sağlık bilgisi 2 - Açık Öğretim Kurumları

Transkript

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
(AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ)
SAĞLIK BİLGİSİ
2
DERS NOTU
YAZAR
Oğuzhan ÜSTÜNEL
ANKARA 2015
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
: Oğuzhan ÜSTÜNEL
Grafik
: Hatice DEMİRER
Kapak
: Güler ALTUNÖZ
İÇİNDEKİLER
1. ÜNİTE
AİLE HAYATI VE ANA ÇOCUK SAĞLIĞI
1.1 Aile Kavramı ve Ailenin Toplum İçin Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12
1.2 Aile HayatınA Etki EDEN FAKTÖRLER_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15
1.3 Ana-Baba Olmanın Toplumsal ve Yasal Koşulları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 19
1.4 Aile Planlaması ve Nüfus Planlaması _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 24
1.5 Aile Planlaması Yöntemleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
1.5.1 Gebeliği Önleyici Yöntemler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
1.5.1.1 Genel Koruma Yöntemleri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 27
1.6 Aile Planlamasının Ana-Çocuk Sağlığı ve Toplum Sağlığı Açısından
Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
1.7 Gebelik ve Lohusalık Dönemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32
1.7.1 Gebelik _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32
1.8 Çok ve Kısa Aralıklarla Yapılan Doğumların Anne, Çocuk ve Toplum
Sağlığı Üzerindeki Etkileri _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40
1.9 Anne Sütünün Önemi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 41
1.10 D Vitamini ve Güneş Işınları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 43
1.11 Aşı Yaptırılması _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 43
Özet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 45
Değerlendirme Soruları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 47
2. ÜNİTE
HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL KAVRAM VE İLKELER
2.1 Kanserde Erken Tanı_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 52
2.2 Kanserden Korunma Yolları_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 54
2.3 Şeker (diyabet) Hastalarının Uyması Gereken Kurallar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 55
2.4 Kalp ve Damar Hastalıkları_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57
2.4.1 Nedenleri ve Türleri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57
2.5 Akdeniz Anemisi (Talasemia), Akdeniz Ateşi ve Hemofili_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59
2.5.1 Akdeniz Anemisi (Talasemi) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 59
2.5.2 Akdeniz Ateşi _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 60
2.5.3 Hemofili _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 60
2.6 Kronik Akciğer Hastalıkları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61
2.6.1 Kronik Akciğer Hastalığı ve Belirtileri_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61
2.6.2 Astım, Nedenleri ve Tedavisi_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 61
2.7 Bulaşıcı Hastalıklar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 65
2.8 Bulaşıcı Hastalıkların Bulaşma Yolları _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67
2.8.1 Kaynağa Yönelik Önlemler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67
2.8.2 Bulaşma Yollarına Yönelik Önlemler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 67
2.8.3 Sağlam Kişiye Yönelik Önlemler _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 68
2.9 Su ve Besinlerle Bulaşan Hastalıklar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 68
2.10 Solunum Yolu ile Bulaşan Hastalıklar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 70
2.11 Temas Yolu ile Bulaşan Hastalıklar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72
2.12 Vektörlerle Bulaşan Hastalıklar_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 73
2.13 Hayvanlardan İnsanlara Bulaşan Hastalıklar _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 74
2.14 Cinsel Yolla Bulaşan Hastalıklar_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 75
2.15 Akılcı İlaç Kullanımı_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 77
2.16 Vücut Sıcaklığının Ölçümü _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 79
2.17 Evde Hasta Bakımı_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 80
Özet _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 82
Değerlendirme Soruları_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 84
CEVAP ANAHTARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 85
SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 86
KAYNAKÇA_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 88
1. ÜNİTE
AİLE HAYATI VE ANA ÇOCUK SAĞLIĞI
İnsanoğlu tarihin başlangıcından beri sürekli olarak birlikte yaşama, beraber
olma içgüdüsünü taşımıştır. Bu içgüdü, yardımlaşma, dayanışma ve güvenliği sağlama ihtiyacının bir sonucudur. Toplumun temel yapıtaşı olan ailenin ortaya çıkmasındaki en önemli etkenlerden biri, işte bu içgüdüdür.
Güçlü ve sağlıklı ailelerin en önemli özelliklerinden biri nedir?
SAĞLIK BİLGİSİ 2
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda:
I. AİLE KAVRAMINI VE AİLENİN TOPLUM İÇİN ÖNEMİ
II. AİLE HAYATINI ETKİLEYEN ETMENLER
III. ANA-BABA OLMANIN TOPLUMSAL VE YASAL KOŞULLARI
IV. AİLE PLANLAMASI VE NÜFUS PLANLAMASI
V. AİLE PLANLAMASI YÖNTEMLERİ
1. Gebeliği Önleyici Yöntemler
a) Genel Koruma Yöntemleri
VI. AİLE PLANLAMASININ ANA-ÇOCUK SAĞLIĞI VE TOPLUM
SAĞLIĞI AÇISINDAN ÖNEMİ
VII. GEBELİK VE LOHUSALIK DÖNEMİ
1. Gebelik
VIII. ÇOK VE KISA ARALIKLARLA YAPILAN DOĞUMLARIN ANNE,
ÇOCUK VE TOPLUM SAĞLIĞI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ
IX. ANNE SÜTÜNÜN ÖNEMİ
X. D VİTAMİNİ VE GÜNEŞ IŞINLARI
XI. AŞI YAPTIRILMASI
ANAHTAR KAVRAMLAR
Aile
Ataerkil aile
Sağlıklı evlilik
Etkili ebeveyn
Aile planlaması
Gebelik
Lohusalık
Anne sütü
Kolostrum
Enfeksiyon
D vitamini
Aşı
Aylık iğne
Erken doğum
Gebelik
aralığını
Beslenme
11
1 AİLE HAYATI VE ANA ÇOCUK SAĞLIĞI
1.1 AİLE KAVRAMI VE AİLENİN TOPLUM İÇİN ÖNEMİ
Aile adı verilen ve toplumu oluşturan bu küçük sosyal ünitelerin bir araya gelmesiyle de milletler ve devletler ortaya çıkmıştır.
Aile, toplumun en önemli ve esaslı alt yapısını oluşturmakla kalmamış, bir kişinin toplumda yer edinebilmesi ve topluma kazandırılabilmesi açısından gerekli
olan ruhî ve maddî ihtiyaçlarını karşılayan bir kurum olarak da tarihin her döneminde önemini korumuştur.
Sağlam bir toplum yapısının oluşması her zaman sağlıklı bir ailenin var olmasına bağlıdır. Aileyi ihmal eden, korumayan toplumlar er veya geç çökmeğe
mahkûmdurlar. Tarihe baktığımızda da, büyük devletler kurmuş olan milletlerin, aileye çok büyük önem verdiğini görüyoruz. Bir şaheserin meydana getirilmesinde,
o eseri ortaya çıkaran kişiler ve kullanılan malzeme ne kadar önemli ise, bir milletin
doğuşu ve varoluşunda da aile o derece önemli ve gereklidir.
Aile esasına dayanmayan bir toplum, malzemesi eksik olarak yapılan bir bina
gibidir. Böyle bir bina nasıl kalıcı olmaz ve etrafını her zaman zarar verecek bir karakter ile tehdit ederse, bu yapıdaki bir toplum da birçok değerden mahrum kalmış,
dağılmaya, çökmeye mahkûm olmuş gibidir. Ailede başlayan aksaklıklar, pürüzler ve
sorunlar, yavaş yavaş bütün toplumun çözülmesine yol açan bir sürecin başlangıcı
demektir.
Eski Türklerde de aile, son derece önemliydi. Türk aile sisteminin esasları tüm
siyasî ve sosyal kuruluşların bünyesine nüfuz ediyor ve fertlerin davranışlarına yansıyordu.
Bir toplumun temel taşı olan, toplumdaki dirliğin, düzenin ve barışın sağlanmasında etkin rol oynayan, toplumun gelişmesinde ve ilerlemesindeki en önemli
müesseselerden birisi olan aile hususunda net bir tanımlama yapmak güçtür. Bu
yüzden aileyi değişik anlamları ile tanımlamakta fayda vardır.
Görüldüğü gibi, ailenin iki ana unsuru vardır. Bunlar kadın ve erkektir. Aile,
farklı cinsten iki kişinin birleşmesiyle ortaya çıkan bir kurumdur. Ataerkil toplumlarda genellikle erkek ön plândadır. Ancak, zaman zaman ikinci plana itilse de, insanoğlunun yaratılışından bu yana kadın, hayatın iki temel direğinden biri olmuştur.
Bununla beraber bazı eski toplumlarda kadın, hak ettiği değeri elde edememiştir.
12
Çağdaş toplumlar aileye ve kadına her zaman önem vermişler ve bu hususta
gerekli düzenlemeleri yapmışlardır.
Fakat Medenî Kanun’un kabulünden bugüne kadar geçen süre içinde toplumdaki gelişmeler ve değişmeler karşısında bazı hükümler zamanla eskimiş ve ihtiyaçlara cevap veremez hale gelmiştir. Bu nedenle, Medenî Kanun’un pek çok yerinde olduğu gibi aile hukuku alanında da bazı değişiklikler yapma zarureti ortaya çıkmıştır.
Genel anlamda aile yapıları iki gruba ayrılır:
a) Çekirdek Aile
Anne, baba ve evlenmemiş çocuklardan oluşur. Bu aile tipi, endüstrileşme ile
gelen sosyal ve ekonomik değişimin bir sonucudur. Endüstri üretimine geçilmesiyle
birlikte yeni sanayi işletmeleri kurulmuştur. Bu işletmelerin gereksinim duyduğu iş
gücüne sahip genç nüfus kırsal kesimden ve geniş aileden ayrılarak endüstri merkezlerine göç etmiştir. Burada oluşan yeni kentsel yaşam biçimi sosyoekonomik
gelişmeler doğrultusunda aile yapısını da etkilemiştir. Kent yaşamında geleneksel
geniş aile yapısının sürdürülmesi mümkün olmadığından, aile küçülerek çekirdek
aileye dönüşmüştür. Çekirdek ailenin benimsediği değer yargıları, inanç, siyasi görüş, ahlak kuralları ve yaşam biçimi üzerinde aile büyükleri ile akrabaların etkisi geniş aileye oranla daha azdır.
b) Geniş Aile
Anne, baba, dede, nine, hala, dayı, teyze, amca vb. akrabalar ile çocuklardan
oluşur. Bu aile tipinde birkaç kuşak aynı çatı altında yaşar. Aralarında toprağa bağlı
üret imi amaçlayan ve ekonomik birlikteliğe dayalı bir düzen vardır. Geniş ailede
bireylerin aile yapısına gösterdiği bağlılık ve sadakat onların kişisel özgürlüklerini
sınırlayabilir.
Çekirdek aile ne demektir?
Aile iki yetişkin insanın yasal ve törel bağlarla kurdukları biyolojik, ekonomik,
psikolojik ve sosyolojik işlevleri olan bir kurumdur. Ailenin evrensel olarak kabul gören işlevleri şunlardır:
*•Aile, yeni neslin gereksinimlerini karşılar ve onların yetişmelerini sağlar.
*•Ailede eşler kurdukları ekonomik iş birliğiyle aile bireylerinin barınma, beslenme, giyinme, eğitim gibi temel gereksinimlerini karşılar. Böylece aile birliği ve dolayısıyla toplumsal yaşamın sürekliliği sağlanır.
*•Aile, çocukların sıcak ve sevgi dolu bir ortamda büyümesini sağlar. Eşler arasındaki anlayış ve hoşgörü aile mutluluğunun temelidir. Anne baba arasın-
13
daki mutlu ve sıcak ilişki çocukları da mutlu eder, huzurlu kılar. Huzursuz bir
ortamda büyüyen çocuklar tedirgin ve mutsuzdurlar.
*•Aile, yetiştirilen çocukların sosyalleşmesini sağlar, onlara kültürel değerleri
kazandırır, toplumsal kuralları ve değer yargılarını öğretir.
Aile, bireye çeşitli davranışlar ve alışkanlıklar kazandırır. Toplumsal değerleri
aile içinde öğrenen bireyin sosyal ve kişisel özellikleri şekillenir. Aile üyelerinin belirli
rolleri ve sorumlulukları vardır. Aile yaşamı iş bölümü, iş birliği ve paylaşma temeline
dayanır. Ailede baba ve anne zor olan işleri üstlenirler. Çocuklar ise onlara yardımcı
olurlar. İş bölümünde her üyenin yapması gereken işler, görev ve sorumluluklar vardır. Görev ve sorumlulukların paylaşılması ve ailenin temelinin sevgiye dayanması
yorgunluk, şikâyet ve üzüntüleri azaltır, mutluluğu çoğaltır.
Aile, yasal olarak evlenme yoluyla oluşan bir kurumdur. Ailenin mutluluğu çiftlerin evlenirken içinde bulunduğu koşullarla direkt ilgilidir. Evlenmeye karar verilirken bu koşullar dikkate alınmalıdır.
Evlilik, eşlerin birbirine karşı sorumluluklarının olduğu bir beraberliktir. Evlenecek kişilerin, bu sorumluluklarını yerine getirebilmeleri için fiziksel, duygusal ve
sosyal yönden belirli bir gelişim ve olgunlukta olmaları gerekir. Türk Medeni Yasası
bu olgunluk ve gelişim düzeyini 18 yaş olarak belirlemiştir. 17 yaşındaki kişiler de
anne ve babalarının izniyle evlenebilirler.
Evlenen bireylerin hoşgörü, beceri ve yetenek düzeyi tam olarak gelişmemiş,
geleceğe yönelik amaçları şekillenmemiş ise bu evliliklerin uzun ömürlü olma olasılığı düşüktür. Bu nedenlerden dolayı fiziksel, duygusal, ekonomik, sosyal olgunluk
ve yaş bakımından evliliğe hazır olmak gerekir.
Evliliğe karar verebilmek için tarafların, ev ve aile harcamalarını karşılayacak
düzeyde gelirlerinin olması gereklidir. Ayrıca taraflar, elde ettikleri geliri akıllıca kullanabilme yeterliliğine sahip olmalıdır. Bu nedenle evlenecek bireyler ekonomik özgürlüğe sahip olmak ve iş bulabilmek için öğrenimlerini tamamlamalıdır.
Erkeklerin askerlik görevini yapmış olması da çok önemlidir. Çünkü eşlerin
uzun süre birbirinden uzak kalması aile huzurunu bozabilir.
Ailede huzuru bozan etmenler nelerdir?
Evlenecek kişilerin sosyal, ekonomik ve eğitim durumlarının yanı sıra kültürel
yapı ve kişilik özelliklerinin benzemesi evlilikte uyumu sağlar.
Evlilikte eşlerin birbiriyle yakın akraba olmalarının önemli sakıncaları vardır.
Çünkü bu tür evliliklerden doğan çocuklarda genler yoluyla geçen yarık damak ve
dudak, hemofili gibi kalıtsal hastalıkların ortaya çıkma olasılığı fazladır. Bazı hastalık
genlerini anne ve baba taşıdığı hâlde çocuklarda hastalık belirtileri görülmeyebilir.
14
Bu genler çekinik genlerdir. Çekinik olan hastalık genleri yakın akraba evliliklerinden
doğan çocuklarda baskın olabilir.
Aile yaşamında mutluluğu olumlu ya da olumsuz olarak etkileyen çeşitli faktörler vardır. Bu faktörlerden başlıcaları; aile bireylerinin ilişkilerinin uyumlu olması, sağlık sorunları ve ekonomik sıkıntılardır.
Her ailede bireyler arasında çatışma olabilir. Aile içi sorunlar, tartışmalar yaşanabilir. Sorunlara çözüm ararken eşler birbirine saygılı olmalıdırlar. Çünkü çocuklar
yaşamlarında anne ve babalarının davranışlarını örnek alırlar. Sağlıklı iletişimin olduğu ailelerin çocukları sorunlarına kolayca çözüm bulabilir. Bu durum, çocukların
okuldaki başarılarını yükseltebilir.
Resim 01.01: Unutmayın! Hayatta herkes için uygun bir eş
vardır. Herkes sevmeye ve sevilmeye layıktır.
Ailenin mutluluğunda
sosyal kurumlarla olan ilişkiler
de etkilidir. Okul ve iş yerindeki ilişkilerin niteliği aile yaşamına yansır. Ayrıca komşuluk
ve akrabalık ilişkileri de olumlu ya da olumsuz yönleriyle
aile huzurunu etkiler. Zaman
zaman tiyatro, sinema vb. yerlere gitmek, dostları ziyaret
etmek, evde konuk ağırlamak
aile yaşamını renklendirir.
1.2 AİLE HAYATINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER
a) Ailede Rol Dağılımı
Ailede rol paylaşımı konusunda bireylerin mutluluğunu belirleyen husus, her
bireyin rolleri konusunda diğerleriyle anlaşmaya varmış olması ve rollerinden duyduğu memnuniyettir. Sağlıklı ailelerde aile üyeleri, birbirlerinin rol beklentilerine
uygun davranırlar.
Çiftler evliliklerinin ilk yıllarında karşılıklı olarak rollerini belirlemeye çalışırlar.
Ancak geçen yıllarla birlikte karşılarına çıkan değişik durumlar, yeni sorumluluklar
ve sorunlar, rollerinde bazı değişiklikler yapmalarını gerektirebilir. Örneğin evliliğin
ilk yıllarında karı koca rollerini üstlenen çiftler, ilk çocuklarının doğumuyla bu rollerine anne babalığı eklerler.
Hatta bu roller zaman içerisinde okul öncesi çağda çocuğu olan anne babalık, ilköğretim çağında çocuğu olan anne-babalık, ortaöğretim çağında çocuğu olan
15
anne-babalık, üniversite çağında çocuğu olan anne-babalık, evlenmemiş genç yetişkinlik çağında çocukları olan anne-babalık, yeni evli çocukları olan anne-babalık,
daha sonra büyükanne ve büyük babalık, emeklilik çağında karı koca olmak, yaşlı
karı koca olmak gibi, her birinde değişik görev ve sorumlulukları gerektiren değişimlere uğrar.
b) Hısım Akraba Evliliğimiz
Karı kocanın anne babaları ve her iki taraftan akrabalar, evlilik ilişkisinde ve
hayatta geniş aile gücünü ve desteğini sağlayan kaynaklar olabileceği gibi birer
stres faktörü de olabilirler. Aile büyükleri ve akrabalarla kurulacak sağlıklı iletişim
ve dolayısıyla oluşması arzulanan geniş aile desteği, çekirdek ailenin kendini güçlü
hissetmesini sağlayan ve hayatta yalnız olma duygusunu azaltan bir nitelik taşır. Öte
yandan eşin ailesiyle yaşanan anlaşmazlıklar evlilik ilişkisi üzerinde olumsuz ve hatta yıkıcı etkiler oluşturabilir.
Eşlerin aileleriyle ilgili anlaşmazlıklar özellikle evliliğin ilk yıllarında daha fazla
sorun olabilmektedir. Ancak eşlerin her ikisinin de öncelikle kendi evliliklerinin kıymetini bilerek ve ilişkilerine sahip çıkarak geliştirecekleri çözümcü yaklaşımlar, bu
konuda yaşanan çatışmaları azaltabilir.
Neden En Çok “Gelin Kaynana” Problemi Yaşanır?
Çoğu evlilikte, eşin ailesiyle yaşanan problemler kayınvalide-gelin üzerinde
yoğunlaşır. Özellikle evin ve ailenin kontrolünün annenin elinde olduğu ailelerde,
bu sınırlara yeni bir kadının girmesi, annenin, kontrolü yitireceği kaygısına kapılarak
olumsuz hareketlerde bulunmasına ve farkında olmadan gelinini düşman olarak algılamasına sebep olabilir.
Ayrıca bazen annelerin oğullarını kaybetme endişesine bağlı
olarak gelinleri üzerinde
tahakküm kurmayı tercih etmeleri de gelin ile
kayınvalide arasında yaşanan problemin nedeni
olabilir.
Aynı şekilde kayınvalide kavramına karşı
ön yargılı bir yaklaşım
sergileyen gelinler de kayınvalide-gelin ilişkisinde sorunlara sebep olurlar. Gelinin
ön yargılar nedeniyle daha baştan olumsuz tavırlar sergilemesi, kayınvalidenin kiResim 01.02: Bazen annelerin oğullarını kaybetme endişesine bağlı
olarak gelinleri üzerinde tahakküm kurmayı tercih etmeleri de
gelin ile kayınvalide arasında yaşanan problemin nedeni olabilir.
16
şiliğini kendi annesininkiyle kıyaslaması, kayınvalidesinden aşırı beklentiler içinde
olması gibi durumlar, gelin kaynana çatışmalarını doğurabilir.
Sağlıklı Bir Evlilikte Karı Koca…
*Birbirlerine sadıktırlar.
*Birbirlerinin aynı zamanda arkadaşıdırlar.
*Birbirlerine hem sevgi hem de saygı duyarlar.
*Birbirlerini oldukları gibi kabul etmeyi bilirler.
*Geleceğe dair ortak ideallere sahiptirler.
*Çatışmaları çözmeyi başarırlar.
*Birbirlerine duygu ve düşüncelerini net bir şekilde, korkmadan, kaygı duymadan ifade edebilirler.
*Birbirlerine bağlılık ve güven duyarlar.
*Birbirlerinin kişisel amaçlarını ve başarılarını desteklerler.
*Düzenli ve sağlıklı bir cinsel hayat sürerler.
*Birlikte yeterince zaman geçirirler.
*Birlikte geçirdikleri zamandan zevk alırlar.
*Maddi konulardan kaynaklanan problemler yaşamazlar ya da problemlerini
kolay çözerler.
*Birbirlerinin ailelerinden kaynaklanan çok fazla çatışma yaşamazlar.
*Çocukların yetiştirilmesi konusunda ortak fikirlere sahiptirler.
*Çocukların bakımı konusunda iş birliği içindedirler.
*Tartışmalar esnasında birbirlerini incitecek kelimeler sarf etmemeye özen
gösterirler.
*Birbirlerine karşı fiziksel ve sözel şiddet uygulamazlar.
*Dinî ve politik görüşleri ortaktır veya en azından birbirlerinin görüşlerine saygı gösterirler.
*Evliliklerine ait gerçekçi olmayan beklentiler taşımazlar.
*Evliliklerinde güç paylaşımı konusunda anlaşmaya varmışlardır.
*Birbirlerinin hatalarına karşı affedici davranırlar.
*Birbirlerine karşı destekleyici bir tavır içerisindedirler.
Evliliğinizde bu özelliklerden hangileri var? Hepsi mi? Bir kısmı mı?
Yoksa çok azı mı? Çok azı bile olsa bunlar sizin avantajlı yönleriniz…
Bunları başarmış olmanız diğerlerini de gerçekleştirebileceğinizi gösteriyor.
17
Sağlıklı bir evlilikte eşlerin özellikleri nelerdir?
Güçlü ve sağlıklı ailelerin en önemli özelliklerinden biri, sağlıklı iletişim konusundaki yetenekleridir. Sağlıklı aileler birbirleriyle daha açık, daha net, daha sık ve
doğrudan iletişime geçerler. Birbirlerinin söylemeye çalıştıklarını dinlerler ve birbirlerini doğru olarak anlarlar.
İmalarda bulunmaz, birbirlerine kötü söz sarf etmezler. Birbirlerine saygılı davranırlar. Başarılı bir iletişime sahip olan bir ailede aile bireyleri birbirleriyle duygularını, düşüncelerini, hayallerini, korkularını, ümitlerini, acılarını, sevinçlerini, deneyimlerini ve ihtiyaçlarını paylaşır.
Aile bireylerinin tümünün birbirleriyle kurduğu açık ve dürüst bir iletişim son
derece değerlidir. Çünkü birbirleriyle etkili ve sağlıklı bir iletişim kurabilmiş bireyler
hayattan daha fazla zevk alabilmekte ve kendilerini daha mutlu hissetmektedirler.
İletişim denince pek çok kişinin aklına karşılıklı konuşma ve diyaloglar gelmektedir. Oysa iletişim, ne söylendiği, nasıl söylendiği, niçin söylendiği, ne zaman
söylendiği, hatta ne söylenmediğidir. İletişim ağızdan çıkanlar kadar bir şeyi söylerken ki;
*Yüz ifadesinin,
*Jest ve mimiklerin (el, kol hareketleri ve yüzdeki ifade),
*Bedenin duruşunun,
*Ses tonunun ve
*Andaki duygunun ne olduğudur.
Yani başkalarıyla kurulan iletişim, sözlü mesajları olduğu kadar sözsüz mesajları da içerir. Her türlü aile iletişiminde sözlü ve sözsüz mesajlar sürekli olarak kullanılmaktadır. İletişimin en sağlıklı şekli, söylenmek isteneni imalarda bulunmadan,
karşıdakinin kişiliğine saldırmadan, kendi açısından canını sıkanın ne olduğunu anlatarak kurulan, doğrudan, net ve dürüst iletişimdir. Sağlıklı aile yapılarında bu tür
sağlıklı ve doğrudan iletişimleri içeren sözlü ve sözsüz mesajlar kullanılmakta, konuşma becerilerine olduğu kadar dinleme becerilerine de dikkat edilmektedir. Kişinin sözel mesajlar kadar sözel olmayanları da tanıması, sağlıklı iletişim konusundaki
başarısını arttırır, karşısındakini daha iyi anlamasını, kendisini daha iyi ifade edebilmesini kolaylaştırır, yanlış anlaşılmaları azaltır.
Bir ailenin üyelerinin birbirleriyle kurdukları iletişimin kalitesi, aile içi ilişkilerin
sağlıklı devamını sağlar. Aile içi iletişim becerileri konusunda bilgi sahibi olmak ve
öğrenilenlerin uygulanması, ailenin iletişim kalitesini arttırır.
18
1.3 ANA-BABA OLMANIN TOPLUMSAL VE YASAL
KOŞULLARI
Her anne baba, en azından 18 yaşına gelene kadar çocuğuyla ilgili bazı sorumluluklara sahiptir. Çocuğa ihtiyaç duyduğu desteği verebilmek için, onun yaşam
boyu içinden geçtiği gelişim dönemlerini ve bu dönemlerin özelliklerini iyi bilmek
son derece önemlidir.
Her anne baba, en azından kaç yaşına gelene kadar çocuğuyla ilgili
bazı sorumluluklara sahiptir?
Çocuğun ruh sağlığı, kişiliği, kimliği, ileride kendisinin kim olduğu konusunda
vereceği karar, hatta olaylara ve hayata bakış açısı, anne babasının yaşam boyu bizzat kendileri için alacakları kararlardan da etkilenir. Mutlu ve güvenilir bir aile ortamının bulunup bulunmaması, eşler arasındaki muhabbet veya çatışmanın derecesi,
anne babanın boşanması veya bir arada olması, çocukla olan ilişkinin kalitesi, ona
hayatta sunulan rehberlik ve benzeri pek çok durum, çocuğun hayatı ve gelişimi
üzerinde birbirinden farklı etkilerde bulunur.
a) Ebeveynin Sorumlulukları Nelerdir?
Ebeveynlik kişiye aşağıdaki sorumlulukları ve
benzerlerini yükler:
* Çocuğun bakımı
* Çocuğun korunması
* Çocuğun eğitimi
* Çocuğun ruh sağlığının zedelenmemesi
*Çocukla kaliteli zaman geçirme
* Çocuğun hayatı ve geleceği hakkında doğru kararlar
alma
* Çocukla sağlıklı bir iletişim kurabilme
* Çocuğa duygusal anlamda destek verebilme
Resim 01.03: Etkili ebeveynler * Çocuğun masraflarını karşılayabilme
işbirliği içinde hareket eder.
b) Etkili Ebeveynlik Nedir?
Etkili ebeveynlik kişinin çocuğu hakkında bilmesi gereken şeyleri bilmesi ve şu sorulara emin bir şekilde cevap verebilmesidir: “Çocuğumuzu nasıl
bir tutumla yetiştirmeliyiz?”, “Çocuğumuzun sosyal, duygusal, fiziksel gelişimi hakkında yeterince bilgi sahibi miyiz?”,
19
“Çocuk büyütürken ne gibi problemlerle karşılaşabiliriz ve bunları nasıl çözümleyebiliriz?”, “Çocuğumuzu nasıl daha sağlıklı ve mutlu yetiştirebiliriz?” vb.
Etkili ebeveynler;
*Karı koca iş birliği içerisinde hareket ederler, çocuklarının bakımı ve yetiştirilmesinde eşit sorumluluk alırlar.
*Çocuklarının bakımı konusundaki iş bölümünü, günlük çalışma tempolarını
ve sorumluluklarını göz önüne alarak beraberce kararlaştırırlar, tek bir ebeveynin üzerine yüklenmekten özenle kaçınırlar.
*Çocuklarının bakımı, eğitimi, gelişimi gibi konularda bilgilerini arttırmaya çalışırlar.
*Çocuklarını can kulağı ile etkili bir şekilde dinler ve sadece söylediklerini değil söylemediklerini de duyabilmeye, hissettiklerini anlamaya çalışırlar.
*Çocuklarını oldukları gibi kabul ederler. Yeteneklerinin ve gelişimlerinin üstünde beklentiler içine girerek çocuklarının öz güvenlerini zedelemezler.
*Çocuklarının hatalarını anlayışla kabul eder, hataları bir öğrenme fırsatı olarak görürler.
*Her koşulda sevgi, saygı, anlayış, hoşgörü ve şefkat dolu yaklaşımlarını kaybetmemeye gayret ederler.
Etkili ebeveynin özellikleri nelerdir?
c) İş Birlikçi Ebeveynlik Nedir?
Ebeveynlik, boşanmış bile olsalar anne baba arasında iş birliğini gerekli kılan
bir sorumluluktur. Anne babanın zaman zaman çocuklarının bakımı, eğitimi, disiplini, onlar hakkında verecekleri kararlar konusunda aralarında tartışmaları, yol ve yöntemler belirlemeleri gerekir.
Çocuklarının bakımı konusunda iş birliği içerisinde olan
ebeveynler:
*Çocuklarıyla ilgili neyin iyi olduğuna beraberce karar verirler.
*Birbirlerinin annelik ve babalık haklarına saygı duyarlar.
*Çocuklarına sergileyecekleri ebeveynlik yaklaşımı konusunda hemfikirdirler.
*Birbirlerine karşı öfke ve gücenmişlik duygularını, çocuklarının bakımıyla ilgili görev ve sorumluluklarına yansıtmazlar.
20
Çocuklar Neden Büyükanne ve Büyükbabalarını Çok Sever?
Siz de dedesi, ninesi, anneannesi, babaannesi olan şanslı çocuklardan
mıydınız? Onları neden bu kadar çok sevdiğinizi ve yanlarındayken ne
kadar huzur hissettiğinizi hatırlıyor musunuz? Onların siz küçükken size
gösterdikleri koşulsuz ve karşılıksız sevgiyi anımsayabiliyor musunuz?
Çocuklar ve ergenler büyükanne ve büyükbabalarını neden bu kadar çok
severler biliyor musunuz? Çünkü onlar için torunları dünyanın en temiz,
en tatlı, en güzel, en mucizevi varlıklarıdır. Bu duygular içerisindeki büyük ebeveynler, torunları ne hata yaparsa yapsın, yaşlarının da verdiği
olgunlukla, anlayış ve hoşgörüyle karşılarlar. İşte büyüme çağındaki bir
çocuğun tam da ihtiyacı olan şey! Hangimiz hayatta kim olursak olalım,
ne hata yaparsak yapalım, ne karar alırsak alalım, aynı sevgi, anlayış ve
hoşgörüyle karşılanacağımızı bilmeyi istemeyiz ki!
d) Koruyucu Aile Hizmeti
Resim 01.04: Siz de dedesi, ninesi, anneannesi,
babaannesi olan şanslı çocuklardan mıydınız?
Günümüzde sağlıklı bir toplum
ve mutlu yarınlar için çocuklara büyük önem verilmektedir. Kimsesiz ve
korunmaya muhtaç çocuklar için koruyucu aile uygulaması başlatılmıştır.
Ülkemizde ilk koruyucu aile uygulaması 1949 yılında yapılmış ve 1952 yılından itibaren yaygınlaştırılmıştır.
Koruyucu aile hizmeti; çeşitli nedenlerle öz ailesi yanında bakılamayan çocukların, kısa veya uzun süreli olarak bakımlarını üstlenen aile ya da kişilerin yanında,
devlet denetiminde yetiştirilmeleridir. Bu hizmeti veren aile ya da kişilere ise koruyucu aile denilmektedir.
2 Eylül 1990 tarihli Çocuk Hakları Sözleşmesi’nde çocuğun öncelikle ailesi yanında, bunun mümkün olmaması durumunda ise uygun bir aile ortamı içinde yaşamını sürdürmesine özel bir önem verilmektedir. Ülkemizin de imzalamış olduğu bu
sözleşmeyle koruyucu aile hizmeti daha da önem kazanmıştır.
Çocuk Hakları Sözleşmesi’yle vurgulanan koruyucu aile hizmetinin dayanağı
Türk Medeni Kanunu, Sosyal Hizmetler Kanunu, Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu
ile Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamedir. Koruyucu aile hizmeti bu kanunları temel alarak hazırlanan
Koruyucu Aile Yönetmeliği dâhilinde yürütülmektedir.
21
Kuşkusuz anne ve babalar çocuklarını en iyi şekilde yetiştirmek için çaba harcarlar. Ancak yaşam her zaman düşünülen gibi olmayabilir. Bazı aileler zihinsel, bedensel, psikolojik sorunlar veya ekonomik yetersizlikler, boşanma, ölüm, hükümlülük
gibi sorunlar nedeniyle bütünlüklerini devam ettiremez ve çocuklarının gereksinimlerini karşılayamaz hâle gelebilir. Böyle durumlarda çocuklara yardım etmenin en iyi
yolu, öz ailesinin koşulları iyileşinceye kadar başka bir ailenin yanında bakımlarının
sağlanması amacıyla onları koruyucu aile hizmetlerinden yararlandırmaktır.
Koruyucu aile çocuklara öz ailesi, okulu ve çevresiyle ilişkilerini devam ettirmelerini sağlayarak yardımcı olur. Böylece koruyucu aileler sadece çocuğa yardım
etmekle kalmayıp desteğe gereksinimi olan güç durumdaki aileye de yardım etmiş
olur.
Kişi ya da ailelerin koruyucu aile olabilmeleri için şu koşulları taşımaları gerekmektedir:
*Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak
*Türkiye’de sürekli ikamet etmek
*En az ilkokul mezunu olmak
*25-65 yaş aralığında bulunmak
*Düzenli gelire sahip olmak
Koruyucu aile olmak isteyenler bu koşulları taşımaları durumunda Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüklerine başvurabilirler. Gerekli inceleme ve değerlendirme
sonucunda uygun bulunanlara koruyucu ailelik verilir. Koruyucu aile olarak seçilenlerle yükümlülüklerini içeren bir sözleşme imzalanır ve valiliğin onayından sonra
çocuk bir tutanakla koruyucu aileye teslim edilir. Koruyucu aile yanına aynı anda en
fazla 3 çocuk yerleştirilebilir. Koruyucu aileye bu hizmetinden dolayı bakım ücreti
ödenir. Koruyucu ailenin yükümlülüklerini yerine getirmemesi, çocuğa istenilen şekilde bakmaması ya da koruyucu aile olmaktan vazgeçmesi durumunda çocuk geri
alınır.
e) Evlat Edinme
Aileler kimsesiz çocukları evlat edinebilirler. Bir çocukla durumu evlat edinmeye uygun bir kişi arasındaki hukuki bağlar sağlanarak çocuk ebeveyn ilişkisinin
kurulmasına evlat edinme denilmektedir.
Ülkemizde evlat edinme, Türk Medeni Kanunu’nun (01.01.2002 tarihinde yürürlüğe giren) 305-320 maddeleri ile Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğünce hazırlanan 01.08.2002 tarih ve 145 sayılı Evlat Edinme Yönergesi ve 14.1.2004 tarihinde kabul edilerek 1 Eylül 2004’te yürürlüğe giren Çocukların
Korunması ve Ülkelerarası Evlat Edinme Konusunda İş Birliğine Dair Sözleşmenin
Onaylanmasının Uygun Bulunduğu Hakkında Kanun çerçevesinde yürütülmektedir.
22
Evlat edinebilmek için Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlüklerine müracaat yapılması gerekmektedir.
Evlatlık olarak verilecek çocuklar şunlardır:
*Doğal afet, kaza, hastalık gibi nedenlerle aile ve yakınlarını kaybetmiş çocuklar
*Öz ya da üvey anne ve/veya babası tarafından terk edilmiş çocuklar
*Evlilik dışı ilişkilerden dünyaya gelmiş çocuklar
*Ensest ilişki sonucu doğmuş çocuklar
Çocuğu evlat edinebilmek için ailelerde de bazı koşullar aranmaktadır.
Bu koşullar;
*En az 5 yıldan beri evli veya 30 yaşını doldurmuş, evli ya da bekâr, çocuklu
veya çocuksuz olması,
*Anne ve baba adayının tutarlı, dengeli, çocuğa yeterli sevgi verebilecek kişilik yapısında olması,
*Sosyal ilişkiler açısından toplumun norm ve değerlerine aykırı düşmeyecek
özellikler taşıması,
*Evlat edinilecek çocuk ile evlat edinecek kişi arasında en az 18 yaş, en fazla 40
yaş farkın olması,
*Evlat edinenin çocuğun bakım ve eğitimini sağlayabilecek yeterli gelir düzeyine, sosyal güvenlik hakkına, uygun çevre ve yaşam koşullarına sahip olması,
*Evlat edinenin çocuğun sosyokültürel gelişimini sağlayabilecek kültürel özelliklerde ve en az ilkokul mezunu olması,
*•Evlat edinenin fizik ve ruh sağlığı açısından çocuğa bakabilecek durumda
olması, çocuğu toplum içinde psikososyal açıdan mağdur edecek herhangi
bir özelliğinin olmaması,
*Evlat edinecek kişinin, çocuğun toplum içindeki alacağı konumu olumsuz etkileyecek herhangi bir suçtan ve yüz kızartıcı bir suçtan ceza almamış olması
gerekir.
Eşler, birlikte evlat edinebilirler. Evli olmayanlar birlikte evlat edinemezler. Eşlerden biri, en az iki yıldan beri evli olmaları veya kendisinin 30 yaşını doldurmuş
olması koşuluyla ile diğerinin çocuğunu da evlat edinebilir.
Başvuru sonrası gerekli ön inceleme yapılır. Uygun görülen ve evlat edinmek
üzere çocuk verilen aile, belli süreler içerisinde izlenir ve çocuğun gelişimi gözlenir.
Eğer aile ve çocuk uyum sağlamışsa bir yıllık yasal süreç sonrası ailenin çocuğu nüfusuna kayıt yaptırabileceğine dair mahkemeye kanaat bildirilir. Mahkeme gerekli
değerlendirmeyi yaparak çocuğun nüfusa kaydına karar verir.
23
1.4 AİLE PLANLAMASI VE NÜFUS PLANLAMASI
Ailelerin istedikleri ve bakabilecekleri sayıda ve en uygun zamanda çocuk sahibi olmaları veya çiftlerin ekonomik olanaklarına, kişisel isteklerine göre çocuk sayısını tayin etmeleri ve doğumlar arasında istedikleri aralığı sağlamalarıdır.
Her aile istediği kadar çocuk sahibi olmakta serbesttir. Bu onların doğal hakkıdır. Aile planlamasındaki amaç; ailelerin kendi iradeleri ile istedikleri sayıda çocuk
sahibi olmalarını sağlamak, bireyleri ve aileleri üreme sağlığı konusunda eğitmek,
anne ölümlerini önlemek ve sağlığını korumak, yüksek riskli ve istenilmeyen gebelikleri önlemek, çocuk sahibi olmak isteyenlere tıbbî yardım sağlamak ve bireyleri
aile planlaması yöntemleri konusunda eğitmektir.
Sizce aile planlaması neden gereklidir?
Aile planlamasının temel amacı; çok ve sık gebelik ve doğuma bağlı anne ve
çocuk sağlığına olabilecek olumsuz etkileri önlemek, oluşan olumsuz etkilerin giderilmesine yardım etmek ve çocuğu olmayan ailelerin çocuk sahibi olmalarını sağlamaktır.
Çağlar boyunca insanlar istenmeyen gebelikleri ya da doğumları önlemek
amacıyla çeşitli yöntemlere başvurmuşlardır. Bunların birçoğu zaman zaman annenin ve çocuğun yaşamına mal olmuştur. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında
bilimsel çalışmalar sonucu geliştirilen yöntemler, eski yöntemlerin yerini almaya
başlamıştır. Günümüzde hem kadınlar hem de erkekler için geliştirilmiş son derece
güvenilir ve etkili metotlar mevcuttur.
Günümüzde dünya nüfusunun %75’i gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde
yaşamakta ve tüm doğumların %85’i, tüm anne ölümlerinin %99’u, tüm bebek ve
çocuk ölümlerinin %95’i bu bölgelerde olmaktadır.
Ölüm oranlarının bu kadar yüksek olmasının nedeni bu ülkelerde tıbbî yardımın yetersiz olması, korunma yöntemleri konusunda bilgi sahibi olunmaması nedeniyle modern ve etkili yöntemleri kullanamama ve ihmaldir.
Ülkemizde ise hala çiftlerin büyük bir kısmı geleneksel, güvenirliliği düşük,
sağlık açısından sakıncalı doğum kontrolü yöntemlerini uygulamaya çalışmaktadır.
Bu duruma neden olan faktörler ise; çiftlerin doğum kontrolü yöntemleri hakkında
yetersiz ve yanlış bilgiye sahip olmaları, tıbbî destekten yeterince yararlanılmaması
ve bu konuda gerekli eğitimin sağlanamamasıdır.
İstenmeyen Gebelikleri Önlemek:
İstenmeyen gebelikler çoğu kez, isteyerek yapılan düşükle sonlanarak kadın
sağlığını olumsuz yönde etkileyen sonuçlara yol açabilir.
24
Aile Planlamasının tanımını yapınız?
Aşırı Doğurganlığı Önlemek:
Çok sayıda doğum yapmak anne sağlığını bozar. Üçüncü doğumdan sonra
gebelik ve doğumla ilgili tehlikeler artmaktadır. Özellikle beşinci doğumdan sonra
anne ve bebeğin ölüm riski belirgin olarak artar.
Gebelik Aralığını Ayarlamak:
Sık doğum yapmak annenin sağlığını bozar. Sağlıklı anne için iki doğum arasında en az 2-3 yıllık bir süre olmalıdır. Bu süre annenin geçirdiği gebeliğin sağlığını
olumsuz olarak etkileyen etkilerinden kurtulması için gereken süredir.
Doğum Yaşını Ayarlamak:
20 yaşından önce ve 35 yaşından sonra yapılan doğumlar, anne ve çocuk
ölümlerini önemli ölçüde artırmaktadır.
Sağlıklı Çocuklardan Oluşan Sağlıklı Bir Toplum Meydana Getirmek:
Ailedeki çocuk sayısı çok fazla olmaz ise aile bu çocuklara yeterince zaman ayırıp maddi manevi gereksinimlerini daha iyi bir biçimde karşılayabilir. Böylece daha
sağlıklı çocuklardan oluşan bir toplum meydana gelir.
Aile Planlamasının çocuk sağlığına yararları nelerdir?
Çocuk Sahibi Olmayan Ailelere Yardımcı Olmak:
Aile Planlamasının diğer bir amacı da çocuk sahibi olamayan ailelere yardım
etmek, yol göstermektir.
a) Aile Planlamasının Yararları
Anne Sağlığına Yararları:
*Sık aralıklarla çok sayıda gebelik oluşmasını önler.
*Sık doğuma bağlı ortaya çıkan kadın hastalıklarını önler.
*Zor doğuma bağlı tehlikeleri önler.
*Erken veya geç yaştaki doğumları önler.
*İstenmeyen gebelikleri ve düşükleri önler.
*Annenin ruh sağlığını korur.
*Sonuçta anne ölümlerini azaltır, toplumda sağlıklı anne sayısı artar.
25
Çocuk Sağlığına Yararları:
*Erken doğmuş çocuk sayısı azalır.
*Sağlıklı doğan bebek sayısı artar.
*Bebekler çok kısa aralıklarla doğmayacağı için daha az hastalanır daha sağlıklı olurlar. Bunun sonucu bebek ölümleri azalır.
*Aile yeterince ilgi gösterebileceği için çocuklar ruhsal yönden daha sağlıklı
gelişirler.
*Çocukların ekonomik ihtiyaçları daha iyi karşılanır, eğitim imkânlarından
daha çok yararlanırlar.
Aile Planlamasının topluma yararları?
Topluma Yararları:
*Toplumun oran olarak önemli bir bölümünü kadınlar ve çocuklar oluşturmaktadır. Aile planlaması ile kadınların ve çocukların sağlıklı olması sonucu
sağlıklı bir toplum oluşur.
*Etkili olarak aile planlaması uygulayan toplumlarda nüfus dengeli ve planlı
bir şekilde artar; böyle ülkeler Dünya ülkeleri arasında gelişmişlik açısından
daha üst sıralarda yer alırlar.
Aile planlaması iki doğum arasındaki zamanı ayarlamak, arzu edilen
sayıda çocuğa sahip olmaya çalışmak veya bakabileceğinden ve yetiştirebileceğinden fazla çocuğa sahip olmamak için bazı tedbirlere başvurulması, nüfus planlaması ise bir ülkenin nüfus politikası ile ilgili olarak uygulanan tedbirlerin tümüdür. Ülke çapında devletçe veya ilgili kuruluşlarca
uygulanan politikalar ve başvurulan tedbirler de bu tanıma girer. Fakat
nüfus planlaması, aile planlamasının aksine yenidir. Son iki asırdan beri
konuşula gelen bir meseledir.
1.5 AİLE PLANLAMASI YÖNTEMLERİ
1.5.1 Gebeliği Önleyici Yöntemler
Gebelikten korunmak için herhangi bir yöntem kullanmadan cinsel ilişkide
bulunan kadınların % 80-90’ı bir yıl içinde gebe kalır. Bu nedenle eğer bir süre ya da
bundan sonra hiç bebek istenmiyorsa mutlaka etkili bir gebelikten korunma yöntemi kullanılmalıdır.
26
1.5.1.1 Genel Koruma Yöntemleri
Genel koruma yöntemleri nelerdir?
Hap ve Mini Hap
Genel Özellikler
*Her gün düzenli alınması gerekir.
*Kadında yumurtlama ve döllenmeyi engeller.
*Doğru kullanıldığında çok etkilidir.
*Adetin ilk beş günü içinde, tercihen ilk günü alınmaya başlanmalıdır.
*Adet öncesi gerginliği ve adet sancılarını önler.
*Rahim ve yumurtalık kanserlerine karşı koruyucudur.
*Adet kanamalarının miktarını azalttığından bu nedenle oluşabilecek kansızlığa karşı koruyucu etkileri vardır.
*Cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlardan (HIV/AIDS, hepatit-B, frengi, bel soğukluğu, klamidya gibi) korumaz.
Hap
*Kadında doğal olarak bulunan kadınlık hormonlarından ikisini (östrojen ve
progesteron) içerir.
*35 yaş ve üstünde olup, sigara içen kadınlar hapla korunacaksa sigarayı bırakmalıdır.
*Anne sütünün miktarını azalttığı ve yapısını değiştirdiği için emzirirken kullanılmaz.
Mini Hap
Kadında doğal olarak bulunan kadınlık hormonlarından yalnızca birini (progesteron) içerir. Anne sütünü etkilemediği için emziren kadınlar da kullanabilir.
Aylık İğne
*Düzenli olarak ayda bir kez, kas içine enjeksiyonla uygulanır.
*Kadında doğal olarak bulunan kadınlık hormonlarından ikisini (östrojen ve
progesteron)içerir.
*Yumurtlama ve döllenmeyi engeller.
*Doğru kullanıldığında çok etkilidir.
*Adetin ilk yedi günü içinde tercihen ilk günü uygulanır.
*35 yaş üstünde ve sigara içen kadınlar sigarayı bıraktıklarında kullanabilirler.
27
*Anne sütünün miktarını azalttığı ve yapısını değiştirdiği için emzirirken kullanılmaz.
Deri Altı Kapsülleri
*Kolun iç kısmına yerleştirilen ve kibrit çöpü büyüklüğünde silikon çubuklardır.
*Kadında doğal olarak bulunan kadınlık hormonlarından yalnızca birini (progesteron) içerir.
*Yumurtlama ve döllenmeyi önler.
*Türüne göre üç ya da beş yıl boyunca gebelikten korur.
*Çok etkilidir.
*Gebelik şüphesi olmayan herhangi bir günde, tercihen adetin ilk yedi günü
içinde uygulanır.
*Adet kanaması miktarında azalma, ara kanamalar ve lekelenmeye neden olabilir.
*Anne sütünü etkilemediği için emziren kadınlar da kullanabilir.
Rahim İçi Araç
*Rahim içine yerleştirilen küçük plastik bir araçtır. Bakır ve hormon içeren tipleri vardır.
*Döllenmeyi önler.
*Çok etkilidir.
*10 yıla kadar koruyan bakırlı tipleri vardır.
*Kadının gebe olmadığından emin olunan herhangi bir zamanda uygulanabilir. Uygulama sırasında adetli olmak gerekli değildir.
*Çıkartıldığında hemen gebe kalınabilir.
*İlk aylarda lekelenme, adet miktarında artma veya adet süresinde uzamaya,
adet sancısına neden olabilir.
*Kurallarına göre uygulandığında enfeksiyona neden olmaz.
28
Kondom (Prezervatif, Kılıf, Kaput)
*Erkekler tarafından kullanılmak üzere bir çeşit lastikten yapılmış çok ince ve
esnek bir kılıftır.
*Cinsel ilişki sırasında, meni içindeki erkek tohum hücrelerinin (sperm) kadının vajinasına geçmesini engeller.
*Doğru kullanıldığında oldukça etkilidir.
*Her cinsel ilişki için YENİ, KULLANILMAMIŞ BİR KILIF kullanılır. Kılıf sertleşmiş
erkeklik organına, kadının vajinasına HİÇ TEMAS ETMEDEN ÖNCE takılır. Boşalma sonrası organ gevşemeden çıkartılmalıdır.
*CİNSEL YOLLA BULAŞAN ENFEKSİYONLARDAN (HIV/AIDS, HEPATİT-B, FRENGİ,
BEL SOĞUKLUĞU, KLAMİDYA GİBİ) KORUR.
*Hiçbir yan etkisi yoktur.
Diyafram
*İnce lastikten yapılmış, rahim ağzını örten kubbe şeklinde bir araçtır.
*Erkek tohum hücrelerinin (sperm) hazneden (vajinadan, döl yolundan) rahme geçmesini engeller.
*Cinsel ilişkiden önce yerleştirilir ve ilişkiden en erken altı saat sonra çıkarılır.
*Doğru kullanılırsa, aynı diyafram yıkanıp kurulanarak iki yıl süreyle kullanılabilir.
*Bazı cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı koruyucudur.
Kadın Kondomu
*İnce, şeffaf, yumuşak plastikten yapılmış, uçları halka ile gerilmiş kılıf şeklinde
bir araçtır.
*Cinsel ilişki öncesinde, kadının vajinasına yerleştirilir.
*Cinsel ilişki sırasında, meni içindeki spermlerin kadının vajinasına dökülmesini engeller.
*Spermisitle birlikte ve doğru kullanıldığında oldukça etkilidir.
*Her cinsel ilişkide yeni bir kadın kondomu kullanılmalıdır.
*CİNSEL YOLLA BULAŞAN ENFEKSİYONLARDAN (HIV/AIDS, HEPATİT-B, FRENGİ, BEL SOĞUKLUĞU, KLAMİDYA GİBİ) KORUR.
*Hiçbir yan etkisi yoktur.
29
Spermisitler (Sperm Yok Ediciler)
*Kadının vajinasına konularak uygulanan jel, fitil ve köpüren tabletlerdir. Tabletlerin erimesi için cinsel ilişkiden 10 – 15 dakika önce vajinanın derinine
uygulanmaları gerekir. Etkisini tam gösterebilmesi için cinsel ilişkiden sonra
da en az 6 saat vajina hiçbir sebeple yıkanmamalıdır. Vajinanın doktor tarafından önerilmedikçe, herhangi bir sebepten yıkanması doğal korunmasını
bozarak enfeksiyonların oluşma riskini artıracağından kesinlikle önerilmez.
*Erkek tohum hücrelerini vajina içinde etkisiz hale getirerek gebeliği önler.
*Her cinsel ilişki için uygulama tekrarlanmalıdır.
*Bazı cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı koruyucudur.
Kadında Tüplerin Bağlanması (Tüp Ligasyonu)
*Artık çocuk istemeyen çiftlerde, kadınların yumurtalık kanallarının/tüplerin
ameliyatla bağlanmasıdır.
*Tüpler bağlandığı için yumurta, erkek tohum hücresi (sperm) ile karşılaşmaz.
Böylece döllenme engellenir.
*Gebelik şüphesi olmayan herhangi bir zamanda, kadın evli ise kendisinin ve
eşinin yazılı onayı ile yapılır.
*Çok etkilidir.
*Cinsel arzu, yeterlilik ve doyumda, adet kanamalarında hiçbir değişikliğe yol
açmaz.
*Hastanede yatmayı gerektirmez.
Erkekte Kanalların Bağlanması (Vazektomi)
*Artık çocuk istemeyen çiftlerde, erkeklerin tohum (sperm) kanallarının bağlanmasıdır.
*Kanallar bağlandığı için erkek tohum hücreleri (spermler) boşalma sıvısına
geçmez. Böylece döllenme engellenir.
*Koruyuculuğun başlaması hemen gerçekleşmez. İlk 20 boşalmada ya da yaklaşık 3 ay süreyle kondom (prezervatif, kılıf ) gibi ek bir yöntem kullanılmalıdır.
Çok etkilidir.
*Cinsel arzu, yeterlilik ve doyumda, erkeklik organının sertleşmesinde hiçbir
değişikliğe yol açmaz.
*Erkek evli ise kendisinin ve eşinin yazılı onayı ile yapılır.
30
*Cilt kesilmeden ve dikişsiz olarak yapılabilir. Hastanede yatmayı gerektirmez.
Aile planlaması yöntemlerinin toplum sağlığı açısından önemi nedir?
1.6 AİLE PLANLAMASININ ANA-ÇOCUK SAĞLIĞI VE
TOPLUM SAĞLIĞI AÇISINDAN ÖNEMİ
Aile planlaması, ailelerin ekonomik olanaklarına ve kişisel isteklerine
göre istedikleri sayıda, istedikleri zamanda ve sağlıklı aralıklarla, bakabilecekleri kadar çocuk sahibi olmaları demektir.
Resim 01.05: Aile planlaması çalışmaların temel amacı ailenin sağlığını korumak
ve onların mutlu yaşamalarını sağlamaktır.
Aile planlaması çocuk sayısını kısıtlamak demek değildir. Aile planlaması çalışmaların temel amacı ailenin sağlığını korumak ve onların mutlu yaşamalarını sağlamaktır.
Çok sık gebelikleri önlemek, bu tür doğumların anne ve çocuk sağlığına olan
olumsuz etkilerini gidermek, istenmeyen gebeliklerde tehlikeli yollarla yapılan düşükleri önlemek, çocuğu olmayan ailelere çocuk sahibi olmaları için yol göstermek,
ailelere gebelikten korunmanın modern ve tıbbi yollarını öğreterek, ana ve çocuk
sağlığı düzeyini yükseltmek hedeflenir. Bu hizmet, ailedeki kişi sayısını sınırlandırma
anlamı taşımaz.
Anne ölümlerinin çoğu, sık aralıklarla, çok sayıda (4’ten fazla), 18 yaşından
küçük ve 35 yaşından büyük annelerin yaptığı doğumlarda görülmektedir. Her yıl
dünyada yarım milyondan fazla kadın gebelik ve doğumla ilgili sorunlar yüzünden
ölmekte ve geride bir milyondan fazla anasız çocuk bırakmaktadır.
Aile planlaması hizmeti yüksek riskli gebelikleri önleyerek anne ve bebek
31
ölümlerini azaltır. Aile planlaması hizmeti ile doğurganlık azaltılırken, anne sağlığı,
çocuk sağlığı iyileştirilmiş, dolayısıyla toplumsal ve ekonomik alanlarda da iyileştirilmeler sağlanmış olacaktır.
Türkiye’de aile planlaması hizmetleri; Sağlık Bakanlığı’na bağlı olan sağlık
ocakları, ana-çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezleri ve hastanelerin yanında
üniversite ve diğer kamu kuruluşlarının hastaneleri ve özel sağlık merkezlerinde verilmektedir. Kamu kuruluşlarında, kondom ve doğum kontrol hapları ücretsiz dağıtılmakta, rahim içi araç (RİA) ücretsiz ya da çok düşük bir ücret karşılığında uygulanmaktadır.
Ülkemizde genel sağlık göstergelerimizin istenen düzeyde olabilmesi için
anne ve çocuk sağlığı düzeylerini yükseltmek, aşırı doğurganlığın olumsuz etkilerini
azaltmak ve nüfus artışını ekonomik gelişmemizi engellemeyecek düzeyde tutabilmek amacıyla aile planlaması hizmetlerine ağırlık ve öncelik verilmesi ayrı bir önem
taşımaktadır.
Ülkemizde yıllara göre bebek-çocuk ve anne ölüm hızındaki düşüşler dikkate
alındığında, giderek düzelen bir gelişme süreci içinde olduğumuz bir gerçektir.
1.7 GEBELİK VE LOHUSALIK DÖNEMİ
1.7.1 Gebelik
Erkeklerin üreme sisteminde sperm adı verilen üreme hücresi, kadınların üreme sisteminde ise yumurta adı verilen üreme hücresi bulunur.
Kadın üreme organında yumurta ile spermin birleşmesine döllenme denir.
Döllenme ile başlayan ve bebeğin doğumuna kadar geçen süre gebelik adını alır.
Kadınlarda her ay genellikle bir yumurta hücresi olgunlaşır. Yumurtalıktan serbest bırakılan bu hücre yaklaşık 24 saat hayatta kalır. Gebe kalma olasılığı da âdet
kanamasının başlangıcından sonraki 12.-14. günlerde daha yüksektir. Yumurtanın
olgunlaşması ve atılması bir döngü takip ettiğinden âdet kanamasından sonra yeni yumurta
hücresinin atılımı genellikle bu
günlere rastlar.
Resim 01.06: Ovum (yumurta hücresi) ile sperm
hücresinin birleşmesi
32
Bu dönemde yumurtanın
spermle karşılaşması gebeliğin
başlangıcıdır. Bir sperm hücresinin dölleme yeteneği ise dişi
vücuduna bırakıldıktan sonra 72
saat boyunca korunur. Yumurtanın atıldığı ve canlılığını korudu-
ğu bu günlerde yumurta, sperm tarafından döllenmiş ise meydana gelen bu hücre
zigot adını alır.
Hem annenin hem babanın kalıtsal özelliklerini taşıyan zigot hemen bölünmeye başlar.
Zigot önce iki hücreye bölünür ve bölünmeler ikiye katlanarak devam eder.
Yaklaşık 5-7 gün sonra çok sayıda hücre taşıyan bu yapı yani embriyo annenin rahim
iç duvarına tutunur.
Doğuma kadar embriyonun anne ile bağlantısını, beslenmesi ve korunmasını
sağlayan plasenta oluşur.
Normal gebelik süresi ortalama 280 gündür ( 40 haftadır.). Özellikle ilk üç ay
gebeliğin en riskli dönemidir. Bu dönemde embriyoda gelişim hızlıdır ve dışarıdan
gelecek etkenlere duyarlıdır. Düşüğün ortaya çıkma olasılığı ilk üç ayda yüksektir.
Düşük, gebeliğin 20. haftadan önce sona ermesidir. Düşüğün nedenleri arasında gelişim anormallikleri, hastalıklar, rahimdeki kusurlar sayılabilir.
Anne baba tarafından istenmeyen gebeliklerin 10. haftaya kadar, hekimler
tarafından sonlandırılması yasal olarak mümkündür. Anne sağlığı açısından istenmeyen gebeliklerle karşılaşmamak için aile planlaması yöntemlerinden yararlanılmalıdır.
a) Gebelik Belirtileri
Bazı belirti ve bulgular size bu sorunun cevabının “evet” olma ihtimalinin yüksek olduğunu gösterir. Bunlar:
*Beklenen adetin başlamaması
*Görülen adetin niteliklerinin normalden farklı olması (miktarın, adet görme zamanının, beraberinde oluşan belirtilerin, öncesinde oluşan belirtilerin
farklı olması)
*Memelerde dolgunluk, hassasiyet, meme ucunda koyulaşma, meme başında
karıncalanma hissi
*Karnın alt kısmında dolgunluk, şişkinlik ve bazen hassasiyet
*Bulantı ve bazen kusma
*Yorgunluk, uykuya eğilim, baş dönmesi
*Sık idrara çıkma
*Vajina salgılarının artması
Bu belirtiler muhtemel bir gebeliğin habercisidir. Kesin bir gebelik varlığını
göstermezler, zira başka durumlara bağlı da ortaya çıkabilirler. Kesin tanı için gebelik testi yapılmalı ve ultrasonda gebelik gözlenmelidir.
33
Gebelik Belirtileri nelerdir?
Kesin Cevabı Nasıl Alacaksınız?
b) Gebelik Testleri
Gebelik uterusta (dış gebelik durumunda tüplerde ya da karın boşluğu gibi
bir yerde) yerleştiği andan itibaren trofoblast hücreleri tarafından HCG (Human chorionic gonadotropin) adı verilen bir hormon salgılanmaya başlanır. Normalde kanda
ve idrarda eser miktarda bulunan bu hormonun arttığının çeşitli testlerle gösterilmesi (HCG salgılayan tümörlerin olduğu çok ender durumlar hariç) vücutta bir gebelik olduğunun kesin kanıtıdır.
c) İdrar Testleri
Eczanelerde ya da evlerde hazır test kitleri yardımıyla uygulanan idrarda gebelik testlerinin güvenilirliği üretici firma tarafından her ne kadar % 99 olarak belirtilse de yapılan çalışmalar özellikle adet gecikmesinin 10 günden daha az olduğu
durumlarda hata oranının % 50”lerde olabileceğini göstermektedir (“Hata” genellikle testin hassasiyetinin düşük olması nedeniyle var olan bir gebeliği saptayamaması
şeklinde olmaktadır. Ancak tam tersi de mümkündür).
Laboratuvarda uygulanan idrarda gebelik testleri ise adet gecikmesinin beşinci gününden itibaren güvenilir sonuç verebilmektedir. Bu testler daha düşük hormon seviyelerini tanıyabilen ve bu yüzden de hazır test kitlerine göre daha hassas
olan testlerdir.
c) Kan Testi (Beta HCG)
İdrar testleri ß-HCG’nin varlığını ya da yokluğunu saptayabilirken kan testleri
ß-HCG’nin kandaki seviyesini saptarlar. Böylece hormon salgısının başladığı en erken
dönemlerde, henüz adet gecikmesi bile olmadan kanda ß-HCG seviyesi saptanarak
gebeliğin tanısı konabilir, ya da gebelik oluşmadığı yönünde kesin karar verilebilir.
d) Ultrasonla Gebelik Tanısı
Adet gecikmesi bir haftayı geçtiğinde gebelik testi yapılmaksızın vajinal ultrasonla gebelik tanısı konabilir. Abdominal (karından bakılan) ultrasonla ise adet
gecikmesi en az 10 gün olmalıdır.
e) Gebelik Döneminde Bakım
Gebelik ve emziklilik, doğurganlık çağındaki her kadın için doğal bir olaydır.
Bu dönemlerde anne ve bebek sağlığını etkileyen birçok etmen vardır. Bunlar; annenin yaşı (18 yaş altı veya 35 yaş üstü doğumlar), gebelik sayısı/çoğul gebelikler,
son iki gebelik arasındaki süre, kronik hastalıklar, ilaç kullanımı, genetik yapı ve en
önemlisi yeterli ve dengeli beslenmesidir.
34
Sağlıklı bir toplumun temelini sağlıklı nesiller oluşturmaktadır. Çocukların
sağlıklı olarak dünyaya gelmesi için ve gelişimleri için annelerin, gebe ve emziklilik döneminde; bebeğin gelişimi, anne sütünün yapımı/emzirme, besinlere olan
gereksinmelerinin artması ve buna bağlı olarak yeterli ve dengeli beslenmeleri ve
sağlıklarını korumaları konusunda bilinçlendirilmeleri gerekmektedir. Gebe kadının
beslenmesi ile anne karnındaki bebeğin sağlığı arasında önemli bir ilişki bulunmaktadır. Anne karnındaki bebeğin bedensel ve zihinsel olarak büyümesi ve gelişmesi
annenin gebeliği süresince yeterli ve dengeli beslenmesi ile mümkündür.
f) Gebelikte Beslenmenin Önemi
Besinler, yaşam ve büyüme için elzemdir. Vücudun gereksinimi kadar besin
ve besin öğelerinin alınmaması durumunda organizma normal büyüme ve gelişme
gösteremez. Hatta ölüme bile neden olabilir.
Sağlıklı olmanın temel koşullarından biri yeterli ve dengeli beslenmektir. Bebek anne karnında beslenirken annenin kaynaklarını kullanır. Bu nedenle gebelikte
doğru beslenme hem bebeğin iyi gelişmesi hem de annenin sağlığı açısından hayati önem taşır.
Gebelik dönemindeki beslenme,
bebeğin beyin gelişimi ve sağlığı açısından çok önemlidir. Türkiye’de her yıl
154.000 (yüz elli dört bin) bebeğin düşük doğum ağırlığı ile dünyaya gelmesinin nedenlerinden biri de gebe kadınlarda görülen beslenme bozukluklarıdır.
Gebelik döneminde gebe kadının enerji
ve besin öğeleri ihtiyacı artmaktadır.
Bu ihtiyaç zamanında ve yeterli miktarda karşılanmadığında bebek
büyümek ve gelişmek için anne dokularından ihtiyacını karşılar. Bunun sonucunda da annede çeşitli problemler ortaya
çıkar ve annenin enfeksiyonlara karşı direnci azalır.
Resim 01.07: Zamanından önce, erken doğum
(prematüre)
Gebelik döneminde annenin yetersiz ve dengesiz beslenmesi annede kansızlık, tansiyon problemleri, vücutta su tutulması, yorgunluk, diş kayıpları ve kemik
problemleri, bebeklerde ise ölü doğum, erken doğum, düşük ağırlıklı doğum, fiziksel ve zihinsel gelişim geriliği görülmesine yol açar.
Sağlıklı ve kaliteli bir gebelik dönemi geçirmek, gebeliğe özgü belirtileri yaşamamak ya da daha az yaşamak, bebeğinizin potansiyeli olan kiloya ulaşmasını ve
dünyaya yeterli besin depolarını oluşturmuş olarak gelmesini sağlamak, rahat bir
lohusalık dönemi geçirmek, lohusalıkta bebeğinize vereceğiniz sütünüzün kaliteli
olmasını sağlamak için gebelik öncesinden gelen beslenme alışkanlıkları gebelikte
tekrar gözden geçirilmelidir.
35
Gebenin yeterli ve dengeli beslenmesi, bebeğin fiziksel ve zihinsel gelişimi için çok önemlidir.
g) Gebelik Döneminde Görülen Sorunlar
Gebelikte yetersiz ve dengesiz beslenme; anne ve bebek sağlığını olumsuz
etkilemekte ve beslenmeye bağlı bazı sağlık sorunlarını ortaya çıkarmaktadır.
Bunlar:
1. Kansızlık (Anemi)
Resim 01.08: Kan hemoglobin (Hb) değerinin
normalin altına düşmesi olarak tanımlanan anemi
hamilelik dışında kadınlarda sıkça görülür.
Gebelikte artan demir gereksinmesinin karşılanamaması, kan
hacminin artması, sık doğumlar
(2 yıldan daha az aralıklar) ve düşüklerle demir depolarının azalmış
olması, besinlerle alınan demirin
(daha çok bitkisel kaynaklı demir)
vücutta kullanımının düşük olması
ve toprak, kâğıt, kireç gibi besin olmayan kaynakların yenmesi (pika)
kansızlığın başlıca nedenleridir.
Gebe kadınlarda kansızlık (anemi);
taşikardi, yorgunluk, baş dönmesi,
düşük doğum ağırlıklı bebek doğumu ve hatta bebek ölümlerine
neden olabilmektedir.
Gebe kadınlarda kansızlık (anemi); taşikardi, yorgunluk, baş dönmesi, düşük
doğum ağırlıklı bebek doğumu ve hatta bebek ölümlerine neden olabilmektedir.
Kansızlık(anemi)nin nedenleri nelerdir?
Gebe kadınlarda kansızlık (anemi)hangi sorunlara sebep olur?
Gebelik süresince annenin kan hacmindeki artışla birlikte hemoglobin miktarı azalmaktadır. Kanın bir bileşeni olan hemoglobinin yapımı için demir elzemdir.
Hemoglobin, gelişen bebeğe plasenta ile oksijen taşınmasında görev almaktadır.
Hemoglobin düzeyinin 11-12 g/dl olması sağlıklı bir doğum için yeterlidir.
Gebelikteki demir ihtiyacını karşılamak için besinlerle yeterli miktarda demir
alımı zor olabilir (demir kaynaklarından emilimin yetersizliği, demirden zengin besin
tüketiminin az olması). Bu nedenle, doktorunuz ve diyetisyeniniz demirden zengin
bir diyete (kırmızı et, kümes hayvanları, kuru baklagiller, tam tahıl ve zenginleştiril-
36
miş tahıl ürünleri gibi demirden zengin besinler) ek olarak demir ilaçları (supleman)
önerebilir.
Bu ilaçların aç karnına veya taze meyve suları ile birlikte alınması demirin vücutta kullanımını artırmaktadır. Ayrıca her öğünde sebze ve meyve gibi C vitamini
kaynağı besinlerin tüketilmesi, besinlerde bulunan demirin vücutta emilmesine yardımcı olur.
Yemeklerle birlikte çay ve kahve alımının demir emilimini azaltarak kansızlığa
neden olduğunu unutmayınız.
Gebelikte neden daha fazla demire gereksiniminiz var?
2. Ödem
Özellikle gebeliğin son üç ayında görülen ödem doğal bir olay olmasına karşın
ödemin vücuttaki miktarı ve yaygınlığı önemlidir. Tedavi edilmeyen preslemesi hem
anne hem de bebeğin yaşamını tehlikeye sokar ve bu durum gebeliğin sonlarına
doğru daha da tehlikeli olabilir.
3. Osteomalasia (kemik dokusu harabiyeti)
Gebelikte, kemik dokusunun yapımı ve sağlığı için gerekli olan kalsiyum, fosfor gibi minerallerin yetersiz tüketimi ve D vitamini kaynağı olan güneş ışınlarından
yeterli düzeyde yararlanamama, anne kemiklerinden kalsiyum, fosfor çekilmesine,
dolayısıyla kemiklerinin yumuşamasına ve kemik dokusunun bozulmasına (osteomalasia) neden olur. Gebelik süresince kemik yapısını oluşturan kalsiyumun yeterli
miktarda alımı, bebeğin iskelet yapısının gelişmesine ve annenin kemik kitlesinin
korunmasına yardımcıdır.
4. Gebelik zehirlenmesi (Toksemi)
Yetersiz beslenmenin de içinde bulunduğu birçok nedene bağlı olarak gebeliğin son döneminde, kan basıncının (hipertansiyon) artması, idrarla protein kaybı
sonucu el ve ayaklarda ağır ödemlerle ortaya çıkmaktadır. Plasenta dolaşımı iyi olmadığı için bebek iyi beslenemez, bebek ölümleri görülebilir. Kronik hastalığı olan
(böbrek, kalp hastası, diyabetik) gebelerde, ileri yaş (35 yaş üzeri) gebeliklerde, çok
ve sık aralıklı doğum yapan kadınlarda, sıklıkla ortaya çıkabilir.
5. Gebelikte Görülen Mide-Barsak Rahatsızlıkları
Gebelikteki hormonal değişikliklere bağlı olarak görülen mide-barsak rahatsızlıkları; sabah bulantıları, kabızlık, mide ekşimesi ve şişkinliktir. Bu rahatsızlıklar
beslenmenizde yapacağınız küçük değişikliklerle hafifletilebilir.
37
6. Bulantılar
Daha çok gebeliğin ilk üç ayında görülen bulantılar, hormonal değişikliklerin,
özellikle östrojen düzeylerindeki artış ile ortaya çıkmaktadır. Bazı gebeler için sabah bulantıları geçici iken bazıları için bu durum sürekli olabilir. Gebe kadınlarda
ağırlık ve su/elektrolit kaybına (dehidratasyon) neden olabilecek düzeyde ağır mide
bulantısı/aşırı kusma görülebilir. Beslenmenizde yapacağınız küçük değişikliklerle
bulantılarınızı hafifletebilirsiniz.
7. Kabızlık
Gebelikte oluşan hormonal değişiklikler, barsak kaslarınızın gevşemesine ve
barsak hareketlerinizin yavaşlamasına neden olur. Bu durum, kabızlığın oluşması ile
sonuçlanabilir. Kullanılan demir suplemanları(destekleri), kabızlığı daha da ağırlaştırabilmektedir. Kabızlığı beslenmenizde yapacağınız değişikliklerle önleyebilir veya
hafifletebilirsiniz.
8. Mide Yanması/Ekşimesi
Daha çok gebeliğin son üç ayında görülen mide ekşimesi, bebeğin sindirim
organları üzerine baskıda bulunması sonucu oluşmaktadır.
9. Aşerme
Gebelik döneminde hormonal değişikliklerle ortaya çıkan aşerme; bazı besinlere karşı şiddetli bir istek veya aşırı bir isteksizlik (tiksinti) durumu olarak tanımlanmaktadır. Tat değişiklikleri genellikle hormonal değişimlerin bir sonucu olup çoğunlukla gebeliğin ilk ayından sonra (veya nadiren doğumdan sonra ) düzelmektedir.
Besin alımında çok fazla isteksizlik ve buna bağlı olarak bazı besin gruplarının yetersiz tüketimi dışında aşerme durumu zararsızdır.
10. Gebelik ve Diyabet ( Gestasyonel diyabet)
Ailesinde diyabet geçmişi olan, şişman, daha önceden sorunlu gebelik geçirmiş, 35 yaş sonrası gebe kadınlarda diyabet görülme riski daha fazladır. Bir önlem
olması açısından çoğu gebe kadının rutin olarak gestasyonel diyabet testi yaptırması erken müdahale açısından önemlidir. Gebelik süresince görülen diyabet, kan
basıncını yükselmesine (hipertansiyon) ve iri bebek (doğumda güçlük yaratacak derecede 4500 gramın üzerinde) doğmasına, bebekte ve annede bazı sorunlara neden
olmaktadır. Bu nedenle gestasyonel diyabet tanısı ve doğru tedavi yöntemi önemlidir. Diyetisyen tarafından kan şeker düzeyini kontrol altına alabilecek bir beslenme
programı tedavinin temelini oluşturmaktadır. Gestasyonel diyabet, çoğunlukla doğumdan sonra geçen bir durumdur.
Gebelik döneminde görülen sorunlar nelerdir?
38
h) Lohusalık Dönemi
Doğum eylemi bittikten sonra plasenta ve zarlarının ayrılmasından sonraki
dönemdir. 6-8 (42 gün)haftayı kapsar. Bu dönemin sonunda gebelikte oluşan tüm
değişiklikler gebelik öncesine döner. Bu dönemde anne ve bebeğin hastalıklardan
korunması için özenli bir bakım gereksinimi vardır.
Emziklilik döneminde meme başı çatlakların, meme iltihabı, tıkanma gibi
sorunlarla karşılaşılabilir. Düzenli emzirmek, sütün boşalmasını sağlamak genelde
sorunların kendiliğinden kaybolmasını sağlar. Ciddi durumlarda ise hekimin uyanlarına uyulmalıdır. Sıkça karşılaşılan meme başı çatlaklarında emzirmeden önce kaynatılıp soğutulmuş suyla meme başlarını silmek yararlı olacaktır. Genelde anne sütü
çatlamayı önleyecek yumuşaklığı sağlar.
Bazen de meme başı çatlaklarından giren bakteriler iltihaplara yol açabilir. Memenin bir bölümü kızarır, sert ve sıcaktır. Hekim önerisi olmadan göğüslere merhem
sürülmemelidir.
Doğum sırasında kullanılan aletlerin temiz olmaması, doğum sonrasında temizlik kurallarına dikkat edilmemesi doğum yolu ya da rahimde enfeksiyonlara neden olabilir. Lohusa humması (al basması) olarak bilinen mikrobik hastalık sırasında
yüksek ateş, karın ağrısı, bulantı, kusma gibi belirtiler görülür. Şok ve ölüme yol açabileceğinden hekime başvurulmalıdır.
Lohusa hummasının, halk arasında uygulanan kurdele bağlama, şerbet içirme
gibi inanışlarla düzelmeyeceği bilinmelidir.
Lohusalık ve emziklilik döneminde anne yeterli ve dengeli beslenmeli, bol su
içmelidir. Lohusalığın ilk günlerinde anneye su vermemek yanlış bir alışkanlıktır.
i) Doğum Sonrası Hijyen
*Eller sık yıkanmalıdır
*Dikişlere pansuman için (baticon solüsyonu) ilaçlı su kullanılır. Temizlik önden arkaya doğru tuvalet kâğıdı ile yapılmalıdır.
*Kullanılan pedler emici, yumuşak, temiz, renksiz ve kokusuz olmalıdır.
*Pedler sık sık değiştirilmeli pamuklu iç çamaşırı tercih edilmelidir.
*Dikişli doğumlarda ilk birkaç gün bölgede şişlik, gerginlik ve rahatsızlık olabilir, oturmada güçlük yaşanabilir. Dikiş ipleri alınmaz, kendiliğinden düşer.
Temiz tutulduğunda yara 1-2 hafta içinde iyileşir.
39
k) Beslenme
*Her tür besinden yeterince ve öğün atlanmadan alınmalıdır.
*Unlu, yağlı ve kızartma türü besinlerden kaçınmalıdır. Sulu gıdalara ağırlık
verilmelidir.
*Sigara, alkol gibi maddeler kullanılmamalı, çay ve kahve tüketmekten kaçınmalıdır.
*Acılı, eksili, baharatlı ve gaz yapıcı gıdalar sütle bebeğe geçeceği düşünülerek dikkatli olunmalıdır.
l) Kan Uyuşmazlığı
Kan uyuşmazlığı anne ile karnındaki bebeği arasında söz konusu olabilen normal dışı bir durumdur. Kan uyuşmazlığını anlatmaya başlamadan önce kan proteinlerinden kısaca bahsetmek faydalı olacaktır. Kanımızda oksijen taşımakla görevli
olan eritrositlerin (alyuvar) üzerindeki proteinler esas alındığında A, B, AB ve 0 kan
grubu olmak üzere 4 ana kan grubu ve bir de D proteini (Rh)tanımlanır. Rh faktörü
Rhesus (rezüs) maymununun kanındaki antikorların var olup olmaması anlamına
gelir. D proteini mevcutsa Rh(+), D proteini yoksa Rh(-) olarak belirtilir. Rh(-) bir hasta
için D proteini vücudun bağışıklık sistemi için tamamen yabancı bir maddedir.
Kan uyuşmazlığı açısından kendisi Rh(-) kan grubu, eşi ise Rh(+) kan grubuna
sahip olan anne adaylarının dikkatli olması gerekir. Anne ve eşi Rh(-) kan grubuna
sahipse genetik olarak bebekleri Rh(+) kan grubuna sahip olamaz. Anne Rh(-), eşi
Rh(+) olduğu durumlarda doğacak bebeğin kan grubu Rh(-) veya Rh(+) olabilir. Bu
yüzden bu konuda uyanık olunmalı doğan bebeğin hemen kan grubu araştırılmalıdır. Anne Rh(-), bebek Rh(-) olduğunda kan uyuşmazlığı yoktur. Anneye anti D immun globulin verilmesi gerekmez.
1.8 ÇOK VE KISA ARALIKLARLA YAPILAN DOĞUMLARIN
ANNE, ÇOCUK VE TOPLUM SAĞLIĞI ÜZERİNDEKİ
ETKİLERİ
Doğum öncesi ya da sonrası her dönemde ana-çocuk sağlığını etkileyen risklerin bir kısmı önceden fark edilip önlenebilir. Örneğin, annenin çok sık aralarla doğum yapmaması ya da istediğinden fazla sayıda çocuk sahibi olmaması için gebelikten korunma yöntemlerinden yararlanması sağlanabilir.
Doğumun bilgili ve deneyimli bir sağlık personeli tarafından yaptırılması ile
hem annenin yaşamı tehlikeye girmez hem de bebeğin enfeksiyon alması, doğumda oksijensiz kalıp zekâsının etkilenmesi gibi risklerle karşılaşılmaz.
İki yıldan kısa aralıklarda ve çok sayıda doğum yapan kadınlarda; gebelik,
düşük ve doğuma bağlı anne ölümleri artar. Üreme sistemi hastalıkları görülebilir.
Çocuk sayısının ailenin bakabileceğinden fazla olması nedeniyle istenmeyen gebelikleri sonlandırmaya yönelik olarak düşük ve kürtaj sayısı artar. Gebelik, annenin
40
vücudunda birtakım değişikliklerin olduğu ve bazı besin maddelerinin tüketildiği
bir dönemdir. Çok ve kısa aralıklarla doğum yapan kadınlarda kansızlık ve beslenme
bozuklukları ortaya çıkar. Sadece beden sağlığı etkilenmez. Gebe kalma korkusu,
sorumluluklarla baş etme zorluğu gibi nedenlerle annenin ruh sağlığı bozulabilir.
Bu durum aile hayatını da olumsuz etkiler.
Çok ve kısa aralıklarla yapılan doğumların anne ve çocuklar üzerindeki olumsuz etkileri toplumun geneline de yansır. Toplumda hasta anne ve çocuk sayısı artar.
Hızlı nüfus artışı, işsizliğe ve beslenme, konut, eğitim gibi alanlarda yetersizliğe yol
açar.
1.9 ANNE SÜTÜNÜN ÖNEMİ
a) Süt Çocuğunun Sindirim Sistemi Özellikleri
Ağız; çiğneme ve tükürük içindeki enzimlerle karışarak besinlerin sindiriminin
başlangıç yeridir. Oysa yeni doğanda ilk 4 ay ağızda sadece emme ve yutma işlevi
gelişmiştir. Ayrıca; tükürük içindeki amilaz enzimi de yetişkinin 1/4’ü kadardır. Bu
nedenlerle yeni doğanda ilk 4 ayda ağız sindiriminden söz edilemez.
Çocuk büyüdükçe (4-6 ayda) ağzında hafif pütürlü besinleri çevirebilir, 6-12
ayda ise çiğneme işlevi gelişir. Mide duvarının besinleri kavrama hareketi zayıftır. Bu
nedenle biberonla hızlı emme kusmaya neden olur. Midenin peristaltik ve boşalma
işlevleri de zayıftır.
b) Anne Sütünün Önemi
Doğum sonrasında anneye bebek bakımı konusunda bilgi verilmesi,
anne sütünün bebek için öneminin anlatılması ve ilk 4-6 ay bebeğe anne
sütü dışında hiçbir şey verilmemesinin sağlanmasıyla bebeğin sağlığı da
büyük oranda korunmuş olur.
Bebekler doğar doğmaz emzirilmelidir ve en az bir yıl anne sütüyle beslenmelidir. Çünkü anne sütü bebeğin en iyi besin kaynağıdır. İnek sütü ile anne sütünün besleyici değeri karşılaştırıldığında yağ oranı itibarıyla fazla bir fark olmadığı
görülür. Elzem yağ asitleri bakımından ise anne sütü inek sütünden 5 kat daha zengindir. Anne sütü önemli bazı amino asitler içerir. İnek sütünden daha fazla laktoz
bulundurdu¬ğundan daha tatlıdır.
Bol antikor içerir. Ağız ya da kolostrum adı verilen, doğumdan sonra gelen ilk
süt antikor bakımından çok zengindir ve mutlaka bebeğe verilmelidir. Her zaman
hazır ve temiz olan anne sütü aynı zamanda ekonomiktir. Pişirilmesi ya da ısıtılması gerekmez. Bebeği alerjik reaksiyonlardan ve bağırsak enfeksiyonlarından korur.
Emzirme anne ile bebek arasında duygusal bir bağ oluşturur. Emzirme doğumun
41
hemen ardından bebek her ağladığında daha sonra 3-4 saatte bir olmalıdır.
Anne sütü yeterli ise bebeğin idrarı düzenli, uykusu sakin ve iyi, gelişmesi normaldir. Annenin iyi beslenmesi, stresten uzak durması ve bol sıvı alması süt salgısını
artırır. Buna karşın doğru emzirme tekniğini bilmemek süt salgısını azaltır, bebeğin
az emmesine ve gelişiminin yavaş olmasına yol açar. Gelişim geriliğinden dolayı bebeğin ek gıdalara geçişi gecikir.
Doğru emzirme tekniğinde anne, sırtını rahatça dayayabileceği bir yere oturmalıdır. Anne normal durumlarda her emzirmeden önce meme başını yıkamalıdır.
Bebeğin ağzında pamukçuk oluşmuşsa meme başı karbonatlı suyla temizlenmelidir.
Bebek kucakta, baş kısmı biraz yüksekte ve hafif eğimli olarak tutulmalıdır. Memenin baş tarafı işaret parmağı ile orta parmak arasında tutulmalı, çevresindeki renkli
bölgenin bir kısmı da bebeğin ağzına verilmelidir. Böylece emme sırasında süt salgılanmasını sağlayan sinir uçları uyarılır.
Emzirme doğumun hemen ardından bebek her ağladığında daha
sonra kaç saate bir olmalıdır?
Resim 01.09: Doğru emzirme tekniği
Emzirme 15-20 dakika kadar sürmelidir. Her bir meme için onar dakika ayrılmalıdır. Bebek emme sırasında sütle birlikte hava da yuta
Eğer yutulan hava emzirmeden sonra çıkarılmazsa karın ağrısına ve kusmaya
yol açar. Bunun için gazı çıkaracak kişi omzuna temiz bir bez koyar. Bebeği kolu ile
tutar ve başını omzuna yaslar. Bir eliyle bebeğin sırtına hafifçe vurup, sıvazlayarak
geğirmesini sağlar. Bu şekilde bebeğin gazı çıkarılmış olur.
Anne sütünün bebeğin gelişimine katkıları nelerdir?
42
1.10 D VİTAMİNİ VE GÜNEŞ IŞINLARI
D vitamini, kalsiyumun kemiklere taşınmasını sağlar. Ancak vücuda
alınan D vitamini vücutta güneş ışınlarıyla aktifleşir.
Özellikle bebeklerin, sağlıklı kemik gelişiminin sağlanması için ışınların dik
gelmediği saatlerde direkt tenine gelecek şekilde gümüşlendirilmesi gereklidir. Bu
sırada bebeklere şapka veya güneş gözlüğü takılmalıdır. Bu nedenle besin ögelerine
olan ihtiyaçları yetişkinlere göre daha fazladır. Anne sütü 6. aydan sonra bebeğin
beslenmesinde yetersiz kalır. Bu nedenle 6. aydan sonra ek gıdalara başlanır. Ek besinler bebeğe azar azar ve vücudunun tepkileri gözlenerek verilmelidir.
Hiçbir ek gıda anne sütünün yerini tutamayacağından zorunlu sebeplerle
anne sütü verilemediğinde çocuğun nasıl beslenmesi gerektiği konusunda sağlık
personelinden yardım alınmalıdır.
1.11 AŞI YAPTIRILMASI
Çocukluk dönemi hastalıklarını önlemek için aşı yaptırılmalıdır. Aşı, birtakım
hastalıklara karşı organizmada bağışıklık sağlamak için yapılır. Vücuda verilen bu
eriyik, hastalığın ölü ya da zayıflatılmış mikrobuyla veya bunun toksiniyle hazırlanır.
Aşılama sonrasında vücut bağışıklık kazanır. Aşısı yapılan hastalık etkeniyle karşılaştığında onu tanıyarak hastalık yapmasını engeller. Bağışıklık, hastalığı geçirerek de
kazanılabilir.
Günümüzde birçok bulaşıcı hastalığa karşı aşı üretilmiştir. Difteri, boğmaca,
tetanos, kızamık, çocuk felci ve verem bunlardan bazılarıdır. Bu aşılar ülkemizde
Sağlık Bakanlığınca düzenli, zorunlu ve ücretsiz olarak yapılmaktadır.
Çocukların Güvenli Aşılanması İçin Anne-Babaların Dikkat Etmesi Gereken
Önemli Noktalar
Sağlık Bakanlığı aşı takvimi dışında, hekim önerisi ile yapılacak aşılar eczaneden alınıp, aşıyı uygulayacak sağlık personeline buz aküsü bulunan bir kapta
ulaştırılmalıdır. Çocuklar, aşı ile korunulabilen hastalık geçirmiş olsalar bile Sağlık
Bakanlığı aşı takvimine uygun olarak mutlaka aşılanmalıdır. Gebelere tetanos aşısı
(gebeliğin 4. ayında 1. aşı, birinci aşıdan en az 4 hafta sonra 2. aşı, ikinci aşıdan 6 ay
sonra 3. aşı) yaptırılmalıdır.
Çocukların tüm aşılarının kaydedildiği aşı kartı (okul aşıları dâhil) velileri tarafından saklanmalı, gerektiğinde sağlık personeline bilgi verilmelidir.
43
Tablo 01.01: Aşı Takvimi
Günümüzde birçok bulaşıcı hastalığa karşı aşı üretilmiştir. Difteri, boğmaca,
tetanos, kızamık, çocuk felci ve verem bunlardan bazılarıdır. Bu aşılar ülkemizde
Sağlık Bakanlığınca düzenli, zorunlu ve ücretsiz olarak yapılmaktadır.
44
ÖZET
Çağdaş toplumlar aileye ve kadına her zaman önem vermişler ve bu hususta
gerekli düzenlemeleri yapmışlardır.
Fakat Medenî Kanun’un kabulünden bugüne kadar geçen süre içinde toplumdaki gelişmeler ve değişmeler karşısında bazı hükümler zamanla eskimiş ve ihtiyaçlara cevap veremez hale gelmiştir. Bu nedenle, Medenî Kanun’un pek çok yerinde olduğu gibi aile hukuku alanında da bazı değişiklikler yapma zarureti ortaya çıkmıştır.
Her anne baba, en azından 18 yaşına gelene kadar çocuğuyla ilgili bazı sorumluluklara sahiptir. Çocuğa ihtiyaç duyduğu desteği verebilmek için, onun yaşam
boyu içinden geçtiği gelişim dönemlerini ve bu dönemlerin özelliklerini iyi bilmek
son derece önemlidir.
Temel sağlık hizmetlerinden birisi olan aile planlaması hizmetleri, ailelerin
kendi koşulları ve tercihleri için en uygun aile planlaması yöntemini seçebilmelerini
sağlayacak bilgiye sahip olmalarını sağlamayı amaçlar.
Gebelikten korunmak için herhangi bir yöntem kullanmadan cinsel ilişkide
bulunan kadınların % 80-90’ı bir yıl içinde gebe kalır. Bu nedenle eğer bir süre ya da
bundan sonra hiç bebek istenmiyorsa mutlaka etkili bir gebelikten korunma yöntemi kullanılmalıdır.
Erkeklerin üreme sisteminde sperm adı verilen üreme hücresi, kadınların üreme sisteminde ise yumurta adı verilen üreme hücresi oluşturulur.
Kadın üreme organında yumurta ile spermin birleşmesine döllenme denir.
Döllenme ile başlayan ve bebeğin doğumuna kadar geçen süre gebelik adını alır.
dönemdir. 6-8 (42 gün)haftayı kapsar.
dönemdir. 6-8 (42 gün)haftayı kapsar. Bu dönemin sonunda gebelikte oluşan tüm
değişiklikler gebelik öncesine döner. Bu dönemde anne ve bebeğin hastalıklardan
korunması için özenli bir bakım gereksinimi vardır.
Emziklilik döneminde meme başı çatlakların, meme iltihabı, tıkanma gibi
sorunlarla karşılaşılabilir. Düzenli emzirmek, sütün boşalmasını sağlamak genelde
sorunların kendiliğinden kaybolmasını sağlar. Ciddi durumlarda ise hekimin uyanlarına uyulmalıdır. Sıkça karşılaşılan meme başı çatlaklarında emzirmeden önce kay-
45
natılıp soğutulmuş suyla meme başlarını silmek yararlı olacaktır. Genelde anne sütü
çatlamayı önleyecek yumuşaklığı sağlar.
Bebekler doğar doğmaz emzirilmelidir ve en az bir yıl anne sütüyle beslenmelidir. Çünkü anne sütü bebeğin en iyi besin kaynağıdır. İnek sütü ile anne sütünün
besleyici değeri karşılaştırıldığında yağ oranı itibarıyla fazla bir fark olmadığı görülür.
D vitamini, kalsiyumun kemiklere taşınmasını sağlar. Ancak vücuda alınan D
vitamini vücutta güneş ışınlarıyla aktifleşir. Özellikle bebeklerin, sağlıklı kemik gelişiminin sağlanması için ışınların dik gelmediği saatlerde direkt tenine gelecek şekilde gümüşlendirilmesi gereklidir.
46
DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Güçlü ve sağlıklı ailelerin en önemli özelliklerinden biri nedir?
A. Sağlıklı iletişim
B. Beslenme
C. ağlık
D.Psikolojik bağımlılık
2.
Her anne baba, en azından kaç yaşına gelene kadar çocuğuyla ilgili bazı sorumluluklara sahiptir?
A. 16
B. 17
C. 18
D.19
3.
Temel sağlık hizmetlerinden birisi olan …….. ………. ailelerin kendi koşulları
ve tercihleri için en uygun aile planlaması yöntemini seçebilmelerini sağlayacak bilgiye sahip olmalarını sağlamayı amaçlar.
A. Çoğul gebelik
B. Aile planlaması
C. Aile hekimliği
D.Geleneksel yöntemler
4.
Bebekler doğar doğmaz emzirilmelidir ve ne kadar süre anne sütüyle beslenmelidir?
A. 3 ay
B. 6 ay
C. 9 ay
D.1 yıl
5.
Vücuda alınan D vitamini vücutta ……… ………. İle aktifleşir.
Yukarıdaki noktalı yerlere hangi ifade gelmelidir
A. Vitamin Hapı
B. Güneş ışığı
C. Vitamin Şurubu
D.Aşı ile
47
2. ÜNİTE
HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL
KAVRAM VE İLKELER
Bilindiği gibi yaşam standardının yükselmesi ve sağlık hizmetlerinin yaygınlaşması, modernleşmesi sayesinde ortalama ömür artmaktadır. 65 yaş üzerindeki
bireylerin artışı ile beraber bu yaş grubunda bazı hastalıklar daha sık görülmektedir.
Sizce ölümcül bir hastalık olarak tarif edilen kanser, erken evrede teşhis
edildiğinde tedavi başarısı yüksek midir?
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda:
I. KANSERDE ERKEN TANI
II. KANSERDEN KORUNMA YOLLARI
III. ŞEKER(DİYABET) HASTALARININ UYMASI GEREKEN KURALLAR
IV. KALP VE DAMAR HASTALIKLARI
1. Nedenleri Ve Türleri
V. AKDENİZ ANEMİSİ (TALASEMİA), AKDENİZ ATEŞİ VE HEMOFİLİ
1. Akdeniz anemisi (Talasemi)
2. Akdeniz Ateşi
3. Hemofili
VI. KRONİK AKCİĞER HASTALIKLARI
1. Kronik Akciğer Hastalığı ve Belirtileri
2. Astım, Nedenleri ve Tedavisi
VII. BULAŞICI HASTALIKLAR
VIII. BULAŞICI HASTALIKLARIN BULAŞMA YOLLARI
1. Kaynağa Yönelik Önlemler
2. Bulaşma Yollarına Yönelik Önlemler
3. Sağlam Kişiye Yönelik Önlemler
IX. SU VE BESİNLERLE BULAŞAN HASTALIKLAR
X. SOLUNUM YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR
XI. TEMAS YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR
XII. VEKTÖRLERLE BULAŞAN HASTALIKLAR
XIII. HAYVANLARDAN İNSANLARA BULAŞAN HASTALIKLAR
XIV. CİNSEL YOLLA BULAŞAN HASTALIKLAR
XV. AKILCI İLAÇ KULLANIMI
XVI. VÜCUT SICAKLIĞININ ÖLÇÜMÜ
XVII. EVDE HASTA BAKIMI
50
ANAHTAR KAVRAMLAR
Diyabet
Kanser
Rafine
besinlerin
Talasemi majör
Kolesterol
Akdeniz ateşi
KOAH
Astım
Vektörler
Nezle
Frengi
Bel soğukluğu
AIDS
Hepatit B
Hipertansiyon
Hemofili
51
2 HASTALIKLARLA İLGİLİ TEMEL KAVRAM VE İLKELER
2.1 KANSERDE ERKEN TANI
Ölümcül bir hastalık olarak tarif edilen kanser, erken evrede teşhis edildiğinde tedavi başarısı çok yüksektir. Günümüzde özellikle bazı kanser
türlerinde erken teşhis ile hastaların önemli bir kısmı tamamen iyileşmektedir.
Bu nedenle pek çok kanser uzmanı hep şu slogan dillendirir: “Kanserden korkma, geç kalmaktan kork!”
Kanseri erken fark etmek önemlidir.
Kanser ne kadar erken fark edilirse tedavi edilme ihtimali de o kadar artar.
Resim 02.01: Erken teşhis hayat kurtarır.
önemli oranda arttırmaktadır.
Bu nedenle kanser belirtilerinin
bilinmesi ve zamanında fark edilerek
hekime gidilmesi tedavi başarısını
Pek çok kanser türünün belirtileri çok açıktır ve dikkatli bir değerlendirme ile
kişilerin kendileri tarafından bile kolayca tahmin edilebilir. Özellikle belli risk faktörlerine sahip olanlar (ailesinde kanser hastası olanlar, sigara içenler, elli yaşını geçmiş
olanlar vs), bazı temel belirtileri iyi öğrenerek ve düzenli kontrole giderek erken dönemde hastalıklarını tespit edebilir ve çok başarılı bir tedavi süreci yaşayabilirler.
Erken teşhis kanserde neden önemlidir?
a) Kanser, Türleri ve Nedenleri
Kanser, vücuttaki dokulardan birine ait bir veya birkaç hücrenin normal özelliklerinin dışında bir değişim göstermesi ve kontrolsüz çoğalması ile meydana gelen, genellikle tümör (ur) oluşmasına yol açan, çağımızın en önemli hastalıklarından
biridir.
Vücutta çeşitli doku ve organlarda meydana gelebilen tümörler yani urlar iyi
huylu (selim) ve kötü huylu (habis) olmak üzere iki türlüdür. Kötü huylu tümörlerin
epitel dokuda gelişen türlerine kanser, bağ dokusunda gelişen türlerine ise sarkom
adı verilmektedir.
İnsanlarda en çok görülen kanser türleri erkeklerde akciğer, mide ve bağırsak;
kadınlarda meme ve rahim kanserleridir. Çocuklarda ve gençlerde ise en çok kan,
52
böbrek ve kemik kanserine rastlanır.
Kanser hemen her yaşta görülmesine rağmen en çok 40 yaşın üzerinde rastlanılmaktadır. Kişi yaşlandıkça kansere yakalanma ihtimali artmaktadır. Kanser çok
eski çağlardan beri bilinmekte ise de 20. yüzyılda dikkatleri üzerine çekmiş ve çağımız insanlarının en çok çekindiği bir hastalık olmuştur.
Kanserin sebebi henüz kesin olarak bilinmemektedir. Kanser hastalığı için iki
grup risk faktörü vardır. Bu risk faktörlerinden biri kişiseldir. Kişisel risk faktörü insanların yaşam şekillerine, yaşa, cinsiyete ve aile öykülerine bağlı olarak değişmektedir.
Diğer risk grubu ise çevresel faktörlerdir.
Kanserin oluşmasında çeşitli nedenler vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:
*“Sağlığa Zararlı Alışkanlıklar” ünitesinde de belirtildiği gibi sigara ve alkol kullanımı
*Uzun süreli ve güneş ışınlarının çok etkili olduğu saatlerde güneş altında kalma
*Aşırı dozda röntgen ışınına maruz kalma
*Bazı kimyasal maddelerin (katran, benzin, boya maddeleri, asbest vb.) bulunduğu çalışma ortamı
*Bazı virüslerin vücuda girmesi
*Hava kirliliği
*Radyasyona maruz kalma
*Kötü beslenme alışkanlığı
b) Kanserin Belirtileri ve Erken Tanının Önemi
Kanserin belirti ve bulguları köken aldığı doku ve organlara göre değişmektedir. Hatta bazen hiç belirti ve bulgu vermemekte, kontrol amaçlı muayenelerde
kanser tanısı konulabilmektedir.
Kanser belirtilerinden bazıları şunlardır:
*•Uzun süre iyileşmeyen yaralar
*•Rahim ve makattan gelen normal olmayan bir kanama veya akıntı
*•Memede veya vücudun herhangi bir yerinde ortaya çıkan şişlik ve sertlikler
*•Uzun süreli ses kısıklığı ve öksürük
*•Yutkunma güçlüğü ve hazımsızlık
*•Büyük ve küçük tuvalet ihtiyacındaki değişiklikler
*•Ben ve siğillerde meydana gelen büyüme, kanama, renk değişikliği ve yara
oluşması
Bu değişiklik ve belirtiler görüldüğünde hemen bir doktora başvurulmalı, ihmal edilmemelidir. Bu hastalıkta öncelikle korkmamayı öğrenmek gerekmektedir.
53
Korku, hekime gitmeyi önler ve hastalığın iyileştirilmesini engeller. Hastalığın belirtilerini yorumlamak yalnızca hekimlerin görevidir.
Kanser belirtilerinden herhangi biri hissedildiğinde zaman kaybedilmeden
hekime başvurmak şarttır. Hiç rahatsızlık duyulmasa bile yılda bir kez mutlaka genel
kontrolden geçilmelidir. Kanserin tedavi edilebilir bir hastalık olduğu unutulmamalıdır. İyileşme oranı kanserin erken teşhisi ile doğru orantılıdır. Kanserde erken tanı
hayat kurtarır.
Kanserde erken tanı;
*Tedavi şansını artırır.
*Tedaviyi kolaylaştırır.
*Tedavi giderlerini azaltır.
*Doku ve organ kaybını önler.
*Sakatlık bırakmaz.
Günümüzde milyonlarca insan kanserli ya da kanseri tedavi edilmiş olarak yaşamaktadır. Kanser tanısı ne kadar erken konursa tedavisine de o kadar erken başlanır ve iyileşme şansı yüksek olur.
Kanserde erken başvuru gerektiren belirtiler nelerdir?
2.2 KANSERDEN KORUNMA YOLLARI
dır:
Kanserden korunmaya yönelik alınması gereken önlemlerden bazıları şunlar*“Sağlığın Geliştirilmesi ve Korunması” ünitesinde de belirtildiği gibi günlük
fiziksel aktiviteler artırılarak enerji alımına dikkat edilmeli, vücut ağırlığı ideal
kilo aralığı içinde sabit tutulmalıdır.
*Haftada 3 gün en az 30 dakika yürüyüş, yüzme, bisiklete binme, step gibi
egzersizler yapılmalı ve bu etkinlikler yaşam boyu sürdürülmelidir.
*Yeterli ve dengeli beslenilmeli ve besin çeşitliliğine dikkat edilmelidir.
*Yağ tüketimi azaltılmalı, yağlı etlerden mümkün olduğunca uzak durulmalıdır. Alınan yağların, toplam günlük kalorinin % 30’unu geçmemesine dikkat
edilmelidir. Doymamış yağ asidi içeren yağlar (soya, zeytinyağı, mısırözü, ayçiçeği ve bir balık yağı olan omega-3) tercih edilmelidir.
*Fazla yağlı kırmızı etler yerine tavuk ve balıketi tercih edilmelidir.
*Aşırı tuzdan kaçınılmalı, günlük tuz tüketimi 5-6 gramı geçmemelidir.
*Günlük 25-30 gram posa (tam tahıl ürünleri, meyve, sebze, kuru baklagiller,
yağlı tohumlar) tüketilmelidir.
*Günde en az 3-5 porsiyon sebze ve meyve, koyu yeşil yapraklı ve sarı renkli
54
sebzeler tüketmeye özen gösterilmelidir. Brüksel lahanası, brokoli, karnabahar ve lahana tüketilmeye çalışılmalıdır.
*Sarımsak ve soğan çiğ olarak tüketilmelidir.
*Ekmeğin kepekli olanı tercih edilmelidir.
*Kalsiyum bakımından zengin olan gıdalardan az yağlı olanlar tercih edilmeli,
günde 2-3 bardak yağı azaltılmış süt veya süt ürünleri tüketilmelidir.
*A, C, D, E vitaminleri, ribloflavin, tiamin, folik asit, pantotenik asit ile çinko,
iyot, kalsiyum, demir, selenyum ve molibden gibi mineraller içeren gıdalardan yeterli miktarda alınmalıdır.
*Kimyasal koruyuculu hazır yiyecekler yerine doğal besinlerle beslenme tercih edilmeli, besinlerin saklama koşullarına dikkat edilmelidir.
*Yiyecekleri hazırlarken kızartma, kavurma, tütsüleme yerine ızgara, fırında
buğulama, haşlama gibi pişirme yöntemleri kullanılmalıdır.
*Mutlaka kızartma yöntemi gerekiyorsa 150 derecenin altında ve çok az yağ
kullanılarak yapılmalıdır.
*Alkol kullanılmamalıdır.
*Tütün ve tütün ürünleri kullanılmamalı, sigara içilen ortamlardan uzak durulmalıdır.
*Sebze ve meyveler çok iyi yıkanmalıdır.
*Şişmanlamamaya yönelik tedbirler alınmalıdır.
*Güneşten korunmalıdır.
*Çevre temizliğine özen gösterilmelidir.
2.3 ŞEKER (DİYABET) HASTALARININ UYMASI GEREKEN
KURALLAR
*Rutin olarak kontrollerini yaptırmalı ve insülin iğnesini düzenli olarak kullanmalı ayrıca verilen diyete uymalıdırlar.
*Yılda en az bir kez göz ve böbrek muayenesi, 6 ayda bir diş muayenesini yaptırmalıdırlar.
*Ayaklarını her gün ılık su ile yıkamalı ve kurulamalıdırlar.
*Cilt kuruluğu sebebiyle nemlendirici krem kullanmalıdırlar.
*Çıplak ayakla dolaşmamalı, yaz mevsiminde de çorap giymeli, çorap seçiminde pamuklu olanları tercih etmeli, bacağı sıkmayan ve iz bırakamayan çoraplar giymelidirler.
*Ayaklarında nasır oluşumu başladığında mutlaka cildiyeye gitmeli ve tedavi
olmalıdırlar.
*Ayağa tam oturan, ayağı sıkmayan ve vurmayan ayakkabılar tercih etmelidirler.
55
*Sigara ve alkol kullanmamalı, stres ve sıkıntıdan uzak durmalıdırlar.
Şeker hastalarının uymaları gereken kurallar nelerdir?
Şeker takibini düzenli olarak yapmalıdırlar.
Yanlarında diyabet olduklarına ilişkin kart taşımalıdırlar. Bu kartta acil durumlarda iletişime geçilecek kişilerin telefon numaraları bulunmalıdır
Şeker hastalarının yaşam kalitesini artırmak için neler yapmak gerekir?
Gerekli kontroller yapıldıktan sonra hekim tarafından önerilen egzersiz hem
sağlıklı bir yaşam hem de şekerin daha dengeli olmasını sağlar.
Egzersiz yapmak şeker hastalarının yaşam kalitesini artırmada çok
etkilidir. Diyabet hastalarında egzersiz çok önemlidir. Bu hastalar şeker
oranını dengede tutmak, hızlı şeker düşmesi veya yükselmesini önlemek,
kilo alımı ya da kaybını önlemek ve ideal kiloya ulaşmak için egzersiz yapmalıdırlar.
Diyabet hastaları ev dışına tek başlarına çıkıyorlarsa üzerlerinde diyabet tipinin
(tip 1 veya tip 2) ve acil durumlarda iletişime geçilecek kişilerin telefon numaralarının
yazılı olduğu bir kart bulundurmalıdırlar. Bu
durum diyabet hastası rahatsızlanırsa (şekerin düşmesi veya yükselmesi) tedavisinin
daha çabuk yapılmasını sağlar.
Resim 02.02: BBelli zamanlarda kan
şekerinin ölçülmesi bu hastalığın teşhisini
kolaylaştırmaktadır
Diyabet hastalığında erken teşhis çok
önemlidir. Belli zamanlarda kan şekerinin
ölçülmesi bu hastalığın teşhisini kolaylaştırmaktadır
Belli zamanlarda kan şekerinin ölçülmesi bu hastalığın teşhisini neden
kolaylaştırmaktadır?
56
2.4 KALP VE DAMAR HASTALIKLARI
Bilindiği gibi yaşam standardının yükselmesi ve sağlık hizmetlerinin
yaygınlaşması, modernleşmesi sayesinde ortalama ömür artmaktadır.
65 yaş üzerindeki bireylerin artışı ile beraber bu yaş grubunda bazı hastalıklar
daha sık görülmektedir. Bu yaş grubundakilerin en sık ölüm ve hastaneye yatış nedenleri kalp ve damar hastalıklarıdır. Bu nedenle önümüzdeki yıllarda kalp ve damar
hastalıkları yaşlı popülasyonun artması nedeniyle daha sık görülür hale gelecektir.
Hastalıklar oluşmadan oluşmasını geciktirmek koruyucu hekimlik olarak adlandırılmaktadır ve hastalık oluşumu için risk oluşturan durumların ortadan kaldırılması ile
koruyucu hekimlik yapılmış olur. Biz de yaşlanan toplumumuzu ilerideki hastalıklara
karşı bilinçlendirir ve gerekli önlemleri alırsak gelecekte daha sağlıklı bir topluma
sahip olur, sağlık harcamalarımızı da kalite yükseltmeye yönlendirebiliriz.
2.4.1 NEDENLERİ VE TÜRLERİ
Kalp ve damar hastalıklarının oluşumunda başlıca nedenler şunlardır:
*Beslenmede doymuş yağların (katı yağlar, margarinler vb.) fazla tüketilmesi
*Aşırı tuz tüketimi
*Rafine besinlerin tüketiminin yüksek, diyet posası ve antioksidan ögelerin
(sebze ve meyve, tam tahıl ürünleri) tüketiminin yetersiz olması
*Hareketsiz yaşam biçimi
*Sigara ve alkol kullanımı
*Şişmanlık
*Stresle baş edememe
Kalp ve damar hastalıklarının başlıcaları şunlardır:
*Koroner kalp hastalığı (kalp krizi ve anjina denilen göğüsteki ağrı)
*Yüksek kan basıncı (hipertansiyon)
*Kan pıhtılaşması
*Felç (beyindeki bir kan damarının tıkanması ya da kanaması)
*Bacaklarda kan damarlarının daralması
*Kan yağlarının yükselmesi
a) Hipertansiyon
Kalp ve damar hastalıklarının en önemlilerinden birisi de yüksek kan basıncıdır (hipertansiyon).
Hipertansiyon kişide felç olasılığını artırır, böbrek hastalıklarına ve daha az ol-
57
mak kaydıyla kalp krizlerine yol açabilen bir hastalıktır. Tansiyon, kanın damarlara
içeriden yaptığı basınçtır. Büyük ve küçük tansiyon olarak ikiye ayrılır. Kalp çarptığı
andaki basınç yüksek tansiyonu oluşturur. Küçük tansiyon ise kalbin dinlendiği andaki kuvvetidir. Bunlardan birinin yüksek olması hipertansiyon hastalığı olduğunu
gösterir. Normal bir yetişkinde kan basıncı değeri 120/80 mmHg’dir. İki kere veya
daha fazla yapılan ölçümlerde, 140/90 mmHg’nın üstünde çıkan rakamlar yüksek
tansiyona işaret eder. Yüksek tansiyonun zamanla damar sertliğini artırması söz konusudur.
Yüksek tansiyonda genetik faktörlerin rolü fazladır. Yaş ve kilo da önemli faktörlerdendir. Şişmanlığın yüksek tansiyona neden olduğu bilinmekle beraber zayıflama ile birlikte tansiyon da düşer. Çok tuzlu ve potasyum bakımından zayıf gıdaların yenilmesi tansiyonun çıkmasına neden olabilir
Yüksek tansiyonda etkili faktörler nelerdir?
Hipertansiyon kalp hastalıkları için ana bir risk faktörüdür. Eğer tedavi edilmezse beyin, kalp, damar, göz ve böbrek için de ciddi sorunlar ortaya çıkarabilir.
Bir kez teşhis edilip tedaviye başlanırsa artan kan basıncı düşürülebilir, kalp ve kalp
dolaşım sistemindeki hastalık riski azaltılabilir.
Hipertansiyonun vücuda çeşitli zararları vardır.
Bu zararlardan bazıları şunlardır:
*Damar sertliği
*Beyin kanaması ve felç
*Kalp krizi ve yetmezliği
*Gözlerde görme kaybı
*Böbrek hasarı
Hipertansiyondan korunmak için;
*Tuz tüketiminin azaltılması,
*İdeal kilonun korunması,
*Sigara kullanılmaması,
*Alkol alınmaması,
*Düzenli egzersiz yapılması,
*Stresten ve stresli ortamlardan uzak durulması gerekmektedir.
Bunlara uyulduğu hâlde tansiyon istenen düzeye indirilemezse hekimin tedavi amacıyla belirleyeceği tansiyon düşürücü ilaçlar kullanılmalı ve düzenli kontroller
yaptırılmalıdır.
58
b) Kolesterol ve Stres
Kalp ve damar hastalıklarının oluşmasında en büyük etkenler kolesterol ve
strestir. Kişide kolesterol düzeyi ne kadar yüksekse kalp hastalığı olma ihtimali de
o kadar yükselir. Yağlı besinlerin azaltılması, sıvı yağların tercih edilmesi, aşırı kalorili yiyeceklerden kaçınılması, düzenli egzersiz yapılması, kilonun azaltılması gibi
olumlu davranışlar kolesterolü normal değerlerde tutarak olabilecek kalp ve damar
hastalıklarını önler. Bununla birlikte stresten uzak durmalı, stresin kalp ve damar
hastalıklarının en büyük etkenlerinden biri olduğu unutulmamalıdır.
c) Kolesterolün Yükselmesinin Nedenleri Nelerdir?
Kalp ve damar hastalıkları sağlıklı beslenme, yaşam tarzının değiştirilmesi ve
tıbbi tedavi ile iyileştirilebilen bir sağlık sorunudur.
2.5 AKDENİZ ANEMİSİ (TALASEMİA), AKDENİZ ATEŞİ VE
HEMOFİLİ
2.5.1 AKDENİZ ANEMİSİ (TALASEMİ)
Akdeniz ülkelerindeki ırklarda görülen, doğacak çocuğa anne ve babasından “beta talasemi” geniyle kalıtımsal olarak geçen bir çeşit “kansızlık”
hastalığıdır.
Kansızlık oluşmasına
neden olan etmen, kanda
alyuvarların yapısında yer
alan “hemoglobin” maddesinin yapımındaki kusurdur
Resim 02.03: ATalasemi önlenebilir bir hastalıktır.
Hastalığın minör ve majör olmak üzere iki türü vardır.
Talasemi majör: Akdeniz anemisi olarak bilinir. Bebeklerde 3-4 aylıkken başlayan, sürekli kan nakli gerektiren çok ciddi bir kan hastalığıdır. Bu hastalıkta hâlsizlik,
solgunluk, iştahsızlık, huzursuzluk, karaciğer ve dalağın büyümesi sonucu karın şişliği, sık sık ateşlenme, kemiklerde ve yüz şeklinde değişiklik gibi belirtiler görülür.
Bu tür hastalar hayatları boyunca düzenli tedavi görmek zorundadırlar. Uygu-
59
lanan tedaviler zor ve pahalıdır.
Talasemi minör: Daha hafif seyreden ve kan gereksinimi daha az olan kan hastalığıdır. Hastalar sadece hâlsizlikten şikâyetçidirler. Hatta bazı hastalar evlenme işlemlerinde yapılan zorunlu kan testine kadar hastalıklarını bilmezler.
Akdeniz anemisi olan çocuk, doğduğunda normaldir. 5-6 aydan sonra kansızlık belirtileri ortaya çıkar. Bu aylarda çocuklarda kansızlık en çok demir eksikliğinden
kaynaklandığı için demir eksikliği anemisi zannedilir. Hastada karın büyür, iştahsızlık
başlar, gelişme yavaşlar, kemiklerde değişiklikler görülür. Burun kökü çöker, elmacık
kemikleri daha belirgin hâle gelir, yüz şekli değişir.
Akdeniz anemisi kan aktarımına bağlı bir hastalık olduğundan tedavisinde,
3-4 haftada bir yapılan konsantre alyuvar aktarımı ve düzenli demir bağlayıcı ilaçlar
kullanılır. Birinci yıldan sonra ortaya çıkan komplikasyonların önlenmesi ve tedavisi,
çeşitli uzmanlık dallarından oluşan ekip çalışmasını gerektirmektedir.
2.5.2 AKDENİZ ATEŞİ
Akdeniz ateşi hastalığı veya İngilizce adı “Familial Mediteranean Fever” (FMF)
olarak 2500 yıllık mazisi olan antik bir hastalıktır.
Akdeniz ateşi, Akdeniz ülkelerinde görülen ve göçmenlerle birlikte Avrupa ve
diğer kıtalara yayılan, çeşitli organlarda ve eklemlerde tekrarlayan iltihabı ataklara neden olan genetik bir hastalıktır. Ataklar genellikle 24-48 saat sürer. Hastalarda
ataklar dışında hiçbir belirti yoktur. Hastalar normal insandan farksızdırlar.
Akdeniz ateşinin adından da anlaşılabileceği gibi 3 temel özelliği vardır;
*Hastalığın ortaya çıkması için anne veya babasının taşıyıcı ya da hasta olması,
*Sıklıkla Akdeniz Bölgesi ve civarında görülmesi (Karadeniz Bölgesi de dâhil),
*Ateş atakları yapmasıdır. Atakların yanı sıra kişide karın ağrısı, eklem ağrısı ve
göğüs ağrısının da görülmesidir. Bunların dışında birçok hastalığın belirtisi
olan bulantı, kusma gibi bulgular da vardır.
Hastalık genetik inceleme ile teşhis edilebilmektedir. Ancak genetik incelemenin pahalı olması nedeniyle çok yaygın olarak kullanılamamaktadır. Genetik inceleme olmadan da hastanın ataklar esnasında ve atak dışı zamanlarda muayene edilmesi ve bazı laboratuvar incelemeleri ile tanı kolaylıkla konulmaktadır.
Akdeniz ateşinde teşhis nasıl konulmaktadır?
2.5.3 HEMOFİLİ
Çoğunlukla genetik geçiş gösteren, vücutta kanın pıhtılaşma sisteminde rol
alan, faktör 8 ve 9 pıhtılaşma faktörlerinin eksikliği veya yokluğu nedeniyle ortaya
60
çıkan ve pıhtılaşma bozukluğu oluşturan bir kan hastalığıdır.
Hemofilide beyin, boyun, boğaz kanamaları ile eklem, kas, doku,
ağız içi ve burun içi kanamalar görülür. En tehlikeli kanama türü beyin kanamasıdır.
Zamanında teşhis çok önemResim 02.04: Hemofilide beyin, boyun, boğaz
lidir. Olası beyin kanaması belirtilekanamaları ile eklem, kas, doku, ağız içi ve burun içi
ri arasında baş ağrısı, baş dönmesi,
kanamalar görülür.
mide bulantısı, uyku hâli, denge
kaybı ve görüş kaybı yer almaktadır.
Akdeniz anemisi, Akdeniz ateşi ve hemofili gibi kalıtsal hastalıklar bir kan hastalığı olup akraba evliliklerinde daha sık görülmektedir. Bu nedenle doğuştan gelen
kan hastalıklarından kaynaklanan sorunların yaşanmaması için gerekli kontrol ve
tedavilerin yaptırılması gerekir.
dür.
Akdeniz ateşi hastalığının tedavisi sürekli ilaç kullanmak suretiyle mümkün-
Hemofili hastalığının tedavisi mümkün değildir. Sadece kanamalar ilaçlarla
durdurulabilmektedir. Akdeniz anemisi hastalığının tedavisi hem zor, hem de pahalıdır. Üniversite hastanelerinin hematoloji bölümünde tedavileri yapılabilmektedir.
Akraba evliliklerinin azaltılmasına ilişkin neler yapılabilir?
Kalıtım yolu ile geçen hastalıkların ortaya çıkması için anne veya babanın ya
da her ikisinin de hastalığı belirleyen geni taşıması gerekir. Anne ya da babadan biri
hastalık genini taşıyor ancak hastalık belirtisi göstermiyorsa çocuklarında hastalık
oluşması ihtimali düşüktür. Bu durumda aile fertleri de taşıyıcıdır. Yakın akrabaların
genleri benzerlik gösterir. Bundan dolayı her iki ebeveyn de hastalıklı gen taşıyorsa
o zaman çocuklarda kalıtsal hastalık görülme ihtimali yükselir. Bu da yakın akraba
evliliklerinde sık ortaya çıkan bir sorundur.
Hastalıklı çocukların doğmaması için alınacak en önemli bir tedbir, yakın akraba evliliklerinden kaçınmaktır.
2.6 KRONİK AKCİĞER HASTALIKLARI
2.6.1 KRONİK AKCİĞER HASTALIĞI VE BELİRTİLERİ
Kronik akciğer hastalıkları, sıklıkla uzun yıllar sigara kullanan 50-60 yaşlarındaki erkeklerde görülmekle birlikte sigara içen kadınlarda da rastlanabilmektedir. Çok
nadiren de olsa sigara içmeyen kişilerde ve daha erken yaşlarda görülebilmektedir.
61
Kronik akciğer hastalığı, amfizem ve kronik bronşiti kapsayan bir hastalık grubudur. KOAH olarak adlandırılır. Bu hastalığın en sık görülen özelliği, akciğerlere giren ve çıkan havayı nefes darlığına neden olacak derecede kısıtlayabilmesidir. Bu hastalığın başlaması hâlinde geriye dönüşü
yoktur. Mutlaka ilerler. Hatta ölümle bile sonuçlanabilir.
Kronik akciğer hastalığında nefes darlığı, öksürük, balgam çıkarma, göğüste
tıkanma, hırıltılı solunum ve morarma gibi belirtiler görülür. Bu hastalıkta yakınmalar gelip geçici bir şekilde olmayıp aylarca, yıllarca devam eden ve giderek artan bir
seyir gösterir.
Uzun yıllar sigara içmiş ve yaşı ilerlemiş bir kişide önceleri yokuş ve merdiven çıkarken kendini gösteren nefes alma güçlüğü başlar. Zamanla bu durum ilerler
ve düz yolda da solunum sıkıntısı ortaya çıkar. Hatta istirahatte ve gece uykudan
uyandıran, uyutmayan nefes darlığı görülür. Kişi, nefes darlığından dolayı tuvalete
gidemez, ev içinde dolaşamaz, yemeğini yiyemez ve konuşamaz hâle gelebilir. Günlük işlerini kendi başına yapamaz, başkalarının destek ve bakımına muhtaç duruma
düşer.
Nefes darlığının dışında öksürük ve balgam çıkarma görülür. Öksürük gündüz
olduğu kadar gece de vardır ve hastanın uyumasını engeller. Ayrıca bu hastaların
nefes alıp vermeleri sırasında hırıltı ve hışırtıya benzer bir ses etraftan da duyulabilir. Bazen balgam çıkarma sırasında kan gelebilir. Nefes darlığına bağlı olarak uyku
ve beslenme düzeni bozulur ve harcanan enerji artar. Bunun sonucunda hasta kilo
kaybeder ve zayıflayıp düşkün bir hâle gelebilir. İleri dönemlerde ise oksijen yetersizliğine bağlı morarma, aşırı yorgunluk, güçsüzlük, kalp yetersizliği ve kalpte ritim
bozuklukları görülebilir.
Yağışlı, sisli ve soğuk havalar bu hastaların şikâyetlerini artırmaktadır. Kış aylarında, sobaların ya da kaloriferlerin yanmasıyla ortaya çıkan duman ve bu dumanın
neden olduğu hava kirliliği bronşitli kişilerde krize neden olmaktadır. Yine soğuk havalarda kapalı mekânlarda geçirilen zamanın artması ve bu ortamlarda içilen sigara
ve oluşan havasızlık, hastalığın kontrolünü zorlaştırmaktadır.
Soğuk havalarda grip, nezle gibi solunum yolu enfeksiyonlarına daha sık rastlanır. Bunun sonucunda bronşitli hastalar, burundan nefes almak yerine ağızdan bu
işlemi gerçekleştirir. Bundan dolayı hava yollarının ısı ve neminin düşmesine bağlı
olarak özellikle geceleri nöbetler meydana gelir. Ayrıca soba ya da kalorifer nedeniyle odanın havasının kuru olması, nem miktarının azalması, özellikle ağızdan nefes
alıp veren kişilerde hava yollarını kurutmakta ve gece öksürüğü, nefes darlığı gibi
yakınmalara neden olmaktadır.
Bütün bu olumsuzlukların meydana gelmesiyle kışın, bronşitli hastaların çoğunun sorunları artmakta ve uygulanan tedavi yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle
62
bronşiti olan kronik akciğer hastalarının mutlaka kendilerini bu olumsuz koşullardan korumaları gerekmektedir. Kapalı mekânlarda sigara içilmemeli, bu yerler havalandırılmalı eğer soba kullanılıyorsa baca ve borular mutlaka temizlenmelidir. Ayrıca
oda havası nemli tutulmalı, kalabalık ortamlardan ve kirli havalarda dışarıya çıkmaktan kaçınılmalıdır. Bu tür hastalara çevresindeki bireyler yardımcı olmalı, yaşam kalitesini yükseltmeye yönelik önlemler almalı, zararlı olacak davranışlardan kaçınmalıdırlar. Hastanın doğru beslenmesi, düzenli uyuması, planlı bir egzersiz programı
uygulaması, sigaradan uzak ortamlarda bulunması ve hekim kontrolünü yaptırması
sağlanmalıdır. Bunlara dikkat edilmesi KOAH’lı hastanın yaşam kalitesini yükseltir.
2.6.2 ASTIM, NEDENLERİ VE TEDAVİSİ
Solunum yollarının mikrobik olmayan iltihaplanma nedeniyle daralmasına
“astım” denir. Bu daralma, solunum yolları daralmasındaki kasların kasılmasına, mukozanın şişmesine ve buradaki salgının artmasına bağlıdır.
Astımın belli başlı belirtileri nelerdir; belirtileri ortaya çıkaran nedir?
*Hırıltı
*Öksürük
*Nefes darlığı
*Göğüste sıkışma hissi
Resim 02.05: : Astım tedavi edilmeme veya yetersiz tedavi edilirse belirtiler sürekli hale gelebilir.
Bu belirtiler genellikle nöbetler halinde gelir, egzersiz veya gülmeyle, soğuk
algınlığı sırasında veya çeşitli alerjilerle maruz kalma ile artar. Astım tedavi edilmeme veya yetersiz tedavi edilirse belirtiler sürekli hale gelebilir.
Astımı başlatıcı etkenlerin bazıları çok özgündür ve bazı kişileri etkileyip, bazılarını etkilemez. Bilinen başlatıcı etkenlerin arasında en sık görülen ev tozu, polenler
ve küf mantarları gibi alerjenlerdir. Bunun dışında sigara dumanı, bazı ilaçlar ,( aspirin, bazı tansiyon ilaçları), yiyecekler de bulunan katkı maddeleri de astımı başlatabilir.
63
Astım kalıtsal mıdır?
Evet, ailesinde astım bulunanlarda, saman nezlesi ya da egzama olanlarda
daha sık görülür. Ancak astım ailede böyle bir hikâye yokken de ortaya çıkabilir.
Astımı başlatan etkenlerden nasıl kaçınılabilir?
Astımı başlatan etkenler tespit edildiğinde bunlardan kaçınmak için alınacak
önlemler, yakınmaları ve ilaç gereksinimini azaltabilir. Özellikle ev alerjisi olanlarda
yatak odası temizliği önemlidir. Yatak takımlarının her hafta değiştirilerek, makinada yıkanması, yatak odasındaki halının kaldırılması, odanın havalandırılması, akar
öldürücü ilaçların kullanılması yakınmaları azaltacaktır.
Sigara dumanına maruz kalmak (içici olmadan da), kalıtsal olarak astıma eğimli olan birimde astıma neden olabilir veya mevcut astımı daha da arttırabilir. Astımlı
çocuk sahibi olma riskini arttırdığından hamilelik sırasında sigaradan kaçınılmalıdır.
Ben ya da çocuğum egzersizi bırakmalı mıyız?
Astımlı insanların çoğunda egzersiz yaptıklarında belirtiler ortaya çıkabilir. Ancak astımı iyi kontrol edilen, yeterli tedavi gören astımlar normal günlük aktivitelerini yapabildikleri gibi, çeşitli spor ve egzersizleri de yapabilirler. Öyle ki astımlı olan
olimpiyat şampiyonu olmuş pek çok sporcu vardır.
Astım nasıl tedavi edilir?
Astımı tedavi etmekte kullanılan ilaçlar üç ayrı grupta toplanabilir.
1.Rahatlatıcılar: Astım belirtilerinin hemen giderilmesi sağlanır
2.Önleyiciler: Solunum yollarındaki duyarlılığı ortadan kaldıran, uzun süreli
kullanımda hastalığı tedavi eden ilaçlar
3.Kurtarıcı ya da acil ilaçlar: Kötüye giden astım tedavisinde ya da bir nöbet
sırasında belirtileri acilen kontrol altına almak için kullanılan ilaçlar
Hasta ya da ebeveyn olarak sizin sorumluluklarınız;
*İlaçları reçetede yazıldığı gibi düzenli alınız. Astımlı çocukların aileleri için bu,
ilacın alınmasını denetleme ve doğru alınmasını sağlama anlamına gelir,
*Sigara dumanı dâhil başlatıcı etkenlerden korunma,
*Astım kronik bir hastalık olduğundan, düzenli aralıklarla doktorunuza görünün, sizinle düzenli ilgilenen ve durumunuzu bilen aynı doktora görünmenizde önemlidir.
*Tedavi esnasında şikâyetlerinizde astım olursa, doktorunuza planlanandan
önce başvurunuz,
*Astım konusunda öğütleri, iyi niyetli arkadaşlarınız, yakınlarınız ya da kom-
64
şularınızdan değil, doktorunuzdan alınız. Herkesin astımı farklıdır. Bir kişiye
uygun olan öğüt diğerine uymayabilir.
Astım ilaçları güvenli midir?
Astım ilaçları genellikle tedavi edilmemiş ya da yetersiz tedavi edilmiş astımdan daha güvenlidir.
Astım hastalığının nedenleri nelerdir?
KOAH’lı hastada rehabilitasyon programlarının temel öğesidir. Hastaya evde devam etmek üzere, seçilen programı tamamlayan yazılı ve sözlü rehberler verilmelidir. Düzenli aralıklarla evde veya hastanede yapılan
kontroller hastayı motive eder. Hastalar özellikle ilaç ve oksijen tedavisi
konusunda düzenli olarak eğitilmelidir. Tedavide kullanılan araçlar (inhalasyon veya egzersiz araçları) konusunda hasta ayrıntılı şekilde eğitilmelidir. KOAH`ın alevlenme nedenleri, beslenme şekli, hava yolu hijyeni
gibi birçok konu eğitim programında yer almalıdır. Ailenin eğitimi de çok
önemlidir. Hastalığın seyrini, prognozunu, hastaya nasıl yardımcı olunacağını aileye öğretmek yararlıdır.
2.7 Bulaşıcı Hastalıklar
İnsanlarda görülen sağlık sorunlarının önemli bir bölümünü bulaşıcı hastalıklar (enfeksiyon hastalıkları) oluşturur. Bulaşıcı hastalıklar; sık ve yaygın olarak görülmesi, ölümlere ve başka hastalıklara ya da engelliliklere yol açması, iş gücü ve
maddi kayıplara neden olması bakımından son derece dikkat edilmesi gereken hastalıklardır. Bulaşıcı hastalıklarla ilgili en sık rastlanan kavramlar şunlardır:
Resim 02.06: Bulaşıcı hastalıklarda başlıca etken olan mikroorganizmalar bakteriler, virüsler,
parazitler ve mantarlar
Enfeksiyon: Bir mikroorganizmanın herhangi bir yolla insan veya hayvan vücuduna girip yerleşerek çoğalmasına denir.
65
Enfeksiyon hastalığı: Hastalık yapıcı özellikteki mikroorganizmaların, herhangi
bir yolla insan veya hayvan vücuduna girerek çoğalması sonucunda, mikroorganizmanın kendisi veya toksinleri ile vücut arasındaki çatışmadan kaynaklanan ve patolojik belirtilerle tanımlanan, insandan insana bulaştığı gibi hayvanlardan da bulaşabilen hastalıklara denir.
Enfeksiyon zinciri: Enfeksiyon hastalığının oluşabilmesi, etkenin insana ulaşıp
onu hasta edebilmesi için bir dizi olayın meydana gelmesi gerekir. Bu olayların tümüne enfeksiyon zinciri denir. Bu zincir kaynak, bulaşma yolu ve sağlam kişi halkalarından oluşur.
Bulaşıcı hastalık: Özel bir enfeksiyon etkeninin veya onun toksinlerinin, bir
kaynaktan duyarlı kişiye doğrudan ya da dolaylı olarak geçmesiyle oluşan hastalıklardır. Bulaşıcı hastalıklar; hastalık yapan organizmalar, virüsler, bakteriler veya mantarlar yoluyla bulaşabilir. Bulaşıcı hastalıklarda ateş, hâlsizlik, iştahsızlık, baş ağrısı,
genel vücut ağrıları görülür.
Salgın hastalık: Bulaşıcı hastalıkların dünyanın farklı yerlerinde görülme oranı
ve sıklığı değişiklik gösterir. Bulaşıcı bir hastalığın bir bölgede birden ortaya çıkıp
hızla yayılarak çok sayıda insanda görülmesi epidemi (salgın) olarak adlandırılır. Epidemide hasta sayısı kısa sürede artar. Tarih boyunca tifo, kolera, çiçek, veba vb. pek
çok epideminin ortaya çıktığı bilinmektedir. Açıkta satılan besin maddeleri, sağlık
kurallarına uygun olmayan kanalizasyon sistemleri vb. olumsuz çevre koşulları epidemiye yol açabilir.
Bazı bulaşıcı hastalıkların belirli toplumlarda sürekli olarak bilinen
oranlarda görülmesi ise endemik olarak adlandırılır. Örneğin Türkiye’de
sarılık, tifo, kuduz, menenjit gibi bazı bulaşıcı hastalıklar endemik olarak
görülür.
Vaka: Bir çocuklu aile iki odalı bir evde yaşamaktadır. Su ihtiyacını
çeşmeden ve zaman zaman da bahçedeki kuyudan karşılamaktadır. İki
gündür su kesiktir. Anne bulaşıkları, pazardan aldığı meyve ve sebzeleri
kuyudan aldığı su ile yıkamaktadır. Bir gece çocuğunun kusarak uyandığını ve ağladığını görmüştür. Çocuğun ateşli olduğu ve fışkırır tarzda kaka
yaptığı dikkatini çekmiştir. Taksi şoförü olan kocasını hemen uyandırıp,
çocuğu hastaneye götürmüşlerdir.
Tartışma Soruları
1. Bu çocuk neden hastalanmış olabilir?
2.Çocuğun bu hastalığa yakalanmaması için anne nelere dikkat etmeliydi?
66
2.8 BULAŞICI HASTALIKLARIN BULAŞMA YOLLARI
Bulaşıcı hastalıklar aşağıdaki yollarla bulaşır;
*Su ve besinlerle,
*Solunum yoluyla,
*Temas yoluyla,
*Vektörlerle,
*Hayvanlarla,
*Cinsel yolla bulaşır.
2.8.1 KAYNAĞA YÖNELİK ÖNLEMLER
Kaynak bilindiği gibi hastalık etkenini taşıyan canlı ve cansız varlıklardır. Bulaşıcı hastalıklardan korunurken hastalığın kaynağı doğru tespit edilerek kaynağa yönelik önlemler alınmaktadır. Kızamık hastalığının kaynağı insandır. Hastalığın erken
teşhis edilmesi ya da hasta kişinin diğerleriyle temasının kesilmesi suretiyle diğer
insanlara hastalığın bulaşması önlenmiş olur.
Dizanteride bulaşıcı bir hastalık olup bulaşma yollarından biride sudur. Bu
hastalığın yayılmasının önlenmesi için şehir su depolarındaki suların arıtılarak halka
dağıtımının yapılması alınacak önlemlerden biridir.
*Kesin tanı koymak
*İhbar (İhbarı zorunlu Hst. bildirim) yapmak.
*Hastaların tedavi edilmesi
*Portörleri saptama ve tedavi etme
*Filiasyon arama (hastalığın ilk çıkış noktasını bulma)
*Enfeksiyon zoonoz ise gerekli önlem alma
*Hastaların eğitimi
*Enfeksiyon kaynağı cansız araç ise yok etme:(dezenfeksiyon-klorlama)
Hastalıkları bulaşma yollarına göre sınıflandırınız?
2.8.2 BULAŞMA YOLLARINA YÖNELİK ÖNLEMLER
*Hastaları ayırma (tecrit, karantina) tıbbi gözlem
Tecrit(Ayrım): Hastanın bulaştırma süresince sağlam kişilerle temasını önleme.
Gözlem: Kuluçka dönemi süresince izlemeye almak.
67
Karantina: Bulaşıcı hastalık etkeni ile karşılaştığı düşünülen insan veya hayvanın kuluçka dönemi boyunca başkaları ile temasını önlemek.
*Dezenfekte etmek: Enfeksiyon etkeninin organizma dışında da yok etmek.
Fizik ya da kimyasal yöntemlerle yapılır.
*Vektör Kontrolü: Sıtma,(Anofel). Laişmanya (tatarcık)
*Hayvanların kontrolü: Bulaşıcı olan hastalık zoonos ise hastalığın yayılmasını
önlemek için hayvanlar veteriner tarafından muayene ettirilir.
*Pastörizasyon, Kaynatma, pişirme: süt, çiğ et, fiziki çevre koşulları olumlu hale
getirilmeli, düzeltilmeli, çöpler kaldırılmalı.
Bazı hastalıklarda hastalar neden tecrit edilmelidir?
2.8.3 SAĞLAM KİŞİYE YÖNELİK ÖNLEMLER
Sağlam kişiye yönelik önlemler nelerdir?
Bulaşıcı hastalıkların yayılmasında üçüncü etken sağlam kişilerdir. Sağlam kişinin hastalıklardan korunması için alınacak önlemler; bağışıklama (aşılama), ilaçla
koruma, erken tanı, beslenme, aile planlaması, kişisel temizlik ve sağlık eğitimiyle
ilgili bilgi vermekten oluşmaktadır. Bağışıklama diğer ifadeyle aşılama sağlam kişiyi
hastalıklardan korumanın en iyi yoludur.
*İmmünizasyon: Aktif olarak= Aşı, pasif olarak= Serum
*Dengeli ve yeterli beslenme
*Kemoproflaksi: sağlamlara ilaç verme
*Sağlıklı evlerde oturma:(vektör, hava, ışık yönünden).
*Temiz içme ve kullanma suyun temini
*Sağlamların eğitimi
*Ekonomik düzeyin düzeltilmesi
2.9 SU VE BESİNLERLE BULAŞAN HASTALIKLAR
Tüketilen besinler, su ve yenilen besinler aracılığıyla insanlara bulaşan hastalıklardır. Tifo, kolera, ishal, hepatit, brusella hastalıkları su ve besinle bulaşan hastalıklardan bazılarıdır.
Su ve besinlerle bulaşan hastalıklar nelerdir?
68
Su ve besinlerle bulaşan hastalıkların genel özellikleri şunlardır:
*Genellikle ağız ve dışkı yoluyla bulaşır.
*Sıcak, nemli havalar ve kötü hijyenik koşullarda oluşur.
*Genellikle yaz aylarında görülür.
Resim 02.07: Tifo, kolera, ishal, hepatit, brusella hastalıkları su ve besinle bulaşan
hastalıklardan bazılarıdır.
Toplumların eğitim ve genel gelişmişlik düzeyleri ile yakın ilişkisi olan hastalıklardır.
Su ve besinlerle bulaşan hastalıkların önlenmesi için öncelikle bulaşma yollarının ortadan kaldırılması yani kötü çevre koşullarının düzeltilmesi gerekmektedir.
Bunun için de yeteri kadar temiz suyun sağlanması, sağlıklı tuvaletlerin yapılması
ve kanalizasyon sisteminin kurulması, çöplerin usulüne uygun şekilde kapalı poşetlerde toplanması ve yok edilmesi, açık gübreliklerin kaldırılması, kişisel temizlik
alışkanlığının sağlanması gereklidir. Ayrıca gıda üretiminde çalışanların portör muayenelerinin düzenli olarak yaptırılması bu hastalığın bulaşmasını önlemede bir etkendir.
Bununla birlikte toplumun su, gıda ve atık hijyeni konusunda bilinçlendirilmesi, aşısı olan hastalıklarda aşılama ile bağışıklığın sağlanması gereklidir. Hastanın
yakın çevresi de kontrole alınarak hastalığın yayılması önlenmelidir. Ayrıca bağırsak
enfeksiyonlarında hastanın sıvı kaybı giderilmeli ve sıvı elektrolit dengesi sağlanmalıdır.
Sıvı elektrolit dengesi, hücresel düzeyde sıvı kaydırmaları ve böbreklerin idrarla vücudun gereksinimlerine göre su, elektrolit ve solüt atımını düzenlemesidir.
Eğer sıvı elektrolit dengesi düzeltilmeyecek kadar bozulursa kişinin yaşamı tehlikeye girer.
Hijyen koşullarının iyi olmadığı yerlerde hepatit A hastalığı da yaygın olarak
görülmektedir. Hepatit A hastalığı, su ve besin maddelerine virüs içeren dışkının
geçmesi sonucu insana bulaşmaktadır. Bu hastalıktan korunmak için hijyenik koşullara dikkat edilmeli, hijyen olmayan yerlerde yemek yenilmemeli, özellikle fast food
69
türü yiyeceklerden kaçınılmalıdır. Hepatit A’dan aşı ile korutulabilir. Kanalizasyon
sisteminin iyi olmadığı yerlerde sular kaynatılarak veya dezenfekte edilerek kullanılmalıdır.
Gıdaları satın alırken ve tüketirken gıda hijyeni açısından nelere dikkat
etmeliyiz?
2.10 SOLUNUM YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR
Solunum yolu hastalıkları, genellikle havadaki virüs ve bakteriler ile
bulaşır. Bulaşma sonucu kişide nezle, grip, verem, kabakulak, kızamık,
difteri, suçiçeği, kızıl, boğmaca gibi bulaşıcı hastalıklar ile astım, bronşit,
zatürre gibi hastalıklar görülür.
Solunum yolu ile bulaşan hastalıkların genel özellikleri şunlardır:
*Soluma yoluyla insanlara geçer.
*Mevsimlik özellik gösterir. Daha çok kış aylarında görülür.
*Daha çok kalabalık ailelerde, insanların toplu olarak bir arada bulunduğu kışla, okul, sinema, tiyatro vb. yerlerde görülür.
*Kolay bulaşabilmesi nedeniyle uzak mesafedeki insanlara da bulaşabilir. Grip
virüsü bunların başta gelenidir.
*Organizma direncinin düşük oluşu bütün hastalıklar için bir kolaylık oluşturur.
*Aşılama ve ilaçla en iyi korumanın sağlandığı hastalıklardır.
Solunum yolu ile bulaşan hastalıklardan birisi de akut solunum yolu enfeksiyonudur. Solunum yolları, burun ile akciğer arasında kalan; burun, kulak, ağız, bademcikler, sinüsler, boğaz, ses telleri, geniz, soluk borusu ve akciğerden oluşur. Bu
organlarda aniden ortaya çıkan geçici iltihaplanmaya “akut solunum yolu enfeksiyonu” denir.
Bu hastalıkların başlıcaları;
*Nezle (soğuk algınlığı),
*Grip,
*Verem,
*Bademcik iltihabı (streptekok anjini),
*Suçiçeği,
*Kızamık,
70
*Kızamıkçık,
*Kabakulak,
*Boğmaca, Difteri (kuşpalazı),
*Menenjit
Akut solunum yolu enfeksiyonları
çocukların en sık yakalandığı hastalıklardır.
Mikroorganizmalar neden olmaktadır. Kişilerin tükürüklerinde bulunan mikroorganizmalar hapşırma, öksürme, nefes, ortak
kullanılan (çatal, kaşık, bardak, tabak, havlu, diş fırçası vb.) eşyalar ile kişiden kişiye
bulaşabilir.
Akut solunum yolu enfeksiyonları
Resim 02.08: Aksırma sırasında binlerce
hafif, orta ve ağır dereceli olmak üzere sıdamlacık ortama yayılır.
nıflandırılır. Akut solunum yolu enfeksiyonu bireyde sadece öksürük şikâyeti varsa
hafif, öksürüğe hızlı solunum eşlik ediyorsa orta, öksürükle birlikte hızlı solunum ve
göğüs çekilmesi de varsa ağır vaka olarak adlandırılır.
Akut solunum yolu enfeksiyonlarının genel belirtileri şunlardır:
*Öksürük
*Ateş
*Burun akıntısı veya burun tıkanıklığı
*Kulak ağrısı
*Boğaz ağrısı
*Boğazda kızarıklık
*Boyun lenf bezlerinde ağrılı şişme
*Hızlı solunum, solunum sırasında göğüste çekilmeler
*Nefes alırken ötme sesi, nefes verirken ıslık sesi işitme
*İnlemeli solunum, nefes almada duraklamalar ve morarma
Akut solunum yolu enfeksiyonlarının genel belirtileri nelerdir?
Tüm solunum yolu enfeksiyonlarında mutlaka hekime başvurulmalı ve verilen
ilaç tedavisi uygulanmalıdır. Ayrıca beslenmeye dikkat edilmeli, alınan sıvı miktarı
artırılmalıdır.
Hastalığın ileri aşaması olan zatürreye dönüşmemesi için dikkatli olunmalı,
71
enfeksiyonun yayılmaması için gerekli önlemler alınmalıdır. Solunum yolu ile bulaşan önemli hastalıklardan birisi de veremdir. Verem hastalarının en sık şikâyeti 2-3
hafta süren öksürüktür. Balgam çıkarma, hâlsizlik, göğüs ve sırt ağrısı, kan tükürme,
gece terlemesi, ateş, iştahsızlık, yorgunluk, kilo kaybı ve nefes darlığı veremin diğer
belirtileridir.
Bu şikâyetler varsa aile hekimine veya Verem Savaş Dispanserine başvurulması gerekir. Verem önlenebilir ve tedavi edilebilir bir hastalıktır. Erken tanı ve uygun
tedavi sonucu hasta yüzde yüz iyileşir. İyileşme kalıcıdır. Tedavi edilmediği sürece,
oluştuğu organda ya da organlarda hasar yapar, bu hasar giderek artar ve öldürücü
olabilir.
Hastayı iyileştiren tedavi, hastanın sağlığı yanında toplum sağlığı açısından da
son derece önemlidir. Tedavi, bulaşıcı bir hastalık olan veremle savaşın en önemli
yöntemidir. Bu nedenle tedavinin düzenli sürdürülmesi ve tamamlanması zorunludur.
Verem hastasının ailesine verem basilini bulaştırma olasılığı çok yüksektir.
Çünkü aynı havayı en uzun süre paylaştığı kişiler aile bireyleridir. Bu nedenle verem
tanısı kesinleşince bütün aile bireyleri hasta ile aynı havayı paylaşan iş yeri ya da
başka ortamdaki kişiler verem savaş dispanserinde muayene için çağrılarak sağlık
taramasından geçirilirler. Buna temaslı muayenesi denilir. Temaslı muayenesi, eğer
hastanın yakınlarında da hastalık varsa erken tanı koymayı sağlar.
Hasta olmayan ve risk taşıyanlara da koruyucu tedavi verilir. Koruyucu tedavi
eğer düzenli yapılırsa verem basili almış kişilerin hastalanması % 90 oranında önlenir.
2.11 TEMAS YOLU İLE BULAŞAN HASTALIKLAR
Bulaşıcı hastalıkların birçoğu tokalaşma, öpüşme, sarılma gibi yakın temas
yolu ile insanlara bulaşmaktadır. Sadece grip değil; verem, uçuk, suçiçeği, soğuk algınlığı gibi birçok hastalık bu yolla geçmektedir.
Temas yolu ile bulaşan hastalıklar, özellikle enfeksiyon bulguları olan kişilerle
sosyal temastan bulaşmaktadır. Bu nedenle yanak yanağa öpüşme sırasında solunum yolları salgıları ile doğrudan temas sağlandığından enfeksiyon bulguları olan
kişilerin bundan kaçınması; tokalaşma, sarılma gibi yakın temas içine girmemeleri
önem taşımaktadır.
Temasla bulaşan hastalıkların genel özellikleri şunlardır:
*•Bulaşma genellikle insandan insanadır.
*•Kişisel hijyenle bağlantılıdır. Su ve sabunla temizlenme alışkanlığı ile bulaşma en aza indirilebilir.
72
Temas yoluyla bulaşan hastalıklardan korunmak için;
*Özellikle kış aylarında grip ve soğuk algınlığı bulunan kişilerle tokalaşma, sarılma ve yanak yanağa öpüşmeden kaçınılmalıdır.
*Kapalı alanlarda enfeksiyon bulgusu olan kişilerle temas edilmemelidir.
*Aşı yaptırılmalı ve tedavi olunmalıdır.
*Kişisel hijyene gereken önem verilmelidir.
2.12 VEKTÖRLERLE BULAŞAN HASTALIKLAR
Enfeksiyon etkenlerinin sağlam kişilere bulaşmasında rol oynayan eklem bacaklılara (bit, pire, kene, sinek vb.) vektör denilmektedir.
Vektörlerle bulaşan önemli hastalıklardan bazıları şunlardır:
*Tifo, kolera, dizanteri, trahom (karasineklerle)
*Sıtma (sivrisineklerle)
*Şark çıbanı, tatarcık humması (tatarcıklarla)
*Tifüs, riketsiya hastalığı (bitlerle)
*Veba (pirelerle)
*Kırım Kongo Kanamalı Ateşi (kenelerle)
Vektörlerle bulaşan hastalıkların genel özellikleri şunlardır:
*Bu hastalıklarda bulaşma için ara canlıya (vektör) ihtiyaç vardır.
*Vektörlerle bulaşan hastalıkların dağılımı bölgesel özellik gösterir. Çünkü
vektörler değişik coğrafya ve iklim özelliklerinde yerleşme ve yaşama özelliğindedir.
*Sıklıkla endemik olarak bulunurlar. Vektörlerin ve hastalığın mevcudiyeti devam ettikçe hastalık yayılmaya devam eder.
*Korunmanın en önemli ilkesi, buluşma aracı olan vektörün ortadan kaldırılmasıdır.
Vektörlerle bulaşan hastalıklardan korunma yolları şunlardır:
*Özellikle kırsal kesimlerde vektörler önemli sağlık sorunlarına yol açmaktadır. Bölge halkına yönelik sağlık eğitimi verilerek vektörlerin hastalıkları bulaştırmadaki rolü anlatılmalıdır. Ayrıca topluma vektörlerle savaş yöntemleri
öğretilmelidir.
*Bataklıklar kurutulmalı, gübrelik ve çöplükler kontrol altına alınmalı, gıda
maddeleri sağlık koşullarına uygun olarak üretilip saklanmalıdır.
*Başıboş hayvanlar kontrol altına alınmalıdır.
*Aşısı olan hastalıkların aşılaması yapılmalıdır.
*Vektörle bulaşan hastalıkların bazıları ulusal (veba, sarıhumma, sıtma, kalaa-
73
zar), bazıları uluslararası (veba, lekeli humma, sarıhumma) bildirimi zorunlu
hastalıklar olduğu için bildirimleri mutlaka yapılarak gerekli tedbirler alınmalıdır.
*Kene ısırması durumunda müdahale mutlaka sağlık kuruluşlarında hekimler
tarafından yapılmalıdır.
Resim 02.09: Vektörlerle Mücadelede Bataklıklar Kurutulmalıdır.
2.13 HAYVANLARDAN İNSANLARA BULAŞAN
HASTALIKLAR
Besin ve güç kaynağından yararlanılan birçok hayvan, insanda çeşitli hastalıklara neden olabilir.
İnsan ve hayvanların ortak hastalıklarına zoonoz adı verilmektedir. Hastalık,
hayvan et ve derilerine temasla, etlerin yenmesi, süt ve süt ürünlerinin kullanılmasıyla bulaşabilmektedir. Ayrıca hayvan ısırıklarıyla da bu hastalık oluşabilmektedir.
Her zoonoza ayrı bir hayvan neden olmaktadır. Örneğin ruam’ da atlar hastalık
nedeni iken brusellada sığır, koyun, keçi, domuz ve at kaynak olmaktadır. Hayvanlardan bulaşan hastalıklardan bazıları şunlardır: Kuduz, veba, brusella, şarbon, ruam,
kuş gribi, kist hidatik.
Genel olarak bulaşıcı hastalıklar için uygulanan mücadele yöntemleri, zoonozlar için de geçerlidir. Bunlara ek olarak hasta hayvanlar öldürülmelidir. Ayrıca
hayvanlarla insanların ortak hastalıkları olması nedeniyle korunmak için yapılacak
çalışmalarda veterinerlerle de iş birliği gerekmektedir.
Zoonozlarla mücadelede yapılması gereken çalışmalar şunlardır:
*Bir zoonoz vakası tespit edildiğinde veterinerle iş birliği yapılarak kaynağa
yönelik çalışmalar gerçekleştirilmelidir.
*Özellikle hayvancılığın yoğun olduğu bölgelerde hayvan sağlığı ile ilgili hizmetler aksatılmadan yürütülmelidir. Burada da veterinerlerin iş birliği gerekli
ve önemlidir.
*Hastalığa maruz kalan insanlar tedavi edilmelidir.
74
*Vektörler ve kemiricilerle etkin bir mücadele yapılmalı ve bunlarla temas önlenmelidir.
*Hayvanlara düzenli olarak kuduz ve şarbon aşısı uygulanmalıdır.
*Başıboş hayvanlarla mücadele edilmeli, bu hayvanlar koruma altına alınmalıdır.
*Hayvan sahipleri, hayvan sağlığı ve bakımı konularında bilgilendirilmelidir.
*Hayvanların oluşturduğu çevre de dikkate alınarak hayvan, çevre ve insan
koşulları birlikte düşünülerek mücadele sürdürülmelidir.
2.14 CİNSEL YOLLA BULAŞAN HASTALIKLAR
Üreme sağlığını etkileyen tehlikelerden birisi de cinsel yolla bulaşan
hastalıklardır. Cinsel ilişkiyle, kan/kan ürünleriyle ve anneden çocuğa bulaşabilen, başta cinsel organlar olmak üzere diğer organları da etkileyebilen, çoğu vakada belirti göstermeden seyredebilen hastalık grubudur.
Bugün için 40’tan fazla cinsel yolla bulaşan hastalık bilinmektedir. Bunlardan
en fazla bilinenleri frengi, bel soğukluğu, mantar hastalıkları, genital uçuk, dış üreme organlarının bitlenmesi, hepatit B, C ve AIDS’tir.
Dünya Sağlık Örgütünün verilerine göre her yıl yaklaşık 350 milyon kişi cinsel
yolla bulaşan ve tedavi edilebilen enfeksiyonlara yakalanmakta ve bu sayı, tedavi
edilemeyen virüslerin neden olduğu hastalıklarla birlikte bir milyarı geçmektedir.
Cinsel aktivite içerisinde olan ve korunmasız ilişkide bulunan herkes cinsel
yolla bulaşan enfeksiyonlara karşı risk altındadır. Özellikle cinsel sağlıklarını korumaya yönelik bilgilerden yoksun olan gençlerin cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlara
yakalanma oranı daha yüksektir. Ayrıca bu hastalıklara yakalananların durumlarını
gizleme eğilimi bulunması nedeniyle hastalık daha ciddi boyutlara ulaşabilmekte
ve başkalarına da bulaştırılabilmektedirler. Cinsel yolla bulaşan hastalıkların tedavisi
yaptırılmadığı takdirde düşük yapma, kadın ve erkekte kısırlık, doğan çocuklarda
engellilik, ölüm, rahim ağzı kanserleri gibi problemler görülebilmektedir. Ayrıca boşanma ve ekonomik sıkıntılar gibi sorunlar ortaya çıkabilmektedir.
Cinsel yolla bulaşan hastalıklardan korunmanın en etkili yolu, bireylere cinsel
eğitim verilmesidir. Bu eğitimle tek eşlilik, güvenli cinsel ilişki, prezervatif kullanma
gibi tedbirlerin önemi kavratılmalıdır.
Cinsel yolla bulaşan hastalıkların tedavisi mutlaka hekim kontrolünde yapılmalıdır. Utanma ve korku gibi nedenlerle tedaviden kaçınma olasılığı düşünülerek
bu hastalıkların tedavileri yetkililerce gizli tutulmaktadır. Bu, aynı zamanda özel hayata saygının da gereğidir. Cinsel yolla bulaşan hastalıklardan bazıları şunlardır:
75
Frengi: Genellikle 15-40 yaşlarındaki erkeklerde görülebilen bir hastalıktır.
Hastalığın etkeni bir tür bakteridir. Kuluçka süresi 1-10 haftadır. Cinsel ilişki dışında
nadiren cilt teması ile de bu taşabilir. Bunun yanı sıra plasenta yoluyla anneden bebeğe de geçebilir. Bu durumda bebek; hasta, sakat ya da ölü doğabilir.
Frenginin belirtilerinden bazıları, deride döküntü ve yaralar, kemik erimesi,
karaciğer ve akciğer hastalıkları, eklem iltihapları, lenf bezlerinde büyüme, sinir sistemi bozuklukları, kadın cinsel organın iç kısmında yaralardır. Hastalık hekim kontrolünde tedavi edilmelidir. Önlem alınmazsa ölümle sonuçlanabilir.
Bel soğukluğu: Hastalığın etkeni bakterilerdir. 15-40 yaş arasındaki kadın ve
erkeklerde daha fazla görülür. Cinsel yolla bulaşan hastalıkların en sık rastlananıdır. Kuluçka süresi 2-30 gündür. En çok bulaşma bu dönemde olur. Erkeklerde idrar
yollarında iltihaplanma, sık idrara çıkma, bu sırada yanma ve ağrıya neden olabilir.
Penis ucunda kızarıklığa, beyaz sarı renkli akıntıya yol açabilir. Mikroorganizma kan
dolaşımı yoluyla eklemlerde enfeksiyona neden olabilir. Bel soğukluğunun kadınlardaki belirtileri arasında sarı yeşil renkli vajinal akıntı, kasıklarda ağrı, genital organda
ağrılı şişlik, anüs çevresinde kaşıntı, idrar yaparken ağrı, kanama vb. sayılabilir.
Hastalık görüldüğünde eşlerin ikisi de hekimin önerileri doğrultusunda tedavi
olmalıdır. Tedavi olunmaması durumunda kısırlık ve genital organlarda hasar görülebilir.
AIDS: Bütün dünyayı ilgilendiren yaygın bir sağlık sorundur. Vücudun başka hastalıklara karşı direncini
kırarak ölüme yol açan bir hastalıktır.
AIDS hastalığının nedeni bir virüstür.
Virüs cinsel ilişki ve kan yoluyla bulaşabilir. Ayrıca plasenta yoluyla anneden bebeğe geçer.
AIDS hastalığının belirtileri, kişinin vücut direncine göre virüs bulaştıktan 10-15 yıl sonra da görülebilir.
Bazen bu süre daha da uzayabilir. Bu süre içerisinde virüs kan hücrelerine girerek
çoğalır ve hücrelerin yapısını bozar. Böylece bağışıklık sistemi yıkıma uğrar.
Resim 02.10: AIDS bağışıklık sistemi yıkıma
uğratan bir hastalıktır.
Bunun sonucunda aşırı kilo kaybı, nedeni açıklanamayan yorgunluk, ağız ve
deride sık tekrarlanan uçuk, ağızda mantar, nefes darlığı, ciltte yara ve lekeler, gece
terlemeleri, ishal, öksürük ve lenf bezlerinin büyümesi gibi hastalık belirtileri ortaya
çıkar. Bu belirtilere bağlı olarak AIDS şüphesi olanlar mutlaka hekime danışarak Eliza
testi yaptırmalıdır. Eliza testi, kişinin AIDS virüsünü taşıyıp taşımadığının saptanması
için yapılan kan tetkikidir.
76
AIDS’in bulaşma riskinin en yüksek olduğu gruplar;
*Güvenli cinsel ilişkisi olmayanlar,
*Birden fazla kişiyle cinsel ilişkisi olanlar,
*Eş cinseller,
*Uyuşturucu bağımlıları,
*Kan ürünleri kullanması gerekenler,
*Sağlık personelidir.
AIDS hastalığına karşı alınması gereken önlemlerden bazıları şunlardır:
*Cinsel ilişki yoluyla bulaşmayı önlemek için birden faz la kişiyle ilişkiye girilmemeli, tek eşlilik tercih edilmelidir. Eş cinsel ilişkiden kaçınılmalıdır. Hastalığın bulaşma riskinin olduğu şüpheli durumlarda mutlaka prezervatif kullanılmalıdır.
*Kan yoluyla bulaşmayı önlemek için iğne ve enjektörler tek kullanımlık olmalıdır.
Hepatit B: Siroza ve karaciğer kanserine neden olabilecek sinsi bir hastalıktır.
Kuluçka süresi 30-180 gün kadar olan virüs, vücuda kan ve cinsel ilişki yoluyla bulaşır. Hepatit B her yaş ve mevsim de görülebilen bir sağlık sorunudur. Hastalık, virüsü
taşıyan kişilere ait ustura, jilet, manikür aletleri, diş fırçası, tarak gibi eşyaların kullanılması, enjektör ve cerrahi aletler yoluyla bulaşabilir. Kuruyan kan ve salya bir hafta
sonra bile hastalığın bulaşmasına yol açabilir. Bu nedenle çok dikkatli olunmalıdır.
Hastalık aşırı hâlsizlik, bulantı, kusma, kabızlık ya da ishal; kas, baş ve eklemlerde ağrı gibi belirtilerle ortaya çıkar. Hasta bazen kendi hastalık belirtilerini göstermez ve hastalanmaz. Ancak taşıyıcı olarak yaşar.
Hepatit B için özel bir ilaç tedavisi yoktur. Hastalara yatak istirahati önerilir.
Protein ve karbon-hidrat yönünden zengin, yağsız diyet uygulanmalıdır. Hasta, bulantıya karşı az ve sık beslenmelidir.
Kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetlerinde aşının önemi büyüktür.
Hastalıktan korunmak için aşı yaptırılmalıdır. Enjektörler tek kullanımlık olmalı, cerrahi aletler çok iyi sterilize edilmeli, kan nakillerinde gerekli
tetkiklerin yapılmasına özen gösterilmeli, temizlik kurallarına uyulmalı,
başkalarına ait kişisel bakım araçları kullanılmamalı, tek eşli cinsel yaşam
sürdürülmelidir.
2.15 AKILCI İLAÇ KULLANIMI
Hastalıkların tedavisinde, hastaya bakan kişinin ilaç kullanımındaki ilkeleri bilmesi gereklidir. İlaç, bir hastalığı iyi etmek veya önlemek için vücuda alınan mad-
77
dedir. İlaçların organizmanın çalışmasını zorlayıcı etkileri vardır. Bu nedenle sadece
gerekli zamanlarda ilaç kullanılmalıdır. Hekimin gerekli görmesi durumunda ve reçeteli olarak önerdiği ilaçlar söylenen zaman ve miktarda kullanılmalı, hekime danışılmadan ilaç kesilmemelidir. Hekimin bilgisi olmadan başka ilaçlara veya tedavi
seçeneklerine başvurulmamalıdır.
Tedaviye başladıktan sonra gelişen yakınmaların ilaca bağlı olabileceği unutulmamalıdır. Ayrıca kullanılan ilaçlar hakkında aile bireyleri bilgilendirilmelidir.
Resim 02.11: İlaçlar amaç dışı kullanılmamalıdır
İlaç alınmadan önce son kullanma tarihine bakılmalı, rengi bozulmuş ve tortulaşmış olanlar tüketilmemelidir. İlaçlar amaç dışı kullanılmamalıdır. Çocukların ulaşamayacağı yüksek, kapalı bir yerde, nemsiz ve serin ortamda saklanmalıdır.
İlaçların mutlaka dik ve oturur pozisyonda, bol su ile alınması, ardından en az
10 dakika yatar pozisyona geçilmemesi önemlidir.
Hekim tavsiyesi olmadan; eş, dost, komşu, arkadaş önerisi ile alınan
ilaçlar ciddi sıkıntılara neden olabilir. İlaç kullanımı deneme yanılma yöntemiyle yapılmaz. İlaç kesinlikle alınmaması gereken bir içeriğe sahip olabilir. Ayrıca ilacın kişiye ve hastalığına ilişkin özel doz ve kullanım sürelerine göre alındığı da unutulmamalıdır.
Bu nedenle hekimin önerisi ile alınan ilaçların doğru şekilde kullanımı, tedavi
programına tam uyulması iyileşme sürecine önemli katkı sağlar. İlacın aç veya tok
iken alınması, başka ilaçlarla birlikte kullanımı, tedavi süresince önerilen beslenme
biçimi ve kullanım süresi hekimin tavsiyesine göre yapılmalıdır.
İlaçların çoğunun mide, bağırsak ve yemek borusu üzerinde olumsuz etkileri
vardır. En çok görünen sorunlar, bu bölgelerde oluşan ülserler ile bu ülserlere bağlı
ağrı, yanma ve kanamalardır. İlaçların sindirim sistemine direkt ve kan yolu ile olumsuz etkilerinin yanı sıra özellikle büyük tabletlerin yemek borusuna takılarak tahriş
oluşturması ve buna bağlı olarak şiddetli göğüs ağrısı, yanması ve yutma güçlüğü
görülmesi sık karşılaşılan durumlardır.
78
İlaçların hekim önerisine uyularak doğru şekilde alınması hem daha etkili olmalarını hem de yan etkilerinin en aza indirilmesini sağlar. Ülkemizde doğru ilaç
kullanımına yönelik Sağlık Bakanlığınca çalışmalar yapılmakta ve toplum bu konuda
bilinçlendirilmektedir.
2.16 VÜCUT SICAKLIĞININ ÖLÇÜMÜ
Hastanın genel durumunu takipte vücut sıcaklığının (ateşin) izlenmesi hastalığın seyri, iyileşme sureci ve komplikasyon oluşumu acısından oldukça önemlidir.
Ateşli, vücudun normalin üstünde bir sıcaklık göstererek fonksiyonlarının bozulması durumudur.
Koltuk ve dilaltı ile kasık ve makattan vücut termometresiyle ölçülür. Normal
değer koltukaltında 36,5°C, dilaltı ve makatta ise 37-37,5°C’tur.
Resim 02.12: Ateş, günümüzde dijital termometrelerle ölçülmektedir.
Ateş, günümüzde dijital termometrelerle ölçülmektedir. Dijital termometrenin uç kısmı vücut sıcaklığının ölçülebileceği bir yere (ağız, koltuk altı vb.) konulur
Sıcaklık ekran da belirdiğinde alet sinyal vererek durur. 3 aylıktan daha küçük bebeklerde 38-39°C ya da üzeri ateşlerde; 3 ay - 3 yaş arası çocuklarda 24 saatten uzun
sureli ateş varlığı, ateşle birlikte solunum problemleri, döküntü, ense sertliği, kusma,
dalgınlık, anlamsız konuşmalar vb. görülmesi halinde zaman geçirilmeden hekime
başvurmak gereklidir.
Ateşi oluşturan etken ne kadar ciddi olursa olsun ateş kendi başına zarar verici
değildir.
Vücut sıcaklığının normal değerin üstünde olması yüksek ateş, altında olması ise düşük ateş olarak ifade edilir. Vücut sıcaklığının 40°C’un üstüne çıkması ve
34,5°C’un altına düşmesi hayati tehlikeyi işaret eder.
Herhangi bir hastalık sonucu vücut sıcaklığının aşırı yükselmesi ve bu ateşin
düşürülememesi durumunda ateşli havale oluşur. Ateşli havale genellikle 6 ay-6 yaş
arasındaki çocuklarda ortaya çıkar.
79
Ateşli havalede şunlar yapılır:
*Hastanın giysileri çıkarılır.
*Musluk suyu ile havlu veya küçük bez parçaları ıslatılır. Islatılan bezler, hastanın koltuk altlarına, kasıklarına, dirseklerinin iç yüzü ve avuç içlerine yerleştirilir. Ateş bezler sık sık değiştirilerek ve aşamalı olarak yavaş yavaş düşürülmeye çalışılır. Islak bezler, direkt olarak karın ve göğüs bölgesi üzerine
konulmaz.
*Ateş bu yöntemle düşmüyorsa hastaya ılık su ile duş aldırılır.
*Sağlık kurumuna başvurularak tıbbi yardım istenir.
*Yüksek ateşin düşürülmesinde aşırı soğuk su ve alkol kullanılmamalıdır. Çünkü soğuk su ve alkol, deri yüzeyine yakın damarların kasılarak daralmasına
neden olur ve ısı kaybını engeller.
*Ayrıca soğuk su ürpertiye neden olur.
2.17 EVDE HASTA BAKIMI
Hastalığın durumuna göre kişilerin hastanede yatmaları her zaman mümkün
değildir. Bu hastaların bakımı evde sürdürülür. Hastalığın seyrinin ağırlaşmaması ve
iyileşmenin gecikmemesi için hastaya evde bakacak kişinin temel bakım prensiplerini bilmesi çok önemlidir.
Hastalar tedavilerinin her zaman sağlık kurumunda yapılmasını ister. Ancak
her hastalığın sağlık kurumlarında tedavisi gerekmez. Günümüzde ameliyat ya da
özel bakım gerektiren hastane tedavisinin dışında hastanın bakımı evde yapılabilmektedir. Bakım hizmeti aile bireyleri tarafından yapılabildiği gibi ücret karşılığı özel
kurumlarca da yapılmaktadır.
Evde hasta bakımında en önemli konulardan biri, ilaçların kullanımıdır. Her
ilaç insan vücuduna yabancı bir maddedir. Bu nedenle hekim tavsiyesine göre kullanılması gerekmektedir.
Hastaya bakan kişi bu konuda titiz ve dikkatli olmalıdır. Hasta, yardıma gereksinim duyan bir kişidir. Bu nedenle evde yapılacak bakımlarda hekimin önerileri
dikkate alınarak hastaya yardım edilmelidir. Bununla birlikte hastanın yatalak, yaralı,
ameliyatlı vb. olması durumlarında hastaya bakanlar daha dikkatli olmalıdır.
İlaçların uygun kullanımının yanında hastanın temizliği, ateş ve nabız, solunum, vücut ağırlığı, dışkı ve idrar ile derideki değişiklikler takip edilmelidir. Olumsuzluklar hekime bildirilmelidir. Hastanın yatak çarşafı sık aralıklarla değiştirilmeli,
yatağı havalandırılmalıdır.
Evde bakım hasta bakımı, rehabilitasyon ve kişisel bakım yanında günlük yaşam aktivitelerini yerine getirirken oluşabilecek sorunları önleyecek çok yönlü uygulamalar olarak düşünülmelidir. Ev ortamı hastanın aile içi yaşama katılmasını, daha
fazla faaliyette bulunmasını ve çevresiyle olan iletişiminin düzenlenmesini sağlaya80
cağından uzun süreli bakım gereken hastaya daha etkili psikolojik destek sağlar.
Evde bakımda;
*Kişisel temizliğe,
*İlaç kullanımına,
*Enfeksiyonlara karşı önlem almaya,
*Beslenme düzenine dikkat edilmelidir.
Mümkün olduğu takdirde hasta ayrı bir odada yatırılmalıdır. Hasta odasının
düzenli ve temiz olması hastanın sağlığı açısından olduğu kadar aynı evde yaşayan
diğer kişilere bulaşmaması açısından da son derece önemlidir. Evde hasta bakımı
demek, sağlıklı kişilerin hasta ile aynı evi paylaşması demektir. “Sağlığın Geliştirilmesi ve Korunması” ünitesinde belirtildiği gibi temizlik, hastalıklara karşı alınması
gereken en önemli önlemlerdendir.
Hasta odasının;
*Temiz,
*Aydınlık,
*Düzenli,
*sısı normal (18-25 derece),
*Nemi normal (% 30-60),
*Hoşa gitmeyen kokulardan arındırılmış,
*Fiziksel tehlike ve yaralanma riskinden uzak olması gerekir.
Hasta odasında yatağın her iki tarafı da serbest hareket etmeye elverişli olmalıdır. Işığın arkadan gelmesine dikkat edilmeli, eğer yatağın bir tarafı duvara dayanıyorsa soğuğun geçişi önlenmelidir. Temizlik kolaylığı nedeniyle karyola tercih
edilmelidir. Ayrıca bakıcının hareket kolaylığı yönünden yatağın çok alçak olmaması
gerekir. Yastık sık sık düzeltilerek hasta rahatlatılmalıdır. Yorgan, hastaya fazla ağırlık
vermeyecek şekilde ince ve hafif olmalıdır. Solunum güçlüğü çeken hastanın baş
tarafı yüksek tutulmalıdır.
Hasta odası temiz ve düzenli olmalı, dezenfektan maddelerle dezenfeksiyonu
yapılmalıdır. Böylece hastalık mikroorganizmalarının üremesi ve yaygınlaşması önlenmiş olur. Temizlik sırasında toz kaldırılmamalıdır. Hastaya bakım yapılırken eller
mutlaka yıkanmalı ve dezenfekte edilmelidir.
Ayrıca hastanın kullandığı araç gereçler ile yemek masası, etajer ve sandalye
temizlenmelidir. Hastaya ait atıklar kurallara uygun şekilde imha edilmelidir. Özellikle bulaşıcı hastalık durumunda daha dikkatli davranılmalıdır.
Ülkemizdeki evde bakım hizmetleri hakkında bilgi toplayınız.
81
ÖZET
Ölümcül bir hastalık olarak tarif edilen kanser, erken evrede teşhis edildiğinde
tedavi başarısı çok yüksektir. Günümüzde özellikle bazı kanser türlerinde erken teşhis ile hastaların önemli bir kısmı tamamen iyileşmektedir.
Diyabet hastaları ev dışına tek başlarına çıkıyorlarsa üzerlerinde diyabet tipinin (tip 1 veya tip 2) ve acil durumlarda iletişime geçilecek kişilerin telefon numaralarının yazılı olduğu bir kart bulundurmalıdırlar.
Bilindiği gibi yaşam standardının yükselmesi ve sağlık hizmetlerinin yaygınlaşması, modernleşmesi sayesinde ortalama ömür artmaktadır.
Kalp ve damar hastalıklarının en önemlilerinden birisi de yüksek kan basıncıdır (hipertansiyon).
Akdeniz ülkelerindeki ırklarda görülen, doğacak çocuğa anne ve babasından
“beta talasemi” geniyle kalıtımsal olarak geçen bir çeşit “kansızlık” hastalığıdır.
Akdeniz ateşi hastalığı veya İngilizce adı “Familial Mediteranean Fever” (FMF)
olarak 2500 yıllık mazisi olan antik bir hastalıktır.
Hemofili Çoğunlukla genetik geçiş gösteren, vücutta kanın pıhtılaşma sisteminde rol alan, faktör 8 ve 9 pıhtılaşma faktörlerinin eksikliği veya yokluğu nedeniyle ortaya çıkan ve pıhtılaşma bozukluğu yaratan bir kan hastalığıdır.
Kronik akciğer hastalığı, amfizem ve kronik bronşiti kapsayan bir hastalık grubudur. KOAH olarak adlandırılır. Bu hastalığın en sık görülen özelliği, akciğerlere giren ve çıkan havayı nefes darlığına neden olacak derecede kısıtlayabilmesidir. Bu
hastalığın başlaması hâlinde geriye dönüşü yoktur. Mutlaka ilerler. Hatta ölümle bile
sonuçlanabilir.
İnsanlarda görülen sağlık sorunlarının önemli bir bölümünü bulaşıcı hastalıklar (enfeksiyon hastalıkları) oluşturur. Bulaşıcı hastalıklar; sık ve yaygın olarak görülmesi, ölümlere ve başka hastalıklara ya da engelliliklere yol açması, iş gücü ve
maddi kayıplara neden olması bakımından son derece dikkat edilmesi gereken hastalıklardır.
Su ve besinlerle bulaşan hastalıkların önlenmesi için öncelikle bulaşma yollarının ortadan kaldırılması yani kötü çevre koşullarının düzeltilmesi gerekmektedir.
Bunun için de yeteri kadar temiz suyun sağlanması, sağlıklı tuvaletlerin yapılması
ve kanalizasyon sisteminin kurulması, çöplerin usulüne uygun şekilde kapalı poşetlerde toplanması ve yok edilmesi, açık gübreliklerin kaldırılması, kişisel temizlik alışkanlığının sağlanması gereklidir.
Solunum yolu hastalıkları, genellikle havadaki virüs ve bakteriler ile bulaşır.
Bulaşma sonucu kişide nezle, grip, verem, kabakulak, kızamık, difteri, suçiçeği, kızıl,
82
boğmaca gibi bulaşıcı hastalıklar ile astım, bronşit, zatürre gibi hastalıklar görülür.
Besin ve güç kaynağından yararlanılan birçok hayvan, insanda çeşitli hastalıklara neden olabilir. İnsan ve hayvanların ortak hastalıklarına zoonoz adı verilmektedir. Hastalık, hayvan et ve derilerine temasla, etlerin yenmesi, süt ve süt ürünlerinin
kullanılmasıyla bulaşabilmektedir. Ayrıca hayvan ısırıklarıyla da bu hastalık oluşabilmektedir.
Bulaşıcı hastalıkların birçoğu tokalaşma, öpüşme, sarılma gibi yakın temas
yolu ile insanlara bulaşmaktadır.
Enfeksiyon etkenlerinin sağlam kişilere bulaşmasında rol oynayan eklem bacaklılara (bit, pire, kene, sinek vb.) vektör denilmektedir.
AIDS hastalığının belirtileri, kişinin vücut direncine göre virüs bulaştıktan 1015 yıl sonra da görülebilir.
Hastalığın durumuna göre kişilerin hastanede yatmaları her zaman mümkün
değildir. Bu hastaların bakımı evde sürdürülür. Hastalığın seyrinin ağırlaşmaması ve
iyileşmenin gecikmemesi için hastaya evde bakacak kişinin temel bakım prensiplerini bilmesi çok önemlidir.
Vücut sıcaklığının normal değerin üstünde olması yüksek ateş, altında olması ise düşük ateş olarak ifade edilir. Vücut sıcaklığının 40°C’un üstüne çıkması ve
34,5°C’un altına düşmesi hayati tehlikeyi işaret eder.
83
DEĞERLENDİRME SORULARI
1.
Aşağıdakilerden hangisi şeker (diyabet) hastalarının uyması gereken kurallardan değildir?
A. Şekerli gıdalardan zengin beslenmek
B. Sigara ve alkol kullanmamalı.
C. Stres ve sıkıntıdan uzak durmalıdırlar
D.Rutin olarak kontrollerini yaptırmalı
2.
Aşağıdakilerden hangisi kalp ve damar hastalıklarının oluşumunda başlıca nedenlerden değildir?
A. Aşırı tuz tüketimi
B. Sigara tüketimi
C. Her gün egzersiz yapmak
D.Şişmanlık
3.
Aşağıdakilerden hangisi hipertansiyondan korunmak için yapılması gerekenlerden değildir?
A. İdeal kilonun korunması
B. Tuz tüketiminin artırılması
C. Düzenli egzersiz yapılması
D.Alkol alınmaması
4.
Aşağıdakilerden hangisi su ve besinlerle bulaşan hastalıkların genel özelliklerinden değildir?
A. Genellikle ağız ve dışkı yoluyla bulaşır
B. Sıcak, nemli havalar ve kötü hijyenik koşullarda oluşur
C. Genellikle yaz aylarında görülür
D.Temiz su kaynaklarından bulaşır
5.
Aşağıdakilerden hangisi AIDS’in bulaşma riskinin en yüksek olduğu gruplardandır?
A. Eşcinseller
B. Tek eşliler
C. Sporcular
D.Düzenli aile hayatı olanlar
84
ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI İÇİN CEVAP ANAHTARI
1. ÜNİTE
2. ÜNİTE
1. A
1. A
2. C
2. C
3. B
3. B
4. D
4. D
5. B
5. A
85
SÖZLÜK
A-B
abdominal : Karından bakılan
anaflaktik : Alerjik
atenüe
:Canlı
bronşektazi : Bronşların kalıcı genişlemeleri
D
dehidratasyon :Su kaybı
delirium
: Akut beyin yetmezliği
detoksifiye : Organizmanın kendisine
zararlı olan toksik maddelerden temizlenmesi
:Şeker hastalığı
diabet
E
ekstrauterin : Rahim dışında
ekstremiteler: Kol yada bacak
: Kirli
enfekte enflamatuvar : Yangılı
: Beyin dokusunun enflaensefalit
masyonudur (iltihabıdır)
farenjit
filiasyon
F
: Boğaz enfeksiyonu
: Lastalığın ilk çıkış noktasını bulma
G
genital bölge: Üreme organları
gestasyonel : Gebelikte çıkan diyabet
guillain Barre
Sendromu : İlerleyici kas zayıflığı veya
felciyle seyreden akut bir
hastalıktır
H-İ
hipovolemik : Sıvı eksikliği
inhalasyon : Maddenin solunum yolu
ile vücuda alınması
inkübasyon
86
süresi
: Hastalık etkeninin vücuda girişiyle hastalık belirtilerinin meydana çıkışı
arasında patojen mikroorganizmanın vücutta
gelişimi
K
kardiyojenik : Kalp Kökenli
kemoproflaksi: Sağlamlara ilaç verme
komplikasyon: Bir hastalığın gidişi sırasında, hastalığa eklenen
ve hastalığı ağırlaştıran
tablo
kontraseptif : Konsepsiyonu (gebeliği)
önlemek amacıyla kullanılan ilaç
: Gözküresi yüzeyindeki
kornea
saydam zar
larenjit
lokal
L
: Gırtlak enfeksiyonu
: Yerel
M -N
makülopapüler: Benekli-Kabartılı
Sinir sistemi üzerinde
nörotoksik : zararlı etkisi olan zehirli
maddeler
O–Ö
: Doğum ve gebelikle ilgili
Obstetrik
olan
Osteomalasia: Kemik dokusu harabiyeti
Otitis media : Orta kulak enfeksiyonu
: Dokularda aşırı sıvı biriÖdem
kiminin yol açtığı şişkinlik
palpasyon
P
: Elle dokunularak yapılan
muayene
pandemiler : Bir kıta, hatta tüm dünya
yüzeyi gibi çok geniş bir
alanda yayılan ve etkisini
gösteren salgın hastalıklara (epidemi) verilen
genel addır.
pastörizasyon: Süt, meyve suyu vb.
maddelerin mikroplarını
öldürmek için özel aletlerde 75 °C’ye kadar ısıtılıp birdenbire soğutulmak yoluyla uygulanan
işlem.
perinatal : Gebeliğin yirminci haftasından doğuma kadar
geçen fetüs hayatına ait
pirojen
: Vücudumuzun
ısısını
yani ateşimizi yükselten
maddelere pirojen maddeler deniliyor.
polikistik over: İçinde çok sayıda içi sıvı
dolu kesecik bulunan
yumurtalık
predispozisyon: Yatkınlık
prionlar
: Nükleik asit içermemesine rağmen teorik olarak
hücreleri enfekte ederek
çoğalma yeteneğine sahip olan
prodromal
dönem
: Hastalığın ön devresi
lifli bölümü
: Gebelik zehirlenmesi
toksemi
toksik
: Zehirlenme
tonsillit
: Bademcik enfeksiyonu
transplantasyon: Vücudun bir bölümünden alman dokunun başka bir bölümüne nakli
ventrikül
viral
virülansı
zoonoz
V-Z
: Karıncık(Kalbin alt bölümünde bulunan ve
biri sağdaki akciğerlere,
öbürü soldaki vücuda
pompalanacak kanı almaya yarayan iki boşluk)
: Virüslerle ilgili
: Bir organizmanın hastalık yapma yeteneği.
: İnsandan hayvana, hayvandan insana geçen
hastalık
R -S
: Hastalığı taşıyıp patojen
organizmaları diğer canlılara aktaran organizmalar
senkop
:Bayılma
suplemanları: Destek
rezervuar
tecrit
tendon
T
: Ayırım
: Kasın kemiğe bağlandığı
noktaya kadar uzanan
87
KAYNAKÇA
1.Amerikan Psikiyatri Birliği. DSM-IV Tanı Ölçütleri, Çev: Köroğlu E, HYB, 2000.
2.Aştı N. Demans ve Başa Çıkma Yolları. Nobel Yayınları, İstanbul, 1997.
3.Aydemir Ö. (Ed.). Psikiyatri Konsültasyonu El Kitabı. MATSAN, İstanbul, 1999.
4.KARATAŞ, Fatma, Ayşe KARATAŞ GÜNER Ruh Sağlığı ve Psikiyatri, Korza Yayıncılık, Ankara
2012.
5. KÖROĞLU, Ertuğrul, DSM-IV-TR Tanı Ölçütleri, Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 2005.
6. KUĞUOĞLU, Sema, Fatma ETİ ASLAN, Nermin OLGUN, Acil Bakım, Yüce Yayım, İstanbul,
Mart, 2004
7.YÜKSEL, Nevzat, Ruhsal Hastalıklar, MN Medikal&Nobel Yayınları, Özyurt Matbaacılık, Ankara, 2006.
8. T.C. Sağlık Bakanlığı, Acil Hekimliği Sertifika Programı Temel Eğitim Kitabı, Sağlık Bakanlığı Yayınları, Koza Basımevi, Ankara, 2009.
9. ERARSLAN C.,ERDOĞAN E., Ortaöğretim SağlıKbilgisi 9, Tuna Matbacılık, Ankara 2013
10. Doç.Dr.Deniz KUMBASAR : Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi, Kardiyoloji ilim Dalı-ANKARA ;Kalp Sağlığı ABD
11. PROF. DR. NUSRET FİŞEK’iN KİTAPLAŞMAMIŞ YAZILARI - I Sağlık Yönetimi
12. Bilen M. Sağlıklı İnsan İlişkileri. Ankara, 1994.
13. Bilen M. Hasta Hemşire İletişim Süreci Öğretimi Kaynak Kitabı. Ankara, 1993
Megep modülleri:
Ortopedik protez ve ortez ; Ortez hastalarının rehabilitasyonu
Çocuk gelişimi ve eğitimi; Çocuğun gelişimi
Hemşirelik: Ruh sağlığı ve hastalıklarına giriş
Büro yönetimi ve sekreterlik: Tıbbi terminoloji (tedavi hizmetleri)
Ders Notları:
1.Prof.Dr. Ertan Yurdakoş: STRES FİZYOLOJİSİ
2.Dr. Nejda KARAGÜZEL: FERTİL ÇAĞDAKİ KADINLARDA KONTRASEPTİF YÖNTEMLER VE
ANEMİ İLİŞKİSİ (Uzmanlık Tezi)
3.Azize Nilgün CANEL: Aile Yaşam Becerileri
4.Doç. Dr. Şahin AKINCI: MEDENÎ KANUN’DA KADIN VE AİLE
5.Doç. Dr. Safa Saygılı
88
6.Ahmet TOPUZOĞLU
7.Coşkun KESGİN
Yararlanılan Web Adresleri:
http://sbu.saglik.gov.tr
http://www.tuik.gov.tr
www.asm.gov.tr
http://www.bilkent.edu.tr
http://www.ortodonti-dentart.com
http://www.estanbul.com
http://dis.baskent.edu.tr
http://www.sbn.gov.tr
http://www.biltek.tubitak.gov.tr
www.erciyes.edu.tr
http://www.thsk.gov.tr
http://www.psikiyatri.org.tr
http://www.dumansizhayat.org
http://tip.kocaeli.edu.tr
http://www.teb.org.tr
http://bilheal.bilkent.edu.tr/uremesagligi/
gebeliktenkorunmayol.html
http://www.journals.istanbul.
edu.tr/%C4%B0.%C3%9C.%20
%C4%B0lahiyat%20Fak%C3%BCltesi%20
Dergisi
http://www.sksdb.hacettepe.edu.tr/PDR/
Stresle_Basa_Cikma.pdf
http://www.burem.boun.edu.
tr/?q=node/50
http://www.diyanet.gov.tr/ :Aile İçi Şiddet
ve İstismar
http://e-dergi.marmara.edu.tr/maruaebd/
article/viewFile/1012001372/1012001117
http://www.ttb.org.tr/ Ttb-Udek Toplum
Sağlığını Geliştirme (Tsg) Çalışma GRUBU
http://beslenme.gov.tr/
www.alamy.com/tr/
www.123rf.com
www.dijitalimaj.com
http://www.iku.edu.tr ,
www.gettyimages.com
www.agefotostock.com
http://ieee.bilkent.edu.tr/
http://eba.gov.tr
http://sutterstock.com
http://kaynak.eba.gov.tr/
89
GÜNEY KIBRIS
RUM YÖNET‹M‹
NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
(Azerbaycan)
İl merkezleri
Başkent (Ankara)
N
)
RB .Ö
AY .C
CA
N
ZE
(A

sağlık bilgisi 2 - Açık Öğretim Kurumları

Transkript

Benzer belgeler

Ercefuryl®_KAPSÜL (nifuroksazid) Prospektüs Bilgisi

CİNSEL KİMLİKLER Nefertiti`den Emily Dickinson`a Sanat ve Çöküş

cınsellığının değerlendırılmesinde plissit modeli`nin kullanımı plıssıt

Hemofagozitoz Sendromlu Hastalar İçin Bilgilendirme Primer İmmun

bakteri ve parazitler - Kan Merkezleri ve Transfüzyon Derneği

Kanatlı Hastalıkları - Tavuk Mamülleri, piliç, tavuk, yumurta satışı

Nar Hastalık ve Zararlıları

Tuncay Nas

Ocak 2015, Cilt 7, Sayı 1 - Kanuni Sultan Süleyman EAH

ulaşım aracı Camiye koştular

Makaleyi Yazdır - Eğitimde Kuram ve Uygulama

Kronik Eozinofilik Pnömoniye Bağlı Solunum

Son 12 Yılda Yayınlanan Araştırmaların Sistematik Değerlendirmesi

Baby`s First Feeding Tracker

33_Mikrobiologija i infektologija so nega za III godina_TUR.indd

PDF İndir... - Moment Dergi

Sayı 3 - İDER İnsani Değerler ve Ruh Sağlığı Vakfı

Evlilik Birliği İçinde Gerçekleşen Nitelikli Cinsel Saldırı

Blast 4. Sayı indirmek için tıklayınız

tıbbi terminoloji - Öğrenci Bilgi Sistemi

T.C RECEP TAYYİP ERDOĞAN ÜNİVERSİTESİ SU ÜRÜNLERİ

Zehirlenmeler tanı ve tedavi rehberi