar›ndaki bafll›ca farkl›l›klar as›l olarak mülkiyet iliflkilerinde de¤ildir; öz ve
farkl›l›klar, daha çok, de¤erin üretimi, da¤›t›m› ve edinilmesinin (farkl›) s›ralan›fl biçimlerinde yatmaktad›r. Üçüncüsü, köylü üretim tarz›n›n özgüllü¤ünün
de¤er üretimi olarak tan›mlanmas›, yararl› bir biçimde kalk›nma tart›flmalar›yla (yeniden) iliflkilendirilebilir.
Bu katk›, bütünüyle olmasa bile Avrupa’ya odaklanmaktad›r. Temelde, flu görüflü savunmaktad›r: Köylü tar›m› Avrupa’da yayg›nd›r ve günümüzde yeniden
köylüleflme fleklinde özetlenebilecek yeni tepkilerle daha da güçlenmektedir.
Üçüncü Dünya ülkeleri söz konusu oldu¤unda sonuç oldukça aç›kt›r: köylü tar›m›n›n içsel olarak “geri” say›lmas› hiçbir biçimde mümkün de¤ildir. Köylü tar›m› kalk›nmaya ve de¤iflime engel olmak flöyle dursun bunlar için mükemmel
(2) “Köylü” kavram›n›n k›rsal çal›flmalara yeniden sokulmas› (üstelik Hendri Mendras’›n La fin des
paysans adl› çal›flmas›n›n yay›nlanmas›ndan 40 y›l sonra!) özellikle Fransa’da dikkat çekici bir durumdur
(örne¤in bak›n›z, Hervieu, 2005 ve Jollivet, 2001). Bu sat›rlar›n yazar› da 1999 y›l›nda Hollanda’da k›rsal
gerçekli¤in büyük bölümünün köylü ve köylü üretimi ba¤lam›nda anlafl›lmas› gerekti¤ini ileri süren
“Sanal Çiftçi” bafll›kl› bir çal›flma yay›nlam›flt›. Nitekim çal›flman›n ‹ngilizce tercümesinin alt bafll›¤›
“Hollanda köylülü¤ünün geçmifline, bugününe ve gelece¤ine” at›fta bulunuyordu (Ploeg, 2003). Bunun
kadar anlaml› bir nokta da, uzun y›llar bir tabu olarak kalan ‘köylü’ teriminin art›k siyasal söylemde de
boy gösteriyor olufludur. Örne¤in bak›n›z, Prodi, 2004 ve Valentini, 2006.
(3) Ortada gerçekten ironik bir durum vard›r: “Köylülü¤ün ölümü” ile ilgili bunca ilan›n (örne¤in, bak›n›z
Gudeman, 1978, ayr›ca Schultz, 1964) ard›ndan flimdi de “giriflimci tar›m›n ölümü” olas›l›¤›yla karfl›
karfl›yay›z (biraz örtük biçimde de olsa bunu flimdiden ilan eden bir örnek olarak bak›n›z, Buckwell et al,
1997).
bir bafllang›ç noktas› oluflturabilir (örne¤in Jollivet, 2011 taraf›ndan ikna edici
biçimde gösterildi¤i gibi, ayn› geçmiflte oldu¤u gibi).
Klasik ikili¤in ötesine geçme
Köylülükle ilgili tart›flmalar, uzunca bir süre, kapitalist çiftçilerle köylüleri k›rsal çal›flmalarda ana ve birbirine karfl›t kategoriler olarak ele alan ikililik (düalizm) tezinin (4) egemenli¤i alt›nda kalm›flt›r. Ayn› düalizmin, kapitalist tar›mla
aile tar›m› aras›nda da oldu¤u ileri sürülmüfltür. Bu katk›da ileri sürdü¤üm görüfl ise flu: Bu düalizm tezi 1960’lara kadar tüm dünyadaki tar›m sistemlerindeki merkezi çeliflkilerden birini yans›tm›fl olsa bile, daha sonra h›zla de¤iflmekte olan dünyay› kavramada giderek yetersiz kalmaya bafllam›flt›r. Burada,
belirli bir yer ay›rarak, dünyadaki pek çok k›rsal iliflki a¤›na ait siyasal-ekonomik hatlar›, çeliflkileri ve dinamikleri maddi olarak yeniden flekillendiren iki tarihsel e¤ilimi ele alaca¤›m. Bu yeni e¤ilimler ›fl›¤›nda köylülü¤ün yeniden kavramlaflt›r›lmas›, çarp›c› bir de¤ifliklik sergileyen tarihsel koflullara uyarlanmas› gerekti¤ini savunaca¤›m.
1960’lardan bafllayarak, gerek merkezde gerekse çevrede yeni bir geliflme e¤ilimi ortaya ç›km›flt›r. Bu e¤ilime bu yaz›da giriflimci tar›m›n ortaya ç›kmas› olarak at›fta bulunaca¤›m. Giriflimci tar›m›n nüveleri köylü tar›m›n›n içinde uzun
süredir uykuda olmas›na karfl›n (Ploeg, 2003: bölüm 2), bu tarz tar›m ancak
1960’larda ve 70’lerde, farkl› ritimlerde ve tutarl›l›kta olsa bile hemen hemen
tüm dünyada, bafllat›lan büyük çapta ve devlet öncülü¤ündeki modernleflme
projesinin ortaya ç›kar›p pekifltirdi¤i yeni koflullarla birlikte, gündeme gelip geliflebilirdi (Abramovay, 1992: 197 tar›msal modernleflmede devletin rolünün
tüm dünyada geçerli olufluna iflaret etmektedir).
Zamana ve uzama iliflkin özgüllükler nedeniyle modernleflme projesi pek çok
biçime bürünmüfltür (Ellis ve Biggs, 2001). Avrupa’da, ilk baflta Mansholt Plan› ve bundan ç›kan Ortak Tar›m Politikas› (CAP) modernleflmenin bafll›ca arac› olmufltur. Modernleflme de, tek tek üye devletler düzeyinde, devlet taraf›ndan gerçeklefltirilen kapsaml› müdahalelerce desteklenmifltir. Asya ülkelerinde modernleflme en baflta iyi bilinen ‘yeflil devrim’ biçimini alm›flt›r. Yeflil devrim, mucize tohumlarla birlikte gübreler, haflere ilaçlar›, yay›m ve e¤itim hizmetleri ve piyasaya yönelik müdahalelerden oluflan bir pakettir. Latin Amerika
söz konusu oldu¤unda, Peru’daki genifl çapl› toprak reformu program› (19691975 döneminde) tipik bir modernleflmeyi temsil ederken Meksika’da ilk ‘Asya-tipi’ yeflil devrim denenmifl (ayn› süreç Kolombiya’da DRI program› ile yaflanm›flt›r). Bunun ard›ndan gelen etkili bir ‘ganaderización’ (hayvanc›l›¤a dönme) (Gerritsen, 2002) süreci, baflka Orta ve Güney Amerika ülkeleri de dahil olmak üzere k›rsal kesimi de¤ifltirmeye bafllam›flt›r. Brezilya’da (Cabello Norder, 2004) modernleflmenin ilk, genifl çapl› ve yayg›n etkilerinin ifadesi, en bafl(4) ‹kilik (düalizm) tezi Boeke (1947), Lenin (1961), Kautsky (1970) ve Mariategui’nun (1925) klasik
çal›flmalar›na kadar gerilere gider. Bu tezin ‘modern zamanlara’ ustaca uyarlanmas› ve çözümlenmesi
için bak›n›z, De Benedictis ve Cosentino’nun elkitab› (1979).
11
ta kahve tar›m›ndan soya tar›m›na geçifl fleklindeki büyük de¤iflimdir. Bu de¤iflim, daha sonraki modernleflme evrelerinin temelini atm›flt›r.
Büründü¤ü özel biçimler, tüm dünyadaki tar›msal üretimin oluflum halindeki
uzamsal bölünmesinde iflgal etti¤i özgül yer ne olursa olsun modernleflme, en
baflta, üretim ölçe¤inde büyük geniflleme ve bununla ilgili olarak tar›msal iflgücünün d›flar›ya ak›fl› anlam›na gelir. Modernleflmenin ikinci özelli¤i ise üretimde yo¤unlaflman›n emek itkili biçimlerinin yerini alan, teknoloji itkili yo¤unlaflman›n devreye girmesidir. Ölçekteki ve yo¤unlaflmadaki art›flla ilgili olarak, çok
yönlü ve h›zl› bir metalaflma süreci ortaya ç›km›flt›r. Bu metalaflma süreci, ilkinin hem sonucu hem de önkofluludur. Baflta tar›msal iflletmelerin “girdi taraf›” olmak üzere metalaflma ve üretim sürecinin kapsaml› biçimde yeniden yap›lanmas› birbiriyle birlikte giden iki süreçtir (5). Bunlar, tar›m›n modernleflmesiyle birlikte ortaya ç›kan yeni giriflimci tar›mc›l›k tarz›n›n özünü oluflturmufltur.
Ancak giriflimci tar›mc›l›¤›n yükselmesi köylü tarz› tar›m› ortadan kald›rmam›flt›r. Tüm dünyada, birçok yerde, köylü tar›m›n›n devam etti¤i önemli cepler
kalm›flt›r. Üstelik son yirmi y›ld›r hayli önem tafl›yan yeni yeniden köylüleflme
süreçlerine tan›k oluyoruz. Bu süreçlerden kimileri nitel olup, kendilerini zaman zaman özellikle nicel terimlerle ortaya koymaktad›r. Bunun yan› s›ra,
hem nicel hem de nitel boyutta kendini ortaya koyan ve giderek ço¤alan ifadeler söz konusudur.
12
fiekil 1 ortaya ç›kan görünümü flematik biçimde özetlemektedir. Burada da görülmektedir ki ortada tek bir merkezi çeliflki yoktur. fiekil 1 ayr›ca farkl› tar›mc›l›k tarzlar› aras›nda karmafl›k, ço¤u zaman kafa kar›flt›r›c› ara yüzeyler bulundu¤una iflaret etmektedir. Ara yüzeylerden her birinde önemli, üstelik ço¤u
durumda kafa kar›flt›r›c› ‘çak›flma’ olacakt›r – ayn› kümelenmenin bir parças›ndan di¤erine çeliflkili ancak birleflik hareketler olmas› gibi.
fiekil 1: Farkl›
ancak birbiriyle
ba¤lant›l› üretim
tarzlar›
Kapitalist
tar›m
Giriflimci
tar›m
Köylü
tar›m›
(5) “K›rsal kalk›nma programlar› söz konusu oldu¤unda, bu programlar nesnel olarak köylülü¤ü meta
iliflkilerine daha fazla dahil etme yönünde ifllemekte, köylü meta üretimini iç ve uluslararas› pazarlar için
standartlaflt›rmaya ve rasyonellefltirmeye yönelmektedir.” (Bernstein, 1977: point 23)
Analitik aç›dan, farkl› tar›mc›l›k tarzlar› aras›ndaki temel farkl›l›klar›n de¤erlendirilmesi kolayd›r. Bunlar, tar›mc›l›kla pazarlar aras›ndaki farkl› iliflkilerde
ve bunlar›n beraberinde getirdi¤i tar›msal üretim süreçlerinin farkl› düzenlenifllerinde yatmaktad›r. Tablo 1’de özetlendi¤i gibi, üretim sürecini oluflturan
ö¤eler bu sürece metalar (+) veya meta olmayanlar (-) olarak dahil olabilir. Bu,
tar›mla u¤raflan birimlerle farkl› pazarlar aras›nda kurulu iliflkilere ba¤l›d›r: ‹lgili ö¤eler (emek, di¤er kaynaklar) kendilerine karfl›l›k düflen pazarlar taraf›ndan m› hareketlendiriliyor yoksa bunlar metalaflmam›fl devrelerde mi üretiliyor, yeniden üretiliyor ve/veya mübadele ediliyor?
Tablo 1: Meta üretiminde farkl› biçimler
Meta üretimi tarz›
Üretilen ç›kt›
Di¤er kaynaklar
‹flgücü
(Amaç)
(Hane) (DP)
(Kendine)
(Küçük) PCP
+
(Geçimlik)
(Basit) SCP
+
+
(Gelir)
(Kapitalist) CCP
+
+
+
(Art› De¤er)
Tablo 1, küçük meta üretiminde (KMÜ) üretilen ürünün (en az›ndan k›smen)
pazarland›¤›n›, dolay›s›yla bir dizi meta› temsil eder flekilde görülmesi gerekti¤ini ortaya koymaktad›r. Bununla birlikte, bu tarz tar›mc›l›kta, ne iflgücünün ne
de di¤er temel kaynaklar›n (toprak, su, tohum, hayvanlar, bilgi, a¤lar vb) emek
sürecine meta olarak girmiyor olmalar› temel önemdedir –bunlar, geçmiflleri
farkl› kullan›m de¤erleridir: “meta olma durumundan d›flar› ç›kar›lm›fllard›r”
(Appadurai, 1986). Basit meta üretiminde (BMÜ) küçük meta üretiminin (KMÜ)
ötesine belirleyici bir geçifl vard›r: emek d›fl›ndaki tüm maddi ve toplumsal
kaynaklar emek sürecine metalar olarak girerler. Böylece, hakim olan meta
iliflkileri “piyasalar›n mant›¤›” olarak (Friedmann, 1980) emek sürecine de sokulmufl olur. Meta üretiminin kapitalist tarz› (KMÜ) tam bir metalaflmay› temsil eder: gerek iflgücü gerekse di¤er kaynaklar emek sürecine metalar olarak
dahil olurlar ve üretilen tüm ç›kt› meta olarak dolafl›ma girer. Bundan sonraki
bölümde köylü tar›mc›l›k tarz›n› (PCP), giriflimci tar›mc›l›k tarz›n› da (SCP) olarak tart›flaca¤›m. Kan›mca bu yaklafl›m, köylüleri “eksik pazarlarla ancak k›smen bütünleflmifl” bir kesim olarak tan›mlayan Ellis’in yaklafl›m› ile ayn› do¤rultudad›r (1988:4) (6). Ayn› yaklafl›m, Bernstein’›n daha önceki “meta iliflkilerinin yo¤unlaflmas›” nosyonuyla da örtüflmektedir: “bu, köylü üretiminin meta
(6)Özellikle üçüncü dünya ülkeleri söz konusu oldu¤unda, köylülü¤ün tan›m› olarak ‘eksik pazarlar’ nosyonunun kullan›lmas›n› tatmin edici bulmuyorum. ‘Tam olarak iflleyen pazarlar’ (eksik pazarlara karfl›t
olarak) kapitalizmin merkezinde de görülemez. Avrupa’n›n tar›m ve g›da pazarlar› tipik olarak ‘eksik
pazarlard›r’. Buna karfl›l›k ‘k›smi bütünleflme’, bu yaz›da daha sonra da ileri sürece¤im gibi, Avrupa
tar›m›nda yayg›n ve bilinçli olarak yarat›lm›fl bir olgudur.
13
iliflkileriyle oluflturuldu¤u çeflitli yollar›n ve düzeylerin birbirinden ayr›flt›r›lmas›na yard›mc› olabilir”(1977). Dolay›s›yla, köylü üretimini düflük derecede metalaflma ile iliflkilendirirken, giriflimci tar›m›n ileri düzeyde metalaflmay› temel
ald›¤›n› savunuyorum (giriflimci tar›m, Ellis’in de savundu¤u piyasalarla “tam
olarak bütünleflmifltir.” (1988:4)).
Köylülük durumu
Tablo 1’de ortaya konulan ayr›mlar farkl› tar›mc›l›k türlerinin en az›ndan analitik düzeyde birbirinden ayr›flt›r›lmas› bak›m›ndan yararl› olsa bile, belirli tarzlar›n neden ortaya ç›kt›¤›n› (ve yeniden belirdi¤ini) ve bu farkl› tarzlara içkin
olan dinamikleri (zamanla yeniden üretilme anlam›nda) aç›klamaz. Bunu sa¤lamak için, söz konusu tarzlar› toplum ba¤lam›na yerlefltirmek gerekir. ‘Köylülük durumu’ kavram›na baflvurarak burada bunu köylü üretim tarz› için yapmaya çal›flaca¤›m (ayr›ca bak›n›z, fiekil 2).
14
Köylü yaln›zca “ayk›r› bir s›n›f›n” parças› (Shanin, 1972) de¤ildir; kendisi de ayk›r› bir dünya ile karfl› karfl›yad›r. Dolay›s›yla, insanlar› teslimiyete, ba¤›ml›l›¤a,
yoksunlu¤a ve kötüleflen geçim koflullar›n›n derdine mahkûm eden bir toplumda özerklik (hayatta kalma, onur, daha iyi bir yaflam beklentisi) için verilen mücadele, ‘köylülük durumu’ için merkezi önem tafl›r. Köylülü¤ün aç›kça baflka
toplumsal kategorilerle birlikte verdi¤i bu özerklik mücadelesi, köylülü¤ün
kendi denetimindeki bir kaynak taban›n›n oluflturulmas›, gelifltirilmesi, geniflletilmesi ve savunulmas› fleklini al›r ve burada toprak ve yaflayan do¤a (ürünler, hayvanlar, gün›fl›¤›, su) vazgeçilmez ö¤elerdir (Toledo,1992; Sevilla Guzman ve Molina,1990). Köylüler, bu kaynaklarla (ki bunlar yaln›zca do¤al kaynaklarla s›n›rl› olmay›p yerel bilgi, toplumsal a¤lar, belirli kurumlar gibi genifl
bir kesime yay›lan toplumsal kaynaklar› da içerir) ortak üretimde bulunurlar.
Buradaki stratejik bir unsur, ortak üretime olanak tan›yan kaynak taban›n›n
esas olarak meta olmayanlardan oluflmas›d›r (bunlar bir zamanlar meta olup
sonra meta olmayana dönüfltürülen varl›klar da olabilir). Pazarlardan belirli
bir mesafede bulunma, istenilen ekonomik ifllevsellik için ço¤u durumda (yeni
kurumsalc› iktisat taraf›ndan savunuldu¤u gibi, örne¤in bak›n›z Saccomandi,
1998) bir önkofluldur. Köylü üretim birimi, tam tam›na, tar›m› belirli ve stratejik olarak düzenlenmifl biçimde girdi pazarlar›ndan uzaklaflt›ran, ancak ayn›
zamanda (gene belirli ve stratejik bir düzen içinde) onu di¤er pazarlara ba¤layan (tar›m›n ç›kt› k›sm›nda) kurumsal biçimdir.
fiekil 2: Köylülük Durumu
Geçim
Pazar
Efl Üretim
Geri Bildiri
Kendi
Denetimindeki
Kaynak Baz›
Di¤er
Etkinlikler
Özerklik
Mücadelesi
Düflman Çevre
Efl üretim, insan ile yaflayan do¤an›n ya da daha genel olarak al›n›rsa toplumsal olanla maddi olan›n sürüp giden karfl›laflmas› ve karfl›l›kl› etkileflimidir. Efl
üretimde ve onun arac›l›¤›yla hem toplumsal hem de maddi olan karfl›l›kl› olarak dönüflüm geçirir. Bunlar, tutarl› bir kal›ba uygun görünecek yararl›, yeterli ve gelecek vadeden kaynaklar haline gelebilmeleri için sürekli flekillendirilir
ve yeniden flekillendirilir: köylü tarz› üretim. Daha sonra bu köylü tarz› üretim
üzerinde daha ayr›nt›l› olarak duraca¤›m. Burada yapmaya çal›flt›¤›m, köylü
üretim tarz›n› belirli bir toplumsal ba¤lama ‘yerlefltirmek’tir; bu yerlefltirmeyle birlikte söz konusu tarz›n do¤as›, dinamikleri ve tüm dünyada kendini sürdürebilmesi kan›mca daha iyi kavranacakt›r.
Bu arada efl üretim de kendi ad›na piyasalarla eklemlenir. Ancak bu eklemlenme, daha sonra üzerinde duraca¤›m›z, özgül, stratejik bir düzenleme içinde
gerçekleflir. Üretilen ürünün bir bölümü sat›l›r, bir bölümü köylü ailesinin kendi ihtiyaçlar› için kullan›l›r, bir bölümü de bir sonraki üretim çevrimine dahil
edilir. Dolay›s›yla, üretimin sonuçlar›, üzerine oturdu¤u kaynak taban›n› güçlendirecektir (ve gene ayn› nedenle dolayl› olarak daha fazla özerkli¤e katk›da
bulunacakt›r). Hiç kuflkusuz, üretken olan›n yeniden üretimine, tar›mc› ailenin
kendini yeniden üretmesine ve sat›fla ayr›lan paylar hayli de¤iflken olacakt›r.
Bu paylar› belirleyen, zaman›n ve mekân›n özgüllükleri, bir de iflin içindeki aktörlerin baflvurduklar› stratejilerdir. Ancak, göreli paylardaki de¤ifliklik köylülük durumunun temel niteli¤ini de¤ifltirmez, buna içkin olan köylü üretim tarz›na da bir de¤ifliklik getirmez. Belirleyici olan, üretim sürecinin bir yanda geçime imkân tan›rken di¤er yanda zaman içinde yeniden üretimi (muhtemelen
genifllemifl yeniden üretimi) mümkün k›lacak flekilde yap›lanm›fl olmas›d›r.
15
Köylü üretim tarz›
Köylü üretim tarz›, bir bütün olarak toplumda köylülü¤ün konumunu tan›mlayan daha genel iliflkilere yerleflikti (‘köylülük durumu’). Bu özel konumlan›fl,
düzenleyici bir ilke olarak köylü üretim tarz›yla ilgili önemli uzant›lara sahiptir.
En baflta, bir bütün olarak kaynak taban›n›n s›n›rl› kalaca¤›n› gösterir (Janvry,
2000: 9-11). Bu s›n›rl›l›k yaln›zca kökenle ilgili bir sonuç de¤ildir. Ayr›ca, kuflaktan kufla¤a süren yeniden üretim varl›klar›n daha fazla çocuk aras›nda paylaflt›r›lmas› ve sonuçta üretim birimi bafl›na düflen kaynak miktar›n›n azalmas› söz konusudur. Kaynak taban›n›n üretim faktörleri için piyasalara ba¤l›l›k
iliflkilerinin oluflturulmas› yoluyla geniflletilmesinden kaç›n›l›r; çünkü bu hem
özerklik aran›fllar›na ters düfler hem de yüksek ifllem maliyetleri getirir. (7)
Mevcut kaynaklar›n (göreli) k›tl›¤›, ‘teknik etkinlik’ (Yotopoulos, 1974) ve ‘soyut
teknik de¤iflimin’ (Salter, 1966) merkezi konuma yerleflmesi anlam›na gelir:
köylü üretim tarz›nda, verili kaynaklarla mümkün olan azami ç›kt›n›n elde edilmesi ve bunun söz konusu kaynaklar›n kalitesini bozmadan gerçeklefltirilmesi
gerekir. (8)
16
Önemli olan ikinci bir özellik de kaynak taban›n›n nicel bileflimiyle ilgilidir:
emek görece bolken eme¤in nesneleri (toprak, hayvanlar vb) görece k›t kalacakt›r. Birinci özellikle birlikte ele al›nd›¤›nda bu özellik, köylü üretiminin yo¤un olaca¤› (baflka bir deyiflle, emek nesnesi bafl›na üretimin görece yüksekli¤i) ve geliflme yörüngesinin sürmekte olan yo¤unlaflma süreciyle flekillenece¤i anlam›na gelir.
Kaynak taban›n›n kendi içindeki iliflkilerin niteli¤i de çok önemlidir. Bundan
kastedilen, üçüncü bir özelliktir: kaynak taban› birbirine z›t ve çeliflkili ö¤eler
(emek ve sermaye, el eme¤i ve zihinsel emek) fleklinde ayr›flmam›flt›r. Eldeki
toplumsal ve maddi kaynaklar organik bir birli¤i temsil eder (9); bunlar, emek
sürecinde do¤rudan yer alanlar›n sahipli¤inde ve denetimindedir. Süreçteki
aktörler aras›ndaki iliflkileri yöneten (ve bunlar›n sözü geçen kaynaklarla iliflkilerini tan›mlayan) kurallar tipik olarak yerel kültürel repertuar ve toplumsal
cinsiyet iliflkilerinden türerken (bunlarca getirilirken) Çayanovcu türde iç dengeler (örne¤in angarya ile tatmin aras›ndaki denge gibi) de eflit derecede
önemli rol oynar.
Dördüncü özellik (öncekilerden türeyen) eme¤in merkezi konumuyla ilgilidir:
yo¤unluk düzeyleri ve daha ileriye do¤ru geliflme hassas biçimde eme¤in nice-
(7) Kaynak taban›n› geniflletmek için meta iliflkilerine girmek hiç kuflkusuz mümkün olmayan bir fley
de¤ildir. Ancak, böyle bir durum ortaya ç›kt›¤›nda, daha sonra da ileri sürece¤im gibi köylü tarz› giriflimci
tar›m tarz›na dönüflmüfl olur. Köylü tarz› üretimde tipik olan, büyümenin (yani kaynak taban›ndaki
genifllemenin) “organik” olmas›d›r; baflka bir deyiflle bu büyüme daha önceki üretim devrelerini ve
onlar›n yaratt›¤› zenginli¤i temel al›p oradan ilerler.
(8) Köylülükle ilgili kültürel repertuarda “kendi iflletmesini tüketme” büyük bir günah olmasa bile hep
önemli bir hata olarak görülür.
(9) Bu organik bütünlük, maddi kaynaklar›n sermaye olarak üretim sürecine girmemesini de kapsar.
Bunlar eme¤in nesneleri ve araçlar› olup öyle kal›rlar.
li¤ine ve niteli¤ine ba¤l›d›r. Bununla ba¤lant›l› olarak önem tafl›yan di¤er unsurlar ise emek yat›r›mlar› (teraslamalar, sulama sistemleri, yap›lar, gelifltirilmifl ve titizlikle seçilmifl büyük bafl hayvanlar vb), uygulanan teknolojilerin niteli¤i (‘mekanik’ olana karfl› ‘beceri yönelimli’, bak›n›z: Bray, 1986) ve yeni
ürünler (Wiskerke ve Ploeg, 2004) veya köylü yenilikçili¤idir (Osti, 1991).
Beflinci olarak, köylü üretim birimi ile piyasalar aras›nda kurulu iliflkilerin özgüllü¤üne iflaret etmek istiyorum. fiekil 3’te özetlendi¤i gibi, köylü üretim tarz› olarak yap›land›r›lm›fl üretim süreci, tipik olarak, görece özerk ve tarihsel
olarak güvence alt›na al›nm›fl yeniden üretimi temel al›r (ve ayn› zamanda onu
içine al›r). Üretimde tek tek her çevrim, daha önceki çevrimlerde üretilen ve
yeniden üretilen kaynaklar üzerine infla edilir. Dolay›s›yla bunlar üretim sürecine kullan›m de¤erleri, eme¤in nesneleri, meta üretiminde ve ayn› zamanda
üretim biriminin yeniden üretiminde kullan›lan araçlar olarak dahil olurlar (10).
Bu örüntü, piyasaya ba¤›ml› yeniden üretime önemli ölçüde ters düfler (fiekil
4’te özetlendi¤i gibi ): burada, tüm kaynaklar›n, üretim sürecine metalar olarak girdikten sonra kendilerine karfl›l›k düflen pazarlara yönelik harekete geçirilmeleri gerekir. Dolay›s›yla, meta iliflkileri emek ve üretim sürecinin kalbine nüfuz eder. Bu durumda fiekil 4 giriflimci üretim tarz›n› anlatmaktad›r.
17
fiekil 3: görece özerk, tarihsel olarak güvence alt›ndaki yeniden üretim sistemi
Pazarlanan
ürünler
Dolan›m Alan›
Üretim Alan›
Yeniden
üretilen üretim
faktörleri ve
girdiler
Üretilen
ürünler
Yeniden
üretilen üretim
faktörleri ve
girdiler
(10) Dolay›s›yla, üretim ve yeniden üretim süreçleri burada bir bütünlü¤ü temsil etmektedir. Bu ikisi birbirine s›k› s›k›ya geçiflmifltir. Giriflimci tar›m tarz›nda yeniden üretimle ilgili görevler giderek daha fazla
baflka kurulufllara do¤ru d›flsallaflmaktad›r. Bir zamanlar›n üretim-yeniden üretim organik birli¤inin yerini, yeni meta iliflkilerinin karmafl›k a¤› ve teknik-idari reçeteler almaktad›r (bak›n›z, Benvenuti et al, 1989)
fiekil 4: piyasaya ba¤›ml› yeniden üretim
18
Dolan›m alan›
Üretim faktörleri ve girdi
harcamalar›
Pazarlanan
üretim
Üretim alan›
Üretim faktörleri ve girdilerin kullan›m›
Üretim
Son olarak, alt›nc› ve muhtemelen belirleyici bir özellikten söz etmek istiyorum: köylü üretim tarz› temel olarak katma de¤er yarat›lmas› ve üretken istihdam aray›fl›na, sonra da bunlar›n yarat›lmas›na yöneliktir. Kapitalist ve giriflimci üretim tarzlar›nda, kârlar ve gelir düzeyleri emek girdisi azalt›larak art›r›labilir– asl›nda her ikisi de eme¤in d›flar›ya yönelmesiyle yol al›r. Köylülük durumundaki yeri nedeniyle, köylü üretim tarz›nda bu durum ortaya ç›kamaz. Burada emansipasyon (‘düflman çevreye karfl› baflar›yla ayakta durma’) zorunlu
olarak üretim birimi (tar›msal iflletme) bafl›na toplam katma de¤erin büyümesiyle örtüflür. Bu, kaynak taban›n›n yavafl ama sürekli büyümesiyle ya da “teknik etkinlikte” iyileflmeyle gerçekleflir. Ancak, ço¤u durumda, iki hareket birleflip iç içe geçer ve böylelikle kendi kendini yaflama geçiren özerk bir u¤raya kavuflur. Tar›msal iflletme bafl›na devam eden katma de¤er art›fl›, köylü üretim
tarz›nda, birbiriyle ba¤lant›l› iki düzeyde efl zamanl› art›fllarla ayn› do¤rultuda
yol al›r: biri, bir bütün olarak köylü toplulu¤u, di¤eri ise üretim sürecinde yer
alan aktörler olarak tekil bireylerdir.
Bir bütün olarak köylü toplulu¤u al›nd›¤›nda (birkaç istisna d›fl›nda) belirli bir
kaynak taban›n›n belirli bir ailenin sahipli¤inde olmas› genel olarak kabul görür. Bugün geçerli kültürel repertuarlar çerçevesinde (veya Scott’un terimleriyle “ahlaki ekonomilerde”, 1976) ilerleme hiçbir flekilde bitiflik kaynaklar›n da
devral›nmas› olarak tan›mlanmaz. Köylü toplulu¤u düzeyinde böyle bir durum
kendi kendini tahrip anlam›na gelir. Dolay›s›yla, tekil üretim birimleri kendi
üretim birimleri içinden ve bunlar›n arac›l›¤›yla geliflmeye çabalar (kuflkusuz
farkl› h›zlarda (11) ve farkl› baflar› düzeylerinde). Bu da, topluluk düzeyinde (veya bölge ekonomisinde) katma de¤erin genel büyümesine katk›da bulunur. Tipik kapitalist ve/veya giriflimci tar›m örüntüsü – tekil iflletmeler büyürken, da-
(11) Burada bir kez daha Çayanov’un çal›flmas› bugün de de¤erini korumaktad›r. Son döneme ait bir
uygulama için bak›n›z, Broek, 1988.
ha ileri toplulaflma düzeylerinde toplam katma de¤erin artmamas›, hatta azalmas› (12) - köylü ekonomisinden temel olarak d›fllanm›flt›r. Tarih boyunca, tar›m
sektörlerinin toplam tar›msal iflgücü aç›s›ndan mutlak say› olarak tüm dünyada sürekli artmas›n›n, (Hayami ve Ruttan, 1985) demografik büyümenin tar›m›n
daha da büyümesine dönüflmesinin nedeni de budur (Boserup, 1965). Ancak
1950’lerden sonrad›r ki bu tür iliflkiler kesintiye u¤ram›fl (1850 ile 1950 aras›nda Hollanda’da toplam tar›msal iflgücü 300 binden 670 bine ç›km›fl, 1957’den
sonra ise mutlak say›da azalma bafllam›flt›r) ve bunlar›n yerini yeni iliflkiler alm›flt›r (benzer veriler için bak›n›z, Hayami ve Ruttan, 1985). (13)
Bireysel aktörlerle ilgili olarak iki önemli husus dikkate al›nmal›d›r. Birincisi,
emek sürecinde yer alanlar (gene birkaç istisna d›fl›nda) bu sürece ücretli emek
iliflkisi içinde kat›lmazlar. Burada söz konusu olan, akrabal›k, cinsiyet, yafl, din
ve karfl›l›kl›l›k gibi hayli karmafl›k ve farkl›laflm›fl iliflkilerin yönlendiricili¤idir.
Dolay›s›yla, toplam katma de¤er içinde kiflilerin paylar› niceli¤e vurulamaz; ancak bu paylar›n eflit olmad›¤› kesindir. Bu paylar, hüküm süren toplumsal ve
kültürel iliflkilerin tan›mlad›¤› farkl› konumlar› yans›t›r. ‹kincisi, bugün ile gelecek aras›ndaki denge burada kritik biçimde gündemdedir. fiimdiki tüketim, Sara Berry’nin kitab›n›n o güzel isminde (Babalar o¤ullar› için çal›fl›rlar) oldu¤u gibi, gelecekteki kazan›mlar› ve getirileri art›rmak için bast›r›labilir.
Böyle olunca, vas›fl› ve iflin içinde yer alan iflgücünün gerekli kaynak taban›n›n
stratejik ve vazgeçilmez bir özelli¤i oldu¤u varsay›labilir. Buradan hareketle de
üretim birimi bafl›na ne kadar fazla katma de¤er sa¤lan›rsa (ki bu da genellikle iflin içindeki köylü ailesinin düzeyiyle örtüflür) bireysel aktörler için de o kadar fazla getiri sa¤lanaca¤› varsay›labilir. Bu, özellikle iç iliflkilerin görece demokratik (otoriter olmayan) oldu¤u durumlar için geçerlidir.
Giriflimci tar›msal üretim tarz›
Ne köylüler ve giriflimciler, ne de iki temel tar›mc›l›k tarz› aras›nda yaln›zca tek
bir farkl›l›k vard›r. Köylü tar›mc›l›k tarz›, giriflimci tar›mc›l›k gibi, çeflitli boyutlar›yla birlikte eklemlenir. Bu boyutlardan her biri, belirli bir eklemlenmede en
önemlisi olarak ön plana ç›kabilir. Bir dizi g›da skandal›na tan›k olan ve giderek daha fazla enerji kriziyle karfl›laflan ileri derecede sanayileflmifl toplumlarda tar›m›n bir efl üretim olarak düzenlenmifl olma derecesi ay›rt edici bafll›ca
boyut olarak ön plana ç›kabilir. G›da maddeleri k›tl›¤› çeken, iflsizli¤in kronik ve
k›rsal kesimde gelirlerin düflük oldu¤u üçüncü dünya ülkelerinde, genel k›rsal
(12) Giriflimci tar›mc›l›k söz konusu oldu¤unda bunun nedeni, tekil tar›msal iflletmelerin baflka tar›msal
iflletmelerin ortadan kald›r›lmas› ve devir al›nmas›yla büyümeleridir (konunun daha genifl ele al›n›fl› için
bak›n›z, Ploeg 2003a, bölümler 6, 7 ve 8). Kârlarda ve kârl›l›kta art›fl merkezi önemdedir. Bu art›fl, durgunluk, hatta katma de¤erde azalma oldu¤u dönemlerde de pekâlâ gerçekleflebilir. Latin Amerika’daki
tipik haciendalar›n (Latin Amerika’daki büyük tar›msal iflletmeler) yayg›n tar›msal alan kullan›m› ve
günümüzdeki ganaderizacion (hayvanc›l›¤a dönüfl) süreçleri bunun mümkün oldu¤unu göstermektedir
(Gerritsen, 2002) .
(13) Daha sonraki azalma genel bir süreç de¤ildir: kimi kesimlerde iflgücünde sürüp giden ve h›zlanm›fl
bir azalma varken di¤erlerinde iflgücü girdisi aç›s›ndan de¤iflmezlik, hatta art›fl söz konusudur.
19
kalk›nma yörüngesi (ölçek genifllemesine karfl› yo¤unlaflma) muhtemelen söz
konusu farkl›l›klar›n belirlenece¤i bafll›ca boyut olacakt›r. Gene ayn› boyut ayr›ca belli bafll› savafllar›n cereyan etti¤i arenay› da tan›mlar. Nihayet, sürekli
bir bas›nç alt›nda kalan tar›m sistemlerinde piyasaya ba¤›ml›l›k (göreli özerkli¤e karfl›t olarak) belirleyici etmen olarak öne ç›kabilir.
Buradan ç›kan sonuç, köylü ve giriflimci tar›mc›l›k tarzlar› aras›ndaki belirgin
farkl›l›klar›n zamana ve mekâna göre önemli de¤ifliklikler gösterebilece¤idir.
Bir durumda bafll›ca ve en ilgili farkl›l›k olarak ortaya ç›kan, bir baflka durumdaki en görünür ve en ilgili farkl›l›ktan keskin biçimde ayr› olabilir. Gene de, bu
tür benzemezlikler, farkl› temel düzenlenme tarzlar› ile bunlar›n farkl› toplumsal formasyonlarla etkileflim yollar›na ait temel farkl›l›klara indirgenebilir.
Bu arada, iki tarz tar›mc›l›¤› ay›rt eden, farkl› ve potansiyel olarak anlaml› boyutlar›n, mekanik olmasa bile güçlü biçimde karfl›l›kl› iliflki içinde olduklar› da
bir gerçektir. Örne¤in, iyi düzenlenmifl bir efl üretim girdi piyasalar›na daha az
ba¤›ml›l›¤a katk›da bulunacakt›r; girdi pazarlar›na daha az ba¤›ml›l›k ise tar›m
üzerinde genel bir bas›nç oldu¤unda daha fazla canl›l›¤a ve sa¤l›kl›l›¤a olanak
tan›yabilir. Ayn› flekilde, bir kez sa¤lam biçimde kuruldu¤unda böyle bir örüntü, h›zlanm›fl ölçek genifllemesinden çok sürekli yo¤unlaflmaya dönüflecektir
(eme¤in artan niceli¤i ve niteli¤i temelinde).
20
Tablo 2, köylü ve giriflimci tar›mc›l›k tarzlar›n›n karfl›t, ancak karfl›l›kl› iliflkili
biçimde eklemlendikleri bafll›ca boyutlardan baz›lar›n› özetlemektedir. Bu boyutlardan kimileri do¤rudan do¤ruya tar›msal üretim sürecinin düzenlenifliyle
ilgiliyken di¤erleri daha ileri toplulaflma düzeyleriyle ilgilidir. (14)
Tablo 2: Köylü ve giriflimci tarz› tar›msal üretimler aras›ndaki temel
farkl›l›klara flematik bak›fl
Köylü tarz›
Giriflimci tarz›
Do¤ay› Temel alma
ve içsellefltirme; efl üretim
ve efl oluflum merkezi
Do¤adan kopufl;
“yapaylaflt›rma”
Girdi taraf›nda piyasalardan
uzaklaflma; ç›kt› taraf›nda
farkl›laflma (düflük
metalaflma düzeyi)
Piyasaya ileri derecede
ba¤›ml›l›k; ileri düzeyde
metalaflma
>
(14) Tablo 2’den hareketle bir baflka çal›flmamda (Van der Ploeg, 2003b) ‹talya’daki Emilia Romagna bölgesinde (daha somut olarak Parma peynirinin üretildi¤i bölge) süt ve süt ürünleri iflletmecili¤inde
görülen uzun dönemli e¤ilimleri (1970-2000) incelemifltim. Bu örnek, küreselleflme ve liberallefltirmenin
farkl› etkilerini net biçimde analiz etme olanaklar› sa¤lamaktad›r. Görülmektedir ki, giriflimciler iflletmelerinde faaliyetlerini durdurma yönünde güçlü bir e¤ilim sergilerken, küreselleflmeye, liberalizasyona
ve bunlar›n etkilerine direnebilenler özellikle köylülerdir.
Köylü tarz›
Giriflimci tarz›
Zanaatkârl›k ve beceri
temelli teknolojilerin
merkezili¤i
Giriflimcilik ve mekanik
teknolojilerin merkezili¤i
Geçmifl, bugün ve gelecek
süreklili¤i
Geçmifl, bugün ve gelecek
aras›nda kopufllar
Eme¤in niceli¤i ve niteli¤i
temelinde süren yo¤unlaflma
Ölçek büyümesi egemen
geliflim çizgisi; yo¤unlaflma
teknolojinin fonksiyonu olarak
sat›n al›n›r
Artan toplumsal refah
Toplumsal refah› içerir ve
yeniden da¤›t›r
Son 15 y›l içinde bir dizi ampirik araflt›rma, tüm dünyadaki tar›m sistemlerinde mevcut heterojenli¤i ortaya koymufltur. Bu heterojenli¤in temelindeki tutarl›l›k örüntülerine ‘tar›mc›l›k tarzlar›’ olarak at›fta bulunulmaktad›r. Bunlar, yukar›da de¤indi¤im, zaman içinde stratejik olarak düzenlenmifl ak›mlar›n maddi, iliflkisel ve sembolik sonuçlar›d›r. Hepsi birlikte ele al›nd›¤›nda bunlar, bir
yanda köylü tar›m›n›n farkl› biçimlerinden di¤er yanda giriflimci tar›m›n farkl›
ifadelerine özgü hayli karmafl›k bileflimlere kadar uzanan zengin ve çeflitlilik
içeren bir yelpaze oluflturur. Bu ayr›mla ilgili çok say›daki anlaml› farkl›l›klar›
burada özetlemek yerine, Hollanda’da gerçeklefltirilen bir ulusal araflt›rma
projesinin bafll›ca sonuçlar›ndan kimilerini tart›flmay› ye¤leyece¤im. Esasen
söz konusu proje de bu ayr›mdan esinlenmenin ve onu temel alman›n ötesinde ayn› zamanda bunun potansiyelini daha ileri düzeylerde ortaya ç›karmaya
çal›flm›flt›r. Çok y›ll›k bir deneyim olarak tasarlanan bu araflt›rma projesi,
Leystad Hayvanc›l›k Uygulamal› Araflt›rmalar Ulusal Merkezi’nde (PR) gerçeklefltirilmifltir.
Burada, süt ürünleri sektöründe karfl›lafl›lan farkl› stratejilerden yola ç›k›larak
iki tar›msal iflletme kurulmufltur: Bunlardan biri ‘düflük maliyetli iflletme’, di¤eri de ‘yüksek teknolojili’ (sütçülük tamamen otomasyona tabidir) iflletmedir.
Her ikisi de, tek bir kiflinin her ifli yapabilece¤i flekilde düzenlenmifltir. Gene
her iki iflletme de, ayn› ‘karfl›laflt›r›labilir geliri’ getirecek flekilde üretim yapacakt›r. Bu iki ölçütün karfl›lanabilmesi için düflük maliyetli iflletme 400.000 kg
süt üretim kotas›n› gerçeklefltirmek zorundad›r. Yüksek teknolojili iflletmede
ise kota 800.000 kg civar›ndad›r. Tablo 3 iki iflletmeye iliflkin önemli verileri
özetlemektedir.
21
Tablo 3: Hollanda süt inekçili¤inde köylü yaklafl›m› ile giriflimci yaklafl›m›
karfl›laflt›rmas›
‹flgücü birimleri
Çal›flma saatleri/kifli/y›l
Alan (hektar)
Süt inekleri
Süt ine¤i bafl›na süt verimi
Toplam süt üretimi (kg)
100 kg sütte konsantreler (Euro)
100 kg süt için hesaplanm›fl iflgücü maliyeti (Euro)
100 kg sütte teknoloji ile ilgili maliyet (Euro)
100 kg sütün üretilme maliyeti (Euro)
Çal›fl›lan saat bafl›na gerçekleflen gelir (Euro)
22
Düflük maliyet
1.0
2500
32
53
7547
400.000
3,8
13,0
5,4
34,5
19,20
‹leri teknoloji
1.0
2490
35
81
9673
783.515
7,5
6,7
7,1
34,7
16,36
Tablo 3’teki kimi farkl›l›klar bu halleriyle küçük ve ilk bak›flta muhtemelen
önemsiz görülecektir. Ancak, bu küçük farkl›l›klar belirli bir bütünlük içinde bir
araya getirildi¤inde belirleyici karfl›tl›klar ortaya ç›kacakt›r. Asl›nda Tablo 3
tam da bunu göstermektedir. E¤er Hollanda’n›n süt ürünleri kotas› (10.8 milyar kilogram süt) görece büyük ölçekli giriflimcilik tarz›nda gerçeklefltirilecekse o zaman 13.900 iflletmeye yer olacakt›r. Buna karfl›l›k üretim köylü tarz›nda
gerçeklefltirilecekse, iflletme say›s› yukar›dakinin iki kat›na ç›kacakt›r. Ve daha
önemlisi: üretken istihdam ve yarat›lan katma de¤er de iki kat daha fazla olacakt›r. Hollanda aç›s›ndan böyle bir farkl›l›k, flu an için, özellikle devlet ve tar›msal-sanayi için görece önemsizdir. Bununla birlikte, belirtilen farkl›l›¤›n Avrupa’da (Broekhuizen et al, 1999) stratejik say›lmas›n› beraberinde getirecek
pek çok durum vard›r (Avrupa’n›n yan› s›ra dünyan›n baflka yerlerinde de. Colin Tudge’›n ileri sürdü¤ü gibi: “Tar›m› bir kez daha belli bafll› iflveren olarak
görmek zorunday›z. Bilmeliyiz ki, insanlar› istihdam etmek tar›m›n bafll›ca ifllevlerinden biridir; bu ifllev, yaln›zca iyi g›da maddeleri üretme ve peyzaj› koruma ifllevlerinden sonra gelir. Gelgelelim, modern politikalar aç›k biçimde tar›mdaki eme¤i sürekli olarak azaltmaya yöneliktir”(2004:3).
Büyüme ve geliflme: köylü üretim tarz›n›n yeri
Ayr› üretim tarzlar› aras›ndaki farkl›l›klar kendilerini farkl› boyutlarda ortaya
koyar. Bunun ötesinde, bu farkl›l›klar›n tafl›d›¤› özellikler zaman ve mekân
içindeki konuma ileri derecede ba¤›ml› kalacakt›r. Bunu belirttikten sonra,
önümüzdeki on y›llarda belirleyicilik kazanacak temel bir özellik oldu¤unu öne
sürece¤im. Köylü üretim tarz›, özünde katma de¤er üretimine yönelir. Kendi
bafl›na al›nd›¤›nda bu bir malumun ilam› gibi görünebilir; ancak, bir birine ters
tar›mc›l›k tarzlar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda özgüllü¤ü ve önemi ortaya ç›kacakt›r.
Giriflimci tar›m tarz›, katma de¤erin üretilmesi kadar, bu katma de¤erin (iç) yeniden da¤›l›m›na da yöneliktir; öyle ki, yeniden da¤›l›ma odaklanma kimi durumlarda de¤er üretimine bile bask›n gelebilir. Bu durumda, de¤er üretme imkân› baflkalar›ndan devral›nm›fl demektir.
Köylü üretim tarz›nda büyüme, üretim birimi düzeyinde, emek sürecine dayan›r. Büyüme, bir önceki ve flimdiki çevrimde gerçekleflti¤i haliyle üretimin sonucudur. Buna ‘organik’ veya ‘özerk’ büyüme denebilir (özellikle belli bafll›
kaynaklar›n emek sürecinde ve onun arac›l›¤›yla gelifltirilmesi dikkate al›nd›¤›nda). Dolay›s›yla, büyüme yo¤unlaflmayla gerçekleflir: eldeki mevcut kaynaklarla daha fazla üretim gerçeklefltirilirken (has›la artmaktad›r), daha uzun vadede emek sürecinin kendi içinde daha fazla kaynak yarat›labilir veya bu sürecin sonuçlar› sayesinde elde edilebilir. Bu söylenen yaln›zca üçüncü dünya ülkeleri için de¤il Avrupa için de geçerlidir. fiekil 5, Kuzey ‹talya süt ürecili¤indeki farkl› geliflme örüntüleri ile ilgili bir araflt›rmay› özetlemektedir– araflt›rma
1970’ten 1979’a uzanan 10 y›ll›k bir dönemi kapsamaktad›r (bak›n›z, Benvenuti ve Ploeg, 1985; Ploeg, 1987). fiekil 5’te birbirinden farkl› örüntüler kapitalist
çiftlikler (C), giriflimci iflletmeler (E) ve köylü tar›m›d›r (P). Bunlardan sonuncusu (P) en baflta sürekli yo¤unlaflmayla geliflirken (15), ilk ikisinde (C ve E) ölçek
genifllemesi as›l belirleyicidir. Gelir düzeyleri içerde farkl›laflmakla birlikte bir
bütün olarak al›nd›¤›nda bu üç kategoride eflit gelir düzeyleri gerçekleflmektedir (Bolhuis ve Ploeg, 1985; Ploeg, 1990).
Brüt üretim de¤eri / ha milyon liret
(cari fiyatlarla) 1971-1979 dönemi
fiekil 5: farkl›laflm›fl geliflme örüntüleri (Emilia Romagna, ‹talya; 1970-1980)
Arazi /adam art›fl›
(1971-1979 dönemi)
(15) Toplum bilimlerinde sürekli yo¤unlaflma nosyonunu reddetme yönünde güçlü bir e¤ilim vard›r ve
gerekçe olarak da ‘azalan hâs›lalar yasas›’n›n bunu d›fllad›¤› ileri sürülmektedir (bu tezin göreve
yak›nlardaki bir ifadesi için bak›n›z, Warman, 1976). Daha yüksek toplulaflma düzeyinde sürmekte olan
yo¤unlaflma ayr›ca k›vr›lma kavram›yla iliflkilendirilmektedir (Geertz, 1963). Bu durumda k›vr›lma azalan
hâs›lalar›n özel bir ifadesi olmaktad›r. Bununla birlikte, kuramsal agronomi ve üretim ekolojisinde genel
bir azalan hâs›lalar yasas› olmad›¤› kan›tlanm›flt›r (ve pek çok örnekle gösterilmifltir) (de Wit, 1992).
Sürekli, hatta artan hâs›lalar kuralken, azalan hâs›lalar ise yaln›zca bilinmeyen bir faktör devreye
girdi¤inde ortaya ç›kan bir istisnad›r. Bilgideki geliflmelerle birlikte bu istisnaya da düzeltme getirilmifltir.
23
Bölgesel k›rsal ekonominin genifl çerçevesi içinde, birbirinin yan›nda çok say›da köylü üretim birimi var olabilir. Bunlar›n karfl›l›kl› iliflkileri, özerklik ve iflbirli¤i aras›ndaki karmafl›k ve de¤iflken dengelere ba¤l›d›r. Karfl›l›kl›l›k, ço¤u durumda bu tür dengelerin önemli bir özelli¤i ve gerçekten de daha ileri düzeyde
geliflme ve büyümenin tafl›y›c›s›d›r (Sabourin, 2005). Ayn› fley “moral ekonomi”
için de geçerlidir (Scott, 1976): bu da belirli ifllemleri düzene ba¤larken di¤erlerini yavafllat›r, hatta d›fllar; örne¤in di¤er birimlerin yutulmas›yla yo¤unlaflman›n h›zlanmas› sonucunu veren ifllemler gibi. O zaman, bu ‘köylü kümelenmesinin’ önemli sonucu, katma de¤erin sürekli büyümesini sa¤lama zorunlulu¤udur. Devam etmenin ve ilerlemenin mümkün olan tek yolu budur. Dolay›s›yla, köylülü¤ün kurtuluflu (emansipasyonu) ile üretimin büyümesi birbiriyle
örtüflmektedir –bunlardan ilki ikincisinden kaynaklanmakta, bu arada emansipasyon aran›fl› da üretimin artmas›na ve istihdama katk›da bulunmaktad›r (bak›n›z, fiekil 6). Gelgelelim, belirtilen karfl›l›kl› iliflkilerin kesintiye u¤rat›lmas›
veya ciddi biçimde çarp›klaflmas› da mümkündür.
fiekil 6: ‘Köylü kümelenmelerinde emansipasyon ve büyüme diyalekti¤i
24
Köylülü¤ün
emansipasyonu
Üretimin ve katma
de¤erin büyümesi
Giriflimci üretim tarz›nda ise büyüme (tekil üretim birimi düzeyinde) yaln›zca ilgili birimde yerelleflmifl emek sürecine ba¤l› de¤ildir – ki di¤er birimlerin (ve
bu birimlerdeki kaynaklar›n) devral›nmas› ve/veya tabi k›l›nmas›yla bu da gerçekleflir. Bu tarz söz konusu oldu¤unda büyüme hepsi birlikte ‘modernleflmenin’ temel bileflenlerini oluflturan 5 mekanizma arac›l›¤›yla gerçekleflir. En
baflta, tar›mdaki eme¤in mekânsal bölünüflünün yeniden düzenlenmesi söz
konusudur. Örne¤in, yem ve genç hayvanlar önce belirli bir yerde üretilirler
sonra kullan›lmak üzere baflka bir yere aktar›l›rlar. Dolay›s›yla, ‘al›c›’ iflletmeler üretimi yerel olarak mevcut kaynaklar›n elverece¤inin çok ötesinde ve hemen geniflletebilirler. Köylü tar›m› ileri derecede yerelleflmiflse, giriflimci tar›m da giderek daha fazla küresel ak›fllar›n baflka küresel ak›fllara mekâns›z
dönüflümünde yerini bulur. Bu arada, belirli görevler, özellikle emek tüketen
görevler d›flsallaflt›r›l›r –kimi durumda yak›nlardaki iflçilere di¤er durumlarda
ise yeryüzünün öte taraf›na (örne¤in çiçek tohumlar›n›n baflka yerlere dikilmesindeki gibi). ‹kincisi, komflu iflletmelerin bafll›ca kaynaklar› büyümekte olan
iflletmeler taraf›ndan devral›n›r ve onlar›n elinde toplan›r (bak›n›z, fiekil 7). Bu
devral›fllar piyasalar arac›l›¤›yla gerçekleflir. Dolay›s›yla, topra¤›n, hayvanlar›n,
eme¤in, kotalar›n, yard›mlar›n, bilginin, bitki materyallerinin, suyun vb metalara dönüflmesi ve bununla eflzamanl› olarak bunlara karfl›l›k düflen pazarlar›n
(arazi piyasas› vb) yarat›lmas› bu bak›mdan stratejik önemdedir (16). Önceki ikisinden etkin biçimde yararlanma aç›s›ndan vazgeçilmez olan üçüncü mekanizma, üretim ölçe¤inde s›çramal› büyümelere olanak tan›yan yeni teknolojilerin
varl›¤›d›r. Bu üç mekanizman›n üçü de, sürece dahil üretim birimleri düzeyindeki metalaflma derecesinde önemli art›fllara yol açar. Baflka bir deyiflle, bunlardan tek tek her biri, köylü üretim tarz›na içsel özerklikten uzaklaflmay› temsil eder.
Dördüncüsü: Sürece dahil tar›m iflletmelerinin yeni, yo¤un ve küresel meta
iliflkileri a¤›nda yer alabilmeleri için temel bir önkoflulun yerine gelmesi gerekir: belli bafll› fiyatlar ve maliyet düzeyleri bak›m›ndan uzun süreli bir güvence.
Örne¤in faiz hadlerinde veya s›naî yemlerin fiyatlar›nda aniden ortaya ç›kan
önemli bir art›fl süt fiyatlar›nda düflüfle ve entegrasyon düzeyi yüksek giriflimci birimlerde karmaflaya yol açacakt›r. Bunlar, köylü birimlerine göre negatif
nakit ak›fl›yla çok daha önceden ve daha a¤›r biçimde karfl›laflacaklard›r (17).
Dolay›s›yla, korunmufl piyasalar›n yarat›lmas› modernleflmenin dördüncü temel girdisidir (bu, ayn› zamanda, modernleflmenin çevre yerine merkezde neden çok daha etkili olabildi¤ini de aç›klar) (18). Beflincisi ise, bir kez daha öncekilerle yak›ndan iliflkilidir: baflka hususlar›n yan› s›ra istikrarl› fiyatlar› destekleyen, tar›ma yönelik güçlü ve sürekli devlet müdahalesidir.
Büyüme ile devralmalar yoluyla ortadan kald›rman›n bir arada oluflu, karmafl›k bir toplamlaflma sorununa yol açar. Tekil iflletmeler düzeyinde katma de¤erin artmas› (di¤er üretim birimlerinin devral›nmas›yla) ço¤u durumda bölgesel düzeye toplam üretilen ve elde mevcut de¤er zenginli¤inde genel azalma
olarak yans›r. Hollanda’da süt üretimiyle ilgili ampirik verilerden hareketle
(16) Pratikte ço¤u kez yerel topluluklar›n ve toplumsal olarak düzenlenmifl mübadelenin yerleflik mekanizmalar›n›n tahribi anlam›na gelmek üzere bu yeni metalar›n ve pazarlar›n yarat›lmas› olgusu tar›msal modernleflme programlar›nda hep merkezi eksen olagelmifltir. Bu durumun genel anlamda meflrulaflt›r›lmas› için bak›n›z, Hayami ve Ruttan, 1985
(17) Di¤erlerinin yan› s›ra Salamon 1985 ve Strange 1988 izindeki Reinhardt ve Barlett (1990) fluna iflaret
etmektedir: “’giriflimci’ topluluklar› dura¤an kal›r veya gerilerken, ‘küçük çiftçi’ topluluklar› yerleflimden bu
yana geçen yüzy›l içinde büyümektedir.” Ayn› yazarlar›n iflaret ettikleri bir baflka nokta da, ‘giriflimci tar›msal iflletmelerin’ iyi y›llarda yüksek kârlar elde edebildikleri, ‘ancak kötü y›llardaki nakit ak›fl güçlükleri’
karfl›s›nda yetersiz kald›klar›d›r. Avrupa’dan bir örnek için bak›n›z, Ploeg, 2003b.
(18) ‹ronik olan nokta ise, hiç kuflkusuz fludur: liberalleflme (ve fiyat düzeylerinde her durumda keskin dalgalanmalar yaratacak olan dünya g›da pazarlar›n›n küreselleflmesi) giriflimci tar›m iflletmecili¤inin dayand›¤› temel direklerden birini k›sa sürede tahrip edecektir. Bununla birlikte, “devlet gibi görmeden” kaynaklanan tipik ön yarg›lar nedeniyle (Scott, 1998), bu gerçek tehlike genel bir tabuya dönüfltürülmüfltür.
25
oluflturulan fiekil 7 bu durumu göstermektedir. fiekil, üretim hacminin (1 milyon kilo süt) az say›daki daha küçük iflletmelerden (her biri 300 bin kilo süt üreten) az say›daki daha büyük iflletmeye (her biri 500 bin kilonun üzerinde süt
üreten) aktar›lmas›n›n çok yönlü etkilerini göstermektedir. Bu aktar›m, bafltaki 3.38 üretim birimi durumuna k›yasla, ‘geride kalan’ iflletmelerin üretim hacminin aktar›m öncesine göre %72 daha fazla olmas› anlam›na gelir. Buna karfl›l›k gelir düzeyleri yaln›zca %36 artm›flt›r (kota aktar›mlar›yla ilgili cari giderler hesaba kat›lmadan). Ancak, burada as›l belirleyici olan, bu özel üretim hacmine tekabül eden toplam ‘kazanç kapasitesinin’ %21 azalmas›d›r. Bunun nedeni, bafltaki 3.38 iflletme ile ‘geriye kalan’ 1.97 büyük iflletmenin maliyet yap›lar›n›n farkl› olmas›d›r. ‹ki tarzdan ilki (köylü tarz›) daha ziyade köylü üretimi
mant›¤›na göre yap›lan›rken ikincisi daha ziyade giriflimci mant›¤›na göre yap›lanm›flt›r (Tablo 3’te gösterildi¤i gibi). Baflka bir ifade ile: düflük d›fl girdili tar›mdan (Reijntjes et al, 1992) daha büyük ölçekli ve d›fl girdilerin daha fazla kullan›ld›¤› tar›ma (daha fazla entegre ve girdi aç›s›ndan piyasalara ba¤›ml›) geçifl, toplam üretim hacminde gerçekleflmek üzere katma de¤eri azalt›c› bir
bask›y› da beraberinde getirir. Yeniden bölüflüm katma de¤eri geriye kalan tekil iflletmeler baz›nda art›rmakla birlikte katma de¤eri bir bütün olarak söz konusu alan için azalt›r.
26
fiekil 7: Üretim miktarlar›n›n aktar›lmas›n›n etkisi
1 milyon kg süt
Genifl Çiftlikler
Ekonomik Çiftlikler
1
2
3
0.38
)
1.97 Çiftlik
3.38 Çiftlik
(
1
0.97
Çiftlik +72 %
Çiftlik geliri +36 %
Toplam Gelir -21 %
Kapitalist ve giriflimci tar›m tarzlar›na k›yasla köylü tarz› tar›m, katma de¤er
yarat›lmas›na (veya üretilmesine) odaklanarak üstünlük kazan›r. Di¤er tar›m
tarzlar›na göre katma de¤er üretimini daha güçlü biçimde artt›rmaya e¤ilimlidir. Bu durumun bir di¤er sonucu da üretken istihdamda (potansiyel) art›flt›r.
Katma de¤er üretimini art›rabilmek, köylü üretim tarz› içinde, üretim sürecini
sürmekte olan ve ço¤u kez t›kanan meta devrelerinden mümkün oldu¤u kadar
uzaklaflt›rma yönünde bir çaba vard›r. Üretim faktörlerinin ve faktör olmayan
girdilerin ilgili piyasalardan mümkün oldu¤unca uzakta harekete geçirilmesi
söz konusudur. Bunun nedeni de, tam tam›na, ilgili üreticilerin bu yolla de¤iflim de¤eri üretiminin kendileri aç›s›ndan daha tatmin edici yollar›n› bulabilecek olmalar›d›r. Köylüler, iflletmelerinin ç›kt› yan›ndaki özgül metalaflma süreçlerine daha etkin biçimde dahil olabilmek için, girdi yan›nda mümkün oldu¤u kadar metas›zlaflma olas›l›klar›n› araflt›r›rlar. Bu durum, fiekil 4’ten fiekil
3’e ‘geçiflte’ analitik olarak gösterilmifltir. Sonraki kümelenme, ilkine göre piyasalara ç›kma (özellikle olumsuz piyasalara) aç›s›ndan daha elveriflli koflullar
sunar. ‹lgili ampirik süreçlerden (ki fiekil 3’te özetlenen kümelenme fiilen bu
süreçler sonucunda ortayla ç›kmaktad›r) baz›lar›n› 1570-1960 döneminde Hollanda için (Ploeg, 2003a, bölüm 2) ve 1880-1990 döneminde de Bat› Afrikal› pirinç yetifltiricileri (özellikle Balanta) için anlat›p çözümlemifltim (Ploeg, 1990b).
Di¤er örnekler Zuiderwijk, 1998 ve Benvenuti et al, 1989 taraf›ndan verilmektedir. ‹lginç olan, kuflkusuz, ayn› ‘mesafe açman›n’ (özellikle yeni teknolojilerin
ve ilgili girdilerin sunuldu¤u pazarlar söz konusu oldu¤unda) birçok bilim insan› taraf›ndan gerilik, gelenekçilik ve de¤iflime isteksizlik olarak de¤erlendirilmesidir. Oysa köylü ekonomilerinin kendine özgü rasyonelli¤i aç›s›ndan bak›ld›¤›nda durum daha farkl› olacakt›r (hele yeniliklerin içeriden üretilmesi söz
konusu oldu¤unda). Halen, ayn› mesafe açma yeni e¤ilimlerin stratejik tafl›y›c›lar› olarak öne ç›kmaktad›r; örne¤in organik tar›m ve az d›fl girdili tar›m gibi.
Ayn› e¤ilim enerji dengeleri ve tasarrufu aç›s›ndan da umut vericidir.
Zaman içinde yap›sal olarak düzenlenmifl ancak karfl›l›kl› çeliflen ak›mlar
Giriflimci üretim tarz›n›n zaman içinde organize bir ak›fl› temsil etti¤ini vurgulamaya gerek yok. Bu üretim tarz›n›n dinamikleri her ders kitab›nda anlat›l›r:
ölçek büyümelerinin, modernleflmifl tar›m›n ‘çok y›ll›k’ olmasa bile yap›sal bir
özelli¤ini yans›tt›¤› düflünülür.
Ancak, köylülük durumu ve bununla iliflkili köylü üretim tarz› da statik u¤raklar› temsil etmez – burada da zamanla aç›lan, bugünün geçmifl üzerinde yap›land›¤›, önemli birtak›m engeller olmad›¤› sürece bugünkü durumun bir sonrakine evrilece¤i bütünlüklü ve stratejik olarak organize ak›fllar vard›r. Bu
ak›fllar s›ras›nda ve k›smen onlara ba¤l› olmak üzere köylülü¤ün ilk görünüflü
önemli de¤iflikliklere u¤rayabilir – temel örüntü ayn› kalmak üzere. Dolay›s›yla, gelifltirilen tan›mlar zaman içindeki farkl›l›klar› da kapsar. Ayn› durum
uzamdaki (mekândaki) farkl›l›klar için de geçerlidir: köylülük durumuna ve bununla ba¤lant›s› üretim tarz›na iliflkin tan›mlamalar Üçüncü Dünyadakiler kadar örne¤in Avrupa’daki köylüleri de kapsar. Ancak kuflkusuz bu tan›mlamalar
tüm çiftçileri kapsamaz – tan›mlamalar, üretim süreçlerini ve içinde bulunduklar› iliflkileri köylü tarz›nda düzenleyen çiftçiler için geçerlidir. Bu da, yaln›zca Üçüncü Dünya de¤il, Birinci Dünya say›lan ülkeler için de geçerlidir.
Sosyal bilimlerde köylü, köylülük ve köylü tarz› tar›m nosyonlar›n› geçmifle
ve/veya çevreye devretme yönünde güçlü bir e¤ilim olmakla birlikte, ayn› kav-
27
ramlar›n Avrupa’da halen cereyan etmekte olan geliflim süreçlerinden ço¤unu
anlamada temel oluflturdu¤u da ileri sürülebilir. Köylü, yaln›zca geçmiflte veya
uzak mekânlarda saklanm›fl de¤ildir. Köylü, ileri derecede modernleflmifl mekânlarda kimi zaman sakl›, kimi zaman da belirleyici bir rol oynar. fiu bir gerçektir: örne¤in benim de do¤up büyüdü¤üm yer olan Friesland’dan çiftçiler, diyelim Brezilya’daki Rio Grande do Sul çiftçilerinden hayli farkl›d›r; ancak bu
arada kimi ortakl›klar da vard›r. As›l olan, meselenin özünün hemen gözle görünür yüzeyselliklerde bulunamayaca¤›d›r – gerekli olan, üretim tarzlar›na ve
bunlar›n daha genifl anlamda toplumdaki yerlerine odaklanan etrafl› bir analizdir.
28
Avrupa’n›n ileri derecede modernleflmifl sütçülük alanlar›ndan biri olan Friesland’da, Tablo 4’te de gösterildi¤i gibi bir yanda tar›m iflletmeleri ile di¤er yanda üretim faktörleri ve girdi piyasalar› aras›ndaki ba¤lant›larda önemli de¤iflkenlikler vard›r. Kimi çiftçiler ileri derecede piyasa ba¤›ml›s› iken (referans:
fiekil 4), di¤erlerinin zemininde görece özerk ve tarihsel olarak güvence alt›nda bir yeniden üretim sistemi bulunmaktad›r (referans: fiekil 3). Bu farkl›l›klar
rastlant›sal de¤ildir: bunlar, zaman içindeki birbirine z›t ak›fllar›n sonucudur ve
tar›msal üretimdeki süreçlerin farkl› yap›lanmas›na dönüflür. Tablo 4’ün as›l
gösterdi¤i, Avrupa tar›m›n›n (Friesland’› Avrupa bütününün özelliklerini yans›tan bir parça olarak al›yorum) eflitli¤in köylü taraf›na meyleden kümelenmelerle birlikte bunlara ters, temelde giriflimci üretim tarz›na meyleden kümelenmeler içerdi¤idir. Sentez ise flöyledir: Avrupa’da köylü ve giriflimci üretim
tarzlar›n›n birlikte var olduklar›n› görüyoruz. Günümüzde ise bu ‘köylü kümelenmesinin’ özelikleri yeni ortaya ç›kan yeniden köylüleflme süreçleriyle güçlenmektedir.
Tablo 4: farkl›laflm›fl metalaflma dereceleri (mand›rac›l›k, Friesland, 1991)
Sermaye piyasas›
‹flletme bafl›na borç (Dfl)
‹flgücü birimi bafl›na borç (Dfl)
1000 kg sütbafl›na borç (Dfl)
‹flgücü piyasas›
Toplam iflgücünün yüzdesi olarak maafll› iflgücü
Hektar bafl›na makine hizmeti (Dfl)
Girdi piyasalar›
1000 kg sütbafl›na sanayi yemi (Dfl)
‹nek bafl›na toplam yem masraflar› (Dfl)
1000 kg sütbafl›na toplam besleme ve yem masraflar› (Dfl)
Y›lda al›nan inek
Sentetik endeks
GVP’nin %’si olarak toplam parasal maliyet 2)
GVP’nin %’si olarak toplam parasal maliyet + %7 borç faizi
Min
Max
M
(s)
817,200
462,500
1,540
603,600 77,270
282,500 33,600
140
900
%10
371
%16
243
%0
12
%70
1410
104
900
133
10,860
24
249
34
22,900
45
217
43
0
166
1833
255
197,300
%48
%60
%8
%10
%33
%35
%75
%95
3,989,000
1,662,000
6,690
Yeniden köylüleflme süreçleri: Avrupa örne¤i
Yeniden köylüleflme burada iki boyutu özetleyen ve birlefltiren bir kavram olarak görülmelidir: bir nitel, bir de nicel boyut. Yeniden köylüleflme nitel bir kaymay› içerir: burada köylüleflen insanlar söz konusudur. Daha önce içinde yer
ald›klar›, flimdikine z›t herhangi bir durumdan ç›karak köylülük durumuna,
köylü üretim tarz›na dahil olmufllard›r. Bu, nicel boyutla ilgilidir: köylülerin say›s› artmaktad›r. Brezilya MST’si burada çarp›c› bir örnek olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Kuflkusuz, ayn› zamanda köylülükten ç›kma da çok yönlü ve çeflitli
yollar›yla gündemdedir (Bryceson et al, 2000). Genellikle, gerek köylüleflme
gerekse köylülükten ç›kma ayn› yerde ve ayn› zamanda cereyan etmekte, bu iki
süreç birbiriyle karmafl›k biçimde iliflkilenmektedir.
Bu çal›flmada köylü olma nihai ad›m olmak flöyle dursun tek bir ad›m olarak
görülmemektedir. Süreçte söz konusu olan, zaman içinde süreklilik tafl›yan ve
keskin dalgalanmalar sergileyen bir ak›flt›r. Köylülük durumunu bir dizi derece belirler. Pazarlara ba¤›ml›l›k, piyasa kurumlar› ve ekonomi d›fl› zor, kazan›labilecek göreli özerklik, eldeki kaynaklar›n miktar› ve bunlar üzerindeki denetim ve yarat›lan üretmenlik düzeyleri bu bak›mdan hep önemli olan etkenlerdir (bu konuda Polonya köylülü¤ü ile ilgili mükemmel çal›flmas›na bak›n›z,
2004). Sentez: köylüler bir kez böyle olufltuklar›nda, daha ileri düzeyde yeniden
köylüleflme de gündeme gelebilir (veya gelmeyebilir).
Tarih boyunca yeniden köylüleflmenin birçok u¤ra¤› olmufltur (19) . Bu tarihsel
referanslar›n yan› s›ra, ayr›ca çeflitli ça¤dafl, ancak ileri derecede farkl›laflan
yeniden köylüleflme süreçleri de söz konusudur (20). Gene de, bu olgunun günümüzdeki tezahürlerinin sistematik biçimde incelenmesi büyük önem tafl›maktad›r. Çünkü kuramsal aç›dan bak›ld›¤›nda, yeniden köylüleflme son derece
önemli bir s›n›r çizgisini temsil etmektedir. Neo-klasik iktisatta, kalk›nma iktisad›nda ve hemen hemen tüm Marksist yaklafl›mlarda köylülü¤ün ‘yeniden ortaya ç›k›fl›’ anlam›na gelen ne varsa ya imkâns›z say›l›r ya da hiç istenmeyen bir
durum. Böyle bir durum, gerileme olarak görülür. Yeniden köylüleflme olgusunun incelenmesini gerektiren ikinci neden, köylü üretim tarz›n›n belli bafll› küresel sorunlar aç›s›ndan (iflsizlik, açl›k, g›da katl›¤›, sürdürülemezlik, afl›r› enerji tüketimi vb) tafl›d›¤› önemin (yeni) keflfedilmifl olmas›d›r. Üçüncü neden, dünyan›n her yerinde insanlar›n (aralar›nda çok say›da genç olmak üzere) kendilerini köylü olarak yeniden kurmalar›d›r. Avrupa için bu durumu gösterece¤im.
(19) Hollandal› tarihçiler taraf›ndan yeniden köylüleflme dönemi olarak at›fta bulunulan Hollanda’daki
1850-1950 döneminden ayr› olarak (özet için bak›n›z, Ploeg, 2003ª, 2. Bölüm), ‹skoçya’daki kirac› çiftçilerin
birleflmesine (MacPhail, 1989), Portekiz’de Tras-os-Montes ‘deki yeniden köylüleflmeye at›fta bulunulabilir.
Bu dönemde, Portekiz’de faflizmin çöküflünden sonra gerçekleflen yeniden göçler söz konusu oluflumun
temelidir (Dries, 2002).
(20) Avrupa söz konusu oldu¤unda flu örnekler verilebilir: k›rsal kesimdeki iflçilerin yeni kooperatifler kurmalar› (Sevilla Guzman ve Martinez Alier, 2006); Orta ve Do¤u Avrupa’n›n birçok yöresinde aile tar›m›n›n
yeniden ortaya ç›kmas› (Hann, 2003) ve Avrupa’n›n her yerinde içsel olarak ortaya ç›kan k›rsal kalk›nma
süreçleri (Ploeg et al, 2000). Latin Amerika için bak›n›z, Cabello Morder, 2004; Souza Martins, 2003; Vaeren,
2000 ve Ploeg 1977.
29
Halen tüm Avrupa’da çiftçiler tar›ma yönelik a¤›r bir bas›nçla karfl› karfl›yad›r:
fiyatlar azalmasa bile yerinde saymakta, buna karfl›l›k maliyetler artmaktad›r.
Bununla ba¤lant›l› olarak önemli bir yoksullaflma durumu ortaya ç›km›flt›r (21).
Klasik bir yan›t olarak ölçek büyütme ise, daha fazla büyümenin yüksek maliyetleri (kota, arazi, çevresel mekân) ile daha ileri düzeyde liberallefltirme ve
küreselleflmenin art›k gelecek vaat etmemesi nedeniyle etkisiz kalacak gibi
görünmektedir (daha kötüye götürmese bile). fiu sorulabilir: Çiftçiler asl›nda
ne yap›yorlar (varsay›lan ders kitab› yan›tlar› d›fl›nda). Giderek daha da düflmanca özellikler kazanan bu duruma fiilen nas›l karfl› ç›k›yorlar? Tar›msal-sanayinin ve devletin üzerlerinde uygulad›klar› daha fazla kontrole nas›l tepki veriyorlar? (Goodman, 2004 ve Van der Ploeg ve Renting, 2004 aras›ndaki son tart›flmalara bak›n›z).
Kan›mca iki temel e¤ilim tespit edilebilir. Bunlardan ilki, dibe do¤ru daha ileri
yar›fl anlam›na gelecek klasik giriflimci yan›tt›r (Ploeg, 2006). Avrupa’daki çiftçilerin ço¤unlu¤unun yönelimini yans›tan ikincisi ise, tart›flmal› ve sakl› kalmakla birlikte sa¤lam, güçlü ve umut verici yeniden köylüleflme sürecidir. Bu
süreçte özerklik yeniden yarat›lmaktad›r; bu özerklikle ayn› anda yeni geliflme
biçimleri, yeni katma de¤er ve daha yüksek gelirle birlikte yeni istihdam f›rsatlar› ortaya ç›kmakta, özerklik düzeyleri de yükselmektedir.
30
Bu yeniden köylüleflme süreci (22) analitik olarak belirli bir anlay›fltan hareketle aç›klanabilir: tar›mc›l›k her zaman bir dönüfltürme sürecidir (girdilerin ç›kt›lara dönüfltürülmesi) ve bu dönüfltürme süreci de kaynaklar›n iki yönlü harekete geçirilmesine dayan›r. Kaynaklar ilgili pazarlardan harekete geçirilebildi¤i (böylece metalar olarak üretim sürecine dahil olduklar›) gibi, tar›m iflletmesinin (veya daha genifl anlamda yerel toplulu¤un) kendi içinde de üretilebilir ve
yeniden üretilebilir. Bu, ayn› zamanda ‘ç›kt›lar›n’ da iki yönelimli olmalar› anlam›na gelir: ç›kt› pazarlar›na yönelme veya tar›m iflletmesi içinde yeniden kullan›lma (nihayetinde toplumsal olarak düzenlenmifl mübadeleden sonra).
Giderek daha fazla büyük tar›msal-s›naî flirketlerce kontrol edilen ve yeniden
düzenlenen büyük meta pazarlar› karfl›s›nda (Bonnano et al, 1994) birçok çiftçi ç›kt›lar›n› bir dizi yoldan çeflitlendirmeye bafllam›flt›r. (1): Yeni ürünlerin ve
hizmetlerin üretilmesi ve bununla ayn› zamanda yeni pazarlar›n ve yeni Pazar
devrelerinin yarat›lmas› (bak›n›z, fiekil 9). Böylelikle çok ürün üreten, yeni rekabetçilik düzeylerine ulaflan (Saccomandi, 1998) ve ayn› zamanda daha özerk
firmalar›n ortaya ç›kmas›. Bu ilk e¤ilime paralel olarak (ve ço¤u kez onunla iç
içe geçerek) (2) belli bafll› girdi pazarlar›ndan ayr›lma, daha ekonomik tar›mc›-
(21) Hollanda’da yak›n zamanlarda yap›lan bir araflt›rma (de Hoog ve Vinkers, 2000) Hollanda’da tar›mla
u¤raflan ailelerin %40’›ndan fazlas›n›n tar›msal gelirinin asgari toplumsal düzeyin alt›nda kald›¤›n› göstermifltir. Di¤er faaliyetlerden elde edilen ek gelirler de dikkate al›nsa bile tüm çiftçi ailelerin %25’i gene de
hukuken tan›mlanm›fl bu asgari düzeyin alt›ndad›r. ‹talya’daki MPAF 2003 analizi de benzer bulgular vermektedir.
(22) Henüz s›n›rl› ölçülerde olmakla birlikte, göründü¤ü kadar›yla bu süreç de Meksika ve Brezilya gibi
ülkelerde kendini ortaya koymaya bafllam›flt›r.
l›k olarak bilinen ayr›lma (23) (Ploeg, 2000). Üretim sürecinin giderek daha fazla tar›m-sanayi kompleksi taraf›ndan kontrol edilenler d›fl›ndaki di¤er kaynaklar› temel almas›, (3) tar›m›n do¤a üzerinde yeniden temellendirilmesi de merkezi rol oynamaktad›r. Ayn› mant›¤a göre, (4) çoklu etkinlik ve (5) yerel iflbirli¤inin yeni biçimleri yeniden keflfedilmekte ve ortaya ç›kar›lmaktad›r. Böylece
yeni bir zemin oluflumu sa¤lanmakta, sonuçta tar›m s›naî ve finansal sermayeye do¤rudan ba¤›ml› olmaktan ç›kmaktad›r.
fiekil 9: Yeniden köylüleflmenin koreografisi
31
Üretim sürecinin merkezinde (6) zanaatkârl›¤›n yeniden devreye girmesi söz
konusudur (zihinsel emekle el eme¤i aras›ndaki bu organik birlikle üretim süreci do¤rudan kontrol edilebilmekte ve gerekli ayarlamalar yap›labilmektedir).
Bu yeniden devreye girifl vas›f temelli yeni teknolojilerin gelifltirilmesi ve kullan›lmas›yla iliflkilidir (Bray, 1986) ve ço¤u durumda yeniliklerin birbirini izlemesi sonucunu vermektedir (Swagemakers, 2002; Wolleswinkel et al, 2004)
Bu geliflme e¤ilimlerine ço¤u kez ‘k›rsal kalk›nma’ ve onunla ba¤lant›l› çok ifllevlilik yarat›lmas› fleklinde at›fta bulunulmaktad›r (Huylenbroeck ve Durand,
2003). Bunlar ayn› zamanda yeniden köylüleflme süreci olarak da kavran›p
analiz edilebilir. Marsden taraf›ndan da ileri sürüldü¤ü gibi (2003), k›rsal kalk›nma temelde devlet ayg›tlar›na, bunlar›n düzenleme sistemlerine ve tar›msal-ifllere karfl› mücadele fleklinde geliflen, oluflum halindeki bir pratiktir. Bu,
kimilerinin varsayd›¤› gibi AB sistemlerinin ve ilgili retori¤in az çok do¤rudan
(23) Uluslararas› planda ayn› zamanda Düflük D›fl Girdili Tar›m olarak da bilinmektedir.
uygulanmas› olmaktan çok özerklik ve hayatta kalmak için bir mücadeledir.
Halen Avrupa’daki çiftçilerin yüzde 80 kadar› sözü edilen karfl› tepkileri fiilen
uygulamaktad›r ve bunlar›n hepsi birlikte Avrupa’daki yeniden köylüleflme sürecini oluflturmaktad›r.
Hepsi birlikte al›nd›¤›nda bu nitel kaymalar özerkli¤in yeniden inflas› ve güçlendirilmesiyle sonuçlan›r ve niyet edilen de budur. Dikkat edilmesi gereken
nokta, bu e¤ilimlerin giderek daha fazla birbiriyle buluflmas› ve daha ileri toplulaflma düzeylerine ulaflt›r›lmas›d›r. Bu söylenen, Hollanda’da oluflturulan
çevresel (veya bölgesel) kooperatiflerde (Renting et al, 2001), ‹talya’daki ba¤larda (Brunori et al, 2000), Almanya ve ‹ngiltere’deki çiftçi pazarlar›nda (Knickel ve Hof, 2003; resp Banks, 2003) ve Frans›z ‘kestane ekonomisinde’ (Willis
ve Campbell, 2004) gerçekleflmektedir. Özerkli¤in ayn› flekilde yeniden inflas›
ve güçlendirilmesi, örne¤in ‹spanya’daki Proder ve Almanya’daki RegionAktiv
gibi ak›ll›ca tasarlanm›fl bölgesel programlarla desteklenebilir (Dominguez
Garcia et al, 2005, Knickel, 2005).
Sonuç yerine
32
Aç›kt›r ki, burada at›fta bulundu¤um yeniden köylüleflme süreçleri hiçbir flekilde salt ‘geçmifle dönüflten’ ibaret say›lmamal›d›r. Burada söz konusu olan,
modern, ama birçok bak›mdan gene de tuhaf bir dünyada ayakta kalmaya daha yeterli ve çekici yollardan yard›mc› olacak iliflkilerin ve ö¤elerin (eski yeni,
maddi ve sembolik) aktif biçimde yeniden kurulmas›d›r. Bununla ilgili olarak
toplum bilimcilere düflen büyük sorumluluk, bu yeni kurtulufl süreçlerini (Avrupa’da olsun, Latin Amerika’da olsun, baflka yerlerde olsun) ço¤u kez içine
gömülü olduklar› görünmezlikten kurtarmak, içerdikleri potansiyeli ve umutlar› aç›¤a ç›karmakt›r. Topluluklara ait olufllar›n› göstererek ve bu alandaki deneyimlerin bir yerden di¤erine tafl›nmalar›n› sa¤layarak söz konusu süreçlerin
birbiriyle iliflkilendirilmesi de eflit önemdedir. Bu ortak u¤raflta köylünün yeniden kavramsallaflt›r›lmas› ve halen sürmekte olan yeniden köylüleflme süreçlerinin kuramsal planda analizi ve sunumu acil görevlerdir.
KAYNAKÇA
33
Abramovay, R.(1992), Paradigmas do Capitalismo Agrario em Questao, Estudios Rurais,
Editoria HUCITEC, ANPOCS, Editoria da UNICAMP, Sao Paolo, Rio de Janeiro, Campinas
Appadurai, A. (1986), The social life of things, commodities in cultural perspective, Cambridge University Press, Cambridge
Banks, J. (2003), Direct Marketing on the English-Welsh Border, pp 116-118 in: J.D. van
der Ploeg, A. Long and J. Banks, Living Countrysides. Rural Development Processes in Europe: The State of the Art, Elsevier, Doetinchem
Benedictus, M. de and V. Cosentino (1979), Economia dell’Azienda agrarian: toeria e metodi, Il Mulino, Bologna
Benvenuti, B. e J.D. van der Ploeg (1985) Modelli di sviluppo aziendale agraria e loro importanza per l'agricoltura mediterranea, in: Q.A., la Questione Agraria, 17, 1985, pp. 85-106
Benvenuti, B. et al (1989), Produttore agricolo e potere: modernizzazione delle relazioni
sociali ed economiche e fattori determinanti dell’imprenditorialita agrícola, CNR/IPRA
Bernstein, H. (1977), Notes on Capital and Peasantry, in: Review of African Political Economy, nr 10, pp60-73
Bernstein, H (1986), Capitalism and Petty Commodity Production, in: Social Analysis: Journal of Social and Cultural Practice, 20 (dec)
Berry, S. (1985), fathers work for their sons: accumulation, mobility and class formation in
an extended Yoruba community, University of California Press, Berkeley
Boeke, J.H. (1947), The evolution of the Netherland Indies economy, Tjeenk Willink, Haarlem
Bolhuis, E.E. and J.D. van der Ploeg (1985), Boerenarbeid en stijlen van landbouwbeoefening, PhD, Leiden University, Leiden (LIDESCO publication 8)
Bonnano, A., L. Busch, W. Friedland, L. Gouveia and E. Mingione (1994), From Columbus to
Conagra: The Globalization of Agriculture and Food. University Press of Kansas, Lawrence
Boserup, E. (1970), Evolution agrarie et pression demographique, Flammarion, Paris
Branford, S. and J. Rocha (2002), Cutting the Wire: the story of the landless movement in
Brazil, London: Latin American Bureau
Bray, F. (1986), The rice economies: technology and development in Asian Societies,
Blackwell, Oxford.
Broek, H.P. van der (1988), Labour, networks and lifestyles: survival and succession strategies of farm households in the Basque Country, WAU, Wageningen
Broekhuizen, R. van and J.D. van der Ploeg (1999), The malleability of agrarian and rural
employment – the political challenges ahead; paper for the EU seminar ‘Prevention of depopulation in rural areas’, Joensuu, Finland, October 2, 1999
Brunori, G. and A. Rossi (2000), Synergy and Coherence through collective action: some
insights from Tuscany, in: Sociologia Ruralis, Vol 40, nr 4, pp 409-423
34
Bryceson, D., C. Kay and J. Mooij (2000), Disappearing peasantries? Rural labour in Africa,
Asia and Latin America, Intermediate Technology Publications, London
Buckwell, A. et al (1997), Towards a Common Agricultural and Rural Policy for Europe,
Report of an Expert Group, DG VI/A1, European Commission, Brussels
Cabello Norder, L.A. (2004), Politicas de Assentamento e Localidade; os desafios da reconstitucao do trabalho rural no Brasil, PhD, Wageningen University, Wageningen
CIDA (Comite Interamericano de Desarrollo Rural) (1966), Tenencia de la tierra y desarollo
socio-economico del sector agricola: Peru, Washington DC
CIDA (1973), Bodennutzung und Betriebsfuhrung in einer Latifundio-landwirtschaft, in: E.
Feder, Gewalt und Ausbeutung, Lateinamerikas Landwirtschaft, Hamburg
Domínguez Garcia, D. Xr Simón Fernandez, A. Alonso Mielgo, J. Ramon Mauleón, G. Ramos Truchero and H.Renting (2005) Catching Up with Europe. Rural Development Policies
and Practices in Spain. In Gorman, M. H. Renting, J.Kinsella and D O’Connor (Eds) Driving
Rural Development in Europe - The Role of Policy. Case Studies from Seven EU Countries.
Assen, Royal van Gorcum (in press)
Dries, A. van den (2002), “The art of irrigation” (Ph.D) Wageningen University, Wageningen.
Ellis, F., (1988), Peasant Economics: farm households and agrarian development, Wye
Studies in Agricultural and Rural Development, Cambridge University Press, Cambridge
Ellis, F. and S. Biggs, Evolving themes in Rural development 1950s-2000s, in: Development Policy Review, 2001, 19 (4): 437-448
Friedmann, H., (1980), Household production and the national economy: concepts for the
analysis of agrarian formations, in: Journal of Peasant Studies, Vol. 7, 158-184
Geertz, C. (1963), Agricultural Involution, University of California Press, Berkeley
Gerritsen, P.R.W. (2002), Diversity at Stake: a farmers' perspective on biodiversity and
conservation in western Mexico, Circle for Rural European Studies, Wageningen University,
Wageningen
Gibbon P. and M. Neocosmos (1985), Some problems in the Political Economy of ‘African
Socialism’, in H. Bernstein and B.K. Campbell (ed), Contradictions of Accumulation in Africa, Sage, Beverley Hills
Goodman, D. (2004), Rural Europe Redux? Reflections on Alternative Agro-Food Networks
and Paradigm Change. Sociologia Ruralis 44(1), pp 3-16
Gudeman, S., (1978), The demise of a rural economy, from subsistence to capitalism in a
Latin American Village, London
Janvry, A. de (2000), La logica delle aziende contadine e le strategie di sostegno allo svilluppo rurale, in: La Questione Agraria, no 4 (2000), pp 7-38, Franco Angeli, Milano
Halamska, Maria (2004), A different end of the peasants, in: Polish Sociological Review
3(147)’04, pp. 205-268
Hammond, J.L. (1999), Law and Disorder: The Brazilian Landless Farmworkers’ Movement, Bulletin of Latin American Research 18 (4) 469-489
Hann, C. (2003) “The postsocialist agrarian question’, LIT Verlag, Munster.
Hayami, Y. and V.W. Ruttan (1985), Agricultural Development: an international perspective
(revised and expanded edition), John Hopkins, Baltimore and London
Hervieu, M. Bertrand (2005), La multifunctionalite et lágriculture, INRA, Paris
Hoog, K. de and J. Vinkers (2000), De beleving van armoede in agrarische gezinsbedrijven,
Wetenschapswinkel, nr 165, WUR, Wageningen
Huylenbroeck, G, van and G. Durand (2003), Multifunctional Agriculture: a new paradigm
for European agriculture and rural development, Ashgate, Aldershot
Jollivet, M. (2001), Pour une science sociale a travers champs: paysannerie, ruralite, capitalisme (France XXe siecle), AP editions, Paris
Kautsky, K. (1970), La question agraire, etude sur les tendences de l’agriculture moderne,
Paris
Knickel, K. (2005) Agrarwende - Agriculture at a Turning Point. Rural Development Practices and Policies in Germany. In Gorman, M. H. Renting, J.Kinsella and D O’Connor (Eds)
Driving Rural Development in Europe - The Role of Policy. Case Studies from Seven EU Countries. Assen, Royal van Gorcum (in press)
Knickel, K and S. Hof (2003), Direct Retailing in Germany: Farmers Markets in Frankfurt,
pp 104-113, in: J.D. van der Ploeg, A. Long and J. Banks, Living Countrysides. Rural Development Processes in Europe: The State of the Art, Elsevier, Doetinchem
Lenin, V.I.(1961), The Agrarian Question and the ‘critics of Marx’, in: Collected Works, V,
Moscow
MacPhail, I.M.M. (1989), The Crofters’ War, ACAIR, Isle of Lewis
35
Mariategui, J.C. (1925), Siete Ensayos de Interpretación de la Realidad Peruana, 25th edition, Amauta, Lima
Marsden, T. (2003), The condition of rural sustainability, Royal van Gorcum, Assen
Mendras, H. (1967), La fin des paysans – innovations et changement dans l’agriculture
Francaise, Futuribles/SEDEIS, Paris
MPAF, Ministero delle Politiche Agricole e Forestale (2003), La poverta in agricultura, Eurispes, Roma
Osti, G. (1991), Gli innovatori della periferia, la figura sociale dell’innovatore nell’agricoltura di montagna, Reverdito Edizioni, Torino
Ploeg, J. D. van der (1977), De Gestolen Toekomst: imperialisme, landhervorming en boerenstrijd in Peru, De Uytbuyt, Wageningen
Ploeg, J.D. van der (1987), La ristrutturazione del lavora agricolo (con presentazioni di
Giuseppe Barbero, postilla di Bruno Benvenuti, Ricerohe e Studi Socio-economici, La Reda,
Roma
Ploeg, J.D. van der (1990a), Labour, markets and agricultural production, Westview Press,
Boulder
36
Ploeg, J.D. van der (1990b), Autarky and Technical Change in Rice Production in Guinea
Bissau: on the Importance of Comoditisation and Decommoditisation as Interrelated Processes, in: M. Haswell and D. Hunt, Rural Households in Emergine Societies: technology
and change in sub-Saharan Africa, pp93-113, Berg Publisher Ltd, Oxford, Hamburg and
New York
Ploeg, J.D. van der (2003a), The Virtual Farmer: past, present and future of the Dutch peasantry, Royal Van Gorcum, Assen
Ploeg, J.D. van der; (2003b), I contadini fra passato e futuro. In: Agricoltura e societa contadina all'esordio degli anni 2000 / Massimo Pacetti,, Paolo Bedogni, Arrigo Boldrini,, . Emilia Romagna, Italia : Istituto 'Alcide Cervi', 2003 - p. 53 - 77.
Ploeg, J.D. van der (2006), Agricultural Production in Crisis, in: Cloke, P.T., T. Marsden
and P.H. Mooney, Handbook of Rural Studies, Sage, London, pp 258-277
Ploeg, J.D. van der, et al (2000), “Rural development: from practices and policies towards
theory”, in Sociologia Ruralis, Vol 40, numero 4, Octubre 2000, pp 391-408.
Ploeg, J.D. van der and H. Renting (2004a), Behind the ‘Redux’: A Rejoinder to David Goodman, pp 231-242 in Sociologia Ruralis, Vol 44, number 2, April 2004
Prodi, R. (2004), La sfida contadina, La Stampa, Cultura e Spettacoli, pagina 23, giovedì 23
a giovedì 1 aprile 2004.
Reinhardt, N. and P. Barlett (1990), The persistence of family farms in United States agricolture, in: Rural Sociology 55 (3), pp203-225
Reijntjes, C, B. Haverkort and A. Waters-Bay (1992), Farming for the Future: an introduction to low external input and sustainable agricolture, ILEA/MacMillan, Leusden/London
Renting, H., & Ploeg, J.D. van der (2001). Reconnecting Nature, Farming and Society: En-
vironmental Cooperatives in the Netherlands as Institutional Arrangements for Creating Coherence. Journal of Environmental Policy and Planning, 3(2), 85-102.
Sabourin, E., (2005) Praticas sociais, políticas públicas e valores humanos (Versão provisória), paper presented at Universidade Federal do Rio Grande do Sul in the Programa de
Pós-Graduação em Desenvolvimento Rural – PGDR and I Colóquio Agricultura Familiar e
Desenvolvimento Rural
Saccomandi, V. (1998), Agricultural Market Economics: a Neo-Institutional Analysis of
Exchange, Circulation and Distribution of Agricultural Products, Royal van Gorcum, Assen
Salamon, S. (1985), Ethnic communities and the structure of agriculture, in: Rural Sociology, 50 (3), 323-40
Salter, W.E.G. (1966), Productivity and Technical Change, Cambridge University Press,
New York
Schneider, S (2005) AGRICULTURA FAMILIAR E DESENVOLVIMENTO RURAL
ENDÓGENO: elementos teóricos e um estudo de caso, paper presented at Universidade Federal do Rio Grande do Sul in the Programa de Pós-Graduação em Desenvolvimento Rural –
PGDR and I Colóquio Agricultura Familiar e Desenvolvimento Rural
Schultz, Th.W. (1964), Transforming traditional agriculture, Yale University Press, New Haven
Scott, J.C. (1976), The Moral Economy of the Peasant, Yale University Press, New Haven
Scott, J.C. (1998), Seeing like a State: How certain schemes to improve the human condition have failed, Yale University Press, New Haven and London
Servolin, C. (1989), L’agriculture moderne, Seuil, Paris
Sevilla Guzman, E., and M. Gonzalez (1990), Ecosociologia: elementos teoricos para el
analisis de la coevolucion social y ecologica en la agricultura, in: Revista Espanola de Investigaciones Sociologicas, no 52, pp 7-45, octubre-diciembre
Sevilla Guzmán, E. and J. Martínez Alier, “Rural Social Movements and Agroecology”, in:
P. Cloke, T. Marsden and P.H. Mooney, Handbook of Rural Studies, Sage, London
Shanin, T. (1972), The Awkward Class: political sociology of peasantry in a developing society: Russia 1910-1925, Clarendon Press, Oxford
Souza Martins, S. de (2003) “Travessias: a vivencia da reforma agraria nos assentamentos” UFRGS Editora, Porte Alegre
Strange, M. (1988), Family Farming: A New Economic Vision, University of Nebraska
Press, Lincoln, Nebraska
Swagemakers, P. (2002), Verschil maken: novelproductie en de contouren van een streekcooperatie, Circle for Rural European Studies/ Leerstoelgroep Rurale Sociologie, Wageningen
Toledo, V. (1992), La racionalidad ecologica de la produccion campesina, pp 197-218, in: E.
Sevilla Guzman and M. Gonzalez de Molina, Ecologia, campesinado e historia, Las Ediciones
de la Piqueta, Madrid
Tudge, C. (2004) So shall we reap: what’s gone wrong with the world’s food – and how to
fix it, Penguin Books.
37
Vaeren, P. van den (2000),“Perdidos en la Selva; un estudio del proceso de re-arraigo y de
desarrollo de la Comunidad - Cooperativa Unión Maya Itza, formada por campesinos guatemaltecos, antiguos refugiados, reasentados en el Departamento de El Petén, Guatemala”
(Ph.D., Wageningen University, Wageningen
Valentini, D. (2006), La spesa? Si fa dal contadino, in: La Repubblica, Venerdi 20 Gennaio
2006, IX
Warman, A. (1976), Y venimos a contradecir, los campesinos de Morelos y el Estado Nacional, Mexico
Willis, S. and H. Campbell (2004): The Chestnut Economy: the praxis of neo-peasantry in
rural France, Sociologia Ruralis, Vol. 44, number 3, pp 317-332
Wiskerke, J.S.C.. and J.D. van der Ploeg (2004), Seeds of Transition: Essays on novelty
production, niches and regimes in agriculture, Royal Van Gorcum, Assen.
Wit, C.T. de (1992), Resource use efficiency in agricultura, in: Agricultural Systems, 40, pp
125-151
Wolleswinkel, A.P., D. Roep, K.J. van Calker, S.J.G. de Rooij and F.P.M. Verhoeven (2004),
Atlas van innovberende melkveehouders, Veelbelovende vertrekpunten bij het verduurzamen van de melkveehouderij, WUR. Wageningen
Yotopoulos, P.A. (1974), Rationality, Efficiency and Organizacional Behaviour Through the
Production Function: Darkly, in: Food Research Institute Studies, Vol XIII, 3: 263-273
38
Zuiderwijk, A. (1998), farming gently, farming fast: migration, incorporation and agricultural change in the Mandara mountains of Northern Cameroon, CLM, Leiden

Bir kez daha köylü üretim tarzı üzerine, Jan Douwe Van Der Ploeg

Transkript

Benzer belgeler

The Holy See

BASIN BÜLTENİ

Untitled

Mustafa Kutlu Hikâyelerinde İnsanî Bir Yitim Alanı Olarak Kent ve