XIV 1 KULAK BIZNI NEK jfAVUBUZDU
Transkript
XIV 1 KULAK BIZNI NEK jfAVUBUZDU
El I i n i Birle ^ ig iz l kitaBb. ^ XIV1 o\ Bytyn dynjanb proletarian», I. M a к a r e v. K U L A K BI Z NI NEK jfAVUBUZDU Kecyrgen Qorqm azlanb Alij. Издание К арачаевского Областного Издательства. Исполнено по заказу ВЦК НТН. КИСЛОВОДСК 1930 г. Пролетарии всех стран, соединяйтесь! И, Макарьев» ПОЧЕМУ КУЛАК НАШ ВРАГ Перевод Али Коркмазова. 242. -I ! i Каоачаево-Ч£Р«сеская ОБЛАСТНАЯ БИБЛИОТЕКА Терокруг, Райлито № 462. Кисловодск, Типография Кар. Облиздата З ак . № 1827-2000-30 г. I. Elde har kimda tenmidile. Век к ев kere elleden „Кеце§ Xukumatb xalqnb arasbna ajrblbq etedi“ deB mbdax xalda pisrno xaparla albvcanebz. Olda— necikdi,— ne ajrblbqdb— desen: „Кеце§ xukumatb ellileni ^arlb, ortalbq, eaj dee ajradb“ deBdi. Bblaj ajrblbq nek Boladb, savlaj ellile Barbda Birdile, xar kim ni ^eri tendi, kimda syjgeni caqlb qbjnalbB kesini brbsxbsbn esdyryrge Bolluqdu, quru adamlanb ortalarbnda quru gavluqdan sora seeeei B olm aqan ajbrblbq nek Boladb?— deB soradbla. Ma, sez ycyn, Bezopasnbj staniseden, Stavrapol gueernada эавапсь G. F. Vasilev degen Bblaj ajtbB Bir pismo 9 azadb: „Meni saBancblanb gasavlarbndan Bir kelyme kelgen zat Bardb. Busaqatda Bizde век кев adam gazet keltirtedi, апь oquB, ?azbB Bizde Eresejde oqaj, qalqan tb§ qrallada (Qbtajda) xaparlanb Bilirge kyre§iB ajlanalla. Eresejde el mylkny esmekligindenda oquB Eresejge eysyrevda eteBiz. Alaj Bolsada b u at atavnu xaqbnda i$iBizBek amandb. Sez ycyn; Baj, garlb, ortalbq, d. a. k. atlar atajdbla. Bu Bblaj nekdi? A lq b n zamanda вь1а qaum uda Bir Basxalbqlarb Bolmaj век £ara§bv $a§aj edile. Endiva ol qaumla xazna qalmaj Bir-eiri Bojunlarbna Bbcaq salbrca Bolqandbla. Bu Bblaj nek Boladb? Biz saeancbla b u zatxa век ullu mbdax B o ia B b z . — 4 — Qolda§la Bbllaj el mylkleni cacblmaqlbqbna seвев Bolluq sezleni qojarqa zaman tylmydy, Elde Bir Qbjblbv bo Iub gbjblqanlaj adamlaub gartbsb:— siz kulaksbz— gartbsbda siz Betsizlesiz — аев qavoja Ba§lajdbda, xalq tyjy§yrge azdan qaladbla. Alaj Bolmaj xar kimnida atb Birca Bolsa bu qavqala Bolluq tyjyl edile. Meni sartbn bu tuqum хьпь atnb qojuB mundan £umu§aqbraq Bir at atal- sa tbjbnslb kereme“. Qalaj keresiz, Vasilev Бавапсь tyz ajta Bolumu? Kim Bilsin ellede tijrelededa adamla Bir tuqum ajrblbq Bolmaj turqanlaj bu kulak, garlb, ortalbq вагь дага^ьв igi ga§ar gerinde, alaub ajbrbB kyresgen Kenes xukumatb ters Bolumu? А§хь! Biz ias Va silev ajtxana ыагь boIub, atlanb taniBbladan oquna Buzajbq, апь xaqbndan enci Bujruq ne zakon gazajbq neda Vasilev ajtxanca „k u la k “ degen atnb Biz Basxa tyrly gumu^aqqa Burajbq. Sora ol zamanda Vasilevxa— is atnb Basxalbqbndam bdb, oqese nedendi deB Bir sorajbq. Oqaj! Bblajda i§ at atavda tyldy. 01 ajrblbv Biz qalaj tyrly atasaqda xalqnb ortasbnda kesi gyryjdy. Sen xar qalaj tyrly atasanda xalqda кев tuvarb, atb qoju boIub gerleni arend tutuB, gakbla gegiB turq a n la d a Bardbla, апь qatbnda atbda, tuvarbda Bol maj, gbr^bnnb tuzqa ваэьв a§aojanlada Bardbla. Ol adamla-malsbzla keslerini qarbvsuzluqlarb seeeBden kesleri qollarb в1а qerlerin i§lejalmaj; апь kulakka arentge вепв turadbla. 01 ekisinida araSbnda атаппь keBi в1а, kesi qbjbncbqb в1а ga§aj;qa kyre§gen adam lada Bardbla. Biz alaqa ,Bajda“ — 5 — dem ejeiz, garlbdb dee garlbqada sanamajBbz. bu seeeBden alaqa ortalbqla dee atajBbz. Da Bblaj easxalbqla воЦапьп kesieiz ellede kereeiz. Alaqa har qallaj tyrly at atasanda easxasb goqdu. Qarlbnb atbn alma§bndbrmaqlbqdan аца ne allbna mal, ne агвагьпа kerek qosulluqu, neda Bajdan atbn alma§bndbrqallbqqa zat qorarbqb <joqdu. Da bu ellede ellileni arasbnda Ba^xabq neva tensizlik qajdan cbqdb? Atiib Basxalbqbiida tyz eseva, sora Kene§ xukumatbmb tersdi? Alqbn zamanda ol Bolmazrnedi? Vasilev gazqandan tuvra alajdb. 01 alaj ajtadb: ,,Ma bu yc qaum alqbn zamanda Barbda Bir at в1а tura edileda век daursuz QarasbB ga§aj edile„. Bblajda saeancb Vasilevni ne xalda ajtxanbn tanbmajBbz, апь- kirn Bolsadamb ajtdbradb, oqese bu qadar etyrykny kesimi £аць1ьв ajtadb. Biz Bezopasпапь saeancblarbnada, andan qalqan gerlegeda soraBbz bu kertimidi deB, alqbn zamnda sizde har kimda <jara§bv $a§aqanlarb Basxalbq Bolmaqanb ker timidi deB. Bu acbq etyrykdy! Alqbn patcaxnb zamanbnda Bbllaj ajrblbq endiden ese qajda artbq edi. Endi Kene§ xukumatdava ne qadar Bolum una kere tenle§dirirge kyre§gendi. Bu tenle§dirivny ва§ь em alqbn OktjaBbr revolyijsiasbnda cbqqandb, ne ycyn desen: ol zamanda <jerleni tenle§ivy Bolqan dbda апь ycyndy. Dynjanb ysynde $er Bolqan Kenes Pespuelikanb encisidi dee zakon Bolqandb am ne satarqa neda albrqa amal Bolmaqandb. Qer в1а; xajbrlannbq-kim апь kesi qbjbnb b1; i§lcj ese oldu. Qer xar kimgeda $an sanbna keri ylesinendida, alanb icinde kulakda kesine yjdegis — 6 — в1а tbjbii§lb yly?yn alqandb. Grazdan qazavatnb zamanbnda kulaklanbBiraz ajavsuzuraq etdile desegiza ol alanb garlbla в1 а tenle§dirirge etilgen zatdb. Kertisin ajtsaq 1921 ci ?blda cbqqan $аць ga§avnu zakonu (Новая экономическая политика) cbqqanbnda har Bir adam enci m ylkny esdyryrge erkin bo Iub , tykenle quralbB, admla galcb tuttm, <;erleni arendlee Ba§laqanlarbnda Bbjaqb kulakla <;anbdan seniiriB Ba§ladbla. Alaj Bolsada ol alqbn zamanda Bajlbqqa ^etmegendi, geterikda tyldy. Qeterge amalb Bolmaqanbda апь ycyndy: savlaj politikasb— muratb 1;еде§ xukumatnb i§leneni Bizni qbralbBbz ne kulakIbq, ne kapitalistlik £апьпа esmej ortalbq goluna Barbrqadb. (M unu xaqbndan sez bzbndan kellikdi). Eski xukumatb har Bir tyrly i§de: enkycde, qozlavda d. a. k zatlada Bajlaqa bo I usub, alanb mylklerin esdyryrge kyre§iB tura edi. Qarlblanbva terilerin sojue alqandb. D a Bblajtbn qarasaq Vasilev degen saeancb asbrb 9 en.il unutadb кев Bolmaj ozqan i§leni. 01 unutadb: kulak padcaxnb xukumatbna £ага§ьв 9 a§aqandb, Padcax, molla, kulak neger boIub, har zatda ^arlblaqa miniB £a§aqandbla. Ala alaj garasbB gasaqallbqqava, ?arlb alanb tyelerinden bncxbnalmaj, alanb tuzaqlarbna ty§yB, kulakdan qutulalmaj mylky сась1ьв tursada, апь qatbnda qarnbn cbqarbB, talaj ^arlbnbda ?egiB, adamlanb qbjbnlarbn, asae turqan kulakda £a§aqandb. Bu ertdeden kelgen ?a§av hallardan qarasaq „ kulak “ degen atnb ^адь Cbqmaj, taB ertdeden ^yrygeninda kereeiz. A lq bn zamanda kulakka kulak degenni qoj! „dynjanb a§avcu,“ „qan icgen gbBb,“ qan nicivcy“, „durqu- cu“, d. a. k. tyrly-tyrly andanda er^irek atlai1 atae turqandbla. Sen Vasilev d. a. k. Bblajqa alaj qaraqanla eski orus nazmuculanb nazmularbn, eski xalq ды1 апь („xalqnb yly§y“ degen дыса) zatlanb esigizge ty§yrsegiz ol zamanda keryrsyz, emda eslersiz alqbn zamanda halq Barbda ellede ol Vasilev ajtxanca raxat sara§uv*£a§maqanlarbn. Тав ol ды1а во1masalada! eski arhivleni albqbzda, anda tarbxlaqa Bir qaracbqbz, ol zamanda ne qadar nazik yle§inenin elni siz tanbrsbz. 0 1 tuqum nazik yle§inmeklikni emda ajbrlbqnb seeeBi в1а gbldan gblqa elni ва§taexasbnda kulakla ese, tyeyndeva garlbla azqandan aza, kynden куце qaruvsuz во1а, em axbrbnda elli kesine getgen attrluqnu ketyralmaj, Bir zamanda el li edi eseda artb i§ci boIub §axarlada faerikge, zavotxa дага§ьв qalqanlada кев Bolqandbla. Тав ertde oquna 35 gbl mundan alqbn V. I. Lenin kesini em alqbn etgen kitaelarbndan Birin „Е1И ga§avda даць mylk teerenmekligi" (Новые хо зяйственные движения в крестьянской жизни) degen kitaBbnda, Resejni qbBbla taea ganbnda Bir talaj uezdni ga§av halbn Sbnae alaj gazadb. Ellilikge kapitalistleni kirmeklik seBeeinden ellede garlblbq, eki ajrblbq keeden кев boIub, garlblanb sanlarb esyB, kulaklada ana kere ketyryle, ortalbqlada azdan az во1а earadbla degenni ь§апьп sanav в1а kergyzgendi. Andan агь Resejde kapitalistlik ne qadar ese ваraqan ese ajbrblbqda ana kere ese Barqandb ellede. Alaj Bolsada ol zamandada cbqqandbla allaj даць1qanla, keslerine „Bir tuqum ajrblbq neda Ba§xalbq xalq icinde goqdu, ellilik demeklik ol ва§хаэь во1- maj Bir yjyrdy, ellilik demeklikni tamalb dyjnadb— | dynjanb Birle§mekligidi“ dee ajtbrqa deri aqbllarbn во§1ав tillerine erkinlik Bergenle. 01 sezny entda kulaklar ajtadbla: „(Biz вагьBbzdg ва^хавьг goqdu Birca i^les kesi qbjbnb в1а £a§aqan adamlaBbz" dee). Alaj в1а ala keslerin garlb xalq qanbn tegyB alqan qralb в1а salqan xukumatbna yjly Bolurqa murat etedile. V. I. Lenin alaiib allaj sezlerine ma Bblaj ajtbB хьпь ?иав вегgendi; „Birles в1а, dyjna в1а ва§1агьп ^авьв ajlauanla ala kulakladbla, alaca Birlesivden ^arlblaqa Bir tuqum xajbr £o q d u “ dee. D aqbda 1903 $blda V. I. Lenin „Е1 даг1ь1агьпа“ degen kitaecbqbnda ajtadb: „Ellile tyrly tyrlydyle: alada Bardbla garlblbq 9 eti3 , ac boIub ajlananla, Bardbla Bajdan Bajqa Barqanlada. Bajla keeden кев boIub pomesciklikge $eterge earqanla". Biz Bblajda ese ellileni оэаИагьпь xaqbndan eskereeiz. Ma allaj aman qaumla; „ellileni sojuzlarb— Birle§meklikleri Bardb, alanb allaj Birle§meklikleri dynjadb, dynja degana век ullu kycdy, dynjanb Birle^mekligi ellileni Barbnda qatb Bir kycly keege qujim Birle§diredi“ derge век syedile. Alaj Bolsada ol sez tyz tyldy. 01 ^omaqdb! Апь а§хь adamla cbqarqan eseleda gomaqdb. Biz allaj ^omaqlanb Barbnada ijnanbrqa qalsaq kesieizni elde ellile в1а §axarda i§cileni arasbnda Birle§meklik i§iBizni вигагвьг. Har Bir elli kesi tegeregine qarasbn. Elli gamaqatb £аг1ь1апь Birle§ivlerine savlaj вагь Blada Bajlanb, galcb gegivcyleni qaldbrmaj qazavat etmeklikde u§ajmbdb? O qaj u§amajdb, u§ar amalbda ?oqdu. Har Bir elde кев ^arlbla ваг- — 9 — dbla, keslerini qbjbnlarbn satbB ajlanan garlblada, Qalcb tutuB mylk gerle а1ьв ajlanan eajlada eardbla. O l Bajla har qaruvnuda iesidile. Bizge Bajla в1а emyrlyk qazavta eterca sojuz— Birlesmeklik kerekdi, da bu seeeBden savlaj dynjada Bolqan adatnla Bir Birinden ajrmaj Birlesmeklik Bizge kerek zat tyldy. M a bu uzun tavruxnu tizmekligim Lenin 25 <^ь1 mundan alqbn: Sizni ol Vasilev, neda апь kiBik saBancbla etgen murat etyryk boIub, alqbn zamandada halq Barbda Birca gasamaqanlarbn kegyztyB em har kimnida kesini gasavvna kerek atbda ва§ха-ва§ха Bolqanbn acar murat Bbladb. Bbllaj ajrblbq, atb ea^xalbq kerti boIub ertdeden Beri $yrygen eski zatck». Bu Baj, 9arlb, ortalbq, kulak degen sezleni Kenes hukumatb taBmaqandb, kertidi az Bolsada entda Qyryjdy, emda gyrygenda eterikdi, Biz gasavnu eski halda BardbrqanbBbz toxtaqbncb. Kertidi bu zat Bizde Biraz Ba§xaraqdb. Qalaj в1а desen: alqbn zamanda Bajlbq esye, ortalbqla azdanaz boIub вага, garlblanbva ki§ida qulaqqa almaj tura edile. 01 patcaxnb Bajlanb esdyryrge deB etgen politikasb edi. Endiva andan ва§ха tyrlydy. Endi politlkava garlbla в1а ortalbqlanb esdyrye, kulaklanbva artxa tbjaraq вагыса quralqandb. Bu Бевевden ol eki ajrblbqnb b§anbda ва§ха tyrlydy. Bizde <;a§avnu xaqbndan дадь onov (НЭП) cbqqanbnda Bajlanb, kulaklanb sanlarb Biraz ketyryldy, alaja апь в1а Birca ortalbqlada artxa qalmaj keltyrylgendile. Bu sezleni oquqannb kely „Bajlada ortalbqla Bolqandbla" dee kelmesin! ortalbqlanb кев Bolmaq- — 10 - Ibqlarb garlbla ese-ese ortalbqqa keBleri getgendile Da m unu sanavda kegyzyr ycyn tyBynde Bir talatarbx kegyzeme. Munn allbnda gbllada har 100 saBancb sbna saeanb Bolmaqanla: yj ва- 1922 g b l d a ............................. 6— 7 1923 „ . . xazna qalmaj 5 ............................. 4 1/* 1924 „ 1925 „ ..............................5 yj Boladbla. Mundan qrasaq gbldan gblqa garlbla boIub Baradbla (Bajbraq Boladbla). azdan az Endi sentralnbj stat otdelenijasb 35 gimernanb эавапь Bolqanlarb har 100 yjge: syzyB qaraqanb в1а qarasaq 2 §er desetina 1922 ?b ld a ............................... 46 1923 „ . . xazna qalmaj 41 1924 37 1925 ..................................... 33 yj Boladbla. Entda alanb sanlarbn а1ьв qarasaqda kereeiz 2 desetinadan artbq Bolmaj saean syrgenleni sanlaгь gbldan gblqa azdan azqa Baradbla, endida 2— 6 desitinaqa deri Бавапь Bolqanla (ortalbqla), har 1 0 0 yjge: 1922 cblda . . xazna qalmaj 40 1923 ..................................... 44 1924 „ . . xazna qalmaj 47 1925 .................................... 49 yj Boladbla. Buda ortalbqlanb sanlarb Kene§ xukumatb воЗqanlb esgenin kegyzedi. 11 6 — 10 - desetinaqa deri Бавапь Bolqan yjle har ]00 sajbn: 1922 <;blda . . xazna qalmaj 6 1923 .................................... 8 1924 ....................................9 1925 .................................... 10 yj Boladbla.. Bu savlaj SSSR-ni Bytev qaramb Bladb. Апь almaj Bizni krajrib alsaq, munda teeenden ese ^er erkindida, ol zamanda bu oqarb ajtlbaqanlanb gartbsbn ortalbqlaqa qosarqa kerekdi. Alaj в1а em artbnda 10-§ardan artbq desetina syrgenle (kulakla) har 100 yjge: 1922 gblda„. . xazna qalmaj 1 1923 „ ...................... • . 2 1924 ....................................3 1925 I ............................... 37> yj Qetedi. Bu san в1а qarasaq, bu yc £blda kulaklanb s'anlarb esseda, asbrb qolaj esalmaqandb. Bu Basbnqa tarbxla Bizge век seir zatnb kegyzedile, olda nedi desen? Кеце§ xukumat Bolqanlb ^arlblanb sanlarb alqbnca ketyryle Barmaj, azdan azqa вагqanbn kegyzedi, daqbda апь в1а Birca kulaknb qanatlarb mindeliB, alqbnca uzaq cola Birilmegenin, Bizni elli Qa§avuBUznu em tamalb ortalbqla qaumu воЦапьп kegyzedile. Bu ajrblbq degen Kene§ xukumatbnda kesini salqan politikasb в1а Baradb, Barqanda eterikdi, dynjada enci tyken tutmaqlbqnb, galcb tutmaqlbqnb, $erleni arendlemeklikni artb quruquncu. Sora xalq icinde ajrblbq, Bajlbq, ortalbq, ^arlblbq ваг- ese? alanb ara gavluqlarb qururqa amalb goqdu Ne ycyn desen? alanb atlarb ва§ха Bolqanca inte^ resleri— qajqblbrbda Biri-Birinden Ba§xadb. Вага-ваг-^ q an zamanda, Kene§ xukumatbda, kommunis partijada garlbqa gbqblqan zamanda i§ kesi kesir kegyztyr. Kulaknbva kec Bolsun, ertde Bolsun b i zatnb Bolluqun Biliedi, qbCbrqanbda, tarbqqanbda pismola gazqanbda апь ycyndy. 01 isni Barlbqbn kesi tanbB dbgalasla etedi. Eski zamanda ajrblbq mundan ese кев Bolqanlbqqa kulak ne tarbqmrj edi, ne mbdax Bolmaj edi 0 1 nek edi desen? ol zamanda zakon da star§bnada molla da апь gallb edile. Endiva keresiz tarbqadb, ol endi garlblaqa alqbnca sekirirge taemaqaпьп, tanbjdb. Elda zakonda апь ganbnda Bolma garlbnb ganbnda Bolqanlarbnda tanbjdb. „Mollala desena“! Kesigiz Bilgenden, ala ol вигип gyjyzxanlbqdan cbqbBdbla. Aaladanda kulak ka xajbr goqdu. Biz Vasilevnb pismosuna qarasaq, Bizge acbqdb, Vasilev ne kesi kulakdb, neda Bir kulaknb tam aqb в1а gbrlajdb, ansb, garlb ol qaqbtпь gazarbq tyldy: garlbqa kulak ycyns uvuq, issida tyldy. f 2. K u l a k ki mdi ? Bu Biz allbnda ajtxandan qarasaq e§da bu ellede: kulak, ortalbq, Qarlb degen atla Savet vlasti cbqqbncbna derida CbqbB turqan atla воЦапьп acbql etdik, Bolur. Тав tyzyda revolysijaqa deri ol atla endiden ese guduraq, emda xbnbraq ajtblbnbB turqandbla. M a bu tuqum ajrblbq— eki qaumluq dynja-i 13 — da encilik satuv, end ga^avla quruquncu BarlbqdbKene§ xukumatbnb asbqlbqb mundan агь ne saxarda, ne eide Bir tuqum ajbrlbq Bolmaj qalbrca gagavqadb, ol muratxava bu saqatda geterge qbjwidb. Alaj Bolsada kulak dee kimge ajtbrqa kerekdi? Bblaj suval ellededa век кев tyBevcydy. Tyzyn ajtsaq, ellede stanieselededa Bblaj guvaSxa xar kimda circa tolu guvaBda Beralmajdbla, em da keslerida tolu anblamajdbla. Donskoj okrugnu Rogoevski degen rajonunda T. Salenogo xutordan К. 1. Nikolenko— saeancb masala soradb: Bizni SSSR-de kulak, ortabq, garlbqa kimle sanaladbla, ala qajdadbla, alanb qalaj tanbroja nolluqdu. Siz alanb Bblaj Bir Belgili gerge salboibzda alanb B iz kesieiz ttfhbj turimuz, ansb men qalaj gasarqa Bilmejme. Тав endi kertisi в1а da qalaj, kimni kulakka sanarqa BolluqBuz? Kim eilsin kulak dee эавапь kesge ajtbrqamb kerekdi oqese qalajdb? Misal ycyn eki yjny alajbq: Birini 30 desetina saBanbda Bardb 10—-12 ganbda Bardb. Birinda saвапь 15 desetinadb ganlarbda 5— 6 db. Ala ekisida ne arend ger tutmajla neda да!сь gckmej, saeanlarbnda qalqan i^lerin da kesleri qbjbnlarb в1а tbndbradbla. АЦьпь eki kere Bajdb ekinciden, alaj bo Isada adambda keedy. Tamela ajbi'blsala ala yc ten yj Boldula da qaldbla. Sora geri keBdy dee kiside Bir-Birinden artbq kulaklbq tanbmajBbz. i Тав kim Bilsin galcb tutxanava kulak atarqa Holluqmudu? Tyzy kulak yj galcb tutarqa ecyrekda ycyn Bir yjny yjdegisida keedy malbda Bardb, isle gena quru eki tbSbrbv Bardbla. 01 eki tbSbrbv qa rajalmaj i^legenlikdeda i§ge asuv Bolmajdbla, ol, se eeBden дакь tutadbla. АТапь galcblarb Bolmaj erler ri Bolsala i$ tbnc Bolluq edi, alaj Bolsada er ki§ Bolmaqan— seBeBden galcb tutadbla, Bblajdada qara san ala ^акь xaqda £a§ajdbla, keslerida ertdender inirge deri ве1 ketyrmaj i§ledile. Bulanbva kulakkj sanarqa Bolluqmudu? desen, xar kimda alaj deger nedi alanb ne kulaklbqlarb Bardb dee qojarla. Sor; kulaga qalaj Boladb? deB sorsan kulaknb em Belgi li ь§апь Qerni arendlemekdi derle. Aslambna kulal tutsada ortalbqla da Boluvcandbla gerleni arendlevcy le. Bblaj arent xaq asarqa, neda апь kiBik Birzatxj Bolmaj, ortalbqla keslerini qbjbiilarb в1а i^leB tbndb; radbla, artbqsbzda me§inasb Bolqan ortalbq yja Bifl tuqum ^акьпь ?ekmegenlej kesi isleB q o ja rq a d J qbjbn tyldy. Allaj yjge Baj deB ajtbrqa Bolsada, k e l si mardadan tb§bnda artbq Bajlbqb Bolmaqan э е в е в ! den, neva QakbSb Bolmaqan seBeBden ада kulakl dee ajtbrqa Bolmajdb. I Bblajtbn qarasaq (saBanb, «jakbSb, arent ? e r il Bolqanb ycyn kulakmbdb tylmydy dee sy ze rg * qbjbndb. Bu seBeBden uzaqdan qarav в1а Bblaj alajdb deB ajtbrqa qbjbndb. Апь syzer ycyn yjnj xar Bir дапьп da qaraB tolu syzerge kerekdi. Вагьп danda tyzy Bolur ycyn kulak deB tavkel atar ycyn kulaknb b u Basbnda ajtblqan (galcbSb, ger arenti, кев saBanb, ortaqb yjyn neda Bir tuqum kerek ?alqa— xajbrqa) Bermeklik ь§ап1агь вагьс!а Bolurqa kerekdile. M unu Ba§bnda ol qatbnlanb xaqbndan aj tblqan gerde xar adam qada kulak dee ajtbrqa 9 a- — 15 — ramaqanbii kerdyk. Alaj Biz kulak der ycyn, ol ku lak deriBizde arent cerda gakbda eolurqa kerekdile. 0 1 gemi arendlegen adam дакьпь xajbrbna qbZbB tutadb ansb amalsbzdan tutmajdb, sora Blajdan qara saq mylk qazanmaqlbq taeatbn дакьпь eksploatirorovat etgeni acbqdb. Kulak gerni alqan zamaiibnda ol апь arentge Bergen garlb— ortalbq ana salqan qbjbnbn telmej marav в1а а1ьв qojadb. Andan sorada kulak xar za manda ne qozlav, ne enkyc, neda artda i^lerse deB zatcbqla веге дагЫапь kesini qatbndan uzaq фегmegenlej saqlatbB turadb. D aqbda апь kieik kulak ol qolunda хагы acxacbqb Bolqan seeeeden dorx Bolqanlaj un neda a. k. Bir zatnb ucuz Baqasb в1а а!ьв qojim, апь J^ezyvy kelse Baqa satbB, taB kezyynde EPO qaruvsuz Bolqanlaj olda kesi tykencik асьв da toxtavcandb. Alaj в1а kulak elde, galcbпь satbB albvcu kapitalistca, kereksiz Baqanb salbvcu savdygercica, Birden а1ьв Birge satuvcu spekuliantca kesini satlbqwib Baqasb в1а xalqnb aldaB ajlanadb. Xar gerde kulak kesi qbjbnb в1а Bolmaj Basxa saeancblanb qollarb в1а gbrgbn asaqan adamca ajlanbr. Ma bu qblbqlarb seBeeden ellile kulakka kulak, gbBb, qan emivcy, dynjanb asavcu, d. a. k. ,,om aq“ atlanb ataqandbla. Elde kulak kertisi Blada gbBbqa век usajdb. Bir-Birde xalq апь eslemegenlej, neda garlbla kesleri Bilmegenlej ol alanb tegereklerine av tartbB qojuvcandb. Тав xalq icinde kulaknb ariv кегув, emda syjyB апь gallb boIub turqan garlblada Boluvcudula. Kulak alaj omaqlanadb garlblaqa tae sbnamasan kulak Bolqanbnda tanbmazca. Alaj ete qolqa 16 - gbjsa garlbiib terisin sojim ijycendi, taB garlb xaqb 1 qalqaiibiida eslemegenlej ада век ullu ьгагь boIub 1 keterca. Bir guq uzatsada taB eki kere ьгьпа q a j- « tarlbq zatbiida „kesimi век azdb, adamqa eerir qa- Я ruvum da coqdtt, alaja sen ingile esen seni gazbqsb- и nama, eermej amalbin goqdu“ deB omaqlanbB— ва' Я qalb etdiriB Berivcendi. Sora qaraB tursan garlbla 1 апь eki kere ьгьпа qajtarqanlarbn eslemej, ol kerti- 1 da mana Bir ullu igilik etedi deB el gbjblqanda ku- j 1акпь qoruvlaB selesgen garlblada Boluvcandbla, II keslerida „aj yjyne ol qajrb kulak Boladb, Bir ke- I rekli kynynde bo I usuvcu, век xaterli adam db“ dee; J ol zamanda kulakda alaqa nibjbq tyBynden kyle. t Kulak, tamam faBriklede alqbn kapitalistleca век xbjlacbdb. Selesgen gerde ol: „tyzlyk Bolsun“, ol „xar Bir tuqum ajbrlbqqa qar§cb“, ol „xar kirn ‘ ariv дага§ьв ga§asbn“ deB, xar adam вагь qarna§dbla, Bir tuqum Basxalbq goqdu, alaja xalq Bolqan j gerde amanda— igida Bolur deB kimdenda век usta selesir. Andan sora oramda tbiiblasan adamla: „ol gerde ol kulak ma Bblaj а§хь sezler ajtdb, ol век nambSbna talasxan emda Savet vlastnb век syjgen i adam kere em dee xapar ajtuvcandbla. Allaj tavruxla kulakka век Bolu§adbla. Kulaknb ! sezynden qararqa neda nanibSbndan qararqa kerek tv Id у, апь xurgununa qararqa kerekdi, апь nanibSb xurgununda Boluvcandb (afendini харагьса). I Bir-Birde qarasan kulak elge bo1u§ub Kenes xukumatnb maxtae savet gazetleni oqun kyre^ir, ol ala- \ пь kely в!а etmejdi, alaj kieikle etis ol alqbn za.mandaca xalqnb icinde tyz adam kere edirn dee ajtdbrbr ycyn, elde Bascblbqtib а1ы ycyn etedi. Tyz 1 _ 17 • _ qarasaq qajsb kulakdb elni isin Bagaruvcu, кев во1- inaj samooBlozenijanb zamanbnda век kergeneiz, kulakla elni garlblbqb Biter ycyn salbnan асхапь telerge erinenden: Elni etgeni tyz tyldy, gaqlbq Bardb, zakonsuz etedile, d. a. k. zatlanb ajtbB qbсы а keliB, sora zakonda, elda garlbla в1а ortalbqla nb дапьпа geneninde olda ol аЦьпса gazet oquB xapar zatda ajtmaj xalqqa gav boIub qalqanbn. “Ku lak elnida zakonnuda kesine taBb Bolqan zamanda nolmasa Birda maxtamaj, em artbnda men garbq gasavnu Bardbrama degen sbltavnu tyByne BuquB qaIbvcandb. Allaj adamlaqa ortalbq; ,,bu kulak tyldy, garbq— kulturnbj ga§avnu cbqarbvcudu, апь ne kulak!aqb Bardb ol вцш kezyByzde esgendi, endiva Biz andan garbq gasavqa yreniB вагавьг“ deB апь qoruvlavcandbla. Muna maqanalb Donskoj okrugdan Konolovske degen staniseden I. A. Savenko degen эавапсь 1 ijnegim Bblaj gazadb: „1923 gblda ineni 2 atbm ваг edi. Saeanbmda 3 desetina Budaj 1 desetina tarbm Baredi, 8 da ва1 cetenim 80 keget teregimda ваг edi. 01 сь1 qalaj Bolsada kecindim. Ekinci дь1ь 1924-de andan aslam syrdym: 5 desetina Biidaj 5 desetina tarb, alaj в1а 1925 gblqa 4 atbm Boldu. ..Sovetske Paxar“ degen gazetni oquj ol ajtxanca ete men mylkymy esdyrdym. Bitimni Bajramlaqan куп mana mylkny usta Bardbrqanbin ycyn 1-ci razrjadlb maxdav qaqbtda 8 som acxada aldbm. Yjymde islerge qolundan kelgen 3 adambmda Bardb... „Alaj ete 1926 gblda gerle ylesiniB (zemleustrojstvo) Bosalqanbnda m eni Bajlaqa gazdbla, alaj в1а kesimi xalal qbjbnbm ycyti sajlav Sbjbrtdbm. erkinligimida „Bu kulak, ?arlъ, ortalbq degen kereksiz qavqala qacan toxtarbqdbla? Kulak, Burzuj— kim kece kyn ajbrmaj kyrese ese olda, sora апь ycyn bu qadar ecleni nek xar kimni ша1ьпа saBanbnada Bitgen kegetineda savqa BeriBda nek kyresedile? „Esda saeancb Baj eolsa, qralda garlb Bolmazqa garaj edi“ deB. I. A. Savenkonu pismosuna qarasaq, ol ajtbrbq boIub ajtmaj кев sezny qojadb. Nek ajtmajdb апь sajlav erkinligin ne zat ycyn Sbjbrqan1агь в1а апь mylky 1925 gbldan qalaj esyB easlaqanbn? I. A. Savenko ol sezleni £а§ьгьв qalajda Bolsun Kenes xukumatb mylkyn garbq gasavnu golunda esdyrgeni ycyn апь sajlav erkinligi sbjbdadb degenni maqanasbn ajtbrqa kyresedi. 0 1 tyz tyldy. soruluB qaralqanbnda 1. A. Savenkonu sajlav erkin ligi mylkyny usta esdyrgeni ycyn sbjbrblmajdb, galcb qbjbnbn asaqanb ycyn sbjbrblbB Cbqdb. j I. A. Savenko kesi avruB, neda апь kiBik sir \ ва§ха tuqum qaruvzuzluq в 1а i§lejalmaqanlbq etse, апь galcbSb Bardb deBda sbjbrmaz edile. Alaja Sa venko kesi ajta turadb: „meni yjymde 3 islevcymda Bardb“ dee. Qalaj keresiz ol 3 kisini апь 5 desetjnaqa qararqa qollarbndan kelmejmi galcb etedile, oqese дакьпь alqan galbndan ese etgen xajbrb кев BoluBinu tuta edile? Allaj naqbrdalanb tab ^ ajtmaj qojsaqbzda zaran tyldy. E§da tuvra qara- . saq Sovenkonu quru 5 desetinasb Bolmaz edi, апь ysyneda arendcigida Bolur edi, ol zamandava <jalcb igi da kerek Boladb. Bu seBeBden „kesimi xalal — 19 - qbjbnbm y cyn“ deB bos tnaxtanadb, emda bos rtibdax Boladb. Kenes xukumatb kesini qbjbiib ycyn ki§ini ku lak etinejdi. Kim Bilsin Savenkoca ieleden Bir ullu Bilim taBsaqa, Biz ilmudan qacmajBbz, allaj ustalaпь qalqan saeancb malcbda alsbn, taB ne qadar malbda sytly saeanbda Bitimli Bolsun. Alaj Boteada Savenkonb mylkyva kulakka sanalbr. „Ne ycyn"? desen ol апь kesi qbjbnb в1а etmej ва§ха1апь qbjbпь в1а etgendi, да1сь sbrtbndan cbqarqandb. 01 kulak kulturnbj mylk etgenden sorada, kesida asxb adamda, Bolur alaja апь mylky да1сь qbjbn, eladbda ol kulaklbqdan cbqmajdb. 3. Qaj'Sb oolnu Barbrqa kerekdi. M unu oquqanla ajtbrla: „kertidi, kulak £аг1ьпь xaqbn a§ajdb— gegedi, апь ycyn qajqbSb goqdu. 01 alaqa isletiB kesime mylk eteme deB turqanlbqqa апь mylky kaznanbqbdb, ne qadar qacan Bolsada qbralqa qallbq zat ese апь gakbsbda kaznaqa kesi da kaznaqa islejdi, da Bblajtbii qarasaq ol дакь gekkenlikke Biz qajqbrmaBbz“ dee, neda „saeancb Baj Bolsa qbralda Baj во1иг“ dee. Tuvra I. A. Sa venko degen saeancbnbda ajtxanb pismosunda alajdb. Saqb§ etigiz! qalaj keresiz Кеце§ xukumatb ala qa хьпь Bolqanbn tersmi etedi, tyzmy etedi? Alaj etmej xbnblbqnbda qojUB alanb Bbjaqb terge olturtxanava qalaj Bolur? Xalq bu sezny kereklisica ajbrm aqan seBeBden kulakda; kesini kulak lbq bn zalim ligin kezyne ke- gyzmej „kerta men Bir а§хь adam Bolqanlaj meni - 20 — kereksiz artxa tbjbB turadbla" dee xar caldbs sajbn qbCbrbB sele§edi. Har gerde kulak: „ т а keremisiz? Kenes xukumatb kesi Baj Boluquz urunuquz dejdida, sora urunue Baj Bolsana ajlandbradbda kulak etedi “ dee xalqqa Kenes xukumatb mylkny cacarqa kyresedi degen sezny maqanasbn acarqa kyresiB, savlaj saeancb, malcb Bolqannb, garib eter muratb в!а kyresedi degenni maqanasbn ajbrtbrqa j kyresiB ajlanadb. Апь Blada qojmaj: Ma sosializmaqa Barmaqlbq - degenni kommunist partijada Sovet vlastda xalqnb garlb etmej, qojmaj, alaj в1а salbrqa murat etedile“... Bula Barbda kulaklanb ety-j rykleridile. Biz earbBbzda sosializmanb salbr ycyn kyres-1 geniBiz kertidi alaja sosializma ol kulaklar ajtxanca * zat tyldy. Kulaklanb ajtxanlarb в1а qarasan „sosia-' lizm a“ degen qallajda Bolsun Bir galanac qbraldb deB Bblaj anblasbnadb. Alaj tyldy. Biz tenlikke xal qnb garlb etiB апь ysy в1а Barbrqa murat etmejeiz, j orta Bajlbq в1а Bajlbqnb ky§ly tenlikni ysy в1а вагlbqBbz. Is Barbda Bajlbqnb xar kimdeda Birca boImaqanbndadb. Savenko:— „saeancb Baj Bolsa qbralda Baj Boldu“ dejdi. Tyzmy ajtadb? O q aj ajtmajdb! Qalaj в1а? xar kimnida elde aloibnca qojsan, Bir qaum Baj boIub, alaqa kereda Bir qaumla garlb boIub mylkleri сась1ьв Barlbqdbla. Bizni qraibBbZ ken dynjanb iscilerini qralb Bolqan seBeeinden ol qral BarbSbda Birge Baj Bolsa syedi ansb, kirn Bolsa | da Bir adam Baj boIub qalqan garlb Bolsava syjmejdi. Kimda Bolsun xalq вигипса gasasa ва] во1luqdu degen adam ganbladb! — 21 — Elni Bir дапь Baj Bolsada, Bir ganbndava garlb lbq getmej amal goqdu. Kulakla: „xar kimda orta lbq Bolsun, garlb Bolsun kesi kely в1а kyre§e eaj Bolluqdu" dejdile. Ala garlblanb galqa caqbrbr murad в1а ajtblqan qurqaq sezledile. El tynene, вуgyn quralqan el tyldy; eski eldi. Alaj Bolsada k u lakla alaj aman кев tyldyle (gbjbrmadan Biri cqqlb). Sora qalqan saeancbla ortalbq, garlbva kyresmejinidile, neva kulakladan azmb qbjbnaladbla? sora alava nek Baj Bolmajdbla? Bir ganbz adam kesi ва§ьna Baj boIub xazna qalmajdb. Ne ycyn desen, Bir qaum adam ва§ха1апь qbjbnlarb в1а Baj Boladb, andan sora elde Bajla кев boIub earsala garlblada andan кев eolmaj amalb coqdu. 01 garlblaqa „islesegiz Baj Bolluqsuz d. a. k .“ zatlanb ajtbB о п о у * etgenleni Lenin kesi tanbB alaqa onovcu— ken,e§cilege alaj gazqandb: „Kulaklaqa, pome§ciklege garlb xalqb Bajlbqnb aladan кегув, alaca tbrnaqlae, alaqa qosuluB ga§arca etgenleri xajbrdb. Negerlik, sekirt xalada Bbjaqb ortalbqlanb, garlblanb kesleri qollarbna gbjsala savlaj Burzuj qaum nu muratb o ld u“... „Seleijgen gerde tbiiblasan kulakla:" kesime saпав ajtama degen sbltav в1а— garlbia xavledile, yj tutar qajqbda tyldyle, haman kertda garlb eolsan zakon ariv kerlvkdy deB turqan Bolmasa Basxa Baj Bolur canbndan tyldyle. Alaj Bolmaj xar kimda k e ly в1а tajaq tajqa, taj atxa deB igi qadalbB, kapekda §ajda maldb deB, qumacnbda ucuzun а1ьв, d.a.k. xar nededa kesini tbjaraq etsen emyrdeda garlb Bolmazsa“ dee alaqaaqbl yretemeda kesimi ariv kegyzeme deB kyre^edile. - 22 - „Alaj sezlege inanbvcula xar zamanda alanb qollarbna tysedile. Bajlbq kezyr ojnaqanca, adamla Barbda pajla salbB, aladan Biri qaebB, qalqanbva quru qalbB ketgen kisikdi. Birev Baj Boladbda qbjbnbqdan kesi qutuladb, ol qalajtbn qarasanda kesi nellaj Bir onlu boIub Ba^lasa, allaj Bir qatbnda adamlanb onsuz etmej amal goqdu, sora Bireva ] garlblaj qalqannb qoj artbqda garlb boIub qaladb. j Xar Birev kesini tegeregine qarada saqbs etci: qallaj Bir ortalbq Bajqa Barqaribna, alanb Bajdan Baj boIub Barqanlarb sajbna nenca adam artbq garlbqa вагьв, Belin erge tutalmazcaqa tyse Baradb“? Bbla Lenin 25 дь! nibndan alqa gazqan sezleri Bolsalada Biz kulaklanb: кев islesen, az— gojsan, d. a. k. sezlerine Bygynda вь1а в1а guvae вепв qojarBbz. Biz kulaklaqa Bblaj soraBbz: Ma keresiz, bu sezle gyrygenli 25 gbldan ar- , tbq Boldu, ol zamannb icinde Bir saeancb Baj во- j I ub nek qalmajdb, Bir qaurn emivcyle Bolmasa deB0 | Bu seeeeden Savenkonu ajbrmaqlbqb tyz Bolmajdb. Savenko Baj ese, qbralda garlb tyldy. Alajbn eski zakon ol Bir adam kesi ва§ьпа ne qadar Baj eolmaqlbqnb keri urmaj edi. Ne ycyn desen ol xukumat Bajla j в1а Bijleni xukumatb edi. Endiva Kene§ xukumat I garlblanb, ortalbqlanb xukumatlarbdb, ol alajda ajtinaz. Biz saBancbqa, garlbqa, otalbqqada „Baj bo Iuquz kyresigiz, adam qa q o §u luq u z“ desek, ala keslerini qaranblbqlarb эевевН Bajlbqnb taear ycyn вагьв Bbjaqb kulaklanb qollarbna kiriB qalsala, Biz ni i§isiz selekelikden ozmaj qalbr edi. Biz а1ьв „Bajlbq essyn, adamla ky§ly kyre§sinle“ deB Bir tu- — 23 — q u in Bir zakon gazqandan oztnaj; kulakla esyB Baj boIub, ortalbqlava garlbla larbndan da век garlb boIub qalbr qatb§ edile. artbqda garlblbq- M unu oquj turuB siz alaj um ut etmegiz: „Kenes xukumat xalq ne qadar garlb Bolsa syedi“ deB. O qaj! Biz Eresejden emda Baj, emda ku§ly, ol oqaj Bizni tegeregieizde qbrallanb Barbndanda* zalim , ala Bizge Bir tuqum zat Blada qrsblanmazca Bir qbral eterge kyre§eBiz. Bizni muratbBbz: Dynjadan zalimlik qoraB Bosaqandan sora, har Bir adam ten Bolsala, xar kimni kereklisi taBblbB, qarnb tojuB, garbq ga§avnu Bardbrbrca etergedi. Alaj Bolsada; b u muratlaqa geter ycyn Bizde кев qumac soqulurqa, кев urluq cacblbrqa, saBanla век Biterge, d. a. k. nasbBlaqa geterge kerekdi. Апь kieik Biz de me§inala, kerekle, el mylky dynja qbrallanb Birindenda artxa qalmazqa kerekdile. Bir qaum adamnb kely: „Bajlanb mylkydy alanb taearbq ansb, qalaj taBbllbqdbla, saeana ne urluqnu cacsan апь orluqsa, quru Bajnb mylkyn garbq gasavqa salsan bu ва§ьпс1а ajtblqan qarbvqa alaj в1а geteriksen ansb gol goqdu" deBdi. Alaj qaraqanla tyzeyz deB um ut etseleda, ala tyz qaramajdbla— emda ters ajtadbla. Ala ajtxanda Bir tyz zat Bardb, tyzlyklerida: „Bajlbq ullu Bolsa, ullu Bajlbqnb ysy в1а даць garbq ga§avnu salsaq, апь xajbrb qbralqa кев во1иг“ degendi. 01 sez век kertidi, alaj Bolsada ala ol sezny ajta turuB „ullu sajlbq Bir adamnb encisi Bolmaj, xalqnb ara mylkynde Bolsun“ desele век ariv ajtbr edile, alava alajcbqbn eskermej Ba§sbz qojadbla. Kommunist partijada— Sovet vlastda апь ajtbB, allaj mylk esdyryv ganbndadbla - 24 — Partijada, Kenes xukumatbda eizni BajlbqbBbz-j пь ala§a Bolmaqlbqbnb saltauvu апь uvaq cacbl-j m aqlbqb Bolqanbn век Biledile. Andan qutxarlbqda.l emda uvaqdan ullu mylkke kecyrykda quru kesi | qolu kesine is boIub, kesinden cbqqan zat kesinde j дагав, xalq kooperasijalb gasavqa кесув Basalsadb.j Bajlbq ullu Bolmasa mesinala taexanda qbjbndb.f Bajlbq qaruvsuz Bolmasa garbq ga§avnu Bardbrbi-: q a Bollaqdu, alaj Bolmasa ne me§ina qurajalmaj, j neda gerni kereklisica xajbrlana Bilmej вигпп atalarbBbzdan qalqan eski qalagyk в1а qallbqBbz. Alaj Bolmaj orta Bajlbq ullu Bolsa adamda etgen i§inden| tolu qbjbiibn cbqaradb. Sez ycyn: кев qbjbiialbB, az xajbr а1ьв gasamaqlbqla, erigiB, Sblbt boIub; islemeklikle, dynjada orta Bajlbq ullu boIub sa-: вап syrgen mesinala, urluq cacxan, Bicen calqan, d. a. k. tyrly-tyrly me§inala кев cbqsala, kylkkyly, ojunlu emda xajbrlb tbnc gasavqa Burulurqa boIluqdu. Bu muratlanb Berlik Bajlbqla Bir, neda Bir talaj enci mylkleni qolunda boIub, alanb ysynden; Bolluq zatla tyldyle; xar kimda BirlesiB sosializma- ? q a вагьв, orta mylkny ullusunu ysy Bladb. Emda savlaj dynja gyzyny Birden Birle^B eaj Bolmaqlbqb Bbladb. Bu gollanb Lenin дагьв 15-ci siezdde kommunist partija Begitgen goldu. Bu mylkny esinekligine kulak etgen muratdan ese ва§ха goldu. K u lak xalqnb enci mylkyn goluna caqbrbB, adamlanb enci Bajlbqqa tartbB, kesini terin qorurqa kyresedi. Alaj Bolsada kulakka Bizde orun tardb, Biz Bajlbq-; q a Basxa golla i§lejBiz, ol Biz islegen gol sir nasxa-1! sb goqdu, kulaknb mylkyne elymdy. Bajlbqnb gollarb Ba?xa-Ba§xadb. Bizni muratb-?! — 25 — Bbzda Bajlbqnb golu: Bir adam Baj boIub, апь Baj1ьць qalqanlanb suqlandbi'brca Bolmaj kollektiv Birlesiv Bladb. Andan sora qalqan Bajlbqla Biz kerekli Bajlbq tyldy, апь Boldurqanda etmeBiz. 01 вигип padcaxnb zamanbndaca Bolqan mylk Bir qaumnu qolunda boIub, qalqanlada ana galcb boIuv в1а mylk esdyryv qalbB sosialistlik в1а Bolqan xalqlaпь ara sajlbqlarb eserca tyz, emda kerti gol cbqqandb. Endi Biz qarasaq: garlb, ortalbq эавапЫапь em eslileri ol golqa turqanbnda kereeiz. Qalqan malcb saBancbda Bir-Bir guvuqla§a syjsyne keledile. 1928 gblda eki ajnb icinde qarasan век кев дапь negerlikle cbqqanbnda kereeiz. Bir ваяьпа xalqdan ва§ха gasavnu qbjbn Bolqanbn, emda апь в1а gasavnu Bardbralmazlbqbna ty§ynyB ortalbq qaumnu aslambsb— Barbda kely в1а kerti saqbs etie xalqnb gasavlarbnda Birle§iB ga§avnu sajlaqandbla. Kertidi; alqan Bizde encilikni qojim, negerlik gasavqa genilde Barbrqa umut etmejdile. Olda nekdi— desen. alqan Bizde oleski adetni tutxanla, BOjunsxaqa bojnun gara§dbrmaqanla кев Bardbla. Alqan век кев adam BirlesiB (kollektiv) gasavnu atbn esitirgeda syjmejdile. , Syjmegene zor goqdu! Alaj Bolsada ajtbv, ацьlatbv, kegyztyv в1а Biz alanb ne saeancb neda malcb boIub guq qojmaj Birgelej mylk gyrytyvny taB Bolqanbn tanbtbrBbz. Бавапсь, malcbda kesi ojlasbB kollektivge Barlbqbii Bile turqanlaj, Bygyn zor в1а kijirirge kisinida muratb goqdu. Апь xaqbndan savlaj Eresej Koinmunist Partijasbiib 15-ci gbjblbvlarbnda 1927 gblada ajtblqandb. Savlaj konnnu- - 26 — nist partijanb tamadasb Stalin doklatbnda ajtxandb: „Uvaq mylkly ellileni tartbnmaj, kesleri вагьв kirir ycyn, emda tysyndyryr ycyn alanb aqbrbnlbq в1а talajbn qaumundan Bir tolu Baj negerlik qurav в1а, alaqa saean syrgen, calqb calqan d. a. k. me§inala gerlerin qbjnalmaj islerca qaum negerlikle в1а, xar i§lerinde agranom neda a. k. oquvlarb Bolqan adamla taBdbrbV в1а, zorsuz апьЫьв, kegyzyv в1а golla Bolmasa amal goqdu. Ala Birle§inej qbralnb orta mylky qalqan kapitalist qbrallanb ozaro{a amal goqd u “ deB. 01 siezdde, ol zatnb xaqbndan Bujruq в1а во1inaj kegyzyv в1а elni Birle§iB gasavqa gbjmaqlbqnb xaqbndan M vlotov da ajtxandb: „Bizni ellileni kol- i lektivge gbjarqa golueuz— aqbrbnlbq, kegyztyv tysy- ; ndyryvdy. Апь etmej kimda Bolsun „Bolmaj amalb goqdu" deB zorqa u§atxan ol Bizni gavueuzdu, krestjan xalqbnbda gavudu. Ty§yndyrmeklik em ullu emda Begimli isdi. Alajsbz Bir tuqum BajlbqbBbZ eserge amalb goqdu“ deB. Ma bu eki tamadanb I sezlerinden kulaklanb „Kenes xukumatb iscini, ellini- * da Bir-Birine zor в1а qo§uB, kyre§edi“ deB xapar | CbqarbB, andan sorada,, Кеце§ xukumatb dynjada j mylk qojmaj BOsaB, xalqnb Barbnda garlb eterge kyre$edi “ deB xaparla CbqarbB ajlananlarb Belgilidi. j O q a j alaj tyldy. Biz zor в1а tbqarqa kisini kyre§mejBiz, ariv в1а ajtbB kegyzyB, „seni kesin albna sanlarbnb tye turqandan ese kollektivge kirgenin xajbrlbdb" ortalbqlanb alaj cbjarbqBbz. Kulak , bu kollektivge asbrb qolaj kez в1а qaramaqanb j Bizge век Belgilidi. Kollektivni atb cbqqallaj o quna ol xar myjy§de „Кец姓 xukumatb 1921 gblda i — 21садь ga§avnu xaqbndan (NEP) zakonnu вига ва§laqandb. Bir kyn etgenin Bir kyn Buzadb“ dee. Ala B,ir easxasb Bolmaj Sovet vlastb esmesin degen inurat в 1а, konturluq в 1а kulakla cbqarqan xaparladbla. Partijanb апь Buzarqa umutu goqdu, neda sa,!апсьпь kesinden artbq kesek mirzevny erkinliginda апь qolundan albrqa syjmejdi. 0 1 дадь ga§avtju onovun cbqara turuB partija ol cbqsa enci Bajlbq — kulaklbq artbq кев Bolmaj amalb Bolmaqanbn !?ile edi. Endida апь Buzqanda etmejdi. Andan (Q Q O ) cbqmaqanlaj kulakla в1а kyre§irge век Bolluqdu. Biz kulakla в1а ne dekret дагьв, neda asker, saut degenca zorluqla в 1 а kyresmej kollektivle в1а апь ga§avun tardan tar ete BarlbqBbz. Olda kollektivni апь gavu Bolqan£n Biledida olda апь в1а garasbrqa unamajdb. Bblajda kulak alqbn kulturnbj ga§avnu salama dejalmaj almasbzdb. SaBancblaqa: „Bizni atai a r b B b z kisigeda qo§ulmaj kesleri qbjbnlarb в1а ga?ав turqandbla, endi Biz aladan aqblib qacan boId u q “? deB xalqnb aldarqa kyresedi. Kulak „kollektivge quru adamnb osalb kiredi, ansb, emyrynde Bir igi adarn kirm ejdi“ dee adam1апь andan tbjar ycyn segyB kyresedi. Alaj Bolsada ortalbq апь sezyne tbnblavun qojUB garlblanb, i§cileni Baj garlb dee Bolmaj xar kimda Birle§gen Eresejni Birer erkin adamb Bolluq sosializmaqa а11ьп вигив alajqa tartbB Baradb. Bu seBeeden kulaklanb ol qarbvsuz xajlalbqlarbndan cbrtda qaruv qalmajdb. 4. Kulak kenes xukumatnb gavudu. Kulak апь alqbnca qujruqnu Bulqavlarb taBblmaj, ol ajtxanca Bolmaj, el дадь Sovet vlastnb kegyzgen даць £ol в1а £a§avla easlananbn kerge-1 ninde, kesi Kene§ xukumatnb syjmegen seeeBinden* ana qosulqan adamlanbda syjmejdi. Kulak Kenes xukumatbnb elde gavlarbnb Biridi sora ol Kenes xukumatbn nege syedi? Savetde garlb— ortalbq oltursa, kulaknb sajlav erkinligi sbjbrblsa, elde alqbnca xateri qalniasa, al-1 qbnca ^arlbqa ^ekiralmasa, zakonla Barbda ortalbq в1а $аг1ьпь saqlasala, tegereginde kollektivle essele, garlbla qaranblbqdan cbqsala, ol qaearbq tatlb qaвьппь easxala qaesala, kulak malbiia mylkyneda cbrtda quanmaj ea^lajdb, sora ola seni Kene§ xuku matbnb qalaj syer? Andan ese ol tanmladan qalmaj Savet vlastb buzu Iub eski zakonla, ne padcaxnbqb, neda Denikinniki Bolsa век syedi. Sovet vlastnb ?аць cbqqan zamanda kulakla век вагьв edile Bblaj qalmaz deB. Тав ellede adamlaqa: „Toxta eiznikle Bir kesinleda sora ol zamanda sizge etivny Biz BiliBiz“ deB adarnlanb qorquta edile. Alaj Bolsada talaj $bllada ketdile, alanbqblava kelmedile. „Qajdadbla"? desen Eresejden tonaqan acxalarbnda, апь ysyne kijimelerinda tartbB во§ав tbs qbrallada icgi Berilgen yjlede ^umu^cula bo Iub ajlanadbla. Denikinni „9igit“ inarallarb bu saqatda Fransijada, Germanijadal ва§ kecindirir ycyn cirklede (kezeavlada) ojnae tbs qbrallada samarqavluq bo Iub ajlanadbla. Ajhaj edi— deidi kulak, век а§хь Denikin qajtbB entda Bir kelse, ola ne eseda kelmejdi, atb cuvuda cbqmajdb. Alaj Bolsada qalaj elada Bolsun <;a§arqa kerekdi, kesini gara§dbrbrqa kerekdi,— kim в Н-й sin nir kecine вагы amal taesa Sovet vlastbnaj kesin ак!ыьв Basbn garasdbrbrqa kyresiB, Bir-: - 29 - Hirlede tas andan век syjgen Bolmaqanca Sovet vlastnb qoruvlaBda Baslajdb. Ma sez ycyn Pescanoao xutordan Donesski okrugdan S. I. Prodan deaen Birev Bblaj gazadb kesini pismosunda: „A lqbn zamanda Bizge negerle, tenlik, tyzlyk ycyn Kenes xukumatbn saqlaqbz dejedile. Sora Bizni ellileni qanbBbz Moskvadan Qara tenizge deri qbzartbB acjqanbndava Bizge Birevda Kene§ xukumatbn garlbla в1а ortalbqla saqlaqandbla dee Birda ajtmajdb, апь ваrbBbzda Birge qoruqanBbz deB tura edile. Endiva gazetlege qarasan quru: „kulaknb, eajnb savetge giBermegiz“ deB gazblqandan sora guqda kermejBiz. Bu sez Bizge век avur tiedi, век mbdaxda во1авьг“. S. 1. Prodanu bu ajtxanbna ijnansan, kertida Kenas xukumatb£) kulakla saqlaqandbla, ala Bolmasala Sovet vlastb gasarbq tyl edi derse. Alaj umut eterse kulak kekyregin tireB, garlb в1а Birge qan tegysyB ajlanandb deB. Kertidi kulaknbda tegylgendi qanb! alaj Bolsada kulaknb qanb Sovet vlast ycyn "tegylmegendi; Denikin, Kalcak ydenic eajla, Bijler ycyn tegylgendi. Ana kere maxtananla nege maxtanadbla, kimni aldarqa murat etedile? Alaj uzaqqanib ketgendile ol kynle, atasb anasbda 11 дь1 Bolqandb Savet vlast quralqanlb. Kelsinci ol kim eseda Bolqan isleni Bir qaumun esieizge Bir tysyreik! Bu кНавпь siz bu saqatda yjde oquj turasbz, neda Bir elde, eskercigiz kesigizni eligizde kim ala gallb Bolqan edi, kim Bizni gallb b o I,Jian edi? Elge Bol§evikle kelsele garlbla quvanbB: kuaklada Buquvvcan edile. Kadetle kelseleda garlbla HuqunuB, kulaklada kadetleni аНагьпа gbBbtlarbii "Hi'quzuB, tuz, gbrcbn а 1 ьв sarmavcanmb edile? Кев Bolmaj altbn ingili kiimin kiji вров1а xalqqd kadet inarallaqa „Кев дь11а“ degen nazmusun oquvcan-j edile. Ala kelgen zamanda kilisalada qonuravla qu-j anc uruluB Bajlanb quancbn ete edile. Kesine ullu atj ataB padcax medalbti qart inaral kijgen edi, Bajla; Barbda sanaojan qart ataman. Bajla Barbda quvana edile, qavanmaqan дадья alajda asinaqlarb xazbrlana, keslerine gumduruqlaj tie turqan, kesleri ol kyn ol plo§cadda asbllbq garlb-j laedile. Bula Barbda Bolqan zatlambdbla oqese tyN mydyle? Bolqandb, апь garlblanb Birida unutma^ qandb, kulaklada unutinajdbla. Alaja unutxanca sbl-j tav etedile. Bula Barbda Bolqan i§ledile. Тав Busaqatdada Bir kulak oqaj demez edi:1 tamBla oquna elge kadet inaral askeri в1а asxb kiimi в1а inmaslarbnda сьп1агь в1а, aq atbna miniB keliB eldeda ol Bbjaqb qonnuravla qaqblbB olda tav§undan garlbla вагь qacarca, tae ol kesin Beri ь§ыьв ajlanan kulaklanb Birida uqaj demez edile] Alaj Bolsada ol kynle ketdile, alanb Birida Beri kel-1 mez, ol inaral сьп1агьп, alamat kijmlerin kijie asae] iciB Bosaqandbla. Keslerida tb§ qbrbllada araqb| satblqan yjlede gumu§cu boIub ajlanadbla. Alanb Barbnda kulak Biledi, апь Bilgenlikkeva] Кеце§ xukumatb Blava Birge golu Bolmazlbqbn Bile-1 dida xar qajsb дапь Blada kyre§ir ycyn qalmajdb. 01 adamlanb kezynde Sovet vlastnb segyB xar qalaj tyrly amal Blada adamlanb andan kellerin qaсы ы са Birda qaruvun ajamaj kyresedi. Kulak Biledi Sovet vlastnb ein Begimli tamalbj ellile в1а i§cileni Birle^gen sojuzu eolqanbn, ol se4 BeBden kulak alanb Bir Birinden ajrbB, ortalbqnb — 31 — дапьпа avrudurqa kyre§edi. Kimda „saxarda i§cile igi ga§ajdbla, ellilegeva qbra! aswb qajqbrmajdb" degen adamnb kulak em §oxudu. Kulak kesi Bir ва§ь в1а guqda etalmajdb, ol se BeBden ol $аг1ьпь, ortalbqnb, iscini d. a. k. Birlesirik qauinlanb ortalarbn Biizarqa kyre§ie ajlanadb. Alanb buzub ortalbqlanb kesine ajlandbrsa sora.qaruv Bolluqun Biledi. Kulak Busaqatda alqan qbralnb <;аць Bolqanbn, xar zatbda kereklisica Bolmaqanbii, iscilege alqan kereklisica qaralmaqanbn eslee olda alajbn шагав „т а keremisiz а1о[ьп zamanda olda Buda ваг edile, endiva guqda goqdu, ol nedendi? iscileni terslikleridi“ des xalqnb gyregin euzarca sezleni ajtbB dbgalas etedi. Alqan Bizde faerikle zavodla azdbla, 5a век ullu cacblqan edileda ornuna salqan qbjbndb, кев zamanda, qaruvda kerekdi. Bu seBeBden 1927 gblda savlaj qumac eolqannb Baqasbn 10,J/o ge deri enisge tysyrsekda, alqbn faBriklede qumac Baqalbdb. Ellile апь kesleri esleseleda kulakda „Kenes xukumatb гавапсьпь— такьпь artbq qbjbnar ycyn, xalqnb Qarlb eter ycyn artbq Baqanb kereksiz eolqanlaj saladb“ dee adamlaqa кецез 9yrytyB, til etiB ajlanadb. Kenes xukumatb апь ga^bnnajdb kesida, alaja kulak murat etgenca ajtmajdb ansb. Kenes xukumatnb milion isci ellile islejle, melion adamla sovetlede turadbla, ala kesleri keslerin aldamazla. Kulak ajtxanna ijnanuvcu ortalbqlanb Bir qaumu ijnanbB „kertda Kenes xukumat Bizge seznyarivun ajtbB is Bir вазха tyrly Bolumu" deB kesleri вагьв §axarlada faeriklede, taskemyr qazblqan gerlede iscileni qbjbnlarb в1а а1апь gasavlarbn kersele, ajlanbB kelie Bbjaqb kukesini Bolsun 1акпь Betine tykyryvcendile. Kulak шагав turim azdj Bir curum ne geti§megen Bir zatcbq kergenlaj, ol saqat Bir gaiibiida Bir b o s , xukumatxa ters— qar§cb xapar gbqarbB Baslavcandb. Sez ycyn: кев Bolrnaj Sovet vlastb rnirzev albrqa murat etie xalqqa Bizge satbqbz deB Baslaqanbnda qalaj Boldu? Ellede mirzev кев Bolsada saBancbla Bizni garlblbqbBbznb toltururca, mirzev Bitmej aqac, tas, caeaq tutuv в1а. ga§aqan OBlastlanb tojudururca апь kisik daqbda QbZbl askerni asbrarca'Bir mirzev Bermedil*. Апь Sbltavu nedi? Bir qaumu saxardan qumac а1ыпа, ucu 2 kelsinda menda Bereim deB, Bir qaumuda, alqar a§bqbv goqdu deB eermej artxa saqladbla. Ala ala etiB toxtaqanlbqqa saqlarqa amalb Bolmadbda Sovet vlastda qumacnb ellege кев ijdida haman s a Bancblaqa qadaldb: „Artbq mirzevny Beri satbojb2 dedida xalq, icinde vlastxa Boj salqan, vlast Biznikid: degen garlb qaumu artbqlarbn tbjbmadblada Berdile alaj в1а Kenes xukumatb kesine kereklisi caqlb Bit mirzevda gbjdb. Kulakka mirzevny artbqbii sat degenlerinde gajblbB oramda „Kenes xukumatb bu zatnb bos etinejdi, bu saqat qazavat cbqarbqdb, ach>q geterikdi;! Bbjaqb razverstkanb allbqdbla, Sovet vlast ga§avnuj даць onoun Biizarqa Ba§laqandb“ d. a. k. galqarJj sezleni ajtbB xalqnb kelyn tersine eururqa kyre§iaj| Basladb. Nek etedi, ol sezle nege kerekdile? desen xalqnb Kene§ xukumatbna inambii b u zu b , qbralqal zaran salbrqa edi. 01 qolundan kelgen caqlb kyrejj §edi mirzevny eerdirmej tbjarqa. Kulakla qbralqarl Bermejeiz dedileda urulada talaj min pudlanb Basdbil г а в ь г dedileda, ciritdileda qojdula. Enci tykeneva norqmasala caBdbrbBda веге edile. Ala qbralqa Bermezlikleri kertidi. Myrzev вегgenni qoj Kenes xukumatb Bygyn oquna Buzulsada oqajlarb goqdu. Ala ajtxanlbqqa qbralda Buzulmadb, mirzev gbjbvda toxtamadb. Qarlbla в1а ortalbqla kesleri Bergenni qoj .em artda kulaklaqada qojmaj Berdirdile. Aladan zaran bo Iub , Beri ijmej ucuz а1ьв Ba§xalaqa Baqa satbB ajlanan qaumlarbnda kezyvy в1а zakonnu allaj ma: rav в1а etgen satbvculuq ycyn etilgen Belmesii 107 statjasb в1а azaBlarbnada gegildile. Апь Blada qalmaj Bir-Bir elleden даг1ь1ав1а ortalbqla ol zaran bo Iuvcu kulaklanb, ala qbralnb gavlarb Bolqan seBeBden „mylklerinda sbjwbB (el araqa) keslerinda ol gurtdan Basxa gerge qbstae kecyryrge“ deB (postanovlenia) Begimli qaqbtda etdile. Qarlbla в1а ortalbqla b u zatlanb кегув kertisine tysynenden sora kulaklaпь; qazavat Bolluqdu, aclbq geterikdi d. a. k .“ eltyryk ezleri guqqada garamaj аЫ ьв qaldbla. Endi— xalq Kennes Xukumat alanb aldamazlbqbna век kysly ijnanan seeeBden, alanb ва§ха дагь вигтавек qbjbndb. Tyzyda alajdb. Qacanda Bolsun Kenes xukumatb ellileden zatnb gasbrmaqandb. 01 oqaj qajda qajsb qbral Bolsada Bizge temircilegenlej ol saqat Kene§ xukumat garlbla в!а ortalb(llaqa апь Bildirmej qojmaqandb. ! Bildirgeni kieik qbralnb qoruvlarqa asker saf,arbnada caqbrbB turqandb. 01 qoj har kynde Kenes xukumat Bizge acbq ' „Bizni QbZbl askerieizni xar zamanda kapita- listle qarbv etalmazca xazbrlaj, kyclylej kerekdi“degenlej turqandb, emda turluqdu. tutarqa Qazavt qorquncluqu Bolmasava Kene§ xukumatbnb ва§сь1агь Bizge: „sygynlykde kapitalist qb ralla Bizni в1а, keslerini iclerinde eiri— Bin etin a§ai turqan seBeeden Bir tilli bo I ub Bizge саваг qajqbl. tyldyle, Biz endige derica kesieizni mylkyeyzn^ esdyryr canbndan kyre§eik, qazavt qorquncu bo I sava апь kezyvy в1а elli— i§cigeda kesiBiz Bildirij Biz“ deB turadb. Kulakda апь вШв Biz kesi ^arlblbqbBbzqa kj resgen saqatda xalqnb cajqar ycyn: „qazavat BalaxJ dee qbCbrbB Baslajdb. Kulak Bir Basxasb Bolmaj mirzev xazbriaqan zamandaca xar Bir tuqum ^dec tersine ваэьв kyresedi. Q alqannb qoj, nalogaadj qbral el mylkden в1а promb§lennostdan Bolmaj acxa taBinazlbqbn Bile turqanlajda, апь xaqbndand „keBdy, alajdb, Bblajdb" deB kyre§edi. Kulak ob I gasijada kesi alqbn zamanda padcaxiib OBligasiasbl 100— 1000 somlaqa а1ьв turuvcu апь ysyndec qbCbrbB kyresedi. Kulak Bilmejmidi ellilege OBligS siia xaibrlb Bolqanbn, kulak Bilmejmidi ellile qi ralqa Bolu§urqa kerek Bolqanbn. Alaj tyl ese kul| kesi ol syjgen xukumatnb zamanbnda qadalbB alb\ can edida. 01 kesini qbralbna Bolusuruqun апь qbralbna ariv kerynnygyn Bileedi. Endiva kulak Kenes xukumatnb Begitirgedj syjmejdi, em da— kesimi qbralbmdb— deBda turm aj<J (01 kertidi, Kene§ xukumatb kulakka qarna§ t y l a l Kulaknb nalogu кев Bolmaqanwida г entda в*г| qo§arqa kerek Bolqanbnda Biz век а§хь BileB| \laj Bolsada а1апь eirinda saqwianlaj kulaknb cimneda kesiB acbtxanca qacbrbqdan а1ьв Baslajdb. 1IiB KitaBnb Basbnda ajtxanBbz kulak sovet gazetLenida keltirtiB oquqanbiida, garlbdan ese zakonnu, ев Belgeninda, saBijlerin oquvlu eterge kyre§ge ninda, ol oquvnu xajbrlb Bolqanbnda Bile turqanlaj, xalqnb icinde ilm uqa qar^cb, qarannblbq goq Boluruna qar§b adamlanb em Birincileridi, ol kesi oquvlu Bolurun syedi, andan qalqan saBancb— malcbnbVa Birda syjmejdi. „Ne ycyn“ desen: ilm unu esmekligi ne q a d a r gennil Bolsa, апь nasbBbda ol qadar az Bolluqdu. 01 seBeeden 1928 дь1пь gazbnda Bolqan samooBJozenijada ol апь ycyn qagbqmaj kyre§e edi. SamooBlazenijanb Biz CbqarqanbBbz: §kollaqa, Bolnisalaqa, saBijle turuvcu yjlege, agronom laqa, oquv yjlege, d . a. k. elleni kereklilerine dee edi. SamooBlozenijanb ellede kesleri ыагь boIub Begitgen zamanda kulak esini kim Bolqanbn Bizge век tanbtxandb. Sbnasan ^'in elni icinde, savlaj Bizni krajda samooBlozepjanb Bolsun deB апь Bardbrbr ganbndan Bolusxan ?n kulak Bolmaqandb. Kesi Bolu?maqandan sorada f ,5er<^e’ ^ ar qajda ,b u samooBlazenia kereksizdi, f olda Bolnisada, d. a. k. zatla Bizge kerek BolmaPlan zatladbla“ deB zaran boIub kyresie turadbla. I Kulakla samooBlazenianb xorlar ycyn har elleГ Biri qalmaj gbjblbB kenne§iB tirsine вигиг ycyn I eieni кев eterge qart-saBij qaldbrmaj дцьв kyre§I *ec|a апь ycyn Bir zatda etalmaqandbla. , Bolsada kulaklanb sezlerinden qajqblarbndan 9bqmaj qaldb. Sam ooB l^enija xar elde, x. tor’ "jrededa Bir tbjbqbcsbz ariv Bardb. Qarlbla kesleri Bergenden o z u b , kulaklanb xurl gunlarbndanda cervoncalanb cbqartdbrdbla. Alaj b !| kulaklanb xurgunlarbnda Bir az qarmatdbla. SamooBl lozenija kegyzgendi Bizge qbralnb kerti §oxu kir| Bolqanbn, elni garbq ga§avqa cbqarbna kim raztf Bolqanbn, Bizni xalqbBbznb qaranbdan а1ьв дапя garbq ga§avqa cbqarlbq garlbla в1а ortalbqlanb во] lu§luqu Bolqanbn. SamooBlozenija Bolmasa h alq n l garbqlbqb emda orta Bajlbqb allbna eserge amaifj goqdu. Endi ol samooBlazenijaqa gbjblqan acxaqg даць skolla, Bolnisala ogranom luq isle turqan yjle d. a. k. zatla islenseler, alajtbn ozqanlanb esinden ketmesin ol zatla samooBlozenijanb acxasbna islenej nleri, garlbla в1а ortalbqla Bolusmasala alanb boI^ mazlbqlarb emda alanb i§lenmek!ikleri ellede qan icivqi zalimlege qar§cb qazavat acarqa, emda garlblanjj alanb tyBynden qutxarbrqa i§lennenleri. Kulak qolundan kelligi qadar Kene§ xukuinatbna апь xar eii tuqum i§i ycyn, artbqsbzda апь sajlav erkinligir; sbjbrqanlarb ycyn gavdu, emda etalqaiibnda ajarbl tyldy. Kulaknb em век дапьпа getgeni: кев Bolmj mundan alqbn kulak elde xukumatnb qoluna ah turqan Birinci adam edi. Endiva kulaknb sajlaqan, nec Kenesge kesi sajlanannb qoj, kulaknb el Barbda gbjblqa keneslege el sxodlaqada qojmajdbla, ma kulaknb ei век qbzdbrqan bu zatdb. Bu seeeBden kulak ol i§ni Birda ketyralmajd апь em u§atmaqanb 1927 gblda, alanb ol endia deri tyz, ters Bolsada aldavculaj turqan qulluqlarbf dan tb§bna sildegen sajlavla— perevbBorladbla. — 37 — Kulak alqan апь qolunda zakon erkinligi b o Imaqanbn BiliB toxtamaj, daqbda Kenes xukumatbna cbnarqa kyresedi. Bu i^ni xaqbndan Donskoj okrugda, Mitiakinke degen elden M. P. Potapov degen Bblaj gazadiv. „Biz bu perevbBorlanb zamanbnda bu siz gazetde: „kulaklanb keri qbstaqbz, gbjblqanna q o jm a q b z,х1ев gazqanca etsek qalaj Bolur? U nutm aqbz, alqan saвапсь1апь ortalbq qaumu ekilidile, ala entda is qalajqa avar, kim xorlar den turadbla. „Sora Bizda kulaklaqa alaj qadalsaq, апь kisik Bijlege, din tutxan qaum laqa Bygynden o quna qarscblbqnb acbq etsek, Bizde Bygynden o quna qaum — Belek gavluqla кев Bolurla; ortaBbz acbq gav Bolur. Biza alqan Bir g;rv ysyeyzge савхап zamanda ьгьпа bxtbrbrca alaj kycly tylByz. Kim Bilsin Bir qazavat B olqan zamanda elde Bolqan adam revolysijaqa (jar§cb kontr revolysijnerle boIub qalbrla“ deB. M. P. Patapovnu pismosuna апь ajtxan sezlerine Biz: Dynyjanb em век euzulqan, Bizni Qbzbl askeriBizni em az— qarvsuz zamanbnda, Biz kulakka, Bijge, m ollaqada em век qadalojan Oktjaвы qazavatbnb kynlerinde sen qjada eseda guqlaBinb qalqanen? dee диав Bereeiz. Тав qazavat boIub em ахьг, aval degen zaman Bolsada, sizni qbralbBbz kulaknb QbZbl askerni saflarbna qosulurun izlemejdi, emda Bizni qbralbBbztib saqlarbqda ol tyldy. „Ortalbqla ekilidile— kulak gallb,, Bolurla— degeni сьп1ь ullu seiri oldu. Ortalbqla kesleri ertde oquna kuiakdan erek b o Iub BO§aqandbla. Potapov umut etedi „kulakla ortalbqlanb kesleri <?allb eterge kyresmegendile“ deB. Xar Bir ortalbq unutmasbn kulak апь Bygyflf kyre§irigin. Xar ortalbq qarasbn апь elinde kulak qajsb ^апьпа ^atxanbna. Xar ortalbq а§хь eskersin, ol bu kitaBda oqu q ai „kulak Bizni $auBUzdu“, Kenes xukumatda garlbla b Ij kornmunist partija Bolmasa kulaklanb Biri в1а ol he ger Balmaqanbn. 5. Kulaklanb xbjlaibqlarb. Kulak ortalbqnb kesi gallb eter ycyn, „Xalqq; ^araqan, xalq syjgenca, em taBb Bolsun d. a. k.i zatla в 1а kesi xalqnb ilesdirirge umut etedi, alanb ва< rbnda $аг1 ь в1 а ortalbqnb ysyne gbjar muratdb Men umut eteme ?arlbla в1а ortalbq kulknb xbjlalb qbn ol kesi acbq etmej Bassbz sele§e turqan zamand o quna tanbsala igi Bolur edi deB. 01 ta§a etmej, асы qoruvlaB Baslaqan zamanbnda апь Bilgen век qbjbn; db. 01 kely в1ать ajtadb, oqese qalajdb. Kulak Bii zamandada ne pismo gazqanda, ne sez selesger zamanda, Biz saeancbla degen Bolmasa kesi mer deB ne sele§mejdi, ne gazmajdb. Nalognu ^aqbndai sele§gen zamanda tuvra seirsinirse kulakka апь saBbi i;umusaq til в1а cbrtda kesin qosmaj garlblanb xs (}bndan sele^iB Baslasa. „Nalog Bir az aurdu, me ketyryr edim, qalaj alaj Bolsada telerem; garlblava qa laj etsinle, garlb в1 а ortalbqqa век aur tiedi“ dee alaqa „ т а men sizni ycyn kyre§genimi keremisiz' Лев omaqlanadb. Bir qaum adamla, апь xbjlasbn tanbmaj, о alaj в 1а kesin ortalbqlaqa, Qarlblaqa kegyzyB, alani kesine ajlandbrbrqa etgenin tanbmaj, kertda ol Biz- — 39 - ni amaltbn ва§ kesdirlikdi deB keslerin апь qarmaqbna tutdura Baradbla. O rtab q da garlbda m unu esleB, ol alaj ete teBregen zamanda апь а§хь qaBarqa kerekdile. Kerek tyldy kulak даг1ьпь qoruruq Bolsa апь xaqbn а§ав garlb etmezge kerek edi. Endiva ortalbq в1а даг1ьпь atb в1а Birda sele§mej, kesini atb i;la sele§sin. Qarlbla в1а ortalbqla апь ekyl etmejdjle,kerek Bolsa keslerida ajtalbrla. M unu xaqbndan Donskoj okrugdan Novo-Ser:fievske degen staniseden Gorijpenko degen kesi 'авапсь1апь ortalbq qaumundandb, Bir seir pismo gazadb. Апь pismosunuda qbsxa maqanasb: „Bizni b u garlb qarna§bBbznb qblbqb qalaj eseda Bir seirdi. Bir kere qbZbB unique ва§1аг, qarasan ol saqatdan дага§ьв, emyryndeda Bir tuqum хьпьэь Bolmaqanca Barbnda unutim kulak в1а ganbdan selesis naslajdb. „Bir qaumuva, artbqsbzda ortalbqla в1а дагЫапь eskergen qaumlarb kesi ol qurqaq sezde ajtbB, i§deva alanb ajaqlarbn maraqan Bajlaqa kulaklaqa, tuvra kezyne ajtbB; „sen Bizge gavsa kerekli zatda tylse deB qoratbB iedile. Kulak qbzsada, sanlae Bir ?enil sez ajtsada, qaiqan zamanda aqw bn в!а seni ;'jaojbnb maraqanlaj turadb. „01 kesi saBbr saBbi* ariv sezleni sele§e turqan laj, seni kalaj в1а Beri gbjar edim dee апь saqb^bn etedi. Kulak Bir Ba^xasb Bolmaj qbrallanb icinde sajlanan Bir sezly kieikdi!" Xar kimda Gorijpenkoca ajbrsala, kulak Bir zatda etalmaz edi, emda kisinida aldajalmaz edi. Alaj bolsada kulak xar zamandada garlbla ganbnda, orta‘bqqa garlbqada igi Bolsun deB selesmejdi. Bir-Birde quru ortalbqlanb atb в1а selesiB, garlbla в1а ortalbq^ 1апь ortalarbn Buzarqa murad в1а, ortalbqlanb kesi-1 ne ajlandbrbrca selesedi. Kulak taB tysgenlej ortalbqnb imeasindan qaqbB: ,,Ma xazajbn desen Biz-Biz ansb qbralqa zaran вепв turqan garlbladan ne xajbi Bardb, alanb Bosaqalarbn altbn etsenda, daqbda alfi dan xajbr goqdu. A laqa qbralda qaraB qojmaj negc Bolusurqa kyre§genin Bilmejme" dee ortalbqqa kesin kukalandbrbB kyresedi., Qarlb kulaknb gavu Bolsada, апь kommunis partija saqlaqanlaj turadb. Kulakda апь tanbqandbdc olda ortalbq в1а даг1ьпь Bir-Birine eterge kyresedi Xar Bir ortalbq kulaknb ol xbjlasbn esleB kesir апь qarmaqbna tysyrmezca kyre§irge kerekdi. Ortalbq kesi tanbjdb ol kulakla ajtxanca garlbk erinceklikden garlb Bolmaj, ganbzlbqdan, d. a. к kecimli sbltavladan garlb boIub turqanlarbn, ne ycyr desen? ol kesi Birin Birine cetdiralmaj, eki qolur Bir-Birine getdirmej kyresedi. Kulakla garlblaq< erincekle deseleda, ala kulakladan ese кев islejdile Ortalbq kollektivge kirmej ga§amaqlbqnb qbjbiilbqbn eskeriB, kulak ajtxana qaramaj, ana artbn bu tub kommunist partija ajtxanna tysynyB kollektivg* kirirni xaqbndan saqbslanb etiB Baslajdb. 01 zamandj kulak kesini xbjlasb ortalbqqa qaruv etalmaj teerege^ nin kerse sora teBrejdi: „Bu garlbla eaj qaumnu Bojunlarb'na minnenlej* dee acbq xbrsblanbB Baslajdb. (Tamam Bbllaj pismc gazbBda ijgendi, Armavir okrugda Petropavlovske degen staniseden E. V. Fateev degen). Bblajda ol xamanda garlblanb ganbndan sele§ifi| turuvcu „ekyl“ kesine taBSbZbraq B olqantn taribqal _ 41 — nbtida kesini (jyregin tuvra tanbtxanbii Fateevni pismosundan oquna tanbjBbz. Kulak tenlikni kesine taB zamanda Bolmasa qulaqbnada almajdb. Kulak soBranijada qbCbrbB, pismodada <;агьв; „nolognu tyz salmajdbla, ten salbrqa kerekdi, alaj Bolmaj— xalqnb garlb, Baj, ortalbq demej Birca nek kerrnejdile? Bir qaumuna кев nalog salbB, Bir qaumuna az salbB nek Boladb? Alaj Bolmaj xar kim geda ^an sanbndan keBge кев, azqa az Bolmaj nalog salbrqa nek Bolmajdb“ deB qaqbtda сагьв soBranijada qbCbrbB kyre§edi. SamooBlozenijanb zatnanbnda kulaknb „samooelozenija nalogda salbnmasbn, desetina gerden, neda gan Basbndan salbnsbn“ deB kulaknb qbCbrbB turqanbnda kerdyk. 01 soBranijada alaj ariv tamaq в1а selesiB, bu sezleni ajtbB Baslasa taB Bir-Birde garlb апь ajtxaпь kertidi deB Baslaj edi. Sora igi saqbs etiB qarasana ol, Biri Birsi (Tit ullu Titca) elde qaruvu Bolqan yjgeda (jarlbiib kesineda samooBlozenijanb ten salbtimaqlbqb kezyne keryngenlej ej, kulak tenlik, tyzlyk degeni kesine xajbrqa kerek Bolqan zatla boIub qbсьга kereme, ansb ol ajtxan zatladan garlbqa zaran Bolmasa xajbr <joq kereme deB tysynye toxtajdb. Kulak garlbla в1а ten nalo g Berirge, kulak kesi fiajdan Baj во1а, ^arlbla в1а ortalbqla Bekden век сась 1 а вагыса taB tysgen tenlik в1 а allaj tyzlykke sir qalaj Bilsen. alaj qol salbr. Alaj Bolsada Bir kesek ваэьпа geterikni Bilgen ?аг1ь1апь ol zatla в1а aldaqan qbjbndb. Ala endi XbjsaBiib kesleri tergeB Ba§laqandbla. 01 seeeeden ^arlb в1а Bajnb ortasbn tenlesdirir zakonnu kesleri — 42 — eirda sormaqanlaj Biledile. Kulak tenjik dese, Кеце§ xukumatb „kollektivge kirigiz, anda Birevny xaqtf Birevde qalmaz, xar kim ten Bolurla“ deB Birlesmek- i likke caqbrsa it в1а tajaqlaj nek gara§maj qacadbla. Kulak kesini agalbn kollektivge qaraqanlaj апь icinde keredida, ol seBeBden апь Bolinaz ganbndan, xalqnb апь quramaz ganbndan ne etalqanbn ajam aj ) kyresedi. Qajdan Bolqanbn gazmaqanlaj G. Nemudurjakin degen (kesi kulak bo Iub да§ыа Bolur), alaj gazadb:; „15 siezdi partijanb garlbla в1а ortalbqlanb kellektivge qalaj Bardbrlbqlarbna gol i§legenca da kerynedile, alaj Bolsada men umut eteine ol telilik xalqnb islerden kelyn cbqarqan Bolmasa guqda xajbr Bermez“j deB. Nemudrjakine soraBbz: „qalaj tanbjsa sen, nek xajbr goqdu?“ deB. Апь ornuna kesiBiz диав etsek, ol murat etgenca xalqnb terisin entda ana sojdurmasan, artbna bxdbrsan ana taBSbz Boladb. O l alaj gasav— kollektie ga§avnuva cbrtda syjmejdi. 01 syjmegenlikkeva garlbla tegereklerinde kommuna- j lada kollektivlede да§ав, xar kim апь garatbB gasaqanlarbn keredileda, entda kynden куце kommuna-^ nbda kollektivnida eseriene razb b o Iub saqlaB tu-’ radbla. Kulaklanb ,,tenlik“ dee selesgenleri Bir ва§ха Bolrnaj padcaxlbqb ysynde turqan qbralla kesleri syjmegenlej „saut ta§lajbq“ dee turqancadb. Kapitalist qbralla qazavat Bolmasbn degen i§cilerin aldar ycyn xar gblda tyrly, tyrly konferensijala caqbrbB anda saut ta§lamaqlbqnb emyrynde qazavat et-1 mejn qojarnb xaqbndan sele§seleda, qbralla Barbda ; — 43 — cbldan— gblqa qazavat qaruvlbrbn keltyrtye Baradbla. Allaj konferensijalanb Birine S. S. S. R. ni caqbrqanагьпаа anda Bizni keleciBiz: „Bos zatlanb xaqbndan gbrbldamaqbzda kelcigiz Bygynden o q u n a — askerleni yjlerine cacarqa, toBlaпь, pulimetlanb d. a. k. qazavat i^leni cacarqa— artb в1а quruturqa qaqbt etiB Begiteikda, ol zaman kertida saut taslanbr“ dee toxtaqanbnda; kapitalistle ol kesleri murat etgenca aldvluq Bolmaj, ajtblqanca Bolurnu xaqbndan sezny salbnanbn oquramaj: „O qaj sen ajtxanca Bolmaz, saut qojmaqlbq aman tyldy, alaja ol sen ajtxanca zat Bolmaz, ol alqan alaj boIub qalalqan zat tyldy, Bizda Bir bzqa etalmazBbz" deB qojqandbla, Axbrbnda Basxasb Bolmaj Nemudurjakin degen kulak gazqanca ,,ol teli sezdy“ deB qojqandbla. Kenes xukumatb xalqnb kollektivge caqbrsa Bizni kulaklarbBbzda tamam ol kapitalist qbralla saut qojqana qaraqanca qarae toxtajdbla. Xar Bir garlb, ortalbqda kesi апь1ав kulaklanb xbjlalarbna kesin tutdurmaj alaqa qar§cb tururqa ke- rekdi. Andan sorada kulaklanb xbjlalarbnb xaqbndan ajtbгьт kulak Burundan qalbB turqan Bij, ezden, qul degenca sezleni ajtbB xalqnb Biri Biri в1а ajrb eterge век ec Boluvcandb. Апь muratb xalq arada asbl ?avluqnu esdyryB апь в1а garlb в1а ortalbqnbda Biri— Biri qallb etiB, ala qaruvsuz Bolsala alanb kesi sirem— Birem ezer muratdb. Bizge Basxasb goqdu syjse Bij, syjse qul Bolsun kulak Bizni gavuBUzdu. Ortalbqla в1а garlbla апь аць1ав keslerin alajqa aldatmazqa kerekdile. Art kezyvde ol samooBlozenijanb gbjqan в1а mirzev хагы- laqan zamanda kulakla век кев tyrly kyresgendile. Keslerin garlblaca etie, zbkkbl kijmle kijB keslerin tanbqan adamla kyle turqanlaj, Donskoj okrugda Batajske rajonunda kulakla век ullu kijm almasbn-, dbrbv etgendile. Qbrtblqan kencekle, kirli kijmle, eski oltansbzcuruqla kijB, keslerini kulak Bolqanlarbii §axardan kel« gen onovculaqa tanbtmaj allbnda дагЫапь sobranijalarbna kiriB, anda „samooeloBenija Bolmasbn, qalqannbda ketyralmajBbz, Biz век garlb qaumBUzi deB kyre§ie turqandbla. Axbrda qbsxasb „garlbla gallb“ boIub кев kyresgendile.., M ajkopda Armuvir okrugunda kulak gbrtblqan Basmaojbn gbjblqan camaqatxa kegyzyB qbCbrqanlada etgendi. Kesida ,,Ma qaracbqbz! b u qb§ suvuqda эавыаnijaqa qallaj Basmaq kijB kelgerime, sora Bbllaj ды1ь adamlaqa, ne samooBlozenija salbrqa kerekdi,, dee. Апь kiBik ger-gerdc kulakla inirzevlerin qbralqa satmaj staniseden tb§bna CbqarbB urulaqa asbrae, kelgenne-kelgene „век ыагь boIub Berir edim goqdu ansb“ dee Bermej sbltav etiB turqandbla. Bir qaum kulaklava vlastnb aldajBbz deB keslerin aldatbB qojqanlada век кев Bolqandb. Sez ycyn:, Terskij okrugda, Praxladnbj staniseden, Bli§cenko dee Bir kulak, mirzevny.. kaznaqa eermez sbltav в1а qatbnda Bir garlb xon§usuna: „sana qaramazla“ deB mirzev gygyn garlbiib yjynde asbraqandbda, garlbda andan ese xbjla Bolqandbda, апь gasbrqan mirzev gygyn qaldbrmaqandbda satxandbda giBergendi. Daqbda kulakla garlblaqa keslerin ariv kegyzyr, qol ketyrtdyryr murat в1 а garlblaqa mirzev вепв, zatla etibda kyresgendile. — 45 — Alaj Bolsada garlbladan alaqa guqda cbqmaqandb. Qarlb ortalbqda апь Bilirge kerekdile, Barmaq!агьп alanb auzlarbna salmasbnla. *Xar zamanda elde garlb в1а ortalbqqa kulakdan ullu cav ?oqdu. 6. Kulakla в!а qalaj kyressek igidi. Qarlbla в1а ortalbqlanb kulak в1а kyresmeklik islerinde savet zakonu kesi alanb ©kylleri Bolqan seBeeden alaqa xar zamanda Bolusxanlaj turadb. Kulak „Kenes xnkumatbnda xar kimda tendi“ deB qbCbrsada Biz апь alqan sovetge qosmajBbz. Kertidi Biz casbrlbq tyleyz, bu zakon garlblanbqb вокцапьп, апь maqanbSb em ullu Bascblbq Sovet vlastda garIbnbqbdb. Alaj Bolsada Lenin Bizni isci qaum ellilege tajanbB, ala в1а Birgelej ortalbqla Blada qbsxa ^alqasbB qbrallbqnb onovun Bardbrbrqa yretgendi. Апь osujatbn kom m unist partija Bir minutda unutmaj garlb, ellilege tajanbB gbldan Qblqa iscile в1а ellileni sojuzlarbn Bekden век etis Baradb. Eresejni em qaranb tijrelerinden— xutorlarbndan ва§1ав, Moskvada Sentralnbj Ispolkom qa deri xar Bir gerde qalmaj ol ellile в1а дагЫапь Birgelerine olturuB komtnunistleda isleB turadbla. Kulaknb ?аг1ь1а в!а ortalbqla в1а Bir muratb goqduda, kesida el kapitalisti Bolqan seBeBden ol Bizni kene§lerieizge kiralmaz. Endi ma bu art kuzvyde kulaknb sajlav erkinHgi el kenesleni sajlaqan zamanda oqaj, qalqan ol tbqblbvcu ger i§legeda kiralmazca sbjrblqandb. Bir qaumla ajtadbla: „Kulaknb sajlav erkinliklerin — 46 — sbjrbBda bos kyre§eBiz, qalaj ajtsalada ala azdblaj xalqnb aslambsb garlb— ortalbq gallb Bolluqdu, sora alanb sajlav erkinliklerin sbjbrbBda nek kyre§eBiz“? deB. Saqb§ etigiz! Biz kulalak в1а ol atxanca bos kyre§e Bolimuzmu? Alaj murat etgen adam kesi ajbrmajdb. Kermegeneizmi kulaklanb ajtxanlarb bo Iub qabvcusun. 01 kimine tartdbrbB, kimin sez в1а aldaB, kijminida ада вогси bo Iub ol seBeBden ana qarscb qol ketyryrge nambs etiB, kulakda alanb j Bolu§luqu в1а, em alqbn'*'ortalbqnb, andan sora j garlblanb aldae, alaqa kesini ajtxanbn etdiriB qoj-i qanlarbn. Kulaknb ajtxanb апь qol sanb в1а qaral-| majdb, xurgununda acxasbndan qaraladb. Alaj в1а, kene^lege ty§seva (predsidatel) ol saqat дагЫапь ajamaj, xar bo § satdada iliniB Ba^lajdb. Nalgnu Baj la в1а, ten salbB, qozlavnuda Bajlanb xajbrlarbna gyrytyB, tae Bir-Birdeva, апь garlblbqbn шагав xar gerde sbltav CbqarbB Baslavcan edi. Bu seeeBden Ken,e§ xukumatb апь sajlav erkinligin sbjrqanbn tyz etgendi. Alaj Bolsada ana olda (sajlav erkinligi sbjbrblqanbda) azdb. Kulak sajlav erkinligi sbjbrblqanlaj oquna Burunca keneslege kiriB, j Ba§cblbq etiB turalmazlbqbn Bilgendi. Sora Bajlbqbna omaqlanbB, emda qarvnu Barbda acxada Bolqaпьп BiliB teBretedi: „M eni sajlav erkinligim sbjbrblqanlbqqa xata goqdu, men olsuzda ga§arma, ol meni asbrb qbjnamajdb, alaja Bbjaqb garlbla alqan meni qolumdadbla, men alanb qalaj syjsem alaj eterme“ , dee. Bu seBeBden Kene§ xukumatb kulaknb sajlav: erkinligin sbjbrqan qatbf, апь qalqan „atladanda; tbjqanbn tyz etgendi. — 47 — Olda nedi desen: Kulakla alqbn zamanda gakbqa qallaj Bir syjseleda qaramaj i§letie, syjgeni caq1ь sir gal вепв turqandbla; Bir-Birdeva eslerine ty§se guqda eermej ac galanac turqanlaj ne xaqbii eermej, ne zat etmej oram qa qbstaeda qojqandbla. Endiva ol zatla goqdula,— emda Bolluq tyldyle, kulak дакьпь garasdbrqan zamanda дакь Bbla.trud dogovor— Begim qaqbt eterge kerekdi. 01 qaqbtda garlblanb organizasijalarbiib, iscileni profsojuzlarbnb ysy в1а etilinedi. Bblajda kulaknb qolufta дакь quru kesi Bir Basb в1а tysyB qalmaj kesi kiBik talaj negerini qolu в1а ty§edida olda ana zatda etalmajdb. Kulak endi alqbnca ol kesi syjgenca eter erkinlikden qoradb. Har Bir tuqum gal, kijm Bolsun qa qbtda Bolqanca-zamanbnda вепПв tururqa kerekdi. Alaj Bolmaj aladan Birindeda dogovornu Buzsa ol saqat zakonna tartbB albrqa Bolluqdu. Апь kieik Кеце§ xukumatb kulaknb ger i§lededa tbjqandb. Kulakka gerni syjgeni caqlb albrqa erkinlik eolsa, ol acxasbnb Barlbqb эевевН taB ne Kene§ xukumatbndada даг1ьпь azdbrmaj amalb goqdu. Bizde mylk gerlik qalojan eseda ol kimin ucuz Baqasb в1а, kimin uzaq Bolgal в1а gerleni qoluna gbjbB ol вигип kieik pomescik boIub qalbr edi. 01 seBeBden Kene§ xukumatb gerleni arendlevdeda Bir Begimli Bolgal salqandbda kulak uzaq zaтаца ger alalmajdb. Qer em к е в у 6 gbldan o z u b arendge Berilirge amalb goqdu. Апь kieik daqbda gerni arendge Bermeklikdeda har Bir tuqum golundada Кеце§ xukumatb век nazik qarae Begimle salqandb. Bir tuqum kulak даг1ь1апь mal£1Bsatbv e ^lm az Kim Bilsin, ol garlboja Bir qbj- — 48 - bnlbq getiB gerin sata ese, kulak апь ol куп xalbn mar1ав ucuz aldb ese, anada хагы syt в1а ajbBbna goluqdururqa Bolluqdu. Daqbda апь kieik nalogdada Kenes xukumatb carlblanb artxa salbB, Bajlaqa kulaklaqa дук1ев Baradb. Quru 1928 gbldan ellileni 35°/o, (gyzde 35 sini) nalogu quruqandb. Alanb ty§yrgenlikkeva' kulak mylklegeva naloglarbna qo^xandb. E§da igi qa-| гав saqbs etse bu zatxa ters edi deB ki^ida ajtmazj (kulakdan sora). Birev Baj ese, malbndan artbq xajbrl ala ese sora 3ndan artbq nalogda albrqa Bolur. Qarlb в1а kulaknb kisida ten, kermez. Kulak ana brazbda tyldy emda „tenlik goqdu, tyzlyk etmejle xarkim ge nalog ten Bolurqa kerekdi" deB qarnb garblqbncb qbcbrsada Biz qullaqqa almajBbz. Kulaklaqa garlbla в1а ortalbqlaqa Bergen enkycleri-s Bizni Bir zatbnda BermejBiz. Bu saqatda xar Bir tyrly enkyc, d. a. k. zatla Barbda quru ortalbqlaв1а garlblaqadb. 1928 ci gblqa el mylkny esdyryr ycyn giBirilgen 717 milion somdan kulaklaqa Bir ko pek Berilirge amal goqdu. Апь kiBik Bir tuqum m esinanb kulakka Berlik tylByz ol nekdi desen; kulaknb qoluna mesina ty§genlej ol Bbjaqb ajaq tireB Ba§larbqdb, ol saqatdan Bbjaqa garlblanb gegiB Ba^larbqdb. 01 ine§inala gar lbla в1а ortalbqlanb qollarbna tyssele alanb ysy в1а garlb xalq Birle§meklikke cenil guuqla§brla. Bir qavurn alaj ajtadbla: „Kenes xukumatb kulakka ger arendlemeklikde, galcb, tutmaqlbqda, kene§ge qo§ulmaqlbqda, d. a. k. xar Bir zatdada artxa bxdbrqanbn, nalognu aur salqanbn век igi ete edi. Alaj Bolsada ol azdb, quru 1 апь в1а qojmaj kulaklanb tambrb в1а qurutuB nek — 49 — qojmajdb, kesi, ol i? qbjbn tyldy, qbralnb qolundan kelmejmi qallbqdb, tamBbla Bir Bujruq gazsa qaraB (laraqbiicb tas eterge qolundan kellikdi. Kulak Bizni qallb gavBuz Bolqanlaj alanb сасьв qojm aqanbn igi etmejdi"— deB. Kimda Bolsun bu Ba§bnda ajtblqanca qaraqan adamlanb Barbnbda qaramlarb tyz Bolmajdb. Nek tlesen: kertidi Кеде? xukumatb ol zatnb eterge syjse Hir minutxa Eresejde Bolqan kulaklanb вагьпь artbn etiB qojarqa qolundan kelir edi. Sora alaj etergeva kerekrnidi? O q a j kerek tyldy. Тав etseda ters Bolur edi. Кеде§ xukumatnb Birinci em tyz, emda buzuIinaj qallbq xukumatbnda N. E. P. (novmja ekononiiceskaja ’politikadb) olda ,,ga§avnu tyzetirni xaqbnda ebqqan дадь o n e v “du. Biz ol N. E. P. ge 1921 ci gbldan grazdan qazavat toxtaqandan Beri ty§genBiz. Bizni qbralbBbz qazavat в1а cacblbBf aBrikleni i§legenleri toxtae, el mylkyByz kysly агьв, ellede syralmaj qalbB BO§laqanbnda Kenes xukumatbiib em alqbn Birinci bu getisimsizlikleni tajdbrbr ycyn N. E. P. ni Bujruqu в1а etiB Ba§laqan amalb— prodrazverstkanb prodnalogga вигив anbda bu Busaqatda nallogga (edinno selsko-xoziajstvennbj) Burmaqlbq Boldu. Bu Bblaj Bolqanbnda elli, qbralnb kerekHsine cbqmaj amalb eolmazlbq gasaqbn CbqarbB bo§asada qalqan myrzeyvn kesi qalaj syjse alaj xajbrlandbrlbqb acbq Boldu. Daqbda апь kieik enci tyken gyrytyrgeda erkinlik Bolqan edi. Mundan murat: ellini ne qadar brbsxbsb Bolsada аца ki§ini zoru B olm azlbqb Belgili Bolsa, ol kesini saBanbndan aslam myrzev albrqa, mylkyn kenertirge ?bq Bolluqdu. — 50 — Enci satuvculuq bos Bolsa ellede kulakla, §aharlada kapitalistle eserigin, ol i§ni ortalbqdanda kulakks tae Bolqanb kommunist partijada, Kene§ xukumatbda век tinra Bile edile. Alaj Bolsada kommunist partijada, Kene§ xukumatbda bu N. E. P. ni (даць ga§av onovnu) cbqara turuB кев qaraqandbla, ent-1 dada qarajdbla,„ Bu N. E. P. degen allaj Bir goldu, Biz апь qarbvu в1а ва]1апь kesinizge xajbr ty§er golqa xajbrlandbra вагавьг. Alaj Bolsada kezyvy в1а alanb Bir az tarlandbrqanda eterikBiz. TarlandbrmaqlbqbBbz: — qoratrnaqlbqbBbz ol zamanda Bolur, ne zamanda Bizni elleriBiz sosializm aqa guvuq kirin Baslasala. Ком Bolmaj Bolqan partijaiib 15-ci siezdi, Bizni el rnylkyeyz esmekliginden а1ьв qaraqanbnda ku laklanb qbsa Baslarca вагыппь tanbqarldb. Olda Biz kulaklanb ne saut кус в1а, ne alajqa deB Belgili zakon CbqarbB qbstamajBbz, neda tajdbnnajBbz. Qbsmaqlbq degenirn: „kollektivleni, el mylk negerlikleni, el tykenleni кев etmeklikdi". Alaj в1а kulaknb satbvlarbn, xajbrlarbn guqlatbv в1а, alaoja enci tykeiH leni xajbrbn cbqarmazca eterge Bolluqeuz. Alaj Bol maj Bir qaumla ajtxanca Bygyn oquna ne zakon kyc, ne u§kok mirnu в1а kulaklbqnb хьпь guqlatbroja ki§inida kelyne kelmejdi. Bu saqatda Bizde kollektivle igi кев Bolmaqan seBeBden kulaklbqnb qbsxa tajdbrbrqa kyre§gen Bir nasxasb goqdu „syzgyc в1а ta§bqancadb“. Kulak, Eresejde Birle§iB ga§avnu, el tykenleni qatb esgenlerin, garlbla ortalbqlala qbralqa BirigiB Bolu^niaqlbqlarbiida kesini agalbii kere turaclb. 01 seeeBden ва§ьпа qorqmaqlbqdan ol xar saeranijada (el gbjblqanda) kesine ajlandbrbr ycyn ortalbqlaqa sindiriB kyresedi: „Kenes xukum atb N. E. P. ni (gasavnu дапь o no u n) B uzqan etedi “ deB. Biz kulakka bu sezge alaj диав Bereeiz. N. E. P. ge Biz qalajda Bolsun kulaklanb erge esdyryr o no v du dee qaramajBbz, kulaklanb artbqda eni§ge ty§yrlykdy de^en oolmasa. 01 seBeeden апь Buzarqa alqan ki^im da kelyne kelm egendi. Da kulak ви1апь xaqbndan sele§genine, kene§genineda ganbladb. Biz BileBiz Bizni ne kollektiviBizni, ne el tykenieizni, neda апь kiBik Birlesmeklikni xaqbndan B olqan zatlarbBbznb Birinda kulak garatm aqanbn, em da ala ana taesbz zatla boIо]ап1агьп. Alaj Bolsada Bir zam andada Biz garlbqa nolmasa kulakka taBbn eterge deB BOjnuBuzqa kijmegenBiz. Bblajdan qarasaq ortalbqla в1а дагЫапь gollari. kommunist partijasb в1а Birge boIub, alanbqb emda kerti gol Bolqanbn, kulaklaiibqbva kimdenda ва§ха xalqnb garlblbqqa, qaranblbqqa, ol endige deri ga§avlaca qbjbiilbqqa Bardblbqbn kere turqanlaj ne ortaIbq, neda garlb kulakla ajtxan goloia вагьв, alaqa Ччапьв padcaxnb zamanbnda ga§avlaqa kesin salUlazlbqbn Biz eileeiz, Bu seBeBden kulaklanb xalq alanb ekyl etme&enlej xalqnb— savlaj ellileni atlarb Bladb deB sele§§ en sezleri keslerine ellileni ganbndan qu ru хьпь ?иав1а a lq andan ozub guqqada garamazla. Xar Bir ortalbq, garlb kullakla в1а davlaijbr V('Vn kesini elli, i§ci, k o m m unist negerlerini Й.агь в1а Birle^irge kerekdi. Xar Bir garlb, ortalbq Кеце§ xukum atbnb xar | Bir tu q u m i§inde ana qo lu n d an kelgen caqlb b o I u - * §urqa kerekdi. Xar Bir garlb, ortalbq kesini elinde Birle§is ga§avnu, elni sosializma ga§avuna kecyrm eklikni^ xaqbndan ky§ly saqb§ eterge kerekdi. B a s m a x a n d a n sez. M akariev I. ?агьв Q orqm azlanb A li Qaracaj-Malqar tilge kecyrgen „D urqucu— kulak Bizni nek QauBUzdu" d e gen kitaecbqnb Kenes xukm atnbda eol^evikleni kommunist partijalarbnbda Busaqatda politikalarbna tbislb Bolmaq a n — esgi B olqan Bir talaj geri Bardb. Biz ol kitaecbqnb B asm ada t b i B qojm aj andan” сьqarqanB bbz апь— kitaBCbqnb ku laklanb— durquculanb xbjlalbqlarbnb xaqbndan, Biz ala в1а kyresmej amalbBbz BOlmaq a n b n b xaqbndan em da ortalbqlanb, garlblanb BirBirleri alanb xbjla sezlerine keslerin aldatxanlarb, d a q b da апь kiBik urunnan xalqnb kezyn acarqa Kenes xukm atnb a la q a etgen o noun acbq eterge век kerek e o lq a n xaparlarb кев B olqun эевевН, ekincisi, kecyrylye, ?ы1ьв Bitgeni seeeBlidi. Arnma m u n ir easm adan cbqarbB xairlb, tyz gerlerin xalqqa Bildirivny Birgesine апь allb n d an — orusca gazblqan zam anbnda getisimsiz q a lq a n gerleri в1а апь kiBik Bizni qralbBbznb Busaqatda politikasbna tbinslb e o lm a q a n — kecikken gerlerin Bizni urunuvcu xalqbBbzqa acbq etm ejda qojalm ajebz. Biz an n b laq a n в1а Kenes xukm atnb Busaqatda politikasbndan keri urq an gerleri b u kitaeda Bbladbla: 1. Bu kitaecbqnb oruscasbnb 15— 16 Betinde qar cajcasbnb 13— 14 Betinde kulak dee kim ge ajtbrqa kerek в оЦ ап ь п ь xaqbndan gazbladb. КПавпь gazqan Makarievni aqblb в1а, апь qaracaj tilge kecyrgen Q orqm azlanb A lin i aqlb Blada (ekincini aqblb alaj Bolmaj kitaeda gazb lq a n n a tajanbB кесугув q ojarq ad a Bolur)— ne quru ?erni arentge alqanlb q qa, neda galcb tutx anlbqqa, neda кев ger gyrytgenlikke, neda el m ylk kereklerin gatqa Bergenlikke kulak dee ajtbrqa eolluq tyjyldy. K ulak dee ajtbrqa B 0lluqu--0l Biz sanaqan zatlanb Barbnda eteese olzamanda Bolluqdu. Tyzm ydy kulaklbqnb bsanlarbn euzatlaq a дыв qojmaq? O q a j tyz tyjyldy. B lajda M akariev ellilege kulaklbq- — 54 — пь bsanlarbn а ц ь Ы аЦ ап п ь qoj Kenes xukm atnb politikaэьпь cyjre ?апьп ajlandbrbB kegyzedi. Kertisida— bu tergelgen zatlanb Biri o q aj Baibda boIq an y jn y kulakka tergerge Bolurmu? tergergeda Bolur, tergemezgeda Bolur. Neda ol zatlanь дацдь/. Biri eolqanIbqqava ol yjny kulakka tergerge B o l u r m u , Bolm azm b? ter gergeda Bolur, tergemezgeda Bolur. Bu eki zam andada ol y jny kulakka tergenligi ne ycyndy? ol yj са1сьпь kesini m ylkyn saqlar ycyn, апь Begitir ycyn garasdbrmaj апь — дакьпь ?egiB andan Cbqqan xair в1а kesini Bajlbqbn urunuv ylgyden erge esdyrye апь в1а Baj Bolur ycyn tutaese— ol kulakdb. N eda kesini m albna kerekliden, эавапьпа kerekliden artbq ferni arentge а1ьв, апь galcblaqa isletiB alanb qbinlarb в1а xairlanaese— olda kulakdb. Neda kesini m ylkyne kerekliden artbq mesinala а1ьв, alanb ortalbqlaqa; garlblaqa galqa вепв aladan cbqqan xair в1а m ylkyn esdyreese ol kesi q b jn alm aq a n laj, kesi islem egenlej Birevge isletiB andan cbqqan xair в1а Qasaqanna Bajlanadbda olda kulakka tergeledi. Am m a bu zatlanb ne Birin neda earbnda kesini ortalbq m ylkyn saqlar ycyn tutaese, alanb xairlarb в1а gasamaese, aladan Cbqqan xair ela m ylkyn urunuv m ardadan esdyrmej, ke sini zatb в1а kesi islee gasaese ol kulak tyjyldy. Qbsxa sez— kulak deB kesi isleB andan cbqqan xair в1а gasamaj Basxa m adat в1а tbSbndan tysgen xair в1а gasaqan ad am q a ajtadbla. 2. M akariev kesini кйавьпь 31 eetinden artbna d durquculanb qalaj azdbrbrqa kerek B olqanb в1а Kenes xukm at 1921 Qblda Cbqarqan „?аць m y lk politikasbnb" („ Н о в а я эконом и ческая политика“ )-пь, xaqbndan cazadb. 01 kitaenb qaracaj tilge kecyrgen Q orqm azlanb A lida апь— M a k a rie v n i ? a z q a n b n Bir tyrly etgen o q a j kesi Bir Serinde Kenes xukm atnb politikasbn ellilege b u tuqum anblatbv tyz tyjyldy dem ein qaracajcaqa кесугув q o jq an d b . Апь seBeeli: Birincisi Bir-Bir gerdeda kulaklanb mylklerin sbirbv gol в1а earlbq tyjylyB y z degen sezy M akarievni (31 Bet, 55 B e t, 60 Bet, oruscasbnda) ellilege tyz keryпув qaladb. E k incisi— M akariev kesini кйавьпь 58 Betin- — 55 — de Blaj ajtadb: „Alaj eterge kerekm idi? (kulaknb azdbtbrq a kerekm idi?— Basmaxana) „ O q a j, kerek ty jy ld y , апь eterge B o llu q tyjyldy (kulaknb g u q la tb rq a B o llu q iyjyldy. Basmaxana). A llaj ?ol ters gol B O lluqdu. „Kenes xukm atnb tyz golu д а ц ь г даць m ylk politikadb ol a j l a j d a q a l l b q d b ” (tyeyn Biz tartxanbBb/.. B. -Xana). Bu zatlanb Barbnda Bblaj turq anlaj Qarqmazuludu qaracaj tilge кееугув q o jq a n d b . Tyzinydyle b u sezle tersmidile? alanb tyz zamanlarbda earedi, am m a eusaqatda zam anna ala tyz tyjyldyle— eski B olqandbla. D urquclanb xaqbnda Busaqatda Kenes xukm atnb po1itikasb qalajdb? Bizni qralbBbz art zam anda kesin eegitiB xar ne kycyn Bizni qralbBbznb m ylky sosializm aqa kecerca eterge kyresedi -etieda Baradj*. El m ylk qralnb m ylkyny yartbSbdb. Апь эевевП qral el m ylkny sosializm aqa Burmaqqa eusaqatda em ullu aqblbn ijgendi. Da kulakla B i r ganbnda turq an la j ortalbq la в1а garlblanb m ylklerin sosializm anb Qoluna salbB qojarqa BOlurmu? Alaj eterge Boluredi durqucula zaran etmej tursala. A m m a ala zaransbz turallbq tyldyle. (01 zat1апь аць1аг ycyn b u kitaBCbqnb kesinden sarada Kurejkon u „D urqucu kolxoznu gaudu" degen Q arqm azlanb Magid qaracaj tilge kecyrgen kitaBCbqnb o q uq uz). Da ne eterge kerekdi? Kerelisi oldu: B izni qralbBbzda savlaj negerlik m ylkke kecgen gerlede durquculanb klaslbqlarbn ?oq eterge kerekdi. Апь maqanasb: дагЫапь, $а1сь1апь, emda ortalbqlanb keslerini onovlarb, razblbqlarb в1а durquculanb artbq m ylklerin sbiгьв negerliklege— k o lx o zlaqa eerirge kerekdi, alan b — d ur quculanb em zaranlblarbn ol Bytev negerlik m ylkke kec gen ^erleni ceklerinden qbsdarqa kerekdi. Anblasbna B O l u r b u p olitika durquclanb eksploatirovat etivcylerin Bir cekde tb jq a n politikadanese alq a вагьв alan b — durquculanb klaslbqlarbn апь в1а Birgelej durquculuqlarbn suqlatxan p olitika Bolqaiib. - 56 — Bytev negerlik m ylkke alqbn kecm egen gerledeva qalaj eterge kerekdi? 01 gerle Bytev negeriikke eygyn kecm egenlikke zam anb в1а alada kecerge kerekdile. Апь эевевН allaj gerlede дагЫ апь, да1сь1апь, ortalbqlanb n e gerlik m y lk— kolxox qurarqa xazbrlavnu Birgesine durquculanb klasblqlarbn tas etergeda хагы1ав tururqa kerek di. Ne ycyn desen durqucula Blajdada negeriikke gbilbvqa zaran во1а turadbla. Da bu Barbda Blaj Bolsun, 1921 ?blda cbqqan „?ап,ь m ylk p o litik a" M akariev ajtxanca tyzlej, kereklilej xar zam andada turluq m u du oqese ol Bir zam anna deri cbqqan p o litika b o I ub Bizni Kenes xukmatbBbznb urunnan xalqbna вогсип etiB tbndbrsa olda toxtarbqmbdb? Bir sez, Bir dav goqdu ol politika em kerekli zam a nbnda cbqqanbna, zam anbnda em tyz p o litikada eolqanbna, endigederi Bizni partijaBbz ol p olitikan b ramkalarbnb icinde апь Butaqlarbna galqae etiB tu rq an politikalarbda апь kieik taza leninizm anb saqlaqanlarbna. A m m a M a kariev ajtxanca ol p olitika xar zam annada kerekli, b u z u I maj q a lq a n politikava tyjyldy. Kenes xukm at eolsevikleni kom m un ist partijalarbnb Bascblbqb в1а 1921 gblda ol p o litikanb cb q arq an kynynde o q u n a ajtxandb апь— „дапь m ylk p o litik a n b ' Bir zam anna— deri Cbqqan politika Bol q a n b n em da zam anb kelse guqlannanda eterigin. M a munu ycyn M akariev urunucu ellilege ol politikanb tyz ацьlatm aqanna tergejeiz. D a qajtara ajtaBbz: b u kitaenb icinde garamaqan— esgi Bolqan b u Biz kegyzgen zatlarb Bolqanlbqqa апь Bir gesine ol кйавпь keeysy ellilege кев xair Bergen, es taedbrqan kitae eolqanb эевевН qaracajnb Basma xanasb апь Basmadan cbqaradb, апь Birgesine oquqan zamanda b u Biz eskergen getisimsiz gerlerinda anblatadb. Qaracajnb вавтахапавь.
Benzer belgeler
yi > О rte 111a n ь A. С а ц ц ь Q brla
«KoeBdv zalimlege qulluq etgenigiz! Qanbqbzni. tas eterge cetgenigiz»
Detaylı