zinnariNDE yux (Hlur)

ipEx ricannri MADErucirirc vE
zinnariNDE yux (Hlur)
SMANLT
HaIiI inalak
ingilizce'den Terciime Eden: Epref Bengr )zbiten
resimlerinin tesbitinde ve madencilik ve zirai vergilendirme sieinde yaygrn bir bigimde kullamlan yiiLlc veya Arapqa adryla himl
anh imparatorluiu'ndaki en gok deligiklik gosteren ve dumma uyItnng olgi.ilerden biri idil.Genel olarak bakrldrfrnda bu kelime nakliye
baglanmrg gok gegitli emtia qrkrnlan iqin kullanrlrrdr. Ebadr veya ufrrh}t
ytik hayv€uumn tipine veya nakledilecek emtianrn cinsine g6re
igirdi. Bu sebepten egek, kahr, at veya deve ile nakledilmek iizere
ytiklerin aiuhklan deligik olurdu. Fakat kumag ipek veya bagibi yriksek degerli emtia oldukga eabit bir a[uLk veya kapasiteye
rygundular ve bu sebepten standartlagmrg torba veya Euvallar kullarulu
re tek tip dara oraru uygulamrdr. MeselA pamuk ve gapta kaide icabr %L0
dara konurdu2. Bir hayvan y"kii 2,4 hatta 8 uyr grkm veya torbadan
imiitegekkil olabilir ve bunlardan metinlerde birbirinin yerine gegecek gef hlde tay, denk, heybe, bohga (girar) (g"t"t, harar), tagar (dalar), Euval,
Hnduk (sandrk), eepet (sebed) veya tulum denirdi. Miinferit q*urlardan
go[u kez sadece yiik veya himl diye bahsolunur bu da hesaplarda kant*Lga sebep olurdu.
YiiLk
ve
veya grkrn reemi makamlarca kontrolu ve vergi alnmasr iqin uygun
bir gekilde baflamrdr3. Beher ipek grkrnr igin bir baflama iicreti
ananevi
r Me*16 1, torba baharatrn tam a$trl$t ister 760 kg (Sonbart'a giire), ister 200 kg (S&aube'ye giire)
dmsin hala bir anlasmtzhk karmah teskil etmektedir.
t Pepolotti, lnd*s: Talra, 443 iiziellifile 307-319.
s "liik bafilanry pehirden nuta Ritmclii olsa Viiktm iki akqa almur" (Bosna nizamndmcsi, L530
taihli: Earknln, Knnunlar, 399400); Bugday belli a{trll.kta miihiirlii guoallarda nakledilirrli (M.
10
(italyalca'da legatura) odenird.i. Balyalann ve daralann{. ebadmrn, olEule
rinin, ve hatta gekilleri hakkrndaki kaidelerin beynelmilel ticaretteki eher
rniyetinden dolayr tiiccarlar ve seyyahlar iqirr olan ortaqai el kitaplanndr
burlarrn kesin birer tarifi bulunurdu. Bu gekilde afuhk veya Pa4a bErrr
trygulanan pazar resmi bir nevi standardizasyonun saglanmasura sebep
oi*a.r. Sadece nakledilecek yiiLtcirn cinsi veya nakil gekli de$il ayru za
rnanda birim bagura hiikiimetin aldrfr vergi de kablann standartlagUnlml
tiplerini tesbit ed.erd.i. Baq (transit veya pazar resmi) birim bagrna - glar\
Uatya, yi1k vb. al:rrrken giimdik vergisi deier iizerinden almudl. Bu sebepb
emtia umumi kantarlarda tartrlrdr. Anlagmazhklan ilnlemek igin kAn0nr
bac ve damga bazan kullanrlacak balyamn agrrhk ve ebadrnr belirtirdi
Bazr emtianur kantar veya mizan denen umumi tarh aletlerinde tartrlmalan
rnecLuri
idi
(anakiitleden) ahltd
Italyanca tare, Tiirkgc tara (dara) olan kelime Arapca'tailu'dnn tiiremedir
nutnuma gelir,
Vilvit.rt;;i;,'il,'i4e4'*,y"y,]:-.,:t:::!
ot,,
igin hassasi
anlia
Zlir'rir"i{""f"'ttJoiyriiiui-tliiytii
tica,ri-
,I-,1y,
::::.
t:',XM
{etfiehb
bir terazi kullanilv."osmaililar'rn
ii,o" a*ilrn Ii:ly":,,T,ff,'i!,,i!W#"i!,ik
uaAifr4':'#"i";i,::ia;i,1",- ,c!;r:l':"y^y::'::n*,1#"i
;;;;i;;;;;;:;;"w;i;,;;';;;;Ai iiiiii
arasrnda awnm va
185 (Kon;h, 15i6).
yf:,m
%S"ten %2've indirmistndir:' bkz' Barkan' Knunk
r ,_ - :.,-t, ,^-^^tt^ --*.^ t^-t.u^a,, i-i- hL= E rh
kaprstnrn^ilstiine kanlan :f,"!
f,irrfi'tr'ilri'n'r"'iroyrrrn
':::ilti-::y:^f1i!!li::,,iy,,!li',,'";
c,.4;;;;; ;i;tj{;1_^;
,:'fT,:; :ff'f bili;{'i',:i;; i{;";;;
1*t*'f::\"1';!':Y-"!l'K"E
M.attiy.eti), 9!!;, R!.'i!,y:- t!,2091; fordello kel{mesi
Ticari.. Mahiyeti)'
ui -!icaf
noifi,,"gtu u'e
s:o,',';;;i,, Baslan"gtcr
Sanavinirr
Ti i rk
i
lpek balyasr veya yiikii (yiik, himl, himle, bolga veya ferde)
lr
nrlh
Brlye vcya yr[un _orlll.
nal blrlmlnln rgrrlgr
k9
Kaynek
l. iran ve Cenova 1340
1 Farglb- 252 Cenova
79.821
Pegolotti, 300
2 Azak
Libresi'.
1 lardelb
79
vc
fl'anal 1542
esi' n d e fei ar
di .u ry a [ep
.
r
.
k,ti 91tl t' I ty a ]
Eerinder - Veinste"La Tana 125
Hinz'de bahsolu-
in
!
iran 15. yy
2 some
301.230
nan G. Barbaro
liran (ve Mardin) 1518
1 nrlF I
syf.
bogga:.3P bat-
ofG (1
ma'n-126.4
ipek 1crymetli bir mal old.uiu igin ipek balyalannrn a[rhklarurur teeti'
tind; birbirinin a)rm hassas olqiiler kullanrlrrdr. Bir ipek y"kii ya bir devc
at veya katrln biitirn y.tkii (b-k". Tablo 1,3,4,5,9,14 ve 16 nolu kalemlo|
..,urln"^u gelirdi. Kaide olarak iran'da yaprlan bir ipek balyasr yolda S.'tit
transit merkezlerinde agrlmaksrzrn gidecefi yerlere ulagudr. Bu sebepta
italya,ya v€yan ipek balyalan baglanlrgta it-fauU aym afuhkta olurlandf.
Gerguite ise iran'dan ihrag edilen ipek balyasuun bir etandardr yokhr
Aguhklan hem bolged.en bolgeye hem de ayru bolge iginde deligiLbl
ariederdi. $irvan'dan gelen bir kervandaki ipefrn istanbul
defigik loncalar -ur*du taksimahru gosteren bir listeye gore balyalarr
u6irr6t 70 ila 90 okka arasrnda deiigiyordu. Bu biiyuk saPma difer ].ay'
naklarca da teyid edilmigtir (bkr. Tablo L)'
Tablo L,den aslmd.a pek qok tip ipek balyasr oldufu goriilebilir. 20 t9
34 kg, 6I-6g kg ve g};la 1.15 arasrnda defigen daha biiyiiLkleri' Bir ]4[
takriben 20 kiloluk 8 kiiqirk bohqadan miitegekkilken tek bir ipek balyar
edilebileo*
115 kilo bile gelebilirdi. Belli bir donem iqin bile varhlr tesbit
* ryt
kullamlacuk
tesbitinde
olqme
Bir
yoktur.
balyasr
standart bir ipek
but
kullaruldrhru
hayvamn
tip
yuk
hangi
seferinde
her
de
metod. belki
toyaklarda
Thblol
5.
ipnx rlcensrtNDE Wx
seu-
VE MADENCTLTK
TURK DIJNYASI ARASTIRMAI+]
_
takiben 1484
5
Bursa
I
Eursa 1485
I
Bursa 1485
bog
9a-15.8 ol&a)o..
1 at yrikri- 71.4 mene.
himl- 405 lidr,elo.
t
f
162.1U
n.2ffi
214.m
115.860
15
Bad{an, lGnunbr
tuna siil A {4
Buna sicil A qlq
Belgeler, dokiiman
123
ijl-176
lidre
68.000
Yukanda adr gegen yer, doktjman
156
I Buna takiben 1490
lBuna 1621
I
Erzincan 1516
1 y0k-90
t
lidre
34.635
176.380
hlml- 550 lidre
1 yiik- 10 batman-l$
61.574
.200 dirhem
ll
Bursa 1526
1 yrik- 208
.|70
79.000
lirJre
It Buna 1175
1 bafya-
S istanbuf 1600
1 ferde- 70-90 oklo
l{ 8urca 16?0
15
iran takriben 1600
t
ingitiz paundu
himl- 550 lldrs
1 ipek
1r0.000
bst{
89.796-115.$2
BA.M.M.3699&11
Oalnr, 289
SellE "Commerci'
209.55r
balyasr-3O0 libre
90.m0
sottile
lC
17
iran 17. yy
iran
(Gencel 1727
S kan Bursa 1500
Hollanda (Felem'enk) paundu
divani himl-48 okka
1 tenbelb (lanbatd)
'yam at
Tnl€y,254
ilt.
1 btivrik Orlu.-408
I
&trsa siil A QB
Oalsar, 289
Barkan, Kanunlar
192
Dalsar, 212, no
132
yiktl=
gil
1t
nl.552
Minolsky Le Brun-
'da zikedilen, 20
61-547
Barkan, Kanunlar
96.2r0
182, Hinz, 36
Bursa sicill
lki,e'
C4nniz "une liore sttile"si 317. 75 sr.'dt: bkz. Balard. Gma. l. 52.
'iFi{',,#H
4'er harm'an imis oe hn harman,
f:,','! ffrY
f":1\ff,.'T,!n,'f ,,!,7
(Bursa
Sicili,
A,
8/8,
16a)
P"f* ryLhly"-'sicili
,t48.4 {ybah'nda Tebriz'itm Bursa,ya i.000 md
iy*
ykti igin 60OO akgaya 74-st kiralantu{r bilgisini
uirmektedir. Bqka bir sefndc"4}1 mcn ryrn
6 at kiralanmgtv; mm icin bkz. Hinz, 18:19.
},,W
!;i*'
wlt cioannda 1 Osinanh ipek lidresi 700 oeua j.20 dirherndi.
Bursa-kadr sicilinfu l Tijcuni elinde "78 viik"2 tmbelid oe I boiu" ine* bulunduiundan
(bkz. tablo.7.-18). Btiylece b4 iisii iig d.c{isik tip .vkmr t<aitidiydrau. Boist d ktigiik
!*fn$tt!ir
biim oliluguna gcirt (takiben sadice 20 kg) tmbelitr, buninia viik arastida olmalTdr. Tmb;Iid
"yanm at yiikii'-olarak belirlenmigtir. (Steingass, 327) Pegolotti'de oe Bursa mahkeme sicilterindc
V-q^ll!ry .79-80 kg-'l* balyan 7. at yilkiiniin 2 bolyaandai bii olabilir. 1 at ytiki toplam afurttgt
<'
'
162.1U kg olan 8 bogp- da olabilir ki bu tamniren iki biiyiik balyaya esittii.
1.500
., r$rur n0Nvesrdn+srraaruli
ilI.,,
tb,rALCa(
/
osMANLr
tsrx rtcan
vE MADENcII.Tx
N. Beldiceanu'nun gihgeyi 20 himte eg deferdeki hesabrm anhlmrg cevlrin (1 gihte igin 10 lidre gi.imiig) satrg de$erine ve giiLr-ntigiin gergek antgn
ipek balyalan uzun yolculuklar iEin itina ile hazulanulardr. Ham
nltanna (20 himl yrkanmrg ve temizlenmig cevherden 10 lidre grimtig)
once telise denilen bir Euvala sanlrr sonra srlcrca baglanrr&. 1526 tarili
tadrr. Bu hipotez.iki varsayuna dayanmaktadrr. Birincisi maden"1,4.
bir Osnranh vesikasrndan ahnan yukandaki tasvirl2.
w'da Lucca'd'tl
cevherin, "yrkanmry ae temizlennig cealrer olarak teghisi,' ve
Erkarrlan
"fordello"
veya "faril
hiccarlar sarayrrun kaprsurrn iistiine oyulmug olan
incisi
de
ham
cevherin sahg fiyatrmn igindeki gergek gumiig miktanna
lo"ya uymaktadut'. Bi. ipek balvaslnln telise ve ipinden miirekkep dari
olarak
kabul
edilmesidir.
ki
bu
da
net
aguhgrn
taluibal
olarak
hesaplanmrgtu
6.3 lidre veya 2.425 gr
ve
ve
metodlan
rnaloemeleri
tararn
gore
balyalara
Anlagrldrfura
%3'tidur.
Bu varsayunlar Beldiceanu tarafrndan belgelendirilmemigtir.
uygulama gekli ortaqag boyunca pek degigiklife ufoamamrttutn. Bu husudr
1 gihsenin 20 himl olduiu hususunda Beldiceanu ile hemfikir olsak bile
italya gark usuliini takip etmigtir. 1340'larda yazan Pegolotti l.:rymetli c
urn himl hesaplamasr (onda haml diye geger) nizamnamelerle teyid ediletianur bir sacco di canavaccio (kanaviqe), corda (ip) ve bir scarpigliera (Q'
rnrigtir. Haml 4 kayl veya kile veya 4 kabal lturty olarak ueh.hbrigtifl.
ortli) ile sanldrgrnr anlatmaktadrrl5. Pegolotti sacco di canavaccio ve ea6
esas alrcal< kayl veya kile Beldiceanu tarafindan 20 okka (veya 2s.6fi
lini
di giania (gitly", gina veya agina olarak da yazr-lrr) arasrnda ayrnm yq'
standard Osmanh kilesi olarak kabul edilmigtir. itcinA dunrmda
Cek"t',
S
maktadu. Sonuncunun tasviri (nagirin notu syf. 307 no 1'e bakrn) Arapla/l
2
kabat
b
L9 okka ve 135 dirheme (veya 24.894 kg) egdeger olarak kabul
telise, tiltis tarifin e "palmiye yapra$mrn lif einden orulntug" guval uymaktadr
dilmigtir
ki
bu da 1536 tarihli bir Kratove maden kanununda tarif edilmigtif.
Tiirkiye'de telise (Tilrkqesi " tilis"d:i.) genellikle kendirdentu. yaprlr.
gayet
L kile 20 okka geken standard bir Osmanh kilesi olarak yonrmSlece
MADENCiilXTg YUX.TNBAL
STSTEMT
huna Beldiceanu
Ekserisi Osmanh oncesi metinlere dayanan madencilik hakkmdaki
O
nranh nizamnameleri hrrfeten muhafazakArdrrlar. Subistan ve Bosna'&
Osmanh oncesi afrhk ve <ilguler igin onemli bir kaynaktrrlar. incelemdd
mahalli afuhk ve olgtilerle ilgili Osmanh siyasetinin mtigahedegi bakuffD
dan ozellikle ilgi qekicidir. 893-1488 tarihli Navabirdi (Novobrdo) made*
cilik nizamnamesihden 6nemli bir pasaj agalrda yer almaktadrfT.
t
himlin
102.624
kg olduiu sonucuna varmaktadrr.
Ozelikle mahal]i 6lqiim sistemleri bahis mevzuu oldugu zarn€rn kayl,
veya kile veya himl bazen osmanh-lar tarafindan olqii veya fkiit,
manasrnda
kullanrlmrg yahut da sadece mahalli olgiilere atrfta bulu3nel
. Bu makalede kayl veya kile ve himlin Srrplar'rn kabah ve difer
igin kullamldrlr gosterilecektir.
osmanh nizamnamelerinde kabal bazan himl (veya yiikiin) yerine kul"Maden kuyusunda yapian kazr damara ulagh$r pe casler gtkanlmaya hq
: Bazen L himl 4 kabala egit olarak tarif edilmigtir. Bu takdirde
Iandrll zdntdtl 016 kalite cwhcitt gihxsi (9itfte)18, [Bir cnlrcr yiikii] 10 hk
daha biiytik bir mahalli olqiiye atrfta bulunmaktadrr. Gergekten de
lntova murtrkasrndaki bir madende mahalli sistem gu gekilde de tarif
[gunilge] ad.i knlitesi 5 lidreye ae kotii kalitesi 1 aeya 2 lidreye satiltr.
ceuher 120 u:erkgeye epittir. L uerkge de 5 iln:la|i (?). Her lidreye 276 akga
lunmugfur:T "Mezkur madende kabal "kfuil" 1.9 okka veya 13s dirhem olarak
defer bigilir. Bu kadim zanranlardan bei gegerli olan bir kaidedir. Aynt zam
edilmigtir. Bu kaballann ddrdil t hinil (Anlrcgger'de haml) etntekte oe 3
lrcr lidte 12 r)nkeye egittir ue lrcr ilnkeye de 23 akga de{er biqilir bu teyid
de t hige tepkil etntektedir (hige igin bkz. infra). Bu kabul edilmig ae teyid
kanundur. f. inke 6 miskaldir."
ig olan kaidedir." saf cevherin olgiimiinde kullarul€rn ve 4 kabal veya
kg eelen mahall? bir birimin yerine geqen mahall? bir himl vardrr
&: nizamramede gr Lnrnrs d. yo alrrtaktad#'. Y*arurug rre bnideruni
1.
a0 hirnlinden 20 fihe kadarham giimiry, adi ka]itresindm 12lirte ve
kalitesinden 5 l'qra 6li&e ham gtimii{ elde edlin
kalib s4rcrin
12
13
l4
1.1
15
77
r8
Bkz. Dalsar, 212 (dokinwt 1"32).
Bkz. Ciba Raiat, 2909.
egolol ti'de uerilrni;tir, s.307-308; "tare di seta" igin bkz. s,jffi'
Dfiisik halualann
hilyalann ilaralan Pepolotti'
Dcf,i,<ik.
a.g.y, rL
108,, 308.
YuKandd 0.9.u.
Yu\intu
t& yaKln
mii-naxbet igi
(Kuzey Arraaoltt,
yakm mun
antelce lran
lran'la
Anadolu. eLrlrelce
instarnonu'tla lKuzev
xaftar Knstalnonu-da
Son
sorr ;oprli1rcrs
zonun[ola kadar
namuk balvas benzer sekilde yapilrr: pnmik dnce "tiliz"e sanlq mcsela gnyk
'dokuma sohra iple srkrca hafilinir, niiayet sttflnm bir gutala konur oe yine iple
u
n,
B el rl i
olii
t9
aki nk iimi n,
Reg. Min' .-34 I 49'
"gilrce", "Srlrtc"
" f il:t!:' (*r:p.co
"
olarak yazttratr'
yau girecek),
|ryya "ftlrl0.
yaahtur' 1E
$rapca yazt
StreuK).olarax
l',sihse" , sih te.'^i,eya
wtkandn a.c.v. 362), SkanC, 21 tte Anlrcggn, 284,400 ile nntkayese ediniz. Aslr Alnunu
pqw
poqndon
fiwn.astna
fiwnastna
64
poytndon
16
1-6
pry
ocagtntn
arlnt zinnnda
zonnnda bir maden ocagutn
itabaka) olii sihst
I
fihst awt
l, 94 ile mukayese ediniz)'
iBrldiruru, Rep. Mirr. 304, Kanun, Djurin' edisrl'''nu,
kanun, Beldiceinu'daki faksimil, Reg. Miir. 351.
Ksn
cein u'
d
nizarnnatncde
ir;ii'-il;
Esl.i hir ,iiiiiii"rde
*anila a.g.v.
H"!,k ii:r"bdkrnn
iflJt'b.ikmtz spatn, 7-2g
7-28.
tiiriniii
lot 37.
J/. Atmiicd
ALmanca telcrinrcsi
S-W40.,
b, Muhaftem 943/14 Tenmuz
Alntnca terciimesi
Arirssrr,
Almanca
tI,
2 31' ae.
filrr,r,lt li'ff:'iryr;"!,hrssn,
Krotwa modeni kanunu
1],.21.1', dp
Spatrc 37'dc Vownlannttsnr
TURK DT}NYASI ARASTIRMALAN
VE MADEVCITIX
14
geken ot*.*,,
artrk elimizde. sonug olarak Beldiceanu'nun gihseyi 20 okka
da Osmanllar
kilesi esas ahnaruk hoap etmesi kabul edilemez' AsLnda
bir iitqiitt
mahalli
gibi
tarafurdan daha evvelce saf cevher bahsinde olduiu
sistemine uYulmugfur'
dflnldrklan
eoal
1536 yrllarrnda maden sahalarrnda yaprlan aragtrrmalar
(Srrfgadenen
alan bir Osmanh nizamnamesine gore Qetvirnik "kilenin" 4 "kt'
Hrrvatga'cla kelirne manasr 1' qeyrektir) nrahalli
olduiu kararlap
tte"dan ve her kapanrn da 8 "kutla"dan ibaret
t rrrlm rg t rr.2'.b'
kutla da kadd'i
Metindeki Osmanh agrklamalannda kapa okka olarak,
himl YaP,
de
yanm
kile
2
her
ue
ynPar
ltini
7
olarak belirtilntig trr. "Her 4 kile
f:
yanm
ki butra da poloaaq denir" (polovac, Srrp Hrrvatqa'da poloviga,
Anlreggec II,
iGin matram
derneld*'
4O4)'
ve a"ipr.r*r.u" Osmanh teknik
T"to"t"iti ve agrhklar ve olEi-i{er hrtrT!*hn ilgt5 bir misal olarak daqphanede
F.nii$ itbnekte to,lra'.''lan maham bi. okii
"rr" 6; y*i.'t 8%74ssd" t"r"r.
Idsnjne bmkrnrytnr. snelrcrrlp dalphanesinde
d"{d#d*
ptvirnik
kapa
sorumhr otan Gmanh
edilhkm grm.iry tarrnakta maham o\ti orarak pintar
p'mtann 1150 osmanh di*md g.ldiF kab,ul edilhdi
w/14%de
IT**t*l.Y]T
.r
hrhimet miifettiEi sahibri'l-ayarm
lailtandg ih pi,.t"*, rcsmi
12
Tablo IIIa
Yiik hayvenrqnnln gektfl a]rhrrtar
kutla
Deve
E$*
1
kutla (kadeh)
llliet
Q8rvimik (kil€)
himl)
1
(himl)
Kabal
Polovag (1/2
1
2
1
1
4
32
ry Hinz 13,14
2
I
64
&rsa sicill
4
64
128
otaraf
sisternininlalere
Burada osmarrh biml€rinix malum a$rtrk
"fd"8s
olarak gd"til1T^m,
ruldklan aeildxdr. erada kile sadc + lnta
% zsidir veya i' kadeh 160 difif
kl€nin
geren
okka
20
kase
ohrsu olan kaddr veya
kadeh
(u'gd"y") eErttir. Fakat hrrada 1 okka vrya kapa 9
*ffiiffiil;.^
500-550 libre
8
kapa (okka)
*"Xm1|5#
mana$ 1 okkarun 12s0 dirhenre egit ohnasrd:r. $uyet
tam tamnra bir Osrnarth
nlzdaki ar hlqirk bir birim olan kutlarun Ser$eklerde
bruhmz
efdeSstild€ri
agagdaki
kahn ed€{sek
vq,,a 160 didsn *n-r
(226-26e k9)
n
p
1@ rnan-833k9
2ta kg
Guger
200 oKa (256
ks)
Chesney, l,
500-600 libre
(2tA-LEJ kg)
P.
2
Mason; l.
ipek
balya-552
lihe (270 kg)
;
Tavanier
:I{
6-700 Fransrz
libresi (293242 kg)
fan Steens.
36 meni
gah
veya 200 kg
250-450 k9
240 okka
(307
120 okka 153 kg
60 okka (76,
kg)
2l
B
560 libre
lve B.
253
364 tihe 164 kg
i'ut'ilt'or iitsiimiiilde kultanilan
yry(;^iifnf,:;;i:;i!,r'ji:i!:#,,i;[;;'ii[;:1;ti,ii,uogvirGazdasag'iir'!me'ii
420
libe
190
kg
(64.341) !...10_k- 6 Z ylkt*t|3tlt61
yr.rk0)
868
kg)
kg
?.::xtri,^f,'f;:"!fvfiisf"['ii^i1iy1ie,'''i'1':;,ili'.";ipi;il;'
gdfut*,'r
"bud€",
&lEaEr olduklanru ba$l<raiki pintamb,"rl^dal1L'er
dirlrern dala aftr olduldanru
in_lafibil'l-ayar g"*iif.i maderrihden pintarla alrp da{phan€rre
di*snl,e
ettiginden h€r 1150 dirlrern girmiitten LL veya 12 didrclni
zimmetine geEiriyordrr
tigin rapomndan me*ezi hiikiirnetin srebreniga
saluihil-ayanna o.i'un pn*
altnak iizse Palntahtta damgalarunry miri dirlrernter
gpnd;ldigini 6gr,eniyonrz.
Aga[rdabiitilnmalrallisistemosmanlrterimleriyleifade
Tablo II
plovag
terminokfi ve aletler kuxarulmaya devam ederken
osmanlr
unurlqnrn dolmdan konholu alhndaki rafneriler
(3ta
kg)
'168 libre (76 kg)
veya 252libre'(114
kg)
3.5 CWTS
(tat v0rcu 1s7
2 y0k,
35
ks) cwrs ltae
rlko)
157 ks
2Wk23cWTs
ttal ynku) 135
kg
4
ll(-aiatav' "Osmanh lmparalorlug{nda Marlat
llr:lryhu. re lktisadiyan Hakkmda Vesikalar,,, bu
silail;..atnie.me.eski stjlardan a& aii"nii it*ri*iiii k;;;;;i;;;;,';;prrk tiriintninde masarda
t
Xem il
er de k ul
lanil mt
S-hr.
NNALcn, osMANLI TPE, T'cARffi
Madencilik sahasrnda uygul;rnan osmanh afuhk olgiileri
balcrmrndan
L Anheggert' ve N. Beldiceanu''. osmanh made]rcilik
nizamnameleri hakhndaki yayurlannda lidre ile lodramn osmanh metrolojisinde
farkh olgti
.$mleri olmadrlr goriigiindedirler (bkz. Tablo IIIb) Ashnda ise osmanl
ipek ve gil*iiq gibi l.rymetli emtia igin kullanilan bir standart
ldre1i
olEu
iken lodra bakrr demir ve kalay gibi nisbeten
daha a[* ve ucuz mallann
dlEiimiirrde kullamlan kantann bi, p arqasrydr.
Tunx PUwvast ane,sTlnrvrulr
ff ,,
Tablo III
L kutla = 1 kadeh = L60 d.irhem - 513.12
1 kapa = 8x0,5L3 = 4.104 kg
1 qetvirnik - 4x4J.04 - 16.4'1.6 kg
gr.
1 polovag- 2x1.6.4].6 - 32.832 kg
t himl (kabal)= 2x32,832 = 65.664 kB
:i
Aym yorede her rnaden kuyusunun (veya gah) &,66 veya 63 adq i
II. Bayezid doneminin madencilik nizamnamelerindeki
hissesine bolnndiif"irne ve sahiplerinin masraflarla elde edilen cevheri eahi]
olduklan hisse adedine gore pay ettiklerine igaret etmek gerekif6. Madel
cevlreri 2x4x8 tarzrndaki olqiim sistemine gore hisse sahipleri arasmdr
kolayhkla pay edilebiliyordu. En biiyiik birim olan himl veya kab{
2x64=128 kutladu.
Diler taraftan ise izvornik (Zvornik) maden sahasrndaki vergilemdr
tahrl olqefinin birimi olarak kullam]an kile 1508 nizamnamesine g6reo.
resmen 33 Osmanh okkasr olarak tesbit editmigti ve her himl 4 kilo veyr
132 Osrnanh okkasr= L09 kg'dan rniitegekkildir. Burada yanm himl (66
okka) madencilik nizamnamesindeki himle egitti.
Krsacasr bu bolgede Osmanh kilesinin 20 okka gelen Osmanh irlEui
yerine defil de tahrl ve maden cevherinin olgiimunde kullanrlan mahall
standard hacim olgtisirnii igaret ettiii agikArdrr.
Boylece L kutla=160 dirhem ve t himl= 65.664k9 esasrna dayanan I
nolu tablo gerqek dumrnu yansrtabilir.
Osmanh nizamnameleri kabah "'L lnyuan yilkil cnher" (Anhegger, i,
286) ve hiy*;ulo (higqe) "2 bargir qektugi cnther yilki" (Skariq, 10) olu*
tayin eder. Madencilikte kullamlan bu aguhk olqiilerinin bu yoredeki )4t
hayvanlannln ozellikle atlann kapasitesine isnad ettigine hig giiphe yokE
&kr. Tablo 3 a).
ifa_
mukayese eden (Kanunname, paris, no g5, varak 2s7
l:leri
ve.
267). Beldiceanu 1 lodra giimiigtin 115.dirhem
veya 36g.gOs
gr. geldigi sonucuna varmaktadrr (1 dirhem
= 3,207 g").i. Fakat
bu donemde bu alrrlrktan bir lidre ve lodra
bilinmemektedir.
Burada ortaya qrkan soru Lidre'nin osmanlr cincesi
mahalri
bir litra (lidre) olup olmadr[rdrr.
Novobrdo nizamnamesinde yer alan 1 rodranrn rz onkiye
cait oldu$u ifadesini kuilanan Beldiceanu L onkinin
=
115/1'2=958 dirhem veya 90.73 gr. oldufunu bulmugtur32.
Aynr
nizamnamede ayrrca L onkinin (iinke) 6 miskala egit
oldugu
belirtilmektedir. Boylece Beldiceanu'ya gore 1 miskal=115
dirhem
(1 lidre)=1.59 dirhemdir. Fakat tttrin diier osmanh kuy_
standard miskali 96 ga'ir (dane) ve 1li dirhem olu.uk,
lidreyi 100 dirhem olarak ve lodrayr 1,76 dirhem olarak tanrm_
lamaktadrr (s^adece Harir lidrenin 1,20 dirheme egit oldu!unu
naklarr
lazmaktadrr)33.
Bir sonuca varmak igin maden sahalarrndaki kile, himl ve
ok_
oldugu gibi 115 dirhem veya 36g,g0s gr. gelen lidrenin osmanlt oncesi mahalli bir lidre oldulunu 6nJ siirmek
mr.imktindiir
(ne gariptir ki rorino librasr 369.91, gr. gelmektedir
ve biz osman_
Diler taraftan ise hiyega (hieq") aynr Osmanh kaynaklannda "1. sanil hlar'rn fethinden once italyanlar'rn srrp giimrigiinii ithal ettikle_
rinin biliyoruz)3n.
olgu" olarak tarif edilmigtir (Djurdjev, I, 95). Qok biiyiik miktarlardakr r
kumunu tepesi ve tabanr aqft biiyiik sandrldarda olqmek adeti Tiirkiyddt
halen vardrr.
Baktria (Asya) devesi L hecinden daha fazla yiik tagr ve Anadolu'&
da degigik y"k tagrma kapasitesi olan melez develer vardr. Fakat gmC
olarak L atrn 1 egefin 2 misli 1 devenin ise ]. atrn 2 misli yi.ik
kabul edilmigtir. Bu Osmanh nizamnamelerinde miitekabil yiiklere
lanan pazar baclan ile teyid edilmigtir. Buna gore her deve yukii iqin
akga her at yukii iqin 2 akqa ve her egek )-kii iqin 1 akqa bac odeninf
Srrbistan'daki maden sahalannda cevher qrkarma iginde yerli m
bkz. Anlreggu, 11.228; Beldiceanu; Re3. Mirr. 86,4,8,32,64 tartndnki briliim cilrungumiildit
eski gglarddn bei A\deniz iilkelerinde kontratlarla loprak iiriinlerinfu malL
t,t' Rartilrrde kullatrrlrrtt Shr.
;ekildrki lriilripnre
Djtirjn,. I,
99.
lada
t
blz. c,1,.70;/1,_r1o_t
I
a,ii,,i"i'zdorii-tiiii"iixi"Xatrcotunmusrur.
!::lr{,r";,1::s67
metni.
terciimesi
faksinir
233'de "rahine (diftiimltane) resmi her
ffi:tr:r?;':,fr;iki:e'daki
Y'a'g'Y' 351'
'
r
t
3lue.34
pe
c.ll, Sicill 40g,421;
cto",iii,'d;,i,ii;,ki,:,i;;;,
bkz. Turcica
*rr.
Sadece lodrad
E' Zupk'o, Bitish weights and Measyes,
!.ngr_!iV. Agtrl* ae 1tgriteril Madison:
uniunsity of wisconsin press,'1971, rs8, Grkouii )l:_7/'itr'riiii'qese
edin.
Ronald
71,4
,rni,:
The
r8
TURK DUNYASI ARASTIRMAUTI
CIK
t:
Tablo IIIb
Srrbistan Maden Sahalannda Kullanrlan Osmanh Mengeli Alrrhk
vc
6lgtiler
E9 degerdekl Osmanlr
olqIsri
Miskal
0nke (onki,
onca)
Lrdre
Kaynak
kullanrldrgr
gumug ve altrn
Anhegger, Beldiceanu- index
(96 9a'ir)
altrn
Anhegger, Beldiceanu-index
6
ozellikle altrn
Beldiceanu, Beg, Min. 233-Ug
(64 9a'ir)
Dirhem
Ne tarlrmrnda
miskal
120 veya 100 dirhem
ham ipek
Beldiceanu, y.rkarrda adr gegen
fr
man, s.328, mukayese edin Tutif
XIV s 328
12 0nke- 72 miskal
veya 115 dirhem
Lidre
gtimng
233,n4, 85,297,
Beldiceanu
Qeki 100
dirhem
gr.imrig
Anhegger, l, 71
Qeki
250 okka
odun, tag
yukarrda adr gegen yer
Lodra
176 dirhem
baktr
Anhegger, indeks 415
Okka
400 dirhem
Standard agrrlrk
ll,
100 lodra
kurgun
Anhegger,
istanbul kilesi
20 okka
tahrl, maden cevheri
Anhegger, indeks 414
Himl (yuk)
4 kile- 32 lodra
Himt (yuk)
mahalli olg0ler
bir aragtrrmayia bu mevzuya bazr onemli agrklamalar getirrnigtir36. o
bir bagtrnaya sahip her koyliiniin
a bir devlete veya onun tagradaki askeri temsilcisine "uergi" vermesi
ktigini igaret etmigtir. Bu "aergi" ya bir olEii (kabal) bugday geklinde
onun egdeferinde nakit olarak odeniyordu. Dr. Boyanig bunun agrr15-16 kg oldufunu ve nakit egdegerinin de ]. altura egit olan L2
olarak tesbit edildifini ilave etmektedir. o aynca bunun ashnda eski
mali sistemiyle ilgili oldug*u ve bu sistemin temel ozelliklerinin
r idaresi altrnda devam etti$ine igaret etmektedir. Kabal ortagai
aguhk sisteminde 12 kabalhk 12'li sistemin bir parqasr olarak belir,igtir. Daha buytik bir olqii olan krina ise 2.12 kabaldr. kabal sistemi
anh hakimiyeti altrnda zrai vergilendirmede kullamlmrgtu. (bkz. ilave
Fakat bir olgii hububat iEin sinonim mahalli bir birim olan lukno
manh Ttirkqesi ile lukna) daha yaygm bir gekilde kullanilmrgtu37. Biz
teriminin ve sisteminin osmanh idaresi altrnda Bosna ve Yukan
istan'rn muhaJazakAr madencilik nizamnamelerinde daha rniikemmel
gekilde kullaruIdrfrru gostermeye Eahghk38. Lukno sisteminde
Hegbe (Heybe)
gft goz[.i eyer torbast
232
defterlerinde lukna terimine rastlarken daha sonrakilerde bu kile
yiik (himl) olarak defigmigtir.
Koyliilerin vergilendirilmesiyle ilgili olarak lukno, kile veya yuk ftiml)le
i olarak Osmanh hukuki metinlerini bir inceleyelimm
Beldiceanu. indeks 398
Anhegger,
Tuna boyundaki Agagr Srbistan
geq girmigtir (Once krsa
ll, 232,241, 111,48
Beldiceanu, age. 358 tatriben
parmak
1 elbiselik kumaS
Kulag
=1 Alman Ladrteri
(Klalter)'J.71 tntY"
Tekne
kap
Karrn
Beldiceanu 300
tuz
Anhegger,
ig yagr, garap
tulum
l.
45
dofrudan Osmanh idaresi altrna oIbir siire 1439 ile 1444 arasmdaki krsa bir
m ve nihayet 1.459'da). Osmanhlar genellikle fethedilmig bir ulkeyi
ine bailarken olgri sistemlerinin de dahil oldufu fetih oncesi ma-
t!
tarihi
Tonluk
1 lukno
(1348'de bu belgelenmiqtir).
L2 lukno ve 24lukno bugdaya tekabiil eden daha biiyuk birimier
uttur ve buniar zuai vergi sistemine yakinen bafhydrlar'n, Eski Os-
maden cevheri, komur, bkz. Infra
kum, degigik yJkler
'100 parmak
VE MADENCTI.IK
qarr Dugan'rn kanumAmesine gore
bkz. infra
Bilek (Bileg)
I IPEK TTcNNurT
y 2 polukniceden meydana geliyordu
Kantar
Zra'
fli
349',da
OSMAN
kanun ve Adetlerin muhafaza edildiiini bir gegig donemine izin vei. Onlar bu siyaseti Eflakhlar derbendciler (dag gegitlerinin muhave madenciler gibi devlete verdikleri belli hizmetin kargrhgrnda
bir statiiden faydalanrlan gruplara daha uzun bir stire daha fazla bir
goriigle uygulamrglardr.
872/1,467
tarihli bir Osmanh tapu defterindeki bir kayrt luknanrn tarifini
gekilde yaprnaktadrnt.
zinai
VERGiLENDIRMEDE KULLANILAN
YUK - KABAL (LUKNO) SisrEui
Maden sahalannda uygulanan yuk - kabal sistemi anlagrldrguu
Sr.rbistan'da kuilamlan genel metrolojik sistemdir. ve kendisinden
Roma Bizans metrolojisiyle ilgisi vardu35. Dr. Duganka Boyaniq
3s
Frtgrttcttts d'wr rtcatsernent collectif et d'un recensenlotle rlitailli tlu Sandjak de Vidin dn
stci,'n,te noitii tlrt XV siicle, Belgrid=lstoijski lnstitut,^]9,73. (frySn), iizeti Fransrzu, 182-L
Biznns Metrolojisi'yle mtlinast,bet{ iqin yuknndn dipnot 24 'e htkrn.
Yukanfu zikrolundn,'182; nl Vlajinac, lNorlerbuclt unserer oltar Massc undGapichte, (Eski 6lSii
Afurlrklnnnrun Sijzliiiii) 4 t,lt Brlprnd 1961-64 (Srmu)'dan favdalanmarn niintkiitt olmadr.
"Daii Ie. srlsthne serl,e d4s nensures ,"ibll ort utilisnit lis'a'ppellaiifus tle' lukno'et de' kabn pour
Its mhnes- n,esures de bli" (r1uknndn u.x.V, 183), Osrnanliar zarnantnda kabal aergilardinne
pe
sistninde lrubuhat iilqiisii olnink kullanilrhitla deann ehnistir. (bkz. Ek.ll.).
659fi455 taihli Defter-i Mttfassah Vilfryet-i Vtlk, H. Haabegic, A.Haridzic ue E. Kovageoig,
Soroyhoura 7972'de lutbrtbnt iilciisii dnima lukundtr.
Fyl.riC " P assage", 1 05 -10.8; .5. Qirouig 7.8-82.
f
.illm uergi a{1a eS degeri olnn 24 giiiniig sikke Akdariz nwnleketlerinde tenel ztrai gnhts oergisi
olarak Diokletidt zanroiurdt Osmnililnr'a kndar siiregelmis olan "iugatio-capitatio"ditr. Bu konu
izeine bir nrilsttniln ltaarlntonnn
BA. Malivedai Miidnner. No 5 l,kz Ek lll.
TlJ
Bu metin sicildeki nizamlam detaylannr vermektedir
ca[uun).
/
oSMANLLlrrX_rtC. MADENCIITK VE ZfRAATINDE YUK.
?I
(BraniEevo
Bu sancagrn olgtisti mahalli terminolojiye gore luknadrr ve 4
kilesine egittir. Boylece 1 lukna bugdayrn fiyatr 12 akga olarak
rrrptr ve 1 lukna arpa, yulaf ve dannrn fiyatr 10 akqadrr ve 1 med
(taze Farap veya garap) 15 akEa ve 1. qift bufiktriglindeki her qiftlilo.
sa-hibine 1 araba f iikii odun ve 1 araba yiiku saman verecektir veva
nakdi egdegeri olan odun igin 2 akqa, saman igin 5 akqa verecektir.
vergisi iki bag iqin 1 akgadu. Aynca her ug koyun igin L akga bunu
hakk olan kigiye cidenecektir. Geril'e kalan tiriinler igin riisum ve
Thblo
lsrr,r{, BosNA vE ARNAVUTLUKTA drqurunirv osvrANt,r
or.rcEsl sisrEul
KABAL SISTEI\4I
Eg@eri
kg
tftr)e b0yrrk 24 kabd 12 kabal
Kanun, Djurjev neEi, 95, Skarig ve Spaho tarafrndan
nl anan ve Anhegger ll, 232,239,27 6'da zihedi len
belgeler: Paris No 85 Beldiceanu'da 345'de; Bojanic,
Pasaj
cevheri) 4 kabal. Z
ve 140
okka
Spaho- bkz, Anhegger, ll. 239
24.894
Kanun, 9€/1536 Spafro negri-bkz, Anhegger ll. 239,
,m3
15-16
Bctianig, 182
'dirhem
lnden cevheri) 19 old<a
lryk (hububat) 14
ve
135 dirhem
old<a
!4p1 (hububat) 140 veya '144 old<a veya180-185
2 aI Nkl
parap qoborla olgiilmripti.ir€.
107-111
99.576
almaktadr.
Vrlk sancaiuun Yukan Subistan Evail-i Receb 859 (Haziran L455)
clalra esl4 "dcteylr" bv sicilinde hububat rusumlan lukna olarak
Kapak
yay
ahgrlagelmig Adetlere gore hesaplanrp kaydeclilecektir. Toplam
da buna gore sicile kaydeclilecekdir.
Sicilde ise riisumlar genellikle lukna olarak bazan da kabal olaral
4
maden cevheri
Bcianig 182,184 (huh.tbat); Skarig, 1.9 maden cevheri
KABAL SISTEMI (KRATOVO)
Osmanh idaresi altrna oldukqa geg giren Kuzey Srrbistan, Bosnr
Kuzey Arnavutluk'ta mahaili olqii sistemlerinin hemen hig de$i
gortiyorum. Bu bize Osmanir idaresi ahrnda metrolojik sistemlerin
lasvonundaki yavag prosesi takip etme imkamru sailamaktadrr. Mii
maden
2 polovaT 20480 dirhen65.664
Kanun 943/1536; Spaho
|.
2 getvirnik-
edildiiine gore genelde Osmanhlar, temelde asl.:r sistemleri muh
miEler ve genellikle vaptrklan tek defigiklik eski terminolojinin kendi
minolojileriyle basit bir gekilde yer degigtirmesi olmug ve asrl a!
ve hacirnlerde ya cilzi degigiklik yaprlmrg veya hiE yaprlmamrghr.
Itrkno veya nloz yerine Osmanh terimleri olan himl (yiik) veya
kullanrlmasrnrn modern aragtrrmacilan eofu kez gagrrtmasr igte
10240
32.832
edispnu, bkz, AnheXga,
231
Terimin etimolctjisi igin bkz. Anfngger,
1,70-71, ll,
403-4
4 kapa- 5120
8 kuta-1280
160
dirhem
16,416
dirhem 4jU
dirhem
0.513
gtHSE (gtHrA) slsrEMt NovoBRDo)
4,5 ve 6 nolu tablolarda Osmanh oncesi sistemler Osmanh
lerinde goriildtikleri gekilde tesbit edilmefe qahgrlmrghr.
gihsa
ve-
-'120 verkge
1313.280 Kanun, Paris
m
85, faksimile- Beldiceanu,
34€1,
349. Beldiceanu'da s.3M:1 gihse-2Ox102.624 kg ve-
ya 2flw102.624 kg veya 2.,052,at:kg.
sistemindeki gibi 65.664
5'ilrvlagf
dark
t
himl kabal
altnrfltgtr.
10.944
2,1W
Tt::
v.
&nfu kanununda, Diurin L 95, hunun hiega olarak okunmasr belirtilmistir. Bu terim Trepgn
lanunda, pais No 85,'23A b; "bir yiik (midet) isin hyca" olarak taif edilmigtir ftyca yani
L.rhiml). Bac, Osmanlr urlgulama,stn-da daimt yiik ftinl)e tatbik edilirdi. Bir nnsraf,hesabu.til.a
thtu ki;miir'; ifadesini bulivoruz (264b, Beldicianf d.a neSredilen mein, s.345); "mtdm 4 krlala
)lii) eSit olunhn z,e hVca Tlenilen bir kutuya doldurulurdu", olarak tarif edilmistir (Kanun,
fr-:-
oc. 1a7a tn-:t.i-)-\
TIJRK DUNYASI ARASTIRMALAF
nNe,lcrr
/
osMANLr lpnr
rlcanurl
vE MADENclrlx
Tablo
6
TUZ OrqrraEX iqiN SAPO VE MUZUR
Yer ve Tarih
Thblo
Selanik, 1478, Tuz ign
Osmanh oncesi olpsu
Silistre, 16 yy,
5
osMANLr 6r.qcrsi 6rqU
sisrrui
Prring igin
SIRBiSTAN, BOSNA VE ARNAVUTLUK'TA olqUVrUN OSMANU
dlcnsi
LUKNA
Avlonya, 1583
lskenderiye (ArnavuUuk)
Ahyolu (Anchialas)
sisrgr\,Ii
slsreul lsrnelsraN'DA HUBUnnr tqlN)
E9
degeri
Kg
Eflak (kaya tuzu)
Kefe 1542, tuz
&anigevo
Luknast 2 Luknice-7kile0l
Luknast
(Luknice)
Poluknice
40 veya 144
6 (po)
okka
Luknice-72
Okka
12 okka
186.320
veya
191.851 kg
93.360
(veya
Bojanig, 183
33
15.393k9
Bojanig, 183
61
Yukarrda 123'de zikedilen
Yukanda 99'da zikedilen
Moz (MoDlus) sisrEMi lanNavuTLUK)
Moz (himl veya y[k)
2 karta-160
Karta
80 okka
102.
Bar (harre)
6
t (? o?A
Himl
kilesi-120 okka
6 istanbul kilesi
okka
istatra veya Ustafas
400 lodra-
120
176
okka
205.280
&0
Kanun, Djurjev. 182: Pulaha 18{2
Pulaha, 19; lnalcrk, Arvanid,
123; Djurdjev, l. 183.
bar < Albanca barre
moz<modcmozdius:
153936
Kanun, Djurdjev edisyonu 168;
225.n2
Trepca kanunu, 893/1488: Pafi
85, yazma: Beldiceanu 343;
(Beldiceanu'da s.291, lstarta)
Pulaha, 19
r
lJ.w-Jloustcrukiisliktii-7r-<trir-63rlirhem(Hinz15);lt4nkufitiL152;61rtirlrcn,
iucilklu-ll_<tir-bJfltrltentlnutzI5);I\'lntxuJturI,)Jl; o)tltftrclll, 15.W-52baSlatrt
1 inotliusta 4 kttrtes Q;arlrt, guarta) ottrtlr: ['. Cor,ligrr,trro, Calesto Vareto di Skuai... I. Rt;
ta Venedik
Vettedtti uergi
uergt Stsrymu
uerpi
sistemiA
sistzmiA
dtt ZtKredthntittr;
ir; Pulaltn,
Anrttuutluk'ta
Anrttuulltrk'ta
Pulaln.
Puloln, lLl,7,
21-2.J, AntaT,tttlttK
27-2.1,
1942 40;
40: S.
Pulolta
Pttlrtha 19
79'da
79'da
zzikredilnistir:
5. Puldlta
1!t12
1912
"Osnaih tenninttlojisinc addplc ediitiiine" innrtrtnklttdrr. 4 stein (slaio) 1 moilus (mogl
(slinik).
1 muzur- 2
vezne-90 okka
115,452
inalcrk, Arvanid, 126
Pulaha, 18-21
G0ger, LF,M, XXlll, 123
1 parEa-100 okka
128.2N
410,416
BA. Muhimme 83, dokuman 151
Berinde-i- Veinstein, Kefe, Kanun, 74
1 sapo- 16 keylge
Midilli (Mytilene),
Rodos, Krzrlca tuzla (Qanakkalebofiazr yakr-
am etmigtir.
"L olgu buidny ue 1 olgu arpn" tarzrndaki eski vergi Osmanh idaresi
ozel bir statii tanmmrp olan gruplarda daha uzun omiirlti olmugtur.
Amavutluk'ta Tepedelen ve Ohri'deki daf geqitlerini muhafaza etmekle
grrevlendirilmig koylii reaya olan derbentEiler bazr vergi miikellefiyetlethden muaf olmakla beraber yine de her hane trmar sahibine L kile bugday
n 1 kile arpa vermekte yiikiimliiydii{6. Tepedelen sicilinde bahis mevzu
lilenin mahalll bir olqii oldugu ve birbuguk istanbul kilesine egit olduiu
izellikle belirti :nigtir. Bosna ve Hersek'de de ozellikle derbendciler arasrda 1 olgii buiday ve 1 olqii arpa tarzrndaki eski Adet devam etmigtir
rlbnda
lst,ttrtt l,rlimesittitr t'tinolojisi Rorrrn da,rine hrtlar uznrtrr:lslnlei Rotnil lnrytsratorluyt'nda lo
vtikleirt !ttrlrlnt'tsndt kullintl'ur ltir ktutldrit: Scltill,aclt 183; isl,in liintltsnrdt rctir biimi old fi
olin kile 4 siniktnr niiteSekkildir
41.049
64.1 40
1 olgu bu{day ae 1- olgii arpa" tarzrndaki vergi sistemi
hlkanlar'daki Osmanh afubk ve olgtilerinin mengeini gosteren ilgi gekici
ir husustur ve ayni zamanda Osmarrh oncesi hububat vergi olgiilerinin
hrtun Rumeli'de kullanrldrirnr gostermektedir. Osmanh Tapu kayrtlannda
lendifi iizere bir veya iki olqii bufday ve bir veya 2 olEii arpa geklinde
nni olarak verilen qok eski bir hububat vergisi Osmanh vilayetlerirrden
a, Semendire, Braniqeva, Bosna, Hersek, Arnavutluk ve Yunanistan'da
A.o.e.
lstanbul
silistre, BA,T No 483
Anhegger ve Inalcrk, Kanunname, 34.
"Hane baVna
Kanun, Dlurjev Edisyonu,
35, 40,
okka
okka
192.4n
Kaynak
zo
vERGi siRiN4i oLARAK..yuK: -BiR 6rqu BUeDAy
vE BIR OLqU ARPA"
2A.132)kg
50,64 veya 66 okka,
1565'de 60
66 okka
4 kile-132 okka
Kilis Kilesi
lzvornik Himli
izvornik Krlesi
1 muzur-S Silistre
Kilesi=150 okka
1 muzur-32 okka
1 muzur-50 okka
Jt.t
rnda), Samhan ve Ragirza'da (Dubrovnik), fuzlalarda kullamlan olgii kile
ili. Mensura, mesura, misur ve musurion bkz. Schilbach 280.
Boianiq 183; Mc Govan, 166
BOSNA VE HERSEK'DE HUBUBAT OrqUnaU
Saray Krlesi
Kg
Kaynak
ibrail,
Smederevo
Osmanlr olgrsti
1 rnuzur-45 okka
pkz.
t
.'
Tablo 7).
991rt5$ turiJili Aalonvtt lalrririrtrle (LI. innlnk edinlonu, ntret-i deftu-i Sancakt Aruanid,,Ankara,
T.T.K, 1954, 125) tlerT,entlerle ilgili kmwrdn siitlle tlerune*tediri "Yetiskin erkekler kelle basma,
ispence icirt 10 nkcn ddeuectklerdir... Lvli olan irkekln 1.5 kile ltuidrtu ae 7.5 kile ttrpa leslim
elecekleriir- hnlis'ttt,t,zrit kile istanbul kilesidir-". lspmqe igin "Os"nnfililar'da Raitlet Riisumu"
makalerne bnkurtz-, Belletat XXlll Arrkrtrn, 1954, s.602-608; D. BoiailiC- Lukn;, "Dela rrahtre et
de I'oigine de I'isymdic" (is1,a1gr,ri,t Yaptst z,e Mcnfei Hnkkutdi), Wener Zrilschrift ftlir di.e
-des
Kmde
Morgntlurdes, c. 68, Viyann 1976, 9-30; Old Soncn$r'ndaki ayw lrusus isin bkz. O,
Liilfi Barknn. I(nrrtnlttr 294-314.
IURK DONYASI ARASTIRMALAN
2{
ozeilikle belirtilmigtir. Bosna ve Hersek'de de ozellikle derbendciler ara
srnda 1 olEu bugday ve 1 olqii arpa tarzrndaki eski Adet devam etmigtir
(bkz. Tablo 7).
Tablo 7'de gonilece$i tizere bu vergi ister Osnranh cjncesi ismini mrr
l'rafaza etsin isterse bu takclircle sadece olgii nranasrna gelen kile ismli
almrg olsun kullanrlan olqti tipine gore bolgeden bolgeye defigiklikler uzetmig, buna yuk veya denk denmigtir.
Tablo 7
Yer ve Tarih
Vergi ve kullanrlan
Bey'erbeyrnin tum
Kg olarak agrrlrk
Kaynak
6927j20
Cevdet no 89
128,28e ( 1 yuk)
25.656 (1 kile)
Barkan, Kanunlar 325-329
221.ffi4libre
Devlet m0saderesi, sonutb
hububat geliriyarr yarrya olmak
0zere 15
bugday ve
Somendire (Srrhiya 1527
I
mud
ilpa
yuk (100 of*a)
ve 1 kile (20 okka)
bugda14
Mora, 1499
Tegedelen, 1506
Delvine, 1506
2 ster'' bugday 2
ster arpa
kile bugday ve
kile arpa
kile bugrday ve
?
I
(bugday)
38 aBa (1 kile)
B.A. T.T. no 34: Derbendcilerh
?
a.g.e
1057
kile upa
Peremedi, 1506
denk bugday ve
a.g.s
denk arpa
Bosna ve Hersek, 1539
kile (66
okka)
miisliiman kiiyliiler sadece resm-i orhyye ve ealariyye
. Gayn miislim reaya 2 6lgii bugday ve iki olEii arpadan miiil ilave hububat vergisini Osmanh oncesi devirlerde bu asrl hububat
i oldugundan gifte vergilendirme olarak yorumluyorlar&s. Birinci
Aynr yiiredeki
man adaletini gosterme karanyla bu vergiyi kaldrrdr ve gayra
olsl
Pravadi ve 0sk0dar
(Bulgaristan) 1455
,q
*_
lJ,lnrcx / oslrrar.nt lrux rlcanr-rl vr uangnicnlx
adr altrnda iki olgti (kile) bufday ve iki olqii arpa odediklerinden
i olrnuglardu. I. Siileyman !52L'de Belgrad'a miiteveccihen bu y6olduiundan reaya onun olugundan yararlanmrg ve bu verginin kalsr igin ona bag vurmugfuiae
8a.664 (1 kjle)
Djwdjev, l, 40-50: Derbenddr
84.664 (2 k'le)
101 a.g,e
76 968 (1 kile)
a.g.e, 144
205.24
Barkan, Kanunlar, 341-4
miisliim
resm-i orfi ve salariye <idemelerini emretti. Fakat imparatorluk
resmen
ine
kaydedilmig olan trmar gelirlerinin bu karar sonucunda
iolqtide azaldrfrru gciren trmar sahipleri meseleyi 1521 yrh seferinden
Bab-r Ali'ye goti.irdiiler. Sultan da eski karannr iptal etti ve bolgedeki
miislim reayarun resm-i orfi ve salariyeye ilaveten eskiden oldulrr
iresm-i harman odemelerine emrettisl. Vilayetin yeni yaprlan tahririnde
irci bu verginin Osmanh fethinden onceki donemde ahndrfr ve gok
iden beri yerlegmig bir Adet olduiu yolundaki yagh kigilerin ifadesinin
oldufunu tesbit edebilmig olduiunu kaydetmigtir. Bunu belirten
mahalli kadrlar tarafindan tanzim edilrnigti. Bunun iizerine Babrali
emri tastdik etmig boylece resm-i harman yeniden yiirirrliife girip
i sicile gegirilmigtir. Bulgar qan Samuel zamanrnda bile (1014) Bulgar
lirlerinin hububat vergisi olarak 1 olgii bufday ve L olEii arpa verdikleri
bugday 1 kile arpa
lzvornik, 1548
2 hle
bugday ve
2 kile arpa (1 klle-
Eski
33 okka)
Hersek, 1638
2 kile bugday ve
Derbendctier
2 kile arpa (l
kile-60
Agriboz (Euboea), 1569
kile olarak (50 okka ve
ofd<a)
1 yrk (160 okka)
bugday ve arpa
hayvanlan igin buna ihtiyacr
Sofya vilayeti kanunnamesine 1525'de ilave edilen bir belgeye giireo.
Sofya, Samakov, $ehirkoy (Pirot) ve Berkofqa havalisinden bir grup gayn
miislim reaya riis0,m-r orfiyye ve salariyeye ilaveten tunar sahiplerine resmi
83.31 liltre Korotr ue Modon'dn ise 110.802 liltre
idi
Qtububat); SdUlfud
286:2 Arles "setiei"-7 Cenoua nirtasr ='107.7 libre; llens, Piccomiglio 21; takiben 920m'ola
,rrr
l,
885 "Qiottro staia Varcti fanno ut
rnoXgio Paloanna" (Drirt Vnredik slninsl 7 Padrr't nloggiosu edt) C. Boerio, 705; kelimarh
t'tirrt-olojisi I-alitrct stxlnrirs z,ryo 6 do birdir (ya.g.0; bki. dipttot A3n-istatra ue quarto.
I)trkan', Kottutrlar, 252.
stin -dciniim 1 stier tohwnla ekilcbilar alandtr; Bitttchi
64.140
kg) kabul editdifine dikkat edilme-
: Aynr gekilde Semendire Sancafr'nda ozel bir statiiye kargr (152n
te bulunmuglardrs3. Tahrirci rapomnda sancak beyinin maiyet hallu
yarr yalrya olmak
lzere
47 1 ster (stttrlio) \'srt:dik'te
hububat olqtisiiniin anlagrldrfrna gcire Osmanllar tarafrndan iki
k nizami Osmanh istanbul kilesine (20 okka veya 25.656 kg) egdeferde
olduiu ve bu Adeti kaldrmann miimkiin
Tmsr sahiplerine iltimas ge(mek istetlen lahrirci-miifelfig raporunda bdlgain sradan reavasffia
kiil sqdeci kouun tiiccarlah i,e oraha iiiriiciilnine anfia billuimaktadrrlar.-Reava gelip sikavitlnini
hil.nzlfitn ta&ihi i(n son merci olarak kabul edilin Sultan'a doirudan doirulva'yipn[ar (bkz.
dnim Tlan 71rc Ollornan Empire; The Clacical Age (Osmanh fmparatorligu- Xtitsit< Ddnem),
Inndra ve Naottork 7973, s.89-93.
bkz. l. Siilamah'a atfedilen Kanwtnatne TOEM edisyonu, s.62; ae Barkan Kanunlar i6; Avnca
brnin "Siilryman th| Louga,nr and Oltotnan Low'' (Kanuni Sfilrytnan ae Osmanh Hukitku),
Ar&ivum Ottomanicum I, 1969. 130-736.
Sala'iue ueua salarl* hnkhnda v.a.x,.V. (31-2; "Adaletnameler", Belgeler IIl, 1965, 73-75.
C.lireuk, Cesdrichte der Bulgar-ot (Eulgarlar'm Taihi), Prag 1876, 410.
fuirkan, Kun unl ar, 325-9' dakl 937/1527 t aihli kan un ar.
I
ruRx puruvesl ARA$TIRMAIII
teklifi uygulanml
oImactgrnr kavcletmigtir. Binaerraleyh talrrircinin uzlagma
100 okka) arpl
veya
kile
(5
ve buna g6re her koi'cle her L5 hanenin 1 ynk
daha biiyul
veya
her i.ig hanenin 1 kile (20 okka) arPa ve 25 hanelik
'eva
kararlagtrnlmrgtrr'
her. kol,iin 1 kile (20 okka) bugday vernresi
en eski bahsi 1'4' yt't
1 olqii truiday ve 1 olqii arpa tarzrndaki verginin
baglanglcula uzart
fetihlerinin
Osmanh
nurhtenrelen Bizans Trakl'35r'ndaki
Bir clag ger;id'ini mtrhafaza etmekle gorevlendirilmig lczrldeli
'raktadu'. vakf ,r-l"J.oo.rrld.a her hurstiyan ko1'lii hanesinin vakfa " 'L Ht
nil"rir.,ir-,tt
kaydedilmigtir'
bu{tttty itc 7 kile uryfl" vermekle yiikiintlii olduiu
Bizan
II. Andrenikos taraJrnclan ytirtrliife konan fitokrion namrndaki
zeugain
olarak
aynt
ktsttttnt
bir
r.,ergisi "lrcr zirant isEisirtirt dculcte t)riiniint)irt
i'
oilenntesini ongoriyordu"
olttrnk
nr1tn
trmiioi
4
rtc
ltufirltty
I,nftrrn 6 rrrorlioi
Bu verginin zeugarion bagrm
lr{anastular bile b.r te.giden rnuaf cleiillerdi'
ayni olarak 6denecefine dil*f
(Osmanh qift hanesi) tesbit eclilerr miktarda
takriben 140 kiloya veya 5I
etrrrek gerekir. 6 Bizans "ttndioi"si (selanik)
acil bir mali krizden dolap
osmanh kilesine tekabiil ecliyorclusu' Bu vergi
"yeni bir uergi" olduiunu iddit
i.iirrirliife sokulrlugtu. ostrogorsky bunttn
eski idi ve ayru ttr
uyguiama
gore bu
aNelcx / osMANLr lpEK rlcnnert vE MADENcITJx
KISALTMALAR5T.
AO
: (Arcliuurtt Ottonnnicunt) Osntnnh Argiui, I. L969
Adaletnirneler
: H. Inalcrk "Adaletndnteler", Belgeler,
49-145
Aymard
: Mourice Aynnrd, Venice Rnguse et Ic corttnrcrce
du bld pendant ln secende nrciti| du XVf sidcle
(1-6. yy'tn 2. yanxnda Venedik, Ragilza ue) Pais
Balard
Beldiceanu, Actes
etmektedit' 1499'da
ile nrtrkayese ecliln"resi bizim yorun^tumuzu teyid
nranblarMora'1'agirdiklerizamanordununihtiyacrnrkargrlamakiqinht
arpra aLnr9lardrss'
5 hanecle 1 olqek fster) bufcla;' ve L olqek
Irk;.
Barkttrr "vrtkrllar.ttc Tcrnlikl,er" vrrk!:.,,P,,,:8:]'.ll;ttr,?'il,i,,!ii,': ?:::#'ffi'frr\r:m
ili!,\::,'J,,,,'i!i#ioT,T{il'/,ll,li,'',1:r{ilt{ffi:i:ii{,it{:{,Wr,{ii,'j;t:!,ffi
'H,,';)!r,l:,"tffi#,{;):,";::;:
i. Beldiccrtrrrt- t"i,ilr:i;i
#i;ifli!,ii,,i;'{'jilil
riirii,i;,itir.',,ti,-ixr' f"'ii!L,iilii:"i!
}iwi
ij,;il};iii.:"x,"j:::,1:j,,';w1,,#:';l,i;: ;i;l;
d.L.
',if,:;,?,!;
',i,t:,:;,:;',;;
,i;ii' I,":,i:,',:'$7':77,,,'1,"'fr,,,l:,i:'l"t'i,lf;"
11
(;.
irlt:;lil;l
l,ia6,4l1 .
t).r[rrri
i'
.,:.^ co) 1-'A ri).o iAi.rtn otr 15.1
'i,;,ii,,,f,;,','!:"
c,tit,nr,,ao 1..ru9,1il .2!.1 1|! /i,1,:,,i!:iy:,;l;:/i,,]!3cstaates (LrKen uutlvtt'
!lll;ii1.i"i"'i'i'/i
:,,i!.1i,!fii,:1i1i|,rix:lit:y,:*yr:l'
friilil'rtzttriirtls'hett
i'1i;lilir?,!jl r/.]s
;',io',
i,L;;"
li.ll"fl"fni;,ii,i,',ri,,'iii'"il,t's-[tiri'iilz.u,es(][
',\{niir1'si) Nliirrilt, R. O/rlcrrlrrrrg fsi'/,i'Oi'g'"rriistii Snrf Vergilei' 747'1'47;
I),';';,./i'rii1r
,, pl ttaneT-a auelli lo
- ,...:..:.. ..t^,,,,,,,r n 1nq7. '^;:;^tt
-\1r;;i1,111/1; 'rlrrrlitri". ,, :1'y';1;o,fr:i3"i'!#
B'rro;:i .r: r/ijcrrcrirr i,: :'!.i.:v:',:' ..y .,::t,!:
i!l"l] liili;,',"i"1i1;;,
;l,l'J',i:::,;,i:,i'i,I,.ii"::li,';!i':w":'^:'i.:i[,'!:,xtil,';'Kj,::;r!:{i,'ii,
:
at
bes
tter
Riirrlece
,,nggio d'r '1tl:ti']. jfi)
...,;',...:,,',.i.Jl,'.'ii'j'l,il..jTJ;1i;l;:'l;;.j..r,.lii,l,;l',|,.j,,ii,,,i,,y,,,i,,,,l]i,r!,,;:,!).]o
,'i,',,',i,,)'.lji''t'iiir,,'i,ji
i , r:.,',rrrlr li/r,:i ri4rrr tt',titr .t'tt'tttk ,:n.r.tttInr.t!rtt'.'!],,.11.,,"':',','l:,,I',,!:::,?,:,!,?f,,!il;r"n'J,|alii
otsbitir'
:1,,,'.,",i];i,i',1i,,1i''ii,i,ll"j,,,:iliii',ililil,l,1;'';;,i,,',i,i",i',,,i',t,i,te'ii,1gi,ta,nn,t'rgitautiiile
li,.,liiiii:,i,i:;;l
,'iif#
: M, Balard, La Rontanie gdnoise, XIf - ddbut du
siicle (XII. yy'm Baglangtcmdan 15. yy'a Kadar Ceneaiz Biznna), Cenoaa: Atti della Societa
Ligure di Storia Patria, yeni seri, cild XVlil, 1978.
Xf
: N. Beldicentlu, Les actes des preniers sultans corrsentds dans les nnnuscrits turcs dela Bibliothique
Nationale s Pnris (Paris'te MiUi Kiitilphnne'de Mulnfaza Edilctt Tirk Elynzntnlan Arasmdqki ltk Suttnnlnnn Belgelen), c.l, Actes de Melunet II et de
Bnyezid II du nts. fonds ture nns. 39, Paris: ll.
Meluned ae ll. Beyazrd'ut Belgeleri: Docwnents et
Reclrcrclrcs.., ed. P. Lenrerle, c.Il, Pais 7960.
Beldiceanu, Reg, Min
"
rr;1|tt,rt)";ri7r,,!',ir'[l:;:1"!,,?'ti':"', Irrrrrrki
rrr 0a B&t*
ctiuities in
Actrutnes
Agricurtttla:i'i;.;j,ii:;,',:,:"t,
ic'^"-([i),s' Fart*i " Asricuttural
iilii:l:,lr:,,
iii t .' t' ; i-z; t;;
ii;,:.ri;,;;:,''
ii;'Jlll;,i:u'i'il)t".'t'ii-z'7;-iiiir;i
"i,t,i;11;,r,'
Merkezi otan
tr'1i'i;io1t!/'
Cc,rrr'r; rr,r' n'k/,e ,,7 x',i,1
.':i:dl:l',:!',:,':,
orx'\A v' LY/o' P.*:2"
i;lii,lri',,,r.' ,/rrai. I'a',tlirtttltr), .Sr'idost-[:o.rsclrttr,tccrr
Da,leti Tsilti), l. Hussry
t'#,Y;8lll,,o,nf,l;
()<tr()((,sl
Itstorij',r/'tic"'Ey;,trrti,'r,: 5t,i'ic:/ inli,u,i
ue
eki, lstanbul, Istanbuler Schrifen (lstanbul Yazilan)
7943-45.
ve1r61
;;;;;;;. e, .l"rgt in osr'anh
: Robert Anhegger, Beitrage zur Gesolicltte des Bergbaus irrt Osmanisc hen Reiclt (O*nmilt Intparator-
lu{u'nda Madencili$in Tnriline Katkrlnr), 2 cild
Bizans'cla clefigik acllar alturcla mevcuttu5T'
besleyebilmek igh
2 oiqii atpa mua zz^r1\ maiyetlerini ve hayvanlarrru
kargrlayabilecek bir ti'rr va3i
clevlet veva askeriyenin anhk ihtiyaglarrnr
bu ozelliii Bizans ve osmanh uygulamalann&
,o*lu"rur",an1,ai. verginin
-l^.:r
kanu. yaprcrla' tarafrndan bazen saluiF
1.965,
s.E,t1P.E.N 1966.
Anhegger
t,tr.nektec{ir. Fakat anlagrldrirna
'ergiletrdir're
A},.ivergiolaraktoplananlveya2olqii(yiikveyakile)bufdayvel
lI, 3-4,
R.
Bulliet,
: N. Beldiceanu, Rdglenrcnts Miniers, (Madencilik
Nizmnnanteleri) (1390-1.5L2), Docunrents et rechercIres VIII, Paris 1,964.
Riclnrd Bulliet, The Cnnrcl nnd tlrc Wrcel, (Deue
zte Tekerlek) Cantbridge,
Bojanic, Duganka
Bojanic,
N
it
Turcica
Mnss. L975.
: Fragntent d'utt recensetnent
collecti ue et d'un
recarcuncnt dctnille du sandjnk de Vidin dwts In
seconde nrcitii du Xf siecle (75. yy'ut ikinci ynnstndn Vidin Snnca{t'rtrn birlegik ae detnyh tnhtir
fragnnnlnn), Belgrnd 1973 (Strpga Franstz'ca ozc-
XV, 1983, 5.347-348 ile twtknyese ediniz.