horasan ağızları - Journals of Qafqaz University

 HORASAN AĞIZLARI Zemine Ziyayeva Qafqaz Universiteti [email protected] ÖZET Makalede, İran’ın kuzeydoğusunda, yaklaşık bir milyon insan tarafından konuşulan Horasan ağızlarının dil özellikleri konu edinilmiştir. Horasan Türklerinin nüfusu Bocnurt, Şirvan, Koçan, Deregez, Esferayin gibi bölgelerde daha yoğundur. Henüz bir yazı dilinden bahsedemeyiz. Bu nedenle araştırmalar ağızlar üzerine yapılmıştır. Horasan Türkçesi Batı Türk yazı dilinin ortak özelliklerini, aynı zamanda Proto Oğuz (asli uzun ünlülerin korunması, /b/ sesinin korunması gibi) şekilleri koruduğu için Türk dili açısından önemlidir. Makalede eski şekiller esas alınarak Horasan Türkçesinin belli başlı fonetik özellikleri gösterilmeye çalışılmıştır. Anahtar kelimeler: Batı Türk yazı dili, Horasan Türkleri, Horasan Türkçesi, Horasan ağızları KHORASAN DIALECTS ABSTRACT The subject of this article is the specific characters of Khorasan dialect spoken by the people about one million who live on the northeast of Iran. Khorasan Turks are more intensive especially in Bocnurt, Shirvan, Kochan, Deregez, Esferayin regions. We can not speak about their literary language so, my research based on dialects. Khorasan Turkish posses common characteristics of Western Turkish language and is very important for Turkish languages because of possessing the Proto Oghuz (as basic long vowel or protecting the voice of /b/) forms. The main phonetic characters of Horasan dialect especially based on old forms, have been showen in this article. Key words: Western Turkish language, Khorasan Turks, Khorasan Turkish, Khorasan dialects G. Doerfer, İran’ı Türk dili açısından şöyle de‐
ğerlendirmiştir: “İran günün birinde eşit hak‐
lara sahip olacak dilleri ve kültürleriyle doğu‐
nun İsviçre’si durumuna gelebilir, işte o za‐
man oradaki milletleri bütün yönleriyle iyice araştırmanın vakti gelmiş olacaktır. Böylece, filoloji bilimi ve Türkoloji bugünden tahmin edilmeyecek bir ölçüde zenginleşecektir.”1 G. Doerfer 5 Mart 1969 yılında İran’ın Hora‐
san bölgesinde araştırmalar yapmış ve yeni bir Türk lehçesinin varlığını göstermiştir. Yaptığı derlemeleri “Chorasantürkische Mate‐
1
G. Doerfer, “İran’daki Türk Dilleri”, TDAY‐Belleten, Ankara, 1969, s. 1‐11 Number 18, 2006 rialien” adlı kitapta toplayarak bu Türkçeyi Horasanî adlandırmıştır. G. Doerfer bu Türk‐
çeyi bir dil olarak nitelendirmiş, fakat lehçe olarak da değerlendirilebilineceği görüşünü ileri sürmüştür. Bir başka araştırmacı Dr. Cevat Heyet Hora‐
san Türkçesini inceleyerek bu Türkçeyi Azer‐
baycan Türkçesine dahil; fakat bazı özellik‐
leriyle ondan ayrılan bir Türk lehçesi olarak değerlendirmiş ve Horasan Türkçesinin yayıl‐
ma alanı hakkında önemli bilgiler vermiştir. Horasan Türkçesi yaklaşık bir milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Yayıldıkları alan 91
Zemine Ziyayeva genellikle Bocnurt, Şirvan, Koçan, Deregez, Kelat, Esferayin gibi Horasan bölgesinin kuze‐
yini kapsar. Çoğunluğun bu bölgede bulun‐
masıyla birlikte Sebzevar’la Nişabur’un kuze‐
yinde, yani Servilayet, Hur, Cüveyn, Ribat, Mişkan ve çevresindeki köylerde de Horasan Türklerine rastlamak mümkündür. Horasan Türkleri çeşitli boylardan oluşmuş‐
tur. Bunlardan en önemlileri aşağıdakilerdir: 1. Beyat yahut Bayat, Nişabur bölgesinde (yaklaşık 120‐150 bin) 2. Karaçordu boyu, Güveyn ve Esferayin böl‐
gesinde (yaklaşık 130‐150 bin) 3. İmarlı, Bukanlı, Cuyanlı, Pehlivanlı, Boran‐
lı, Kılıcanlı boyları (Bocnurd vilayetinde) 4. Timurtaş ve Nardin boyları (Gürgan mer‐
kezinde) 5. Godari boyu (Sını bölgesinde) 6. Afşar boyu (Bocnurd ve Kocan’ın güneyin‐
de, Sebzevart ile Nişabur arasında – Servilayet, Ribat, Mişkan, Pamane ve Güveyn’in kuzeyinde) 7. Karayı boyu (Türbet‐i Heyderiye çevre‐
sinde)2 Horasan bölgesi, aynı zamanda Horasan Türkçesi coğrafî açıdan diğer Oğuz Türkleri arasında orta bir alanı kapsamıştır. Bu durum, Batı Türkçelerinin karma özelliklerinin günü‐
müzde de korunmasına neden olmuştur. Batı Türk yazı dilinin (Oğuz yazı dilinin) oluşumu aşamasındaki geçiş dönemi eserlerinin özel‐
liklerine de bugünkü Horasan Türkçesinde rastlamak mümkündür. Eski Anadolu Türkçesinin başlangıç öncesin‐
de Eski Türk yazı dili ile bağlantısı olduğunu kabul eden Prof. Dr. Zeynep Korkmaz , bu ko‐
nuyla ilgili aşağıdaki değerlendirmeyi yap‐
mıştır: “İran’ın kuzeyindeki bugünkü Hora‐
san Türkçesi ile karışık dilli eserler arasında ses ve şekil bilgisi özellikleri bakımından dikkatli bir karşılaştırma yapan C. Doerfer 2
H. Cevat, Seyridar Tarih‐e Zeban ve Lahjaha‐ye Torki, Tahran 1366 (1988), s. 329‐330 92 konuyu yerine göre her iki yöndeki görüşün temsilcilerine de hak verdirecek bir senteze ulaştırmaya çalışmıştır. Ona göre olga‐bolga problemi ile ilgili metinlerde iki ayrı tabaka ayırmak mümkündür. 1. Doğu Türkçesinden gelen ferdî etkilerin söz konusu olduğu ve kısmen Ş. Tekin’e hak verdiren metinler: Ali’‐
nin “Kıssa‐i Yusuf”u, Şeyyad Hamza’nın Doğu Türkçesindeki şiirleri ve Kadı Burha‐
neddin’in Memluk Türkçesini taklit eden tu‐
yuğları gibi. 2. Dil yapısı bakımından Horasan Türkçesinin özelliklerini aksettiren ve kısmen de Z. Korkmaz’a hak verdiren metinler: Mev‐
lana’nın şiirleri, Behçetü’l Hadâik’in mensur bölümü ve Kitabü’l Feraiz gibi. G. Doerfer bu görüşüne şu açıklamayı da eklemiştir. Mevla‐
na Celaleddin Rumi’de görülen Doğu Türkçe‐
sine ait bolgay men, yarguya barur men gibi özellikler ile isim çekim eklerindeki Oğuzcaya has şekiller, gerçekten de Mevlana’nın kendi ağız yapısını aksettiren özelliklerdir. Fakat bugün aynı özellikleri Horasan Türkçesinde de gördüğümüz ve Mevlana’nın dili ile Hora‐
san Türkçesi arasında bir paralellik ve tıpkılık olduğu için Mevlana’nın kullandığı dil Oğuz‐
canın Doğu Selcukçaya bağlı Horasan Türkçe‐
sini temsil etmektedir.”3 G. Doerfer ve F. Bozkurd Horasan Türkçesi‐
nin Oğuz yazı dilleri arasındaki yerini şöyle göstermişler: 1. Türkiye Türkçesi
⎫
⎬ Batı Oğuzcası 2. Azerbaycan Türkçesi⎭
3. Horasan Türkçesi ⎫ Doğu Oğuzcası ⎬
4. Türkmen Türkçesi⎭ (G. Doerfer) Türkmence Horasanca Oğuzca Azerice Türkiye Türkçesi (F. Bozkurd)4 3
Z. Korkmaz, “Eski Türk Yazı Dilinden Yeni Yazı Dillerine Geçiş Devri”, TDAY‐Belleten, 1991 4
G. Doerfer, “İran’daki Türk Dilleri”, TDAY‐Belleten, 1969, s. 1‐11; F. Bozkurt, Türklerin Dil, İstanbul 1992 Journal of Qafqaz University Horasan Ağızları Horasan Türkçesi Oğuz grubuna dahil; fakat kimi özellikleriyle Oğuzcadan ayrılan Türk‐
men Türkçesiyle diğer Batı Türkçeleri arasın‐
daki kopukluğu kaynaştırmıştır. Eski Türkçe‐
de görülen asli uzunluklar (ōn, dört, gǖç, kīz, tāş)5 ve Batı Türk yazı dillerini diğer Türk dili kollarından ayıran b>v değişimi Horasan ve Türkmen Türkçelerinde korunmuştur (bar “Hors.”, bar “Trkm.” “var”; ber‐ “Hors.”, ber‐ “Trkm.” “ver‐”). Bazı kelimlerin kullanımında da benzerlik vardır: “eke”, “kaka”, “ece”, “neme”, “heç neme” gibi. Horasan Türkçesi kelime hazinesi açısından daha çok Azerbaycan Türkçesine benzemekte‐
dir. Ses özellikleri dikkate alınırsa sözcükler aşağı yukarı Azerbaycan yazı dili ve ağızla‐
rında kullanılan kelimelerdir: işik (Hors.), eşik (Azerb..); kömek (Hors.), kömek (Azerb.); oqru, oqurluq (Hors.), oğru, oğurluq (Azerb.); öz, öziçin, özüynen (Hors.); öz, öz üçün, özü ile (Azerb.); tap‐ (Hors.), tap‐ (Azerb.); hara (Hors.), hara (Azerb.); indi, indiy(e)cen (Hors.), indi, indiyecen (Azerb.). Batı Türk yazı dillerinde kullanılmayan, sa‐
dece Horasan ağızlarına özgü kelimeler de vardır: toñ “testi”, day “duvar”, ert‐ “götür‐”, gollu “kuyruğu kesık hayvan”, kata “büyük”, köyüş “ayakkabı”, sürçek “hikaye”, şeft “sopa”, tey “aşağı”, toggar “hizmetçi”, negşe “plan”.6 Horasan Türkçesi ve folklorunu tanıtmak maksadıyla kendisi de Horasan Türkü olan M. Tevhidi “Galam Ucu” adlı bir dergi çıkar‐
mıştır. Bu dergi İran Azerbaycanlıları tara‐
fından yayınlanan “İnkılap Yolunda” adlı derginin Horasan Türkleri için düşünülmüş özel bir ekini oluşturmuştur. Tevhidi’den baş‐
ka İran’da Horasan Türkşesinin gerek dil, ge‐
rek folklorunun tanıtımında, özellikle Dr. 5
6
Makaledeki Türkmen Türkçesine ait örnek kelimelerin tümü Türk Lehçeleri Sözlüğü’nden alınmıştır (s.1097‐
1099) Kelimeler Sultan Tulu’nun “Horasan Türkçesinde İki Hikaye” (TDAY‐Belleten, 1992, s. 131‐153) adlı makale‐
sinden derlenmiştir. Number 18, 2006 Cevat Heyet ve Seyyid Ali Mir Niya’nın emeği büyüktür. Dr. Cevat Heyet Horasan Türkçesinin dört şi‐
veden oluştuğunu belirtmiştir: 1. Güney şivesi (Cüveyn, Ribat, Mişkan, Bam ve Safiabat) 2. Merkezi şive (Servilayet) 3. Kuzeydoğu şivesi (Deregez, Kelat ve Kocan) 4. Kuzeybatı şivesi (Şirvan ve Bocnurt)7 Dr. Cevat Heyet ağızlar arasındaki farkı şöyle özetlemiştir: “Kelime hazinesi açısından bu şivelerde değişik farklılık görülmüştür. Örne‐
ğin, Şirvan’da taş, başka bölgelerde daş deni‐
liyor. Bam’da böyük, başka yerlerde kata. Bam, Safiabat ve Servilayet’te “daş” çöl anlamında kullanılmaktadır. Bir sıra yerlerde ise çöl anla‐
mında kullanılmaktadır.”8 G. Doerfer ise Horasan Türkçesinin başlıca üç lehçesi olduğunu göstermiş “ev” anlamında kullanılan sözcüğün dil coğrafiyasına göre ağızlarda dağılımını şöyle göstermiştir: I. ev kuzeybatıda ve batıda: Şeyh Teymur, Bucnurd, Cugatay, Kelat (Esferayin yakının‐
da), Esadli Öv kuzeyde: Deregez, Yutfabad II. öy kuzeydoğuda geniş bir alanda: Ziyaret, Şirvan, Kuçan, Şurek, Dovgai, Marişk, Kelat (Meşhed yakınında), Gucgi Oy ayrıksal olarak Lenger’de III. eu güneyde: Nişabur dolaylarında (Ruh‐
abad, Herv‐i Ulya, Pir‐ Kumac), Karabağ, Sultanabad, Hukmabad; Ev ayrıksal olarak Çerem’de9 7
C. Heyet, “Torki‐ye Horasani”, Varlıg No:71‐5, Şubat, Mart 1989, s. 18‐40 8
C. Heyet, “Torki‐ye Horasani”, Varlıg No:71‐5, Şubat, Mart 1989, s. 18‐40 9
G. Doerfer, “İran’da Bir Dilbilim Araştırma Gezisi”, TDAY‐Belleten, Ankara, 1971‐1975 93
Zemine Ziyayeva Bu dağılımda Farsça etkisinin güneye doğru gittikçe arttığı açık görülmektedir, güneye doğru Türkler az sayıda ve ayrıksal olarak yaşamaktadırlar. Birçok Türkçe sözcük yalnız kuzeyde korunabilmiş, güneyde ise kaybol‐
muştur. Ağızlar arasındaki fonetik değişikliği görmek için sayıların ve şahıs zamirlerinin dağılımını inceleyelim: PO. As. Çar.S. Hk. Şr. bir bir biri bir biri ēki ikki ikksi ikki/icci ikki ǖç iç ūç iç üç tört dert dōrdi dērt dört bēş bēş bēşi beş beş altı altï altsı altu altï yēti yetdi yäddisi yätdi yeddi sekiz säkkiz säkkizi säkkid säkkiz toquz doqquz doqquzi doqqud doqguz ōn ūn on oni on lerinden /ö/ ve /ü/ yalnız kuzeyde korunmuş‐
tur. Diğer ağızlarda ö>e, ü>i fonetik değişik‐
liği mevcuttur (dert “dört”, iç “üç”). Lenger’de ö>o, ü>u olmuştur (dort, uç). Türkmenistan’la sınır olan kuzeydoğuda /ö/, /ü/ sesleri korun‐
muştur (dört, üç). Horasan Ağızlarında Bazı Söz Başı ve Söz içi Ünlülerin Durumu. Horasan Türkçesinde 9 kısa, 9 uzun ünlü var: a, ä, ı, e, u, ü, i, ö, o;ā, ē, ō, ū, ī, ǖ, ö, i, ä Horasan Türkçesini diğer Oğuz yazı dillerin‐
den ayıran ve Türkmen Türkçesiyle ortak kılan özellik bu Türkçede asli uzun ünlülerin korunmasıdır: ōdin “odun”, āt “at”, tōli “dolu”, bēr‐ “ver‐”, g ē ce “gece”, b ūt “but”, kān “kan”, y ōl “yol”, ōt “ateş”. Farsça etkisiyle diğer Oğuz yazı dillerinde gö‐
rülen ü~ö denkliği Horasan ağızlarında koru‐
namamıştır. Bu Horasan ağızlarının en önemli fonetik özelliğidir: yegirmi yirmi yigirmisi yigirmi yirmi PO. As. Hk. Çar.S. kırk qïrx qïrxï qërx qïrx ǖç iç iç ēlig alli allisi älli elli ūç üç üç (s. 468. söz 582) kǖn gīn gin gīn gün gün (s.468, söz 292) kül‐ gil‐ gil‐ gil‐ gül‐ gül‐ (s.608, söz 628) sǖt sīt sīt sīt sǖt sǖt (s.611, söz 395) yētmiş yetmiş yädmişi haftad(yätmiş) yetmiş -
haştad säksän häştat(säksän) haştad toquzon doxsan doxsän nävät(doxsan) doxsan yǖz īz ūzi iz ǖz bıñ miñ miñgi mink miñk Şahıs Zamirlerinin Durumu: üzüm izim PO. As. Çar.S. Hk. Şr. bän män män män özüm (men) sän sän sän sän to (san) ōl o o o u biz ay (biz) biz biz bïz siz siz siz sän (siz) sïz olar olä olä ola olar10 “ev”, sayılar ve şahıs zamirleriyle ilgili örnek‐
lerden de görüldüğü gibi, Türkçenin asli ses‐
Sayılar ve şahıs zamirleri G. Doerfer’in Chorasantürkisch kitabından derlenmiştir. 94 üzüm izüm (s.469, söz 198) PO. As. Çar.S. Hk. öl‐ el‐ el‐ (silä) el‐ öl‐ (s.467, söz 636) Şr. köñläk keynäy geynäk keynäk köyläy (s. 469, söz 391) köz gez göz gez göz (s.468, söz 29) töşek deşşäy doşäk döşäk – eyrät‐ örgän‐ (s. 467, söz 633) öğret‐ ergän‐ 10
üzüm izum Şr. Quçan döşey (söz 347) Journal of Qafqaz University Horasan Ağızları Horasan Ağızlarında Bazı Söz Başı Ünsüzlerin Durumu Sedalı, dudak ünsüzü, süreksiz b’ nin durumu. b‐>b‐, Ø Qazah, Quba, Mingecevir); höyüş (Ağdam, Gence, Gebele, Tovuz, Yevlah); höğüş (Gede‐
bey) şeklinde kullanılmaktadır.11 Sedalı, diş konsonantı, süreksiz t’nin durumu PO. As. Çar.S. Hk. Şr. bar bar var bar bar (söz 710) ber‐ ‐ ver‐ ber‐ ber‐ (söz 679) bol bol‐ /ol‐ ul‐ (sila) ol‐/bol‐ bol‐ tāq tāq taq biş‐ biş‐ tur‐ tur‐ tur‐ (silä) tur‐ tur‐ tök‐ tek‐ tek‐(silä) tök‐ tök‐ tāş taş ‐ ‐ taş tört dērt dōrdi dērt dört temir damir dämir damir demir barmak – biş‐ biş‐ biş‐ (söz 683) burmag burmag bärmay (söz67) Horasan Türkçesi kısmen asli /b/ sesini koru‐
muştur. Sedalı, arka damak, süreksiz q’nin durumu PO As. Çar.S. Hk. qān qan qan qānat qanat – Şr. qar PO. As. Çar.S. Hk. Şr. taq – Sedalı, ön damak, sürkli y’nin durumu qan qan (s.468.söz. 81) y>Ø, y PO As. Çar.S. Hk.A. qanat yinçge inçä īnça incä incä yıl īl il īl il qanat (s.468. söz. 159) qār t‐>t‐,d‐ ŞR. qar qar qar (s.468, söz.30) yılān ilan – ilan ilān yultuz uldïz – ulduz ilduz qāzgan qazan qazan qazan yastuk yastuq yastuq yastïx qāgun qouïn qouun qouun (s.468, söz.309) “kavun” qowïn qazan (söz.331) Horasan ağızları asli q sesini korumuştur. Bu hususta Türkiye Türkçesi hariç diğer Batı Türk yazı dilleriyle aynıdır. Sedasız, gırtlak, sürekli h’nin durumu – Batı Türk yazı dillerinin ortak özelliklerini (dudag “dudak” (TTü.), bar “var” (Trkm.), ayaq “ayak” (Azerb.)) gösteren Horasan ağızları es‐
ki şekilleri koruması açısından Türk dili için önemli bir yere sahiptir. Başta h bulunduran kelimelere Batı Türk yazı dillerinde rastlamak mümkündür: hürk‐ “ürk‐
”, hin “in”, hür‐ “ür‐”, hörümçek “örümcek” (Azerb.); Türkmen Türkçesi kısmen h korun‐
muştur: hin “in”. Türkiye Türkçesinde h>Ø fo‐
netik denkliği vardır (ürk‐, örümcek, in). Horasan ağızları h sesini korumuştur. PO. As. Çar.S. Hk. Şr. höl hel hēl hel höl öl, “ıslak, nem” Islak, nem anlamında kullanılan “höl, öl” ke‐
limesi Azerbaycan ağızlarında hö:üş (Göyçay, Number 18, 2006 11
Azerbaycan Diyalektoloji Lugati, C I, Ankara 1999, s. 229‐231 95
Zemine Ziyayeva ƒ
Doerfer, G., Wolfram Hesche, Chorasantürkisch (Wörterlisten, Kurzgrammatiken, İndices), 1993, Harrassowitz. Verlag, Wiesbaden ƒ
________, “İran’da Bir Dilbilim Araştırma Gezisi Üzerine Rapor”, TDAY, 1971‐1974 ƒ
Heyet, Cevat, Seyridar Tarih‐e Zaban ve Lahjaha‐ye Torki, Neşr‐i Nou Yayım, Tahran 1366 (1988), s. 323‐
330 ƒ
_________, “Torki‐ye Horasani”, Varlıg, No. 71‐5 (1989 Şubat, Mart), s. 18‐40 ƒ
Kafkasyalı, Ali, İran Türk Edebiyatı Antolojisi I, Erzurum, 2002 ƒ
Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, II, Ankara 1991 ƒ
Clauson, S.G., En Etymological Dictionary of Pre‐
Thirteenth‐Century Turkish, Oxford, 1972. Kaynakça ƒ
Türkmen Dilinin Gramatikası, Aşgabat 1999, s. 601 ƒ
Bozkurt, Fuad, Türklerin Dili, İstanbul 1992, s. 22 ƒ
ƒ
Çağatay, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri II, Ankara 1972, s. 255‐261 Tulu, Sultan, Chorasan Türkische Materialien aus Kalat bei Esfarayen, Diss Götingen 1989 ƒ
ƒ
Doerfer, Gerhard, “Chorasantürkisch aus dem Türkenkessel”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı‐ Belleten 1987, s. 81‐102 __________, “Horasan Türkçesinde İki Hikaye”, TDAY‐Belleten, 1992, s. 131‐153 ƒ
Tuna, Osman N., “Ebu Verdi: İran’da bir Türk Diyalekti”, TDAY‐Belleten, 1984 ƒ
________, Das Chorasantürkische, TDAY‐Belleten, 1977, s. 107 ƒ
Tekin, Talat, Ana Türkçede Asli Uzun Ünlüler, Ankara 1975 ƒ
_________, “İran’daki Türk Dilleri”, TDAY‐Belleten, 1969 ƒ
Tabaklar, Özcan, “Türkiye Türkçesinde Ünlülerin Uzun Okunmasını Gerektiren Durumlar ve Eklerdeki Uzun Ünlüler”, TDAY‐Belleten, 1994 Kısaltmalar PO.: Proto‐Türkçe; TTü.: Türkiye Türkçesi; Trkm.: Türkmen Türkçesi; Azerb.: Azerbaycan Türkçesi; Hors.: Horsan Türkçesi; As.: Asadli; Çar.S: Çaram Sarjam; Hk.: Hokmabad; Şr.: Şirvan 96 Journal of Qafqaz University