UTERATURADAN XRESTOMATUA t >

Transkript

! & 3 /2 .(2 й с - К а > { з а .)
Б 18?
,
Bajram quilanb Axmat
i#f
AL S K O lX A N b 4-СУ KLASSLARbNA
UTERATURADAN
XRESTOM ATUA
Il-ci K E S E K
ff
t ■>
Qaracaj oelnasizdat
Narsana 1935 c.
Bajramqullanb Axmat
A1 s k o l l a n b
4*cy
k la s s la r b n a
LITERATURADAN
XRESTOMATIJA
Il-ci KESEK
Qaracaj oelONO eegitgendi
Qaracaj OBlnasizdatelstwo
Narsana— 1935 c.
8 3 .3
(Z ltac- К ;Ц > з )
Дхмат Байрамкулов
ХРЕСТОМАТИЯ
п о
ЛИТЕРАТУРЕ
часть Н-я
Для 4-го класса начальной школы
•'^PKtCCftA* в-■
> '<ь; мИмч г.,
ДсПОЗИ^Д. ИМ .
".
|
Утверждено Карачаевским обхОНО
^ с х Р a-. C - U q
V
и———
ГОСУДАРСТВЕННАЯ
П '1И0Н}ЛЬпЛЯ БИБЛИОТРКА
' 'РЛЧАЕВО-ЧЕРКЕССКОЯ
^ся'чликя
КЯРОБЛНЛЦИЗДАТ
Кисловодск—1935 г.
T a v г u х 1а
„MbZbqlb в1а earin", „Teli Xasan”, „Mbzbqlb в1а p op “
degen eski tavruxla orus elli $аг1ь1апь tavruxlarbdbla. Eski
zamanladan ва§1ав, bu tavruxlanb $arlb ellile quraqandbla,
Cbqarqandbla.
Oktjaer rewoljusija Bolquncu, orus ellede §kol век az
edi, kitaela goqnu orununda edile. Patcaxlbq elleni qaranblbqda qojqan edi, alaqa oquv, Bilim Berrnegen edi. 01 xbjsaBdan garlb ellileni iclerinden cbqqan literatura gazblbB kitaelaqa ty§mej, auzdan-auzqa ?yryj, fbrla, tavruxla, gomaqla,
camla d. a. k. zatla qurala edile. Ala kitaBlanb ysy в1а
Berilmej, alanb auzdan-auzqa веге Barqandbla.
Tavruxlada garlb ellile alanb gegif* turqan Bajlanb, pome§cikleni, poplanb syjmegenliklerin tanbtxandbla, апь kieik
garlb eajnb xorlar degen muratnb Bildirgendile.
Tavruxlada Bolurqa Bolluq zatla в1а Bolurqa Bolmazlbq
zatla (fantazija) qatb§bB kelgendile.
Patcaxlbqnb zamanbnda Qaracajnb игипцап1агьпь Bolumu
orusnu garlb ellilerinden da qbjbn Bolqandb, ne ycyn de
sen, Qaracajnb urunnanlarbn orus patcaxlbq Bir ganbndan, kesini eajlarb, Bijleri, pome§cikleri ekinci ganbndan ezie, BasbB turqandbla.
Patcaxlbqnb zamanbnda urunnanqaracajlblanb keslerini ana
tillerinde ne azda oquvlarb, §kollarb, kitaelarb Bolmaqandb.
Bu zatla Oktjaer rewoljusijadan sora taBblqandbla.
MbZbqlb в1а Barin
(Tavrux)
Kesini ullu mylkynde Bir Barin ga§aqandb. Bir golda
ana i§i b o I u b , Bir mbZbqlb kelgendi. MbZbqlb Barinni yjyne deter
ge, Bir ganbndan Barinni Bir syjgen pariji ysyne mbllbgbn atxandb. MbZbqlb век qorqqandb; апь qolunda Bir igi demenili tajaqb
Bolqandb. It kesin alaj atxanlaj, ol kesine qorquB sermegendi da itni teneretgendi da qojqandb. It olsaqatdan oquna elgendi. Bu zatnb
Barin Bilgendi da век ullu camlannandb.
MbZbqlb eltyrgenin ga^brmaqandb da Barinden kec dee tilegendi. Itge Barinni $апь век
qbjnalqandb. Bu it апь mylkyn, агвагьп urudan-Beryden век igi saqlaj edi. Bu i§ni ol
mbzbqlbqa kecalmaqandb da andan tarbqbB
sydge Bergendi.
Syd Bir talaj zamandan вь1апь ekisin
da caqbrqaridb. Sydyle, Barinne $ап1агь avrue,
апь ^апьпа Bolurqa syjgendile da ада taBbca
syd eterge Ba^laqandbla.
Sydyle Barinne sorqandbla:
— Sen itini eltyrgen mbzbqlbqa ne
eterge syjese?
01 ajtxandb:
— M eni aqblbma kelgeni emda izlegenim
Budu: meni itim ?esir Baqasb Bir asbvlu it
edi. 01 meni ne Bajlbqbmb da, гьэхьть da
?avdan saqlaj edi. Endi meni izlegenim: meni itimi orununa
bu it Bolsun, itca arBazbmda $atsbn, adamca cbrtdanda sele§mesin, itca угув, meni агвагьть saqlae tursun. Ol eltyrgen
itimi asbratxanca, men munu igi asbratbrma, ysyn $ь1ь kijin-
4
dirtirme, bu va kece guqlamaj, yrgenin toxdatmaqanlaj, meni
агвагыпь tanna deri saqlasbn.
Barinni bu ajtxanbn sydyle qaBbl kergendile, i§ni ol
ajtxanca kesgendile. MbZbqlbnb va guq ajtbrqa ne qarbvu
ваг edi, ala ajtxanna eoj salqandb.
Mbzbqlb Bajnb агвагьпа дага$ьв, itcayryB, qaraul b o I ub
Ba§laqandb. 01 itca век igi, usda yre edi, keceni kece uzunu
guqlamaj, агвагпь tegeregine ajlanbB, хав-хив ete, tanna сьq a edi, artbqsbzda век Barinni terezesini tyeynde век yre edi.
Barin kesini „itine" век razb edi; adamlarbna:
— Itni igi asbraqbz, ana igi qaraqbz! — deB Bujura edi.
Bblaj в1а mbzbqlb sav Bir дь1 дагьтпь it bo I ub , угув
turqandb. Em artbnda ol guducula в1а §aqrej Bolqandb da
alanb yretgendi:
— Siz kece qaranbda keligiz da Barinni magal zatlarbn
urlaqbz. Men век qatb-qatb yryrme, alaj Bolqanlbqqa siz
rnenden ne azda qorqm aqbz da ne urlajalqanbqbznb urlaqbz,
sora areazdan ?enil oquna qoraqbz; alaj’a meni yty§cygymy
da menne qojarqa unutmazsbz.
Guducula ol ajtxanca etgendile. 01 kece „it“ yryvcysynden da век угув, агвагпь tegeregine савьв, artbqsbzda век
yrgeni в1а Barinni guqlarqa qojmaj, tanna cbqqandb. M unu
bu qazavat etie, угув cbqqanbn е$Шв turqandb da Barin век
razb Bolqandb: „Ertdenelaqa cbqqanlaj, „itni" andan da igi
asbraqbz, qaraqbz dee Bujururma"— dee Bblaj saqb§ etiB
Cbqqandb.
Barinni gakblarb ertdenelaqa cbqbB qarasala, ger yjny
e§ikleri сась1ьв, taBblqan xaraket-xadek иг1апьв turqanbn
kergendile. Olsaqatdan oquna bu zatnb Barinne Bildirgendile. 01 bu zatnb kergeninde, guduculadan saqlajalmaqanb
ycyn „itine“ век acuvlannandb; ,,itinden“ s'ydge Bergendi.
Sydyle Barinni da „itni “ da sydge caqbrqandbla.
Sydyleni allbnda ol ajtxandb:
— ,,lt“ guduculaqa xaraketimi urlatxandb, xaraketni
aladan saqlajalmaqandb— degendi.
Sydyle sorqandbla:
— Da, ,,it“ kece y rgenm i edi, oqese Birda tau§u cbqmaqanmb edi?
5
Barin ajtxandb:
—
Y rgen’a век yrgen edi; asbrb век yrgenden men
guqlarqa da qojm aqan edi. Ertdermlaqa cbqqanlaj,
igi
Baqbqbz deB ajtbrqa aqblbma keliB tanna Cbqqari edim.
ErtdenBlasbnda va qarasam, seni gavun da allajqa qarasbn,
Bolqanbm urlanbB tura edi.
Sydyle ajtxandbla:
— Keremise, Barin, tae sen
kesin ajtxanna kere, xaraketin urlannan kece „Шц“, artbqda век
угув turqandb. Sen munu b u
yrgenin e§itgen zamanbnda, £uпш§си1агьпь ijie areazqa qaratsan’a; „itge“ adamca sele§irge
erkinlik Bermegenini kesin век
ariv Bilese. Biz Bilgenne kere, „ itn i“
tersligi yoqdu, Biz апь arivlajBbz,
— degendile.
Barin mbzbqlbqa Birda razb
Bolmaqandb,
alqbn zamanlaqa
kere syd etilmeseda, Barinni гпьsalbrqa erkinligi
zbqlbqa агав
Bolqandb.
Barin aqbl etgendi:
— „ Itni “ kesim агва в1а
eltejim da kezym kere tyrmege
salajbm— dee teBregendi.
Bu murat в1а Barin mbzbqlbnb areaqa salbB teBretgendi. £ y z дагьш qbCbrbmnb eltirge kerek Bolqandb. Kece cegetni ici в1а ozub teeregendile. Barin atlanb gygenlerin kesi
Syrytgendi. Arlaqda, golnu ysjnde, gel avdurue Bir naz terek, Butaqlarb da erge syelie turqanbn mbZbqlb eslegendi.
Munu eslegeninde, ol kesine Bir tae i§ eterge aqbl etgendi
da sermee atlanb gygenlerinden tutxandb:
— Toxda, toxda, toxda!— deB xaxajnb Bergendi.
Barin syreksiz bo I ub :
— Ne Bolqandb? — dee sorqandb.
MbZbqlb eetin-qutun da keteriB ajtxandb:
— Keremise, ajy allbBbzda art ajaqlarbna syeliB turadb.
Barin allarbnda Bir qaralqannb kergendi da век qorqqandb; a§bq-BU?uq etiB:
— Kel, bZbBbzqa ajlanajbq, kel, bZbBbzqa ajlanajbq— dee
ullu guzaeaqa qalqandb.
MbZbqlb ajtxandb:
— Oqaj, bZbBbzqa qacarqa âramaz: ajy Bizni qacxaпьвьгпь kerse, qorqqanbBbznb tanbrbqdb; ol zamanda ьгьBbzdan syryB êtie ekieizni da mulxar eter, uatbr— degendi.
Barin:
— Da, sora Biz ne etejik?— dee guzaeaqa qalqandb.
Sora mbZbqlb ajtxandb:
— Ajy it yrgenden век qorqadb.
Апь e§itgenlej, Barin mbzbqlbqa:
— Alaj ese, xajda itca yr— deB guzaealatxandb.
MbZbqlb ajtxandb:
— M en endi itca yre Bilmejme, meni tau§um da qalmaqaridb,— deB Bajnb qorqutxandan-qorqutue
ea^laqandb:
— Keremise, ajy £uvuqla§xandan-£uvuqla§a keledi.
Barin ne eterge Bilmegenden kesi itca угув Ba§laqandb.
MbZbqlb ajtxandb:
— Ajy yrgenini e§itmejdi, igi kycly yryrge kerekdi.
Barin ne yralqanbn угув Ba§laqandb.
MbZbqlb ajtxandb:
.
— Eslemejmise, ajy qorquB, ьгьпа ketie Ba§laqandb.
Barin yre-yre arbqanbnda:
— Aj, alaj-Bblaj Bolluq, sen da yr— dee mbzbqlbqa
qadalqandb.
MbZbqlb:
— Xap, xap, xap!— dee угув Ba§laqandb.
MbZbqlb igi yralmaqanca etgendi da:
— Qaracb, ajy ûvuqla^xandan-ûvuqla^bB keledi!— degendi.
Barin qorqqandan tanna c’eri угув Cbqqandb,. tamaqbndan da во§ав, tamam qarbvsuz Bolqandb, em artbnda yralmaj toxdaqandb.
Tan atbB Ba§laqar.bnda, m bzbqlb ajtxandb:
— Barin, b u ajy tyldy.
— Da nedi da ol?
— Da o l’a boIub ne Bolluqdu,* gel naz terekni avdurqandb da endi апь tambrlarb qaraladbla. Men апь ajy boImaqanbn Bile edim.
01 zamanda Barin acuvlanbB:
— Aj Betsiz, allajdan-Bbllajdan tuvqan! Men seni tyr~
mede artbqda век ciritirme,— deB camlannandb.
— Endi menne ne syjsen da, et alaj’a sen keceni-kece
uzunu it bo I ub , угув cbqdbn, i§ek goqdu, sen itse.
Mbzbqlb Bblaj ajtxaribnda, Barin andan da век acuvlannandb. O l zamanda mbzbqlb artbqda век gyregin farbrqa
syjye ajtxandb:
4 — Men senden da igi yrallbq edim; alaj’a kesim yryrge
syjmegen edim. Keceni-kece uzunun угув cbqarbqbnb syjgen edim. Endi seni tanna deri itca угув cbqqanbnb men
xar kimge ajtbrbqma! Seni yrdyrgen men Bolqanbmb da
ajtbrbqma!
Bu sezleni e§itgeninde, Barin alqbndan da век acuvlannandb. Alaj eolsada sav keceni itca угув cbqqanbna bjlbqqandb da bu zatnb ki§i eilirin syjmegendi. Barin mbzbqlbnb qorqutuB, ki§ige guq ajtdbrmazqa umut etgendi. 01 zamanda
garlb ajtxandb:
— Menne ne syjsen da et; men’a seni itca yrgenin»
ajtmaj qojarbq tylme— degendi.
Barin i§ni aman Bolqanbn tanbqandb; sora garlbqa ajt
xandb:
— Bu zatnb ki§ige ajtmazqa ajta esen*. ne eerejim?
Mbzbqlb ajtxandb:
— Meni kec tyrmege da salma; апь. tb§bnda da sir igi
inek, Bir me§ok Budaj вег, men da y jy m d e tbnc-raxat ga§arma. Senne век razb Bolurma, seni xar kimge m a x d a rm a .
„Baj ganbzda itca ulumaqandb“ deB xar kimge aj'uwma— de
gendi.
8
Soruvla
1. Barinni qatblbqbn ne etgeninden kereeiz? Tavruxnu bu soruvqa $иав etgen gerlerin ajtbqbz.
2. Bu tavruxxa kere mbzbqlbla Barinleni qatbnda ne Bolumda
âsaqandbla?
3. Barin mbzbqlbqa ne izlej edi, mbzbqlb va earinden ne izlej
edi? Qajsb дапь xorlaqandb?
4. Bu tuqum tavruxnu quraqan kirn eolurqa B olluqdu: mbzbq1ьшь, Barinmi? Tavruxnu maqanasbna kere, ol zatnb ysynden adamпь kelyne ne kelirge eolluqdu?
5. Bu tavrux kimni icinde q u ralq an em ajtblqan Bolur: ваrinleni icin d em i, oqe se m bZbqlblanb icindem i? Bu tavruxxa tbijb*
laqanlanb gyreklerine ne kele Bolur edi?
Plan в1а is etmeklik
Tavruxnu b u t u q u m keseklege ylesirge B o lluqdu:
1. M bzbqlb Barinni itin eltyrgeni.
2. Mbzbqlb itni orununa it Bolqaiib.
3. MbZbqlbnb it bo I ub turqanb.
4. Barinni xaraketin guducula urlaqanb.
5. Sydyle mbzbqlbnb arivlaqanlarb.
6. Ajyny ajtbB m b z b q lb Barinni q o rq u tx a n b .
7. Barinni itca yrgeni.
8. Barin it BOlqanb.
9. Barin m albn BeriB Bedi$likden ва?ьп
8u easbnda eskerilgen kesekle tavruxnu ne
ladbla?
alq a n b .
gerlerinde tausu-
U a q kesekleni Bir-Birlerine qosue qallaj aeadan kesekle
ge Bolluq edi?
,
eter-
Allaj aeadan kesekleri nenca BOlurqa eolluq edi?
Alanb xar Birine ne at atarqa (ва? salbrqa) B o llu q du?
Urlavcunu §bjbx eolqanb
(Tavrux)
Seit в1а Xamzat deB eki urlavcu Bolqandbla. Ala mal
urlae ga§aqandbla. Alaj Bolsada bu tuqum ?a§av alaqa xajbrlb Bolmaqandb, kereklilerin tolturmaqandb.
Bir golda Xamzat Seitge ajtxandb:
—
Alan, anblajmbsa, men Bizni qalaj genii Baj BolluquBuznu eileme.
Q
Seit munu e§itgenlej:
— Ajt!— deB qadalqandb.
Sora Xamzat Ba§laqandb:
— Seit, sen endi igi tbnbla.
Endige deri urlaqanbmca, men entda urlaB tururma; urla*
q an malbmb cegetde taqa tururma, taqqan gerimi va senne
Bildirirme. Malb urlannanna taqblqan êrin ajtbrsa; ol апь
sen kergyzgen gerde taear. Bir talaj ôlda Bblaj Bilgeninden
sora, senne §bjbxdb, xar neni Biledi dee inanbrbqdbla. Sen
Bilgenden, §bjbxla aman ga§amajdbla, ne ycyn desen, alaqa
kesin aldatbrqa, alaqa inanbrqa Bir talaj teli taBbladb. Sen
§bjbx Bolsan, ekieizda fu q etmegenlej tbnc ?a§arbqebz— dee
Xamzat gara§dbrbB kelyne kelgenni ajtxandb.
Xamzatnb bu aqblbn Seit век âratxandb. Ajtxanlarbca
etgendile. Xamzatnb Bolu§luqu в1а Seit talaj urlannan malnb
taexandb. Seitni usdalbqb tegerekde ellege Belgili b o Iqandb.
Bir golda Bir Belgili Bajnb ков аНьпь tas Bolqandb. Baj
Seitni kesine caqbrqandb da:
— Sen Bilmegen zat goqdu dee харагьп Cbqqandb;
endi meni tas Bolqan аМьпыпь taB, alaj tyl ese, xalqnb aldas
ajlanasa dee tert ^апьпа xapar eterikme— dee qorqutxandb.
Seit bu pelaxdan ва§ьп qalaj albrqa Bilmej, век saqb§lb
Bolqandb, alaj Bolsada i§ igi в1а tausulur deB um ut etgendi.
— Bir yj Berigiz, icinde menden sora ki§i Bolmasbn, yc
kynny dua etis tursam, аИьппь taearbqma,— degendi.
Seitge Bir yj Bergendile. Seit icine kirie, dua etiB, tilek Шев ea§laqandb. Ekinci kyn kece arasbnda e§ik qaqblqandb. Seit turue e§ikni acxandb. Beti-qutu da ketis, ana
Bir adam kirgendi, kesin Seitni ajaqlarbna atxandb.
Seit век seirsinnendi:
— Sen menden ne izlejse?— dee sorqandb. 01 zamanda ol adam ajtxandb:
— Men ters Bolqanma, meni urlaqanbm senne Belgili
Bolqanbn Bileme. Men Bir zat tilejim da апь eterge ajt, ol
zamanda ne Bilgenimi da ga§brmaj ajtbrma,— dee tilegendi.
— Xajbr Bolsun, men seni tilegini toltururma; аИьппь
sen urlaqanbnb men tynene o quna Bilgen edim, endi sen
10
апь qajda asbraqanbnb genii oquna ajt,— deB Seit quanc tb*
вы 1ь b o I ub ajtxandb.
— АНьппь Bajnb at orununu tyBynde Basdbrqanma; tb
lejme, men urlaqanbinb ajtma, men апь gumu§cusuma, ol
meni ©ltyrlykdy,— deB ol adam tilegendi.
Altbnnb kim urlaqanbn Bajqa Bildirmezge Seit sez вегgeninde, gumu§cu ketgendi.
Усупсу kynyny ertdenelasbnda Baj Seitge kirgendi da:
— Endi sen §bjbx Bolqanbnb tanbt, ne B ild in ese da
ajt,— deB sorqandb.
— M en kerekli zatnb BarbSbnda Bildim, alaj'a men
Bilgenimi ajtxbncb, sen meni yc tilegimi toltururqa sez
вег, —degendi.
Baj Seitni yc tilegin toltururqa sez Bergeninde, Seit
ajtxandb:
— Birinci tilegim— taBblqan altbnnb ycden Biri meni
Bolsun; ekincisi— bu goldan sora sen meni Bbllaj i§lege caqbra turma; ycyncysy — urlaqannb atbn, kim Bolqanbn menде sorma— degendi.
Baj Seitni yc ajtxanbn da qaBbl etgendi. Seit altbnnb
qajda Bolqanbn ajtxandb. АИьппь taexandbla. Seit yc etie
Birin alqandb, Baj bo I ub yjyne qajtxandb.
Xamzatnb yjyne caqbrqandb da ajtxandb.
— Biz qbjbn i§ni tutxanBbz, men bu §bjbx atdan ва§ьт ь almasam, Bir pela:x Bolurqa Bolluqdu; bu golda kycden
в1а Butdan qutulqanm a, — degendi.
— Da, kerti ajtasa, Seit, bu i§ni artb aman в1а во§аlbroja Bolluqdu. Senne §bjbxxa inanuanca inannanlarbn Bir
zat etie quruturqa kerekdi,— degendi Xamzat.
— Da ne zat etejik,— dee Seit qajqblb bo I ub sorqandb.
— Meni aqblbma Bir zat kelgendi. Bajrbm kyn xalq
mezgitge gbjblbB guma namaz qblqan zamanda: „Qolundan
kelgen qac, mezgit ojuladb“ de da xaxajnb вег. 0 1 zaman
da xalq mbllbgbn e§ikge atar; sen alaj ajtxanlbqqa mezgit
ojulmaz, xalq sen teli Bolqansa, etyrykcyse der da mbndan
агь inanmaz,— dee Xamzat aqbl yretgendi.
— Sen, Xamzat, век aqbllb adamsa!— deB Seit quannandb.
11
Bajrbtn kyn xalq mezgitni tbq-tbqlama tolturue, namaz
qbla turqanlaj, Seit ne kycyn da salbB:'
— Qacalqan qac, mezgit ojuladb!— dee xaxajnb eergendi.
Xar kirn gyreksiz bo I ub , ть11ьк1агьп e§ikge atxandbla;
xalqnb artb cbqarqa mezgit ojulqandb da ty§gendi. Xamzat
в1а Seit bu i§ge век seir Bolqandbla.
01 zamanda Xamzat qbCbrqandb.
— Qorqma, Seit! tyzyn ajtsam, qalqanla da Bizni kieik
§bjbxdbla! allax Bizge a§av Bergendi, Bas da вагта qoj!— degendi.
Soruvla
1. Urlavcula sbjbx Bolurqa nek izlegendile?
2. Seit в1а Xamzatnb islerine kere, ?bjbxla qallajla Boladbla?
3. Bu tavruxxa kere, etyrykden sora $bjbxlbqnb ва?ха xbjsaBb Barmbdb?
4. „Qorqma Seit! tyzyn ajtsam, qalqanla da B iz n i k ie ik sbjbxdbla“ dee харагпь ajaqbnda Xamzat ajtxandan m aqana nedi?
5. Bu tavruxxa kere, ?bjbxlbq kertimidi, etyrykmydy?
Xbjlacb sydy
(Tavrux)
Tav elleni Birinde atalarb elgenden sora tert qarna§
qalqandbla. Qarna^la Bir-Birleri в1а tatlb ga§aqandbla. BarbSb
da i§leB, а$ав turqandbla. I§legenleri ten Bolqan kieik,
a§aqanlarb da ten edi. Bir-Birlerinden kel-qaldblarb Bolmaqandb. Tert qarna§nb da qatbnlarb Bolmaqandb, ki§i qatbn
albrqa da umut etmegendi. Qarna§lanb tertysyny da mylkleri
arada Bolqandb, yle§inmegendi.
Atalarb ele turuB, tert да§ьпа da tert inek, tert at, tert
komnata, qbs.xasb, terty§er zat qojqandb; qarna§la ajbrblb§xan zamanlarbnda davla§maj, tbnc yle§irca etgendi.
Atalarb elgendi, qarna§la:
— Ajbrblb§brqa nege kerek Boladb? BarbBbzda Bir
areazda ga§ajBbz, Birer komnataBbz Bolsa, da y jy e y z Birdi,
e§igi da, Birdi— deB onov etgendile.
12
Qarna§la Bir-Birlerin Bilgen, Bir aqbl в1а fyrygen adarnla Bolqandbla. Onov-kene§ Bolqandbla, ajbrblmaj, Birge ?a§arqa Begitgendile:
— Вагьвьгпь da Bir mylkyeyz Bolsun, Birge ?a§av igidi, tbncdb,— degendile.
Birge £a§arqa onov etsele da, atalarbnb osujatbn tolturur ycyn, mylklerin yle§iB, xar kimni yly§yn Belgili etie
qojarqa razb Bolqandbla.
Xar neleri terty§er Bolqandb.
Atalarb ele turim:
— Men elgenlej, xar negizni yle§igiz,— deB ajtxandb.
Atalarbnb osujatbn ?a?la toltururqa razb Bolqandbla da
m ylklerin yle§gendile: xar Birine Birer at, Birer inek, Birer
kom nata fetgendi. Tertysy da шаИагьп агвагпь tort myjy§yne (jbjbB, Bir kesek tu rqandbla, sora atlarbn ineklerin da Bir
Bavqa fb jq an db la.
— AtaBbznb osujatbn tolturduq: mylkyeyzny yle§dik,
ajbrblb§dbq, endi va neger boIub Birge ga§ajbq,— dee onov
etgendile, Birge £а§ав Ba^laqandbla.
Tertysy aa Birge i§leB, Birge а§ав turqandbla. Ortalarbnda ne azda mutxuzluq, kel-qaldb Bolmaqandb.
Qarna§la igi qarna§la, kesleri ва§1агьпа xozajnla Bol
qandbla. Biri otun etiB, §axarda otunlarbn satbB, alqan axcasbnb Bir kapegin da fojmaj yjge keltiredi, kimi nartyx
Bacxada kyre§edi: qbsxasb, Bireri Birer i§ni Bi§iredi.
— Ть§ыьуса, nartyx Bacxada i§lejdi— dee xon§ularb xilikge
etgendile.
Ala va апь qulaqlarbna almajdbla, ne eteriklerin kesleri
Biledile.
Усупсу yj ârlblbqqa qaraj edi, tertyncy ta§, qum ta§bB
sata edi, alqan axcasbn tolusu в1а tamada qarna§bna веге edi.
Inirde BarbSbda yjge gbjbla edile; а§ав, icie, kim ne
i§legenin, ne etgenin ajta edile, BarbSbda Bir-Birlerine razb
boIub qala edile.
Qatarqa teeresele, komnatalarbn ajbrmaj, BarbSbda Bir
komnatada sata edile. Тав ol oqaj esen, xar kim ni kesini
yly?y Bolqanbn, yle§innenlerin unutxan edile.
TaBblqan arada edi.
13
Tert qarna§ raxatlbqda Birge i§leB, Birge а§ав turqandbla,
Bir-Birlerine kel-qaldblarb eolmaqandb.
*
*
*
Bir golda kici qarna§larb otunla gykleB §axarqa satarqa
Barqandb. Otunlarbn satbB ьгьпа ajlanbB teeregendi.
£olda Bir elni ici в1а ozarbq Bolqandb, elde va ol kyn
Bazar ваг edi.
Bazarda toxdae Bolumqa qararqa, ne дапь xapar Bolqaпьп Bilirge tavkel Bolqandb.
Bazarda toxdaqandb. Кев da turmaqanlaj, апь qatbna
ysy zbkgbl Bir garlb adam toqlusu в1а kelgendi da:
— Ucuz Berirme, al toqlunu,— degendi.
— Nedi Baqasb?— deB sorqandb.
— Ус som,— deB garlb диав etgendi.
„Ucuzdu" deB kici qarna§ umut etgendi da:
— Baqadaajtmajdb, toqlu da igi toqludu, kesi-kesin gyrytyrykdy, qbjbiib alaj ullu Bolluq tyldy— deB onov etgendi.
Sora ol adam в1а satbv etie Ba§laqandb; em artbnda eki
som в1а garbmqa alqandb.
Toqlunu da areaqa salbB, Alij, yjlerine kelgendi. Inirde
qarna§la BarbSbda gbjblqanlarbnda, Alij satbv etgeninden,
toqlunu alqanbndan xapar ajtxandb.
— Igi etgense, toqluna da ertdenBla qararBbz,— deB
qarna§la Alijni etgen satbvun garatxandbla.
ErtdenBla qaraqandbla da toqlunu garatxandbla.
Qarna§la i§ge teBregendile, sora Alijni esine ty^gendi:
— Biz tert qarna§nb xar ne zatdan Birer zatbBbz Bardb:
Birer at, Birer inek, Birer komnata; toqlu va дапьг Birdi.
Qanbz toqlunu tert qarna^xa qalaj yle§irge Bolur edi eken,
— dee Alij saqb§lannandb. Кев saqb§ etgendi da ajtxandb:
— Toqlunu yle§irge kerekdi.
Alijni gutluqu xorlaqandb.
Tamada qarna§larb, Saqit qolun da silkie ajtxandb:
— Biz tertevleneiz, toqlu va Birdi; keligiz kesejik da
a§ajbq,— degendi.
Eki ortancb qarna§ bu zatxa razb Bolqandbla.
Alij’a ajtxandb:
14
— Busaqatda arbq toqlunu ne xajwb Bardb, andan ese
semirsin, qb§ Bolsa, keserBiz. AraBbzda sez eolmaz ycyn,
toqlunu Busaqatda oquna yle§ejik da qojajbq: toqlunu tert
ajaqb Bardb, Biz da tertByz, adam ва§ьпа Birer ajaq geterikdi;
xar BiriBiz Birer ajaqqa ie Bolajbq.
— Ajaqlanb va qalaj yleîriksiz,— deB sorqandbla.
Alij ajtxandb:
— Eki tamada qarna§xa eki art ajaqbn Berejik; alanb
da onusu, Saqit em tamadaBbz Bolqanb ycyn, anbqb Bolsun,
solu Umarnbqb Bolsun. Menne в1а meni tamadama da al
ajaqlarb qalsbnla: men em kicigiz Bolqanbm seeeBden solu
meni, onu da meni tamadam AliBekni Bolsun,— des Alij onov
etgendi.
Qarna§la razb eoiqandbla.
Alqbn kieik qarna§la tatlb да§ав turqandbla.
Xar Birini Birer atb, Birer inegi, Birer komnatasb. Тав
ol oqaj esen, xar kim ni Birer toqlu ajaqlarb Bolqandb.
Toqlu da, erkin x ansda otlaB, k e c e d e n -k y n n e , k y n d e n k e c e g e semiriB Ba§laqandb.
*
*
*
Bir golda toqluqa xata ty§gendi. Qalajda ese da ta§nb
qoBusuna ajaqbn ilindiriB qbrqqandb.
Syryvcy toqlunu sbrtbna keltyryB yjge keltirgendi.
Sbnnan ajaq Alijni yly§ ajaqb b o I ub cbqqandb. Bu zatxa
Alijni дапь век avruqandb: kesi alqan toqludan yly§y sbraf
Bolqandb.
Alij toqlunu sbnnan ajaqbn gav Busxulla etgendi da
eajlaqandb.
Toqlu кев avruqandb, elyrge getgendi, alaj Bolsada em
artbnda sav bo Iub eajlaqandb.
Bir golda inirde qarna§lanb Biri e§ik allbn siBirgendi.
Хавдук кев Bolqandb. Saqb§ etgendi da хавдукпу kyjdyryrge tavkel Bolqandb; sora tyeynden otnu salqandb. Агвагпь
arasbnda §bnqart uliu Bolqandb. Bu kezyvge toqlunu da
ajaqb sav Bolqandb, alaj Bolsada Alij апь eajlavun albrqa
tavkel Bolmaqandb.
15
— Entda Bajlavu в1а Bir kesek ajlansbn,— degendi.
O l kece va toqlu kamsbklbq etie areazda erge-erge
sekiriB ojnaqandb.
Ojnaj kelgendi da kesini teliligi в1а qbzbv Qana turqan
otxa sekirgendi. Sekirse va allajqa sekirsin, ajaqbnda $av
busxuIu ênil oquna qaebnnandb.
Toqlunu gyregi cbqqandb da arBazdan §uvuldae oram qa
Cbqqandb, andan da сава earqandb da хоп§и1агьпь areazbnda
salamqa kirgendi. Ysyny ^апдапь toxdasa da, ajaqbnda busxulnu ^апдапь toxdamaqandb.
Toqlunu ajaqbndan salam qaBbnnandb. Ot salamdan
genlege, genleden da mekamlaqa âjblqandb.
Qarae-qaraqbncb xonûnu Bolqanb kyjgendi.
Ваэьпьв kyre§gendile, alaj Bolqanb ycyn ûqlatalmaqandbla.
Xon$u qarna§laqa kelgendi da uru§xandb. Sydge Berlikme
deB qorqutxandb.
O! kece qarna§la ot-<;aqaqa век salpblanbB ^bjblb^xandbla. Bir-Birlerine qaraB keBy§gendile, xamxotlarbn salbndbrqandbla. X on§uq a m ylk teleriklerin anblaqandbla.
Tamadalarb Saqit, mbdaxlanbB:
— Kesejik da qojajbq deB men ajbBdan cbqqan edim,—
degendi.
Ekinci kynynde oquna xon§u §eriat sydge Bergendi.
Bir talaj zaman ketgenden sora, Bazar kyn elge syd
kelie, kyjgen mekamianb kirn telerigine syd eterge Ba§laqandb.
Qarna§lanb sydge caqwqandbla. Qarna§la:
— Toqlunu tert qarna§ yle§is Birer ajaqbn alqanвьг; xon§unu mekamlarb Alijge tijgen ajaqbnb Busxullarbndan
kyjgendile,— dee xapar ajtxandbla.
Sydyle кев saqb§ etgendile. BarbSbnada teletirge tyz
Bolmajdb. У с tamada qarna§nb xatalarb foqdu, mekamla
Alijge tijgen ajaqnb ysynden kyjgendile.
Кев aqbl etgendile, em artbnda' Bujurqandbla:
— Mekamla Alijge tijgen ajaqnb ?av Busxullarbndan
kyjgendile: §eriat sydge kere televny telerik Alijdi, qalqanlanb
gynaxlarb goqdu— deB Begitgendile.
Qarna§la ва§ teBenlerine qarae, yjlerine qajtxandbla.
16
Sydny tamadasb molla tert qarna§nb i§in tbndbrqandan
ora yjyne qajtxandb.
yjyne kelgeninde, qatbnb mollaqa sorqandb:
— Alamat zat ne kerdyn, ne etdin?
Molla gara^dbrbB xapar ajtxandb:
— Elde tert qarna§ ваг edile; tertysyny da mylkleri
Birge edi, xar neleri da adam ва§ьпа Birer edi: Bir at, Bir
inek d. a. k. Sora вагьэьпь da aralarbnda Bir toqlularb ваг
edi. Qarna§la toqlunu ajaqlarbn yle§gendile. Toqlunu kici
qarna§xa tijgen ajaqb sbnnanbnda, апь gav Busxulla в1а Bajlaqandbla. Talaj zaman ketgenden sora, toqlu areazda otxa
ty§gendi, alajdan, eusxullarb gana, guzaeaqa kirie qacxandb
da хоп§и1агьпь salambna kirgendi; andan ot ty§ye xon§unu
Bolqan mylky tambrb в1а kyjgendi.
Qatbnb sorqandb:
— Da, alaj Bolsada sen alaqa qalaj syd etdin?
f"
Molla диав etgendi:
.
f.
— Xon§unu mylky toqlunu kici qarna§xa tijgen ajaqbiidan kyjgen ese, mylkny telerik ol во 1а edi, men da sydny
alaj etie keleme,— degendi.
• Molla aqbllb Bolqandb, апь qatbnb va andan da aqbllb edi.
Qatbn b u zatnb ysynden saqb$ etgendi da aqblbtia
kelgendi:
— Sbnnan ajaqnb ne tersligi Bardb: ol kesi gyryjalmaqanflfc ^
апь qalqan yc ajaq eltgendile, ot alant terslikleri в1а ty§ger|c§> 9
Sora erine ajtxandb:
— Sen tyz syd etmegense. Sen aqbllb eolsan da, bu
geti§diralmaqansa; toqlunu yc sav ajaq eltmesele, Sbnnan ajaq
'/ б 'Н З
17
•:-i?A4A£L
^
Alij век mugur Bolqandb; апь mylky televny telerge
getmezligin век ariv Bilgendi, qarna§larb Bolu§mazlbqlarbn da
anblaqandb.
Alijni gyregi Sbnnandb.
Qarna§lanb va kellerine kelgendi:
—
Sydny etgeni tyzdy. Alij kesi tersdi. Toqlunu yle§ejik
dee qajqbnb cbqarqan Alij kesi Boldu, endi va etgen gutluq una tyeedi.
*
*
*
ki§i агвагьпа kesi Barallbq tyl edi. Q anblqansa, ваг, ganbdan
syd et, tersligi B olm aqan gerge Birevny qbjnam azqa kerekdi,—
degendi.
Molla qatbnb ajtxannb tyz kermej кав kyre^gendi.
Erki§i-tb?brbv ajtxanna tbnblarqa ajbB edi.
„Qatbnbn ajtxanna tbUbla da, ol ajtxannb cyjresin et“
dee cecen ajthv Bardb.
Alaj Bolqanb ycyn Bblajda va qatbn ajtxan tyz Bolqanca
keryne edi, ol ajtxanca eterge kerek во1а edi, alaj’a qatbnb
ajtxannb tyzge sanaB, kesi etgenni tersge sanarqa amal
B olm aj. edi.
Bu zatnb ysynden qalaj eterge Bilmej, xbjlacb molla yc
kynny saqb§ etie turqandb.
Molla mbdaxlanbB, ters syd etgenine Beti ujalbB ajlannandb;
ьгьпа вагьв, ganbdan syd eterge da ujalqandb.
Qanbdan syd qalaj etsin. Xalq xilikge eterikdi.
0 zg e madar taemaqandb da qatbnbna onov sorurqa
aqbl etgendi.
Qatbnb ajtxannb qaBbl kergenin qatbnbna ajtbrqa tavkel
Bolalmaj, кев tentiregendi; alaj eolsada em artbnda kelyne
kelgendi:
— Qanbdan qalaj syd eterimi qatbnna sorajbm da sora
ol ajtxanca etmezme da cyjresine eterme.
У с -tert kyn aradan ketgenden sora molla da qatbnb da
inirde a§arqa olturqandbla.
Sora molla ajtxandb:
— Alijge meni gyregim век qbjnaladb; апь Bolqan
mylkcygy вогсип telerge cbqbB keterikdi; qarna§la tertysy
da arada telesele, alaj aur tijerik tyl edi. Araein ol garlbqa
adam qalaj Bolu§sun?
МоИапь bu yc kynny icinde tbnclbqsbz Bolqanbn, alaj
Bolqanb ycyn qatbnbna onov sorurqa
bjlbqqanbn, апь
tb^brbvqa sanaqanbn qatbnb esleB turqandb.
Sora qatbnb ajtxandb:
— Televny tertysy telerge kerek tyldyle, toqlunu yc
sav ajaqbna ie Bolqanla telerge kerekdile.
Ol zamanda molla ajtxandb:
— Meni kesimi aqblbma da alaj keledi; alaj Bolqanb
ycyn bu i§ni endi adam qalaj tyzetsin, Bir kere syd etgenme
da BO§aqanma. Endi вагьв ganbdan syd etsem, xalq menne
kyllykdy.
— Sen Bblaj et,— deB qatbnb seleîe B a §laq a n la j, mol1апь aqblbna: „ 0 1 ajtxannb artb-allbna eterme" dee kelgendi.
Qatbn ajtxandb.
— Bar da Bblaj ajt: guqlaB ty§ kergenme, ty§ymde ваrbqbzqa qbjbnlbq salqan toqlunu tert ajaqbna tert adam ва§
cbqbB kerdym; alanb ycysy kyle edile, sbnnan ajaqbnda
Bolqan ва§’а gblamuqlarb gummaj-gummaj tegylyB gblaj edi,
kesi da menne ajlanbB:
„mbnda da menne artbqlbq getdi,
meni ot ty§genne xatam-qbjbnbm Bolmaqan edi“ dee век
taraldb, tarbqdb, de da ваг dee qatbnb mollaqa yretgendi.
Bu zatnb e§itgeninde:
— Qatbn ajtxannb artb-allbna eterme dee kesime nek
sez Bergen edim, endi munu qalaj etejim?— dee molla век
saqb§lannandb.
Qatbnbnb taexan aqblbn molla век garatdb, ne ycyn
desen, qatbnb ajtxanca etse, апь sbjb, adamlbqb xalqnb allbnda andan da век eserikdi.
— Men Bbllaj ty§ кегув, ganbdan tyz syd etgenimi kersele, meni andan da век sbjlb kerlykdyle,— dee mollanb
aqblbna kelgendi.
Bu zatnb y s y n d e n molla sav Bir k y n n y saqb § etie tu r
q a n d b , sora ekinci
e te rg e teeregendi.
k y n y n d e tert
qarna§nb
s y d y n ganbdan
£olnu gol-uzunu: „i§ni qalaj tae eter edim “ dee molla
saqb§ ete Barqandb.
Molla aram-qaram da etmejin, tartbB yjleri kyjgen xon§u qa Barqandb.
Xon§u mollanb век quanbB, razb bo I ub alqandb; mekam1агь ycyn Alij entda guq telemegendi dea tarbqqandb.
— Da, seni i§lerin amandbla, alaj eolsada, razb Bolsan,
men senne Bolu?ajbm,— degendi aqbllb molla.
Xon§u mollanb bu ajtxanbna век qulaq ijiB, eolu§uruna
razb Bolqandb.
Molla ajtxandb:
19
— Qanbz $аг1ь Alijni mylkynden sen ne allbqsa, апь
mylky telerge feterik tyldy. Televny апь qarna§larb telerik
Bolsala, ol zamanda sen da xaqbnb genii taBarbq edin, alaqa
da tbnc Bolluq edi. Endi sen Bizni seleijgeniBizni ki§ige
bcxbndbrma, men seni i§ine Bolu§ajbm: men yc qarna§ telerca
alaj syd eterme, A lij’a televden qutulqanbna quannandan
qarna§larbna во1и§иг. BarbSbda ara mylklerinden telerle BirBirleri в1а da дага§ы1а,— dee molla onov etgendi.
Mollanb bu onovuna xon§u век quannandb, ki§ige ajtm azqa sez Bergendi.
Sora molla tert qarna§xa Barqandb. Alijge tyeegendi da
sorqandb:
— Ne, entda вогсипи telemej turambsa?
— Oqaj, telerge da guqum qalmaqandb,— dee Alij диав
etgendi.
— Xajbr, alaj ese, men senne Bolu§ajbm, kel,— dee
molla Alijge kel etgendi.
y j g e kirgendile. Tert qarna§ da fbjblbB хагы Bolqandb la.
Molla Ba§laqandb:
— Telerge £апьг Alijni kesine qbjbndb. Siz Barbqbzda
Bytevden telesegiz, igi Bolluq edi. Bu zatxa meni artbqda
век ty§yndyrgen tysymde kergen ty§ymdy: toqlunu tert ajaqb
tert adam ва§ Boldula, ycysy kyle edile, sbnnan ajaqbm>qb
va ijblaj edi,— dee qatbnb yretgen etyryk ty§ny ajtxandb.
— Bu ty§ny kergenimden sora, ganbdan syd eterge
kelgenme, ne ycyn desen, Alijni bu i§de tersligi ôqdu. Bu
xbjsaedan Barbqbzda kesi razblbqbqbz в1а arada telesegiz,
igi Bolluqdu,— dee molla sezyn BO§aqandb.
Alijni alajsbz da gazbqsbnbB turqan qarna§la ви харагпь
e§itgenlerinde, mollanb ajtxanbna qulaqlarbn век ijgendile.
Bu zatnb eslegeninde, Alij guq Bermej qutulurqa da Bolluqdu
dee molla da Bir kesek qarantxa kergyzgendi.
Em artbnda qarna§la mollanb bu onovuna век razb Bol
qandbla, alaj Bolsada ana £uq ajtmaqandbla. Ala guq ajtmasala da, 4 hol^ alanb Betlerinden razb Bolqanlarbn anblaqandb;
sora keterge teBregeninde, ôruqnu Buzmaz ycyn, ânbdan
syd eterigin ajtxandb.
20
M ollanb ganbdan syd eterigin e§itiB, xalq ekinci kynynde
gbjblqandb.
Molla BarbSbnda sydge caqbrtxandb, kesine eki molla
gener da а1ьв, ganbdan syt etgendi, xalqqa kergen ty§yny
харагьп ajtxandb; otdan ty§gen zarannb yc tamada qarna§xa
telerge syd etgendi.
Alajda Bolqanla BarbSbda razb eolqandbla. Qarna§la
aradan telegendile. Televyn taBxan xon§u da razb Bolqandb.
Molla va qatbnbnb onovu в1а alqbndan da aqbllbqa sanalqandb; alaj’a tbijbibvnu Bolu§li'qu в1а atb cbqqanbn kesi
kesi'nden da ga§brqandb.
Soruvla
1. T oqlunu yle?irge Ali] nek qbzqandb?
2. M ollanb syd etgeni tyzmydy?
3. Qatbn ajtxannb artb-allbna, cyjresine ^terme deB molla nek
ajtadb? M olla emda serlat tb^brbvqa qalaj qarajdbla? 01 neden
Belgili Boladb?
Eterge
(plan в1а islev)
Bu tavruxnu kesekleri:
1. Alij toqlunu alqanb.
2. Toqlunu ajaqb sbnnanb.
3. X on?uqa ot ty^geni.
4. M ollanb Bir kere syd etgeni.
5. M o llaqa qatbnb aqbl yretgeni.
6. M ollanb ekinci kere syd etgeni.
Tavruxda bu Ba^bnda eskerilgen kesekle qalajda ва?1апьв,
qalajda tausulqanlarbn taBbqbz.
Bu uaq kesekleni eki-yc aBadan kesekge ^bjbqbz.
Tavruxda bu ea?bnda eskerilgen kesekle qalajda ва?1апьв,
qalajda tausulqanlarbn taBbqbz.
Bu Ba?bnda kesekleni (6) andan da keege cacbqbz.
Teli Xasan
(Tavrux)
Ertde-ertde Bir. qatbn в1а Bir ki§i eolqandbla. Alanb yc
да§1агь Bolqandb. Eki tamadalarb aqbllb eolqandbla, kicileri,
Xasan, teli Bolqandb. Tamada qarna^la sbrtda qoj kytgendile,
21
t$ i Xasan, yjden e§ikge cbqmaj, eki ajaqbn ot-gaqaqa
turqandb.
salbB
Bir golda qart qatbn (analarb) loqumla etgendi da teli
Xasanna ajtxandb:
— Xasan, igi Balam kieik, bu loqumlanb qarna§larbna
elt da kel, ala da Bir aâsbnla— degendi da qatbn loqumlanb
Xasanna Bergendi da ijgendi.
Xasan golqa cbqqandb. Kyn nulutsuz, ariv kyn Bol
qandb. Qolda Xasan kesini kelekgesin eslegendi da ajtxandb:
„Bu adam menden ajbrblmaj, meni Birgeme kelie nek
turadb; e§da bu, xariB, ac boIub, menden a§arbq izlej Bolur"
dee Xasan loqumlanb Birem-eirem kelekgesine atbB ва§1аqandb. Qarna§larbna getginci, loqum lanb Barbnda atbB b o §aqandb; alaj Bolqanb ycyn kelekge Xasandan
Birda ajbrblbrqa unamaqandb. Em artbnda: .Bu muxar ne tojumsuz
zatdb“ degendi da Xasan acuvlanbB loqumlanb gbjbB kelgen
sautun da kelekgesini ysyne urqandb da апь da uatbB, qarпа§1агьпа quru qollarb в1а kezlerin gandbrqandb da kel
gendi.
Qarna§larb:
— Sen, teli, nek kelgense?— deB sorqandbla.
— Sizge kynorta azbq keltirgenm e — deB Xasan, Birda
tartbnm aj, диав etgendi.
— Qajdadb azbq, genii вег Beri!— dee qojcula guzaea
Bolqandbla.
01 zamanda Xasan диав etgendi:
— Qolda men tanbtnaqan Bir adam tyeedi da Bolqan
azbqnb a§adb da ketdi.
— Ne tuqum adam edi ol?— dee qarna§larb sorqandbla.
— Ma ol adam qatbmda turadb,— с!ев teli Xasan kelek
gesin kergyzgendi.
M unu Bblaj kergenlerinde, qarna§larb Xasannb igi-a§xb
uatxandbla da qojlanb kyterge qojqandbla, kesleri va yjge
a§arqa ketgendile.
Xasan qojJanb kytyB Ba§laqandb. Q ojla tert дапьпа caсь1ь§ьв Ba§laqandbla. Saqb? etgendi da qojlanb tbjarqa amal
taexandb: qojlanb BarbSbnbda kezlerin cbqarqandb. Soqur q oj
la qajrb qacallbq edile, earbSbnda Bir gerge gbjbB, tae Bir
22
ullu i§ni etgenca, kerpeslenie turqanlaj, qarna§larb
dile. Kelsele: qojlanb kezleri cbqbB tura.
kelgen-
— Sen, teli, ne pelax etgense, qojlanb kezlerin nek сьqarqansa?— deB qarna§larb sorqandbla.
— Men ne eterik edim etie, qojla tert ^апьпа qacarqa
Boldula da toxdamadbla. Acuv eterge qalqanlarbnda, BarbSbnbda kezlerin Cbqardbtn. Endi va век tbnc Bolqandbla,—
dee Xasan ?иав etgendi.
„Тьпс turqannb Biz senne Bir kergyzejik" dee qarna§laгь Xasannb adambca uatxandbla.
*
* *
Bir talaj zaman aradan ketgenden sora, satbv-albv eter
ge teli Xasannb garmalbqqa ijgendile. Xasan Bazarda кев
zatla alqandb: stol, ajiqla, qa§bqla, tuz; qbsxasb— xaB^ykden
агвапь tolturqandb. Xasan satbvuna quanbB, yjlerine ajlannandb. Qolda kele-kele, atb arbqandb. „Atnb tert ajaqb вагdb, stolnu da tert ajaqb eardb, stol kesi da kelir" dee X a
sannb aqblbna kelgendi da stolnu areadan alqandb da $olqa
salqandb. Alajdan da ketiB teeregendi. Qolda вага turqanlaj,
tegereginden qarqala Basbnbrqa qalqandbla.
„Qarna§cbqlaгьт ac boIub Basbna eolurla" degendi da alqan aârbqlarbn
Barbnda qarqalaqa cacxandb.
Qolnu ketiB вага, teli Xasan Bir cegetge kirgendi. Cegetde tykgycleni kergendi. „Qazbq tykgy§cykle qb§ suvuqda
Buzlarbqdbla, вь1апь Bblaj qojue qalaj ketejim" degendi da
Bazarda alqan qo§unlarbnb BarbSbn tykgycleni Ba§larbndan
qaelaqandb da ketgendi. Alajdan da агь ketiB Barqanlaj, Bir
suvqa fetgendi, atbna suv icirirge umut etgendi, alaj Bol
qanb ycyn atb suv icerge unamaqandb. „Suv tuzsuz suvdu
da atcbqbm апь ycyn icmejdi, xariecikge tuzlu suv etejim“
degendi da а1ьв kelgen tuzun savlaj suvqa qujqandb. Atb
daqbda icerge unamaqandb. „Aj xufu qallbq, Bajtamal, sen i.cmezlik во1ивти qujqanm a men me$ok в1а Bir tuznu s u v q a “
deB acuvlanbB, qazbqnb а1ьв Basa kirgendi da atbn alajda
eltyrgendi. Bazarda alqan zatlarbndan дав-дапьг qa§bqlarb
qalqandb. А1апь da qaBebqebq в1а sbrtbna atxandb da teeregendi. Qa§bqla sbrtbnda cbqbrdarqa qalqandbla. „Вь1а сь-
23
qbrdaB, meni qozuqan ete kereme“ degendi da qa§bqlanb ваrbnda
umur-cumur
etgendi. Qurlajbna
salbB
yilerine
earqandb.
Qarna^larbna' ajtxandb:
— Qarna§cbqlarbm кев zatla alqanrna.
— Sav b o I, igi etgense, alqanlarbn’a qajdadbla?— dee qarпа§1агь teli Xasanna sorqandbla.
— Da bo I ub qajda Bolluqdula, stol kesi kele qalqandb,
alqan a§arbqlarbmL> qarna^cbqlarbma— qarqalaqa qojqanm a,
qoûnlanb cegetde ga^Cbqlanb Bojunlarbna kijdirgenme, tuznu
atxa icirirge suvqa qujqanm a, qa§bqla acuv eterge qalqanlarbnaa, alanb da uatxanma, ma endi kesim sav-esen
keleme,— dee teli Xasan qarna§larbna xapar ajtxandb.
— Bar, sen teli mbjbSbz, golda atxanlarbUb ?bj da kel,—
d e g e n d i l e da Xasannb ь г ь п а q a j t a r q a n d b l a .
Xasan ьгьпа qajtxandb da tykgycleden qo§unlanb alqandb, tyelerin te§gendi. BarbSbnda Bir cbBbqqa tizgendi
da yjlerine keltirgendi. Qarna§larb telini uadbx etgendile,
апь yjde qojqandbla da kesleri satbv-albv eterge ketgendile.
Teli Xasan tbnblaqandb da cbkgbrda вогапь qajnaqanbn
e§itgendi. „Toxda, Boza, qajnama, meni gyregimi farm a“
dee teli tilegendi. Boza Birda toxdamaqandb. Teli acuvlannandb da Cbkgbrnb qarnpajtxandb; Boza tegylgendi da yjny
tyeyn tolturqandb. Tegenege olturuB, yjny tyeynde агь-веп
fyzye, ды1а gbrlaqandb.
Qarna§la Bazardan qajtxandbla. Xasannb etie turqanbn
kergenlerinde, век acuvlannandbla; Xasannb tuluqnu icine atxandbla, eltgendile da kepyrny qulaqbna taqqandbla, kes
leri Xasannb tyjye suvqa atarqa qazbqla keltirirge ketgen
dile. Ala агь ketie turqanlaj, kepyrny ysy в1а Bir qojcu Bir
кев qojnu etdyrye Ba§laqandb. Qojcu qatbna feterge, teli
Xasan: „Menne Bij b o I dejdile, men Bij qalaj Bolajbm" dee
qbCbrbB ea§laqandb.
Qojcu Xasanna ajtxandb:
— Sen teli Bij Bolurqa qorqa esen, cbq eeri, men seni
orununa Bij Bolurma, sen’a meni qojlarbma ie b o I, syjgeninca et— degendi da Xasannb orununa tuluqqa kirgendi, Xasan
da qojlanb syrgendi da ketgendi. Bir zamanda qarna§la tajaqla
24
а1ьв getgendile da tuluqntr topuldatbB, icindegi da: „Bij во1аma, Bij во1атаи dee qbCbrbq ete turqanlaj, suvqa gnergendile. Teli Xasandan qutulduq dee quanbB yjlerine qajtxandbla. Bir zamanda Xasan Bir qoj syryvny da syrgendi da
kelgendi. Qirna§la век seir-tama§a eolqandbla:
— Biz keni suvqa atbB keleeiz, sen qoj syryvyn в1а
qajdan Cbqdbfi,— dee sorqandbla.
— Suvnv tyeynde malla xbjsaestz кев kere edim; men
ne artbqda êre edile; alaj Bolsada men kesime Bolur caqlb Bir aldbm,-4deB teli Xasan xapar ajtxandb.
*— Alaj e$e, sen Bizni tuluqqa gbj da kepyr qulaqbndan at, — degendile da qarna§la Xasanna qadalqandbla.
Xasan qarna^larbn eltgendi da kepyr qulaqbndan suvqa
gieergendida qajtxandb.
Soruvla
1. Xasannb ojuntauz, teli Bolqanb ne i?leni
etgeninden
eelgilidi?
2. Xasannb tamada' qarna?larb в1а qojcu keslerin Xasandan
aqbllbqa tergegenleri rVeden Belgilidi?
3. Xasan qarnaslafa в1а qojcunu qalaj aldaqandb?
4. Tavruxnu artbncla ajtblqa'n kesegine ellileni qajsb qaum larb
razb Bolluq edile.
5. Elde ellileni icinde kesin „tam adaqa“ kim tergej edi?
Bu zatdan qarasaq, Xasannb „tamada qarna?larbn” qalaj ацьlarqa Bolluqdu?
Pop вЦ mbzbqlb
'(Tavrux)
\
Bir elde Bir Pop Bolqandb. 01 kesine Bir дакь gara§dbrq an d b da yjyne keltirgendi.
— Caleb, xarie, sen erinme da igi i§le, men seni razb
eterme, unutmam, qbjbnbnb \qa)tarbrma,- degendi da pop
да1сьпь quandbrqandb.
Qalcb popda Bir bjbq tururqa, kyz Bicen i§ni kezyvy
êtgendi.
Pop galcbSbna ajtxandb:
— Bygece tbncajajbq, tamsla, allax ajtsa,
Bicen calbrqa вагывьг.
\ ^
ertde
oquna
25
— Век ах§ь,— degendi $а1сь.
Tan atxandb, ertdenBla
ertde qoBxandbla.
Pop qatbnbna ajtxandb:
— A, qatbn, Bizge B ir ertden azbq sal, Biz eygyn
Bi-
cenne BarlbqBbz.
Popnu qatbnb teesi tolqan Bir a§arbq salqandb. Pop da
falcb da olturuB, igi adambca auzlannandbla.
Pop galcbqa ajtxandb:
— Kel, axbrdada, Ba§laqanbBbzdan агь, kynorta azbqпь da а§ав qoeajbq da sora inirge deri tc/xdavsuz qatb '
i§lerBiz.
/
— Senne razbSbca Bolsun, kynorta azbqrfb da a§aj qoBsaq, e§da ters Bolmaz edi,— degendi da galcb/da alaj ullu carlamaqandb.
— A, qatbn, kynortalbqnb da sakb, Bir/den a§aj qoBajbq,—
deB pop qatbnbna Bujurqandb.
Qatbn allarbna a§arbq salqandb. El^Ssida sermej ketgendile da tojqandbla, а§ав BO§aqandbla.
Bbjaqb pop âlcbSbna ajtxandb: / j
— Kel, axbrdada inir azbqnb da а?ав qoeajbq, sora toxdavsuz kec u§xuvurqa deri са 1ывьг,— degendi
— Senne razbSbca Bolsun; men bu zatxa da oqaj demejme,— deB Bbjaqb ?а1сь диав etgendi.
Popnu qatbnb allarbna, teesige'’ inir azbqnb salqandb*
Pop в1а salcb munu da a§aqandbla.
Munu da tbndbrqandan sora/Bbjaqb pop ajtxandb:
— Kel, endi axbrdada kece u§xuvurnu da tbndbrajbq,
kece calqb bzqa вагьв qalbrBbz da tan atar-atmaz са1ьв во§агвьг,—-degendi.
— Kesine u§aqan Bolsun* men oqaj demejme,— deB
?а1сь da $иав etgendi.
Qatbn kece u§xuvurnu allarbna salqandb. Ekisida а§ав,
tojUB, teBsiden qoBxandbla.
£а1сь, gaerajbn qoltuquna tbqbB, ketiB teeregendi.
— Sen qajrb teeregense?— dee pop sorqandb.
— Тевгев qajrb teBrerikme, kece u§xuvurdan sora ?atbB
tbncajbrqa kerek Bolqanbn kesin век ariv Bilese, — degendi
da âlcb eavqa Barqandb da tanna deri tatlb «juqlaqandb.
26
Bu goldan sora pop galcbsbna Bir bzdan ertden, kynorta,
inir azbqnb, kece u§xuvurnu Bergenin qurutxandb.
Soruvla
1. Popnu sutluqu bu tavruxda neden eelgili eoladb?
2. Bu tavruxda ?а!сь ne xalda kerynedi?
3. £ u t p o p n u y syn de n tavruxlanb kim le сьцагьв, kim le
tu rq a n d b la ?
4. Tavruxda kelgenne kere, bu
Bolluqdu?
soruvqa
qala]
диав
ajtbB
eerirg$
Qaracajnb eski zamanladan qalqan ды1агь keBdyle. 01
gbriada кев zatla tanbladbla. Qaracajnb kesi erkinligi ycyn*
kyre§geni, Bajla в1а garlbla Bir-Birleri в1а kyre§genleri d. a. k.
Bblajda Bajla, Bijle gesir albrqa ва§ха milletlege савхап1агьпь
ysynden „Tatarqan" degen дыпь keltireeiz.
„Tatarqan* degen дыпь ysynden Bblaj ajtbv Bardb: qbzblBek Bijle askerleri в1а D uvutxa савьв, andan gesirge
adamla syrgendile. Bu zatnb ysynden ullu Qaracajqa quvq u n Barândb da taBblqan qbzbleekleni bzbndan kelgendi.
Tatarqan elge kelgeninde, ki§i goq. 01: „Xalq qajdadb?" dee
anasbna sorqandb. Anasb Tatarqannb keterine qorque, ty
zyn ajtmaqandb. Alaj Bolsada Tatarqan
i§ni gavrunna
qaraB Bilgendi. Kece Sxavat suvunda qaracaj askerni getgendi. Bbla suvdan etalmaj turqandbla. Tatarqan ва§ьпа сьraqnb Begitgendi, Cbraq guqlansa, arqannb tartbqbz degendi
da arqan в1а suvqa kirie etgendi. Suvnu агь ganbnda qbzblBekle raxat gatbB guqlaqandbla. Tatarqan alaqa вагьв Bolum1агьпа ga§brtbn qaraqandb. BarbSbda guqlaj, да^-дапьг Tatar
qannb urlanbB ketgen emcek anasb ot-gaqada guqlamaj olturuB tura edi. Tatarqan ot-gaqaqa guvuqla§bB, quzqunca .
qbCbrqandb. Emcek anasb Tatarqan Bolqanbn BiliB qara
qandb, qbzbleekle ne zat qbCbrqanbn Bilmegendile. Emcek
anasb, сасьп kergyzye, qbZblBekle Bbllaj Bir Bardbla, kelmegiz dee Tatarqanna tanbtxandb; olzamanda Tatarqan ва§ьп
da saqalbn da kergyzye „Biz aladan da кеввуг" degen muratnb tanbtxandb.
Tatarqan ьгьпа qajtbB Barqandb da arqan в1а qaracaj
askerni вагьп suvdan etdyrgendi. Asker alajda qbzbleekleni
вагьэьп qbrqandb. Qbrblqanlanb qulaqlarbn Bir qbZbleekni
sbrtbna сук1ев eki qolun da artbna BajlaB cieergendi dee
ajtbv alajdb.
Bu дыпь Qocxarlanb Ismajbldan gazqanma. Qbr Bir ke_________
sek qbsxartblbnnandb.
28
Tatarqan
Qavumla gavalla tav galpaqlaqa, kellege,
Quvqunla keldile ullu Qaracajda ellege.
NbXbtnb Ba§bndan Bizge uzatdbla yc quruq,
D uvut ajaqbndan cbqdb ась q uv qun, qbcbrbq.
Duvut ezenine qbZblBek asker kirgendi,
Qatbnnb, qbznb galan ajaq etiB syrgendi.
01 kynlede gigit ulanla gbjbldbla, goqlalla,
Batbr Tatarqannb izledile da taBmalla.
Tatarqan ti§lik, mal эдьв kelgendi,
Qaraqandb da elde adam kermegendi:
— Anam, дапьт, Bizni elieiz qajrb ketgendi?
— I§ni zamanbdb, ala i§ i§lerge ketgelle!
Alqbn ijgen qojlarbndan etgen edim qurmanlbq,
Qurmanlbqdan senne tolu yly§yny qojqanem.
Ус ezenden yc egecin keldile,
Ус syegin ycysy а§ав ketdile.
Ala дь1ав, senne tilek etdile.
Senne qalqandb gavurun Bfa ва§ gartb.
01, gavurun syekni SbdbrbB, а1ьв qaradb:
Elni quvqunna ketgenin ol gavurundan tanbdb.
— Duvut ezenne qbzbleek asker kirgendi,
Qatbnnb, qbznb galan-ajaq etiB syrgendi.
Emcek anan вага edi, qbzqan inekca ekyre,
It qbZb lB ekle Baraelle, g e s ir le r in e g e k ir e .
— Anam, дапьт, Bygece Bir q o jc u q o §d a q a lq a n e m ,
Bir garlb ga§cbqqa савы1агьть e e rg e n e m .
Q oqm udu menne Bir erik a§aqan caBbrlbq,
Q alm aqandb mende т а raxatlbq, saBbrlbq.
29
Ana taBblqandb qatxan kesek caBbrlbq,
— Anam, caBbrlbqcbqqa Bir ?ь1ь suvcuq etsen’a,
Men da Bir kesek otuma, oquma qarajbm.
Qalan-ajaq, caBbrlbqbn qoluna а1ьв ketgendi,
Eki ajaqbna golda савьг1а etiB kijgendi.
CaBa-ôrta Qaracajdan Sxavat ezenne kelgendi,
Alajda quvqunna ketgen qaracaj askerni êtgendi.
Qannan cbraq в1а askerni kece Sxavat suvdan etdyrdy,
QbZblBekleni bzbndan askerni qbsxa getdirdi.
Suvdan etgenlej ol, quzqun kieik, qbCbrdb,
Q brqblqan qojqa qancbq gallb bcxbndb.
Soruvla
1. Tatarqannb anasb gasbndan
?a?brqandb?
qbZbleekleni
kelgenlerin
2. Tatarqan qaracajlblanb q u v q u n n a ketgenlerin qalaj
nek
Bilgen-
dl? Kerti alaj Bilirge B olluqm udu?
3. £brda Tatarqannb fig itlig in tanbtxan gerleri qajsbladbla?
А1апь taBbqbz'.
4. £ы п ь ajaqbnda .Q b rq b lq a n qojqa qaiicbq fallb bcxbndb“
degenden maqana nedi, апь qalaj anblarqa kerekdl?
Eterge
Bu сыпь maqanasbn kesigiznl sezlerigiz
Zbqbz.
в1а
д ага^ы ьв
?a»
J
ш
Qaraketlanb Issa
(1900 ?blda tuvqandb)
Kawkaz tavla
©xdem Kawkaz, salam ajtama senne—
Tyrly-tyrly inijik ariv tavlaqa,
Uzaq gerden keliB qonaq bo Iuvcu ,
Kek Bulutla yjyrsynyB qonuvcu.
Qacadbla bzlarbndan syrgenlej,
Bulqanalla qbBBa kieik сыша1ьв,
$o, ol xalda gitilege minnenlej,
Raxat boIub gatadbla culqanbB.
31
'
Cardaq tuBan em Bulutla QajblbB,
£alqalarbn artlarbna qajbrbB,
Cajqalalla Bir-Birine иги§ив,
Demle§elle e§ynlerin виги§ив.
Tau§-tyjy§ etedile dynyrdeB,
Mbnajalla Bir-Birine gyryldee,
SbjdamlanbB, mamuq kisik aqarbB,
Etekleri kyren tartbB, qaralbB.
Turna kezly ariv tavla queuluB,
Kirpikleri acblmajbn ijumuluB,
Kez tijer dee av tyeyne $а§ьпьв,
Buqojlanb auzlarb ась1ьв,
Sora eri] teerejdile syjynye,
Qasanalla tyrly-tyrly kijinie.
M ijik tavla tueanlaqa BeleniB,
©zenleri kem-kek ariv kegerie.
Bet ganlarb qalbn, §bndbk cegetle:
Iclerinde xar-Bir tyrly kegetle,
SuBaj esgen narat, пьгь terekle,
Salqbn-suvuq, ajaz ura, kelekge.
Ajaz ursa, вагь Birden qbmbldae,
Silkinelle Bir-Birine §bBbrdaB,
Qa§najdbla kem-kek ariv kijiniB,
Ba§ uralla, tavla taea ijiliB.
Кед catlaqa qo§la CbqbB olturuB,
Malla otlajla, talalanb tolturuB,
Syryvcyle ojnajdbla gbjblbB,
Qajaladan suvlada aqad qujuluB.
— Ariv suvla! Ne gerleden cbqqansbz?
Guzaea etie, qalajlaqa Barasbz?
— Bizni ataBbz suvuq kyrtle, Bulutla,
CbqqanbBbz ta§lb, aqaclb bu gurtla.
Biz gol salbB ezenlege, tyzlege,
Savqa elte §axarlaqa, ellege,
Biz cajqalbB eni§ syrem keleeiz,
Baurun дагьв, ken tenizge kireeiz.
Bir zamanda ajbrblbB keBinden,
Biz qutuluB kemeleni tyBynden,
Bulut bo Iub , xavalaqa cbqaBbz,
QajtbB keliB, bu tavlaqa qonaBbz.
Soruvla
1. Tav prirodanb awtor
b zbndan neleni tizedi?).
qalaj
x ald a
suratlandbradb
(elr-Birl
2. „Qonaq eoluvcu, yjyrsynye qonuvcu“— dee дыг.ь Bulutlaqa иек
ajtadb? (1-ci kupletde).
3. „Detnle§elle e$ynlerin вигщив" — deB nek ajtadb? Bulutla
demlesirge eolluqmudula? Ne zat demle?edi? (3-cy kuplet).
4. Tavlaqa „turna kezly“— dee nek ajtadb? (5-ci kupletde).
5. A jaqbnda , Bulut eolue xavalaqa cbqaebz, qajtbe kelie ви
tavlaqa qonaebz*— dee suvla nege ajtadbla?
Eterge
Auzdan nazmunu харагьп garasdbrbB ajtbqbz.
Tavlu qbznb tarbqbvu
Ть§ьгьу1а кев zaman
BuqovlanbB ga§adbq,
Temir avda ga§aqan
BulBullaqa u§adbq.
Qanatlanb qaqaBbz
Biz xavaqa ucarqa,
Qaranb Bulutlanb
(ôluBUzdan cacarqa.
ч
>7^
33-
^
Tot avlanb keteriB,
Kezny garbq acarqa,
Cirigen adetleni
ysyeyzden atarqa.
„Tb§brbvsa“ dee Bizge
Кев qbjbnlbq Berdile,
Bir Ba§xasb Bolmajbn
Satlbq mallaj kerdyle.
Sez ajtbrqa Bolmajek—
Nambs ycyn ujala,
©myryeyz kete ed,
Cyregieiz qbjnala.
Biz bu xalda turqanlaj,
QbZbl gulduz gannandb,
Erkek, ti§i ajbrmaj,
Xalqqa tenlik salqandb.
Ilmu e§ikle acbldb,
Xurmet eizge cacbldb,
Qaranblbq dunjaqa
Kenden tbrmb tartbldb.
Ilmu e§ik acbldb,
Ть§ыъу kitae aldb,
Qaranblbq zor dunja
Ajaq tyBde ualdb.
Soruvla
1. Nazm unu atbna , Tavlu qbztib tanqbvu *— dee nek atalqan db ? Апь tarbqbvu
ne zamann,a Baradb?
2. A lqb n zamanda tb$bibvlanb ga?avlarbn nazmucu ne zatnb
ga?avu в1а tenle^diredi?
3. Tertyncy kupletde »Satlbq mallaj kerdyle“— dee tavlu qbz
nege ajtadb.
4. Altbncb kupletde „Biz eu xalda turqanlaj,
Qbzbl fulduz fann,andb“—
dee nege ajtadb? .
5. A jaqbnda ,,Qaran,blbq dunjaqa,
Kenden tbrnib tartbldb“—
degenden m aqana nedi?
6. Ть§ыьу1апь alqbn zamanda eolumlarb в1а eusaqatda воlum larbna Bir xapar ?ara?dbrbqbz.
7. Nazmunu azear etiB ajtbqbz.
Birinci Maj
Cbqdb zalimlik etgen
Qan icgenlege qar§b.
Qan gelimni iciriB,
Bygyn i§ci Bajraqbn
Uatbrqa, tajdbrbrqa
Kapitalnb ajaqbn.
Bygyn i§ci Begitdi
Birinci majnb antbn,
Bytynda век tanbtbrqa
Kapitalqa muratbn.
Birinci maj da
I§ci cancdb Bajraqbn,
A ndan Beri xar qajda
Biz sbjlajBbz Bajrambn.
Artbqlbq Belin B ykgen
Birle§iB i§ci, дакь—
35
Segiz saqat kyn i§ni,
Xar Bir zatdan yly§ny,
Таваг ycyn Bir kycny—
Bygyn saldbq gyry§ny.
Be§gbllbqnb tert ?blqa,.
Toltururqa егфв,
BajramlajBbz Bygynny,
Muratlaqa дегфв.
Unutulmajdb atb,
©sed kycy, quatb,
Qerni altbdan Birinde
Kapitalnb uatdb.
Bizden qalqan ferlede
Cbqadbla oramqa—
Qavqa qan uru§ etie
Bygynny Bajramlarqa.
Qerni ysyn Birden kycler
Sosializmni tanibrb,
01 kyn i§leniB Biter
Kapitalnb qaBbrb.
Soruvla
1. Blzde 1-ci majnb qalaj quanclajdbla? Nek quanclajdbla?
2. Ть? qbrallada 1-ci majnb qalaj quanclajdbla? (апь ysynden
8-ci kupletde ne ajtadb?).
3. АИьпсь Belymde (kupletde) . Qerni altbdan elrinde'kapitalпь uatdb"— dee n’ege ajtbladb?
Eterge
Ba^bndan tert kupletln tetradlarbqbzqa gazbqbz, azear etigiz.
Neft anasb Bakuofa
Etegini teB-tegerek qur§alaB,
Kekyregini, ваигици qucaqlae,
Qalalaca qara ogaqla esdyle,
Tenegini temir Bbrqbla te§dile.
Qyregini tambrlarb keryned,
Qerni дагьв qara qanbn tegyled,
Wulkan игив tavnu icin cacxanlaj,
TitiretiB kesine gol acxanlaj.
Ozekleden sbBdbrblbB fblanca,
bo Iub cbnajd, qara tueanca,
Ogaqlaqa e§yn uru$ etedi,
Тав Bir-eirda Bulutlaqa getedi.
Fontan
36
Qara сасьп tozuratbB, ви1цапьв,
Ajlanadb sora ьгьпа culqanbB,
§orquldajdb Rbrqbladan sekirie,
Beckelege tegyledi екугув.
Nenca tyrly neft zawodla qurulue,
Min-min gbgbrbkla qatb b u t u I u b ,
Seni syzyB, qaumlaqa yle§ie,
Ma§inala solumajbn kyre§ie.
Кев min i§ci Bir кус в!а i§lejdi i§,
Sen Berese ara mylkge qarbv, kyc.
Xavada temir qu§la tizdirgen,
Tenizlede kemeleni gyzdyrgen.
Sense, дапьт, maînala ulutxan,
Atnb, egvzny, adainlanb solutxan.
Seni icerge tt§ qbralla suqlanbB,
Ti§ eilejle вагь Birden futlanbB.
Sen ânasa kece kynny orununa,
A§ Bolmazsa kapitalnb qarnbna,
Ken kerirse ara mylkny tambrbn,
Qazar ycyn encilikni qaBbrbn.
Slcwar
W u lk a n — tavnu Iclnde ot fannanca qbzqan ta$la, апь kleik easxa zatla erge игив cbqqanna ajtbladb.
F o n ta n — krantladan, апь kleik ва?ха symmekleden suvnu
m ijikge sekirle cbqqanb.
K a pital— Bblajda kapitalistlik degen maqanadadb?
Soruvla
1. Bu nazmuda neftnl qalaj cbqqanbn ne sezle elatanbtadb. *
2. Neftge „Q ara сасьц iozurae“— dee awtor nege ajtadb? Neftnt
сась Bolambdb?
3. Bu nazm uqa kere neft nege garajdb?
4. Tb? qbralla Biznl neftieizge qalaj qarajdbla?
5. Be?lncl kupletde: ,Seni syzye, qaurnlaqa yle$ie*— degenden
ne m aqana eardb? Neftden ne zatla etedlle?
Eterge
1. Bu nazmunu tetradlarbqbzqa ?azbqbz.
2. Etek, kekyrek, eaur, ten,ek, gyrek, tambrla, qan, e$yn, uru$y
qara, cac, ekyrye degen sezleni tyz maqanalarb nedi, ala neni tanbtadbla?
Bu sezle tyz maqanalarbnda kelgen ajtbvla quraqbz.
„Neft anasb Bakuqa“—degen nazmuda bu ва?ьп<1а eskerilgen
sezle tyz maqanalarbnda kelgen esele, sbnacbqbz: etegir\i teB«tegerek
qurâlae; kekyregin,i, ваипщи qucaqlae; ten,egin,i temir euruvla tesdlle; cyregini tambrlan keryned; qara qanbn, tegyled; fontan o?aq-
38
laqa e$yn uru$ etedi; qara сасьп tozuratbe; Beckelege tegyled!
ekyrye d.a.k.
Bu eskerllgen sezle Bblajda tyz m aq anala rb n d a kelm egendile,
ala ва$ха m a q a n a d a tyrlennen m aq a n a d a kelgendlle.
Ne zatlanb xbjsaeb elaânsbz zatla ganlb z a tla ^ a u?aslandbrblb n ad b la? (Sez ycyn, nazmuda: neft Beckelege e&yo/e tegyledi — dejdl;
?апь Bolm aqan zat ekyryrge Bolluqmudu? Bblajda neftni §uvuldaB
qujulqanbn tuarnb ekyrgenine u?atbB ajtadb d. a. k).
Bajqullanb D.
(1902 ?. tuvqandb)
Xamit в1а Tavqan kolxozda
Xamit.
Turcu, Tavqan, i§lejik,
I§ni artxa sozmajbq,
Qalqanlanb ozmajbn
Ne azcbqda qojmajbq.
Sosialist eri§ivge
KycyByzny sallbqebz,
Qalqanlanb Biz ozub
QbZbl Bajraq allbqBbz.
Tavqan.
Oqaj, дапьш, saBbr et,
Bu issi kyn gatajbq...
0 1 eri§iv sezyny
Biz uzaqqa atajbq.
Alaj в1а eri§ie
Ьгахьп da Bolmajbq,
А бы ь кев gatbB da
Ullu ajbB almajbq.
Xamit.
Ajtma Bbllaj sezleni,
I§ni qolqa alajbq,
Keedy guqlar kynyeyz,
Bygyn i§ge Barajbq.
I§ge gigerlik salbB,
Udarnikle aolajbq,
Sosializm quravda
Maxdav-savqa alajbq.
Tavqan.
I?lej-i§lej kolxoznu
Bizmi Baj eterikBiz?
Bygyn i§leB xar i§ni
Во§авть keterikeiz?
Andan ese tbncajbB,
Biraz raxat Bolajbq!
I§ieizni kolxozda
Aqbrbnna Burajbq!
Xamit.
Oqaj, ва§ха kolxoz в1а
Biz dogovor etgeneiz.
I§ni genii etgenne
QbZbl Bajraq degenBiz.
Alaj в1а qadalbB
Orta mylkny etereiz.
Kulaklanb uatbB
Qanb golqa etereiz.
Tavqan. Kereksiz sezle в1а
Qbjma meni дапьть.
Men kolxozqa kirgenme—
Tbncajtbrqa sanbmb.
Udarniklik i§levge
M en giBermem esimi,
Ki§i в1а eri§iB
Bir qbjnamam kesimi.
Xamit.
01 degenin ne sezdy,
Allaj sezle sele§me,
Alaj ajtbrbq Bolsan,
Negerlikge Birle§me.
„I§lemegen ti§lemez“
Degen sezny unutma,
Sosializm i§levde
Ters qblbqnb sen tutma.
Tavqan. Kolxoz i§ni ysynden
Bbllaj Bir eri§mejik,
Ara mylkny qurarqa
Bo§una kyre§mejik.
Апь i§i Bizsiz da
АНьпа век Barlbqdb,
Bizni va i§ kynyeyz
Тав gazblmaj qallbqdb.
Xamit.
Biz ki§ige etmejeiz,
B a§b B b zqa eteeiz,
Qanb dunja golunda
l§leni eegiteeiz.
Sowet wlast kolxoznu
Demenili tavudu,
Ana inanmaqanla—
Вагь апь gavudu.
Iîeizge kere xaq
TaBbllbqdb, Bileme,
Bygyn i§de erinie,
Тагпв1а guq tileme!
Tavqan. Men ajtxannb etmesen,
Sora sizden keterme,
QalbB kesi ва§ьша,
Syjgenimca eterme.
M en kolxozqa kirgenem
RaxatlanbB ga§arqa,
Alaj кев da i§lemej,
Kolxoz mylkden a§arqa.
Siz'a апь unamaj,
Xaman
i§leci dejsiz,
„Udarnik bo1“ deB mana
Cbrtda tbnclbq Bermejsiz.
Xamit.
Alaj Bolsa Biz seni
Icieizde qojmazBbz,
Вагсь syjgen goluna,
Kolxoz eetni gojmaBbz.
Qalcb, garlb, ortalbq
Negerlikni tutarebz,
Senica гагапсьпь
Tambrbndan ButarBbz.
Sav dunjanb ва$ьпа
Negerlikni gajarebz.
• Kapitalist dunjanb
Ququn qojm3j ojarebz.
Tavqan. Oqaj, alan, ganblama,
M en kolxozda qallbqma,
I§lemesem erkinme,
Syjgenimca Bolluqma.
Men da gatmam quruda
I§lerge da вагьта,
Xaq yle§gen zamanda
Sizni tenli albrma.
Xamit.
Sen kolxozqa kirgense,
I§lernejin ga§arqa,
I?levcy qaumlanb
Qbjbnlarbn a§arqa.
Sosialist eri§ivge
Qar§b bo I ub turasa,
Qalqan generleni da
Ters gollaqa eurasa.
Kolxozcula gbjblbB
Bu i§ini keryrle,
Ala sana ol zaman
Tolu диав Berirle.
43
Soruvla
1. Tavqan ne tuqum kolxozcudu?
2. Tavqan kolxozqa ne murat в1а kirgendi?
3. Tavqannb ne tuqum adam Bolqanbn tanbtxan cerlerln caHbdan taebB oququz.
4. Xamit'a qallaj kolxozcudu? 01 neden eelgili в о Ы ь ?
5. Kolxozqa Tavqan kielklemi kerekdile, ooiese Xamit klelklemi kerekdile?
Eterge
O qu qan zam anda Blrevlen Tavqannb orununa, eirevlen da Xam ltni orununa o q u rq a Bolluqdu.
Hajdaqbz, alanla, kolxozqa!
Birden teBrecigiz, qarna§la!
Biz negerle Bolajbq,
Zorluqda ga§aqan golda§la,
£адь dunja salajbq!
X-
* *
BarbBbzda eirca Birle§iB
Bir aqblda turajbq,
Bir-Birieizge егфв,
Kolxoz ga§av qurajbq.
*•
* #
Qalmaj qaractqbz, alanla!
Bizni kiBik milletle
Вагь kolxoz ga§av salalla,
£arbq bo I ub gyrekle.
X-
* *
Biz da aladan artxa qalmajbq !
Akgbllb во1а turuB;
Qyrekge muxolluq salmajbq,
l?ni tersine вигив.
*
•X* *
44
Qanb dunjada вагь $a§av
Sosialist 90 I allbqdb,
Birev-Birevny xaqbn a?av
0 1 zamanda qallbqdb
Eterge
N azm unu azear etigiz.
Batgalanb A.-Kerim
(1900 fblda tuvqandb)
В a § 1a d ь m
Qat-qat temir sbngbrla
Buqovlae turuB gerni,
Basxan кев qbjbnlbqla
Taldbra elle eelni.
* *
*
Tyrly-tyrly qorquvla
Azdbra elle kelny,
Qaranb, din oquvla
Kezlerin BajlaB elni.
* *
*
' W ulkan сьцьв urdu da
Tot Buqovlanb cacdb,
Zalimleni quvdu da
Xalqqa tenlikni acdb.
* *
*
Kynny $arbqbn kerdy
Qarav-soqur kezlerim,
Sele§iB £иав Berdi,
Tutuluvcu sezlerim.
* fr
* X*
*
0 1 wulkan tavla сасьв,
Кев xaznanb ta^ladb,
Q ax il ва§ьт ajazbB,
Dunja eskeriB ea^ladb.
Soruvia
1. Bu nazmuda neni ysynden sele§inedt?
2. , Qat-qat temir sbti(brla“— dee nege ajtadb?
3. A1 eki kupletde nenl ajtadb?
4. У супсу kupletde va ajtxanb nedi?
5. , Wulkan сьсцъв urdu da "— deB awtor nege ajtadb? Апь
wulkan в1а nek ter\le§diredl?
6. Ekinci kupletnl ekincl tizgininde: „edile" demej „elle* dee
nek salqandb?
Eterge
Qat-qat te-mlr sbn-Qbr-la
Bu-qov-lae tu-rue ger-nl
Bas-xan кев qbj-bn-lbq-la
Tal-db-ra el-le eel-ni
46
Bu nazm unu tizginleri Belymlege qalaj yle?inr;endile? Xar tizglnni Belym sanb teqmidi? Sanacbqbz.
Tizglnlenl artbnda sezleni lartbvlarb qajsb Belymlerine tysgendl?
2. Bu n azm un u savlaj te trad larb q b zq a fa z b q b z . Xar tlzginnl,
ea?bnda kergyzylgenca, Belym lege ylesigiz, sanlarb ter; ese, Belymle n i sanae Belygyz.
3. Birinci tizgin в!а ycyncy tizglnnl ахы Belymleri
mbdbla?
Eklnci tizgin в1а tertyncy tizgin'a?
Q alqan tizginlenikin da sanacbqbz. Qalaj Boladb?
leri
Bircala-
Anblatbv. 1. Nazmuda (aslambsbna) xar eki tizginni art Belym
Birca Boladb. Sez ycyn:
Qat-qat temir sbn^brla
B u qov laB turuB gerni,
Basxan кев qbjbnlbqla
Taldbra elle eelni
Art eelymleni Birca eolqanbna rifm a dejdile.
2.
Bir-Birleri в1а
rifmalannan
tizginleni
eelymlerlni sanb ten
Boladb.
S e 1m a §
Uzaq gerden qonaq bo I ub kelgenme,
Aqblbmb senne tolu Belgenme,
Та1рьв kelie, tyrsynyny kergenme,
ânbm dan da seni kemsiz syjgenme.
Ajt! Kim Bolur senne u§aqan dunjada,
Qyz-gyz e§ik senden Beri ась1ьв,
Min-min savqa senden xalqqa сась1ьв,
Salqbnbna min-min i§ci вазьпьв.
Min-min terezele garbq Berelle,
Seni kyseB кев qonaqla kelelie,
Kelgen-kelgen senne aqbl Belelle,
Kemsiz arivluqnu sende kerelle.
Milletleni arasbnda olturue,
$axar kieik, majdanlanb tolturue,
Таты1агьп ferge teren ornalbB,
Xar Bir sanbn qurc temirden quralbB.
47
Seni otunda temir ti§lik ti§leniB,
Qanbn, дапьп §ьвьЫ ап i§leniB,
Butun, qolun Birer temir terekden,
Uaxdbn goq, sen kendese elmekden.
I§ i§lejse, saqb§ etie, ty§ynyB,
Xar earmaqbn Birer i§ni Biîrie,
Qarlblanb i§in Bytev tbndbrbB,
Zalimleni gyreklerin sbndbrbR.
Mijalala qur§aB eytev ysyny,
Tbjalmajbn senden Beri kesimi,
Qyregimi mbndan кев termiltme da
Endi sen da tanbt menne kesini.
— Da, ajtajbm хараг1агьть sana,
I§lemejme qazavatxa ne qanna,
Amerika tenlik etalmaz mana,
Men mylk tylme andaca Bir insanna.
Meni iem te§ge cegyc urqanla,
Berc qollula, fasrik, zaw od qurqanla,
Qerge urunuB saeanlanb orqanla,
Ara mylkny maînasbii eurqanla.
Tolturama xalqnb altbn savqadan,
Xaznalanb cbqarama tavladari,
Кепде acama men tenlikni ?о11агьп,
Qurutama zalimleni qollarbn.
Atla, egyzle i§lee eolat temirden,
Azbqlarb вагьБьпь Benzinden,
Tavnu, ta§nb qatb§db>rqan tyeynden
Qyz min adam fajda alqan B irinden.
Minitavnu, Kazeek tavnu tyeynde
Men Ba§lajma faerik, zawod saldbrbB,
Qaranblbq ваэьв turqan ellede,
Eski âxil ga§avlanb qaldbrbB.
Tav tyBynde meîsuvlu ellege
Aqblbmb artbqda век Belyrme,
Qadbr, e§ek <jegilivcy gerlege
Temir atla, qurc egyzle Berirme.
Bytev Bolqan qbrallanb Barbuda
Tyrly-tyrly zawodlanb ва§ыпа,
Sbjb ullu Qarlblanb allbnda
Oktjaernb tulpar tuvqan ^а^ьта.
Qarlblaqa Birca tyzlyk eterge
K.i§i fetmez meni azda qatbma,
Elli mylkny keltyrgen em esdyrgen
BSelma§ zawod" dejle meni atbma.
Харагьть e§itdin emda tanbdbn,
Keldin, kerdyn, raxatlanbB qajtbrsa,
Вагьв kirgen ellerini icinde
Qarlblaqa menden salam ajtbrsa.
— Кев tezalmam tyrsynyny kermejin,
Qenil-?enil senne qajtbB kelmejin,
Seni ijgen salambnb, savqanb
Qojmam elde $arlblaqa eermejin.
— Senden sora endi Bbllaj Bolurmu
Qarlblanb saqlaulu, ekyly,
Sav qal, tutdur menne sbjlb qolunu,
Elli mylkny eaqanasb, kepyry!
Soruvla
1. „Selm a?nb“ u llu zaw od B olqanbn awtor ne sezle Bla tanbtadb?
2. „Amerika da eri$mesin таца, myIk tylme andaca eir
insann,a“— dee ,,Selma$“ nege ajtadb?
3. „Selm a?" kim nik i B olqanb nazm uda ne sezle в1а eelglll
Boladb?
4. O n tertyncy kupletde: „Sbjb ullu рагМапь allbnda Oktjaвгпь tulpar tuvqan (а?ьта“—Аев „Selmas“ nege ajtadb, ol sezle
в1а neni tanbtadb?
5. „Qanbti,, еапьц $bebladati i$lenie“— dee nege ajtadb?
6. „Selmas“ zawodda ne zatla etllinedile? Nazmuda ol neden
eelgilidi?
Eterge
11, 12, 13-cy
neden etilgenlerin
tetleni); sez ycyn:
kupletleni gazbqbz. Alada zatlanb aqaclarbn,
tanbtxan sbfatlaiib tyelerine sbz tartbqbz (epl%
Seni otun,da temir tisllk tislenie,
Qanbi;, <;апьц §bBbladan i?lenlB,
Butun,, qolun, Birer temir terekden
Uaxdb goq, sen keqdese elmekden.
Bostanlanb Xasan
(1905 g. tu v q an d b )
Udarniklik
Million i§ci qol BirigiB,
Qanb ga§avnu bzbnda,
Udarnik bo Iub tulparla—
Ara komitet SbZbnda.
Dunjanb altbdan Biri
Sosializmni i§lejdi.
Udarnik degen ullu sez
I§ ogaqlanb kyclejdi.
§axarqa, elge qarasan,
Кев i?de gegee Bolqanla,
I§ge ece§iB, егфв,
©myrlyk savqa alqanla.
Udarnik at degen zat
Begisin, essyn, ga§nastn!
01 siniB orun almajbn,
Bir ger da qalmaj Ba§lasbn!
U darnik Bolqan gurtuBuz
Ba§laqan i§in tolu eter.
M uxolluqnu qoratbB
M uratbna qbsxa geter.
I§ saqatlarbn udarnik
Qalqavluq в1а ozdurmaz:
Eter zatlarbn tolturur,
Birevge kesin sozdurmaz.
51
Udarnik tlzgin акь 1агь
— Te§, oraq, cegyc alqanla.
Mylk planlarbn tolturuB,
Qurtxa garbqlbq salqanla.
Urunmaqnb а1сь1агь
Qbzbl eajraqla alalia.
I§ge cijsillik etgenle
Orunsuz bo I ub qalalla.
Udarnik bo I ub min-min qol
Tamara zatla i§lejdi,
Birle§gen sowet qbralnb
Sosializm kyclejdi.
£bjbnla qurae егфв,
Urunuv ха]ьг eeredi.
I§ci, kolxozcu xalqlada
01 zat Bolurqa teredi.
Ej, Bercli qolla, xajdaqbz !
Udarnik tizgin кев Bolsun,
Qarbq ga§avnu planb
0 1 golda essyn em tolsun!
Soruvla
1. Bu n azm uda awtor udarnikge ne tuqum xali Beredt?*
Апь аць1аг ycyn, ycyncy kupletni oquB sbnaqbz .gdfee, eri$ivcy, savqa albvcu“— dee kimge ajtadb?
2. Beslnci kupletde awtor kiinni muratbn tanbtadb?
3. Bu nazmuqa kere, udarniknl ва? xallleri neledile, ol qallaj adamdb?
4. Siznl icigizde udarnikle B arm bdbla? А1апь etgen i?leri
udarnikni isica m b d b ?
Temtnoulu
Musukaulu atlb fermaoja
Tegeregin qaralbB,
§alu§kanb BOjnunda,
Xajbrlanmaj ozdu emyryn,
Qara aqacnb qojnunda.
Esindemid alqbn zaman
Pome§cik onov etgeni?
Seni syjgen âlcblaqa
Кев artbqlbq fetgeni?
Ferma, sen $a§aqan ?erde
Kulak onov ete edi;
(ârlb, ^акьпь qbjbnb
Zorluq в1а kete edi.
Zalimlikni keltyralmaj,
Proletarla qoBdula,
QblbC игив, qan tegyB,
Zorculanb soqdula.
Qralnb xar Bajlbqbn
Qollarbna aldbla,
Bijlik gerleni sbjbrbB,
Sosializm mylk saldbla.
Ma pome$cikni gerinde
Ferma seni saldbla,
Alqbn zorluq kergenle
Onovnu qolqa aldbla.
Tyrlenmeklik quandbrdb
Aqaclanb, ta§lanb;
Sana xozjajn etdi
£arlb, âlcb ^а§1апь.
53
Ferma, seni gerinde
Alqbn Bolmaqan zatla —
Бавапьць, васхаць
Syrelle temir atla.
Kerdynmy? kompartija
Qanb ga§av saldbrdb,
Iljicni cbraqlarbn
Seni allbnda gandbrdb.
01 Cbraqlanb gandbrqan
Proletarlanb qoludu,
Bu xorlavlaqa getdirgen
Partijanb goludu.
Soruvla
1. Bu nazmuda nenl ysynden sele?inedi?
2. A lqbn zamanda ferma eolqan ferde ne Bolqandb? Kim
?a?aqandb?
Апь tanbtxan gerlerin oququz.
3. N azm unu tertyncy keseginde (tertyncy kupletinde) nenl
ysynden sele§edi?
4. T oquzuncu kupletde „Iljicni cbraqlarbn seni аИьцйа fandbrdb— dee nege ajtadb?
Eterge
1.
Nazmunu maqanasbna kere, eki kesekge
easla ?ara§dbrbqbz.
ajbrbqbz,
alaqa
A. S. Pupkin
(1799— 1837)
Aleksandr Sergeewic Pupkin ozqan emyrde em ullu
poetleni Biri edi. Апь gazqaij zatlarb ol zamanda qalqan gazbvculaqa ylgy boIub turqandbla. Busaqatda Bizni gazbvculaгьвьг da (orusu qaracajb da) gazarqa Pu§kinden yrenedile,
oqujdula.
01 kesi dworjanin, pome§cik Bolqandb, апь qullarb mylk
gerleri da Bolqandb. Dw orjan qaumlanb icinde ol em ullu
oquvu, Bilimi Bolqan, alqa earqan qaumlarbndan Bolqandb.
Pu§kin Bir qaum gazqan zatlarbnda (proizwedenielerinde)
patcaxlbqqa qar§b turqandb, qullanb gekmeklikni qbjbnlbqbn
tanbtxandb.
Kesini nazmularbnda tavkel gazqan zatlarb ycyn, patcax
апь kesi turqan §axardan (PeterBurgdan) qbsdaqandb. Pup
kin Bir talaj ?ь1пь ssblkada ga§aqandb. 01 anda „Buqovlanцап" degen nazmunu gazqandb.
Pu§kin е1ув ketginci, апь bzbndan polisija qaraqanlaj,
sbnaqanlaj ajlannandb.
Pu§kin 38 ?bl ga§aqandb. 1837 gblda апь Dantes dee
Bir авсаг eltyrgendi.
55
Bblajda Pu§kinni „Buqovlannan“ degen nazmusu в1а
„Caeaqcb вla caeaqcbqnb tavruxu“ emda „Pop вla апь
falcbSb ВаШапь tavruxu“ degen proizwedenielerin keltireBiz.
Buqovlannan
Temir avda, tar tyrmede olturama.
Erkinlikde asbralqan qu§ ва1а da—
Mbdax tenim qanatlarbn qaqadb,
Kez tuvramda qanlb а§пь caqadb.
Caqadb, atadb menne kez ijie,
Ekieiz Birge saqb§lannan kieik,
Tyrsyny, tau§u caqbralla meni—
Ajtbrqa syjgenca: „Kel ucajbq keri! “
Erkin qu§laBbz, getdi, qarna§, zam an !
Bulutla artbnda qar tavqa tamam,
U cub ketejik teniz gaqalaqa,
Kesibiz дапьг gel в1а ojnarqa !!
S o r u v la
1. Buqovlannan erkinlikge termllgenin ne sezle B la.anblatadb?
2. B u q o v la n n a n
в1а q u?nu
n e n i arudatbrqa m urat etedl?
Bir-eirlerlne
tenjesdirie,
Pupkin
3. „Ucne keteijk teniz paqalaqa, kesieiz (ацьг pel ela ojnar
q a “— degen kesekni qalaj anblarqa kerekdi? £ e ln i awtor nege
usatadb?
Caeaqcb ela caeaqcbqnb tavruxu
i
Kek tenizni ken gaqasbnda
Qart qatbnb в1а Bir qart ga§aj edi;
Ala Bir ger-yjcykny icinde
Tolu otuz ус дь1пь ga§aqandbla.
Qart av в1а caeaq tuta edi,
Qart qatbn urcuqun ijire edi.
56
Bir golda qart avnu tenizge atdb,
Av quru maqa xbrbvla в1а Cbqdb.
0 1 avnu ekinci kere da atdb,
Av teniz kbrdbklanb а1ьв cbqdb.
0 1 avnu ycyncy kere da atdb,
Bu £ol av Bir caeaqcbqb в1а cbqdb,
O l da b o § caeaq tyl, altbn caeaqcbq.
Sora andan adam til в1а seleîn,
Altbn caeaqcbq taralbB tiledi:
„Qartcbq, BO§lasan sen meni tenizge,
Eter edim senne ullu noxdaBav,
Ne syjsen da, sen ajtxannb eterme“.
Qart seirsindi emda ullu qorqdu:
O l otuz ус дь1 caeaq salqan edi,
Caeaq sele§iB e§itmegen edi.
Altbn caeaqcbqnb ва§ьпа во§1ав,
Qyreginden ana tatlb sez ajtdb:
„Allax amanatb bo I, altbn caeaqcbq,
Kerek tyldy seni menne televyn;
Bar kesine, kek tenizni icine,
Ojna anda kesi ва§ьпа erkinde".
11
Qart mbCbmaj, qatbnbna qajtdb,
Ajtdb ana seir !§ni харагьп:
„Bygyn men Bir caeaqcbq tutxan edim,
Bo§ caeaqcbq tyl, altbncbq edi;
yjyne, kek tenizge, tilej edi,
Qblbvqa ne syjsem eterik edi.
Ne syjsem, ajtxanbma razb edi,
M en andan дь1ь\’ albrqa Bazmadbm;
Bblaj в1а апь kek tenizge BO$ladbm“.
Qart qatbn kely в1а qartxa camlandb:
„Bajam telise sen emda sblxbrsa !
CaBaqcbqdan gblbv ala Bilmedin.
Bolmaj ese, andan tegene alsan’a,
Bizniki va garamazca ga/blqand“.
Qart, дьгьШав, kek tenizge Bardb.
Tenizni eir kesek cajqalqanbn kerdy.
01 caBaqcbqnb caqbrbB Ba§ladb.
Caeaqcbq CbqbB, ana xapar sordu:
„Ajtcb, qartcbq, nedi seni kereklin?“
Ana. ajlanbB, qartcbq диав etdi:
„(âzbqsbn meni, Baqglb caeaqcbq!
Qart qatbn menne ullu camlanadb,
Carlb qartxa, m enne, tbnclbq Bermejdi:
01 kesine дапь tegene izlejdi;
Bizniki tamam garavsuz farblqandb".
Altbn caeaqcbq Bblaj диав Berdi:
,,Saqb§ etme, ваг yjyne qajqbSbz,
Bolluqdu sizni дапь tegenegiz".
Ill
Qart ьгьпа, qatbnbna qajtdb,
Qatbnnb va allbnda даць tegene.
Qatbn alqbndan da век acuvlandb:
„Quruqun sen, taza da cij telise!
Ujalmaj, tegene Шев kelese!
Sen teli, genii qajt caBaqcbqqa;
Salam ajt da, axbrdada vjcyk tile".
01 Bardb kek tenizni eojnuna;
(Kek teniz Biraz qaralqan edi)
01 caBaqcbqnb caqbrbB ва§Ы ь.
CaBaqcbq CbqbB keldi ernda sordu:
„Igi qartcbq, ne kerekdi senne?"
Qartcbq, ijilie, ana диав etdi:
„Qazbqsbn sen meni, дапып, caeaqcbq !
Qart qatbn alqbndan da век camlanadb;.
M en garlb qartxa Bir tbnclbq Bermejdi:
Antsbz qatbn kesine yj tilejdi".
Altbn caeaqcbq qartxa диав etdi:
,,Saqb§ etme, ваг ьгьпа, goluna;
Xajbr Bolsun: sizge yjcyk Bolluqdu".
IV
01 qajtbB ger.yjcygyne Bardb,
Qer-yjcykny guqu da qalmaj tura;
Qarasa: Bir ariv yjcyk svelie,
Aq syrtylye, Ba^bnda kirpic ogaqb,
Allbnda da emenden qaBaq e§ikle.
Qart qatbn tereze tyeynde olturue,
Qoldan kelgenca erine uru$du:
„Quruqun sen, taza da cij telise !
Teli anbSbz yj tiles keledi!
Busaqat qajt, caeaqcbqqa salam вег:
M en syjmejme qara qarava§ Bolurqa,
Men syjeme Baj Bijleden B olurqa“.
Qartcbq Bardb kek tenizni BOjnuna.
(Birda tbnclbqsbz edi kek teniz)
01 caeaqcbqnb caqbrbB в а§Ы ь .
Caeaqcbq cbqbB keldi emda sordu:
„Ne kerekdi senne, igi qartcbq?"
Qartcbq, ijiliB, ana диав etdi:
„(âzbqsbii sen meni, дапып, caeaqcbq!
Qatbn alqbndan da век telilenedi,
Men garlb qartxa tbnclbq Bermejdi:
0 1 qarava? Bolurqa unamajdb,
Ullu Bijleden Bolurqa syjedi“.
Altbn caBaqcbq qartxa диав Berdi:
„Saqb§ etme, ваг ьгьпа, до1ица“.
V
Qart ьгьпа, qart qatbnbna qajtdb.
Qajtsa va ne kerdy? Bir ariv yj,
Allbnda qart qatbn syeliB tura,
Ysynde sbjlb tbjbndan gaerajb,
Ba§bnda gbltbrauq oqa вегку,
Bojnunda da Sbjlb mbncaqlarb,
Barmaqlarbnda altbn gyzykleri,
Ajaqlarbnda qbzbl curuqlarb.
59
Tegereginde кев gumu§cularb;
01 alanb tyjedi, caclarbn gulqadb.
Qart, qatbnbna ajlanbB, Bblaj ajtdb:
„Купуп ах§ь Bolsun, Bijce, дапьт!
Seni gancbqbn endi raxat Boldumu?"
Qatbn qartxa qatb tuqum camlanbB,
Апь at-orunda i^lerge Bujurdu.
Aradan Bir-eki bjbq da ozdu.
Qart qatbn artbqda век telilendi,
Qartnb entda caBaqcbqqa gieeredi:
„Bar mbCbmaj, caeaqcbqqa salam вег:
M en Bijce Bolurqa Birda syjmejme,
Men syjeme qatbn patcax B olurqa1*.
Qartnb gyregi CbqbB tiledi:
„Qatbn, sen, kerti §а§хапть etgense?
Kesini tuta, ne sele§e Bilmejse,
Sen sav patcaxlbqnb Bizge kyldyryrse"
Qatbn alqbndan da век acuvlandb,
Erini gajaqbna kycly getdirdi.
„Ullu Bijceleden cbqqan meni в1а
Sen, mbZbqlb, qalaj davla§alasa?
Tbjbn§lb kersen, Sbjbn в1а ваг tenizge;
Barmasan da, zor в 1а seni eltirle“.
Qart, mbCbmaj, salbB Bardb tenizge;
(Kek tenizni ysy teren qaraldb)
01 caBaqcbqnb caqbrbB Ba§ladb.
Altbn caeaqcbq CbqbB keliB sordu:
„Ajtcb, qartcbq, ne kerekdi senne?"
Ana ijiliB, qartcbq диав Berdi:
„(âzbqsbn sen meni, дапьт, caeaqcbq
Bizni qart qatbn entda Bunt etedi:
Endi ol Bijce Bolurqa unamajdb,
Tolu qatbn patcax Bolurqa izlejdi".
Quae etdi ana altbn caeaqcbq:
„Saqb§ etme, ваг ьгьпа, goluna,
Ах§ь! 01 endi qatbn patcax Bolur!"
VI
Qart ьгьпа, qart qatbnna qajtdb.
Ne? Апь allbnda patcax qalala,
01 qalalada qart qatbnbn kerdy,
Stolqa patcax qatbn boIub olturad.
Ana Bajla, Bijle gumu§ etelle,
Ana Sbjlb caqbrla qujadbla;
Keede Bi§gen prjanikleni a§ajdb;
Tegereginde saqlaulla keedyle,
1тва§1агьпа Baltacbqla taqblbB.
А1апь alaj kergenlej, qart qorqdu;
Qatbnnb ajaqlarbna taBbnbB,
Ajtdb: „Salam Bolsun, oqursuz patcax!
Seni gancbqbn endi raxat Boldumu?"
Qatbnb апь taea qaramadb,
Kez allbndan qoratbrqa Bujurdu.
Bajla, Bijle kelleri ela caedbla,
Qartnb Bojnuna вепв Cbqardbla,
E§ik ysynde saqlaulla caBdbla,
Baltala в1а dukgullarqa az qaldbla;
Xalq da garlb qartcbqqa век kyldy:
„Tbjbn§lbnb taBdbn da, sen qart, anbSbz !
,,Ki$ini areasbna mine turma'Degen sez sen telige ojumdu !“
Bir talaj bjbq aradan ketgenlej,
Qart qatbn artbqda век telilendi:
Qumu§cularbn erin caqbrta gieerdi;
Qartnb taBbB, allbna keltirdile.
Sora qatbn хьпы-aq ajtdb qartxa:
„Bar mbCbmaj, caeaqcbqqa salam ajt:
Men qatbn patcax Bolurqa syjmejme,
Tenizlege patcaxlbq eterge syjeme,
Kesim okean-tenizde ga§arca,
Menne altbn caBaqcbq gumu§ eterca,
Kesi da meni qulluquma gyryrca".
O q a j derge qartcbq Birda Bazmadb,
Cyjresine sez ajtbrqa Bolinadb.
TartbB Bardb kek tenizni Bojnuna,
Tenizni ysy век er§i qaraldb:
AcuvlanbB агь Beri cajqaldb,
Tolqunlarb tamam ullu keBdyle.
Gaeaqcbqnb qart caqbrbB Ba^ladb.
Ana caBaqcbq cbqdb, sora sordu:
„Ajtcb, qartcbq, ne kerekdi senne?"
Qartcbq, ijiliB, ana диав Berdi:
„Qazbqsbn sen m eni, дапып, caBaqcbq!
Ne etejim nalat Bolqan qatbnna?
Endi ol patcaxlbqnb garatmajdb,
Tenizge da ie Bolurqa izlejdi:
Okean-tenizde erkin ga§arca,
Seni kesine qulluqcu eterca
Emda sen gumu§una gyryrca".
Caeaqcbq ana Birda guq ajtmadb,
QaB-gan,bz qujruqu Bia suvnu cajqadb,
MbCbmaj teren tenizge ta§ajdb.
Кев saqladb ol tenizni Bojnunda,
£и ав taemaj, qart qatbnna qajtdb.
Qarasa: allbnda Bbjaqb ger-yjcyk;
Bosaqada qart qatbnb olturue,
Allbnda da ualqan tegenesi.
Boruvla
1. X ar ?ol sajbn qatbn altbn caeaqcbqdan nenl izlej edi.
2. Qarava?, Bijce em artbnda qatbn patcax Bolqanbnda qatbn
kesin qalaj ^yrytdy?
Qartxa emda tegereginde adam laqa qatbn qalaj qaraj edi?
3. Caeaqcbq qatbnnb em artda tilegin nek tolturmadb?
4. Bu proizwedeniege tavrux deB nek ajtaebz?
Eterge
1. Tavruxnu keseklerine ва?1а Qara?dbrbqbz.
2 . Xar gol sajbn teniz qalaj tyrlene вага edi?
Tavruxdan а 1ьпдап bu kesekleni tbjbnslbsbca (kyclyden-kycly
■Ola Barqanbna kere) Bir-Biri bzlarbndan salbqbz:
1)
2)
3)
4)
5)
ten,izni y s y eek er$i qaraldb;
kek ten,izni y sy teren qaraldb;
ten,iz eir kesek cajqala edi;
kek ten,iz eiraz qaralqan edi\
eirda tbnclbqbbz edi kek teniz.
Tavruxnu keseklerine ва?1а xalda planbn salqandan sora, апь
m iq an asb n kesigizni sezlerigiz в1а xapar xalda gazbqbz.
Pop в1а âlcbSb Baldanb tavruxu
i
Bir elde Bir pop ga§aqandb—
Апь mbjbSb quruqandb,
Bir folda pop Bardb Bazarqa,
Anda агь-вегПе albrqa.
Qajrb Barqanbn da Bilmej,
Апь allbna Baida tyeedi.
Ajtdb popxa: „Bblaj ertde nek qoexansa?
63
Saqb§hnbB ne izlejse?“
Pop ana д и ав ха: „Kerekdi menne Bir i§ c i—
Atcb, aqa§cb, а§сь.
Bek eaqalb eolmaqan
Qajda taBajbm alia] Bir да1сь?“
Baida ajtdb: „Men senne tyz i§lerme,
Qarbvumu ajamaj kyre§irme—
Qalbtn ycyn manblajbna дь1ьпа ус qaqarma,
A§arqa va sen da menne xalpama eerirse".
Pop Biraz saqb§landb,
Manblajbn da qa§bdb.
Qaqbv qaqbvdan ea§xadb,
Alaj’a ol „allax ajtxan во1иг“ deB b§andb.
Pop ajtdb Baldaqa: „Xajbr Bolsun,
E§da ekieizge da ters eolmaz,
Qa$a meni areazbmda,
Kesini gigitligini, tiriligini kergyzV
II
Qaâjdb Baida popnu yjynde,
Quqlajdb kesi salamda,
Tertevlen caqlb a§ajdb,
(êtevlen caqlb i§lejdi:
Tan atxbncb ol i§lerin Ba§lajdb,
Atnb gegedi, saBannb syredi,
Pecni gblbtadb, xar neni xazbrlajdb,
GakgbCbq Bi§iriB, апь mulxarlajdb.
Popnu qatbnb Baldanb maxdajdb,
Popnu qbZb Baldanb ysynden saqb§lanadb,
Popnu ga^cbqb akgacbq dee erkeletedi;
Baida Basda Bi§iredi,
SaBijge digizalbq etedi;
Baldanb дав-дапьг pop syjmejdi,
Qanbzda ol апь erkeletmejdi,
(ênil-genil вогси esine ty§edi,
Zaman kete, Bolgal da geti§edi.
Pop a§amajdb, icmejdi,
Kece gatsa, kezyne guqu kirmejdi,
Апь manblajb alqbndan oquna cbqbrdajdb.
Sora ol qatbnbna ajtdb:
„Bblaj-Bblaj Bolqanrna,
Endi ne xbjsaB etejik?"
Ть§ьгьупи aqblb eslidi,
Ne tuqum xbjlaqa da usdadb.
Popnu qatbnb ajtdb:
„Тавхапта men B ir amal,
Bu qbjbnlbqnb atarca ysyeyzden:
01 etalmazca sen ana Bir i§ вег,
Toltur deB sen ада kycly Bujur;
Alaj в1а sen manblajbnb
Ullu azaedan qutxarbrsa,
Baldanb xaqsbzlaj yjyne a§brbrsa“.
Popnu gyregi garbqbraq Boldu,
Baldaqa ol tavkel qaradb.
Sora pop Baldaqa qbCbrdb:
„Qalcbm, Baida, B b la j kelci qatbma,
Es ijiB tbUbla meni ajtxan zatbma:
Men е1ув kirginci qaBbrbma, keryme,
$ajtanla Borcludula menne gasaq Berirge;
Xajbr kerek tyldy Bizge andan ва§ха,
Alanb Berlikleri B a r d b ketgen yc £blqa.
AtlanbrSa alaqa, а?ав BO§aqanlaj,
Qbjarsa aladan gasaq bo Iub fu q qojm aj".
Ill
Pop в1а во§ипа davla§maj Baida,
Вагьв olturdu teniz gaqasbnda;
Qb^bmnb anda ol вигив ва§1ас1ь,
Апь Bir ucun tenizge ta§ladb.
Sora tenizden qart §ajtan cbqdb.
— Nek keldin? -deB Baldaqa sordu.
— Ma дьдьт в1а Cdjqarbqma tenizni,
Siz nalatlanb, qbrqbncb Barbqbznb.
Bblajda qart §ajtan ullu mbdax Boldu;
Baldaqa ajlanbB Bblaj ajtbB sordu:
— Ajtcb, ne xata etdik Biz sizge,
Nek saldbn b u qbjbnlbqnb Bizge?
— Ne ycynmy? Siz gasaqbqbznb Bermejsiz,
Berilgen zamannb siz Birda Bilmejsiz,
Kergyzyrme men sizge ojunlanb,
Siz itlege salbrma qajqblanb!
— Ij, Baldacbq, cajqama tenizni,
Az etme Bizni kelyeyzny, gyregiBizni,
Tolusu в1а taearsa Berlik вогсивигпи.
SaBbrcbq b o I, ijeijm ulanbmdan tuvqannb.
„Апь va aldarma" dee keldi Baldanb aqblbna,
CartlaB cbqdb §ajtan Balacbq allbna,
Maqbrdb ol, ac ki§dikcikca:
— Salam Bolsun, Balda-nibZbqlbCbq,
Ne gasaq kerekdi senne Bizden,
EîtmegenBiz gasaqdan xapar emyryByzde,
Kelmegen edi bu tuqum qbjbnlbq Bizge;
Da alaj eolsada sez Begitejik,
Ekieizni da razblbqbBbz в1а,
Tenizni tegeregine kim alqa савьв kelse da,
£asaqnb ol albrqa,
Biz ajlanbB kelirge, meôknu da xazbrlarla.
Baida kyldy, xilikge ete:
— Sen ne aqbl etese?
Qajdan eri§gin sen meni в1а,
Ma meni kesim Baida в1а?
Necik ijgendile Bbllaj bjmansbznb!
Saqlacb meni kici qarna§bmb.
Bu sezle в1а Baida cegetge Bardb,
Eki qojannb tutuB'me§okga atdb.
Ьгьпа ajlanbB, tenizge keldi;
Teniz gaqasbnda §ajtancbqnb kerdy.
Baida Bir qojancbqnb qulaqbndan tutdu:
— Sen, §ajtancbq, alqbn ga§sa,
Meni в1а eri§irge qarbvsuzuraqsa,
A§brmajbq во§ипа гатапьвьгпь,
AlqbBurun ozcu sen meni qarna§bmb.
Bir, eki, y c ! qojancbqnb syr da get.
$ajtancbq в1а qojancbq caBb§dbla:
$ajtancbq в?га edi teniz BOjnu в1а
Qojancbq da cegetge yjy taea.
Tenizni tegeregine ajlanbB,
Tilin сьцагьв, xamxotun keltyrye,
Keldi §ajtancbq, gan soluv ete,
Bolqanb giBgil, ysynden terin syrte,
„Baldanb xorladbm“ dee aqbl ete.
Qarasa: Baida va qarna§cbqbn Sblaj,
Ajta: BQarna§cbqbm, gancbqbm,
Arbqansa, garlbCbqbm,
Solucu guvuqcuqum “.
Munu Bblaj kergenlej
§ajtancbq es ta§ladb,
Q ujruqcuqun qbsdbrbB, mbdaxlanbB qaradb.
Kycden-Butdan es эдьв,
Bblaj ajtbB Ba§ladb:
,,$iz saBbrcbq etigiz, men gasaqqa B a r a jb n T
Akgasbna вагьв, ajtdb:
Gitge Baida meni uzaq o zd u !
Q art §ajtan век ullu saqb§landb,
Baida va dunjanb daurdan aldbrdb,
Teniz savdgn qaraldb,
CajqalbB, tert дапьпа cacbldb.
$ajtancbq Cbqdb, ajtdb:
— Boldu, mbzbqlbCbq,
Qasaqnb tolusu в1а ijersiz,
A laj’a tbnbla: keremise bu tajaqnb?
Tajaqnb kim uzaqqa atalsa,
Qasaqnb da ol eltsin.
Ne? Bilegimi Cbqarbrma deB qorqambsa?
Nege qarajsa?
— Ma ol t u B a n c b q la q a qarajma:
ф в еп гт е men taja qn b alajqa,
Sizni Ba?bqbznb qojajbm xaxajqa.
$ajtancbqnb gyregin qorquv aldb,
Савьв, ol akgasbna Bardb;
Baldanb xorlaqan харагьп ajtdb.
Baida va tenizni xaxajdan aldbradb,
§ajtanlanb $ьдьт в1а qorqutdu,
Sora §ajtancbq ganbdan сьцьв ajtdb:
— Dunjanb daurdan nege aldbrasa,
Izlej esen, gasaqbnb tolusu в1а allbqsa...
Baida ajtdb:
— Oqaj, endi ajtbr kezyv menikidi:
Men ajtxannb sen etsen,
Qasaq tolusu в1а senikidi;
Etalmasan, kelyn qalmaz,
Qasaq savlaj menikidi.
Тьпь1а endi sezyme,
AralbB qa.rama kezyme:
Keremise, alajda otlaj turqan Bajtalnb?
Keltyr da elt sen апь Bir qbCbrbm дагьтпь.
XariB §ajtancbq
Bajtalnb tyBynden kirdi,
bnbcxadb,
Kyre§di,
Bajtalnb кеНугув, eki atlam atladb,
Ycyncysynde gbqblbB, ajaqlarbn uzatdb.
Baida ana ajtdb:
— Telise sen, §ajtancbq,
Qarbvunu tanbmajnibsa, cocxacbq?
Sen qollarbn в1а da eltalmadbn.
igi qara, men But aramda eltejim.
Baida Bajtalqa mindi,
Sav qbcbrbmnb caedbrdb,
Аэыь век Barqandan $olnu Buqudan tolturdu.
M unu Bblaj kergenlej,
$ajtancbq esin ta§ladb;
Akgasbna §uvuldaB kelgenlej,
Pelax харагпь Ba^ladb.
Qarbv qalmaj eterge—
$ajtanla $asaq gbjdbla,
Baldanb kelyne geterge—
Хагпапь me§okga qujdula,
Апь Baldaqa keltyrtye ijdile.
IV
Baida keldi хыьШав,
Апь qaraB kergenlej,
Pop Ba§ladb qaltbrae.
Pop qacbB qatbnbnb artbnda Buqdu,
Q orqqandan gyregi qaBbndan cbqdb.
Baida апь Bblajda iz le B taedb,
Qasaqnb вепв, xaqbn davlae Ba§ladb.
Qazbq pop manblajbn tutdu,
Baida manblajbna Bir qaqqanlaj,
Sekirie potolokga ва§ьп qaqdb,
Ekinci kere qaqqanlaj—
Popno tili tutuldu,
Усупсу kere qaqqanbnda,
Popnu mbjbSb qurudu.
Baida va ajta edi:
„Ucuz taexanbna mbllbgbnb atmaqa edin“.
Soruvla
1. Bu tavruxnu awtoru kimni ?anbndadb— popnu fanbndambdb,
oqese Baldanb ganbndambdb?
2. Popnu qatbnb popxa qalaj eolusdu?
3. Baldanb qalaj lslegenlni ysynden tavruxda necik ajtblqandb?
4. §ajtanla в1а kyresgen zamanda, Baida kesin qalaj kergyzdy?
Апь qallaj adam Bolqanbn kereeiz?
5. Bu tavruxda kerti eoturqa eolm aqan, fantastika eolqan
nedi?
Kertl ?a?avda во 1а turqan zat во 1ив‘а ne Bardb?
Eterge
Bu tavruxnu maqanasbn
ajtbqbz.
keslgizni
sezlerlgiz
в1а
д ага^ы ьв
I. A. Krblow
(1768— 1844 5 .)
Kyzgy в1а majmul
(Basnja)
Bir golda Majmul suratbn kyzgyde кегув,
Ajyny qaBbrqasbndan aqbrbn tyrtgendi.
„Агь Bir qara, guvuqum,— degendi,—
Ol xamxot nege u§ajdb? §
Апь ol qbmbldavu da, sekirivy da qalajdb !
Ana quru Bir kesekcik u§asam edi,
Men acuvdan eki дагь1ьг edim.
Kertisin ajtsam’a,
Meni tenlerimde allaj ee§-altb qbjsbq ’ Bardb:
Men а1апь Barmaqlarbm в1а da sanarqa Bolluqma“,
„Tenlerini sanaB qbjnalqandan ese,
Kesine qarasan, igi Bolurmu edi“— dee
Ajycyk da ana диав etdi;
Alaj Bolqanb ycyn ajycykny sezy
Bo§unaqa sbraf bo Iub ketdi.
Soruvla
1. Basnjada seie?genle kimledile?
2. M ajm ulnu orununa kimni anblarqa kerekdi?
70
%
3. Kyzgyde kergen suratbn majmul qalaj ajtbB suratlandbradb?
4. Kertisi, ol kyzgyde klmni kergendi?
5. Ajycykny ajtxan sezynden maqana nedi?
6. Sizni sk o lu q u zn u ’ neda o trjadbqbznb ?a?avunda ajy n y ajtхапьп nart sez xalda ne kezyvlede gyrytyrge Bolluqdu?
7. Bu easnjaqa garavlu Bir nart sez taBbqbz.
Eterge
Basnjanb maqanasbn kesigiziti sezlerigiz в1а ajtbqbz.
Pil в1а maske
(Basnja)
Bir golda Bir ullu pilni
Ajiarfdbrqandbla oramlaqa,
SeTrsindirirge elni—
Kergyzyrge adamlaqa.
Oramda вага turqanlaj,
Bir fanbndan Bir maskecik cbqqandb,
Pilni qarae kergenlej,
Kesin ana atxandb:
Угув, хыьШав, silkiniB,
Pil в1а $aqala$brqa tirilia.
,,Xon§um, toxda, endi ajb B alasa,
(ârajmbdb senne pil в1а eri$irge?
Ne i§ Bardb Bblajda хыьМав kyre§irge?
Keremise, seni qulaqbna almajdb,
Seni ycyn dee ol $olundan qalmajdb“.
Bu sezleni xon§u didiv ajtxanbnda,
,,Ej, ej!“— dedi maske ana диавха—
01 tylmydy meni tavkel etdirgen,
Kim Bolsada telidi, kesin kesdirgen;
Uru§majbn, tyjy?mejin во^ипа
Ullu gigit atatbrqa atbm a!
Ajtbrla dee meni kergen вагь itle:
Pilge yrgen, qalaj $igitdi b u maske!“
71
Soruvla
1 - Maskecik att>n ne xbjsaela в1а „ullu tulparqa" ajtdbrbrqa
umut etgendi?
2. Maskege ne tuqum adam lanb u?atbrqa Bolluqdu?
Eterge
Basnjanb azear etigiz.
(Basnjanb ajtxan za m a n d a , Birevlen aw tornu, Birevlen da rnaskenl ycyncy da d id iv n u sezlerin ajtbrqa Bolluqdu).
Elci в1а âlcbSb
(Basnja)
Inir ala cegetni icin
Qart elli galcbSb в1а
Ajamaj qarbvun, kycyn
yjyne qajtbB вага—
yslerine Bir mazallb ajy cbqqandb,
Birda Xater salmajbn,
Qartnb tyByne Basxandb.
Arb-Beri silkindirie,
Auzun асьв kenine—
Ba§laqandb uadbx etiB,
Silegejlerin caca ysyne.
Tamam tanbB Biterin
©zge qarbvu qalmaj—
QalcbSbndan tiledi,
Bilgen arivun ajamaj:
„Stepancbq, gancbqbm,
Qutxar meni tyeynden,
Sav qaldbrsan дапьть—
Keryrme Bala ke zynd en!1*
Stepan kycyne Bazqan Bir onlu ?a§ edi,
Balta в1а sermegenlej, ajyny ва§ьп tas etdi.
Апь в1а da toxdamaj, urdu qarnbna senekni,
Qarlb ajyny qbCbrbqb qaltbratdb cegetni.
Ajy gan soluv ete, Baurundan qaelandb,
Qart pelaxdan qutulqanlaj, galcbSbna camlandb.
72
Munu Bblaj kergeninde.
Seirsindi Stepan:
„Men tylmedim, kyre?e ketiB
Seni ajyden qutxarqan?"
„SeirsiniB Birda
q aram a k e zy m e ,
Тьпьксь talaj tatlb sezy m e ,
Adam etmezse, qajda атаппь telisin,
Sbraf etdin gazbq ajyny terisin!“
Soruvla
1. Ellige (xozjajnne) ne xata eolqan edi?
2. Апь ol xatadan kim emda qalaj qutxardb?
3. Elll qorquvda eolqanbnda, ol galcbsbna qalaj sele?di? Qorquv ozqanbnda va qalaj sele?di?
4. Stepan xozjajnbn qutxarqanbnda, ol ада ne igilik etdi? Апь
alaj etgenini sbltavu nedi?
Iterge
Basnjanb агваг etigiz.
А. P. Cexow
(1860— 1904)
Anton Pawlowic Cexow Taganrogda i860 gblda tuvqandb. Апь atasb uaq tykenci Bolqandb.
„SaBijligimde meni saBij kynym Bolm aqandb"— dee Cexow
kesi alaj ajta edi. Atasbnb qolunda апь ga§avu qbjbn Bolqandb,
ol кев golda atasbnb tykeninde satbv-albv etis turqandb.
Gimnazijada oquqan kezyvynde o quna cazarqa usdalbqb, talantb Belgili boIub Ba§laqandb. Uniwersitetde oquqan
zamanbnda va kesi gazqan xaparlarbna alqan axcasb в1а
kesin kecindirie turqandb. Cexow kesini xaparlarbnda кев
tuqum adamnb, klasslanb, qaumlanb kergyzedi: ulxu albvcu, сьп1апь syjyvcy qulluqculanb, elli garlblanb, kulaklanb, pome§cikleni kergyzedi. Cexownu saBijleni ysynden gazqan, saeijlege
garavlu xaparlarb da Bardb.
,,Wanka“ degen xaparda garlb elli yjdegini icinden cbqqan sir fa§cbq, kecinmek taBmaj, saeijlej oquna ва§ьп kecindirirge §axarqa вагьв, anda curuqcuda qalaj qbjbnlbqda ga§aqanb kerynedi.
Cexow kesini xaparlarbnda qaranblbq, artbqlbq, faxillik
в1а kyre§edi.
Cexow 1904 gblda tueerkuljozdan elgendi.
Bblajda „Wanka“ в1а „Aqmanblaj" degen xaparlarbn
keltireeiz.
74
Wanka
Wanka Zukow , toquz дь1 Bolqan ga§cbq, Aljoxin degen
curuqcuqa yretilinirge -Berilgenli yc aj во1а edi. 01 prazdnik Bolurnu kecesinde guqlarqa gatmaqan edi. Xozjajnla da
masterle da ketgenlej, xozjajnnb §kafbndan шегекев §ь§аCbqnb, tot Bolqan perosu в1а гискапь aldb, виг§и Bolqan
qaqbtnb da а11ьца salbB, дагьв Ba§ladb. Birinci xarifni sbzqbncb, ol, qorqaraq boIub, e§ik, tereze taea qaradb, ве1увве1ув axsbndb. Q aq b t §indikni ysynde edi, W anka kesi va,
tOBuqlanbB, §indikni allbnda syelgen edi.
„Baqalb akgacbqbtn, Konstantin M akaric!"— dee дагьв.
Ba§ladb.— £azama senne bu pismonu. Bu prazdnik в1а Birge
senne savluq, salam ajtama, senne ne ax§blbqnb da tilejme.
Meni ne anam, ne atam goqdu, дав-дапьг meni etim-genim
boIub sen qalqansa.“
W anka kezlerin qaranb terezege qaratdb, terezede
апь cbraqbnb kelekgesi keryne edi; W anka Ziwarowlarb
degen Bajlada kece saqlaul boIub turqan kesini akgasbn,
Konstantin Makarbcni, kezyne kergyzdy, esine ty§yrdy. 01
gitge, arbq, alaj aolsada qbmbldauq, tbnclbqsbz, altmb§ ве$
дь1 caqlb Bolqan, quruda kyle turqan Beti в1а, esirgen kezleri в1а Bir qartcbq edi. 01 kyndyz xant yjde guqlajdb neda
kuxarkala в1а u§aq etedi, kece va Bir ullu tonna da сьгта1ьв,
агвагпь tegeregine ajlanadb, toxdavsuz xarslarbn qaqadb. Апь
bzbndan BOjunlarbn uzatbB, qart ka§tanka в1а sambr W jun atlajdbla, bu at W junna, qara tygy в1а, aqaznbqbca uzun Beli
Bolqanb ycyn atalqandb. Bu W ju n degen itcik век ile§cikdi,
kesinikilege da Ba§xalaqa da Birca gumu§aq qarajdb, alaj Bol
qanb ycyn аца ki§i b§anmajdb. Апьса sir zat zamanbnda
getiB, ga§brtbn qaea Bilmez neda mbzbqlbnb tauqun urlarqa
eskermez. Апь art ajaqlarbn talaj golda qbrqqan edile, Bir-eki
golda Bojunundan asxan edile, xar bjbq sajbn ojsuratxbncb
qbrqbvun веге edile, alaj Bolsada ol elyrge unamaj edi.
Busaqatda, Birda i§eksiz, akga qaBaq e§ikleni qatbnda
syelie, yj qulluqcula в1а u§aqnb веге Bolur. Апь xarslarb
Belieavuna taqblbBdbla. Ol, qollarbn silkindiriB, suvuqdan
gbjbrbla, qartajqanca kyle tura Bolur.
75
„Tytyncykny
ijisgerge qalajsbz?“ deB ol partaeagbn
qatbnlaqa tutadb.
Qatbnla, апь ijisgeB, cycgyredile. Akga bu zatxa mardasbz quanbB qbCbradb:
„Qbzdbrbqbz, Buzladb!"
Tytynny ijisgerge itlege da Beredile. Ka^tanka cyckyredi, xamxotun tegerek ajlandbrbB, mbdaxlanbB, Bir дапьпа
âllajdb. W jun degen sambrcbq nambs eigenden cyckyrse da,
qujruqun Bulqajdb. Kyn, kece arivdu, alamatdb. Xava qbmbldamajdb, mijala kieikdi, garbqdb. Kece qaranbdb, alaj Bolsada
sav el yjlerini aqarqan ва§1агь в1а, oâqlanmdan cbqqan
uzun tytynleri в1а, terekle, qbravdan kymy§ca ^bltbraqan
kyrtle kerynedile. Kek savlajbna ^bltbrauq gulduzladan tolqandb, qoj 90I da, prazdnikge dee qar в1а ? uvub syrtgenca,
век ?arbq kerynedi.
Wanka axsbndb, peronu merekeege игив, fazbB ва§Ы ь:
„Tynene meni Buqumu qaqdbla. Xozjajn, meni сасьтdan tutuB, e§ikge syjreB cbqardb. M en alanb sasijciklerin
ee§ikde teeretgenimde, eslemej guqlae qalqan edim, апь
ycyn meni qai§ в1а qbzdbrdbla. Ketgen bjbqda analarb qatxan caeaqlanb arbtbrqa menne Bergen edi. M en alanb qujruqlarbndan arbtbB
в а § Ы ь т . Ana
acuvlanbB,
analarb
caeaqnb а 1ьв, апь xamxotu в 1а meni auzuma-auzuma tyrtdy.
Masterle meni xilikge etie kyledile, tykenne araqb keltirirge
ijedile, xozjajndan agurcala urlatadbla, xozjajn’a qoluna ne
ty§se, апь в1а meni uatadb, a$arqa va cbrtda qaearbq Qoqdu.
Ertdenela quru etmek Beredile,
kynortaqa quru Basda,
inirge Bbjaqbnlaj quru etmek Beredile. Cajnb, §ограпь va
xozjajnla kesleri uradbla. Kece meni sensada gatdbradbla,
sora alanb saeijleri fblasa, men cbrtda guqlamajma, Be§ikni
teerete turama. Baqalb akgacbq b m ! M eni allax в1а gazbqsbn,
meni mbndan yjyeyzge, elge qorat... Meni Bir kecinmegim,
amalbm qalmaqandb... Seni ajaqcbqlarbna ва§ urama, meni
mbndan qorat, alaj Bolmasa, ellykme*.
W anka ernin qbjsbq etdi, qara ûm d u ru q u в1а kezlerin
da syrte $bladb.
Sora alajdan агь дагьв ea§ladb:
76
„Men seni tytynyny da uata tururma, kelyne getmesem, e§ekni otunundan aman uatbrsa. Anda menne orun taBblmaz deB um ut ete ese.n, prikazcikge curuq syrtyvcy Bolurqa
tilerme neda Fedkanb orununa syryvcy Bolurma. B iq a lb
ak g a cb q b m ! Bir kecinmegim goqdu, elymden sora ezge
qarbv qalmajdb. Qajavlaj elge qacarqa um ut etgen edim,
alaj Bolqanb ycyn curuqlarbm goqdu, galan ajaqma, suvuqdan qorqama. Ullu Bolsam, seni nu zatbn ycyn asbrarma,
ki§ige artbqlbq etdirmem.
Moskwa— ullu §axardb. Yjle BarbSbda gospodinleni yjleridile, atla da keedyle, qojla va goqdu, itle da qajbr tyldyle.
Bir golda va men tykenni terezesinde qarmaqla satblqan kerdym, ne caeaqqa da garavlu, alanb icinde Bir qarmaq pud
tartxan caeaqiib da tbjar edi. Allaj tykenle da kerdym, alada
tyrly-tyrly, earinnikica da, §kokla satbladbla, e§da alanb Biri
gyz somdan az Bolmaz. Et satblqan tykenlede va— gaz-tauqla,
gumarbqla, qojanla; alanb qajda eltyrgenlerin'a ajtmajdbla.
Baqalb akgacbqbm, seni xozjajnlarbnda jolka Bolsa,
menne altbn Bojalqan qoz al da апь ga$il kyBvrcekde asbra.
Xozjajnnb qbzb O lgadan tile, W ankaqa— deB ajt“.
Wanka, qaltbraB axsbndb, kezlerin terezege cbraq ijdi.
Gospodala jolka eterik Bolsala, xar quruda cegetge qartatasb
W ankanb da а1ьв Barbvcusu esine ty§dy. 01 garbq zaman
edi. Akga xbrbldaj edi, suvuq da xbrbldaj edi, alaqa qarae,
W anka da xbrbldaj edi... Boluvcan edi: jolkanb (пьгь Balasnb)
kesginci akga yllesin tartar edi, tytynny кев ijisger edi,
suvuqsuraqan W ankanb xilikge etiB kylyvcen edi... Qbrav
Basxan ga§ jolkala qbmbldamaj, syeliB, qajsb alqa ellygyn
saqlajdbla. Ki§i eslemej turqanlaj, qar kyitleni ici в1а,
sadaqca, qojancbq ucub keledi. Akga qbCbrmaj qojmaj edi.
— Tut, tut, tut!.. Aj gjaur qujruqsuz §ajtan!
Kesilgen jolkanb akga xozjajnlanb yjlerine keltire edi;
sora anda апь gara§dbrbB Ba§laj edile... BarbSbndan ese
Ignatnb qbZb Olga век kyre§e edi. Wankanb anasb Pelageja
sav boIub gospodalada qulluqcu Bolqan zamanda, Ignatnb
qbzb Olga Wankanb век sbjlavcan edi, ne eterge i§ taemaqandan Wankanb oqurqa, gazarqa, gyzge deri sanarqa, ol
oqaj esen teeserge da yretgen edi. Pelageja elgeninde va,
77
Wankanb xant yjde akgaqa a§brqan edile, kuxnjadan
M oskw aqa curuqcu .Aljaxinne yretirge gieergen edile.
„Baqalb akgacbqbm, kelmej qalm a“— сев W anka дацьdan дагьв Ba§ladb,— tilejme senden, meni mbndan qorat.
Qarlb eksyzny gazbqsbn, aiaj iyl ese, meni qara tyjyvymy
eeredile, a§arqa da madarsbz termileme, erigiB da дапып
■eksyz
? а?ьп keryrge
kelgendi.
Bu suratxa
78
Makowskij degen
xudoznikni suratbdb.
kere xapar ?ara?dbrbqbz.
cbqadb, toxdamazdan ?blajma. Кев eolmaj xozjajn curuq
кев в1а ва§ьша urqanbnda, ^bqblbB qalbB, kycden-Butdan es
?bjqanma. Meni £a§avum Bitgendi, itni $a§avundan ese aman
Bolqandb... Aljonaqa qbnbr Egorkaqa da menden salam ajt,
qoBuzumu va ki§ige da вегше. Qalama seni ulanbndan tuvqan Iwan Zukow. Baqalb akgacbqbm, kelmej qalma."
Wanka pismonu tert вук1ев, al kynynde Bir kapekge
alqan konwertine saldb. Bir kesek saqb§ etgenden sora,
peronu merekeege игив, adres £azdb: „Elge, akgaqa".
Sora gelkesin da qa§bB, Bir kesek saqb§ da etie qo§du:
„Макагпь £а$ь Konstantinne."
Pism onu âzarbna zaran Bolmaqanlarbna quanbB, toncu q un da qaBlamaqanlaj, Berkcygyn kijie, $alan keleklej,
савьв oram qa Cbqdb.
Al kynynde et tykende satbvcula Wankaqa ajtxan edile:
pismolanb pocta ja§cikge atadbla, ja§cikden а1ьв, pismolanb
yc at gegilgen po§tlada, zbnbrdauq qonuravcuqlarb в1а tert
<;апьпа eltedile.
Wanka, Birinci tyB egen pocta ja§cikge савьв getiB,
eaqalb p ism on u апь te§iginden atdb...
Tatlb muratla в1а Belenie, ol Bir saqat ozqandan sora
qatb guqladb... Tysynde pecleri keryndy. Pecni Ba§bnda
akga ajaqlarbn salbndbrbB olturadb, pismonu da kuxarkalaqa
oqujdu. Pecni qatbnda W jun degen itcik da агь-веп вага,
qujruqun Bulqajdb...
Soruvla
1. W anka elde qalaj ?a?aj edi? £иав eter ycyn xaparda
kerekli gerlerin taBbqbz.
2. Curtiqcuda W ankanb qalaj gasavu Bolqanbn tanbtxan gerlen) plsmoda taBbqbz. 3. Bu tuqum gasavda W anka i?ge yrenellikml edi?
4. W anka isn i s y jg e n , xar n e n i B llirg e s y jg e n ig i ?a$cbq b o Iq anbn xaparda Begitgen gerlerin taebB gazbqbz.
5. W anka oqurqa, gazarqa qalaj угепцеп edi? „Olga ne
eterge i? taemaqandan Wankanb fazaroja, oqurqa yretgen edi “—
degenden m aqana nedi?
6 . W ankanb akgasbnb ga?avu qalaj edi, ol ne qulluq ete edi,
klmlede tura edi?
7. W ankanb pismosu akgasbnb qoluna ty?erikmi edi?
79
Aqmanblaj
(Xapar)
Ac вегу uvqa ajlanbr murat в1а qoeuB teeredi. Апь
вегу ва1а1агь, ycysy da, Bir довви boIub, qatb guqlaqan
edile emda Bir-Birlerin gblbta edile. 01 alanb galaqan da
etie gajbldb.
Qazqb mart aj Bolqan edi, alaj Bolsada dekaBrdaca,
terekle kece suvuqdan cbqbrdaj edile; ne azda tilini cbqarqanlaj, апь cimdiB Ba§laj edi. Beryny savluqu qarbvsuz, kesi
da tavkelsiz edi; ne kesek tau§dan da ol век elgene edi
emda ol ketgen zamanda апь ва1а1агьпа ki§i xata etmege
edi deB quruda апь saqb§bn etivcen edi. Adamlanb emda
atlanb etgen ьг1агьпь ijisi, tykgycle, qalanbB turqan otunla
апь qorquta edile; terekleni artlarbnda qaranbda adamla syeНв turqanca emda qajda ese da cegetni qbjbrbnda itle uluqanca kezyne alaj keryne edi.
01 endi да? tyl edi, апь ijis anblavu duBBuq Bolqan edi,
ol seB€Bden кев kezyvde tylky ьгпь ol it bzqa uâta edi,
Bir-Birde va вигипипи aldaqanb в1а goldan aga§bvcan edi; bu
tuqum zat апь ga§ zamanbnda Birda Bolmavcan edi. Savluq u n u qarbvsuz Bolqanbnb seeeBinden, alqbnca, ol endi
Buzovlaqa neda aeadan qocxarlaqa gajblmaj edi, tajlb Bajtal1апь va qatlarbndan uzaqtbn да11ав ozuvcan edi, kesi da quru
тьПьк в1а kecine edi; alaj’a Bir-Birde, век az kezyvlede, gaz
boIub qojancbqnb ва1а1агьп sbjbrsa neda mbzbqlblanb qozula
gbjblqan Bavlarbna bcxbnsa,— bu kezyvlede дадь et da qaBbvcan edi.
Апь ujasbndan tert qbCbrbm caqlb Birde ceget saqlaulnu yjcygy ваг edi. Bblajda getmi§ дь1 Bolqan Ignat
deB Bir storoz ga§aj edi, xar zamanda bu getel etgenlej, kesikesi в1а sele^genlej ga?avcan edi. Kece Bolsa, ol guqlaj edi,
kyndyz’a qolunda da Bir SbBbzqblb §kogu в1а cegetde ajlana,
qojanlaqa sbzqbra ajlanbvcan edi. E§da ol alqbn zamanlada
mexanik boIub i§legen во1иг edi, ne ycyn desen, xar toxdarqa Ba^laqanb sajbn: „Toxda ma§ina!“ deB neda allbna
teererik Bolsa: „Tolu teBrev!" dee qbcbrbvcan edi. Апь Bir-
80
gesine tuqum u Belgili Bolmaqan Arapka dee Bir ullu qara
iti Boluvcan edi. Arapka alqa век савьв ketse, Ignat ana:
„Artxa teerev"— deB оьсыьусап edi. Bir-Birde ol £ьг1аг edi,
sora апь в1а Birge век. tentiree fenil-genil ?bqblbvcan edi
( b u zat Qelden Boladb deB вегу va alaj aqbl ete edi). £ьqtlsa: „Relsaladan cbqdb!“— dee qbcbrbvcan edi.
Qaj da qacda da Ignatnb yjyny qatbnda Bir qocxar в1а
eki qoj kytylyvcyleri вегупу esinde edi; кев Bolmaj, ol Bavnu
qatb в1а ozqan zamanda, andan qozucuqlanb maqbrqan tau§1агь qulaqbna kelgenca Bolqan edi. Endi ol Bavnu qatbna
guvuqla§a teBregeninde, mart Bolqandb, endi zamannb kelgenine kere, Bavda qozucuqla Bolmaj amalb $oqdu deB апь
kelyne keldi. Aclbq апь век qbsxan edi; qozucuqnu ol qalaj
ûtlanbB a§arbqbnb saqb§bn ete edi, b u saqb^ladan апь ti§leri
otca caqa edile, kezleri da qaranbda giltinleca gbltbraj edile.
Ignatnb yjyny, qa§Baqbnb, Bavunu, qujusunu tegeregin
m ijik kyrtle Basxan edile. $bqbrtsbz edi. Arapka da qa§Baqnb
tyeynde û q la q a n Bolur edi.
Kyrtny ysy в1а ег1ев, вегу Bavnu salam ва§ьп xamxotu
в1а qotarbB ва§Ы ь. Salam cirigen emda $umu§aq edi, ol
seBeBden вегу icine fbq blbrq a azdan qaldb; olsaqatdan
oquna апь вигипипа $ь1ь tblpuv emda sbgbnnb, qoj sytny
ijisi urdu. TyBynde, suvuqnu eskerm, qozucuq manbradb.
Te§ikge sekiriB, вегу al ajaqlarb Blar emda kekyregi в1а ne
zat ese da Bir £umu§aq, $ь1ь zatxa $bqbldb, qocxarqa ?bqblqan Bolur edi; olsaqatdan
Bavnu icinde ne zat ese da
qansbdb, ась qbCbrbq в1а yrdy. Qojla qaBbrqa taea yrkdyle,
вегу da, qorqqan kiBik etiB, allbna ty?genni sermee qaBbB,
xajda qacdb...
01 ne kycyn da salbB qaca edi, Arapka da, вегупу
kelgenin вШв, ась-ась yrdy, qajqblh Bolqan tauqla da qbCbrbq-qbCbrbq etdile, Ignat da e§ik allbna cbqbB tuajladb.
Ma§inaca sbzqtrdb, em actbnda— go-go-go!— deB xaxajladb. Апь etgen daurun ceget qajala da ajlandbrbB гьдыdatdbla.
Xar ne daur da to x d a q an b n d a,
вегу kesin Biraz
Basdb, es gbjdb, sora ti§leri в1а qarda syjree Barqanb ol
k ezy v de qozuladan ese aururaq emda qatbraq Bolqanbn,
81
Ba§xaraq ijisin emda Bir tyrly tau§la etgenin esledi... Bery
toxdadb, soluqanlaj a§ar murat в!а gygyn qarnb ysyne saldb,
sora olsaqatdan kely erge игив, nir дапьпа sekirdi. Bu qozu
tyl kere edim, b u ullu ва§ь, uzun ajaqlarb Bolqan, ullu syekli
tuqum dan, Arapkaca manblajb Bytev qa§xa Bolqan Bir qara
kycyk. 01 ezilgen emda garalb Bolqan Sbrtbn galadb, sora
Bir guqda Bolmaqanca, qujruqcuqun da qajbrbB, Beryge yrdy.
Bery itca qbCbrbB, andan qacdb. 01 da апь bzbndan syrdy.
B olm aqanbnda, вегу ьгьпа ajlanbB , ti§leri в1а ot caqdb, kycyk
guqda ajbrmaj, seirsinie toxdadb,sora вегу апь в1а ojnaqan
etedi dee kelyne kelgen Bolur edi,— а11ьп yjleri taea ajlandbгьв, anasb Агаркапь kesi в!а emda вегу в1а, ojnarqa caqbrqanca,— zbnbrdatbB, quanbB yrdy.
Tan дагьв Ba§ladb, вегу ujasbna qalbn сырь1апь ici в1а
eterge, xar Bir cbrpbcbqnb acbq keryrca garbq Bolqan edi.
„Bu meni bzbmdan савьв nek keledi? E$da men апь
а§агыпь syje во1иг?“— dee вегупу aqblbna keldi.
Вегу ва1а1агь в1а teren Bolmaqan Bir uruda ga§aj edi;
urunu tyByne eski capraqla te§elgen edile; Bblajda Berycykle
ojnaqan syekle, egyz myjyzle da tegylyB edile. Berycykle,
Bir-Birlerine век u§a§cbqla, ycysy da ujanbB, urucuqlarbnb
qbjbrbnda syelgen edile, sora qajtbB kelgen analarbna qaraB,
qujruqcuqlarbn Bulqadbla. Kycykcyk alanb kergeninde, arlaqda
toxdae, alaqa кев qaradb; alanb da ana giti qaraqanlarbn
eslegeninde, ol alaqa acuvlanbB yrdy.
Tan atdb, kyn da tijdi, tegerekde qar fbltbradb, kycykcyg’a arlaqda syelgenlej, угув turdu. Апа1агьпь arbq qarbnbndan tyrte, вегу Balacbqla апь emceklerin eme edile, o l’a
at syekni kemire edi; aclbq апь termilte edi, it yrgenden
ва§ь avrudu, sora bu caqbrblmaqan qonaqqa kesin atbB,
апь para-cara eterge век гагь Boldu.
Em axbrbnda kycykcyk arbdb, tamaqb хыха aoldu;
andan qorqmaqanlarbn emda ana ne azda es Bermegenlerin
kergeninde, ol tavkelsiz, cege-qoea Berycykle taea teeredi.
Endi munu kyn garbqda век ariv keryrge Boldu... Апь
manblajb ullu edi, manblajbnda, апьэьг itleni manblajlarbndaca,
duquru da ваг edi; kezcykleri gitgecikle, kekcykle, mutxuzla
edile, savlaj xamxotunu ь§апь va век апьэьг edi.
Berycykleni qatbna вагьв, кед ajaqcbqlarbn а11ьпа uzatdb,
ajaqctqlarbna xamxotun salbe:
— Mnja-mr,ja.,.. nga-nga-nga!..— deB Ba§ladb.
Berycykle munu Bblaj etgeninden guq ajbrmadbla, alaj
Bolsada qujruqcuqlarbn Bulqadbla. 01 zamanda kycykcyk
ajaqb в1а Berycykleni Birini ullu ва§ьпа urdu. Berycyk da
ajaqb в1а апь ва§ьпа urdu. Kycykcyk, qujruqun da Bulqaj,
ада qaBbrqasbn вигив, zukgusuna qaradb, sora orunundan
genii o quna silkiniB, Bir talaj tegerek etdi. Berycykle апь
bzbndan syrdyle, ol sbrtbndan gbqblbB, ajaqcbqlarbn erge
ajlandbrdb; Berycykle va ycysy da Birden keslerin ада atdbla,
sora quannandan daur-syjyr etiB, kycykcykny qaBbB Ba§ladbla,
alaj Bolsada ojriae qaBxan Bolmasa, acbtbrca qaemadbla.
Qarqala mijik naratnb ysyne qonue, alanb gaqala§xanlarbna
qaraj edile, kesleri da век qajqblb Bolqan edile. Daurlu emda
garbq Boldu. Kyn da, gazdaca, qbzdbra edi.
Tutxan zatlarb в1а ojnarqa qojue, вегу1е ва1а1агьп uvqa,
arb-Berini tutarqa yretedile; Busaqatda da вегу Balacbqla
kycykcykny bzbndan syryB, апь в1а gaqala§xanlarbna qarae,
ana вегупу aqblbna: „Ajrnbsa, yrensinle“ — deB keldi.
Ojnae tojqanlarbnda, Berycykle uruqa вагьв, guqlarqa
gatdbla. Kycykcyk acdan Bir kesek и1ив, купде sojlanbB
gatdb. Ujannandan sora, Bbjaqbnlaj ojnae Ba§ladbla.
Sav kynny keceni da ketgen kece Bavda qozucuq qalaj
manbraqanb, qoj sytny ijisi вигипипа qalaj urqanb вегупу
esine ty§ye turdu, emda а§агь kelgeni (appetiti) ullu boIub,
ti§lerin cbqbrdata edi; kezyne qozucuqnu kergyzyB, eski
syekni kemirgenin da toxdatmaj edi. Berycykle analarbn eme
edile; a?arqa syjgen kycyg’a tert дапьпа сава edi, qarnb
ijisgej edi.
„A?ajbmcb men апь“...— dee вегупу kelyne keldi.
O l k y c y k n y q a tb n a Bardb, o l’a, апь в1а o jn a rq a keledi
dee u m u t etiB, вегупу xam xotun galadb, kesin ile§dirdi. A l
q b n zam anlada ol itleni a§avcan edi, alaj Bolsada kycykden
it ijis ullu urdu, sora savluqu qarbvsuz B olqan seBeeden ol
ви ijisni k e l t y r a l m a d b ; апь k e l y BulqanbB, Bir дапьпа ketdi.
Inirge suvuasuratdb. Kycyk erikgeninde, yjlerine ketdi.
83
Berycykle qatb Quqlaqanlarbnda, вегу entda uvqa ?ajbldb. Ozqan kecedeca, ol ne gitge tau§dan da elgene edi,
ol tykgycleden, otunladan, qaralbB syelgen kekenleden qorqa
edi. 01 golnu Bir дапь в1а савьв вага edi, sora qbsxa oquna апь
allbnda, golda, Bir qaralqan zat keryndy... 01 kezlerin da
qulaqlarbn da qatb ijdi: kertisi da allbnda Bir zat вага edi, ol
oqaj esen, апь Birca atlaqan atlamlarb e§itilindile. Borsuq
Bolurmu? 01, soluvun da toxdatbrqa getdirie, esleB, ôlnu
Bir $апь в1а ol qaralqan zatnb getdi, igi esleB qaraqanlaj,
tanbdb. O l’a ne edi desen, aq manblajlb kycyk, a^bqmaj,
aqbrbn-aqbrbn, yjlerine qajtbB вага.
„Bbjaqb entda m enne Bir zaran Bolmaqa
вегупу kelyne keliB, allbna qatbraq caBdb.
e d i,“ — dee
Alaj Bolsada yjle guvuq edile. 01 Bbjaqbnlaj kyrtny ysy
в1а Bavnu ва§ьпа erledi. Tynenegi te§ik £апь salam в1а
Bitelgen edi. Kycyk kelemidi deB da qaraj, вегу ajaqlarb в1а
da xamxotu в1а da $enil i§lee ea§ladb, alaj Bolsada апь burununa 9ь1ь tblpbv emda Sbgbn ijis urqanlaj, artbndan quanbB
Bir ?arbq yrgen cbqdb. O l’a kycyk qajtbB kele. Kycyk Bav
ва§ьпа, Beryge, sekirdi, alajdan te§ikge tbqbldb, kesini yjyne
kelgenin
esleB $blhqa ty§genin esleB, keslerini qojlarbn
tanbB, alqbndan da kycly yrdy... Arapka da qa§eaq tyBynde
ujandb, вегупу kelgenin аць1ав yrdy, tauqla da qbCbrbq
etdile; Ignat qolunda da §kogu в1а e§ik allbna cbqqanbnda,
^yreksiz Bolqan вегу alajdan uzaqda edi.
— Yst! yst!— dee Ignat tuajladb.
§koknu s a m p a b n d a n tartdb— §kok ârladb; ol ekinci
kere da tartdb— entda carladb; ol ycyncy kere tartxanbnda,
§koknu B urunundan ullu ot ?arbq cbqbB, „ви! bu!“— dee tert
^апьп zanbrdatdb. §kok teeie, апь imea^bn silkindirdi; Bir
qoluna §koknu, Bir qoluna da вакапь а1ьв, nek daur eolqaпьпа qararqa Bardb.
Bir kesekden ol- yjge qajtdb.
— Ne наг edi?— dee ol kece Ignatda kece qalqan Bir
ôlovcu, kesi da b u daurqa ujanbB, sordu.
— Quqda <;oq edi Bo§ zat edi. Aqmanblaj qojteqa kiriB, £blbda âtarqa yrennendi da. Kesini da e§ik в1а kirirge
anbsb êtmejdi da Bavnu ва§ьп сасьв kirirge yrennendi.
84
Гупепе kece da Bavnu ва§ьп сасьв C b q q a n d b da ojnarqa
k e tg e n d i , ga m a n zat, e nd i va qajtbB keliB, Bavnu ва§ьп
g a n bd a n c a cx a n d b .
— Teli kereme.
Da, mbjbSbnda Bir gajasb sbnnandb. AnbSbzdan syjmezim
goqdu! Entda qoBarqa ertdedi, kel siraz qalqbjbq,— dee Ig
nat, pecge erlej, axsbndb.
Ertdenelasbnda ol Aqmanblajnb kesine caqbrdb, qulaqlarbn
adambca qbzdbrdb, sora:
— E$ik в1а дугу! Esik в1а дугу! Esik в1а дугу!— deB
CbBbq в1а sopaladb.
Soruvla
1. Aqmanblaj Beryge qalaj ty?dy?
2 . Вегу апь nek a?amadb?
3. Ekinci kece вегупу eavqa kelge nin kim Bildirdi?
Alajbn taBbB, ganbdan oququz.
4. Bavnu ва^ьпь teîlgenin Ignat neden kerdy?
5. Ignat Aqman,blajnb tyjgenin tyzmy etdi? Nek?
6. TAn,bSbzdan syjmezim
q a la j an b larq a kerekdi?
foqdu “—den Ignatnb
bu
sezlerin
Ада garavlu Bir nart sez taecbqbz.
Eterge
Харагпь keseklerine Basla salbqbz.
M aqanasbn kesigizni sezlerigiz в!а xapar xalda fazbqbz.
L. N. Andreew
(1871— 1919)
Petka dacada
l
O sip ABramowic allbnda saqalbn gylytgenni kekyreginde
Bir qumackesekni qbjbrlarbn gaqassnb icine tbqbB gara§dbrdb,
sora ась tau§ etie:
— Qa^cbq, suv keltir!— deB qbCbrdb.
Saqalbn gylytgen kyzgyde Bir arbq qolcuq Bir ganbndan
stakan в 1а issi suvnu salqaiibn кегув, gyregi keltyralmaj, kez
lerin Bir дапьпа qaratdb. 01
kezlerin ergerek qaratsa, kyz
gyde saqal gylyvcy, kesin
er§i-Bur§u etiB, eni^gerekde
kimni ese da ва§ьпа qaraqanbn, апь erinlerini tau$
cbqarmaj qbmbldatxanbn kere
edi. Saqal gylytgenni Osip
Aeramowic kesi gylymej, апь
soxdalarbnb Biri Prokopij ne
da Mixail gylysele, erinleri
qbmbldaqan в 1а qalmaj, igi
tau§ etiB qorquturca sele§e
edile:
— Toxda seni!
Andan maqana ne edi desen: ga§cbq suvnu genii вегmegendi dee artda ana агав sallbq edile.
Anda qulluq etgen ga§cbqladan век qbgbraqanlarbnb atb
Petka edi. Petkaqa on дь1 Bolqan edi. Ea$xa ga§cbq Nikolka
andan ese ус дь1 tamada edi, kesi da genii гатаппь icinde
86
saqal gylyvcyge pomoscnik Bolluq edi. Busaqatda oquna saqal gylyrge sansbzbraq adam kelse, saqal gylyvcy anda Bol
maqan kezyvde, апь pomo§cnikleri saqal gylyrge Nikolkanb
qoja edile, Nikolka da getalmaj, ajaqlarbn erge keltyrse, ana
kyle edile. Bir-Birde saqal gylytgen, сасьп aman qbrqblqan
kieik кегув, daur-syjyr etse, pomo§cnikle da Nikolkaqa camlana edile; alaj Bolsada kelleri в1а camlanmaj, saqal gylytgenni razb eterge uru§a edile.
Saqal gylytyvcyle Bolmasala, Petka da Nikolka da B irg e
u§aq ete edile. Ekisi Birge qalsala, Nikolka Petkadan ese xalal, gumu§aq во1а edi, саспь qallaj tyrly qbrqblqanbndan xa
par ajta edi.
Petkanb kynleri, eki qarna§ kieik, xar zamanda Birca
Bolqanlaj вага edile. Qaj da qb§ da ol eki kyzgyny kergenlej tura edi, alanb da Biri garblqanb в1а, Biri da kergyzgenin kendelen kergyze edi. Ertdende inirde da, sav kynny
da Petkanb Ba§bnda;
„£a§Cbq, suv keltir!“ degen ась qbCbrbq Bolqanlaj tu
ra edi; ol da ol xugu suvnu toxdavsuz веге edi, веге edi.
Prazdnikle дацьг Bolmaj edile.
bjbx kynle boIub magazinleni, tykenleni lampa garbqlaгь oramlanb garbtmasala, saqal gylyvcy
yj keceni uzununa
qaranb oram qa acbq garbqnb Bergenlej tura edi; sora alajtbn
ozqan adam §indikni ysynde myjy§ge qbSblqan gitge, arbq
figuracbqnb kere edi; ol figuracbq saqb§lanrianca neda qalqbqanca keryne edi. Petka кев guqlaj edi; alaj Bolqanb
ycyn guqlarqa izlegeni qalmaj edi; апь tegereginde zatla kezyne kertica kerynmej, uzun, tatbvsuz ty§ca keryne edile.
Кев golda ol suvnu tegyB gieerivcen edi neda: „£a§cbq,
suv keltir"— dee ась qbCbrbqnb e§itmej qojuvcan edi. Kynkynden ol azqandan-aza вага edi, Ba§bnda J a qotur kieikle
cbqa kele edile. Kezlerini qatbnda, Burununu tyBynde, giti
ijne в1а tartblqanca, inicge sbzla ty§gen edile; ol sbzla апь
qart Bolqan §blaecbqqa u§ata edile.
Petka erikgeni в1а erikmegenin Bilmej edi; alaj Bolsada
ol qajda, qallaj Bolsada ва$ха gerni syje edi. Апь anasb kuxarka, Nadezda, ana tatlb zatcbqla keltirgenin ol eriniB a§aj edi,
ga§avundan tarbqmaj edi, alaj'a andan qorat dee tilej edi.
87
Bu tuqum ga§avda Petka кев-az ga§aqanbn B ilm e j edi.
Bir golda kynorta kezyvde Petkanb anasb, Osip ABramowicge keliB, ol qulluq etgen adamla Petkanb 5arbsinde dacalaгьпа eltedile dee sele§di. AlqbBurun Petka anblamadb; ekin
ci апь Beti quannandan inicge Sbzladan toluB, ol anasbn a§bqdbrbB Ba§ladb.
01 daca ne Bolqanbn Bilmej edi, alaj ‘a ol termilgen
$er ol Bolur dee umut ete edi. Bu zatla kezyne kerynneninde, ol qatbnda qollarbn da xurgunlarbna salbB tbnblaqan Nikolka tenin unutdu. Nikolkanb kezlerinde teren taralmaqlbq_
ваг edi; апь anasb goq edi, Busaqatda ol tae Nadezda kieik
Bazbq qatbnnb anaqa taesa da oqaj derik tyl edi. 1$ nede
edi desen: oi da fanbz dacada Bolmaqan edi.
4
^
II
W okzal tyrly tau§lu dauru в1а: kelgen poezdleni gyryldegenleri, parowozlanb sbzqbrqanlarb Bir-Birde Osip Авгатоwicni tau?uca Bazbq, хьпь tau§Ia, Bir-Birde апь avruqan
qatbnbrib inicge tau?uca tau§la ucsuz-qbjbrsbz kelgen golovcula,
bu zatla BarbSbda Petka kermegen zatla boIub tyBedile. 01
alaqa век seirsindi, апь syrekcigi qozqalbB, a§bqbB ва§Ы ь.
Poezd keterge tolu ?агьт saqat qalsa da, ol anasb qatb§
kecge qalbB keterine qorqa edi. Sora ala wagonna olturuB
teBregeulerinde, Petka terezege ?aBb§db, дав-^апьг апь qbrqblqan ва§ь inicge BOjununda агь-веп Burula edi.
01 §axarda tuvue esgen edi, $апьг tyzleni, saeanlanb
kermegen edi; ol xbjsaedan апь kere Barqan zatlarb дапь,
seir zatla keryne edile: ceget xans tenli kerynnyncy uzaq
к >ryrge Bolmaqlbqb, kek da yj ea§bndan qaraqanca, ?arbq,
ken Bolqnrib seir keryne edile.
Petka kekny kesini ganbnda terezeden kere edi; anasbrib
Canbnda terezege qarasa da, icinde ?arbq kelly aq Bulutcuq1агь Bolqan kem-kek kekny kere edi. Petka ne kesini terezesini qatbnda tegerek ajlana edi neda Birsi terezege савьв,
anda ôlovculanb т в а§ 1агьпа, toeuqlarbna kir qolcuqun sa1ьв qaraj edi. Ala da апь alaj etgenine kyle edile. А1апь
icinde gazet oquj Barqan Bir adam, kesi da toxdavsuz esne-
88
gen, ga?cbq taBa eir-eki kere kendelenine qaradb. Nadezda,
апь eslee, ol adamdan ajbB almazqa gumu§aq sele§di:
— Poezdde gyrygeni Budu, seirsinedi...
— Ugu... deB muruldae, ol adam Bbjaqb gazetine b u runun tredi.
Petka ус дь1пь saqal gylyvcyde qulluq etger.in, ol апь
adam etiB ajaq ysyne salbrqa sez eergenin, Nadezda da
avrusa, qart Bolsa, Bolu§luq eterge adamb eolmaqanbn Bir
garlb qatbn bu zatxa век quanbrbqbn— вь1апь Nadezda ol
golovcuqa gomaqlarqa век razb Boldu; alaj Bolqanb ycyn
ol adamnb xalisin хьпь kibik kergeninde, tb§bndan guq ajtmaj, icinden saqb§ etiB qojdu.
Q o lnu
on ganbnda ken tyzle, kesleri da аьыь mblbdan
qaraldbm-kek Betli edile; alanb qbjbrlarbnda o ju ncaqlaqa u$a§
k ek yjcykle gajblbB edile; tyeynde kym y$ эьпдьг sozu lqan
m ijik qajanb ysynde va. ojuncaqca, aq kilisa syelie edi. Poezd zbn brdaqan tau$u в1а qbzbrs вагьв, xavada taqb lqanca,
suvnu kyzg y Betini ysynde kepyrge mirm eninde, Petka qorquB tentiredi, terezeden artbna turdu; alaj Bolsada golnu qa
laj Barqanbn kermej qalama dee qorquB, ol genii o q u n a terezeni qatbna olturdu. Petkanb guqusuraqan kezleri garbdbla,
gbltbradbla; Betinde xbrtdb sbzlarb tas Boldula.
Апь eetine
kim ese da issi itivnu игив xbrtdb sbzlarbn, Betini дь]ьгь1q a n la rb n
aqartbB, gbltbratxanca Boldu.
Ill
A1 kynlerinde dacada Petka kergen, Sbnaqan кев zat1апь Bajlbqb апь tert ganbndan qujuluB, anbgitge.tavkelsiz gancbqbn eziretgen edile. Tegeregin BasbB turqan, ucu-qbjbrb
Bolmaqan qara cegetden ol qorqa edi; keslerini gokga xans1агь в1а gbrlaqanca kerynnen garbq, ga§il deBBancbqlanb ol
век syjgen edi, alanb, kesini egeclerica, erkeletirge oqajb
goq edi; qaraldbm kek, anasb kiBik ь§агьв, kesine caqnra edi.
Petka qajqblbBola edi, qaltbrae aqara edi, nege ese dabâra
edi, qart ki§ica, ke lny Bojununda, ceget talacbqlada kez аса ajlana
€di. Bblajdaol агьв, ть1ь, qalbn kbrdbkga gata edi; kbrdbknb
icinden апь дав-дапьг seBgil Buruncuqu keryne edi. A1 kynle-
89
rinde ol genii o quna anasbna qajta edi, апь qatbnda tegerek ajlana edi; sora xozjajnlarb dacada igim idi dee sorsa,
Petka дипсив, ь§агьв:
— Igidi... d e B диав ete edi.
Entda eki kvn ketgenden sora, Petka priroda в 1а ullu §ox
Boldu. Uaq-uaq Petka dacada kesini yjyndeca Boldu, dunjanb
Ba§bnda Osip ABramowic, saqal gylyvcy yj, Bolqanbn unutdu.
— Qaracbqbz, qalaj Bazbq Bolqandb! Ba§xasb Bolmaj,
kypse kiBikdi!— dee xant yjde issiden, Baqbr samowarca, qbzbl Bolqan Bazbq Nadezda quana edi. 01 Petkanb semirge-.
nin igi a§atxanbndan kere edi. Petka va век az a§aj edi;
апь da а$агь kelinegenden a§amaqanlbq etmej edi; a§arqa
ana zaman taBblmaj edi; cajnamaqanlaj gutue qojarqa amal
Bolsa va; ах§ь cajnarqa kerek Boladb; апь tb§bndada ajaq1агьп silkindiriB Bezirge kerek edi, ne ycyn desen, Nadezda
mardasbz aqbrbii a§aj edi, syekleni kemire, xotasb в 1а erinin, вигипип syrte, kereksiz zatlanb gan§aj turuvcan edi.
Petkanb va i§i кев edi: купупе ве§ kere guvunurqa, certlevyk cbBbqladan qarmaq cbBbq keserge, caeaq qurtla gbjarqa, daqbda апь kieik кев zatlanb eterge kerek edi— вц
zatlanb eterge va кев zaman kerek edi.
Petka endi galan ajaqlaj ajlanadb; bu va qalbn oltanlarb
в 1а aur curuqlanb kijgenden ese, galan ajaqlaj ajlannan m in
kere da igidi: goxar ger ajaqlarbn qalaj tatlb tuqum qbzdbradb neda suvuqsuratadb. Eski Bolqan gaBrajbn ysynden
atxanbnda, ol, adam seirsinirca, да? Boldu, gaerajnb icinde
va saqal gylyvcy yjde eski masterge u§avcan edi. Inir sajbn
xozjajnlarb qajbq в1а kelde gyzgenlerine qararbq Bolsa, eski
gaBrajbn ol zamanda kijivcen edi. Xozjajnla gasanbB, garbq
kellyle cajqalqan qajbqqa kyle-kyle mine edile, qajbq da
mijala suvnu aqbrbn дыа edi, terekleni da suratlarb, gel qaqqan zamandaca, suvnu ysynde ariv tuqum qaltbraj edile.
IV
Кев da turmaj, Birinci bjbqlarb tausulurqa xozjajnlarb
âxardan Bir pismo keltirdi. Pismonu adresinde:
„Nadezda
kuxarkaqa* deB gazblqan edi. Pismonu Nadezdaqa oquqanbnda, апь gblamuqlarb gummaj-gummaj tegyldyle; gblamuq^
90
1агьп xotasb в1а syrtgeninde, xotasbndan $аць1ьв Betin qazan-qaradan tolturdu. Апь ^blamuqlarb qatb§ cbqarqan sezlerine kere, pismo Petkanb ysynden gazblqan edi. lair kezyv Bolqan edi. Petka olsaqatda yj artbnda ojnaj edi.
Xozjajn alajqa CbqbB:
— Ej ggit, keterge kerekdi! — dee Petkanb imea§bna
qolun salbB sele§di.
Petka guncuB b§ardb, tbnbladb.
„Bu Bblaj tyrly kieikle nek etdi“ dee xozjajnnb kelyne
keldi.
— Keterge kerekdi, îgit, keterge!
Petka ь§ага edi. Qatlarbna Nadezda keldi, kezlerinde da
^blamuqlarb в1а xozjajn ajtxanrib ol da Begitdi:
— (â§cbqbm, keterge k e re k d i!
— Qajrb?— deB Petka kely в!а seirsinie sordu.
01 sarlbCbq §ахагпь unutxan edi, ol izlegen $erin taB^
xan edi, ana ва§ха fer kerek tyl edi.
— KetiB qajrb keterikse, ârlbCbq, xozjajnna Osip A b ramowicge.
I§, garbq tijgen kyn kieik, acbq Bolsa da, Petka ajbrbr*.
q a unamaj edi. Апь auzunda tykyrykleri qurudu, tili tutulue,
kycden-Butdan sordu:
— Da, sora, tanmla men caBaq tutarbq edim, ma qarmaqcbqbm da.
'
— Da nedi amalbn. Seni izlejdile. Prokopijni avrue boInisaqa eltg^ndile, i§lerge adam goqdu dee âzadbla. Sen дьlama: Osip Aeramowic £umu§aqdb, ol seni entda ijer,— dee
anasb kel eterge kyre§di.
Alaj Bolsada Petkanb $blarqa*Birda aqblb $oq edi. 01
entda igi ajbrmaqan edi. Alaj ete, Petka es fbjbB аць1ав
Ba§ladb; qarbvsuz, nazik esgen §axar saeijleca Qblamaj, ol ne
tamaqlb mbzbqlbdan ese ullu qbCbrbq etiB $bladb, ?erge te>
пегев Ba§ladb. Nazik qolcuqun fum duruq etiB, anasbnb q o
luna, ?erge, ne zatxa tijse, ana ura edi, $iti ta§cbqlaqa, zbqbrlaqa urqanb sajbn, qolcuqunu ?iti acbqanbn anblaj edi,
alaj Bolqanb ycyn eekden-Bek acbtbrqa i§ etgenca, kyclyden
kycly ura edi.
91
Zamanbnda Petka toxdadb. K yzg y ny allbnda сасьпа aq
rozanb canca tu rq an qatbnbna xozjajn Bblaj ajtdb:
— Keremise, genii oquna toxtadb da qaldb, saeijni b u §uvu uzaq Barmajdb.
— Alaj Bolsada men b u garlb ga§cbqnb век gazbqsbnama,— dee qatbnb диав etdi.
— Ala qbjbnlbqda, garlblbqda ga§aqanlarb kertidi; alaj'a
aladan aman ga§aqanla da Bardbla. Sen хагы Boldunmu?
Sora ala ekisi da D ipm annb Bacxasbnda tojqa ketdile,
anda toj-ojun Bolluq edi, asker muzbka da ullu ojula edi.
V
Ekinci kynynde ertenela geti saqatda ketgen poezd в1а
Petka M oskw aqa ajlandb. Qanbdan ol ga§il tyzleni yslerin
Basxan, cbqdan cuearlannan tyzleni кегув Ba§ladb; alaj'a en
di ol tyzle alqbn ozqan ganbndan Birsi дапьпа oza edile.
Eski gaBrajcbqb апь arbq sancbqlarbn qaexan edi, ва§ь в1а
kelegini aq gaqasb qaBlannan edi.
Petka Birda qbmbldamaj terezege da qaramaj, tbnc oltuгив, qolcuqlarbn da toBuqlarbna salbB kele edi. Kezleri guqusurae edile, qart adamnbca, inicge Sbzla kez tegereklerinde, вигипипи tyeynde tartblbB edile. Sora terezeni qatbnda
Baqanala gbltbradbla, platformanb arqavlarb keryndyle: poezd
toxtadb.
A§bqqan passazirleni icinde агь Beri tyrtyle, ala ekisi
da daurdan alqan oramqa cbqdbla, ullu gut §axar kesini
qurmanlbqbn icine gutdu.
Anasb, Petkanb saqal gylyvcy yjny Bosaqasbna getdirgeninde:
— Anacbqbm, ma qarmaqcbqbmb asbra,— dee Petka anasbna sele§di.
— Asbrarma, ealacbqbm, asbrarma. NasbB Bolsa, entda
kelirse...
VI
Kir, tblpbvsuz saqal gylyvcy yjde ganbdan: nQa§cbq,
suv keltir“ degen ась sez CbqbB Ba§ladb. Bir arbq, kir qolcuq kyzgyny allbna uzalqanbn saqal gylytgen kere edi,
92
„Toxda seni“ degen muruldavnu e§ite edi. 01 neni tanbta
edi desen: guqusuraqan ga§cbq ne suvnu tekgendi neda
Bujurqanlarbn qatb§dbrqandb. Kece sajbn Nikolka в1а Petka
gatxan
gerden Bir ’ aqbrbn, zbnbrdauq tau§cuq dacanb
ysynden, Bir ki§ida kermegen, eîtmegen zatlanb ysynden
xapar ajta edi.
Alajtbn ozqan агва kesini dynyrdegen tau§u в1а ga§cbqlanb sele§gen tau§larbn tuncuqdura edi...
Slowar
F ig u ra — Bir zatnb, агь-вег1п! tb? ь$апь, ojurnu, Biciml.
Daca— §axarda neda aslam bsbna ceget, suv, xans erkin e o lq a n ,
xava ariv Bolqan gerlede 1?1епцеп yjle.
W o k z a l— temir golda ma?inala toxdavcu ?erde adamla ?bjblbvcu mekam.
P oezd — ma?inanb euqasbna, adamla minnen vagonlanb вагьsbnada poezd dejdile.
P aro w o z— poezdni euqasb.
W a g o n — adamla minivcy neda хавдук tasbvcu yjcykle.
Passazir— Bilet а1ьв (xaq в1а) агь-Berige mlniB ? olov c u Bolqan
adam ( p o e z d g e , k e m e g e , awtOBUsxa, aeroplanna
d. a. k.).
M uzbka— Bir neda Bir talaj kerek в1а soq u lq an zatla, tartbvla.
P latform a— stansijan b, w o k z a ln b q a tb n d a p o e z d toxdavcu k e lt y r y ly e i? le n n e n ty z ger (eir-Birde ва§ь $авь1ьв da
Boladb).
Soruvla
1. Saqal gylyvcyde
Petkanb qalaj ?a?aqanbn tanbtxan ?erlerin taebqbz.
2. Petkanb tbs tyrsyny, eolumu qalajdb?
3. Elde (dacada) Petkanb qalaj ?a?aqanbn ajtbqbz.
4. Elde ?a?av Petkanb tbs tyrsynyn, апь kieik апь qblbqbn
qalaj tyrlendirdi?
5. Petka
в1а Nikolka saeijlikden oquna i§lee пек ва?laqandbla?
6 . X ozjajn в1а апь qatbnb Petkanb kellerl в1а т ь
?azbqsbna
edile? Ol neden Belgilidi?
7. Petkanb allbnda kellik ?a?avu qalaj eolurca kerynedi?
8 . Bu qbjbnlbq ga?avdan Petka qalaj cbqarbqbn Andreew (bu
харагпь ?azqan) kergyzemidi?
93
9.
Petka kleik garlblanb gasavlarbn tambrb в1а kerti ?a?avda n
za t tyrlendirdi?
Eterge
1 . „Petka dacada “ degen харагпь р 1апьп kesi ganbqbzdan saIbqbz. SalbB eosaqandan sora kitaeda plan в1а teqlesdirlgiz.
2. Bu харагпь maqanasbn plan в1а ajtbqbz.
3. Sizni Icigizde klm qajrb вагьв, ne kergenini харагьп gazbqbz.
4. Siz elde fa?aj esegiz, ?ацьг §axarqa BarqanmbSbz? Siz an
d a ne kergensiz? Siz anda ne zatxa seirsindigiz? Siz anda ne etgen
edlgiz?
Wiktor Gjugo
(1802 -1885)
W iktor G ju g o — fransuz gazbvcudu. O l kesini proizwedenielerinde $аг1ь1апь, sadaqacblanb, miskinleni век syjye fazadb. ,,Gawro$“ degen xaparbnda atasb, anaSb Bolmaqan $a§Cbqnb istorijasbii ajtadb. Bblajda ol харагпь ajaqbndan
Bir
kesegin keltireeiz: Gawro§nu earrikadalada eolqanbn, Fransuz
rewoljusija, oram uru§la, alada Gawro$ qalaj yly§ alqanb— xa
parda Berilgeni Bbladbla.
*
Gawros
i
Parizni Bulwarlarbnda, qbjbrlarbnda on Bir— on eki дь1 Bolqan
Birfa§Cbq а?а§ьв ajlana edi. Qenerleri аца Gawro§ dej edile. Bu
9a§Cbq saqb§sbz, saeijca, kyle edi, alaj’a fa§av ana mutxuz,
во§ keryne edi. 01 , adam век kylyrca, kijinnen edi: Butlarbnda erki§i kencegi, ysynde qatbn koftasb. Kencekni ana
atasb Bermegen edi, koftanb da anasb Bermegen edi. Ba§xa
adamla âzbqsbnnandan keslerini eskilerin вепв gasandbrqan
edile. Апь atasb, anasb ваг edile, alaj Bolqanb ycyn ala апь
qajqbSbn etmej edile.
Xar qajdanda b u ? a ? C b q oramlada igi ?a§aj edi.
Atasb, anasb апь e§ikge qbsdaB qojqan edile.
O l aladan qacxan edi.
Bu £a§cbq avruqan, garbq Beti в1а daurcu, qansbz, tiri,
kylkycy ?a§Cbq edi. 01 oramlada ajlana, Qbrcbqla gbrlaj, ojnaj. kir cunurlada qaza ajlana edi. Ana oram ga§Cbq desele,
ol kyle edi, ajlanbvcu desele, acuvlana edi. Апь ne kirir geri, ne gbrgbnb, ne otu ?oq edi, апь ki§i syjmej edi, alaj
B o lq a n lb q q a ol garbq edi, neden desen, ol ва§ьпа erkin edi.
95
01 пе дапьг boIub, a tb lb B qalsa da, eki-yc ajdan Bir
kere: „Апашь keryrge zaman Bolqandb" dee esine ty§e
edi. Ol, ullu Bulwarlanb qojuB, suv Bojunu в1а ty§yB, kepyrden
etye, §ахагпь qbjbrbiida yjdegileri ga§aqan eski Balaganna
kele edi. Kelse da, ol miskinlikden, sadaqacblbqdan
ва§ха
zat kermej edi. Neden da aman, апь gyrekcigin век eritgen
ne edi desen, ol kelgen zamanda, ana ki§i b§armaj edi, Ba
rbSbda, suvuq Bolalqanlarbca, suvuq edile.
01 icine kirse, ana:
— Sen qajdan Cbqdbn?— deB sora edile.
01 da:
— Oramdan,— deB диав ete edi.
01 ketiB teBrese:
— Qajrb Barasa?— deB sora edile.
01 da:
— Oramqa,— dee диав веге edi.
Qer Bavda esgen xans, kyn tajaqlanb kermegenca, ol
da syjmeklikni gblbSbn kermegen edi.
II
Bu zamanlada Parizde va ne во1а tura edi?
Fransijanb atmosferasb qorqunclu edi: xalqnb sadaqaCblbqb, i§cile etmeksiz, Parizde grazdan qazavat, Lionda
proletariatnb qoBxanb.
Sadaqacblbqnb quruturqa, qarbvlu qarbvsuznu gegivyn
quruturqa, qbjbnna kere xaqnb alaj eerirge, saBijleni ваrbsbn во§ипа oquturqa, aqbllanb esdyryrge, qollanb i§siz
tutmazqa— sosializm ma bu zatlanb ajta edi.
Qbjblqan gerlede: „kyre§ejikmi, saqlajbqmb?13 dee acbq
sele§is onov ete edile. Belgi Berilgenlej, ki?i qalmaj oramlaqa Cbqarqa — dee i§cileden sez ala edile. (êr-yjlede proklamasijalanb oquj edile. „Proklamasijalada prawitelstwoqa
aman ajtadbla“ deB polisija til ete edi.
Bir i§ci ajta edi: „Biz yc gyz adam вагвьг, adam ва§bndan onu§ar som ?bjsaq, elij frank Bolluqdu. 01 ахсапь
oqqa, otxa (ojarqa kerekdi".
96
Ekinci i§ci ajta edi: „Eki bjbqdan Biz gbjbrma ве§ min
adam BolluqBuz, ol zamanda Biz prawitelstwo в1а qarbvueuznu Sbna§brBbz“.
Усупсу ajta edi: „Men kece «juqlamajma, patronla etiB
turama".
Oramlada proklamasijalarib âBb^dbra edile'.
Ullu Pariz, Ba^xasb Bolmaj, toexa u§aj edi: ol oqarb
ajaqbna minnenden sora, Bir giltin «jetse, tarx deB atbllbq edi.
1832 £bl ijunda Lamark degen inaralnb asbraj edile.
Pariz oramlanb tolturue, ullu Sbj BeriB, elykny teBretdile.
Eki Botalion yslerine qara qumac tartblqan вагавап1агь в1а,
§кок1агьпь Burunlarb eni§ge ajlanbB, on m in soldat ganlarbnda
ullu Bbcaqlarb в1а, toe Batarejala Lamark inaralnb elygyn
elte edile. Alanb bzlarbndan sanavsuz-sansbz xalq вага edi.
Adam kerse qorqarca, i§cile da ullu fbjbnla bo I ub sozulqan edile, alanb icinde: $yk ta§bvcula, ta§cbla, aqac i§levcyle, Bojavcula, mijalacbla, Basmacbla.
Burzujla, qorquB, yjleni terezelerinden, Balkonlarbndan
alaqa qaraj edile.
Prawitelstwo saqajbB edi, fbjbrma tert min soldatnb ма
хат ь icinde, otuz minni da §ахагпь tegereginde хагьг etgen edi.
Bastilijanb qatbnda Barqanlaqa fanbdan кев xalq qo§uldu. Sora xalqnb icinden:
— Atlb asker keledi!— dee Bir q( cbrbq cbqdb.
Atlb asker daursuz atlam в1а kele edi. Tapancalarb qaBlarbnda, kesleri da mutxuz Bet alqan edile.
Xalq в1а atlb asker Bir-Birlerine tyBe§genlerinde, вогап
Boldu: ta§la §uvuldadbla, atb§bB ea§ladbla; atlb asker ullu
Bbcaqlanb cbqarbB caedb, xalq tert ^апьпа qacdb, Parizni
tert ganbnda q uv qun Cbqdb:
— Sautlanbqbz!
Studentle в1а i§cile Barrikadala etis Ba§ladbla. Ala fonar1апь uatbB, ?er yjlege taBblqannb qotarbB, Beckeleni teneretiB, ta§-aqac taBxanlarbn quju e, Barrikadala ete edile.
Bu i§ s ir zamannb ic in d e §ахагпь xar f e r i n d e etile edi,
dauru, xbiibsb ullu edi. Kek Bir ga § n a q a n la j, ?yz-£yz §ьвьlala u r q a n c a Boldu.
97
Bir saqat дагьт ketginci,
earrikadala, gerden esye
cbqqanca, sarisbz-sanavsuz кев eoldula. Inirge Parizni ycden
Biri qoBxanlanb qoluna ty§dy. Burzujlanb ullu qorquv aldb.
Qer-gerde e§iklege qblbc salbna, terezeleni e§ikleri etile edi.
Ill
Gawro§ quanbB, garbq kelly b o I u e , arb-Beri сава edi,
erge mine edi, enisge ty§e edi, earrikadanb ger-gerinde ke
ryne edi. Gawro§ Ba§xasb Bolmaj, §ajtan gel kieik Bolqan
edi. 01 xar gerde keryne edi. Апь zbnbrdauq tau§u Bir minutxa da toxdamaj edi. 01 i§siz turqanlaqa kyle edi, erinceklege i?lete, arbqanlaqa kel taBdbra edi, Bir qaumlanb
kezlerin аса, Bir qaumlanb acuvlandbra edi, ycyncyleni Bezdire edi. Bir qaumladan Bir qaumlaqa кесув, ger-gerge tbqblbB, daurdan aldbra edi.
— Tavkel B o lu q u z! Q u ju q u z ta§lanb! E n td a ! Beckeleni
кевуп kelme q o ju q u z! Sizni earrikadaqbz gitgedi. 01 guqqa
gararbq tyldy. Ne tasxanbqbznb Beri ta^bqbz! У]пу CiCbqbz!
Qaracbqbz, majna mijala e§ik.
01 xar kimge iline edi.
— Menne §kok eerigiz! Menne §kok kerekdi. Menne
§kok nek Bermejsiz?!
98
Kece Boldu, ki§i kerynmedi. Типакь dynyrdegen tau§la,
eir Birde §kok atb§bvla eîtiline edile; a h qsjda ese da uzaqda az-az atbla edile. Toxdae-toxdaB atblqanb prawitelstwo
qarbvun gbjqanbn tanbta edi. Elli rewoljusioner altmb? min
askerni saqlaj edi. Rewoljusioner Anzolranb a§bqmaqlbq xorladb, апь tezymy tausuldu. Ullu i§le Bolurnu allbnda gigitleni xalileri alaj Boladb. 01 Gawro§xa Bardb. Qa§cbq ger-yjde
qananb ysynde mutxuz gannan eki gav cbraqnb garbqbnda
patronla ete edi. Апь garbqb oram qa kerynmej edi.
y jny
ва§ qatlarbnda garbqnb va Cbrtda gandbrmaj edile.
Anzolra ajtdb:
— Qa§cbq, Beri tbnblacb, sen gitgecikse, seni eslejallbq
tyldyle. Barrikadanb tb§bna Cbq, yjleni ganlarb в1а oramlaпь ваг... Sora ьгьпа qajtbrsa da kergen zatbnb харагьп men
ne ajtbrsa.
— SaBijle gararqa da Bolurla. Men век гагь bo Iub Barajbm,
— deB Gawro§ taB maxdanaraq xalda диав etdi.
(â§Cbq askercica ces BeriB, quanbB, савьв ketdi.
IV
Qalanb Ba§bnda on saqat uruldu. Anzolra в1а апь generi Котвехег qollarbnda §koklarb, yjleni qaBbrqalarb в1а
ullu Barrikadanb arasbnda olturqan edile. Ala §bqbrtsbz b o
Iub, qajdan ne eîteeiz dee tert дапьпа qulaq salbB, ne
uzaqdaqb, ne tunakb ajaq 1аи$1апь e§itirge kyre§e edile.
Bilmej turqanlajlarbna mutxuz §bqbrtsbzlbqnb icinden
Bir zbnbrdauq, garbq, да? tau§ cbqdb. 01 tau§ artb guguruk
qbCbrbv в1а tausulqan Bir дыпь gbrlaj edi.
— 01 i§eksiz, Gawro^du,— dedi Anzolra.
— Bizge Belgi Beredi,— dedi Котвехег.
A§bqqan atlamla adamsbz огатпь tbnclbqbn Buzdula.
Агвапь artbndan, majmulca ilinis, Gawro? keldi. 01 Barrika
danb icine sekirie ty§dy. Soluvun kycden-Butdan а1ьв:
— Meni §kogum u!.. Ala keledile!
M unu b u ajtxanb, §ьвь!а otca, savlaj Barrikadanb icine
etdy. Q o l taBblqan §koklaqa uzaldbla.
— Meni karaeinimi albrqa
syjemise?— deB Anzolra
sordu.
99
— Oqaj, men ullu §kok albrqa syjeme,— deB Gawro?
диав etdi.
Saqlaullanb ekisi кев qalmaj Gawro? tenli qajtdbla. Kepyrle в1а Bazar ganbnda qaraulda дав-дапьг Bir adam qaldb.
I§ek goq edi: ol ganbndan alqbn askerle teerem egen edile.
Barrikadanb
saqlaullarb keslerini qazavat orunlarbn
aldbla.
Bir talaj minut ozdu, sora кев sanlb, aur, Birca atlaqan
atlamlanb tau§u keldi. Bu tau§ toxdavsuz,
raxat, demenili
guvuqla§xandan-guvuqla§a kele edi. Sora qbsxa oquna tau§
toxdadb. Огатпь qbjbrbnda кев adamnb soluqan tau§u e§itilirnenca Boldu. Alaj Bolqanb ycyn ki§i kerynmedi; дав-дапьг
qalbn mutxuznu icinde xalblaca cbltbraqan zatlanb eslerge
Bolluq edi. Ala §tbkla в1а §кок1апь вигип1агь edile, kesleri
da cbraqlanb kenden garbtxan garbqlarbnda eslene edile.
Qbsxa oquna qaranbdan Bir ась tau§ Cbqdb:
— Kim keledi?
Olsaqatdan oquna §кок1апь gbltbraqanlarb keryndy.
Anzolra tavkel диав etdi:
— Fransuz rewoljusija keledi!..
— Ot acarqa!— dee komanda Berildi.
Qbzqan p e c n i auzu Bir m in u tx a ась1ьв gaB blq an ca, ot,
дькыав, t e g e r e g i n d e yjlen i garbtdb.
Ась zalp Barrikadanb ysyn e acbldb. Qbzbl eajraq avdu.
Zalp alaj kycly, qalbn e o lq a n edi: eajraqnb эавьп угув qojq a n edi. Yjleni qaBbrqalarbndan g yzgen oqla e a rrik a d a q a aj
lanbB, Bir talaj adam n b garalb etdile.
— Qolda§la, §kok-otnu ajaqbzlA la oramda kerynnyncy
atmaqbz. Em alqbBurun eajraqnb keltyrejik,— dee Anzolra
qbCbrdb.
01, ajaqlarbna ty§gen eajraqnb erge keltyrdy.
V
Кев saqlarqa kerek Bolmadb.
Qbsxa oquna Bir toe keryndy.
Barrikadadan Birden zalp Berildi; tyt>n, axujul kieik,
toenu, adamlanb gaedb; Bir talaj sekunddan tuean cacbldb,
toB da adamla da ganbdan keryndyle.
100
A§bqmaj,funcumaj, qorqmaj, toenu Barrikadaqa Quvuqqa
keltire edile. Aladan ekisi $aralb Bolmaqan edi. Sora Ba§Cbh>q
etgen авсаг ^ага^ыьв Ba§ladb.
Bir minutdan toBnu огатпь arasbna ?ara§dbrdbla. Апь
acblqan auzu Barrikadaqa ajlannan edi.
—
$кок1апь (jerlegiz!— dee Anzolra komanda Berdi.
Barrikada toenu urqanbn tbjarmb? Товпи o q u Barrikadanb te§ermi? I§ BarbSbda b u zatda edi. Rewoljusionerle
§кок1агьп gerlegen zamanda, toscula da toenu gerlej edile.
T o b atbldb, oq ucdu.
— M bnda!— dee Bir ?arbq tau§ cbqdb.
Oq xaBfykleni icinde cbrmaldb, oq areadan BO§adb.
Barrikadanb qoruqanla xarx boIub kyldyle.
— Entda atbqbz!— dee Barrikadadan Birevlen toeculaqa
qbcbrdb.
Olsaqatda Anzolra ?avlanb ne etgenlerin sbnaj edi.
— Ba^larbqbznb qaBbrqaqa ?uvuq qbSbqbz! Barrikada
nb uzunuca toB uqlanbqbz!— dee Anzolra qbCbrdb.
Alaj Bolqanb ycyn Anzolranb Bujruqun tolturquncu, ol
ânbndan zalp eerdile.
101
Ekevlenni eltyrdyle,
y c e v le n
g a r a lb
Boldu.
Barrikada bu tuqum atb,vlarbn keltyrallbq tyl edi. Kartec игив, te§ik ajbrdb.
Qorquvlu muruldavla cbqdbla.
Qurôvlannanla ekinci atarbqlarbn saqladbla.
01 genii oquna Boldu.
Barrikadanb atx-n eki toBnu Biri—jadrola, Biri d a — kartede ata edile.
Jadrola Barrikadanb ва§ьпа tije edile, ta§lanb uata edile.
-- Bu toBlaqa auzluq salbrqa kerekdi ! Toeculaqa ot
ajlandbrbq bz!— deB Anzolra qbCbrdb.
BarbSbda ertde хагьг edile. Кев tbnblae turqan Barrika
da, quturuB, oqlanb qujue Ba§ladb: altb, geti ese da zalp вегdile. O ram tuncuqdurqan tytynden toldu. Bir talaj minutdan
tOBCulanb yc etiB ekisi toelanb tyBynde qbrblbB gatxanlarbn
tiiBanrib ici в к kerdyle. Sav qalqanla tonlanb gerlej edile,
alaj’a jk o k atbv az Boldu.
— Qalaj goluBUz B o ld u !— dee rew oljusionerleni Biri Anz o b a q a sele§di.
Anzolra ва§ьп da cajqaB ajtdb:
— Entda on ве§ minutnu alaj gigit Bolsaq,
rikadada on patron da qalmaz.
G wro§ bu sezleni e?itdi.
savlaj
ваг-
VI
Birevlen Barrikadadan oramqa ty$ys syelgenin Barrikadadan qaraB kerdyle. Gawro§ qajdan ese da Bir cetencik taedb,
ki§i eîtmegenlej, elgenleni patronta§larbn qotarbB Ba§ladb.
— Sen ne etese?— deB Barrikadadan sordula,
Gawro§ ва§ьп keltyrdy.
— Men cetencikni tolturama,— deB диав etdi.
— Kartecleni qujulqanbn kermejmise?
Gawro§ диав etdi:
— Qanurcuq gavadb, xata goqdu.
— Qajt Beri!
— Busaqatdan,— deB Gawro§ огатпь савьв teBredi.
— Огатпь uzununda gbjbrma caqlb elgen gata edi.
?bjbrma caqlb patronta§ B a r r ik a d a q a tan zapasdb.
102
Тивап Basxan kieik, огатпь tytyn Basxan edi. Kyndyzgy kyn ol tytynden oram qaranb kece kieik B olqan edi. Bu
qbsxa огатпь eki ganbnda Bir-Birleii в1а kyre^genle Bir-sirlerin kycden-Butdan eslej edile.
Qaranblbq Gawro§xa garadb.
Tytynny qalbnlbqbnb, kesini gitgeligini Bolu§luqu Blasoldatla eslemegenlej Gawro§ uzaq Bardb, elgenleni qatbna getdi. Ullu qorquvqa qiilmaj, ol dtb-geti patronta?nb Bo?atdb.
01 sir elgenden Bir elgenne ваиги в1а syjrelis, tert
ajaqlanbB, cetencigin da ti§leri в1а qbSbB вага edi.
Barrikadadan ol alaj uzaqda tyl edi; alaj Bolqanb ycyn
esleteeiz dee qorqqandan caqbrbrqa Bazmaj edile.
01 arlaqdan-arlaq вага, em artbnda tytyny alaj qalbn
Bolmaqan gerge cbqdb.
Ta^lanb artbnda gatxan maravcula в1а огатпь myjy§ynde
gbjblqan soldatla tytynny icinde ne ese da Bir qbmbldaojannb
Bir-Birlerine kergyzdyle.
©lgenleni Birinden Gawro§ patronlanb gbja turqanlaj,
Bir oq kelie elykge tijdi.
— Toaasta, meni elgenlerimi e lty re d ile !— deB Gawro§
qbCbrdb.
Ekinci oq uzaq eolmaj, ta§laqa tijdi. Усупсу oq апь
cetencigin qaBiadb.
Gawro§ tert дапьпа qaradb, огатпь myjy§ynden atxan1агьп kerdy.
01 q o B U B , erge syeldi. Апь сасьп gel taraj edi. Апь
ururqa b§anlaqan soldatlanb kergeninde, Gawro§ ды Ы ь.
Sora cetencigin aldb, icinden tegylgen patronlanb ьгьпа
gbjdb. Maraqanla taBa Bir kesek guvuqlasbB, ekinci patronta§nb tonae ва§Ы ь. Tertyncy oq tijmej, qatb в1а sbzqbrbB
ketdi.
Gawr-o§ gbrladb.
Besinci o q q a диавха daojbda дьпа^ь.
Bu surat век qorqunclu edi. ala ga§cbqnb maraj edile,
ol da alanb qozuj edi. 01 tamam gyregi в1а диваппапса
keryne edi. Апь toxdavsuz marlaj edile, alaj Bolqanb ycyn
uralmaj edile. Soldatla апь тагав atxanlarb sajbn kyle
edile.
103
01 gata, qoBa, Buquna, tas во1а, daqbda keryne, qaca
da qutula, daqbda ьгьпа, gum duruqu в1а toelanb qorquta,
patronta§lanb BO§ata, cetencigin toltura edi. Barrikadadan ana
qorquB qaraj edile. Anda апь ycyn qaltbraj edile, o l‘a $brlaj
edi. Oqla апь syrye gete edile, alaj Bolsada ol alaqa kesin
tutdurmaj edi. 01 uaxdb в1а Buquncaq ojnaqanca keryne
edi; emegen ana guvuqla^xanb sajbn, ol апь Burununa
qaqa edi.
Em artbnda Bir nalat oq £a§cbqnb syryB $etdi. Gawro?
tentiree £bqbldb. Barrikadadan ась qbCbrbqla cbqdbla. Gawro§ erge qoBdu, issi qan Betin <агав tegyle edi, ol qollarbn
uzatdb, sora §kok atblqan дапьпа ajlanbB ânbdan gbrladb.
01 9 ьгьп BO§amadb. Ekinci oq апь auzundan sezyn
aldb. Bu $ol ol ?erge Baurundan qaelandb, andan sora
qbtnbldamadb.
Gitge tulparcbqnb eltyrdyle.
Slowar
Is to rija — Bir arb-eerini харагь, tavruxu.
B a rrik a d a — taeblqan zatnb qalae, gav askerni allbn . tbjarqa
oramda allbn Buruv etmeklik. Grazdan qazavatda
earrikadalanb rewoljusionerle qoesala etedile.
K o fta— eelden oqarb дапьпа kijilgen 1ь§ыьу kijim.
A tm osfera— gerni qurôvlae turqan xava.
G razdan qazavat— klassla kyre?ivde onovnu saut кус в1а
almaqlbq.
P ro k la m a sija — xalqnb qozqarqa, апь Bir агь-Berige qoearbrqa
dee gazblbB xalqqa cacblqan qaqbt.
F ra n k —fransuz axca (10 kapek caqlb).
P o lis ija — Bajlanb, kapitalistleni onovlarbn saqlaqan, rewolju
sionerle в1а kyre?gen organ.
B u r z u a —Bajla, i?cileni qbjbnlarb в1а gasaqanla.
S tu d e nt— orta, ullu §kollada o quqan soxdala.
R e w o ljusio ne r— rewoljusija ycyn kyre?gen adam.
K araein— qbsxartblqan $kok (atlb asker gyrytedi).
Stbk— ?koknu B u ru n u n a Begigen syny.
K om anda— askerge eerilgen qbsxa Bujruq.
Z alp — Bir qauni askerci skoklanb Birden atmaqlbq.
Kartec— icine tegerek oqla qujulqan toe oq.
Zapas— artxa saqlanr;an zat.
104
Soruvla
1. Gawro? kim edi?
.oram ( a§cbq“ b o I ub nek q a l q a n d b .
3. Gawro?nu Earrikadalada ne etgenln ajtbqbz.
4. Xalislne, etgen i?lne kere, Gawros qallaj ?a§cbqdb.J
5. Blznl rewoljusijapbzda saeijle yly? alqan ne kezyvle BileslziАпь ysynden siz ne oquqansbz? Ajtbqbz.
2. 0 1
MaksimкISrMGorkiiщр
г?
•
(1868 g.^tuvqandb)
Maksim Gorkij proletar gazbvcudu. Bu at апь psewdonimidi. Апь tyz atb— Aleksej Maksimowic Pe§kowdu.
Kesini gaâvunu ysynden Maksim Gorkij Bblaj ajtadb:
„Menne segiz дь1 Bolqanbnda, meni magazlnne gumu§
eterge Bergen edile. Eki ajdan men qollarbmb issi §orpa в1а
Bi§irgenimde, meni ganbdan akgama ijie qojqan edile. Sav
Bolqanbmdan sora meni certjoznikge Berdile. Qa§avum asbrb
qbjbn Bolqandan, anda ga§ajalmaj, men Bir gbldan qacdbm.
Kemede §apaqa pomo§nik boIub turdum.
Andan агь ga§avum век qolandb, tyrlydy: ?apadan aj1апьв Bbjaqb certjoznikge gara§dbm, andan sora all^x suratla
satbB turdum, temir golda storoz boIub turdum, pekarnjada
qala^cb Boldum; kirir gerim Bolmaj, mekamsbz - da кев ga§aq anm a“.
Bu tuqum aur ga§av ysyn ваэьв turqanlaj da, апь oquvqa, Bilimge, garbqlbqqa termilgeni, talpbqanb ganbzda toxdamaqandb. 01 mardasbz кев oquj edi, kesini gazqan zatlaгьпа qanbn-ganbn salbB kyre§e edi.
Em alqa gazqan харагьп Gorkij Tiflisde temir доПапь
masterskojlarbnda i§legen zamanbnda Basmaqa urdurqsndb.
01 кев gazqandb. 01 кев zatdan xapar ajtxandb. G or
kij i§cile в1а Birge urunnanlanb ezmeklik в1а kyre§ie turqandb.
106
Lenin ullu cazbvcu Gorkijni век eaqalb kere edi. Апь
в1а кев $агь§ьв turqandb. Lenin Gorkijge gazqandb;
„Kesini âzbvcu talantbn в1а Rossijada i§cileni i§lerine,
quralbvlarbna, tae Rossijanb tb§bndaqblaqa da xbjsaesbz ullu
xajbr eergense".
„7 -ci M aj “ degen xapar G orkijni „Anau degen proizwedeniesindendi. 1902 £blda Sorm owo degen §axarda Bolqan
i§le b u xaparqa material Bolqandbla.
Bu proizwedenieni al kesekleri Basmaqa urulqanlarbnda,
patcaxnb onovcularb Gorkijni sydge Berirge kerekdi deB
toxdaqan edile. Bu proizwedenie в1а Gorkij i§cileni kirn fekgenin, alanb êkgenle в1а qalaj kyre§irge kerek воЦапьп
acbq etedi, patcaxlbq в1а kyre§irge caqbradb.
Patcaxnb onovcularb Gorkijni кев golda tyrmege salqandbla. Bek ullu qorquv salqan rewoljusionerleni olturtuvcu
Petropawlowsk tyrmege Gorkijni da salqan edile.
Busaqatda Gorkij ullu proizwedeniele ijazadb, Bizni so^
sializm i§levyByz в1а kyre§gen âvlanb Basmada ajqaq etedi.
SSSR-ni i§ci klassbna, urunnanlarbna etgen ax§blbqb
ycyn SSSR-ni 5entralnbj ispolnitelnbj komiteti Gorkijni Leninni ordeni в1а savqalaqandb.
Saeijle
Bizni агвагьвьгпь tb^bnda, e§ik allbnda, xar kyn sajbn
polkownikni yc ?a§Cbqb ojnaj edile.
Кев kezyvde агвагьвьгпь tb§bnda, terekni ва§ьпа m inie,
meni ojnarqa caqbrlbq eolurla dee saqlavcan edim; alaj Bol
sada -ala meni caqbrmaj edile.
Bir $olda ala euquncaq ojnaB Ba§ladbla. Buqqanlanb
izler kezyv ortancb £a§cbqqa ty§dy. 01, Bavnu artbna вагьв,
kezlerin qollarb в1а давьв syeldi, апь qarna§Cbqlarb va buq u n u rq a caBb§dbla. Tamada £a§cbq £enil oquna qa§eaqnb
tyeynde ken сапапь icine kirdi da Buqundu; kici £a§cbq,
qajrb B uqunurqa Bilmej, ûncue, qujunu tegeregine caearqa
qaldb.
— Bir, eki,— dee ortancb ga§cbq qbcbrdb.
107
O l alaj qbcbrqanlaj, kici ga§cbq qujunu icine sekirie,
sermee gbgbtndan tutdu (qujunu icine дьдьгп в1а celek taqb1ьв turqandb), ajaqlarbn b o § celekni icine atdb. Celek qujunu
qaBbrqalarbna tijie dbubrdaj-dbnbrdaj icine ta§ajdb. M en аэыь
guncuqandan suv qujqanlaj eoldum, alaj Bolsada Bolluq xatanb qbsxa o quna eskerie, alanb areazlarbna sekiriB (terekni
Ba§bndan), xaxajnb Berdim.
— Qujuqa ketdi!..
Ortancb ga§cbq, qujuqa meni tenli getiB, gbgbtnqa ilindi.
Апь дьдьгп erge silkindirdi, qollarbn sbdbrdb (qbzdbrdb),
alaj Bolsada men sermee gbfbmdan tutdum, sora tamada
â§cbq da getiB, celekni cbqarbrqa menne во1и§а, ajtdb:
— Aqbrbnbraq, marga !..
Biz genii oquna gitgecikni Cbqardbq. 01 век ' qorqqan
edi, Beti kegergenne getginci aqarqan edi, alaj Bolsada ь§ага
edi, kezlerin gandbrbB, qaltbraj-qaltbraj sordu:
— Men qa-alaj ke-etdi-i-im... .
— Sen §a§xan etgense,— deB ortancb ga§cbq, апь qucaqlaB, Betinden qanbn syrtdy. Tamada va qa§bn-ea§bn tyjys
ajtdb:
— Kel Barajbq, ne kyre$sek da ga§brallbq tylse.
— Sizni tyjerikmidile?— deB sordum.
01 menne диавха ва§ьп silkindirie, ekinci qolun menne
uzatbB ajtdb:
— Sen век genii getdin.
Andan sora qarna§cbqla sav Bir bjbqnb e§ik allbnda kerynmej turdula, sora cbqdbla.
Tamada ga§cbq, meni terekni ysynde kerdy da, menne
gumu§aq qbCbrdb:
— Bizge kel!
Biz, qa§eaqnb tyBynde, eski canaqa gbjblbB, кев u§aq
etdik.
— Sizni tyjgenmi edile?— dee sordum.
— Qetgen edi,— deB tamada диав etdi.
— Sen CbBCbqlanb nek tutasa? — dee tamada m enne sordu.
— Ala igi gbrlajdbla,— dedim men.
— Oqaj, sen alanb tutma, ala kesleri syjgenca исив ajlansbnla...
108
— Xajbr Bolsun, endiden sora tutmam.
— Alaj Bolsada sen alqbBurun Birin tut da menne вег.
— Senne qallajbn?— deB sordum.
-- Qarbqbn. Kesi da ebBebq avda Bolsun.
Sora ol caqinfikdi.
— Ki§dik a§arbqdb, atam da unarbq tyldy— dee kici
$a§Cbq ajtdb.
Tamada апь ajtxanbn tyz kerdy:
— Unarbq tyldy...
— Sizni anaqbz earmbdb?— dee sordum.
— O qaj,— dee tamada диав etdi.
Alaj Bolsada ortancb апь ajtxanbn tyzetdi:
— Bardb, alaj’a Ba^xadb, Bizniki tyldy, Biznik va goqdu,
ol elgendi.
Biz eslemej turqanlaj Bir ganbBbzdan aq mbjbqlarb ela,
afendini aeasbca, mor Betli kijimleri в1а polkownik cbqdb.
— Bu kimdi?— dee Barmaqb в)а meni taea kergyzye
sordu.
Tamada 9 a§cbq turdu da в а § ь п B iz n i yj taea silkindirie
ajtdb:
— 01 andandb...
— Апь kim caqbrqandb?
Qa§cbqla, tbnblavnu ф е п в , ycysy da canadan cbqbB
yjlerine ketdile. Alanb earqanlarbn Boj Bergen qazlaqa uâtdbm.
Polkownik, meni imBa§btndan qatb tutuB, агваг1агьпь ici
в1а qaeaq-e§ikleni qatbna eltdi. E§ikni qatbnda meni вагmaqb в1а qorqutue ajtdb:
— Menne kelirge umut etme!
Men acuvlandbm:
— Qart §ajtan, men senne kelmejme.
01 ganbdan meni sermee tutue, огатпь teeretdi.
— Akgan y jd e m id i? — deB ea^bm dan cegyc в1а urqanca,
sora-sora Bardb.
Meni nasbBSbzlbqbma, akgam yjde tura edi. A kga ва§ьп artbna atbB, saqalbn а11ьпа uzatbB, polk o w n ikn i allbna
syeldi da guzaea ajtdb:
— Anasb mbnda goqdu, men i§i B olqan adamma, ana
qararqa ki§i goqdu; p o lk o w n ik, sen kec.
109
Polkownik savlaj yjge qbzbldadb, aqac Baqanaca вигиIu b , c b q b B ketdi.
01 ketgenlej, akga meni ах§ь .qbzdbibB, e§ik allbnda
Pjotrnb areasbna atdb.
— Entdamb ty§dyn, ne ycyn tyjyldyn?— dee Pjotr, atbn
da gieere, sordu.
Meni ne y c y n ty jg e n le r in a jtx a n b m d a , ol qbzarbB ajtdb:
— Sen ala в1а ne ycyn §ox Bolqansa? Ala gblan ва1аladbla, keremise, ala ycyn senne ne getgenin. Endi sen ke
sin alanb duvuldat. Nege qarajsa!
Bu xaparda Maksim Gorkij kesini saeij zamanbn ajtadb.
Soruvla
1. Bu xaparda ne zamanlanb ysynden gazblqandb?
2. Maksim Gorkij ne klassdandb?
3. Polkownik Maksim Gorkijni kesini saeijleri в1а ojnarqa nek
qojmadb?
4. Eski zam and a ишпцап1апь saB ijle ri q a l a j ?a $ a j e d i l e ?
Eterge
Bu xaparqa kere ea?bnda kelgen soruvlaqa
rbqbz.
Kesigizni sezlerigiz в1а харагпь ва?
xalda ajtb q b z (pazarqa da Bolluqdu).
\
?uaela
m aq an asb n
fara$db-
go m aq la qan
P e p e
Pepe— on дь1 Bolqan, nazik, inicge, keselekgeca, genii
ga^cbqdb. Qolan zbkgbllarb tar imBa§larbndan salbnadbla; kyn-.
den, kirden qaralqan terisi zbkgbllarbnb sansbz-sanavsuz te§iklerinden qarajdb. 01 qurqaq xanscbqqa u§ajdb. Pepe ajrbmкаппь ta^larbndan ta§larbna sekire ajlanadb; kyn Cbqqandan
kyn Batxbncb, xar saqat sajbn qajdan Bolsada апь arbmaqan,
talmaqan tau§cuqu cbqadb:— „Ariv Italija. Meni Italijam 1“
Апь BarbSb Biledile: gum u§aq gerde qalbn kezlevle
bo
Iub tegylgen xansla, m or ta§lanb icinde keselekgele, oliw a terekleni qalbn capraqlarbnb emda ga§ilden s o q u lq a n gyzym
terekleni icinde cbBCbqla, teniz tyey qaranb Bacxalada caBaqla, §ахагпь tar, qatb§xan oram larbnda ga?aqan tb§ qbrallbla.
110
Pepeni ysynden кев alamat xaparla ajtbrqa Bolluqdu
Bir golda Bir siniora kesini Bacxasbndan gbrtblqan al
mala в1а cetencikni tolturuB ten qatbnbna elt dee Pepege
Bergendi.
— Sen апь ycyn solido albrsa; e§da andan senne zaran
cbqmaz...— dee qatbn sele§di.
Pepe, век razb b o I ub , ol gum u§nu eterge aldb; ceten
cikni kesini ва§ьпа salbB "ketdi; xaqcbqbn albrqa va inirge
keldi.
— Sen ne ese da alaj век a§bqmaj kelese!— dee
ajtdb qatbn.
— Da, alaj Bolsada, Baqalb siniora, men arbqan editn 1
Ala ondan ese artbq edile! — dea Pepe диав etdi.
— Alaj degen nedi, ea§bnaderi tolqan cetende ondan ar
tbq alma necik Bolmaj edi?
— Almala demejme, ga§cbqla, siniora!
— Almala va?
— AlqbBurun ga§cbqla: Mikele, Qowanni...
Tb§brbv acuvlanbB Ba§ladb; sermeB imBa§bndan tutue
silkindirdi.
— Eltgenmise almalanb, Busaqat диав et?
— Plo§cadxa deri, siniora! M en kesimi qalaj ariv gyrytgenime sen tbnbla: men alqbeurun ga§cbqlanb xilikgelerin
san etmedim. Тав ala meni e§ek в1а oquna tenle§dirsinle,
alaj Bolsada men, siniora, seni Baqalb kergenden b u artbqlbqlanb keltyryrme d e B aqbl etdim. Sora ala апь в1а qojmaj,
meni апать xilikge etiB Ba^laqanlarbnda, men b u zatnb kecelmedim. Erlaj cetencikni gerge salbB, men alanb atbB ва§v ladbm; men alanb qalaj dynyrdetgenimi kersen, siniora, sen
kelyn в1а век kylyr edin!
— Ala meni kegetlerimi сасьвть ketdile?— dee tb§brbv
xaxajnb Berdi.
• — Pepe mbdaxlanbB, axsbnbB ajtdb:
— O q aj, ala cacmadbla. Alaj'a men atxan almala ga§Cbqlaqa tijmesele, qaebrqaqa tijie cacbla edile. Qalqanlaгьп‘а men alanb xorlae Bir-Birieiz в1а gara§xanbqda, ortaqa
salbB a§adbq...
111
Ol tb§bibv d u n ja n b Ba§bnda Bilgen q a rq b § b n garlb Pep e n i g y ly n n e n ва$ьпа qu jd u ; Pepe esin век eerie tbnbladb*
Bir-Birde va Bblaj a jtb B da qo§a edi:
— O-o qalaj alamat ajtdbn! Qallaj sezledile!
Em artbnda qatbn агьв Bir ?апьпа ketgeninde, Pepe
апь bzbndan ajtdb:
— Men seni в а с х а ц ь ol alamat kegetleri в1а ol amanlbqcblanb ва§1агьп qalaj topuldatxanbmb kersen edi, Berirge
ajtxan ахсапь eki kere etiB Berir edin; oj, sen апь Bir kerge e d in !
I§lenmegen qatbn Pepeni bu ;igitligin anblar orununa,
ana temir gumduruqun tutim qorqutdu.
Pepeni egeci Pepeden кев tamada eolsa da, andan aqbl
lb tyl edi, ol Bir Baj amerikanlbqa gumu§cuqa gara§xan edi.
A nda ol genii o quna kirsizcik, qbzbl uvurtlucuq boIub ва$ladb: awgustda kertme suvlanbB Bi§genca, bu da erkin xantпь ysynde B i§iB , suvlanbB teeredi.
Bir Qolda Pepe egecine sordu:
— Sen xar kyn sajbn a§ajmbsa?
— A§arqa syjsem, eki, yc kere da a§ajma,— dee maxdanbB диав etdi.
— Ti§lerini £azbqsbnsan‘a,— dee Pepe egecine onov вегdi, sora ajtdb:
— Seni xozjajnbn eajmbdb?
— Olmu? Patcaxnb kesinden ese Baj Bolur dee umut
eteme.
— Nu, telilikni xon?ulaqa qojajbq! Alaj Bolsada sent
xozjajnbnb nenca k en cegi Bardb?
— Апь ajtbrqa da qbjbndb,
— O n Bolurmu?
— Artbq Bolurqa da Bolur...
— Bar alaj ese, alaj uzun da $ь1ь da Bolmaqan Bir kencek keltir.
— Nek?
— Meni kencegim qalaj Bolqanbn kermejmise?
Pepeni kencegi qalaj Bolqanbn keryrge qbjbn edi, ne
ycyn desen, апь eutlarbnda kencekden kesek zbkgblcbqla qalqan edile.
112
— Da, kertisi da senne kijinirge kerekdi; alaj B olqanb
ycyn kencekni urlaqandbla dee kelyne kelirge Bolur.
Pepe апь inandbrbrca ajtdb:
— Adamlanb kesieizden telige sanarqa kerek Bolmajdb!
Keeden azcbq albnsa, ol urlaqan tyldy, ol yle§genne sanala d b !
— Bu ajtxaiibn tavruxdu 1— dee egeci Рерг в1а Bir aqbl
B olurqa
unam adb.
Alaj Bolsada em artbnda Pepe egecin inandbrdb. Egeci,
gtail o quna вагьв, garbq kek Betli Bir igi kencekni kuxnjaqa
keltirdi. Kencek Pepeni savlaj uzunluqundan Bir kesek uzun
Boldu. Pepe genii oquna qalaj kijerigin ojum etdi.
— Bbcaqnb eercil— dee egecinden tiledi.
Qbsxa o q u n a ekisi da a m e rik a n1ьпь k e n c e g i n ga§cb qqa век taB kijim
eldile: Ba§bndan ta r t m a s uvuruB Bojunr.na Begitirca etdile, gen o r u n u n a
x u r g u n la r b n gara§dbrdbla.
Ala апь andan da taB gara§dbrlbq
ediie, alaj Bolqanb ycyn alaqa xozjajnn^ qatbnb zaran Boldu: kuxnjaqa
keliB ekisineda dunjanb Ba§bnda ne
aman ваг ese, вагьп qujdu.
Pepe erinin, eurunun cyjyre edi,
qolun gyregine sala edi, sertneB ва§bndan tuta edi. axsbna, kyvsyne edi,
alaj Bolqanb ycyn ne kyre$di ese da,
qatbnnb eri kirginci toxdatalmadb.
— Ne Bolqandb?— deB sordu ol.
01 zamanda Pepe ajtdb:
— Sinior, seni qatbnbnb etgen i§i meni век seirsindiredi, taB seni ycyn o quna Bir kesek дапьша tijgendi. M en
anblajalqanna kere, ol umut etedi: Biz kencekni sbraf etgenBiz dee; men'a seni inandbrama: ol kencek menne век taBdb. M en seni art kencegini alqanma, endi sen ва^ха kencek
albrqa qolundan kellik tyldy dee ol alaj um ut ete eolur...
113
— £ ig it, men umut etgen в1а va, polisijanb
kerekdi, — deB amerikanlb raxat tbnblaB ajtdb.
caqbrbrqa
— Necik? Nek?— dee Pepe век seirsindi.
— Seni tyrmege salbr ycyn.
Bu zatnb e§itgeninde, Pepe ullu mbdax Boldu, ol дь1агьп
kycden-Butdan tbjdb, sora kelyn ullu etiB ajtdb:
— Da, sinior, sen alaj eterge, meni tyrmege salbroia
syje esen, ol zamanda ne sez Bardb. Alaj'a men seni orununda boIub, meni кев kencegim boIub, seni guqunda boImaj qalsa edi— ol zamanda men senne eki para, tae andan
da ozub yc para kencek Berir edim, yc para kencekni Bir
golqa kijerge Bolmasa da, artbqsbzda issi kyn...
Amerikanlb kyldy; Bir-Birde garbq Bajla da eoladbla...
Sora ol Pepeni §okolad в1а sbjladb, апь tb§bndada Bir
frank Berdi. Pepe ахсапь ti§i в1а sbndbrbB kerdy, garatxanbnda, ajtdb:
— Bereket Bersin, gyjysxan ! Axca kerti axca Bolur dejme!
Pepege neden da век igisi: qajda Bolsada ta§lanb icine
kiriB, alanb garblqanlarbna saqb§lanbB ta§nb m utxuz istorijasbn o q u q a n c a qaraj tursa edi. Bu kezyvlede апь kezleri keriledile, qollarbn sbrtbna saladb, ва§ь Bir kesek Bir дапьпа
ijilie silkinedi, ol aqbrbn neni ese da m uruldajdb, ol q u ru d a
gbrlajdb.
01 gokga xanslaqa qarasa da igidi, garbq mor eetli
glisnjala, kezlev suvlaca, qaBbrqada tegyledile, вь1апь allarbnda ga§cbq qanic kiBik tartbladb, teniz gelni soluvundan
aqbrbn qaltbraqan darij xanslaqa tbnblaqanca kerynedi.
QaraB gbrlajdb: — Fiorino— o... fiorino— o...
Mazallb tamBurinni urulqanbca, kenden tenizni sanbrav
axsbnnanb eîtilinedi. Geeelekgele gokga xanslanb ysynde
ojnajdbla. Pepe, ва§ьп keltyryB, kynny tijgeninden kezlerin
da gbjbrbB, alaqa qarajdb, kesi da Bir kesek zarlanaraq, тьdaxbraq, alaj Bolsada gumu§aq bârbv в1а bâradb...
— C o !— deB , izum rud kiBik kerynnen keselekgeni qol'
ajazlarbn qaqbB, qorqutuB., qbCbrdb.
Teniz, kyzgy kiBik gbltbraB, ta§la ysynde апь cajqalqan
aq k em y k leri te n e re m e g e n k ezy v d e , Pepe q alajd a, Bolsada
ta§ y s y n e miniB, giti kezleri в1а gim-gim gbltbrauq s u v q a
114
•
anda sarqbldbtn teniz xanslanb icinde caeaqla raxat
gyzedile...
Sora raxatlbqda kek suvnu ysy в1а ga§Cbqnb zbnbrdauq,
saqb§lannan tau§u aqbrbn tegyledi:— Oj teniz... teniz...
Ullula ga§cbqnb ysynden:
— Bu anarxist Bolluqdu!— deB ajtadbla.
Adamnb sbnaj Bilgen, gyrekleri fumuâq adamla va ва§xa tyrly ajtadbla:
— Pepe Bizni poetieiz Bolluqdu...— dejdile.
Ва§ь kymy^den qujulqan, eeti Burunnu rim rnonetaqa
u?aqan qart stolcu, aqbllb, xar kim eaqalb kergen— Poskwalino ajtadb:
— Saeijle Bizden igi Bolluqdula; ga§arqa da eizden ese
alaqa igi Bolluqdu 1
Кев adam а п ь b u ajtxanbna inanadb.
q a ra jd b :
Slowar
P sew donim — awtor kesini atbn, tuqum un да?ыьв, kesine B i r easxa
at ataqanbna ajtadbla.
S o lid o — Italijada uaq ахсапь atbdb.
O liw a — issi gerlede Bitgen kesinden da gav cbqqan terek.
M alaxit— garbq gasil веШ tas.
S okolad — какао в1а ?ekerden etilgen kampekle (?uqa qanacbqlaca
da B o l a d b ) .
F rank— on kapek caqlb ахсапь atbdb.
G lis in ja — ariv ijisleri B o lq a n gokga xansla.
T am B urin— daureazoja u?as i$lenn,en muzbka instrumentni (sautnu)
atbdb.
lz u m ru d — gasil eetli Baq.ilb ta$ (вегШ degen ta$nb tuqumundandb).
S in io r— Bij, gospodin.
S in io ra — eijce, gospoza.
F io rin o —gokga xans.
A narxist— qbral onovnu ne tuqumun da qaBbl kermegen, апь в1а
kyre?gen adam. Bu xaparda inaqanasb— kapitalistle в1а
kyresgen demeklikdi.
P oet— gazbvcu, nazmula etivcy.
R im — Italijanb eas §ахагь.
M oneta— metalladan etilgen axca (altbndan, kymy^den, Baqbrdan
d. a. k.).
116
Soruvla
1. Pepe kimdl?
2. Bu xaparda ajtblqan zat ne qt>ralda Bolqanubi*
Maksim Gorkijni sezleri в1а b u цыа1пь prirodasbn ajtbqbz.
3. £a§Cbqla в1а, amerikanlb в1а etgen i§lerine kere, Pepeni ne
tuqum xalisi acbq Boladb?
4. Amerikanlbnb eajlbqbna Pepe qalaj qarajdb?
5. „ Saeijle eizden igi eolluqdula; дщ ащ а da eizden ese alaoja igi eolluqdu" — dee stolcu nege ajtadb, ol апь в1а kimlenl aqbl-
larbn-muratlarbn tanbtadb?
6 . Andreewni „Petka dacadau degen харагьпь ajaqb b u xapardaca alaj quanclb sezle в1а tausulambdb? Eslgizge tysyrygy/.
Eterge
1. Bu харагпь р1апьп salbqbz.
2. Bu харагпь Birer kesegln Birerigiz albqbz da ajtbrqa
zbrlanbqbz.
3. Gorkij Pepeni ne в1а tenle?dirgenin gazbqbz.
xa-
B A Sч L A R b
Bet
Tavruxla
..........................................................• .............................
Mbzbqlb ela B arin ......................................................................
Urlavcunu ,,?bjbx“ B o lq a n b ..................................................
Xbjlacb s y d y .......................................................................... ....
Teli Xasan
...................................................................... .... .
Pop в1а M b z b q lb ......................................................................
3
4
9
12
21
25
Eski g b r l a .......................................................................................• .
28
Tatarqan .......................................................................................
29
Q araketlanb I s s a ..........................................................• . . . .
31
Kavkaz ta v la .............................................................................. .. „
Tavlu qbznb tarbqbvu
. . • .............................................
33
Birinci maj
..............................................................................
35
Neft anasb B a k u q a .................................................................. '36
B ajqullanb D a u t ...................................................................... .... .
40
Xamit ela Tavqan k o lx o z d a .........................................................
Xajdaqbz, alanla, k o lx o z q a !.................................................
44
Batgalanb A .- K erim ..........................................................................
46
B a $ la d b m ..................................... .............................................
S e l m a ? ......................................................• .............................
„
47
Bostanlanb X a s a n ..................................................... ....................
51
Udarnik ......................................• .................................
118
„
T em m oulu
................................................. ..........................................^3
Musuka ulu atlb fe r tn a q a .....................................
P u§kin A. S................
................................................................... 55
Buqovlanuan
................
.................................................. 56
Caeaqcbq ela caeaqcbiib tavruxu .......................................... •..„
Pop в1а galcbsb Baldanb t a v r u x u ..................................... ....63
70
Kfblow I. A.
Kyzgy ela t n a j i n u l ................................. . . .....................
Pll в1а m a s k e .........................
.................................
Elcl ela QalcbSb .............................
.............................
»
'^
72
74
Cexow A. P.
75
80'
W anka
. ■
>
Aqmanblaj .
Andreew L. N ............................ .....................................................
Petka dacada
86
.......................................................................... ... .«
W ik to r G j u g o ......................................... ............................................ 95
G a w r o s ..................................... ... ................................................ ”
Maksim G o r k i j .................................................................................. 10(:1
Saeijie
• • • • - ........................................................... JJJ
P e p e .......................................................................................... 110
Ответ, ред акт ор A .-C . Гербеков.
Т ехред акт ор 111. Б лим ю т ов.
Сд ано в п рои звод ство 31 мая 1935 г.
П од п и сан о к печати 1 июля 1935 г
Ф орм ат 62x94 */16 Тип. зн. в 1 бум. л. 37. ЬО печ. л. 7,э
Т и раж 4100.
Загс. № 1260.
Обллито As 53 ._____________________________
Т и п ог раф и я К аробл над и здата
К и сл овод ск 1935 г#
Типография Кароблнадиздата
Киоловодск 1935 г.

UTERATURADAN XRESTOMATUA t >

Transkript

Benzer belgeler

Çocukken her resim yaparken yakanlandığında babasından ve

(1996) L`immaginazione, Bologna, il Mulino, pp. 157

CC,IQ uac aedd qtq cuce dee * icwcd

Kaynaklar