Biogeografiya kk

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI XALIQ
BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
AJINIYAZ ATINDAG`I NOKIS MAMLEKETLIK
PEDAGOGIKALIQ INSTITUTI
TA’BIYATTANIW FAKULTETI
GEOGRAFIYa KAFEDRASI
5140500-GEOGRAFIYa HAM EKONOMIKA BILIM TIYKARLARI
QANIYGELIGININ` 1-KURS TALABALARI USHIN
B Đ O G E O G R A F Đ YA
PA’NINEN DU’ZILGEN LEKTSIYA TEKSTLERI
DU’ZGEN:
dots. Jalg`asbaev J.J.
Radjapov M.Ya.
NO’KĐS - 2013 jıl
2
1-Lektsiya.
Biogeografiya, onın’ basqa ilimler menen baylanısı
ha’m praktikalıq a’hmiyeti.
Jobası:
1. Biogeografiya pa’ninin’ u’yrenetug’ın obekti.
2. Biogeografiyanın’ basqa ilimler menen baylanısı.
3. Biogeografiyanın’ qısqasha rawajlanıw tariyxı.
4. Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti.
Biogeografiya- bul organizimler ja’ma’a’ti ha’m olardın’ komponentlerinin’ jer betinde
jaylasıwı, geografiyalıq tarqalıwı haqqındag’ı ilim. Basqasha aytqanda biogeografiyaplanetamızdag’ı haywan ha’m o’simlikler qatlamın u’yrenedi, sonday-aq tu’r ha’m basqada
organizmlerdin’ taksonomiyalıq gruppalarının’ (klass,tuwıs h.b) geografiyalıq tarqalıw
nızamlılıqların u’yrenedi.
Burın biogeografiya o’simlikler geografiyası (fitogeografiya), haywanatlar geografiyası
(zoogeografiya) bolıp u’yrenilip kelinse, son’g’ı jılları biogeografiya zamarrıqlar geografiyası
ha’m mikroorganizmler geografiyası dep bo’linip u’yrenile basladı.
Biogeografiya- bul shegaralıq ilim bolıp, onın’ song’ı waqıtları izertlew ma’seleleri
ken’eymekte. Bunın’day eki ilim shegarasında rawajlanıp atırg’an ilimler qatarına ma’selen:
bioximiya-biologiya ha’m ximiya ilimi arasında, geoximiya-geologiya ha’m ximiya arasında,
geofizika-geologiya ha’m fizika arasındv h.t.b. Biogeografiya, basta aytıp o’tkenimizdey
organizmler ha’m olardın’ soobshestvolarının’ geografiyalıq tarqalıwın eki ilim obekti tiykarında
u’yrenedi: geografiya- (geografiyalıq tarqalıwın) ha’m biologiya (organizmlerdin’ tarqalıwın).
Bir ta’repten, biogeografiya bul ulıwma fizikalıq geografiyanın’ bo’limi esaplanadı,
(geomorfologiya,gidrologiya,klimatologiya,topıraqtanıw).
Basqa
ta’repten,
sistematika,
fiziologiya, organizmler ekologiyası h.b.ilimler menen birlikge biologiyanın’ quramına kiredi.
Joqarıda aytılg’anlarg’a qarap biogeografiyanın’ ha’r qıylı geografiyalıq ha’m biologiyalıq ilimler
menen baylanıslı ekenin ko’remiz.
Geografiyalıq pa’nlerden biogeografiya ushın a’hmiyetli orındı-landshafttanıw iyeleydi,- ol
ta’biyiy territoriyal kompleks haqqında ilim bolıp, onın’ quramına biogeografiyadan basqa
landshaft komponentlerin xarakterlewshi-klimatologiya, geomorfologiya, gidrologiya, topıraq
geografiyası qusag’an pa’nler kiredi. O’z gezeginde regionallıq geografiyada u’lken a’hmiyetke
iye.
Biogeograflardın’ jumısında en’ a’hmiyetli orındı kartografiya usılı iyeleydi. Onısız bolıwı
mu’mkin emes. Biogeografiyalıq kartalar arnawlı kartalarg’a kiredi. Olar o’zinin’ tematikası
ha’m kartografiyalıq sheshiw usılı boyınsha ha’r tu’rli boladı. Sonın’ ushın biogeograf
kartografiya usılın jaqsı biliwi kerek.
Biologiyalıq ilimler ishinde biogeografiyag’a jaqını-bul ekologiya ha’m biotsenologiya
esaplanadı. Biogeografiyanın’ bir bo’limi- bul ekologiya bolıp ol- organizmlerdin’ o’z-ara ha’m
sırtqı ortalıq penen baylanısın u’yrenedi. Sonlıqtan ol ekologiyalıq biogeografiya degen at penen
ataladı. Ekologiyalıq biogeografiya - bul jer sharındag’ı organizmlerdin’ regionallıq ekologiyalıq
qatnasların, o’zgesheliklerin u’yrenedi. Ekologiyanın’ nızamlılıqların biliw arqalı biz regionallıq
ayırmashılıqlardın’ sebebin bile alamız.
Biotsenologiya- organizmler soobshestvosı haqqındag’ı ilim bolıp, ol biogeografiyadag’ı
soobshestvonın’ dinamikası ha’m strukturası haqqında mag’lıwmat beredi. Usı mag’lıwmatlar
tiykarında biogeografiya organizmler soobshestvosının’ geografiyalıq o’zgesheliklerin ha’m
olardın’ geografiyalıq tarqalıw nızamlılıg’ın u’yrenedi.
Biogeoraf ushın tariyxıy geologiya ha’m paleontologiya da u’lken rol oynaydı. Biogeografiya
ushın ha’r qıylı geologiyalıq da’wirde okean ha’m materiklerdin’ o’z-ara qatnasının’ o’zgerisi,
o’tken eradag’ı klimatlıq o’zgerisler boyınsha mag’lıwmatlardı biliw ha’m qazılma o’simlik,
haywan qaldıqların u’yreniw biogeograflarg’a ha’zirgi zaman organizmlerinin’ tarqalıw
3
sebeplerin, onın’ ekologiyalıq ayırmashılıg’ı menen birge geologiyalq da’wirler menen baylanıslı
sebeplerin anıqlawg’a mu’mkinshilik beredi.
Biogeografiyanın’ qısqasha rawajlanıw tariyxı.
Biogeografiya iliminin’ tariyxın to’mendegi etaplarg’a bo’liwge boladı:
1. XVI a’sir baslarına shekemgi u’zik-u’zik mag’lıwmatlar da’wiri. 2. XVI a’sir bası XVIII a’sir aqırında du’nyanın’ do’retiliwinde dinnin’ u’stemlik etiw da’wirindegi floristikalıq
ha’m faunistikalıq mag’lıwmatlardın’ toplanıw da’wiri. 3. XVIII a’sir aqırı-XIX a’sir ortalarında
katastrofa teoriyasının’ u’stemligi waqtında botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq jumıslardın’
baslanıw da’wiri.
4. XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında Ch.Darvinnin’ evolyutsiya teoriyası tiykarında
biotsenologiyanın’ payda bolıwı ha’m botanika-geografiyalıq, zoogeografiyalıq, ekologiyalıq
izertlewlerdin’ ku’shli pa’t penen rawajlanıw da’wiri.
5. O’simlikler soobshestvosı haqqındag’ı bilimnin’ rawajlanıwı, bunnan bılay botanikalıq
geografiya ha’m zoogeografiyanın’ ekologiyalıq ha’m tariyxıy bag’ıtlarının’ ku’shli pa’t penen
rawajlanıwı, biogeografiyanın’ payda bolıwı ushın urınıwlar XX a’sirdin’ ortalarına shekem.
6. Biogeografiya iliminin’ XX a’sir ortalarınan baslap o’z aldına ilim bolıp rawajlanıwı.
1. A’yyemgi waqıtta o’simlik ha’m haywan tu’rlerinin’ sanı boyınsha mag’lıwmatlar
onday ko’p bolmag’an. Mıs: Gomerdin’ qosıqlarında (b.e.sh. XII ha’m VIII a’sir) 63 tu’r
o’simlik eske alınadı, «Meditsinanın’ atası» esaplang’an Gippokrattın’ shıg’armalarında (b.e.sh
460-377jj)-236,al Feofrasttın’(b.e.sh. 370.jılı. tuwılg’an) miynetinde-500ge jaqın o’simlik tilge
alındı. Belgili haywan tu’rlerinin’ sanı odanda beter az bolg’an. Ol waqıttag’ı alımlarda jerdegi
regionlar boyınsha mag’lıwmatlar az bolg’an. Tek a’yyemnin’ birinshi botanigi-Feofrasttın’
miynetlerinde g’ana bizler az g’ana botaniko-geografiyalıq ko’rinisler tabıwımızg’a boladı.
Orta a’sir da’wirinde ilim dinnin’ xızmetkeri bolg’an. Ol waqıttag’ı mag’lıwmatlar,
miynetler diniy fantaziyag’a iye bolg’an. Bul da’wirdin’ aqırında Marko-Polonın’ sayaxatınan
keyin jer sharın o’simlikler ha’m haywanatlar haqqında mag’lıwmatlar tolıqtıra basladı. Albert
Bolshtadskiydin’ traktatları botanika ha’m zoogeografiyalıq bilimlerdin’ tarqalıwına
mu’mkinshilik tuwdırdı.
2. Evropanın’ feodallıq ellerinde kapitalizmnin’ payda bolıwı menen eller arasında qatnas
ku’sheydi. Alıs ellerden jabayı haywanlar ha’m o’simlikler alıp keline basladı. Ellerde
botanikalıq bag’lar payda bola basladı, 1333-jılı Venetsiyada, 1525- jılı Paduda, 1544-jılı
Pizada h.t.b. botanikalıq bag’lar ashıldı. Qurg’ag’an o’simliklerdi saqlag’ıshlar- gerbariyler
payda boldı, o’simlikler haqqında kartinalar ha’m maqalalar shıg’a basladı. XVI- a’sirdin’
basınan baslap, a’ste aqırın haywan ha’m o’simlikler sistematikası boyınsha ko’plegen
mag’lıwmatlar jıynala basladı, taza tu’rlerdin’ sanı barg’an sayın ko’beye basladı. XVIII- a’sirde
Shved alımı Karl Linney ta’repinen jazılg’an belgili «Ta’biyat sisteması» biologiya iliminin’
rawajlanıwına u’lken ta’sir tiygizdi. K. Linney sistematikanın’ tiykarın saldı (klass, tuqımlas,
qatar, tuwıs, tu’r). Keyin J. Kyuve og’an tip kategoriyasın qostı. K. Linney o’simlik ha’m
haywanlardın’ ko’plegen tu’rlerin sistemag’a salıp anıqladı, olardı qosarlı atama menen (tuwıs atı
ha’m tu’r epiteti) yag’nıy binarlı nomenklatura menen atadı.
Bul da’wirdi o’simlik ha’m haywanlardın’ sistematikasının’ gu’rlep rawajlang’an ha’m
flora menen fauna ushın materiallardın’ toplanıw da’wiri dep atasaq boladı, bul botanikalıq
geogafiya ha’m zoogegrafiyanın’ bunnan bılayda rawajlanıwına ja’rdem berdi. Tek flora ha’m
fauna sistemag’a salıng’annan keyin ha’r-qıylı ellerde jer sharının’ bo’lek regionlarının’ (ıg’allı
tropikalıq tog’aylar, sho’l, qumlıq, ortasha poyas tog’ayları, tundra h.t.b. ) flora ha’m faunası
ayırılıp u’yrenile basladı, bulardın’ ha’r-qıylılıg’ının’ sebebi izlene basladı. O’simliklerdin’
an’sat jıynalıwı ha’m u’yreniliwine baylanıslı botanikalıq geografiya rawajlanıwdın’ birinshi
etabında zoogeografiyadan aldıg’a shıg’ıp ketti, keyin zoogeografiyada bul da’wirde jaqsı
rawajlandı. Botanikalıq ha’m zoogeografiyalıq baqlawlar a’dette tek sol sayaxatshılar (sanawlı)
ta’repinen alıp barıldı, al arasında tek sol ilimpazlar qayta islendi. Tek keyinirek XIX-a’sir
basında botanika ha’m zoogeograflardın’ qızıg’ıwshılıg’ı artıp ken’eye basladı.
4
Bul da’wirde dinniy ko’z-qaras u’stemlik su’riwine qaramastan ko’p g’ana botanikalıq
ha’m zoogeografiyalıq mag’lıwmatlar toplandı.
XVIII-a’sirde ta’biyattı u’yreniwshi ekspeditsiyalar sho’lkemlestirildi. P.S.Pallas, Đ.Lepexin
h.t.b. ta’repinen ko’p sanlı ekspeditsiyalar o’tkerilip Rossiyanın’ ta’biyatı u’yrenildi. Haywanlar
ha’m o’simlikler haqqındag’ı mag’lıwmatlar jıynalg’an, birinshilerden bolıp jazılg’an fizikogeografiyalıq monografiya S.Krashennikovtın’ «Kamchatka jerlerinin’ sıpatlaması» degen kitabı
edi (1775). Biraq bul da’wirde jıynalg’an mag’lıwmatlardın’ tek ayrımlarınan g’ana biz
materialistlik tu’sindiriwlerdi ko’remiz.
3. Bul da’wirdin’ iri alımı A.Gumboldt boldı. Onın’ miynetleri botanikalıq geografiyag’a
bag’ıshlang’an bolsa da K.A.Timiryazov ha’m basqada alımlar onı tek botanikalıq geografiyanın’
emes al zoogeografiyanın’ da tiykarın salıwshısı dep esapladı. Bul bahalaw durıs, sebebi
A.Gumboldtın’ o’zi botanikalıq-geografiyalıq mag’lıwmatlardag’ı jetiskenlerdi zoogeografiyada
da qollanıw kerekligi haqqındag’ı ideyanı aytqan edi.
Bul kisi Qubla ha’m oraylıq Amerikag’a sayaxat jasap (1799-1801 jılları Bonplan menen
birge) ha’m usı baqlawları tiykarında jer sharının’ o’simlik qaplamının’ tarqalıw kartinasın
du’zdi, jıynalg’an botaniko-geografiyalıq bilimlerdi sistemalastırıp, botanikalıq geografiyanın’
barlıq bag’darlarının’ tiykarın du’zdi. Ol o’simliklerdin’ tarqalıwı klimatqa g’a’rezli ekenligin,
ha’r qıylı geografiyalıq poyaslarda (Taw, tegislik h.t.b.) o’simliklerdin’ tarqalıwın klimatqa
g’a’rezli ekenligin ayttı. Gumboldt ha’zirgi o’simliklerdin’ tarqalıwında jerdin’ geologiyalıq
tariyxı haqqında sorawdı ortag’a qoyıp o’simlik tu’rlerinin’ kelip shıg’ıw orayları haqqındag’ı
pikirdi ayttı. Gumboldttın’ ha’r qıylı eller boyınsha flora ushın jıynalg’an statistikalıq
mag’lıwmatlar florastikalıq botanikalıq geografiyanın’ baslamasına tiykar saldı. Gumboldt
«o’simliktin’ fizionomiyalıq formasın» 19 gruppag’a bo’ldi. Usının’ tiykarında tirishilik
formaları haqqında ilim- o’simliklerdin’ ekologiyalıq geografiyasının’ tiykarı du’zildi.
Botanikalıq geografiyada tiykarg’ı to’rt bag’darlawshı jumıs alıp barıldı. Birinshiden, jer
sharının’ ha’r qıylı rayonlarının’ florası boyınsha bir qansha mag’lıwmatlar payda boldı, mıs:
K.F. Ledeburdın’ to’rt tomlı «Rossiyanın’ florası». Ekinshiden, jer sharının’ ha’r qıylı
regionlarındag’ı floralar haqqında statistikalıq mag’lıwmatlar salıstırılıwı floristikalıq
rayonlastırıwdın’ rawajlanıwına alıp keldi. U’shinshden, faktorlardın’ (ortalıq) o’simlik
qatlamına ha’m o’simlik tu’rlerine ta’siri u’yreniliwi, sonday-aq o’simliktin’ tarqalıwın usılların
izertlew ekologiyalıq botanikalıq geografiyanın’ predmetin quradı. En’ aqırında to’rtinshiden,
tariyxıy botanikalıq geografiyanın’ da sorawları sheshile basladı. Bul da’wirdin’ iri botanik
geografları retinde O. Dekandol ha’m A. Dekandol (Frantsiya), D.Guker (Angliya) h.t.b. aytsaq
boladı.
Haywanlar du’nyasın u’yreniwdin’ ekologiyalıq ju’risi Moskva Universitetinin’ professorı
K.F.Rule ta’repinen rawajlandırıldı. Biz bul kisini ekologiyanın’ tiykarın salıwshısı dep atawg’a
tolıq haqılımız. Bul kisi ta’repinen du’zilgen zoologiya boyınsha programmada mınanı oqıymız:
«Haywanlardı u’yreniw - bul demek sırtqı du’nya organgizmleri menen qarama-qarsı ta’sirde
bolg’an haywanlardın’ ishki ta’biyiy ku’shlerinin’ rawajlanıw qa’demi artınan an’lıw» (Rule,
1854).
K.F.Rulenin’ sha’kirti N.A.Severtsov ustazının’ isin dawamlap «Voronej guberniyasının’
haywan, qus ha’m gadlar o’mirindegi periodlıq ko’rinisler» degen birinshi ekologiyalıq
monografiyanı jazdı. Bul jumısta biogeografiyanın’ bunnan bılay rawajlanıwında a’hmiyetli
bolg’an ko’p sanlı ekologiyalıq faktorlardın’ ha’r qıylı landshaft haywanlarg’a ta’siri aytıladı.
Bul da’wirde biogeografiyanın’ rawajlanıwında diniy katastrofa teoriyası ayrıqsha
xarakterge iye. Bul teoriya Frantsuz zoologi ha’m paleontologi J.Kyuve ta’repinen islep
shıg’ılg’an. Bul teoriyada izli-izinen bolg’an katastrofalar na’tiyjesinde bizin’ planetamızdın’
o’simlik ha’m haywanları tolıq qırılıp ketken, al son’ınan quday ta’repinen taza tu’rler payda
bolg’an delinedi.
5
XIX- a’cir ortalarına shekem Ch.Darvin ta’liymatı payda bolg’ang’a shekem botanikalıq
geografiyanın’ ha’m zoogeografiyanın’ tiykarg’ı bag’darları rawajlanadı; bunda zoogeograflar
ta’repinen toplang’an bilimlerdin’ ko’lemi botanik- geograflardikinen az boladı.
4. Ch.Darvinnin’ Ta’biyiy tan’law jolı menen tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı haqqındag’ı
teoriyası 1859-jılı jarıqqa shıg’ıp, ol sol waqqıttag’ı biologiyanın’ barlıq tarawlarının’
jetiskenlikleri boldı. «Tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı» degen miynetinin’ XII-XIII- babı o’simlik
ha’m haywanlardın’ geografiyalıq tarqalıwına arnalg’an. Ch.Darvin tirishiliktin’ atawlarda kelip
shıg’ıwı haqqında ma’seleni u’yrendi (Xuan-Fernandes, Folklend ha’m Galapagos).
Darvin da’wirinen keyin analitikalıq izertlewler-fiziologiyalıq, anatomiyalıq,
morfologiyalıq izertlewler (laboratoiya menen baylanıslı) islene basladı. Sonın’ menen bir qatar
ta’biyiy jag’day menen baylanıslı ilimlerde burıng’ıg’a qarag’anda joqarı tezlik menen rawajlana
basladı. Ekologiyalıq geografiyalıq botanika boyınsha A.Grizebax (1872) o’zinin’ «Jer sharının’
o’simlik qaplamı» degen, E. Varmingtin’ (1896) «O’simliklerdin’ ekologiyalıq geografiyasına»
degen miyneti ha’m A.Shimperdin’ (1898) «Fiziologiya tiykarında o’simlikler geografiyası»
degen miynetlerdi shıg’ardı. Keyingi eki kitip elege shekem o’zinin’ qunın joyıtqan joq.
Botanikalıq geografiyada tariyxıy printsp u’stinde A.Engler (1879,1882) u’lken jumıs
isledi.
Botanikalıq geografiyanın’ rawajlanıwında (Rossiyada) Đ.G.Borshovtın’ «Aral-Kaspiy
aymag’ının’ botanikalıq geografiyası ushın materiallar» (1865) degen miyneti u’lken a’hmiyetke
iye. Bul miynette o’simlikler klimat ha’m topıraq penen tıg’ız baylanısqanlıg’ı da’lillengen.
Đ.G.Borshov bul miynetinde ayrım o’simlik tu’rlerinin’ tarqalıw oblastlarının’ ko’rinisin
su’wretlep-birinshilerden bolıp botaniko-geografiyalıq karta du’ziwge talpındı.
Birinshi original botanikalıq geografiya boyınsha rus tilindegi oqıwlıq qollanba 1896-jılı
A.N.Beketov ta’repinen islenip shıqtı.
1903-jılı G.Đ.Tanfilev 1:25000000 masshtabtag’ı kartası bar Rossiyanın’ o’simlik qatlamı
tuwralı ocherk shıg’ardı. Bul Rossiyadag’ı birinshi russha geobotanikalıq karta edi. Bunnan
keyin jer sharının’ ha’r qıylı regionlarının’ florasının’ kartaları shıg’a basladı.
Bul da’wirde zoogeografiya da tez qa’dem menen alg’a ilgeriledi. P.L.Skleter (1875)
statistikalıq metodtı qollanıw tiykarında oblast dep atalg’an zoogeografiyalıq sistemanı
(anıg’ırag’ı faunastikalıq)islep shıqtı. 1868-jılı Ch.Darvinnin’ dostı T.Geksli qurıqlıqtı
zoogeografiyalıq (faunastikalıq) rayonlastırıwda evolyutsiyalıq printsipti kirgiziwdi usındı. Bul
printsip tiykarında R.Lidekker (1896) u’sh geya nı yamasa patshalıqtı bo’ldi: 1. Notogeya-qaltalı
ha’m bir o’tkelli (odnoproxodnıe) lerdin’ rawajlanıw orayı, neogiya-tolıq emes tislilerdin’
rawajlanıw orayı: arktogeya-joqarı da’rejeli, jatırlı su’t emiziwshilerdin’ ko’pshilik bo’liminin’
rawajlanıw orayı.
Bul da’wirde qurıqlıqtı zoogeografiyalıq rayonlastırıwdın’ ekologiyalıq printspleri
N.A.Severtsov (1877) ha’m onın’ sha’kirti M.A.Menzbir ta’repinen Evropa, Arqa Aziya ha’m
Arqa Afrikanı o’z ishine alıwshı Paleoarktika oblastına kirgizildi. Basqa alımlardan Menzbirdin’
ayrımashılıg’ı, ol faunistikalıq rayonlastırıwda tek iri sistematikalıq kategoriyalardı (otryad,
semeystvo, rod) qollanıp qoymastan tu’rlerdi de qollanıw kerekligin ayttı.
Qurıqlıqtın’ zoogeografiyasınan du’nya ju’zlik okeannın’ zoogeografiyasının’
ayırmashılıg’ı bul da’wirde a’ste rawajlandı. Fiziko-geografiyalıq faktorlar tiykarında du’nya
ju’zlik okeannın’ zoogeografiya- lıq oblastların belgilew 1895-jılı A.E.Ortman ta’repinen
islendi(bul ashılıwlar 1873-1876 jj Angliya sudnosı Chellendjer din’ ekspeditsiyalıq miynetleri
tiykarında iske astı).
Bul da’wirde organizmler ja’ma’a’ti haqqındag’ı ilim-biotsenologiya qa’lip-leti. Biotsenoz
termini 1877-jılı K.Mebius ta’repinen ilimge kirgizildi. O’simlikler ja’ma’a’ti haqqındag’ı
ilimnin’ tiykarın salıwshılar Đ.K.Pachoskiy(1896) ha’m P.N.Krılov(1898) bolıp tabıladı.
Solay etip XIX a’sirdin’ ekinshi yarımında Ch.Darvinnin’ tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı
haqqındag’ı iliminin’ islenip shıg’ıwı na’tiyjesinde biologiya ilimlerinin’ tiykarı du’zildi.
6
5.Bul da’wirde ekologiyalıq ha’m tariyxıy botanikalıq geografiyanın’ ha’m
zoogeografiyanın’ bunnan bılayda rawajlanıwı ju’rip otırdı. Đri materiallar jıynaldı, o’simlik ha’m
haywanatlar haqqında ha’r-qıylı miynetler jazıla basladı. Moskva universitetinin’ geografiya
fakultetinde 1920-jılları S.G.Grigorev biogeografiya kursı boyınsha lektsiya oqıydı.
Zoogeografiya oblastınan iri jumıslardan V.G.Geptnerdin’ «Ulıwma zoo-geografiya»
(1936), N.A.Bobrinskiy, A.L.Zenkevich, Ya.O.Birshteynnin’ «Haywanatlar geografiyasın»(1946)
aytsaq boladı.
Sırt ellerden S.Ekmannın’ «ten’iz zoogeografiyası» (1935), R.Gessenin’(1924) «Ekologiya
tiykarında zoogeografiya» sı, F.Daldın’ «Ekologiyalıq zoogeografiya tiykarları,» sonday aq
Đ.G.Bartolomyu, V.E.Klark ha’m P.G.Grimshoudın’ (1911), «Zoogeografiyalıq atlasları» shıqtı.
Solay etip bul periodta botaniko ha’m zoogeografiyalıq problemalar parallel tu’rde
sheshilip bardı.
Orta Aziyada 1930-40-jıllarda ekologo-geografiyalıq mekteptin’ D.Đ.Kashkarov ha’m
Korovinnin’ basshılıg’ında du’ziliwi bul regionda ekologo-geografiyalıq izertlewlerdin’ ha’wij
alıp rawajlanıwına tiykar saldı. 70 -jıllarda olardın’ sha’kirtleri L.N.Babushkin ha’m
T.Zaxidovtın’ ekologo-geografiyalıq izertlewleri Orta Aziyada sho’l zonaların rayonlastırıwda
u’lken a’hmiyetke iye boldı. E.P.Korovinnin’ paleobotanikalıq izertlewleri O’zbekstanda u’lken
jetiskenliklerge erisiwge onın’ «O’zbekstannın’ o’simlikler qaplamı « atlı miyneti boldı.
D.N.Kashkarov ilimde 1-den bolıp parodalı haywanlardı rayonlastırıwdı ekologo-geografiyalıq
tiykarda ju’rgiziwdi qoydı.
6.Bul da’wir XX a’sirdin’ 60-jıllarınan baslandı. Bul da’wirde biogeografiya o’z aldına
ilim bolıp rawajlanadı. Ulıwma biogeografiyalıq nızamlıqlar du’ziledi, biogeografiya boyınsha
original
kitaplar
shıg’adı.
Ma’selen,
A.G.Voronovtın’
«Biogeografiya» (1963),
P.D.Yaroshenkonın’ «Ulıwma biogeografiya» (1975) h.t.b.
Ha’zirgi waqıtta Biogeografiya pa’ni barlıq biolog, ekolog ha’m geograf studentlerge
oqıtıladı.
Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti
Biogeografiyanın’ praktikalıq a’hmiyeti ju’da’ u’lken. Biogeografiyanı bilmey turıp
ta’biyiy o’simlik ha’m haywan resursların ratsional paydalana almaymız. Adam ushın paydalı
haywanlar ha’m o’simlikler jer u’stinde bir tegis tarqalmag’an. O’simlik ha’m hayuan shiyki
zatın paydalanıwdın’ ha’r qıylı regionda o’zinin’ qolaylı mu’ddeti boladı. Shiyki zat o’ndiriwdin’
normasın bilmew-bul shiyki zat bazasına zıyan tiygizedi. Sonın’ ushın biz biogeografiyanın’
nızamlıqların, paydalı haywan ha’m o’simliklerdin’ geografiyalıq tarqalıw nızamlıqların, olardın’
sanının’ jıllar boyınsha o’zgerisin, ha’r qıylı reogionlarda sanlar ayırmashılıg’ın, organizmler
o’miri ha’m shiyki zat sapası ushın qolaylı ha’m qolaysız jag’daylardı biliwimiz kerek.
Ha’zirgi waqıtta ko’pshilik haywan ha’m o’simlik tu’rlerinin’ sanı birden azayıp ketti ha’m
olardı Xalıq aralıq «Qızal kitapqa» kirgiziwge tuwra keldi. Olardın’ ko’pshiligi aqılg’a
muwapıqsız paydalanıw na’tiyjesinde jer betinen jog’alıp ketti. Ele de ko’pshilik tu’rler joq bolıp
ketiw qa’wipi astında tur.Sonın’ ushın bul tu’rlerdi qorg’ap, olardı ko’beytiwimiz kerek. Siyrek
an’lardı awlawdı qadag’an etiw, siyrek o’simliklerdi jıynawdı qadag’an etiw, bul tu’rlerge
optimal jag’daylardı saqlaw biogeografiya nızamlıqları tiykarında islenedi.
Adam den sawlıg’ı ushın jaqsı gu’resiw biogeografiyalıq bilimlerdin’ itibarısız mu’mkin
emes. Ko’pshilik awırıwlar-viruslar, bakteriya, a’piwayılar, zamarrıq, parazit qurtlar h.b.
ta’repinen payda boladı. Qorshag’an oratlıqtın’ ayrıqshalıg’ı sol awırıw shaqırıwshılardın’ ha’m
taratıwshılardın’ tirishilik mu’mkinshiligi menen anıqlanadı. Mıs: tulyaramiya adamg’a awırıw
haywanlardan su’yir shıbınlar, mokretsalar h.b. nasekomalar arqalı jug’adı. Adamnan basqa
tulyaremiya menen ko’pshilik kemiriwshiler, nasekoma jewshiler ha’m basqa su’t emiziwshiler
awıradı. Bul awrıwlardın’, onı shaqırıwshılar, taratıwshılar ha’m juqtırıwshılardın’ qolaylı jasaw
sharayatın, bul sharayat qaysı zona yamasa poyasta bolatug’ının biz biogeografiya nızamlıqları
arqalı bilip alamız. Bunı bilsek biz awırıwdın’ aldın alg’an bolamız.
7
O’simlikler ha’m o’simlikler ja’ma’a’ti jasaw sharayatının’ indikatorı retinde qollanıladı.
Sol o’simliklerdin’ ha’m haywanlardın’ qatnasına ha’m ko’lemine qarap biz ortalıqtın’ ha’rqıylılıg’ın: teren’ligin, duzlanıw da’re-jesin, topıraqtın’ mexanikalıq quramın ha’m ximizmin,
paydalı qazılma-lardı bilip alamız. Ha’zirgi waqıtta indikatsiya biogeografiyanın’ jaqsı rawajlang’an bo’limi esaplanadı.
Keyingi jılları monitoringtin’ mashqalaları - geografiyalıq ortalıq u’stinen baqlaw (aerofoto
ha’m kosmoslıq metodlar arqalı) ken’ tu’rde islenip atır. Bul izertlewlerde de biogeografiyanın’
roli u’lken.
Sorawlar ha’m tapsırmalar.
1.Biogeografiya pa’ni neni u’yretedi, ol qaysı ilimler menen baylanısqan?
2.Biogeografiya iliminin’ rawajlanıw tariyxın qanday basqıshlarg’a bo’liw mu’mkin?
3.Biogeografiya iliminin’ rawajlanıwına qaysı alımlar o’zlerinin’ u’lesin qosqan?
4.O’zbekstanda ekologo-geografiyalıq mekteptin’ tiykarın salıwshılar kimler?
5.Biogeografiyanın’ qanday praktikalıq a’hmiyeti bar, xalıq xojalıg’ı-nın’ qaysı
tarawlarında ken’nen qollanıladı?
Biogeografiyanın’ tiykarg’ı tu’sinikleri .
Geografiyalıq rayonlar bir-birinen ondag’ı jasaytug’ın mikroorganizmler,
o’simlikler, zamarrıq ha’m haywanlardın’ quramı boyınsha ayırıladı. Ma’selen, Rossiyanın’
Evropa bo’liminde iyne japıraqlı o’simlikler h.b. o’sse, al Orta Aziyada basqa o’simlikler o’sedi.
Flora dep- sol rayonda jasawshı o’simlikler, mikroorganizm ha’m zamarrıqlardın’ jıynag’ına
aytamız.
Sonın’ menen birge sol rayonda haywanlardın’ ko’plegen tu’rleri-a’piwayı tiyın, gornostay,
qasqır, qon’ır ayıw h.b. tirishilik etedi. Fauna dep-belgili bir rayondag’ı tirishilik etetug’ın
haywan tu’rlerinin’ jıynag’ına aytıladı.
Anaw yaki mınaw rayondag’ı fauna ha’m floranın’ jıynag’ına- biota dep ataymız
(Bobrinskiy, 1951).
Bul terminler tek g’ana o’simlik, zamarrıq ha’m mikrooragnizm yamasa haywanlarg’a
qollanılıp qoymastan, al o’simlik yamasa haywanatlar, du’nyasının’ iri bo’limlerine de
qollanıladı. Ma’selen, gu’lli o’simlikler florası, quslar faunası, kemiriwshiler faunası, su’t
emiziwshiler faunası h.t.b.
O’simlikler, zamarrıqlar, mikroorganizmler ha’m haywanatlar birge tirishilik etip bir-biri
menen ha’rqıylı qatnasta boladı ha’m bir-birine ha’r tu’rli ta’sir jasaydı. Basqasha aytqanda
birgelesip jasawshı organizmler ja’ma’a’tti payda etedi. Bul ja’ma’a’t ha’r-qıylı bolıwı mu’mkin.
Ma’selen biz tog’ay soobshestvosı, mikroorganizmler soobshestvosı dep ayırıp aytıwmız
mu’mkin. Barlıq ja’ma’a’tler ishinde o’simlik ha’m haywanlar soobshestvosı jaqsı u’yrenilgen.
Sonın’ ushın biz bunnan bılay usılar haqqında aytamız.
Soobshestvo tu’sinigi ju’da’ ken’ ma’nide aytıladı. Soobshestvo dep ulıwma tog’aydı, iyne
japıraqlı tog’aydı da h.t.b. aytamız. Solardın’ ishinde konkret, anıq soobshestvonı ayırıp biliw
kerek. Đri tipologiyalıq kategoriyalarg’a tundra, iyne japıraqlı tog’aylar, ken’ japıraqlı tog’aylar,
dala, sho’l, savanna, taw h.t.b. kiredi.
Biom-bul tu’sinik anaw yaki mınaw zona ha’m kishi zonalardag’ı soobshestvolardın’
birlespesine aytıladı.
Solay etip flora ha’m fauna birlesip biotanı payda etedi. O’simlikler qaplamı ha’m
haywanat jıynag’ı soobshestvolardı ha’m biomlardı payda etedi.
Bir soraw tuwadı: Evropanın’ ken’ japıraqlı tog’aylarının’ flora ha’m faunasının’ quramı
Arqa Amerikanın’ flora ha’m faunasınan ayırmashılıg’ı qalay tu’sindiriledi? Bul
soobshestvolardın’ jasaw jag’dayları uqsas ha’m olar uqsas biotag’a iye bolıwı kerek. Biraq bul
onday emes. Bul regionlardın’ geologiyalıq tariyxı ha’r qıylı.
Solay etip biotalardın’ quramı sol regionnın’ geologiyalıq tariyxına baylanıslı boladı.
Biogeografiyanın’ bo’limleri.
8
Organizmlerdin’ jer sharı boyınsha tarqalıwının’ bir tegis bolmawı ha’r-qıylı sebepler
menen anıqlanadı, bul sebeplerdi biogeografiya ilimi u’yrenedi ha’m tu’sindiredi.
Jerdin’ tiri organizmlerin u’yreniwdin’ eki tu’ri bar: geografiyalıq, bunda organizmler
soobshestvosı, sonday aq jer sharının’ ha’r-qıylı oblastlarının’ flora ha’m faunası izertlenedi,
ha’m taksonomiyalıq, bunda jerde ayrım taksonomiyalıq kategoriyalar-semeystvo, tuwıs,
tu’rlerdin’ tarqalıwı u’yreniledi.
Usıg’an sa’ykes biogeografiya to’mendegi bo’limlerge bo’linedi: 1. Soobshestvolar
geografiyası: a) ja’ma’a’ttin’ ulıwma geografiyası, b) o’simlik qaplamının’ geografiyası, v)
haywanatlar elatının’ geografiyası.
2.Organizmler ha’m olardın’ populyatsiyalarının’ geografiyası: a) organizmlerdin’
ulıwma geografiyası, b) o’simlikler geografiyası, v) haywanatlar geografiyası, g) zamarrıqlar
geografiyası.
Mikroorganizmler geografiyası da bar desek boladı, biraq bul bo’lim ele jaqsı islenbegen.
O’simlikler qaplamı ha’m o’simlikler populyatsiyasının’ tarqalıw nızamlılıqlarının’
jıynag’ın botanikalıq geografiya u’yrenedi, haywanatlar elatı ha’m haywanatlar populyatsiyası
geografiyasının’ jıynag’ı-zoologiyalıq geografiya (zoogeografiya), biom ha’m biotalardın’
tarqalıw nızamlılıqlarının’ jıynag’ı-ulıwma biogeografiya ta’repinen u’yreniledi.
Biogeografiya mashqalaların u’yreniwdin’ u’sh etapı bar:
1. Floristiko-faunistikalıq-fauna, flora ha’m jer sharının’ ha’r qıylı regionlarının’ flora
ha’m biotalarının’ inventarizatsiyası.
2. Salıstırmalı-regionallıq-jer sharının’ flora, fauna, biota, o’simlikler qaplamı,
haywanatlar elatı boyınsha regiong’a bo’liniwi (biomlar jıynag’ının’ da) ha’m bul regionlardın’
salıstırılıwı.
3. Kauzallı-sebepli-organizmler ha’m olardın’ ja’ma’a’tinin’ geografiyalıq tarqalıwına
ekologiyalıq faktorlardın’ ta’sirinin’ ko’rinisi, sonday aq tariyxıy faktorlardın’ organizmler ha’m
olardın’ ja’ma’a’tinin’ ha’zirgi tarqalıwında geologiyalıq tariyxı dawamında ekologiyalıq
jag’daylarının’ o’zgerisinin’ tu’sindiriliwi.
Ha’zirgi waqıtta biogeografiyada obektti izertlewdin’ sanlıq etapları jaqsı rawajlang’an.
Ma’selen, flora ha’m faunanı izertlewde bahalı mag’lıwmat alıw ushın sol regionda jasawshı
o’simlik ha’m haywan tu’rlerin tek sanap qoymastan. olardın’ ha’r-bir tu’rine sanlıq baha beriw
kerek.
Sorawlar ha’m tapsırmalar.
1. Flora ha’m fauna degenimiz ne?
2. Biota ha’m biom degenimiz ne?
3. O’simlikler ha’m haywanatlar ja’ma’a’ti degenimiz ne?
4. Biogeografiyanın’ qanday bo’limleri barW
5. Biogeografiya mashqalaların u’yreniwdin’ qanday etapları barW
2-Lektsiya.
Biosfera ha’m onın tiykarg’ı elementleri
Jobası:
1. Biosferada organizmlerdin’ tarqalıwı.
2. Biosferadag’ı organizmlerdin’ biomassası.
3. Biosferadag’ı biologiyalıq o’nimdarlıq.
Evolyutsiya na’tiyjesinde jer betinde ma’kan basqan ayrıqsha qabıq yama-sa tirishilik
qabatı-biosfera dep ataladı. Biosfera haqqında tu’sinikler Avstriya alımı E.Zyuss ta’repinen
1875-jılı ilimge kirgizilgen. Biraq biosferanın’ du’zilisi ha’m ta’liymatın rus akademigi
V.Đ.Vernadskiy 1926-jılı ilimiy ta’repten da’lilledi. Ol biosferanı bizin’ planetamızdın’ bir
waqıtları tirishilik etken yamasa tirishilik bolıp atırg’an, tiri maqluqlardın’ ta’sirine ushırag’an
yamasa ushırap atırg’an bir oblastı dep tu’sindiredi.Solay etip biosfera ha’zirgi waqıtta
9
planetamızdın’ u’lken ekosistemasın quraydı, onda ken’ ko’lemdegi zat almasıw protsessi
ju’redi.
Biosfera o’z ishine to’mendegi bo’limlerdi aladı:
1) Hawa qatlamının’ (atmosfera) to’mengi bo’limi-troposfera, bul jerde tirishilik 10-15 km
ge shekem aktiv boladı, Al onnan joqarısında spora, bakteriyalar g’ana jasay aladı (22 km) bul
qabıq stratosfera dep ataladı.
2) Barlıq suw qabatın (gidrosfera), bunda tirishilik suwda en’ teren’ jeri 11 km ge shekem
tarqalg’an.
3) Qattı qabıq litosferanın’ u’stinde ha’m astında tirishilik tarqalg’an. Keyingi jılları
litosferanın’ 4500 m teren’liginde neft suwları arasında mikroorganizmler tabılg’an. Eger
biosferag’a atmosfera qatlamındag’ı tınıshlıq halındag’ı organizmlerdi de qossaq, onda onın’
shegi vertikal boyınsha 25-40 km ge shekem baradı.
V.Đ.Vernadskiydin’ (1944) ko’rsetiwinshe biosfera astında 5-6 km ge sozılg’an, biraq bir
tegis qaplanbag’an sho’gindi jınıslar oblastı bar. Bul oblasttı ol stratisfera dep ataydı. Stratisfera
biosfera ta’repinen du’zilgen, sebebi sho’gindi jınıslardın’ du’ziliwinde organizmler u’lken roldi
oynaydı. Bul jınıslar gidrosferada payda boladı.
Biosfera shegarasında aktiv tirishilik etiw mu’mkin bolmaytug’ın oblastlar boladı.
Ma’selen, troposferanın’ joqarg’ı qatlamında, sonday aq en’ suwıq ha’m ıssı rayonlarda (jer
sharının’ ) organizmler tek g’ana tınıshlıq halında ushırasadı. Biosferanın’ bunday oblastlarının’
jıynag’ın parabiosfera dep ataymız (Xatchinson, 1972 ).
Biraq biosferanın’ organizmler aktiv jag’dayda tirishilik etetug’ın oblastlarda, tirishilik bir
tegis tarqalmag’an.
Litosfera ha’m troposfera shegarasında o’simliktin’ jer u’sti ha’m jer astı tamırları
jaylasqan bo’limdi V.B.Sochova (1944) fitosfera dep atasa, al Lavrenko (1949) fitogeosfera dep
ataydı. Fitosferanın’ quwatlıg’ı okean oblastında ju’da’ ku’shli, bul jerde 11 km ge jetedi, al
qurg’aqlıqta metrlerde yamasa onlag’an metr (ayrım regionlarda 100-150m) de o’lshenedi.
Biosfera ushın tek tiri organizmlerdin’ qatnası xarakterli bolıp qoymastan, ol mınaday u’sh
ayrıqshalıqqa iye: 1-den, bunda ko’p ko’lemdegi suyıq suwdın’ bolıwı: 2-den, og’an ku’n
nurlarının’ kushli energiyası tu’sedi: 3-den, biosfera bul qattı, suyıq ha’m gaz ta’rizli zatlardın’
arasında turadı. Usıg’an baylanıslı biosfera ushın xarakterli na’rse, bul zat ha’m energiyanın’
u’zliksiz almasıwı bolıp tabıladı, bunda tiri organizmler aktiv rol atqaradı.
Ha’zirgi waqıtqa shekem biosferada tiri organizmlerdin’ sanı ma’lim emes, biraq shama
menen mug’darı ma’lim. O’simliklerdin’ biomassası haywanlardikinen anag’urlım joqarı ha’m
bir mag’lıwmatlarda ol 10a’9, ekinshisine -10a’9 -10g’a’ al haywanlarda 10a’u’ g, basqalarda
o’simlikler biomassasınan 4-5 qatar az (Xilmi,1966).
Đ.A.Suetovanın’ (1974) esabı boyınsha qurıqlıqtın’ barlıq tiri zatları 6,4×10a’hg, al
okeandag’ı biomassa (29,9×1015g) qurıqlıqtag’ı g’a qarag’anda 3 qatarg’a az. Bul avtordın’
ko’rsetiwinshe qurıqlıqta o’simlikler biomassası 6,4×10a’hg, al haywanlardın’ biomassası 0,006×10a’hg, g’a, okeanda bolsa o’simlikler biomassası 1,1×10a’o’g, al haywanatlar biomassası28,8×10a’o’g, g’a ten’. Solay etip, qurıqlıqta o’simlikler biomassası haywanatlar biomassasına
qarag’anda 3 qatarg’a u’lken, okeanda haywanatlar biomassası o’simliklerge qarag’andva 28
ma’rtebege ko’p. Okeanda o’simliklerdin’ tiykarg’ı biomassasın plankton organizmler,
mikroskopiyalıq vodorosller quraydı.
Esap-sanaq metodınan g’a’rezsiz qurıqlıq ha’m okeanda organizmler biomassasının’
ulıwma tarqalıw nızamlılıqları boladı: okeanda organizmlerdin’ ulıwma biomassası qurıqlıqqa
qarag’anda to’men, o’simliklerdin’ tiykarg’ı biomassası qurıqlıqqa jıynalg’an, okeandag’ı
haywanlar biomassası qurıqlıqtag’ı haywanlar biomassasına qarag’anda biraz joqarı.
Qurıqlıqta biomassanın’ toplanıwı tog’aylarda baqlanadı, onın’ u’lesi 10a’w-10a’hg g’a ten’:
jer sharında sho’p o’simliklerdin’ biomassası tog’ay o’simliklerinin’ biomassasına qarag’anda 510 ma’rtebege az.
10
Atmosferanın’ joqarg’ı shegarasına kelip tu’setug’ın barlıq tolqındag’ı nurlardın’ ku’n
energiyasının’ ag’ımı 700kkal/sm2 sutkasına. Sonnan jılına ko’rinerli nurdın’ 55kkal/sm2 qa
shamalası jer betine jetip keledi ha’m organizmler paydalanadı.
Ku’n nurının’ energiyasın organikalıq zatta toplaw uqıbı- tiri organizmlerdin’ o’nimdarlıg’ı
dep ataladı. Bul payda bolg’an o’nim mınanday bolıp bo’linedi:
1. Ulıwma da’slepki o’nim- organikalıq zatlardın’ ulıwma sanı yamasa energiya menen
baylanıslı bolg’an jılına 1m2 maydanda anıqlanatug’ın o’nim.
2.Taza birinshi o’nim- energiya menen baylanıslı bolg’an, organikalıq zatlardın’ sanı,
yamasa dem alıwg’a jumsalg’an energiyadan qalg’an o’nim.
3. Ekilemshi o’nim- Bul organizmlerdin’ paydalanıwı ha’m qayta islewi na’tiyjesinde
payda bolg’an o’nim, yag’nıy haywanlardın’ produktsiyası.
R.Uittikerdin’ (1980) mag’lıwmatı boyınsha jer sharında ulıwma taza o’nim jılına
1,7•.1017 g dı quraydı, bul jalpı biomassadan 11 ma’rtebe az. Haywanlar o’nimi jılına 3,9•1012 g
dı quraydı, olardın’ biomassası 2,0•1012 g dı quraydı.
O’nimdi payda etiwde ha’m qayta islewde organizmlerdin’ ha’r-qıylı gruppalarının’ roli
ha’r-qıylı. Bular u’sh topar gruppag’a bo’linedi:
1. Produtsentler - bular birlemshi o’nimdi beriwshiler (fotosintez islewshi jasıl o’simlikler,
xomosintez islewshi bakteriyalar h.t.b.)
2. Konsumentler- bular birlemshi yamasa ekilemshi o’nimdi paydalanıwshılar ha’m olardı
basqa organikalıq zat formalarına aylandırıwshılar (haywanatlar, parazit o’simlikler h. b.)
3. Redutsentler (destruktorlar)- o’li organikalıq zatlar esabınan jasawshı ha’m olardı
miniral zatlarg’a shekem tarqatıwshı organizmler (ko’pshilik bakteriyalar, zamarrıqlar ha’m
a’piwayı haywanlar,).
O’z gezeginde konsumentler 3 kishi gruppag’a bo’linedi:
1. O’simlik jewshi organizmler-fitofaglar.
2. 2-qatarlı konsumentler- jırtqısh ha’m parazitler, bular o’simlik jewshi organizmlerdi
jeydi.
3. 3-qatarlı konsumentler - bular jırtqısh ha’m parazitler menen awqatlanıwshı jırtqısh
ha’m parazitler: Keyingi eki gruppanın’ wa’killerin zoofaglar dep ataymız. Bunnan basqa
M.S.Gilyarovtın’ (1965) ko’rsetiwinshe haywanlar, bular tek organikalıq zatlardı bir tu’rden 2tu’rge aylandırıp qoymastan mineral yamasa organikalıq jen’il miniralizatsiyalanıwshı zatlardın’
belgili mug’darın bo’lip shıg’arıp, tek konsument bolıp qoymastan redutsentte bola aladı.
Ulıwma ta’biyatta zat almasıw usı u’sh gruppadag’ı organizmlerdin’ qatnasında boladı.
Bizin’ planetamızda ju’retug’ın zat almasıw protsessinin’ tezligi 16km qalın’lıqtag’ı jer
qabıg’ı massasının’ tek 0,01Fke shamalasın qurawshı tiri zatlardın’ u’lken bolmag’an massası
menen bir tekli emes qusag’an.
Sog’an qaramastan organizmler tez ko’beyiw arqalı zat almasıwdı tezletedi ha’m
planetarlıq roldi atqaradı.
V.Đ.Vernadskiy (1934) tiri organizmlerdin’ qolaylı jag’dayda organikalıq zatlardı
du’ziwdegi mu’mkinshiligin joqarı bahalaydı. Mıs; bir diatom suw otının’ kletkası tosqınlıqsız
ko’beyiw waqıtta 8 ku’n ishinde bizin’ planetamızdın’ ko’lemindey maydang’a iye boladı, al
keyingi bir saat dawamında bul ko’lem eki esege ko’beyedi. A’piwayı infuzoriya bes jılda jerden
104 ese u’lken mug’dardag’ı organikalıq zattı beriwi mu’mkin.
V.Đ.Vernadskiydin’ ko’rsetiwinshe xolera bakteriyası sherek sutka ishinde jer betin qaplap
alsa, qurıqlıqtın’ a’ste ko’beyiwshi organizmi-hind pili bunı 3000-2500 jılda islewi mu’mkin
deydiN’ xolera bakteriyasına geoximiyalıq energiyanın’ beriliw tezligi shama menen 33000sm/s,
yag’nıy ses tolqınının’ tezligine jaqın, ol pil ushın 10-2 sm/s qa ten’, bul degen so’z olardın’
geoximiyalıq effekti birdey. Biraq bunday potentsiyal mu’mkinshi- lik tolıq iske aspaydı.
o’ytkeni ko’pshilik oganizmler ko’beyiw jasına jetpey o’lip qaladı.
Jer betinde bolatug’ın barlıq protsesslerdin’ deregi - quyash esaplanadı. Fotosintez
protsessi na’tiyjesinde organikalıq zatlar (uglevodlar) payda boladı. Fotosintez ju’da’ to’men
11
paydalı ta’sir etiw koeffitsenti menen xarak-terlenedi. Xatchinsonnın’ (1972) mag’lıwmatı
boyınsha qurıqlıqtag’ı o’simlikler optimal jag’dayda quyashtan kelip tu’setug’ın ko’rinerli
nurlardın’ tek bir-neshe protsentin paydalanadı, al barlıq qurıqlıqtın’ betine ta’sir etiwshi paydalı
koeffitsenttin’ mug’darı 0,1-0,3O’ ti quraydı. P.Dyuvino,
M.Tangtın’ (1958) aytıwınsha jerge
tu’setug’ın quyash energiyasının’ tek 1O’ i g’ana fotosintezge jumsaladı. Quyash energiyasının’
koeffitsentin ju’da az paydalanıw sebebin ko’pshilik avtorlar troposfera ha’m gidrosferadag’ı
SO2 nin’ ju’da az kontsentratsiyasınan dep oylaydı. Fotsintez protsessi to’mendegi formulada
ju’redi:
6CO2+6H2O+674000kkal=S2H12O6+6O2
Fotosintez protsessinde xlorofilli o’simlikler organikalıq zatlardı toplaw menen birge
quyash energisında sin’iredi ha’m onı biraz uaqıt biosferada uslap turadı. Konsumentler bul
organikalıq zatlardı paydalanıw menen birge energiyanıda aladı, al redutsentler iskerligi
na’tiyjesinde o’li organikalıq materiyadan energiya ajıraladı. Kelip shıg’ıwı jag’ınan organikalıq
zatlar bolg’an paydalı qazılmalarda, mıs: kaustobiolitlerde (,tas ko’mir, torf, neft,h.t.b), quyash
energiyası uzaq waqıt konserva halında saqlanadı.
Ayrım organizmler organikalıq zat du’ziw ushın ku’n energiyasınan paydalanbaydı, al ol
okisleniw waqtındag’ı bo’lingen energiyadan paydalanadı.
Bul protsesske Xemosintez-dep ataydı. Ol fotosintezge qarag’anda organikalıq zattı ju’da’
az mug’darda toplaydı. Og’an ayırım bakteriya gruppaları qatnasadı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1.Biosfera degen ne?
2.Tirishiliktin’ tarqalıw shegaraların ko’rsetin’?
3.Tirishiliktin’ biomassasın anıqlan’?
4.Produtsent, konsument, redutsent organizmlerdin’ biosferada ro’li qanday?
3-Lektsiya.
Biosferadag’ı zat aylanıs.
Jobası:
1. Biosferadag’ı biologiyalıq (kishi) aylanıs.
2. Biosferadag’ı geologiyalıq (u’lken) aylanıs.
3. Biosferadag’ı uglerod, azot ha’m kislorod aylanısı.
Energiya aylanısı basta aytıp o’tkendey zat aylanısı menen baylanıslı boladı. Zatlardın’
kishi (biologiyalıq) aylanısı yag’nıy organizmlerdin’ qurıqlıqtag’ı topıraq arasındag’ı ha’m
gidrosferadag’ı suw ha’m organizmler arasında bolatug’ın aylanıs.Zatlardın’ u’lken aylanısı
(geologiyalıq) qurıqlıq ha’m du’nya ju’zlik okean arasında ju’redi. Qurıqlıqtag’ı kishi aylanıs
protsessinde o’simlikler suwdag’ı gazdı ha’m erigen mineral zatlardı sin’iredi, onnan organikalıq
zatlardı islep shıg’aradı. Dem alıw protsessinde o’simlik o’zinin’ denesinen uglekiskiy gazdı
bo’lip shıg’aradı. Organikalıq zatlardın’ ko’pshilik bo’limi konsument organizmler ha’m
redutsentler arqalı mineral zatlarg’a aylanıp topıraqqa aralasadı.
Gidrosferada o’zinin’ kishi zat aylanısına iye, ol suwdag’ı erigen duzlardı gazlardın’
ko’pshilik bo’legin o’zine aladı. Bul zat aylanısta bas roldi suw betindegi mikroskopiyalıq,
xlorofilli vodorosller atqaradı. Bul o’simlik organizmleri tolqın ag’ısları menen ıg’ıp ju’rip,
belgili ekologiyalıq gruppanı payda etedi, bug’an fitoplanktonlar delinedi. Olar mayda
organizmlerge awqat boladı. Plankton organizmler suw qatlamınında aktiv tirishililik etetug’ınnektonlarg’a, sonday-aq okena ultanınıda tirishiliik etetug’ın organizmler-zoobentoslarg’a
awqat boladı. Ulıwma jer betindegi aylanıs bul ayırım ximiyalıq elementlerdin’ aylanısınan
turadı. Solardan uglerod, azot, kislorod, fosfor aylanıslarınan turadı.
Solardın’ ishinde biosferada barlıq protsesslerde qatnasatug’ın bul uglerotın’ aylanısı
boladı. Bunın’day quramalı ximiyalıq elementlerdin’ aralaspasınan turatug’ın biosferada uglerod
baslı roldi oynaydı. Uglerod birikpesi ta’biyatta ba’rqulla payda bolıp o’zgerip tarqalıp ortıradı.
Uglerod tiykarınan uglekiskiy gazden tiri denege, onnan tiri deneden uglekislıy gazge o’tip
12
otıradı. Sonın’ menen birge uglerodtın’ bir bo’legi aylanıstan shıg’ıp qaladı, olar okean
jınıslarının’ qaldıqlarının’ ko’pshilik bo’limi qazılma baylıqlarda (tas ko’mir neft, gazlerde
ushırasadı). Neorganikalıq birikpelerden organikalıq zatlardın’ payda bolıwında, fotosintez
protsesinin’ iske asıwı, bul protsesske qatnasıwshı organizmler-fitoavtotroflar delinedi.
Olar organikalıq zatlardı du’ziw ushın ku’n energiyasın paydalanadı. Al, Xemotroflarorganikalıq zat du’ziw ushın ximiyalıq reaktsiya na’tiije-sinde bo’linip shıqqan energiyanı
paydalanadı-biraq az roldi atqaradı. Sonın’ menen birge o’simliklerde assimilyatsiya protsessinde
o’siw ha’m rawajlanıwında basqada bir qatar protsessler ju’redi, og’an hawada ha’m suwda
erigen kislorod paydalanadı. Tiri organizmlerdin’ tkanlarının’ okisleniwi na’tiyjesinde uglekislıy
gaz bo’linip, ol dem alıwdı boldıradı. Dem alıw-bul sutkalıq protsess. Ko’pshilik organizmler
dem aladı tek g’ana anaerob organizmlerden basqası. Ta’biyatta uglekislıy gazdın’ deregi o’li
organikalıq zatlardın’ tarqalıwınan payda boladı. Uglekislıy gazdın’ ta’biyattag’ı zapası o’simlik
ha’m haywanlardın’ shiriwinen tolıqtırıladı.
Al uglerodtın’ okeandag’ı aylanısı belgili da’rejede avtonomiyalı boladı. Fitoplanktonlar
tamanınan payda bolg’an organikalıq zatlar okeannın’ zooplankton, zoobentos, nekton
organizmleri ta’repinen paydalanıladı. Sol organizmlerdi dem alıw protsessinde bo’linip shıqqan
uglekislota ha’m olardın’ o’liklerinin’ tarqalıwınan uglekislota ten’iz suwında erip, olardın’
ko’pshilik mug’darı, suw tu’bindegi sho’gindi jınıslardın’ quramına o’tip, ko’p waqıtqa shekem
aylanıstan shıg’ıp qaladı.
Bunnan basqada atmosfera menen okean arasında uglekislota almasıp otıradı. Sonlıqtan
SO2-nın’ mug’darı atmosfera menen okean suwının’ betindegi SO2- mug’darı menen teppeten’likte turadı.
Du’nyalıq okean SO2-nin’ atmosferadag’ı kontsentratsiyasın retlep otırıwshı xızmetin
atqaradı.
Ol to’mendegishe mexanizm arqalı iske asadı.
Sa(NSO3)2→SaSO3+N2O+ SO2
Ma’selen ilimpazlardın’ ko’rsetiwi boyınsha ulıwma gidrosferada 130.000*1012kg erigen
SO2 ushırasadı, bul atmosferadag’ıg’a qarag’anda 60 ma’rtebe ko’p degen so’z.
Uglerodtın’ ko’pshilik bo’legi organikalıq emes, yag’nıy qarbonatlarda.
Sonın’ menen bir qatar uglerod aylanısında adamlar iskerliginin’ roli joqarı. Ma’selen
adamlar ortasha esap penen ha’r jılı 1,08•109 t SO2 gazin al sanaatta bir jılda 1,254•109 t
paydalanıladı. Egerde jag’ıw na’tiyjesinde sonın’day mug’darda atmosferadan bo’linbese, onın’
atmosferadag’ı (hawadag’ı) mug’darı 290 mln-1 -320-1 mln shekem jetedi.
Ulıwma SO2 atmosferada artıp barıwı so’zsiz jer betinde temperaturanın’ artıwına,
muzlıqlardın’ eriwine okean suwının’ ko’beyiwi-ne ha’m basqada awır aqıbetlerge alıp keledi.
Sonlıqtan adamzat aldında u’lken juwapkershilikli wazıypa bul basqa energetikalıq
istochniklerdi tabıw, bul atmosferada SO2 anag’uraqım tezlikge o’siwin pa’seytedi. Tog’aylardı
qırqıw, jollardı du’zetiw, jer betinde jasıl ag’ashlardı otırg’ızıwdın’ maidanın azaytadı.Ta’biyg’ıy
fitotsenozlardı paydalanıwda, onın’ ornına ma’deniy o’simliklerdi egiwde, ulıwma fotosintez
protsessin to’menletpey al joqarılatıw talap etiledi.
Azottın’ aylanısı
Ta’biyatta azottın’ aylanısı quramalı xarakterge iye. Atmosferada N-azottın’ mug’darı
70F quraydı ,lekin onı tikkeley organizmlerdin’ paydalanıwı qıyın, ol ximiyalıq birikpe turinde
fiksatsiyalanıwı kerek(birigiwi).
Ta’biyatta azottın’ fiksatsiyası ha’r qıylı jol menen, vulkanlardın’ xızmetinde , atmosferadag’ı
zaryadlardan, meteoritlerdin’ janıwınan payda boladı. A’sirese azottın’ fiksatsiyalanıwında erkin
jasawshı mikroorganizmlerdin’, o’simlik japırag’ında, tamırında jasawshı bakteriyalar tamanınan
koplep iske asadı.
Erkin jasawshı bakteriyalardan, azoto bakteriyalar, bular aeroblı organizmler ha’m klostridium
paster, bul kislorodsız anaerob organizmler, ja’rdeminde fiksatsiyalanadı. Bunın’day jol menen
13
azot fiksatsiyalang’anda ha’r bir gektarg’a jılına 5-6 kg shekem baradı. Bunnan basqada azottın’
fiksatsiyası topraqtag’ı ko’k-jasıl suw otları tamanınan da iske asadı.
Azottı fiksatsiyalawshı organizmlerdin’ tu’ynegi sobıqlı o’simliklerdin’ tamırında jaylasadı.
Sobıqlı o’simliklerdin’ tamırındag’ı tu’ynekli bakteriyalardın’ xızmetinde payda bolg’an azottın’
mug’darı jılına 350 kg\ga boladı.Bul erkin jasawshı azot fiksatsiyalawshı organizmlerge
qarag’anda 100 ese kop degen so’z.Bakterial tu’ynekler tek o’simlik tamırında emes, al 370 ke
jaqın o’simlik japırag’ında tabılg’an, olarda azottı fiksatsiyalaw uqıbına iye.
Topıraqta uzliksiz eki protsess ju’redi,ammoniy ionı NH4 +_( NO-2 )_(NO-3)
nitrit nitratka shekem okislenedi.Al nitrat ha’m nitritler gaz ta’rizli (N2) azotqa shekem qa’lpine
keledi, denitrifikatsiyalawshı bakteriyanın’ ja’rdeminde.Nitrifikatsiyalawshı bakteriya
nitrozomanada tuwısının’ tu’ri ammoniy ionın nitritke shekem, al nitrobakter tuwısının’ tu’ri
nitritti nitratka shekem okisleydi. Bul eki protsesste energiya boliniwi menen ju’redi, al bul eki
bakteriyanın’ gruppası bul energiyanı organikalıq zattı assimiliyatsiya ushın paydalanadı.Bular
xemoavtotroflar toparına kiredi.Al denitrifikatsiyalawshı bakteriyalar nitrat ha’m nitritlerdi O2
kislorodtın’ deregi retinde paydalanadı.
Ammoniy nitrit ha’m nitratlar birikpesi o’simlik organizmine o’tip organikalıq zat du’zedi,
da’slep aminokislotalar keyin quramalı belok du’ziledi.
Solay etip barlıq ximiyalıq elementler ha’m onın’ ionları, hasıl metallar radioaktiv ha’m
siyrek elementler tiri organizmler quramına kiredi, basqasha aytqanda kishi biologiyalıq
aylanısqa qatnasadı.Sog’an baylanıslı tiri organizmlerdin’ ha’zirgi zaman atmosferasın,
gidrosferasın ha’m litosferanın’ joqarg’ı qatlamın du’ziwdegi roli ayrıqsha ekenin korsetiw
kerek.
Atmosferadag’ı kislorodtin’ ko’pshilik mug’darı biogenlik kelip shıg’ıwg’a iye, al onın’ az
mug’darı fotoliz na’tiyjesinde (yag’niy jaqtılıq energiyası ja’rdeminde suwdın’ tarqalıwınan
payda boladı).
Jer betinde tirishiliktin’ payda bolıwı kem-kemnen ha’zirgi atmosferanın’ quramın
qa’liplestirip, tiri organizmlerdin’ iskerligin boldıradı.
Gidrosferadag’ı duz rejimi bul suw organizmlerinin’ xızmeti dep qarawg’a bolmaydı, sebebi
al birinshi gezekte taw jınıslarının’ ximizmine baylanıslı, suw organizmleri gidrosferada
kislorodlıq rejimdi retleydi. Cuwdı organikalıq ha’m mineral birikpeler menen bayıtıw suw
organizmlerinin’ funktsiyası.
A’sirese topıraqtın’ qa’liplesiwinde organizmlerdin’ roli joqarı. Olar topıraqta organikalıq
zatlardı du’zip qoymastan, ol mineral zatlardı taw jınısların samal qag’ıw arqalı, organikalıq
zatlardı tarqalıwı esabınan payda etedi.
Organizmler-taw jınıslarının’ jeliniwinde (tarqalıwında) ku’shli faktor. Ag’ash
o’simliklerinin’ taw jınıslarının’ jeliniwinde bosan’latıwda olardın’ tamırı u’lken mexanikalıq
xızmet atqaradı. Taw jınısların buzıwda bakteriyalar SO2, organikalıq kislota, ammiak, azot
kislotasın h.b.bo’lip shıg’aradı.
Topıraqta organikalıq zatlardın’ du’ziliwinde haywanlardın’ roli ayrıqsha. Olar o’zinin’
xızmeti arqalı topıraqtı to’gin menen bayıtıp koymay, gumustın’ payda bolıwında, topıraqtın’
aeratsiyasın, ıg’allıg’ın arttırıwda xızmet etdi. A’sirese Ch.Darvin haywanlar xızmetinde jawın
qurtının’ rolin bılay aytadı, «Angliyanın’ barlıq toprag’ı onın’ isheginen o’tti»-deydi. Solay etip,
haywan, o’simlik, mikroorganizm ha’m zamarrıqlar topıraq payda bolıwg’a biologiyalıq faktor
bolıp baslı roldi atqaradı.
Sorawlar ha’m tapsırmalar.
1. Biosferadag’ı kishi ha’m u’lken zat aylanıs degen ne?
2. Ta’biyatta uglerodtın’ (S) aylanısın tu’sindirip berin’?
3. Ta’biyatta azottın’ (N) aylanısın tu’sindirip berin’?
4. Ta’biyatta kislorodtın’ (O) aylanısın tu’sindirip berin’?
14
4- Lektsiya.
Biosferadag’ı organizmlerdin’ ko’p tu’rliligi.
Jobası:
1. Tu’r kriteriyaları.
2. Prokariot, eukariot organizmler.
3.Organizmlerdin’ klassifikatsiyası.
Biosfera ushın tiri organizmlerdin’ ju’da’ ko’p tu’rliligi xarakterli. Bul ha’r qıylılıqtı
organizmler arasındag’ı tuwısqanlıq baylanıstı sa’wlelendiriwshi sistemag’a kirgizedi. Tiykarg’ı
sistematikalıq (taksonomiyalıq) kategoriya bolıp tu’r xızmet etedi. Ha’r qıylı sistematikalıq
gruppalardag’ı tu’rlerdi ayırıw ushın olardın’ belgilerinin’ jıynag’ı paydalanadı. Biz olardı ayırıw
ushın ulıwma printsiplerdi qollanamız.
1. Morfologiyalıq. Tu’rler bir-birinen belgilerinin’ jıynag’ı boyınsha ayırıladı. Bunda
tu’rler ko’pshilik waqıtta dimorflı yamasa polimorflı. boladı:
Biz tek bul kriteriya menen tu’rlerdi bir-birinen ayıra almaymız (bir kriteriyanın’ o’zi
jetkiliksiz). Sebebi ta’biyatta bir-birine ju’da’ uqsas tu’rler bar.
2. Fiziologiyalıq. Tu’rler bir-birinen fiziologiyalıq qa’siyetleri boyınsha ayırıladı:
ko’beyiw mu’ddeti, balalar sanı, awqatlanıw protsessinin’ tezligi, dem alıw h.t.b. Ha’r qıylı tu’r
wa’killeri shag’ılıspaydı, shag’ıllasada na’sil bermeydi. Biraq ta’biyatta ayırım tu’rler:
kanareykalar, terek ha’m tallar, qoyanlar o’z-ara shag’ılısıp na’sil beriwi mu’mkin. Bul o’zo’zinen fiziologiyalıq kriteriya tu’rlerdi bir-birinen ayırıw ushın jeterli emes ekenligin ko’rsetedi.
3. Bioximiyalıq. Ha’r qıylı tu’rge kiretug’ın organizmler o’zinin’ ximiyalıq quramı, sonın’
ishinde belok, uglevod, peptitsidler, nukleyn kislotalar ha’m basqaları menen ajıraladı.
4. Geografiyalıq. Ha’r bir tu’r belgili bir tarqalıw oblastı-arealına iye. biraq ayrım eki-u’sh
tu’rdin’ arealı uqsas bolıwı yamasa jaqın boladı. Demek bul kriteriyada tu’rlerdi bir-birinen
ayırıwı ushın jetkiliksiz.
5. Ekologiyalıq. Ha’r bir tu’rge kiriwshi organizmler konkret ortalıq jag’dayına
iykemlesken boladı.
6. Genetikalıq kriteriya. bul kriteriyada ha’r bir tu’rge ta’n xromosomalar jıyındısı,
du’zilisi ayırıqsha boyawlar menen boyalıwı tu’siniledi. Bir tu’rdegi xromosoma sanı ekinshi
tu’rde qaytalanbaydı.
Demek tu’r bir-birinen morfologiyalıq, fiziologiyalıq ha’m bioximiyalıq belgilerinin’
jıynag’ı menen ayrılıp, belgili bir arealdı iyelep ulıwmalıq kelip shıg’ıwg’a ha’m ko’beygish
a’wlad beredi.
Ha’zirgi sistematikanın’ tiykarın salıwshı K.Linney tu’rdi binarlı nomenklatura menen
atawdı usındı. Ha’r bir tu’r qosarlı atqa: tuwıs atı ha’m tu’r atı. Solay etip, tu’rdi atawdın’
ulıwmalıq printsipipi-latın tilinde ataladı. tu’rler arealdın’ kishi bo’limin iyelewshi kishi tu’rlerge
bo’linedi. Kishi tu’rler u’sh atamag’a iye. Ma’selen, belkanın’ (tiyin) tu’ri Sciurus Vulgaris
“MDA ellerinde to’mendegidey kishi tu’rlerge bo’linedi. Sciurus Vulgaris, S.V.formosovi,
S.V.jacutensis.
Jaqın tu’rler tuwıslarg’a birigedi, tuwıslar-tuxımlasqa, tuqımlas-otryadqa (o’simliklerde)
yamasa qatarg’a (haywanlarg’a) otryadlar-klassqa, klasslar-tipke birigedi. Bul ierarxlı sistema
organizmler sistematikasındag’ı ha’r bir tu’r ha’m kishi tu’rdin’ ornın anıqlawg’a mu’mkinshilik
beredi. Viruslardın’ 900 g’a jaqın tu’ri bolıp (sonın’ ishinde faglar-100) Viruslar kletkalıq emes
organizmler qalg’an barlıq organizmler eki kishi patshalıqqa bo’linedi: 1. Prokariotlar yamasa
yadrolıg’a shekemgi organizmler, bularda yadronı tsitoplazmadan ayırıp turıwshı membrana
bolmaydı, xromosomag’a iye emes. 2. Eukariotlar yamasa yadrolı organizmler. Prokariotlarg’a
eki tip (bo’lim)-bakteriyalar ha’m ko’k-jasıl vodorosller kiredi. Ekewi qosılıp drobyankalar
patshalıg’ın du’zedi. Eukariotlar u’sh patshalıqqa o’simlikler, zamarrıqlar ha’m haywanlarg’a
bo’linedi. Zamarrıqlar-birlemshi geterotrof organizmler. Olardın’ denesinde plastidler bolmadı..
Kletka diywalı azotlı zatlar aralasqan pektinnen (nasekoma xitinin yadqa tu’siriwshi) turadı.
15
Zapas zatlardan uglevod, glikogen, may jıynaydı. Kraxmal du’zbeydi. Haywanlar-birlemshi
geterotroflar. Solay etip organizmler sisteması to’mendegishe:
1. Kletkasız organizmler, viruslar yarım patshalıg’ı
II. Prokariotlar yamasa yadrolıg’a shekemgi organizmler yarım patshalıg’ı.
III. Eukariotlar yamasa yadrolı organizmler yarım patshalıg’ı.
1. O’simlikler patshalıg’ı. 2-zamarrıqlar patshalıg’ı, 3-haywanatlar patshalıg’ı.
Prokariotlar yarım patshalıg’ı:
1. Bakteriyalar bo’limi-3000 tu’r.
2. Ko’k-jasıl vodorosller (fikotsian)-2000 tu’r.
Barlıq prokariotlar-5000 tu’r
Eukariotlar yarım patshalıg’ı:
Haywanatlar patshalıg’ı:
1. A’piwayılar tipi-25000-30000 tu’r (70000)
2. Gubkalar-500 g’a jaqın tu’r.
3. Đshek quwıslılar-9000
4. Jalpaq qurtlar-15000 (12000)
5. Do’n’gelek qurtlar, nematodalar-12000.
6. Nemertinler-2000
7. Saqıynalı qurtlar-9400-9500
8. Mshankalar-4500 tu’r
9. Đyin ayaqlılar-200 tu’r
10. Mollyuskalar-107000 (130000)
11. Buwın ayaqlılar-1500000
12. Pogonoforalar-100 den zıyat
13. Tu’kli jaqlılar-50
14. Đyne terililer-6000
15. Xordalılar tipi- 41000-46000
Barlıq haywanlar-1724400-1739500
Zamarrıqlar patshalıg’ı
1. Slizevikler (shılımshıqlar)400-500
2. Haqıyqıy zamarrıqlar-100000
Barlıq zamarrıqlar-100400-100500
O’simlikler patshalıg’ı
1. Pirofitli vodorosller-1000-nan zıyat
2. Altın sıyaqlı vodorosller -400
3. Diatom vodorosller -20000
4. Sarı jasıl vodorosller -400
5. Qon’ır vodorosller -1500
6. Qızıl vodorosller -4000
7. Evglena vodorosller-900-1000
8. Jasıl vodorosller-5700
9. Xara vodorosller-200-300
10. Lishaynikler-26000
11. Moxlar-25000-35000
12. Plaunlar -970
13. Psilot ta’rizliler-4
14. Paporotnikler-10000
15. Xvoshlar-30-35
16. Jalan’ash tuqımlılar-600
17. Jabıq tuqımlar-250000
16
Barlıq o’simlikler-346700-356900, solardan to’men da’rejeli-60100-60300 tu’r, joqarı
da’rejeliler 286600-296600
1. Kletkasız organizmler viruslar, basta aytqanday parazit bolıp tabıladı. Olar arasında
ko’pshiligi adam ha’m haywanlarda awırıw taratadı. Bakteriya virusları (faglar) awırıw taratıwshı
bakteriyalarg’a qarsı qollanıladı.
2. Prokariot organizmler. Bakteriyalardın’ ayırım formaları ıssı tochkalarda 80-930 S
temperaturag’a shekem jasay aladı. Ko’pshilik bakteriya sporaları qaynatıwg’a da shıdaydı.
Ko’pshilik bakteriyalar ku’shli suwıqqa da, qurg’aqshılıqqa da shıdaydı. Sonın’ ushın bul gruppa
organizmleri barlıq jerde (hawada, topıraqta, suwda) tarqalg’an. Olar ishinde kislorodqa bay
ortalıqta jasawshı formaları ha’m kislorodsız ortalıqta jasawshı formaları bar. Bakteriyalar barlıq
poyas ha’m zonalarda tirishilik etedi. Olar ten’iz astındag’ı ilde 4 km teren’likte ha’m litosferada
neft aralarında, sonday-aq atmosferada 10 km den zıyat biyiklikte tirishilik etedi. Olardın’ sanı
1m3 hawada on mın’lag’an, 1 sm3 da’rya suwında ju’z mın’lag’an, 1 g topıraqta million ha’tteki
millyardqa jetedi.
Bakteriyalar ta’biyattın’ zat almasıw protsessinin’ barlıg’ında qatnasadı. Olardın’ ishinde
organikalıq zat du’ziwshi xemoavtotroflar bar. Azot aylanısı, barlıq organikalıq ha’m
neorganikalıq birikpelerdin’ ko’pshilik bo’limi bakteriyalar qatnasında o’tedi. Olar taw
parodalarının’ buzılıwında, neft payda bolıwında, torf ha’m tas ko’mir payda bolıwında, temir,
marganets aylanısında ha’m ha’r qıylı rudalardın’ payda bolıwında qatnasadı. A’sirese olardın’
azot fiksatsiyasında roli ullı. Olar o’simlik tamırında tu’ynek formasında, ko’pshilik o’simlik
japıraqlarında ha’m topıraqta erkin jasaydı. Nitrifikatsiya ha’m denitrifikatsiyada bakteriya
qatnasında o’tedi.
Ayırım bakteriyalar haywanlardın’ simbiontları esaplanadı. Olardın’ isheklerinde jasaydı.
Sonın’ menen birge bakteriyalar shiriw ha’m ashıw protsessine qatnasadı. Bakteriyalar arasında
o’simlik, haywan ha’m adamlarda qa’wipli keselliklerdi shaqıradı. Ayırım bakteriyalar ha’m
antibiotik retinde qollanıladı.
Ko’k-jasıl vodorosller (tsianofitseyalar ha’m tsianobakteriyalar). Bulardın’ bakteriyalardan
ayırmashılıg’ı fotosintezge qatnasadı. Ayırımları azottı fiksatsiyalaydı. Ayrım tu’rleri ıssı
tochkalarda 840C qa shekem jasaydı. Sonın’ menen birge olar Antarktida-840 C temperaturada
jasaydı. To’men temperaturag’a shıdaw, sonday aq quyash radiatsiyasına shıdaw bir qatar
iykemlesiwshilikler menen baylanıslı, olardan kletka a’tirapında ıg’allı futlardın’ islep shıg’arıwı.
Bul futlyar (qap) ko’k-jasıl vodorosllerge qurg’aqlıqqa shıdawg’a (tu’ngi ha’m azang’ı ıg’aldı
sin’iriw na’tiyjesinde) ja’rdem beredi. Ko’k-jasıl vodorosller topıraqta, topıraq u’stine,
tereklerde, dushshı ha’m ashshı suwlarda, qar ha’m muz u’stinde ushırasadı. Ayırım tu’rleri
«gu’llew» di (suwda) shaqıradı. Ko’pshilik tu’rleri kospolit esaplanadı. Endi haywanlar tipin
qarap o’temiz.
A’piwayılar tipi. Bular bir kletkalılar bolıp tabıladı. Ayırım waqıtları kletkalar
koloniyalardı payda etedi. A’piwayılar ken’ tarqalg’an. Olar ten’izdin’ betinen en’ teren’ jerlerine
shekem tarqalıp plankton, bentostın’ du’ziliwinde qatnasadı. Ko’pshiligi topıraqta tirishilik etedi.
Omırtqasız ha’m omırtqalı haywanlardın’ ishegine ornalasıp xozyayinnin’ qaldıq awqatları
menen awqatlanadı yag’nıy saprofit formada jasaydı. A’piwayılardın’ barlıq klasslarında
ko’pshilik sanda parazit tu’rleri ushırasadı. A’piwayılar okean ilin payda etiwde u’lken rol
oynaydı.
Gubkalar tipi. Bular ten’iz haywanları bolıp otırıp tirishilik etedi. Olardın’ skleti
uglekislıy, kaltsiy, kremniy yamasa organikalıq zat sponginnen turadı.
Gubkalar-ku’shli biofiltratorlar bolıp o’zinin’ denesinen ko’p mug’darda suwdı o’tkeredi.
Ayırım gubkalar basqa organizmler menen kommensalizm qatnasına tu’sedi. Ma’selen, jasıl bir
kletkalı vodorosller gubka denesine ornalasıp dushpannan qorg’anadı, o’z gezeginde gubkanı
kislorodqa toydıradı.
Đshek quwıslılar tipi. Suwda jasaydı. Otırıp tirishilik etedi yamasa du’nya ju’zlik okean
suwında ju’zip ju’redi. Bularg’a polipler, meduzalar, gidralar kiredi. Korall polipleri tropik
17
suwlarda jasaydı. Rif du’ziwshi polipler (korollar) 50 m den to’mende jasamaydı, olardın’
simbiontları bir kletkalı vodorosller-zooksantellalar. Bular poliplerge kislorod berse, ekinshi
ta’repten korall koloniyalarında dushpanlardan qorg’anadı.
Jalpaq, qurtlar tipi. Bul tiptin’ erkin jasawshı wa’killeri-turbelyariyalar-ten’izlerde ishki
suwlarda, siyrek qurıqlıqtın’ ıg’allı uchastkalarında jasaydı. Ko’pshilik tu’rleri haywan ha’m
adamlarda parazitlik etedi. Bir a’wladı birden eki ha’m u’sh xozyaynde tirishilik etedi.
Do’n’gelek qurtlar tipi. Bul tip wa’killeri ju’da’ ha’r qıylı ortalıqlarda-okean ha’m ten’iz
ultanında (ekvatordan arktika g’a shekem). Tek bentos wa’killeri emes, plankton wa’killeri de
bar. Dushshı suwlarda, topıraqta ushırasadı. Olar barlıq shiriw protsessinde qatnasadı.
Nemertinler tipi. Barlıg’ı ten’iz qurtları bolıp ko’pshiligi ortasha ha’m suwıq suwlarda
ju’da’ siyrek tropik suwlarda jasaydı. Bular taslı ha’m qumlı litoraldın’ jasawshıları. Ayırımları
krab ha’m mollyuskalarda parazitlik etedi. Tek bir tuwıstın’ tu’rleri g’ana da’rya ha’m ko’llerde
jasaydı.
Saqıynalı qurtlar tipi. Ko’p qılshıqlı qurtlar klasının’ wa’killeri ten’izde jasaydı.
Ayırımları 8000 m teren’likte otırıp tirishilik etedi. Ayırım tu’rleri ishki suwlarda (mıs Baykalda)
jasaydı. Az qılshıqlı qurtlar dushshı suwlarda yamasa topıraqta, ju’da’ siyrek ten’izde tirishilik
etedi. Ha’r bir gektarda jawın qurtları 10-30 t topıraqtı qayta iyleydi.
Piyavkalar-erkin jasawshı jırtqıshlar yamasa ektoparazitler-ten’izlerde, ishki suwlarda,
siyrek topıraq u’stinde jasaydı (ıg’allı tropikalıq tog’aylarda jer u’sti omırtqalı haywanlarg’a
ha’m adamlarg’a topılıs jasaydı).
Saqıynalı qurtlardın’ basqa klasının’ wa’killeri-ten’izde otırıp tirishilik etedi.
Mshankalar tipi-ten’izlerde siyrek dushshı suwlardın’ tu’binde ha’m suw astı zatlarında
tirishilik etedi.
Đyin ayaqlılar tipi-o’lip joq bolıp baratırg’an organizmler. Qazılma tu’rlerden 10000 ı
belgili. Ha’zirgi iyin ayaqlılar eki qaqpaqlı baqanshaqlarda tirishilik etedi. Bular bentos, ten’iz
formaları bolıp ha’r qıylı teren’likte jasaydı.
Mollyuskalar tipi-ten’iz organizmleri bolıp, ko’pshiligi dushshı suwlarda jasaydı. Ayırım
ten’iz mollyuskaları iyne terilerde parazitlik etedi. Ten’izlerde mollyuskalar bentos wa’kili
sıpatında ko’zge ko’rinedi. Ten’iz ha’m ishki suwlarda olar bentostın’ ulıwma massasının’ 7090F in quraydı. Ten’izlerde ha’rqıylı teren’likte (4800 m ge shekem) qurıqlıqta ha’r qıylı klimat
zonasında, tawlarda 5000 m biyiklikte jasaydı. Jer u’sti mollyuskaları uyqıg’a ketedi, arqadaqısqı, qublada jaz ha’m qısqı. O’simlik jewshi tu’rleri menen birge jırtqısh tu’rleri de bar. Ayırım
mollyuskalar u’lken razmerge iye. Ma’selen, ten’iz mollyuskası tridaknanın’ baqanshag’ı 1,35 m
ge, 250 kg g’a iye. Gigant kalmarlar 18 m uzınlıqqa iye.
Mollyuskalar arasında awıl-xojalıg’ı ushın zıyankesleri de bar, ma’selen ju’zim ulitkası.
Ko’pshilik jalan’ash tu’rleri o’simlik ha’m zamarıqlarg’azıyan tiygizedi. Jemchugtın’ deregi
esaplanadı. Ha’zirgi waqıtta Angliyada awqatqa jılına 2 mlrd ustritsa paydalanadı. Midiya,
ju’zim ulitkası da awqatqa paydalanadı.
Bas ayaqlı molyuskalardan karakatitsa, kalmar ha’m segiz ayaqlılar paydalanadı.
Buwın ayaqlılar tipi. Haywanatlar arasında en’ ko’p sang’a iye tip bolıp esaplanadı. Olar
barlıq ortalıqta ten’izde, ishki suwlarda ha’m qurıqlıqta jasaydı. Olardan birinshi traxeyalılar
ıg’allı tropik tog’aylardın’ topırag’ında, tas astında jasaydı. Mechexvostlar klası ten’iz
haywanlarının’ o’lip joq bolı bartırg’an tu’rleri 5 tu’ri belgili. Tropik ha’m subtropik okeanlarda
Arqa ha’m Oraylıq Amerika, Malay arxipelagının’ jag’alarında, Filippin ha’m Yapon atawlarında
4-10 teren’likte jasaydı.
Nasekomalardın’ sanı 109 mlrd, Bul ha’r bir adamg’a 250 mln. ha’r qıylı nasekoma tiyisedi
degen so’z. evropa o’simliklerinin’ 30F ke shamalası nasekomalar ja’rdeminde shan’lanadı.
Ayrım nasekomalardın’ ko’beyip ketiwi ko’pshilik o’simlik tu’rlerinin’ o’liwine alıp keledi. (mıs
saranchalar, gu’belekler, qon’ızlar)
Jırtqısh ha’m parazit nasekomalar ekinshi ha’m u’shinshi da’rejeli konsument esaplanadı.
18
Nasekomalar ishinde adam o’miri shın qa’wipli nasekomalar bar. Olar ishinde adamda
uyqı keselin ha’m iri qara malda nagana keselin tsetse shıbını, bu’rgeler chuma keselin taratadı.
Yapon entsefalatin peshsheler taratadı. Pitelerin’ o’simlik jewshi ha’m jırtqısh tu’rleri bar.
Ayırımları haywan qanı menen awqatlanıp awırıw taratadı. Mıs, triatoma pitesi Qubla Amerikada
su’t emiziwshiler ha’m adam ushın qa’wipli chagasa keselin shaqıradı. Biytler-haywan ha’m
adamlarda sıpnoy ha’m qaytıwshı tif keselin taratadı.
Pogonoforalar tipi. ten’izlerde3-10000 m teren’de otırıp tirishilik etedi.
Tu’kli jaqlılar tipi- Tu’rlerdin’ ko’pshilik bo’limi okean planktonında tirishilik etedi, tek
ayırımları g’ana otırıp tirishilik etedi.
Đyne terililer tipi- ten’iz haywanları (ten’iz juldızları, ten’iz kirpikleri, goloturiyalar)
bulardı ko’pishilik xalıqlar, a’sirese Shıg’ıs Aziya awqatqa paydalanadı.
Xordalılar tipi- Bul to’rt podtipke bo’linedi. 1. Yarım xordalılar (litoral bentostın’
wa’killeri) 2. Lichinka xordalılar. Olarda ayrıqsha qabıq-tunika boladı. (o’simlik kletchatkasına
jaqın), bularg’a appendikulyarlar (ten’izde jasaydı) salplar, astsidiyalar kiredi.
3. Bas su’yeksizler. 4. Bas su’yekliler yamasa omırtqalılar. Bul podtipke-do’n’gelek
awızlılar, balıqlar, jer-suw haywanları, jer bawırlawshılar, qus ha’m suw emiziwshiler kiredi.
Zamarıqlar patshalıg’ına eki bo’lim. slizevikler ha’m haqıyqıy zamarrıqlar kiredi.
Slizevikler bo’limi wa’killeri erkin jasawshı ha’m kletka ishi parazitleri boladı. Barlıg’ı ushın
ıg’allı plazmodiya xarakterli. Haqıyqıy zamarrıqlar arasında suw zamarrıqları ha’r qıylı tirishilik
obrazına iye. Olardın’ ishinde saprofit tu’rleri o’simlik qaldıqlarında, parazit tu’rleri suw
o’simlikleri ha’m haywanlarında tirishilik etedi. Ko’p sanlı topıraq zamarrıqları topıraqtın’
organikalıq zatlarının’ mineralizatsiyasında, gu’mustın’ payda bolıwı ha’m tog’ay
podstilkasının’ buzılıwında qatnasadı. Bul zamarrıqlarg’a qalpaqlı zamarrıqlar kiredi. Jırtqısh
zamarrıqlar saprofag bolıp, biraq mayda nematodalardı uslawı ha’m jewi mu’mkin.
Ayrım zamarrıqlar o’zlerinde o’simliklerde ha’m haywanlarda parazitlik etedi. Ma’selen,
sporınya ha’m baslı zamarrıqlar-bir xozyaynli, al ko’pshilik za’n’ zamarrıqları eki xozyaynli.
Sonın’ menen birge zamarrıqlar vodorosller menen birge lishaynik denesinin’ quramın du’zedi.
Zat almasıwda u’lken rol oynaydı. Ko’pshilik zamarrıqlar fermentler bo’lip shıg’aradı. Olardın’
antibiotik bo’lip ha’m o’siwshi zat (giberrelin) bo’lip shıg’arıwı adam ta’repinen ken’
qollanıladı. Zamarrıqlar o’simlik, haywan ha’m adamlarda awırıwlar keltirip shıg’aradı (lishay
temirewi, fuzarioz, parsha h.b.)
O’simlikler patshalıg’ı- Pirofit vodorosller bo’limi. Barlıg’ı bir kletkalı, kletkası ha’r qıylı
ren’de. Dushshı, duzlı (ten’iz) suwlarda ken’ tarqalg’an. Patas suwlarda jasawshıları suwdı
tazalaydı. Suwdın’ «gu’llewin» boldıradı. Za’ha’rli tu’rleri bar.
Altın sıyaqlı vodorosller. Barlıq jerde tarqalg’an, taza dushshı suwlarda ha’m qıshqıl
reaktsiya ortalıqtag’ı sfagnum batpaqlarda tirishilik etedi. Ayrım tu’rleri ten’iz ha’m duzlı
ko’llerde, siyrek patas suwlarda jasaydı. Birew bolıp jasawshı tu’rleri topıraqtı ma’kanlaydı.
Ko’pshiligi-plankton ayrımları neystonnın’ quramına kiredi.
Diatom suw otları. Birew bolıp yamasa koloniya bolıp jasaydı. Ko’pshiligi-avtotroflar.
Ayırım tu’rleri waqıtsha geterotrof awqatlanıwg’a o’tip turadı. Koloniya bolıp jasawshıları ha’r
qıylı substratta haywan ha’m o’simliklerde, taslı, qumlı gruntlarda tirishilik etedi. Sonday-aq
okean ha’m ten’izlerde, ishki suwlarda (dushshı ha’m ashshı) ha’m ıssı ortalıqta da (500 S) jasay
aladı. Diatomeidin’ sho’gindi parodaların stratigrafiyalıq ha’m paleogeografiyalıq maqsetlerge
paydalanadı.
Sarı-jasıl suw otları-ha’mme jerde tarqalg’an. Tiykarınan taza dushshı suwlarda , siyrek
ten’izlerde ha’m duzlı suw aydınlarda ha’m topıraqta tirishilik etedi. Ba’ha’rde ha’m gu’zde
ko’beyedi, ayırım tu’rleri barlıq ma’wsimde ko’beyedi. Sarı-jasıl vodorosllerge plankton tu’rleri
az sanda bentosha’m perifitonlar kiredi.
Qon’ır vodorosller. Bular ten’izde jasaydı. Dushshı suwda jasaytug’ın u’sh tuwısı bar.
Barlıq ten’izlerde Antarktidadan baslap Kanada atawlarına shekem jasaydı. Qon’ır vodoroslleralginatlardın’ birden bir deregi-morojenoe ha’m miywe suwlarının’ sapasın ko’teredi, sonday-aq
19
su’rtiwshi materiallardın’, elektrodlardın’ quramına paydalanıladı. Qon’ır vodorosllerden
alıng’an altı atomlı spirt-mannit farmatsevtikada, kraska o’ndrisinde,qag’azlar, jarılg’ısh zatlarda
qollanıladı. Qubla-Shıg’ıs, Aziyada awqatqa paydalanadı. Burın yod o’ndiriwde paydalang’an,
ha’zir tek onın’ qaldıqları paydalanıladı.
Qızıl vodorosller. Ten’iz o’simlikleri, biraq ha’wizlerde, da’ryalarda sho’plerde ha’m
ko’llerde de ushırasadı. Qattı jerlerde de ushırasadı. Qızıl vodorosller ishinde yarım parazitler
ha’m parazitler ushırasadı. Ko’pshilik qızıl vodorosller awqatlıq esaplanadı. Ko’pshilik tu’rinen
mikrobiologiyada ha’m awqat o’ndirisinde qollanılatug’ın agar tayarlaydı. Ha’r qıylı qızıl
vodorosllerden tayarlanatug’ın vodorosl unları mallarg’a jem retinde ha’m to’gin retinde
paydalanadı.
Evglena vodoroslleri. Dushshı suwlarda, «gu’llew» di keltirip shıg’aradı. Ko’pshilik tu’ri
saprofit awqatlanadı, suwaydınlardı tazalawg’a qatnasadı.
Jasıl vodorosller. Dushshı suwlarda jasaydı. Duzlı ha’m ten’izde jasawshıları da bar. Jasıl
vodorosllerdin’ ishinde topıraqta jasawshıları, jer u’stinde, epifit, parazit ha’m simbiont tu’rleri
bar.
Xara vodoroslleri. Đri vodorosller esaplanadı. Dushshı suw ko’llerinde, ten’iz qoltıqlarında
ha’m duzlı ishki suwlarda tirishilik etedi. Suwdın’ rn-5,2-9,8 ge shekem shıdaydı.
Lishaynikler bo’limi. Zamarrıq ha’m vodorosldin’ birigiwinen du’zilgen. Ko’binshe ko’kjasıl yamasa jasıl, ju’da’ siyrek jasıl yamasa qon’ır vodorosller turadı. Lishaynikler ortalıq
faktorlarına shıdamlı keledi. Sho’llerde 50-60 S ıssıg’a, qısta 40-50 S suwıqqa shıdamlı.
Moxlar bo’limi. Barlıq kontinentlerde tarqalg’an. Ten’izde jasamaydı. Ko’l ha’m
da’ryalarda jasaydı, topıraqta, taslaqta, batpaqlıqta jasaydı. Tundrada ko’p. Moxlar -aktiv torf
jıynawshılar.
Plaun ta’rizliler. Eski tu’rler. Ha’zir sho’p ta’rizlileri bar. Ayrım tu’rleri uwlı, meditsinada
qollanıladı.
Psilot ta’rizliler. Tropik ha’m subtoropik ellerde jasaydı.
Xvoshlar bo’limi. Eski tu’rler. Ha’zir sho’p ta’rizlileri bar.
Paporotnikler bo’limi. Ig’allı tropik tog’aylardan sho’l ha’m tundrada, batpaqta o’sedi.
Jalan’ash tuqımlılar. To’rt klası bar. Sagovnikler tropik ha’m subtropik jerlerde jasaydı.
Sago o’ndirisinde o’simlik awqatlıg’ında ha’m malg’a jem retinde paydalanadı. Mamont
ag’ashının’ diametri -12 m, toksodium-Meksikanskiy-16m, biyikligi-100m, Arqa Amerika
sosnası 4900 jıl jasaydı.
Jabıq tuqımlılar. Barlıq jerlerde jasaydı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. Kriteriyalardın’ qanday tu’rleri bar ha’m olar ne maqsette paydalanıladı?
2. Eukariot ha’m prokariot organizmlerge sıpatlama berin’?
3. O’simlikler patshalıg’ına sıpatlama berin’?
4. Haywanatlar patshalıg’ına tu’sinik berin’?
5-lektsiya
Ekologiyanın’ tiykarg’ı qa’deleri.
Jobası:
1.Ekologiyalıq (abiotikalıq, biotikalıq, antropogenlik) faktorlar.
2.Organizmlerdin’ tirishilik formaları.
3.Migratsiya, invaziya, populyatsiya.
Organizmlerdin’ tarqalıwı birinshi gezekte olar jasaytug’ın ortalıq jag’dayları menen
anıqlanadı. Ortalıq olarg’a o’zlerinin’ ha’r qıylı elementleri menen ta’sir etedi. Ortalıqtın’ ha’r
bir elementi faktor esaplanadı. Ta’biyatta bul elementler bir-birinen bo’leklengen tu’rinde
ha’reket etepeydi, al quramalı bir kopleks sıpatında ha’reket etedi.
20
Ha’r qıylı organizmler ekoloyalıq faktorlardı ha’r tu’rli qabıllaydı, Faktorlar abiotikalıq,
biotikalıq ha’m antropogenlik faktor bolıp bo’linedi.
1.Abiotikalıq faktor birinshi gezekte klimatlıq faktorlar kiredi. Bug’an hawanın’
ıg’allıg’ı, jawın-shashınlar, hawanın’ basımı, atmosferanın’ gaz quramı, h.b kiredi. Bul faktorlar
organizmlerge tikkeley
ta’sir etedi. Abiotikalıq faktorlardın’ ekinshi gruppasına edafikalıq
yamasa topıraq faktorları (topıraqtın’ fizikalıq, ximiyalıq mexanikalıq qa’siyetleri) kiredi.
U’shinshi gruppag’a gidrologiyalıq faktorlar yag’nıy suwdın’ qattılıg’ı, gaz quramı h.b kiredi.
Abiotikalıq faktorlardın’ to’rtinshi gruppasına orografiyalıq yamasa relf faktorları kiredi. Bunda
relf ha’r qıylı ko’riniste (tik, jar, tawlıq, tegislik) ta’sir etedi.
2 Biotikalıq faktorlar g’a tiri organizmlerdin’ bir-birine bolg’an ha’r qıylı ta’sirin
tu’sinemiz (simbiotikalıq, konkurentlik, jırtqısh ha’m parazitlik). Burın biotikalıq faktorlarg’a
adamlardın’ ta’sirin de kirgizetug’ın edi. Ha’zir adamnın’ ta’siri ku’sheyip onı o’z aldına
3. Antropogenlik ta’sir. dep u’yrenemiz. Ha’r bir faktordın’ organizmge qolaylı ta’sir
etiwinin’ belgili shegi bar. O’zgermeli faktor ta’sirinin’ juwmag’ı onın’ payda bolıw ku’shine
baylanıslı. Faktordın’ kem ha’m artıqmash ta’siri jeke maqluqlardın’ tirishilik etiwine qaramaqarsı ta’sir etedi. Ta’sir etiwdin’ qolaylı ku’shi ekologiyalıq faktordın’ optimum (qolaylı) zonası
dep ataladı yamasa a’piwayılastırg’an sol delinedi. Optimumnan burılıs ku’shlirek bolsa joq
etiwshi ta’sirge o’tedi (pessimum zonasına). En’ joqarg’ı ha’m to’mengi faktor-kritikalıq belgi.
Shıdamlılıq shegi menen kritikalıq noqat arası tiri organizmlerdin’ ortalıqtın’ konkret faktorına
bolg’an qatnasın ekologiyalıq valentligi (nızamlılıg’ı) dep ataladı.
Ekologiyalıq faktorlardın’ ken’ amplitudasında jasay alıwshı organizmlerdi evribiontlar,
al faktorlardın’ qısqa amplitudasında jasawshı organizmlerdi stenobiontar dep ataladı. .
Evritermli tu’rler-temperaturanın’ bir qansha terbelisine shıdasa, evribatlı tu’rler
basımnın’ ken’ diapazonına, al evrigallıq tu’rler- ortalıqtın’ ha’r qıylı duzlanıw da’rejesine
shıdaydı. Kerisinshe stenotermli, stenobatlı ha’m stenogallıq tu’rler-bul da’rejege shıday almaydı
yamasa tar ekologiyalıq valentlikke iye. Ekologiyalıq faktorlar ha’r bir organizmlerdin’ ha’r qıylı
funktsiyasına bir tegis ta’sir etpeydi. Bul bir tu’r ushın qolaylı, basqa tu’rler ushın qolaysız
boladı. Mısalı, 40-45S hawa temperaturası suwıq qanlı haywanlar organizminde zat almasıw
protsessin tezletedi, al qozg’alıw aktivligin toqtadı. Ko’p balıqlar ushın suw temperaturası jınısıy
pisip jetilisiwine qolaylı bolsa, al uwıldırıq shashıw ushın basqasha temperaturadag’ı suwg’a
ko’ship ketedi. Evritermli tu’rler stenogallıq,stenobatlıq bolıwı mu’mkin ha’m kerisinshe. Ha’r
qıylı faktorlarg’a qatnası boyınsha ekologiyalıq valentlikler jıynag’ı tu’rlerdin’ ekologiyalıq
spektrin quradı.
Ha’r bir tu’r ekologiyalıq mu’mkinshiligi boyınsha o’zine ta’n o’zgeshelikke iye.
Tu’rlerdin’ ekologiyalıq jekkelik qag’ıydasın orıs botanigi L.G.Ramenskiy (1924) formulastırdı.
Ekologiyada faktorlardın’ o’z-ara ta’siri degen nızamlılıq bar. Mısalı, samal ku’shli bolsa,
suwıq tez uradı, al samalsız bolsa kemlew uradı. Solay etip, bir faktor ekinshisi menen aralasıp
ju’redi.
Maqluqlardın’ qolaylı jag’dayınan bir qansha qashıqlasqan ortalıq faktorları a’sirese sol
tu’r ushın tirishilik etiw mu’mkinshiligin qıyınlastıradı. Ortalıqtın’ sheklewshi faktorları
tu’rlerdin’ (tirishilik etiw) geografiyalıq arealın anıqlaydı.
KLĐMATLIQ FAKTORLAR.
Jaqtılıq-klimatlıq faktorlar ishinde organizmlerdin’ tirishilik etiw mu’mkinshiligin
anıqlawshı tiykarg’ı faktorlardın’ biri esaplanadı. O’simlikler tek usı jaqtılıqta fotosintezdi islep
shıg’aradı. Quyash nurları jer betinde o’tetug’ın barlıq protsessler ushın energiyanın’ tiykarg’ı
deregi bolıp esaplanadı. O’simlikler jaqtılıqtın’ belgili bir mug’darına iykemlesedi. Olar
jaqtılıqqa qatnasına qaray u’sh gruppag’a bo’linedi.
1. Jaqtılıqtı su’yiwshi o’simlikler-geliofitler. Bular jasap turg’an jerine ku’n nurının’ tu’sip
turıwın qa’leydi yamasa ashıq jer o’simlikleri.
2. Sayanı su’yiwshi o’simlikler-stsiofitler, bular tog’aylarda to’mengi qatlamda, teren’,
suw astında jasawshı o’simlikler, bular ku’nnin’ ku’shli jaqtısına shıdam bere almaydı.
21
3. Sayag’a shıdamlı ha’m de ku’n nurına da azlı-kemli beyimlesken bolıp-bulardı
fakultativ geliofitler dep ataydı.
Haywanatlarg’a ku’n jaqtılıg’ı o’simliklerdey ju’da’ kerekli faktor bolıp esaplanbaydı.
Degen menen haywanlar tirishiliginde ku’nnin’ ha’r qıylı nurı, a’sirese jolaq nurlar a’hmiyetli
orın iyeleydi. Haywanatlar qaran’g’ılıqtı, al ayırımları jaqtılıqtı su’yiwshi bolıp bo’linedi. bir
haywanlar sutkanın’ belgili bir bo’limin de aktiv tirishilik etip, basqa waqıtları u’n’girlerde
jasırınıp jatadı (mıs:jarg’anatlar)
Temperatura-jer sharındag’ı organizmlerdin’ tirishilik etiwin rawajlanıwın ha’m
tarqalıwın anıqlawshı en’ a’hmiyetli faktorlardın’ biri esaplanadı. Bir qatar haywanlar denenin’
turaqlı ishki temperaturasına iye boladı, bular gomoyotermli haywanlar dep ataladı. Ayrım
haywanlardın’ dene temperaturası turaqsız bolıp, ayırım waqıtları termoregulyatsiya uqıbın
joytadı, bular poykilotermli ler dep atalıp yag’nıy suwıqqanlılar (o’simlikler, omırtqasız
haywanlar, jer bawırlawshılar h.b) Ayırım haywanlar geterotermli haywan bolıp jıldın’ qolaysız
ma’wsimlerinde uyqıg’a ketedi yamasa u’n’girlerge jasırınadı (balpaq tıshqanlar, kirpitiken,
jarg’anat h.t.b).
Jerdegi barlıq organizmler temperaturag’a qatnası boyınsha evritermli ha’m stenotermli
bolıp bo’linedi. Ayırım stenotermli organizmler tek joqarı temperaturada jasaydı. Bular ıssılıqtı
su’yiwshiler bolıp tabıladı. Mısalı, ko’k-jasıl vodorosller ha’m bakteriyalar 70-80 S ta jasaydı.
Basqa stenotermli haywanlar suwıqtı qa’leydi (aq ayıw, pingvin h.b.)
Qurıqlıqta temperatura rejimi eki bag’darda o’zgerip baradı: hawanın’ ortasha jıllıq
temperaturası tropikadan polyar ken’islikke shekem to’menlep baradı. Sutkalıq ha’m jıllıq
temperaturanın’ amplitudası shetten kontinenttin’ teren’ine qaray ko’terilip baradı. Jer sharının’
qa’legen tochkası jıldın’ ha’r qıylı waqtında belgili bir ortasha sutkalıq ma’wsimlik ha’m jıllıq
temperaturanvn’ amplitudasına iye boladı. Temperaturalıq rejiminin’ bul qa’siyetleri anaw yaki
mınaw orında organizmlerdin’ jasaw mu’mkinshiligin shekleydi. K.Bergman qag’ıydası
boyınsha suwıq jerlerde iri haywanlar al ıssı jerlerde kishkene haywanlar jasaydı. D.Allen (1877)
qag’ıydasında haywanlardın’ dene razmeri (qulaq, quyrıq h.b) arqadan qublag’a qaray u’lkeyip
baratug’ını aytılg’an. Ayırım haywanlar toparlasıp ıssılıqtı retlestiredi. Tıg’ılısıp ju’riwi
na’tiyjesinde ortasha 37 S ıssılıq payda boladı (mıs, pingvinler)
Ig’allıq. yamasa suw, jer u’sti organizmleri ushın en’ a’hmiyetli faktor bolıp, ol kletka
protoplazması, qanlar, o’simlikler ha’m haywanlar denesindegi shirelerdin’ tiykarg’ı bo’limin
quraydı.
Evrigigrobiont-organizmler ıg’allıqtın’ ha’r qıylı da’rejesinde jasay aladı. Organizmler
ıg’ıllıqqa qatnasına qaray to’mendegishe bo’linedi. 1.Gigrofil organizmler- bular joqarı ıg’allıqtı
su’yiwshiler (su’yir shıbınlar) 2. Mezofil tu’rler- orta ıg’allı ortalıqta jasawshılar. 3-kserofillerjoqarı ıg’allıqqa shıday almaytug’ın, qurg’aq su’yiwshi organizmler (tu’yeler, kesirtkeler h.b)
O’simliklerde bo’linedi. 1. Gidatofitler-tolıg’ı menen derlik suwg’a batıp o’siwshi
o’simlikler (shalan’lar, suw sarg’ıldag’ı, tun’g’ıyıq). 2. Gidrofitler- jer u’sti ha’m suwda jasawshı
o’simlikler(qamıs, jeken, don’ız o’len’ h.b) 3. Gigrofitler-ıg’allı jerlerde tirishilik etiwshi
o’simlikler toparı, suwdın’ jetispewine shıday almaydı. 4-Mezofit-ortasha ıg’allıqqa beyimlesken
o’simlikler (efemer, efemeroid). 5-kserofitler-qurg’aq jerde jasawshı o’simlikler. Bular ıssı ha’m
qurg’aq klimatlı oblastlarda jasaydı. Ekige bo’linedi. Sukkulentler ha’m sklerofitler. Sukkulentler
o’zlerinin’ toqımalarında suwdın’ ko’p mug’darın jıynaw uqıbına iye (kaktus, aloe, sarısazan,
qarasora h.b) Bulardın’ japıraqları etli ha’m shireli boladı. Sklerofitler-bular qurg’aq, qattı putalar
yamasa sho’l o’simlikleri. Olardın’ sukkulentlerden ayırmashılıg’ı ıg’allıqtı o’zine almastan,
o’zinen shıg’aradı. Suwıq ha’m ıg’allı orınlarda o’siwshi o’simlikler psixrofitler, al suwıq ha’m
qurg’aq jerdegiler xriofitler dep ataladı.
Ulıwma alg’anda haywanlar suwdı u’sh tu’rli jol menen aladı: ishimlik suw arqalı, shireli
awqat arqalı ha’m metabolizm yag’nıy okisleniw ha’m may, belok, uglevodlardın’ bo’liniwi
na’tiyjesinen.
22
Samal- o’simliklerdin’ tuqımı, sporası, miywesi ha’m haywanlardın’ urıg’ının’
tarqalıwında u’lken rol oynaydı. Sonın’ menen birge samal o’simliklerdin’ formalarının’
du’ziliwine ta’sir etedi.
Atmosferanın’ gaz quramı- Bulkan a’tirapında birden o’zgeredi. Haywanlarda kislorod
quramının’ to’menlewine iykemlesiwi onın’ qanındag’ı gemoglobinnin’ artıwı menen baylanıslı.
Bul haywanlar biyik tawlarda jasaydı. O’simliklerdin’ biyikte jasawı, onın’ tkanında xlorofilldin’
artıwına baylanıslı bolıwı mu’mkin.
EDAFĐKALIQ FAKTORLAR.
Edafikalıq faktorlarg’a- topıraq qa’siyetleri ha’m qar qaplamı kiredi. Bug’an substrattın’
ximiyalıq qa’siyeti (topıraq qıshqıllıg’ı, duzlardın’ quramı ha’m azıqlıq zatlar) ha’m fizikalıq
qa’siyeti (topıraqtın’ mexanikalıq quramı, jumsaqlıg’ı, aeratsiya da’rejesi h.b)
Vodorod yonları anıqlanıwshı (rn) topıraq kislotalıg’ı (RN-7neytral, RN>7 tiykarlı, RN<7
qıshqıl) o’simlik ha’m haywan ushın ju’da’ a’hmiyetli. Ma’selen, sfagnum moxları ku’shli
qıshqıl topıraqta (Rn3,5) mollyuskalar RN 7-8 de jasaydı. Jawın qurtı RN-4,4 ten to’menine
shıday almaydı. N.M.Chernova ha’m A.M. Bılovalar (1988) o’simliklerdi topıraqtın’
kislotalıg’ına iykemlesiwin to’mendegishe bo’ldi.
1. atsidofil tu’rler-qıshqıl topıraqta jasaydı (RN<6,7)-bug’an sfagnum moxları, belous
kiredi. 2. neytrofil tu’rler-RN 6,7-7,0 de jasaydı (ma’deniy o’simlikler) 3. bazifil tu’rler-RN>7
de jasaydı (mordovnik, vstrenitsa). 4. indifferent tu’rler-RN tın’ ha’r qıylı o’zgerisinde jasaydı
(landısh, ovoyanitsa).
Topıraqtag’ı azıqlıq zatlardın’ mug’darına qarap 1. aligotroflı-azıq zatlar ju’da’ to’men jarlı
jerlerde jasawılar (a’piwayı qarag’ay) 2. avtroflar-azıqzatlar ko’p jerde o’sedi (emen h.b) 3.
mezotroflar-ortasha topıraqta jasaydı (shırsha)
Netrofil o’simlikler azotqa bay jerde o’sedi. Shor jerlerde o’siwshi o’simliklerdi galofitler
dep ataladı. Ol ekige: Qumlı jerde jasawshılar-psammofitler, (qoyan su’yek, ju’zgin, aq seksewil)
ha’m taslı jerde jasawshılar-petrofitler bolıp bo’linedi.
Qar qaplamı. A.N.Formozov o’simliklerdi qar qaplamına qatnasına qaray eki gruppag’a:
1. Xianofoblar-qardı jek ko’riwshiler ha’m 2- Xianofiller - qardı su’yiwshiler.
Gidrologiyalıq faktorlar.
Suw faktorları o’simlik ha’m haywanlarg’a ta’sir etip og’an suwdın’ duzlılıg’ı,
temperaturası, teren’ligi ha’m basqalar kiredi.
Orografiyalıq (relef) faktorları.
Bul faktorlardın’ edafikalıq faktordan ayırmashılıg’ı bul organizmlerge tek tikkeley ta’sir
etpey, janapay da ta’sir etedi (Releftin’ jag’dayı-tik jar, biyiklik)
Biotikalıq faktorlar.
Birgelikli jasawshı organizmler bir biri menen ha’r qıylı qatnasta boladı. Bul qatnaslar
biotikalıq degen at alg’an.
Mutualistlik qatnas-bul ha’r qıylı tu’rlerdin’ eki ta’repleme paydalı, birge jasawı. Mıs:
Otshelnik shayanı menen aktiniyanın’ birge jasawı mutualizmnin’ mısalı boladı. Ekewide
bunnan payda aladı.
Kommensalizm-bul jatıp isherlik, haram-tamaqlıq, bunda organizm ekinshi bir organizm
esabınan awqatlanadı. Mıs. suw shayanı, uzaq shıg’ıs plastinka sag’aqlı mollyuskanın’
baqanshag’ına ornalasıp, olardın’ awqat qaldıqlarınan paydalanadı. Haywanlar arasında
o’simliklerdin’ jarıg’ına, qabıg’ının’ arasına jasırınadı.
Jırtqıshlıq- bul ken’ tarqalg’an qatnas bolıp, bunın’ na’tiyjesinde 2-tu’r (jemtik) ja’bir
ko’redi.
Parazitizm-bunda parazit xojayınnın’ tkanı menen awqatlanadı. Parazitler waqıtsha ha’m
turaqlı bolıp bo’linedi. Parazitler xozyayn densinde jaylasıwı boyınsha ishki ha’m sırtqı
parazitler bolıp bo’linedi. O’simlikler arasında tolıq ha’m yarım parazitler boladı. 1-shi
(zarazixa, povilika) bardıq awqattı xozyayinnen aladı. 2-si (omela, pogremka, ochanka,
fotosintezdi o’zleri isleydi, xozyaynnen bolsa mineral zatlardı aladı. 1-si bir yamasa eki
23
xozyaynge iye boladı. 2-si o’simlik yamasa haywanlardın’ ken’ toparın zıyanlaydı. Sonın’ menen
birge parazitler bir xozyaynli, eki xozyaynli ha’m u’sh xozyaynli bolıp bo’linedi. 1-sine
askarida, 2-si za’n’ zamarrıg’ı (1-shi xozyayn-barbaris, 2-si biyday) 3-sine pıshıq taspa qurtı (1shi xozyayn-mollyuska, 2-si balıq 3-si adam yaki jırtqısh su’t emiziwshi) mısal boladı.
Antibioz- bunda organizm o’zinen ekinshi organizmlerge ta’sir etiwshi biraq zıyan
beretug’ın toksikalıq zatlardı bo’lip shıg’aradı. Antibiotiklerdi bakteriyalar, zamarrıqlar bo’lip
shıg’aradı. Joqarı da’rejeli o’simlikler gaz ta’rizli yamasa suyıq antibiotik zatlardı-kolinlerdi
islep shıg’aradı. Bul zatlar bakteriyalardı o’ltiredi. Sonıq ushın olardı fitontsidler dep ataymız.
Haywanlar da antibiotik islep shıg’aradı. Mıs: o’rmekshiler pautin degen zat islep shıg’aradı.
Neytralizm- birge jasawshı eki tu’r bir birine on’ yaki teris ta’sir etpeydi. Olar bir-birine
tikkeley baylanıslı boladı.
Amensalizm de o’z ara ha’rekettegi eki tu’rdin’ birewi qarama-qarsı ta’sir etedi, al 2-si
onnan payda yaki zıyan ko’rmeydi.
Konkurentsiya- bul jarıs, ba’seke bolıp ol tu’r ishinde ha’m tu’rler arasında boladı. Ol
ta’biyiy tan’law ha’m tu’r payda bolıw protsessi tiykarında ju’redi.
ANTROPĐK FAKTORLAR.
Antropik ta’sirler ha’zirgi waqıtta ta’biyatta jasawshılar arasında en’ ku’shlisi bolıp
tabıladı. Adam organizmlerge tikkeley ta’sir etip olardı o’ltire aladı, sonday-aq olardın’ ortalıg’ın
o’zgertiw arqalı janapay ta’sir etedi. Adamnın’ tikkeley ta’siri na’tiyjesinde jer betinen ju’da’
ko’plegen haywan ha’m o’simlikler joq bolıp ketti. Đ.Steller tapqan ten’iz sıyırın joq etip
jiberiwge tek 26 jıl ketti. Bunnan basqa Tasmaniya qaltalı qasqırı, ko’pshilik Afrika antilopaları
jer betinen joq bolıp ketti. Jag’day sol da’rejege jetip bardı, en’ son’ında Xalıq-aralıq ta’biyattı
qorg’aw ken’esi «Qızıl qitaptı» shıg’ardı. Ha’zir barlıq ellerdin’ o’zinin’ «Qızıl qitabı» bar.
Adam o’zinin’ ta’siri arqalı o’simlik ha’m haywanlardın’ jan’a sort ha’m parodoların shıg’aradı
olardın’ arealın ken’eytedi. Ulıwma adamzat o’zinin’ aqılı arqalı ju’da’ ko’p na’reselerdi isley
aladı. V.Đ.Vernadskiy bul faktor haqqında bılay deydi « Ha’zirgi waqıtta jerde basqa sferalardan
basqa adam aqılının’ iskerligi sferası yag’nıy Noosfera degen qatlam payda boldı»-deydi.
Đndikatsiya-Jerde jasawshı organizmler ortalıqtın’ anıqlang’an belgili bir jag’dayları menen
baylanısqan. Olar u’lken yaki kishi ko’lemde bul jag’daylardın’ ko’rsetkishi indikatorı boladı.
Mısalı, biz o’simlikler arqalı grunt suwlarının’ teren’ligin, onın’ ximiyalıq quramın ha’m
kislotalıg’ın h.t.b. sonın’ menen birge jer astı qazılma baylıqlarının’ bul jerde bar yamasa
joqlıg’ın bilip alamız.
Statsiya-dep anaw yaki mınaw tu’rdin’ tirishilik etiwi ushın za’ru’rli bolg’an jag’daylardın’
jıynag’ına aytamız. Biotop-bul belgili bir abiotikalıq jag’daylar menen xarakterleniwshi
biotsenoz tirishilik etetug’ın jer betinin’ uchastkası.
Biotsenoz-bul ba’rhama rawajlanıp otırıwshı tiri organizmlerdin’ jıynag’ı, birlesigi
esaplanadı. Biotsenoz jıynag’ındag’ı biotop biogeotsenozdı du’zedi. Ol o’zinde ta’biyattın’
abiotikalıq ha’m biotikalıq komponentlerin ko’rsetedi.
Biogeotsenoz biotop ha’m biotsenozday o’zinin’ belgili bir jasaw jag’dayının’ bir-tekliligi
menen xarakterlenedi. Bul jer betindegi en’ mayda bo’lim bolıp tabıladı.
Rus fizikalıq geografiyasında en’ mayda geografiyalıq kategoriya-fatsiya ha’m
biogeotsenoz derlik sinonimler. Ekosistema-bul jer sharı qurıqlıg’ının’ barlıg’ı, mısalı tog’ay
ekosisteması, okean ekosisteması h.b. Bul tu’sinikti 1935 - jılı A.Tensli kirgizdi. Biogeotsenozbul barlıq waqıtta ta’biyiy boladı, al ekosistema jasalma da bolıwı mu’mkin (akvarium kosmik
korabl)
ORGANĐZMLERDĐN’ TĐRĐShĐLĐK FORMALARI.
O’simlik ha’m haywanlar uqsas jag’dayda jasap o’zinin’ sırtqı pishinine, ko’rinisine iye
boladı. Bul organizmlerdin’ sırtqı ko’rinisine qarap «tirishilik formaları» der olardı u’yrenemiz.
24
«O’simliklerdin’ tirishilik forması» tu’sinikti 1-ret 1806 jılı A.Gumboldt ta’repinen berildi. Ol
o’simliklerdi ag’ashlar, putalar, yarım putalar ha’m sho’pler dep klassifikatsiyalag’an edi.
Ha’zirgi waqıtta en’ ko’p tarqalg’an K.Raunkier ta’repinen islenilgen o’simliklerdin’
tirishilik formalarının’ klassifikatsiyası bolıp esaplanadı. Ol o’simliklerdi klassifikatsiyalawda
tek bir belgili, biraq iykemlesiw ushın a’hmiyetke iye bolg’an belgini tan’lap aladı, yag’nıy
bu’rtik jag’dayının’ yamasa shaqa ushlarının’ jıldın’ qolaysız ku’nleri dawamında topıraq betine
ha’m qar qatlamına qatnasın esapqa aladı. Ol barlıq o’simliklerdi 5 tipke bo’ledi.
1. Fanerofitler.- o’siwshi bu’rtikleri ashıq yamasa jabıq halda bolıp, jer u’stinen 30 sm
joqarıda jaylasqan. Olarg’a ag’ashlar, putalar, yarım putalar, lianlar (tu’yesin’er) kiredi.
2. Xamefitler- o’siwshi bu’rtikleri topıraq betinen 20-30 sm biyiklikte ornalasıp, olar qısta
qar menen jabıladı. Bular tiykarınan ag’ashlar, putalar ha’m sho’pler.
3. Gemikriptofitler-o’siwshi bu’rtikleri topıraq u’stide ornalasıp, o’simlik japıraqları
menen jabılg’an halda qıslaydı (qoyma-qoshqarma, krapiva)
4. Kriptofitler- qısta jer u’sti bo’limleri o’lip qalatug’ın ko’p jıllıq sho’p o’simlikleri.
Olardın’ o’siw bu’rtikleri topıraq astında (geofitler) ha’m suw astında (gidrofitler). Bularg’a
boyan, aqbas, qamıs, shalan’ h.t.b
5. Terofitler- bular jıl ma’wsiminin’ qolaysız jag’dayınan keyin tuqım halında
saqlanatug’ın o’simlikler bolıp, olarg’a bir jıllıq sho’p o’simlikleri jatadı.
Orta Aziya sho’l o’simliklerinin’ tirishilik formaların E.P.Korovin (1961, 1962) tolıq
tu’rde islep shıqqan.
D.N.Kashkarov (1945) haywanlardın’ tirishilik formaların klassifikatsiyalawda, olardın’
ha’reket etiw iykemliliigin esapqa ala otırıp, to’mendegishe du’zedi.
I. Suwıq qanlılar (poykilotermli) haywanlar: 1) jıl dawamında ha’reket etiwshiler : 2) Jıl
dawamında ha’reket etpewshiler: a) jazda uyıqlawshı b) qısta uyıqlawshı.
II. Issı qanlılar (gomoyotermli): A. Otırıqlı. 1) Jıl dawamında ha’reketshen’: 2) Jıldın’
bo’liminde ha’reket etiwshiler: a) jazda uyıqlawshılar b) qısta uyıqlawshı B. Ma’wsimli 1) uya
salıwshılar, 2) qısqı, 3) jazg’ı 4) jaz arasında
Ha’r qıylı ortalıqta ha’reket etiw uqıbına qarap to’mendegishe bo’ledi.
I. Ju’ziwshiler: 1. tek suwdag’ılar: a.nekton, b) plankton, v) bentos, 2. Jer ha’m
suwdag’ılar: a) su’n’giwshiler, b) su’n’gimewshiler, v) awqatın suw u’stinen tabıwshılar.
II. Gewlewshiler: 1. Absolyut jer gewlewshiler (barlıq o’mirin jer astında o’tkeriwshiler).
2. Salıstırmalı jer gewlewshiler (jer u’stine shıg’ıp turıwshı)
III. Jer u’sti formaları: 1.Uya islemewshiler. a) juwırıwshı, b) sekiriwshi, v) jılısıwshılar.
2. Uya islewshiler. a)juwırıwshı, b)sekiriwshi, v) jılısıwshı, 3. Jarda jasawshılar
IV. Ag’ashqa o’rmelewshiler: a) ag’ashtan tu’speytug’ınlar, b) tek ag’ashta o’rmelep
ju’riwshiler.
V. Hawa formaları: a) awqattı hawada tabıwshılar, b) awqatqa hawada ju’rip
qarawshılar.
D.N.Kashkarov aytadı: Eger bul forma sistemalarına ja’ne ekewin: hawa ha’m topıraq
ıg’allıg’ına qatnasına qarap (ıg’al su’yiwshiler h qurg’aq su’yiwshiler) ha’m ko’beyiw ornına
qarap formaların qossaq-bul klassifikatsiya birlesigi haywan tirishilik formalarının’ tiykarg’ı
belgilerin anıqlaydı-deydi.
Solay etip, tirishilik formalarının’ sisteması qaysı maqsette bolıwına qarap ha’r qıylı bolıwı
mu’mkin.
MĐGRATsĐYa HA’M ĐNVAZĐYa
Jerdi ma’kanlag’an organizmler jasaw jag’dayına tek iykemlesip qoymastan o’zinin’ jasaw
ornın o’zgertiw ha’m tarqalıw qa’siyetine iye. Bul qa’siyet tarqalıwda aktiv boladı: ayrım suw
organizmleri bir orınnan 2-shi orıng’a ko’shedi, jer u’sti organizmleri ushadı yamasa juwıradı.
Olardın’ tezligi ha’r qıylı boladı: Qus ha’m su’t emiziwshilerdin’ tezligi bir neshe onlag’an km
bolıwı mu’mkin (gepard-104-112 km/ saat), mollyuskalar, buwın ayaqlılar ha’m a’piwayılardın’
ayrımlarında bir neshe sm, ha’tteki mm/ saat boladı. Usıg’an baylanıslı passiv ha’m aktiv
25
ha’reket etiwge baylanıslı arnawlı iykemlesiwler yamasa organlar rawajlanadı. Ma’selen o’simlik
tuqmları ha’m miyweleri suw ag’ısları , samal sonday-aq quslar, jarg’antlar ha’m haywanlar
arqalı basqa jerge taralıp otıradı. Samal arqalı taralatug’ın tuqım ha’m miywelerdin’ ushqıshları
yamasa qanatshalar boladı. Haywan arqalı tarqalatug’ınlarda haywannın’ ju’nine ilinip turıwshı
tirkewishler boladı. Organizmler barg’an jerinde birden iykemlesip kete bermeydi. Ol jerde
jırtqıshlarg’a yamasa konkurentlerge tap boladı. Usıdan aman o’tkende g’ana ol jerge iykemlesip
qaladı. Oragnizmlerdin’ ken’islikte orın awıstırıwı eki gruppag’a: periodlı ha’m periodsız
invaziyalar (basıp kiriw) bolıp bo’linedi.
Migratsiya klimat ayrıqshalıg’ı menen baylanıslı boladı. Ma’selen, ko’pshilik quslar jılına
eki ma’rte migratsiya (qıslaw ushın ha’m qıslawdan keyin) etedi.
Periodsız qonıs basıwda awqat jetispewshiliginen boladı. Bunda ku’tpegende birden
organizmler awqat jetispegenligi sebepli kelip qaladı. Bul siyrek ushırasadı. Bunda organizmler
ko’binshe o’lip qaladı, sebebi olar barg’an jerinde konkurentsiyag’a ushıraydı. Đnvaziya adam
ta’repinen de isleniwi mu’mkin. Biraq bunda organizm o’lmeydi.
POPULYaTsĐYa.
Tu’r tiykarg’ı sistematikalıq kategoriya bolg’anı menen en’ maydası emes. Ol tarqalıw
obalstının’ bir bo’limin iyelewshi-kishi tu’rge, al kishi tu’rler o’z gezeginde populyatsiyag’a
bo’linedi. Populyatsiya-bul bir tu’rge kiriwshi ko’beyiwshi a’wlad beretug’ın, belgili bir
maydandı iyeleytug’ın osoblardın’ jıynag’ı esaplanadı. Populyatsiyanın’ ken’islitegi o’zinin’
du’zilisi, jınısıy ha’m jas quramı h.t.b boladı. N.P.Naumov (1963) populyatsiyalıq birlikti
ajıratıwda landshaftlı-biotopikalıq usılg’a tiykarlanıp, populyatsiyanı elementarlıq, ekologiyalıq
ha’m geografiyalıq dep u’sh toparg’a bo’ledi:
1. Elementarlıq (jergilikli) populyatsiya-bul kishkene birlikli maydanda jasawshı
maqluqlardın’ jıynag’ı. Bulardın’ sanı biotsenozdag’ı ha’r qıylı tirishilik jag’daylarg’a baylanıslı
qansham jag’daylar birgelikli bolsa, sonshelli elementarlıq populyatsiyanın’ sanı kem boladı. 2.
Ekologiyalıq populyatsiya-bul elementarlıq populyatsiyalardın’ jıynag’ı. Bular tiykarınan
tirishilik toparlar bolıp, ortalıqtın’ belgili jag’dayına beyimlesken. 3. Geografiyalıq populyatsiyabul ekologiyalıq populyatsiyanın’ jıynag’ı bolıp, birgelikli geografiyalıq jag’dayda jasawshı
maqluqlardı o’z ishine aladı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. Ekologiyalıq faktorlardın’ qanday tu’rleri bar ha’m olarg’a sıpatlama berin’W
2. Organizmlerdin’ tirishilik formaların tu’sindirin’W
3. Migratsiya degenimiz neW
4. Populyatsiya degen ne ha’m onın’ qanday toparları barW
6-lektsiya.
Biotsenoz haqqında tu’sinik.
Jobası:
1.Biotsenoz haqqında tu’sinik.
2.Biotsenozın’ ken’isliktegi qurılısı.
3.Biotsenozdag’ı organizmler arasındag’ı qatnas.
O’simlikler ha’m haywanatlar birlesip planetamızda soobshestvonı payda etedi.
Soobshestvo-bul ulıwma tu’sinik bolıp, bunda birgelikte ha’reket etiwshi qa’legen bir jerdin’ tiri
organizmlerdin’ jıynag’ına tu’sinemiz. Biz onnan kishirek birlikti-biotsenozdı qollanamız.
Biotsenoz-bul birgelikte jasawshı ha’m o’z-ara baylanısqan organizmlerdin’ jaynag’ı bolıp
tabıladı. Qa’legen biotsenozdın’ tiykarg’ı qa’siyetlerinin’ biri-onın’ tu’r sostavı esaplanadı. Ig’allı
tropik biotsenozlardın’ tu’r sostavı ju’da’ bay bolıp keledi, ortasha poyastiki jarlılaw, al sho’l
ha’m suwıq regionlardın’ tu’r sostavı odan da beter jarlı boladı. Maydan birligine tuwra keliwshi
tu’rler sanı-tu’rlik toyıng’anlıq dep ataladı. Ol ha’r qıylı biotsenozlarda tu’rlik sostav sıyaqlı
o’zgerip baradı. Tu’rlik toyıng’anlıq jer u’sti biotsenozlarında a’sirese gu’lli o’simliklerde joqarı,
26
ol arasında mox ha’m lishayniklerde, nasekomalarda, qus, su’t emiziwshiler ha’m basqa
haywanlarda u’lken bolıp turadı. Ha’r bir biotsenozda belgili bir tirishilik formalarının’ toparları
u’stemlik etedi. Ma’selen, tog’ay biotsenozında fanerofitler, sho’l oblastlarında-xamefitler, su’t
emiziwshilerden jer qazarlar u’stemlik etedi. Olardı dominant tu’rler dep ataydı. Dominanttan
basqa subdominantlar boladı. Bul tu’sinikler sanlıq xarakteristikag’a iye. Soobshestvonın’ qurılıs
ha’m xarakterin anıqlawshı dominantlar edifiktorlar dep ataladı. A’dette biotsenoz-fitotsenozg’a,
zootsenozg’a, mikotsenoz ha’m mikrobiotsenozg’a bo’linedi.
Biotsenozdın’ ken’isliktegi qurılısı. Qa’legen tiri zat belgili bir ken’isliktegi qurılısı
menen, birinshi gezekte onın’ ha’reketsiz komponenti- o’simlikleri menen xarakterlenedi.
Jamoanın’ vertikal du’zilisi onın’ yaruslıg’ında ko’rinedi. Yaruslar sanı ha’r qıylı. Olar joqarıdan
to’menge sanaladı. Yaruslıq jer astı ha’m jer u’sti bolıp bo’liniwi mu’mkin, gidrofit jamoasında
ol suw u’sti, suw astı ha’m gruntlardın’ ishinde boladı. Jer u’sti biotsenozlarında ju’da’ ko’p
sanlı yarusttı tog’ay iyeleydi. Ig’allı tropikalıq tog’aylarda qolaylı sharayatta, ag’ashlardı bo’lek
yaruslarg’a ayırıp bolmaydı: Ag’ashlardın’ tajları bir tegis ag’ash peshexanasın du’zedi. Ortasha
poyas tog’aylarında birden u’shge shekem ag’ashlı yaruslardı ko’remiz. Ag’ashlar astında putalar
yarusı rawajlang’an (bul tropik tog’aylarda bolmaydı), to’mende sho’pler ha’m putashalar yarusı,
aqırında topıraq u’stinde, moxlı yamasa lishaynikli yarus boladı. O’simliklerdin’ jer astı
organlarıda yaruslardı payda etedi. Yaruslar usıg’an qaray turaqlı bolıwı mu’mkin, eger olar
ag’ashlar yamasa jas paqallı putalar menen du’zilse. Sho’p o’simliklerinen du’zilgen yaruslar
turaqsız boladı. Ko’beyiw da’wirinde sho’pler gu’llew ha’m tag’ı basqa qılıw ushın o’zine tiyisli
bolg’an biyiklikke jetemen degenshe a’ste aqırın rawajlanadı. Barlıq o’simlikler yarustı du’ze
bermeydi. Olardan basqa anaw yaki mınaw yaruslardın’ quramına kiriwshi tu’rler bolıp, olar
yarus arasındag’ılar dep ataladı. Olarg’a epifit ha’m lianlar kiredi. Epifitler- ha’r qıylı biyiklikte
o’z betinshe o’siwshi o’simliklerge ornalasadı. Lianlar ha’r qıylı yaruslardın’ o’simliklerinin’
baslarına qaray talpınadı.
Haywanatlar qanday da bir turaqlı yarusqa iye emes. Topıraqtın’ omırtqasız haywanları
onın’ belgili bir jag’dayın ku’n, jıl, o’miri dawamında almastırıp otıradı. Biotsenozdın’
gorizontal qurılısı- mozaykalı bolıp esaplanadı. Bunnan ta’biyiy soraw kelip shıg’adı, bizler
mozaykalı qurılıstan biotsenozlardın’ izbe-iz jaylasıw shegarasın qalay anıqlaymız?. Bul jerde
tiykarg’ı kriteriya- bir yamasa bir neshshe ulıwma edifikatorlardın’ artıp ketiwi yamasa joqlıg’ı
bolıp tabıladı.
Biotsenozdag’ı organizmler arasındag’ı qatnas. Bul qatnaslar ishinde a’hmiyetli orındı
trofikalıq qatnas iyeleydi. Solar arqalı trofikalıq da’rejeler anıqlanadı: olar-produtsentler,
konsumentler, redutsentler bolıp tabıladı. Awqatlardın’ jıynag’ı boyınsha evrifaglar (awqattın’
ken’ do’geregine iye tu’rler) ha’m stenofaglar (awqqattın’ tar do’geregine iye tu’rler) ayrıladı.Bul
gruppa shegarasında haywan formaları bo’linip shıg’adı: O’simlik jewshiler, haywan jewshiler
ha’m haywan menen o’simlik aralasqan awqatlanıw yag’nıy jewshiler. Haywanlardın’ kishi
gruppasın tuqım jewshiler (jasıl awqattı paydalanıwshılar, ag’ashlardın’, o’simliklerdin’ qabıg’ın,
go’sh yamasa tiri haywanlardın’ basqa tkanların, o’lilerdi zamarıqlardı jewshiler) ha’m
koprofaglar (o’simlik tkanlarınan shıqqan ekskrementlerdi paydalanıwshılar ) Organizmler
arasındag’ı qatnaslardın’ ekinshi bag’darı topikalıq qatnas yag’nıy bir haywannın’ ekinshi
haywan ushın jasaw ornı yamasa turaq jay boladı. Haywanlardın’ ko’pshiliik tu’rleri o’simlik
paqalında, shaqasında, qabıg’ında jasaydı. Bir substratta turaqlı bolıw, bul olardın’ ren’inin’
ha’m formalarının’ kelip shıg’ıwına (qorg’awshı dep atalıwshı) alıp keledi. Organizmler
arasındag’ı u’shinshi bag’darına forikalıq qatnaslar, bunda bir tu’rler basqa tu’rlerdin’ burıng’ı
ornınan basqa orınlarg’a taralawına mu’mkinshilik tuwdıradı. Ma’selen haywanlar
o’simliklerdin’ tuqımların bir jerden ekinshi jerge alıp barıwı (arqalı). Qatnaslardın’ to’rtinshi
bag’darın-fabrikalıq qatnas kiredi. Bunda bir tu’r o’zine baspana islep sog’ıp alıw ushın ha’r
qıylı shıg’ındı o’nimlerdi paydalang’an waqıttag’ı baylanıslar tu’siniledi.
O’simlikler biotsenozdın’ strukturasın qurag’anda onın’ energetikalıq bazasın quraydı.
Haywanatlar sol islenip shıqqan organikalıq zatlarda paydalanıwshılar bolıp qatnasadı.
27
Zamarıqlar biotsenozda ha’r qıylı roldi oynaydı. Olar ishinde konsumentler, parazitler ha’m
redutsentler bar. Sonday-aq ko’pshilik zamarıqlardın’ denesi haywanlarg’a awqat boladı.
Bakteriyalar-bular redutsentler. Haywanlarg’a sanlıq mug’darlıq qatnas boyınsha 3 ballıq shkala:
tu’r ko’p sanda, a’piwayı, siyrek bolıp qollanıladı.
Konsortsiya dep- erkin tirishilik etiwshi ha’m bir-biri menen trofikalıq, topikalıq ha’m
forikalıq qatnasta bolıwshı jasıl o’simliklerdin’, barlıq organizmlerdin’ birge jasawının’
jıynag’ına aytamız. Bunda erkin tirishiilik etiwshi jasıl avtorof o’simlikler konsortsiyanın’ orayı
dep ataladı, al ol menen baylanısıwshı tu’rler konsortlar dep ataladı. Konsortsiyalar individual,
tsenopopulyatsiyalı, regional ha’m tu’rlik bolıp bo’linedi. Ulıwma, konsortlardın’ sostavına
barlıq organizmler kirip, olar konsortsiya orayı menen tıg’ız baylanısqan boladı. Ig’allı tropik
soobshestvolarda ma’wsimlik migrantlar ha’m uyqıg’a ketiwishiler bolmaydı, sho’l rayonlarında
jıldın’ qolaysız waqıtlarında ko’pshilik tu’rler tınıshlıq halatına o’tken boladı. Bul ko’rsetkish
suwıq ellerde joqarı boladı. Barlıq organizmler soobshestvog’a baylanısı boyınsha tiykarg’ı eki
gruppag’a bo’linedi. 1. turaqlı (sessilli) Bug’an qurıqlıqtag’ı o’simlik ha’m zamarrıqlar, suwdag’ı
bentos formalar kiredi. 2. Turaqsız (vagilli) bug’an haywanlardın’ ko’pshilik bo’limi ha’m
bekinbegen suw o’simlikleri kiredi.
Soobshestvolardın’ dinamikası. Biotsenozlardın’ xarakterli o’zgeshelik-lerinin’ biri
olardın’ sutkalıq ha’m jıllıq dinamikası bolıp tabıladı. Ha’r bir biotsenozda tirishilik aktivliligi
sutkanın’ ha’r qıylı waqtına tuwar keletug’ın organizmler toparı bar. Birewleri tu’nde aktiv bolsa,
ekinshisi ku’ndiz aktiv boladı. Na’tiyjede biotsenozlardın’ ayırım tu’rlerinde o’z-ara qatnası
ha’m quramında periodlıq o’zgeris bolıp turadı. Bul o’simliklerde de boladı. Tu’nde olarda
fotosintez ju’rmeydi, bir qatar o’simliklerde gu’ller tek tu’nde ashıladı (namazsham gu’l) ha’m
tu’n haywanları menen shan’lanadı. Vertikal sutkalıq migratsiya topıraqta jasawshılarg’a ta’n.
Sutkalıq dinamika tiykarg’ı ta’biyat qubılıslarının’ ritmikası menen baylanıslı ha’m ma’wsimligi
bekkem tu’rde boladı. Biotsenozdın’ ma’wsimlik o’zgerisi tek jag’day ha’m ativliktin’
o’zgerisinen emes, al ayırım
tu’rlerdin’ salıstırma sanı, ma’wsimlik migratsiyası, jıl
dawamındag’ı ayrım generatsiyanın’ o’liwinde ko’rinedi. Ko’pshilik tu’rler jıldın’ belgili bir
waqtına shekem soobshestvo o’mirinen tolıq shıg’ıp qaladı. (tınıshlıq halına o’tiw, uyqıg’a
ketiw), bul o’simliklerde ayrım yaruslar jıldın’ bir ma’wsiminde tolıq joq bolıp ketedi. (bir jıllıq
efemerler). Ma’wsimlik o’zgerisler qarama-qarsılıqlı klimat zona ha’m oblastlarda (jaz ha’m
qısta) anıq ko’rinedi. Olar a’zzi formada tropik jawınlı tog’aylarda ko’rinedi. (Bul jerde jıl
dawamında ku’n uzaqlıg’ı, temeperatura ha’m ıg’allılıq rejimi ju’da’ az o’zgeredi).
Jıllıq o’zgerisler. Jıllar boyınsha meteorologiyalıq jag’daylardın’ (klimatlıq
flyuktuatsiyalardın’) o’zgerisinen ha’m basqa soobshestvog’a ta’sir etiwshi ishki faktorlardan
g’a’rezli boladı. Fitotsenozdag’ı o’zgerisler saranchalardın’ ko’beyip ketken jılı ku’sheyedi.
Saranchalar o’nimnin’ 80-90F in jep qoyadı. Saranchalar az bolsa o’nim ko’p boladı. Haywan
ha’m o’simlik qaplamının’ sanlıq o’zgerisi na’tiyjesinde bir soobshestvo 2-sin almastıradı. Orın
almasıw izbe-iz emes ha’m izbe-iz boladı. Ekinshisi suktsessiya dep ataladı. Tutası menen
biotsenozlardın’ birin-ibiri almasıw dizbegi suktsession qatar yamasa stadiya dep ataladı. Eger
soobshestvo tirishilikten ayırılg’an jerde payda bolsa, onda ol birinshi suktsessiya dep ataladı.
Eger burın biotsenoz bolg’an jerde ekinshi biotsenoz basıp orın alsa, ol ekinshi suktsessiya dep
ataladı. Bul birinshi suktsessiyag’a qarag’anda birlesik klimaksı tezirek payda boladı. 2-shi
suktsessiyalar sobshestvolardın’ jasaw ortalıg’ının’ izbe-iz o’zgeriwinen yamasa sırtqı ta’sirdin’
birden o’zgeriwinen payda boladı. Almasıwdın’ keyingi tipi -stixiyalı yamasa tosattan bolg’an
almasıw dep ataladı. Tosattan bolg’an suktsessiyalar: klimatogenli, edafogenli, biogenli,
pirogenli (ottın’ ta’siri) ha’m antropogenli boladı. Bul suktsessiyalar katastrofalıq ta’sirlerdin’
(suw basıw pojar, tog’aydı shabıw) astında payda boladı. Ha’r bir bunday almasıw usı
soobshestvog’a xarakterli bolg’an tu’rlerdin’ o’liwleri menen baslanadı. Son’ bul soobshesvonın’
a’ste aqırın tikleniwi ju’zege keledi.
Ekologiyalıq suktsessiya-birlesiklerdin’ o’zleri ta’repinen jasaw oratlıg’ına tiygizetug’ın
o’zgerislerinin’ na’tiyjesi bolıp tabıladı. Bul nızamlıq bag’darlang’an protsess.
28
Biotsenozlardın’ klassifikatsiyası. Biotsenoz ulıwmalıq tu’sinik. Al fitotsenozdın’ tiykarıassaotsiatsiya bolıp tabıladı. Assotsiatsiya-bir tekli sharayatta o’setug’ın belgili bir floralıq
quramg’a ha’m belgili fizionomiyag’a iye o’simlik birlesigi bolıp tabıladı. Assotsiatsiya
assotsiatsiya toparına birigedi. Bir topar birdey edifikatorg’a iye, biraq bir qatlamnın’ quramı
boyınsha ayırılatug’ın, o’siw sha’rayatları uqsas bolg’an assotsiatsiya kiredi. Odan joqarı birlik
formatsiya bolıp, og’an birdey edifikatorg’a iye assotsiatsiya toparları jatadı. (Toran’g’ıl
formatsiyası, Qamıs formatsiyası) edifakatorları birdey tirishilik formag’a jatatug’ın
formatsiyalar formatsiya toparın payda etedi. Formatsiya toparları tirishilik formasının’ jaqınlıg’ı
boyınsha formatsiya klaslarına birigedi. Klassifikatsiyalawdı bir qansha joqarı birligi tirishilik
formalarının’ ulıwmalastırılg’an toparının’ u’stemligi boyınsha ajıralatug’ın o’simlikler tipi
espalanadı. Biotsenozdın’ salıstırma turaqlıg’ı, zatlardın’ turaqlı aylanısın ha’m energiya ag’ımın
ta’miyiynleydi. Biotsenozlar klimaks jag’dayına jetkende bir qansha turaqlı boladı. Biotsenozdın’
tu’rliligi qanshama ko’p bolsa sonshama turaqlı boladı. Biotsenozlar ta’biyiy ha’m jasalma bolıp
bo’linedi. ekinshisi adamlar payda etedi. Onın’ turaqlılıg’ı adamlar iskerliginin’ qa’wenderligi
saqlanıp qaladı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. Biotsenoz degen ne ha’m onın’ ken’isliktegi qurılısın tu’sindirin’?
2. Biotsenozdag’ı organizmler arasındag’ı qatnastın’ tu’rleri qanday?
3. Konsortsiya degen ne?
4. Soobshestvolardın’ dinamikasın tu’sindirin’?
7-lektsiya
Areal haqqında tu’sinik.
Jobası:
1.Bir tegis ha’m ayrılg’an areallar.
2.Ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıw orayları.
3.Endemik, kosmopolit ha’m relikt tu’rler.
Ha’r bir sistematikalıq kategoriya (tu’r, tuwıs h.t.b) tek morfologiyalıq ha’m fiziologiyalıq
ayrıqshalıg’ı menen emes, onın’ belgili bir tarqalıwı menen xarakterlenedi. Hesh bir tu’r o’zinin’
arealının’ maydanında tolıq qaplam payda ete almaydı. Ol bir uchastkalarda ko’p, bir jerlerde az
yamasa dizyunktiv boladı. Bir tegis areallardın’ barlıq uchastkaları tu’r osobı ushın qolaylı bolıp
keledi basqasha aytqanda bir tegis areallardın’ ishinde onı ayırım uchastkalarg’a bo’leklep
turıwshı ku’shi jetpeytug’ın bo’getler bolmaydı. Tu’r arealının’ ishinde arqayın 1-inen 2-cine
o’tip ju’re beredi. Ayırılg’an yamasa dizyunktivli areallarda tu’rdin’ bir uchastkadan 2-shi
uchastkag’a ta’biyiy ha’zirgi faktorlar ja’rdeminde o’tiwi mu’mkin emes, yag’nıy arealdın’
bo’lek uchastkaları arasında organizmlerdin’ ku’shi jetpeytug’ın bo’getler boladı. Bunda
ayırılg’an areallardın’ barlıg’ında da tu’rdin’ tek sol forması jasaydı. Bul bir tekli yamasa
gomogen dizyunktsiya dep ataladı. Sonday aq bul uchastkalar sol tu’rdin’ ha’r qıylı tu’rleri
menen, bir ha’m sol tuwıstın’ ha’r qıylı tuwısları menen qaplang’an boladı. Bul jag’daylarda
dizyunktsiya ha’r qıylı geterogenli boladı. Tu’rlik dizyunktsiya kishi tu’rlik dizyunktsiyag’a
qarag’anda a’yyemgi esaplanadı. Demek, bunnan juwmaq shıg’arsaq, eger tu’r bir orında payda
bolıp, son’ ol jerden basqa jerlerge taralıp, tarqalıwg’a tosqınlıq bolmag’ang’a shekem qa’legen
areal 1-shi gezekte bir tegis bola beredi. Tek usınday boljaw g’ana tu’rlerdin’ ta’biyg’ıy tan’law
jolı menen kelip shıg’ıwı haqqındag’ı teoriya menen sa’ykes keledi. Eger tirishilik etiw
jag’dayları o’zgeriwi na’tiyjesinde bir tegis areal buzılg’an yamasa ayırılg’an arealg’a aylanadı.
Ortalıqtın’ jag’dayının’ o’zgeriwi ha’r qıylı xarakterge iye boladı. Bug’an ja’ne maydanlardın’
29
qısqarıwı, jerdin’ jan’a uchastkalarının’ payda bolıwı yamasa joq bolıwı, sonday-aq jas taw
sistemalarının’ payda bolıwı da areallardın’ ayırılıwına (bo’lekleniwine) sebepshi boladı.
Klimattın’ o’zgerisine baylanıslı areallardın’ bo’lekleniwine mısal bolıp Arqa yarım
shardag’ı muz basıw da’wiri menen baylanıslı bolg’an suwıqtı aytsaq boladı. Evraziya
materiginde ken’ tarqalg’an ken’ japıraqlı tog’aylar muz basıwdan keyin tek Evropada VolınoPodol biyikliklerinde, Orta rus biyiykliginin’ qubla bo’liminde Stavropol biyiykliginde, Qubla
Ural ha’m bir qatar Aziya rayonlarında sonın’ ishinde Kuznets Alataw, Primorskiy kray ha’m
basqa regionlardın’ baspanalarında saqlanıp qalg’an. Muz komponentlerinin’ keyin sheginiwi
menen ken’ japıraqlı tog’aylar bul regionlardan shıg’ıp arealdın’ ayırılg’an uchastkaları a’ste
aqırın tutasa baslag’an. Biraq sonda da ken’ japıraqlı tog’aylardın’ bo’leklengen arealları
saqlanıp qalg’an. Ma’selen, lipa Evropada Tobolskke shekem ha’m son’ tag’ı Kuznets Alataw
ha’m Krasnoyar krayında, son’ Uzaq Shıg’ısta basqa tu’rleri menen o’sip turadı. Ko’k ha’kke
batıs Evropa Shıg’ıs Sibir ayrılg’an arealın iyeleydi. Afrikanın’ tropik tog’ay oblastı ha’m Qubla
Aziya oblastının’ ha’zirgi u’zikligi bul tog’ay jasawshılarının’ buzılg’an arealınıın’ qayta
tikleniwine alıp keldi. Bul tu’rler geterogen xarakterge iye bolıp (pil, nosorog, yarım maymıllar
h.b) bul bo’lekleniw u’shlemshi da’wirdin’ aqırında ju’z bergen edi.
Ayrım waqıtları bo’leklengen areallar mına jag’dayda da payda boladı.: bir tu’r (parazit
yamasa jırtqısh) basqa tu’r menen tıg’ız baylanısqan bolsa, al xozyayn qanday da bir sebep penen
burıng’ı arealınan joq bolıp ketse, bul jag’dayda xozyayn izinen bul areal bo’liminen ol menen
tıg’ız baylanısqan tu’rde joq bolıp ketedi. Tu’rdin’ birinshi tarqalg’an oblastı-tu’rdin’ kelip
shıg’ıw orayı dep ataladı.
Tu’rlerdin’ kelip shıg’ıwı ha’m olardın’ areallarının’ du’ziliwi haqqındag’ı ha’zirgi qıyallar
(ko’rinisler) zoolog E.Mayr (Zoologiyalıq tu’r ha’m evolyutsiya,1968) ha’m botanik V.Grant
(O’simliklerde tu’r payda bolıw,1984) ta’repinen islenip shıqqan. Tu’rlerdin’ populyatsiyaları bir
tekli bolmaydı. Olar ushın gen ag’ımı ha’m olardın’ perekombinatsiyaları menen baylanıslı
genotopik o’zgerisi xarakterli. Genotiplerdin’ ortalıq penen o’zara baylanısı na’tiyjesinde sol
gruppa osoblardın’ morfologiyalıq, fiziologiyalıq ha’m ekologiyalıq ayırımshılıg’ına iye bolg’an
fenotipler kelip shıg’adı. Genotip ha’m fenotiplerdin’ geografiyalıq o’zgerisi-tu’r
populyatsiyalarının’ jasaw jag’daylarının’ geografiyalıq o’zgerislerinin’ na’tiyjesi.
Organizmlerdin’ ha’r qıylı sistematikalıq kategoriyalarının’ (a’sirese o’simlik ha’m
haywan) tu’r payda bolıw tipleri ha’r qıylı. Haywanlar ushın allotropiyalıq tu’r payda bolıw
xarakterli. Bunda taza tu’rler geografiyalıq izolyatlarda payda boladı. O’simlikler ushın
simpatrikalıq tu’r payda bolıw u’lken orındı iyeleydi. Tu’r payda bolıwda belgili roldi
gibridizatsiya atqaradı.
Areallardın’ shegaraları jıljımalı (qozg’almalı), progressivli (ken’eyiwshi) yamasa
regressivli (tarayıwshı) ha’m turaqlı boladı. Ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıwı haqqındag’ı
ilim ko’plegen alımlar ta’repinen islengen. Og’an u’lken u’lesti Ch.Darvin ha’m A.De-Kandoll
qosqan. Biraq bul bag’dar boyınsha a’hmiyetli jumıslar rus genetigi ha’m botanik geografı
N.Đ.Vavilov ta’repinen islengen. Birinshi gezekte ol tu’r ishindegi soraw menen shug’ıllanadı.
O’zinin’ «Linney tu’ri-sistema retinde» atlı belgili miynetinde bılay dep jazadı. «Linney tu’ri-bul
bo’leklengen, ha’reketshen’, morfofiziologiyalıq sistema, ol o’zinin’ genezisinde belgili bir
ortalıq ha’m areal menen baylanısqan»-deydi. N.Đ.Vavilovtın’ 2-shi a’hmiyetli teoriyalıq
ulıwmalılıg’ı (pikiri) gomologiyalıq qatarlardın’ nızamı degen at alg’an na’sillik o’zgerislerdin’
gomologiyalıq qatarı haqqındag’ı ideyası esaplanadı. Bul nızamg’a muwapıq tuwısqan tu’rlerdin’
ha’m tuwıslardın’ na’sillik o’zgerisleri belgili da’rejede uqsas keledi. En’ aqırında N.Đ.Vavilov
ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıw orayların anıqlap shıqtı. Ol bılay deydi. «Ma’deniy
floralardın’ tariyxıy rawajlanıw orayının’ kelip shıg’ıwı ushın: 1) jergilikli flora tu’rlerge bay
bolıw kerek, 2) A’yemgi diyxanshılıq tsivilizatsiyası bolıwı kerek deydi.
N.Đ.Vavilov ma’deniy o’simliklerdin’ 8 tiykarg’ı kelip shıg’ıw orayların islep shıqtı.
Ha’zirgi waqıtta ma’deniy o’simliklerdin’ kelip shıg’ıwının’ 10 oshag’ı sanaladı. (Kupzov,1975):
1. Aziya aldı, 2. Jer Orta ten’izi, 3. Efiopiya, 4. Orta Aziya, 5. Qıtay, (Vavilov bunı Shıg’ıs Aziya
30
deydi), 6. Hindstan, 7. Đndoneziya (Vavilov bunı Đndo-Malay deydi) 8. Meksika (Vavilov bo-sha
bunı Oraylıq Amerika-Qubla Meksika) 9. Peruan (Vavilov b-sha qubla amerika) 10. Sudan.
1. Aziya aldı orayında biydaydın’ bir zernyanki ha’m eki zernyankileri, arpa ha’m qara
biyday, ko’k jon’ıshqa, espartset, egis burshag’ı, qawın, asqabaq, ju’zim, palawqabaq, almurt,
alma, chereshnya, anar, a’njir, kelip shıqqan.
2. Jer Orta ten’izi. Đri da’nli jer orta ovets i (Avena byzantina), zıg’ır, ko’knar, aq
gorchitsa, maslina, kapusta, geshir, la’blebi, pıyaz, chesnok, sparja, radiska kelip shıqqan.
3.Efiopiya. Sorgo, kleshevina, kofe ag’ashı, qattı ha’m angliya (28-xromosomalı)
biydayları, g’arbız.
4. Orta Aziya. jumsaq biyday h.b 42 xromosomalı biydaylar, sobıqlılardan gorox,
chechevitsa, nut, ma’sh, kendir, serept gorchitsaları, jergilikli ma’deniy ju’ziminin’ formaları,
almurt, abrikos, almalar kelip shıqqan.
5. Qıtay. tarı, grechixa, soya, kanatnik, qurma, mongol abrikosı, Qıtay qa’relisi ha’m
shiyesi kelip shıqqan.
6. Hindstan. salı, tsitruslar (limon, apelsin, mandarin), qant qamısı, aziya paxtaları,
mango, qıyar ha’m baklajan kiredi.
7. Đndoneziya. nan ag’ashı, kakos palması, mangustan, bananlar, durman, qara burısh,
kardamon, gvozdika ag’ashı, muskat g’ozası kelip shıqqan.
8. Meksika. Ma’kke, a’piwayı lobiya, qızıl burısh, amerika paxtası-uplend, papaya,
miyweli opuntsiya, maxorka shılımı kelip shıqqan.
9. Peruan. kartoshka, pomidor, uzın talshıqlı «egipet» paxtası, tu’rk temekisi kelip
shıqqan.
10. Batıs sudan. Bul oray basqalarg’a qarag’anda jas. Bul jerde jalan’ash salı (Oryra
glaberrina) may palması, kola g’ozası h.b. tu’rer kelip shıg’adı.
Bul oraylardın’ ha’r biri ken’ maydanlardı iyeleyegen. Areallardın’ o’lsheshleri ju’da’ ha’r
qıylı boladı. Ha’tteki areallar arasında tiykarg’ı taksonomiyalıq kategoriyalar (tu’rler) ju’da’ ken’
(kosmopolit) ha’m belgili da’rejede (endem) boladı.
«Kosmopolit « so’zi barlıq du’nyag’a tarqalg’an degendi an’latadı. Jer u’sti
organizmlerinen olarg’a barlıq qurıqlıqqa taralg’an tu’rler kiredi, al suw haywanlarınan barlıq
du’nya ju’zlik okeanda jasawshı tu’rler kiredi. Biraq bunday tirishilik etiwshi (Arktikadan,
Antarktika g’a shekemgi) haywanlar jer u’stinde de, suwda da ko’p. Bizler sonın’ ushın
kosmopolit tu’rlerdi ken’ areal shegarasına iye bolg’anlardı aytamız. Basqasha aytqanda onın’
ekologiyalıq amplitudası onın’ arealına qarag’anda ken’lew boladı. Kosmopolit tu’rlerge ishki
suwlarda-rdestler, ryaskalar, qamıs ten’iz haywanlarınan-sur delfin, kasatka, dolgorukiy kit, jer
u’sti haywanları-skopa, cokol-sapsan, qara qarg’a kiredi. Adam menen aralasıp ju’riwshi
haywanlar-u’y tıshqanı, qara tıshqan, oduvanchik, shopan qaltası, nasekomalardan to’sek pitesi,
nango’rek, u’y shıbını, kosmopolit arealg’a iye. Solay etip, kosmopolit tu’rler dep jer u’sti
qurıqlıg’ının’ keminde1/4 in yamasa ju’zlik okean ha’m ishki suwlardın’1/4 de tarqalg’an
tu’rlerdi aytamız.
Endemik tu’rler degenimiz-onsha u’lken bolmag’an aralg’a iye bolıp, olar o’zlerinin’
ta’biyiy oblastının’ shegarasınan shıg’a almaydı. Ma’selen, tawlı jerdin’ endem tu’rleri, sho’ldin’
endem tu’rleri h.b. Eski endem tu’rlerge burın ken’ territoriyanı iyelegen, biraq keyin klimatlıq,
fiziko-geografiyalıq o’zgeriske ushırap ol jerler basqa jerlerden izolyatsiyalanıp kishireyip qaladı.
Jer betinin’ jas uchachtkalarında jas endemler ushırasadı. A’yyemgi endemlerdin’ ishinde
paleoendem tu’rler bolıp, olardın’ jaqın tuwısları bolmaydı. Jas endemlerdin’ (neoendem) ken’
oblastqa iye bolg’an jaqın tuwısları boladı. Paleoendemizm-regressivlik ko’rinis, al
neoendemizm-progressivlik ko’rinis.
Tu’rdin’ arealının’ u’lkenligi onın’ ha’reketshen’ligine, ekologiyalıq valentligine ha’m
onın’ jasına g’a’rezli boladı.
Qa’de boyınsha iri sistematikalıq kategoriyalardın’ arealı kishi kategoriyalarg’a qarag’anda
u’lken boladı.
31
Ha’zirgi jasaw jag’daylarına qarama-qarsı halda bolg’an tu’rler relikt tu’rler dep ataladı.
Bular a’yyemgi da’wirdin’ qaldıqları esaplanadı.
Reliktivlik sebepler ha’r qıylı boladı: olar formatsiyalıq edafikalıq (geomorfologiyalıq)
ha’m klimatlıq boladı. Relikt tu’r o’zinin’ arealınan ju’da’ qashıqlıqta emes, tek onın’ bir
kishkene bo’liminde boladı. Barlıq jag’daylarda reliktivlilik sonnan xabar beredi, tu’r o’zinin’
burıng’ı arealınan keskin ayırılatug’ın ha’m ha’zirgi waqıtta arealdın’ basqa bo’limlerinde
tirishilik etedi. Formatsiyalıq reliktlerge-vetrennitsa dubravnaya, shırsha kiredi.
Edifakalıq reliktlerge-ruppiya, tsanekelliya, xondrilla kiredi. Klimatlıq reliktler ıg’allı ha’m
jıllı klimatqa iykemlesken boladı. Ha’zirgi waqıtta eski relikt tu’rler u’shlemshi da’wirdin’
reliktleri. Ma’selen, Batıs Zakavkaze tog’ayları, Uzaq Shıg’ıstın’ Qubla ta’repi, Klimatlıq
reliktlerdin’ 2-shi forması muzlıq da’wirdin’ reliktleri (sfagnum moxları, do’n’gelek japıraqlı
rosyanka, pushitsalar). Relikt tu’r ken’ arealg’a iye bolıwı mu’mkin, biraq relikt bul arealdın’ bir
yamasa bir neshe maydanının’ shegaralang’an jerinde jasaydı Olardı suwıqtan ha’m qurg’aq
samaldan taw jıraları saqlap qaladı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. Areal degen ne, onın’ qanday formaları bar?
2. Ma’deniy o’simliklerdin’ qanday kelip shıg’ıw orayları bar?
3. Endem ha’m kosmopolit organizmlerge qaysı tu’rler kiredi?
4. Relikt tu’r dep nege aytamız?
8-lektsiya.
Jer betindegi ha’zirgi fauna ha’m floranın’ kelip shıg’ıwı.
Jobası:
1.Okeanda o’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıwı.
2.Qurıqlıqta o’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıwı.
3.Organizlerdin’ geografiyalıq tarqalıwın tu’sindiriwshi teoriyalar.
Jerdin’ organikalıq du’nyası 1-ret okeanda kelip shıqtı. Qurıqlıqta bolsa belgili bir waqıtqa
deyin tirishilik bolmadı. Jer beti ıssı, atmosferada kislorod bolmay, onda azon ekranı joq edi.
Qurıqlıqta tirishiliktin’ rawajlanıwı ushın jag’daylar keyinirek paleozoyda payda boldı. Jerde
tirishilik 4-3,5 mlrd. jıl burın payda boldı. Olar prokariot organizmler edi.
Joqarı proterozoyda (1250 den 550 mln. jıl. burın.g’a shekem sozılg’an) ha’r qıylı
vodorosller ken’ tarqalg’an ha’m birinshi haywanlar-gubkalar, radiolyariyalar, buwın ayaqlılar
payda boldı. Paleozoy erasının’ birinshi da’wirinde (kembriy) bunnan 430 mln. jıl burın
tamamlang’an) sporalılar ha’m a’yyemgi faunanın’ faunaları- arxeotsiatlar, bezzamkovıe, iyin
ayaqlılar ha’m tribolitler jasag’an. Ordovik da’wiri ushın (350 mln.jıl burın tawsılg’an) korallar,
mshankalar, tribolitler, graptolitler, sporalı o’simlikler ha’m birinshi jer u’sti haywanlarının’
payda bolıwı xarakterli bolg’an. Silur da’wirinde ha’r qıylı ten’iz faunası-korallar, graptolitler
iyin ayaqlılar gu’llep rawajlanadı, balıqlar ha’m gigant baqanshaqlı skarpionlar payda boladı.
Devon da’wirinde (350 den 275 mln. jl burın) ko’p sanlı jer u’sti o’simlikleri jasag’an,
nasekomalar ha’m jer-suw haywanları payda bolg’an. Tas ko’mir da’wirinde (225 mln. jıl burın
tawsılg’an) qurıqlıqta plaun ha’m paporotnik ta’rizliler ha’wij alg’an, ten’izlerde-foraminiferalar
(fizulinid), iyin ayaqlılar, to’rt nurlı korallar gu’llep rawajlang’an. Paleozoydın’ keyingi da’wiripermde (185 mln. jıl burın) jalan’ash tuqımlı o’simlikler payda boldı, jer suw haywanları ha’m
jer-bawırlawshılardın’ ko’p bolıwı, da’wir aqırında ko’pshilik paleozoy gruppalarının’ o’liwi ju’z
beredi.
Mezozoy erasının’ Trias da’wirinde (185-150 mln jıl burın) jalan’ash tuqımlılar ken’
tarqalg’an, ammonit ha’m jer u’sti haywanları da ken’ tarqalg’an. Yura da’wirinde (110
mln.jıl.burın tamamlang’an) jalan’ash tuqımlılar (sagovnikler, ginkgolılar h.b) gu’ller
32
rawjalanadı, sonday-aq ammonitler, belemnitler ha’m gigant jer bawırlawshılar gu’llep
rawajlanadı. Por da’wirinde (70 mln. jıl burıng’ıg’a shekem sozıldı) jabıq tuqımlı o’simlikler
payda boldı ha’m ken’ tarqaldı, sonday-aq haywanlardan ammonitler, belemnitler ha’m gigant jer
bawırlawshılar ken’ tarqalg’an. Paleogende (30 mln jıl burın) a’yyemgi su’t emiziwshiler, jabıq
tuqımlılar gu’llep rawajlandı. Ten’izlerde iri foraminiferalar, nummulitler, plastinka sag’aqlılar
ha’m qursaq ayaqlı mollyuskalar ken’ tarqalg’an. Neogende (1 mln. jıl burıng’a shekem) su’t
emiziwshiler quramı ha’zirgi tuyaqlılar, jırtqıshlar menen toldı.
O’simlikler ha’m omırtqasızlar ha’zirgige jaqın bolg’an. To’rtlemshi (antropogen)
da’wirdin’ o’simlik ha’m haywanatlar du’nyası ha’zirgige jaqın bolg’an, usı da’wirde adam
payda bolg’an.
Du’nya ju’zlik okeannın’ a’yyemgi wa’killeri prokariotlar bolıp-birinshi bakteriyalar ha’m
son’ ko’k-jasıl vodorosller bolg’an. Bakteriyalar geterotroflar bolıp olar organikalıq zatlar menen
awqatlang’an,son’ avtotrof organizmler payda boldı. Birinshi avtotroflar-xemotrof bakteriyalar
bolıp, olar ximiyalıq reaktsiya energiyasının’ okisleniwinen organikalıq zat sintezlegen. Son’
fotosintezlewshi ko’k-jasıl vodorosller payda bolıp olar quyash energiyasınan paydalang’an.
Prokarot organizmlerdin’ jerde jasawı 1.mlrd jılg’a dawam etken.
Jerde birinshi anaerob organizmler jasap, olar a’ste aqırın atmosferanı ha’m suwdı kislorod
penen bayıtıp barg’an ha’m jerde aerob organizmlerdin’ tirishiilik etiwi ushın qolaylı sha’rayat
jaratqan. Arxeydin’ aqırı ha’m proterozoydın’ basında (2,6-2,2 mlrd.jıl burın) atmosferada
okislewshi protsess ju’riwi mu’mkin bolg’an kislorod mug’darı bolg’an. Bul o’z gezeginde
eukariot organizmlerdin’ (a’piwayılar tipi) son’ quramalı organizmlerdin’ payda bolıwına (joqarı
proterozoyda) alıp keldi. Fotosintezlewshi avtotroflardın’ payda bolıwı menen ekinshi geterotrof
tu’rler-avtotroflardı jewshi geterotroflar payda boldı. Son’ organizmler qurıqlıqqa shıg’a basladı.
Bul da’wirde atmosferada SO2 ko’p boldı. Bir avtorlar organizmlerdin’ qurıqlıqqa shıg’ıwı
paleozoy erasının’ kembriy da’wirinde (430-550 mln.jıl burın) ju’z beredi dese, basqa avtorlar,
proterozoy erasının’ aqırında (1 mlrd. jıl bur)deydi. Azon ekranı payda bolg’annan keyin jer
betinde ko’p sanlı eukariotlar payda boldı. Jerde eski sporalı o’simlikler plaun ta’rizliler ha’m
jalan’ash tuqımlı-bennetitler, sagovnikler payda bolıwı menen atmosferada kislorod ko’beydi.
Trias ha’m yura da’wirinin’ shegarasında (150 mln.jıl burın) joqarı da’rejeli sporalılardın’
ha’m jalan’ash tuqımlılardın’ ornın jabıq tuqımlılar iyeleydi. Na’tiyjede olardı shan’landırıwshı
nasekomalar payda boladı. Por da’wirinde (70 mln jıl burın) paleozoydın’ aqırında payda bolg’an
gigant reptiliyalar o’z ornın gomoyotermli haywanlarg’a (qus ha’m su’t emiziwshi) berdi.
Gubkalar, buwın ayaqlılar, radiolyariyalar joqarı proterozoyda, balıqlar silurda., nasekomalardevonda, jalan’ash tuqımlılar-permde, jabıq tuqımlılar-por da’wirinde payda boldı. Neogen
da’wirindegi o’simlikler ha’m omırtqasız haywanlar ha’zirgi organizmlerge ju’da’ jaqın bolg’an.
Avstraliya ha’m Jan’a Zelandiya a’yyemgi tu’rlerge ju’da’ bay. Tek Avstraliyada bizler eski su’t
emiziwshilerdin’ wa’killerin-ma’yek tuwıp ko’beyiwshiler, qaltalılar, quslardan-kilsiz emudı
ushıratamız. Jan’a Zelandiyada a’yyemgi jer bawırlawshı-gatteriya, quslardan-kilsiz kivi h.b
jasaydı.
Avtoxtonlar-jergilikli tu’rler bolıp iri taksonomiyalıq gruppag’a iye tu’rler. Migrantlarbasqa jererden kelgen tu’rler.
Organizmlerdin’ geografiyalıq tarqalıwın tu’sindiriwshi birinshi teoriya «qurıqlıqtın’
ko’piri» teoriyası. Bul teoriyada burın ha’r qıylı kontinentler birigip turg’an, sonın’ ushın ha’zirgi
organizmler uqsas bolg’an. Mısalı, Đndostan, Shrilanka, Madagaskar ha’m Afrika burın birigip
Lemuriya materigin du’zgen. Batıs Afrika ha’m Qubla Amerikanın’ florası birigip Qubla
Atlantida materigin du’zgen. Evropa ha’m Arqa Amerika birigip Arqa Atlantida, Arqa Amerika
ha’m Shıg’ıs Aziya birigip - Beringiya materigin du’zgen. Biraq ha’zirgi geologiyalıq pozitsiyada
tek keyingi mısal tastıyıqlang’an. Bul teoriya okean tu’bi du’zilisin tekseriw tiykarında
da’lillengen. Bul teoriyanın’ ornına keyin fiksizm teoriyası (kontinentlerdin’ turaqlılıg’ı) keldi.
Ha’zirgi okean basseynleri ha’m materikler kembriyge deyin payda bolg’an deydi. Biraq bul
teoriya areallardın’ bo’lekleniwin tu’sindirip bere almaydı.
33
Biogeograflardın’ dıqqatın XIX a’sir basında nemets alımı A.Vegener islep shıqqan
«Materiklerdin’ ha’reketi» teoriyası awdaradı. Bul teoriyada materik bo’lekleri jerdin’ qalın’
qatlamında ıg’ıp ju’rip keyin paleozoyda bir qurıqlıq-Pangeyag’a birigedi. Son’ olda bo’leklerge
bo’linedi, ha’zirgige uqsap (yura da’wirinde). Bul teoriya ko’pshilik biogeografiyalıq faktorlardı
ha’m o’simlik, haywanlardın’ tarqalıwın jaqsı tu’sindiredi. Biraq hesh qaysı geologiyalıq teoriya
qabıl etilmeydi. Ha’zirgi waqıtta biogeograflar «plitalardın’ tektonikası» teoriyasında (taza
global teoriya) o’z sheshimin taptı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. Jerde tirishilik 1-ret qay jerde ha’m qashan payda boldıW
2. Qaysı erada o’simlikler qurıqlıqqa shıg’a basladıW
3. O’simlik ha’m haywanlardın’ kelip shıg’ıw ha’m rawajlanıwın eralar ha’m da’wirler
boyınsha tu’sindirip berin’.
9-lektsiya.
Qurıqlıqtın’ floristikalıq bo’liniwi.
Jobası:
1.Jer betinde o’simliklerdin’ tarqalıw patshalıqları.
2.O’simliklerdin’ tarqalıw oblastları.
3.O’simliklerine xarakteristika.
Qurıqlıqtın’ floristikalıq sistemaları R.Gud ha’m A.L.Taxtadjyan, al faunastikalıq bo’liniwi
N.A.Bobrinskiy ha’m V.G.Geptner ta’repinen jaqsı islengen. Solardan biz flora ushın
A.L.Taxtadjyannın’, al fauna ushın V.G.Geptnerdin’ sistemasın qarap o’temiz. A.L. Taxtadjyan
qurıqlıqtı altı floristikalıq patshalıqqa: Golarktikalıq, Paleotropikalıq, Neotropikalıq, Kap,
Avstraliya ha’m Golantarktikag’a bo’ledi.
1. Golarktika patshalıg’ı. O’z ishine Evropa, Afrikanın’ arqa bo’limin (Saxara, Araviya
yarım atawın o’zine aladı), onın’ qubla shegarası Đndug’a, Gimalayg’a jetedi. Arqa Amerikada ol
barlıq tropiksiz bo’limdi iyeleydi, onın’ qubla shegarası Meksika tawlarınan o’tedi. Bul patshalıq
qurıqlıqtın’ yarımınan ko’bisin iyeleydi. 30 endem semeystvog’a iye. Bunda magnoliyalar,
lavralılar, lyutikler, barbarisler, bukler, qayın’lar, g’ozalar, gvozdikalar, soralar, grechixa, ivalar,
atanaq gu’lliler, vereskalar, 1-shi gu’lliler, malvalılar, molochaylar, roza gu’lliler, sobıqlılar,
zontikliler, quramalı gu’lliler, liliyalar, salılar, osokalar, g’a’lleler, qarag’ay, xvoylar jasaydı.
2. Paleotropika patshalıg’ı. Afrikanı (arqa bo’liminen basqa) Madagaskar, Qubla Aziya,
Tınısh okeannın’ atawların (Zond, Filippin, Jan’a Gvineya, Gavay h.b.) o’z ishine aladı. 40
endem semeystvosı bar. Sonın’ ishinde beligili to’rt tu’ri (nepentesler-nasekoma jewshi nepentes
tuwısının’ wa’killeri, bananlar, pandanolılar ha’m flagellyariyalar) jasaydı, annonolılar,
ebenolılar, asqabaqlar.
3. Neotropika patshalıg’ı. Tropikalıq qubla ha’m Oraylıq Amerikanı ha’m Florida yarım
atawının’ qubla ta’repin o’z ishine aladı. 25 endem semeystvosı bar. Ulıwma tuwıslar 450 den
kem emes. Passifloralılar, molochaylar, fitolakkalılar, niktaginolalılar, paslenlılar mirtolılar
jasaydı.
4. Kap patshalıg’ı. En’ kishi patshalıq. Afrikanın’ qubla ayag’ın, batısta Port-Elizabet
do’geregin o’z ishine aladı. 7 endem semeystvosına iye 7000 tu’r tirishilik etedi. 280 nen zıyat
tuwısı (Sonın’ 210 ı endem) o’zinen shıqqan. Florası eki ta’repten kelip shıqqan. Burın
Gondvand materigi menen tutas bolg’an, proteyalar, restionolılar xarakterli, leukadendron tu’rleri
(gu’mis ag’ash) bar. Sonday aq kunoniya, metrosideros, tseziya, todeya paporotnigi. Kap florası
dekorativ o’simliklerdin’ sonın’ ishinde pıyazlar, tu’ynekli amarillis, kliviya, gladiolus ha’m
basqalardın’ deregi.
5. Avstraliya patshalıg’ı. Joqarı endem florag’a iye. 12 endem semeystvog’a iye.
Pittosporalılardın’ epakridolılar, kunoniyalar, sobıqlılar, quramalı gu’lliler, orxideya, liliya,
34
molochaylar, osokalar, rut, mirtolar ha’m proteyalılar xarakterli. 570 endem tuwısı bar. akatsiya
tuwısının’ tu’rleri, evkalipt (mirtolılar) kazuarin, banksiyalar bar.
Avstraliyanın’ Antarktidadan bo’liniwi kesh por da’wirinde baslanadı, al eotsende (45
mln.jıl burın) Antarktida arqalı qubla Amerika menen baylanıs u’ziledi. Avstraliya a’ste-aqırın
Gondvannan arqag’a qaray jıllı klimatqa jılısadı.
6. Golantarktika patshalıg’ı. Qubla Amerikanı (Otlı jer, Patagoniya, Antarktika atawların,
Xuan-Fernandes, Jan’a Zelandiya, Kermadek, Lord Xau) o’z ishine aladı. 10 u’lken emes
monotipli ya. oligotipli semeystvo ha’m ko’pshilik endem tuwıslarg’a iye. Kalujnitsa, lyutik,
sitnik, polevitsa, shuchka, ovsyanitsa h.b.
1. Golarktika patshalıg’ı. to’mendegi kishi patshalıqqa: Boreal (oblastları: Tsirkumboreal.
Shıg’ıs Aziya, Atlantika-Arqa Amerika, Skalisli tawlar), A’yemgi jerortaten’izi (oblatları:
Makaroneziya, Jer orta ten’izi, Saxaro-Araviya, Đrano-Turan), Madrean (Madrean yamasa Sonor
oblastı) g’a bo’linedi.
2. Paleotropika patshalıg’ı to’mendegi kishi patshalıqqa: Afrika (oblastları GvianoKongoleziya, Sudan-Zambeziya, Karru-Namiba, Sharapatlı Elena ha’m Vozneseniya),
Madagaskar (oblastı Madagaskar), Đndo-Maleziya (oblastları: Đndiya, Đndokitay, Maleziya,
Fidjiya) Polineziya (oblastları: Polineziya ha’m Gavay) ha’m Jan’akaledoniya (Jan’akaledoniya
oblastı)
3. Neotropika patshalıg’ı to’mendegi oblastqa: Karib, Gvian tawlıg’ı, Amozonka, Braziliya
ha’m Andiya g’a bo’linedi.
4. Kap patshalıg’ı-Kap oblastına bo’linedi.
5. Avstraliya patshalıg’ı-Arqa Shıg’ıs avstraliya, yamasa Eremeyya oblastına bo’linedi.
6. Golantarktika patshalıg’ı-Xuan Fernandes Chili-Patogon, Subantarktikalıq atawlar,
Jan’azelandiya oblastına bo’linedi. Demek, L.A.Taxtadjyan altı patshalıqtı 34 oblastqa bo’ledi.
Endi Golarktika patshalıg’ının’ kishi patshalıg’ı ha’m oblastlarına xarakteristika beremiz.
Boreal kishi patshalıg’ı en’ u’lken territoriyanı iyelep, ol Evraziya ha’m Arqa
Amerikanın’ arqa bo’limin iyeleydi. Onın’ sostavına Tsirkumpolyar oblastı kirip onın’ ishine
Evropa, Arqa Anatoliya, Kavkaz, Ural, Sibir, Kamchatka, Arqa Saxalin, Kuril atawları, Aleut
atawları, Alyaska ha’m Kanadanın’ u’lken bo’limi kiredi. Endemik tuqımlasları joq Endemik
tuwısları ju’da’ ko’p emes,Bunda atanaq gu’llilerden alliariya, lunariya, shiverekiya, birinshi
gu’llilerden soldanella, zontiklilerden kupır, burachniklilerden medunitsa, vodokraslardan
telorez; orxideyalardan gimnadeniya ha’m neottiya; g’a’llelerden dyupontsiya h.b. jasaydı.
Endem tu’r ha’m tuwıslarg’a Pireney, Kavkaz, Karpatlar, Sibir ha’m Kanada tawları ju’da’ bay
bolıp keledi. Đyne japıraqlılardan qarag’ay, shırsha, pixta, listvennitsa, al Kanada da tsugalar,
psevdotsugalar ha’m tuyalar xarakterli.
Shıg’ıs Aziya oblastı Gimalay tawın, Đndiyanın’ arqa-shıg’ıs shegara rayonların, arqa tawlı,
Tonkin, Qıtay, Primorenin’ belgili bo’limin, Amur da’ryasın, Qubla-shıg’ıs Zabaykaleni, arqashıg’ıs Mongoliya, Koreya, Tayvan, Saxalinnin’ bir bo’limin(qubla) Flora bay: 14 endem
tuqımlasqa ha’m 300 den zıyat endem tuwısqa, ko’plegen endem tu’rge iye. Bulardın’ ishinde
endemik tu’rlerge iyne japıraqlılar tuqımlasınan-gingko tuwısı, tsefalotaksus tuq.tsefalotaksus
tuwısı, psevdotaksus tuwısı, ketelariya, psevdolariks, jabıq tuqımlılardan-eriobotriya, ekzoxorda,
maakiya, fillodenron, kalopanaks, miriopa, saza h.b.jasaydı. Florası a’yemgi esaplanadı,
ko’pshilik endem tuwıslar magnoliyalar, lyutikler gamamelidolılar kishi klasına kiredi. Bul
oblast Golarktika ha’m Paleotropistin’ joqarı da’rejeli o’simliklerinin’ rawajlanıw oraylarının’
en’ tiykarg’ısı esaplanadı.
Atlantika-Arqa Amerika oblastı. Arqa Amerikanın’ atlantika jag’alarınan Ullı tegislikke
deyin ha’m Meksika qoltıg’ı jag’alarınan Kanadanın’ qubla rayonlarına shekem en jayıp atır. Bir
endem semeystvosı bar, biraq 100 ge jaqın endem tuwıslar bar. Tu’rlik endamizm ju’da’ joqarı.
Xvoylardan tisa, sosna, taksodium ha’m jabıq tuqımlılardan magnoliya, kopıtnya, kirkazon,
vorontsa, akonita, jivokostlar, lyutikler, vasilistnik, kashtan, qayın’, g’oza, lipa, smorodina
h.b.o’sedi.
35
Skalistli tawlar oblastı batıs Kanada taw sistemaların ha’m AQShtın’ batıs shtatları,
Alyaskadan Nyu Meksikanı o’z ishine aladı. Gu’lli o’simliklerdin’ bir neshe onlag’an endem
tuwısları bar. Đyne japıraqlı sonın’ ishinde qarag’aylar, teugalar, tuyalar, shırshalar u’stemlik
etedi.
A’yemgi jer orta ten’izi kishi patshalıg’ı. Makaroneziyadan batısta barlıq Jer orta ten’izi,
Aldın’g’ı ha’m Orta Aziyadan shıg’ısta Gobi sho’listanına shekem taralg’an. Boryal ha’m tropik
flora tirishilik etedi. Afrika florasına jaqın. Makaroneziya oblastına Azor, Madeyra, Kanar, Jasıl
Mıs atawların o’z ishine aladı. Floranın’ yarımınan ko’bi jer orta ten’izi tu’rleri quraydı.
Jer Orta ten’izi oblastı na Pireney yarım atawınan arqada Kantabriy tawlarına shekem,
Frantsiyanın’ jag’a aldı bo’limi Appenin ha’m Balkan yarım atawı, Jer Orta ten’izi atawları,
Marokko, arqa Aljir, Tunis, arqa batıs Tripolitaniya, Kirenayka, Levanta jag’aları, batıs Siriya,
batıs Anatoliya kiredi. Ayrım waqları bul oblastqa Krımnın’ qubla taw bo’limlerin, Kavkazdın’
qara ten’iz jag’aların da kirgizedi. 150 ge jaqın endem tuwısı ha’m bir endem semeystvosı bar.
Ma’selen, atanaq gu’lliler, sobıqlılar, zontikliler, quramalı gu’lliler, g’a’lleler ha’m basqa. Tu’rlik
endemizm 50F ke jetedi.
Saxara-Araviya oblastı . Saxaranın’ barlıq tropiksiz bo’limin, Sinay yarım atawın, Araviya
yarım atawının’ barlıq tropiksiz bo’limin, qubla Palestina, Đordaniya, Siriya sho’listanının’ qubla
bo’limin, to’mengi Mesopotamiyanı o’z ishine aladı.
Đran-Turan oblastı Oraylıq ha’m Shıg’ıs Anatoliya, Siriyanın’ u’lken bo’limin,
Palestinanın’ Qubla ha’m Shıg’ıs bo’limin, Siriya sho’listanının’ arqa bo’limin, joqarı
Mesopotamiya, Armyan tawlıg’ı, Shıg’ıs Zakavkaze, Đran tawlıg’ı ha’m basqalar kiredi. Tuwıslıq
endemizm joqarı, tu’rlik endemizm ju’da’ joqarı (25F) . Endemik tuwıslar: akantofillum,
agriofillum, eremerus ha’m basqada.
Madrean (Sonor) kishi patshalıg’ı bir oblast Madrean oblastına iye. Qubla batıs
Oregonnan Kaliforniya arqalı to’mengi Kaliforniyanın’ arqa bo’limine deyin tarqalg’an. 10F ke
jaqın endem tuwıs ha’m semeystvolar: taksodiyalar (sekvoya h mamont ag’ashı) lavralılar,
kaktuslar h.b. Tu’rlik endemizm 40F ke jetedi.
10-lektsiya.
Qurıqlıqtın’ faunistikalıq bo’liniwi.
Jobası:
1.Notogeya patshalıg’ının’ haywanatlar du’nyası.
2.Neogeya patshalıg’ının’ haywanatlar du’nyası.
3.Arktogeya patshalıg’ının’ haywanatlar du’nyası.
Bul sistemanı biz V.G. Geptner boyınsha u’yrenemiz. Ol bunı u’sh patshalıqqa bo’ledi. 1.
Notogeya. Bir oblast-Avstraliyanı o’z ishine aladı. Xarakterli ayrıqshalıg’ı ma’yek tuwıwshılar,
usı patshalıq ushın endemik bolg’an bir jollılardın’ bolıwı qaltalı su’t emiziwshilerdin’ u’stem
bolıwı ha’m joldaslılardın’ (kemiriwshilerdi qospag’anda) joq bolıwı bolıp tabıladı. 2. Neogeya.
Bir oblast-Neotropikanı o’z ishine aladı. Xarakterli ayırmashılıg’ı-ma’yek tuwıwshılar, bir
jollılar joq, qaltalılardın’ ayırımları bar ha’m joldaslı su’t emiziushilerden nasekoma jewshiler
ulıwma joq, tolıq emes tislilerdın’ ha’r-qıylı tu’rleri tarqalg’an. 3. Arktogeya. Basqa qalg’an
qurıqlıqlar kiredi. Bunda qaltalılar ulıwma joq, al joldaslılardın’ ha’r qıylı otryadı u’stemlik
etedi. Bul patshalıqqa V.G.Geptner u’sh oblasttı- Efiopiya, Shıg’ıs yamasa Đndo-Malay ha’m
Golarktikanı kirgizedi.
1. Avstraliya oblastı. Bul jerde ma’yek tuwıwshılar kishi klasının’ eki semeystvosı (u’yrek
tumsıqlar ha’m exidnalar) ha’m qaltalılardın’ altı semeystvosı jasaydı. Joldaslılardan alıp
kelingen dingo iytlerinen basqa kemiriwshilerge ju’da’ bay. Bul jerde gidromiid tuqımlaslarının’
tu’rleri, psevdomis tuwıslarının’ tu’rleri, shınjır quyrıqlı tıshqanlar,kenguru sıyaqlı tıshqanlar
(notomis) ha’m alaman tıshqanlar (konilurus) h.b. jasaydı. Endemik tu’rler Jan’a Gvineyada,
Solomon atawlarında, Tasmaniyada ushırasadı. Avstraliya oblastının’ shegarası (Đndomalay
36
menen shegarası) «Uolles liniyası» Bali ha’m Lembok atawları arasınan o’tedi. Avstraliya oblastı
bes kishi oblastqa: Papuas, Avstraliya, Jan’a Zelandiya, Polineziya, Gavay g’a bo’linedi.
1. Papuas kishi oblastı. (Sulavesi, Timor jaqın atawları menen Malukka atawları, Jan’a
Gvineya, Bismarka arxipelagı, basqa mayda atawlar ha’m Avstraliyanın’ arqa bo’limi). Endemik
tu’rleri: exidnalar tuqımlasınan proexidnalar tuwısı, qaltalılardın’ eki tuwısı, kemiriwshilerdin’
u’sh tuwısı. Ushar iytler (8 tuwısı endem) din’ ha’r qıylılıg’ı xarakterli. Quslardan kilsiz
kazuarlar u’lken ayaqlı tawıqlar, ventsenoslı kepterler, pittalar, shalashnikler; papugaylardan-qara
kakadu, ja’nnet qusları, paradizka, pteridofora; ag’ash kenguruı, kus-kus vangal pıshıg’ı,
proexidna tirishilik etedi.
2. Avstraliya kishi oblastı. Avstraliyanı (arqa bo’liminen basqaların) ha’m Tasmaniya
atawın o’z ishine aladı. Qaltalılardın’ 6 semeystvog’a, 34 tuwısqa kiriwshi 106 tu’ri bar. Barlıg’ı
endemik. Tek usı jerde qaltalı qumırsqa jewshiler, qaltalı kunitsalar, porsıqlar, tiyinlar, sonlar,
koala, vombatlar, dingo - qaltalı qasqırlar, gigant kengurular, endem u’yrek tumsıqlar: exidna,
quslardan-endem emu semeystvosı, liroquyrıq (ja’nnet qusı) balıqlardan endem eki ta’releme
dem alıwshı neotseratodlar jasaydı.
3. Jan’a Zelandiya kishi oblastı. Jan’a Zelandiyanın’ arqa ha’m qubla atawlarınan basqa
Oklend, Kempbell, Antipodalar ha’m Chatem oblastları kiredi. Endemik tu’rleri-polineziya
tıshqanları, ushıwshı tıshqannın’ eki tuwısı. Quslardan endem tuqımlasqa: kivi, keya ha’m
sovinli popugaylar, o’lip qaldı dep esaplang’an, biraq saqlanıp qalg’an tawlı ko’llerdin’
ushpaytug’ın sultan tawıqları, guyya ha’m stich qusları, jer bawırlawshılardan: gatteriya tek
mayda atawlarda saqlang’an. Liopelma qurbaqası endem esaplanadı.
4. Polineziya kishi oblastı. Tınısh okean ken’isliginin’ barlıq subtropik ha’m tropik
atawların o’z ishine aladı. Faunada-ushıwshı iytler, quslardan strich-salanganlar, kesirtkelerdengekkonlar ha’m stsinkalar, jılanlardan-tınısh okean udavları. Jan’a Kaledoniyada endemik quskagu (monotipli semeystvo wa’kili), qızılbaslı medonos Samoada-tisli kepterler, iguan
kesirtkeleri, polineziya alamanları ken’ tarqalg’an.
5. Gavay kishi oblastı. Gavay atawları menen qorshalg’an endemik semeytsvo qustsvetochnitsalar, uzın quyrıqlı muxolovkalar, lori popugayları h.b.
2. Neotropika oblastı o’z ishine Qubla Amerika materigin, Oraylıq Amerikanın’ sonday-aq
Vest-Đndiya, Galapagos, Xuan-Fernandes, Otlı jer ha’m Folklend atawların aladı. Faunası ju’da’
ha’r-qıylı. Qol qanatlılardın’ endem semeystvoları, sonın’ ishinde listonoslar (vampirler),
ushıwshı iytlerdin’ joqlıg’ı menen xarakterlenedi. Qaltalı su’t emiziwshilerden tsenolestolılar
ha’m endemik opussumlar jasaydı. Ken’ tanawlılar kishi otryadının’ maymılları endem bolıp
ken’ tarqalg’an. Tolıq emes tislilerdin’ u’sh semeystvosı- lenivetsler, bronenostsler ha’m
qumırısqa jewshiler bar. Kemiriwshiler ju’da’ ha’r-qıylı: dikobraz, ten’iz shoshqaları, aguti (altın
qoyan), Tuko-tuko, nutriya, viskashi, mamıq ju’nli shinshillalar h.t.b., nasekoma jewshiler az, tek
arqa bo’limlerinde shelezub, blarina jerqazarı ha’m burozubka, Tuyaqlılardan - tapirler, pekar
shoshqaları, o’rkeshsiz tu’ye lamalar, mayda suwın-mazamalar, jırtqıshlardan-yaguarlar, otselot,
grivistıy qasqır, kustolı iyt, enotlar, nosuxlar, ko’z a’ynekli ayıwlar tarqalg’an. Quslardan kilsiz
nandu, sonday aq tinamu, kraks tawıqları, palamedey g’azları, amerika tazg’araları (kondor),
tukanlar (pertseyadlar), tanagralar endemik esaplanadı. Neotropika oblastı - kolibrilerdin’ orayı.
Kesirtkelerden iguanlar, jılanlardan - boa ha’m korallus tuwısınan buwmalar, sonday aq u’lken
anakondalar xarakterli. Uwlı jılanlardan jararaka ha’m bushmeyster a’piwayı sanda, shaqıldaq
jılanlar (gremuchie zmei) bar. Tasbaqalardan qaptal moyınlılar dın’ ha’r-qıylılıg’ı xarakterli.
Haqıyqıy krokodillerge alligatorlar kiredi. Kaymonlar endemik esaplanadı. Jer-suw
haywanlarınan a’sirese kvakshalar ken’ tarqalg’an, jabalar ko’p, tilsiz qurbaqa - pipalar jasaydı.
Haqıyqıy qurbaqalar az, olar tek arqada ushırasadı. Dushshı suw balıqlarınan eki jaqlama dem
alıwshı balıq - tseratod endemik. Bul oblast to’rt kishi oblastqa bo’linedi.
1. Oraylıq Amerika kishi oblastı: Tapirler, tinamu (endem tuwıs) iguana vasilisk
(kesirtke) patsha grif, shınjır quyrıqlı ayıw, opossum, o’rmekshi ta’rizli maymıl, yaguar h.b.
jasaydı.
37
2. Antil (Vest-Đnd) kishi oblastı:
3. Braziliya kishi oblastı. U’lken qumırsqa jegish, lenivets, kosto iyti, uistiti, tukan (qus),
kraks (qus), goatsin (qus), pipa (qurbaqa), revun, anakonda, zontikli qus.
4. Chili kishi oblastı. Quslardan kondor, kariama, tinamu, ten’iz shoshqası, nutriya,
kolibri-chimborazo, apar brononosetsi, shinshilla (tıshqan), mara kiyigi, puma (jırqısh su’t
emiziwshi) jasaydı.
3. Efiopiya oblastı. to’rt kishi oblastqa:
1. Batıs Afrika, 2. Shıg’ıs Afrika, 3. Qubla Afrika, 4. Madagaskar kishi oblastına bo’linedi.
1. Batıs Afrika kishi oblastı. Quslardan: sur popugay, toko, pavlin, potto, shimpanze, okapi
(jiraf), suwınsha, gorilla, shoshqa jasaydı.
2-3. Shıg’ıs ha’m Qubla Afrika kishi oblastı. Kudu (kiyik), oriks, gipringbok, bapaq
eshkisi, gveretsa (maymıl), quslardan: sekratar, straus, tog’ay udodı, skomorok bu’rkiti. Su’t
emiziwshilerden: - buyvol, gnu, kvagga (at), trubka tis, jer qasqırı, shubar giena, zlatokrot, uzın
ayaq, surikata jasaydı.
4. Madagaskar kishi oblastı. Quslardan shopan kekligi, dront, vanga, gigant tasbaqa,
xameleonlar, lemurlar, fossa, qol ayaqlı ay-ay, gekkonler, krokodiller jasaydı.
4. Shıg’ıs yamasa Đndo-Malay oblastı. eki kishi oblastqa: Hindistan ha’m Malay oblastına
bo’linedi.
1. Hindistan kishi oblastı. Hind pili, nosorogı, buyvolı, jolbarıs, nilgaw (kiyik), aksis
(kiyik), bankiv tawıqları, pavlin (ja’nnet qusı) yasher, semiz lori jasaydı.
2. Malay kishi oblastı. Bankiv tawıg’ı (qorazı), pitta (qus), qıtay alligatorı (kesirtke), Hind
pili, takin antilopası, leopard, gibbon gulok, elafodus suwını, goral, kishi panda.
5. Golarktika oblastı. Barlıq Evropanı, Arqa Afrikanı, Aziyanı, Arqa Amerikanı o’z ishine
aladı. 8 kishi oblastqa bo’linedi: 1. Arktika. 2. Kanada. 3. Sonor (Amerika) 4. Evropa-Sibir 5. Jer
orta ten’izi . 6. Afrika-Aziya aldı. 7. Oraylıq Aziya 8. Manchjuro-Qıtay.
1. Arktika kishi oblastı. Tundra kekligi, aq keklik, pomornik (qus) qar podorojnigi, aq uki,
kazarkalar, u’yrekler arqa suwını, qar qoshqarı, aq ayıw, pesets (tu’lki) jasaydı.
2. Kanada kishi oblastı. Enot, shaqıldaq jılan, quslardan-ko’k soyka, kolibri, ryabchik.
los, vapiti (suwın) arqa suwını; qoshqar, ovtsevık (bug’a), qar eshkisi, bobr (tıshqan), burunduk
ag’ash dikobrazı.
3. Sonor kishi oblastı. Grizli (ayıw), bizon, virgin suwını, vilorog koyot (tu’lki),
quslardan-tu’yetawıq grifi, tu’ye tawıq, jaylaw tawıg’ı, korolin u’yregi, viloquyrıqlı, lun
(bu’rkit), risovka; alligator, grifli tasbaqa; pekari (shoshqasha), jaylaw iyti (tıshqan) koyot
jasaydı.
4. Evropa-Sibir kishi oblastı. Quslardan teterov tawıg’ı, gluxar, turuxtan, zyablik. shıg’ıs
bu’lbili, zubr, serna (kiyik), bahalı suwın, kosulya (kiyik) salamandra; kemiriwshilerden-tog’ay
xor, xomyak, norka; povituxa (qurbaqa) tog’ay kunitsası (tıshqan)
5. Jer Orta ten’izi kishi oblastı-muflon, lan (suwın) quyrıqsız makak (maymıl), shag’al,
jabayı krolik, toskan jer qazg’ısh (tıshqan), dikobraz, qus-aq baslı bu’rkit (sıp), kanareyka,
frankolin (qırg’awıl), taw tawıg’ı, shubar a’tsho’k; protey, jeltopuz (jılan), gyurza, gekkon, grek
tasbaqası.
6. Oraylıq Aziya kishi oblastı-u’y tu’yesi, qulan, Prjeval atı, saygak, sho’l buwma jılanı,
jeyran, irbis, sho’l bu’rkiti, tuwalaq-vixlyan, sadja (qus).
7. Manchjur-Qıtay kishi oblastı Gimalay ayıwı, shubar suwın, yak (bug’a), antilopaorongo; goral (eshki); ussur jolbarısı, enot ta’rizli iyt, qus-ko’k ha’kke, mandarinka u’yregi,
qumay, altın qırg’awıl, bayıwlı, dinodon jılanı, trioniks tasbaqası, yapon salamandrası, yapon
makaki (maymıl) jasaydı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. Notogeya patshalıg’ında qanday haywanlar tirishilik etediW
2. Neogeya patshalıg’ı qay jerlerdi qamtıydıW
3. Arktogeya patshalıg’ına sıpatlama berin’.
38
11-lektsiya.
Jer betinin’ tiykarg’ı biomlarına xarakteristika.
Jobacı:
1.Zonal, introzonal, ekstrozonal soobshestvolar.
2.Jer betinin’ tiykarg’ı biomlarına (Suwıq sho’listanlar, tundralar, tog’aylar, dalalar
h.t.b) xarakteristika.
Klimatlıq faktorlar na’tiyjesinde biomlardın’ zonallıq qa’siyetleri kelip shıqtı. Zonalar
o’simlik ha’m haywanat qaplamı boyınsha ha’r qıylı. Olar regionallıq ayırmashılıqqa iye.
Zonal soobshestvolar birge introzonal ha’m ekstrozonal soobshestvolar bar. Đntrozonal
soobshestvolar dep-o’zinin’ zonasın hesh jerde du’zeytug’ın, ibraq bir neshe ha’m onnan da ko’p
zonalarda ushırawshı tu’rlerge aytıladı. Đri biotsenotikalıq kategoriyalar-o’simlik tipleri (otlaq,
batpaqlıq) barlıq zonalarda ushırasadı. Kishi kategoriyalardın’ tarqalıwı (mıs, formatsiya klasları)
bir neshe zonalar menen shegaralanadı. Ma’selen, sfagnumlı, papiruslı batpaqlıqlar h.b.
Ekstrozonal o’simlik ha’m haywanatlar belgili zona shegarasında (sırtında) zonal
soobshestvolardı du’zedi, biraq «o’zinin’» zonasınan shıg’ıp zonasız jag’daylarg’a da
iykemlesedi. Ma’selen, ayrıqsha zonanı du’ziwshi ken’ japıraqlı tog’aylar sho’lde suw
bo’limlerinde ushıraspay tegisliktegi da’rya janbawırlarında ushırasadı ha’m sho’l balkalarında
ushırasadı. Keyingisinde olar bayrachlı tog’aylardı du’zedi. endi jer sharındag’ı tiykarg’ı zonallıq
soobshesvolarg’a xarakteristika berip o’temiz.
1. Suwıq (polyar) sho’listanlar. O’simlikler tolıq qaplam du’zbeydi. Bul jerde qar boladı,
ku’shli samallar urıp turadı. O’simlikler to’selip o’sedi. (taslardın’ arasında.) O’simlikler a’sirese
quslar uya salg’an jrlerde («qus bazarları») ko’plew boladı. Quslardan punochka, laplend
podorojnigi, chistikler (lyurikler, tupikler), chaykalar, gaga, pingvinler, burgomistrler, kulikler,
rjankalar h.b.jasaydı. Pingvinler balaların muz yaki qar u’stine tuwadı. Su’t emiziwshilerden
lemminglerdin’ ayrım tu’rleri jasaydı, biraq olardın’ sanı u’lken emes. O’simliklerden lishaynik
ha’m moxlar, gu’llerden sinyuxa, mak h.b. jasaydı. Bul o’simliklerdin’ shan’lanıwında shmeller
ha’m eki qanatlılar qatnasadı. Awqatlıq baylanıs qısqa. Arktika sho’listanlıg’ında
fitomassalardın’ qorı 2,5-50 ts/ ga al jıllıq o’nim-10 ts/ga dan az. (Bazilevich ha’m Rodin
boyınsha, 1967).
2. Tundralar suwıq qatal jag’dayg’a iye. Vegetatsiyalıq da’wir qısqa 2-2,5 ay . Jawınshashın jılına 200-300 mm. Suwıq, ku’shli samal menen birge jerde qar jatadı. Ha’tte jazda
tu’ngi temperatura 00 den to’men tu’sedi. Muz qala jazdın’ qa’legen ku’ninde boladı. Ko’p jıllıq
muzqala torflı topıraqta 40-50 sm arqa betlerinde 1 m teren’ge shekem baradı. Relefi tegis
bolmaydı. Tundrada ag’ashlar o’speydi. Lishaynik ha’m moxlar o’sedi. Lishaynikler ju’da’ kelte
boladı. Ma’selen, V.N.Andreeva mag’lıwmatına qarag’anda Kladoniyanın’ jıllıq o’simi 3,7-4,7
mm ge, tsetrariy -5,0-6,3 mm ge jetedi. Sonın’ ushın suwınlar bul jerde ba’rhama jayılıp ju’re
almaydı. Tundrada sfagnum moxı o’sedi. O’simlik du’nyası ju’da’ jarlı. Putashalardan keklik
sho’bi, kassiopeya, brusnika, voronika (qısta japırag’ı jasıl); qısta japırag’ın taslawshı
putashalardan-chernika, karlik qayın’, karlik iva o’sedi.
Tundranı o’simlikler qaplamı boyınsha u’sh kishi zonag’a bo’lemiz: 1. Arktikalıq. Bul
jerde putashalar ja’ma’a’ti joq, sfagnum moxı da o’speydi. 2. Tipik. Bul jerde putashalar,
lishaynikler ken’ tarqalg’an. 3. Qubla Tundra Sfagnum torfları o’sedi. Tog’ay ja’ma’a’ti da’rya
alaplarında bar. Quslar qısta ushıp ketip, jazda ko’p boladı. U’yrekler, gazlar, quwlar, kulikler,
g’arg’alar, jasaydı. Su’t emiziwshilerden-jabayı arqa suwını, lemmingler polevkalar, pesetsler;
qısta qalıwshı quslardan-tundra kekligi, polyar u’kisi h.b ushırasadı. Ko’pshilik omırtqalılar
migratsiya jasaydı. Suwınlar jazda ten’iz jag’asına baradı. Sebebi, bul jerdegi samallar
gnuslardın’ (sona, peshshe) topılıs jasaw ku’shin pa’seytedi. Qısta olar tundranın’ qubla
rayonlarına (qar az jerge) baradı. Keklikler suwınlar menen birge ju’rip awqat tabadı.
Kemiriwshiler suwıqtan saqlanıp jasaydı. Lemmingler jılına 40-50 kg o’simlik jeydi. (Ku’nine
39
o’zinin’ salmag’ınan 1,5 ese ko’p jeydi). B.A. Tixomorovtın’ ko’rsetiwinshe 1 ga maydanda
lemminglerdin’ uyalarının’ sanı 400 den 10000. g’a shekem baradı. Olardın’ massalıq ko’beyiwi
3 jılda 1 ret boladı. Olardı ha’r-qıylı haywanlar jeydi. Tundrada o’z-o’zinen ha’m samal
ja’rdeminde shan’lanıw ken’ tarqalg’an. Gu’lli o’simliklerden astragallar o’sedi. Fitomassaarktika tundrasında-50 ts/ga (sonın’ 35 ts/ga jer astında, 15 ts/ga jeru’sti): putalı tundrada-280500 ts/ga , al jıllıq birinshi o’nim-25-50 ts/ga.
3. Tog’aylı tundra. Bunı botanik geograflar a’dette o’tkinshi polosa ha’m tundrag’a
kirgizedi. Biraq bul ayrıqsha zona bolıp, onın’ biotsenozları tundradan da, tog’aylardan da
ayırılıp turadı. Tog’aylar siyrek jaylasadı. Quslardan varakushkalar putalarg’a uya saladı. Qayın’,
shırsha, listvennitsa o’sedi.
4. Ortasha poyastın’ iyne japıraqlı tog’ayları. Bul gu’ngirt iyne japıraqlı-shırsha, pixta,
sibir kedr qarag’ayı ha’m ashıq iyne japıraqlı-listvennitsa, sonday-aq qarag’ay tog’aylardan
du’zilgen. Bul zonada en’ jıllı ayda temperatura+10+19, en’ suwıq-9-52 boladı. Sho’p ha’m
putalar siyrek.
Gungirt iyne japıraqlı taygada pada bolıp jasawshı jer u’sti haywanları az. Shoshqalar,
suwınlar ha’m qasqırlar ushırasadı. Jırtqısh quslardan qırg’ıy bar. Tiyinlar, qaraqulaq, los, qon’ır
ayıw jasaydı.
Tayga to’mendegishe bo’linedi: 1. Arqa tayga. Bul jerde lishaynikli shırshalar o’sedi. 2.
Oraylıq. Jasıl moshnikler o’sedi. 3. Qubla. Bul jerden ken’ japıraqlar payda bola baslaydı, sho’p
o’simlikleri ko’p boladı. Jer astı o’simlik biomassası jer u’sti o’simlik biomassasının’ 1/3-1/4 in
quraydı. Birinshi o’nim-30-50 ts/ga boladı.
5. Ortasha poyastın’ ken’ japıraqlı tog’ayları. Đyne japıraqlı tog’ayg’a qarag’anda
jumsaq klimatqa iye, ja’ne bir ayırmashılıg’ı qısta japırag’ın taslaydı. Bularg’a buk, emen, klen;
putalardan leshina, qasqır qabıg’ı o’sedi. Tog’ay astında jumsaq qatlam topıraqtı suwıqtan
saqlaydı. Bul tog’aylarda ba’ha’rgi efemeroydlar payda boladı (vetrenitsa, gaz, pıyazı h.b).
Topıraq faunası bay boladı. Krotlar jawın qurtı menen awqatlanadı. Mox qatlamı a’zzi
rawajlang’an. Tuqım jewshiler ko’p: tıshqanlar, terekke o’rmelewshiler de ko’p (son).
Ken’ japıraqlı tog’aylar bir tegis polosanı du’zbeydi. Olar Evropada lipa tog’ay atawların
(Kuznets, Alataw taw aldı), Uzaq Shıg’ısta ken’ territoriyanı iyeleydi, Arqa Amerikanın’
shıg’ısında da ken’ orıng’a iye.
Evropanın’ batısında kashtan ha’m tog’ay buki u’stemlik etedt. Arqa Amerikanın’ arqashıg’ıs bo’liminde Amerika buki ha’m qant klenı o’sedi, tyulpan ag’ashı lianlar da o’sedi. Uzaq
Shıg’ısta dub, g’oza, klen, sonday-aq, Evropada joq maakiya, eleuterokokk,araliya, jimolost,
siren, rododendron h.b epifitler o’sedi.
Ken’ japıraqlı tog’aylardın’ biomassası L.E. Rodin ha’m N.Đ. Bazilevich boyınsha 37004000 ts/ga, al P.P.Vtorov ha’m N.N. Drozdov boyınsha 4000-5000 ts/ga. Birinshi o’nim 90-100200 ts/ga.
6. Tog’aylı-dala zonası. Tog’ay ha’m dala arasındag’ı aralıq polosa esaplanadı, biraq
o’zinin’ ayrıqshalıg’ına iye. Az g’ana tog’aylar (kolkolar) evropa bo’liminde osinalar, al Batıs
Sibirde-qayın’lar dala sho’pleri ha’m putalar menen qaplang’an. Kolkalar qara g’arg’alarg’a uya
boladı. Lashın, a’tsho’k ha’m basqa jasaydı.
7. Dala (sahra) zonası. Evraziyada-dala, Arqa Amerikada-preriya, Qubla Amerikadapampas, Jan’a Zelandiyada-tussoklar dep ataladı. Ortasha poyastın’ bul ken’isligi kserofil
o’simliklerge bay. Jazı qurg’aq boladı. “a’lleler o’sedi. Qubla yarım sharda bunı tussoklar dep
ataydı. Olar biyik, japırag’ı g’a’llege qarag’anda qattı boladı. Dala ushın bir jıllıq efemeroidlar da
xarakterli. Dala zonasında putalar spireya, karaganlar, dala shiyeleri, badamları,
mojjevilniklerdin’ ayırım tu’rleri jasaydı. Topıraq u’stinde kserofil moxlar, lishaynikler, nostok
tuwısına kiriwshi ko’k-jasıl vodorosller jasaydı. Dala ushın ko’p sanlı aspektlerdin’ almasıwı
xarakterli. Tuyaqlılar, kemiriwshiler, quslardan-torg’aylar jasaydı, kesirtke ha’m jılanlar jasaydı.
Qubla Amerikanın’ pampasları perlovnik, kovıl (selew), tarı paspalum tu’rinde ushırasadı. Jan’a
Zelandiyada g’a’lle o’simlikleri (tussoklar) myatlik, ovsyanitsa tu’rinde ushırasadı.
40
8. Yarım sho’ller. Selewler, kishi susluk hm torg’aylar o’zlerine qolaylı sha’rayat tawıp
aladı.
9. Sho’listanlar. temperatura rejimine baylanıslı bo’linedi. Olardan biri (ortasha poyas
sho’li) ıssı jaz ha’m suwıq qıs penen, al basqaları (tropik poyas sho’li)-jıl dawamındag’ı joqarı
temperatura menen xarakterlenedi. Jıllıq jawın shashın 200 mm den aspaydı. Tiykarg’ı
topıraqları-sur ha’m ashıq sur topıraqlar bolıp onda jen’il eriwshi duzlar ko’p boladı.
Sho’listannın’ to’rt tipi bar: 1. Glinisli. 2 Shorlı 3. Qumlı. 4. Taslı
Sho’l o’simlikleri (yarım putalar) jazda tınısh halında o’sedi. Tropik poyastag’ı sho’llerde
sukkulentler ko’p boladı. Ortasha poyasta qısta olar japırag’ın to’gedi yamasa qıslaydı. Efemer
ha’m efemeroydlar o’sedi. Qumlı sho’listanda o’simliklerdin’ tamırı uzın boladı. Haywanlar
uyada jasaydı. Kesirtke jılanlar, nasekomalar tirishilik etedi. Su’t emiziwshilerden antilopalar,
saygaklar, kemiriwshiler jasaydı. Seksewil, massası 500 ts/ga efemer putalar-125 ts/ga. Birinshi
o’nim 60-80 ts/ga. Avstraliyada akatsiya, Amerikada-kaktuslar, Qubla Afrikada-aloe o’sedi.
10. Qurg’aq-subtropik ha’m putalar zonası. Jer Orta ten’izi tog’ayları ha’m putalar
iyeleydi, lavralılar tog’ayı ha’m kserofil o’simlikler klası o’sedi. Olar Qubla Afrikada, Arqa
Amerikada, Avstraliyada bar. Jaz ıssı ha’m qurg’aq. Qıs jıllı ha’m jıllıq jawın-shashın 500-700
mm. Tuya, Kiparis, tis, evkalipt o’sedi. O’simliklerde efir mayları ko’p. Haywanlardan
kemiriwshiler, su’t emiziwshiler ko’p. Sekvoya dendron ag’ashı-3000 jıl jasaydı. Putalardın’
massası-500-5000 ts/ga Birinshi o’nim 50-150 ts/ga
11. Savannalar. Putalar, g’a’lleler, o’sedi. Zebra, jiraf, antilopalar jasaydı. Avstraliyada
kenguru, kilsiz quslar- nandu jasaydı.
12. Tropik siyrek tog’aylar. Baobab, akatsiyalar.
13. Japıraq to’giwshi tropik tog’aylar. Orxideyalar ha’m paporotnikler jasaydı.
14. Ma’wsimli yarım japıraq to’giwshi tog’aylar.
15. Ig’allı tropik tog’aylar.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. Zonal, introzonal ha’m ekstrozonal soobshestvolar degen neW
2. Tundra ha’m Taygada qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW
3. Tog’ay, dala ha’m yarım sho’l zonasına xarakteristika berin’W
4. Sho’l ha’m ıg’allı tropik tog’aylar zonasında qanday haywanlar jasaydıW
12-lektsiya
Jer u’sti organizmlerinin’ tik poyas boylap tarqalıwı.
Jobası:
1.Poyaslılıq, poyas arasındag’ı ha’m poyastan tısqarı ja’ma’a’tler.
2.Ha’r-qıylı geografiyalıq ortalıqtag’ı tawlardın’ o’simlik ha’m haywanatlarının’
tirishiligi.
Qurıklık biomı soobshestvalardın’ tik jaylasıwısız tolıq bolmaydı. Tawlardın’ o’simlik
ha’m haywanatlar qaplamı tawdın’ eteginen baslap, onın’ usha basına shekem tarqalıp
poyaslardın’ almasıwı menen xarakterlenip turadı. Tegisliklerde o’simlik ha’m haywanlardın’
jıllı oblasttan suwıq oblastqa orın almasıwın zona dep atasaq, tawlarda analogiyalıq polosalar
poyaslar dep ataladı, bul arasında «vertikal poyaslılıq» dep ataladı.
K.V.Stanyukovichtin’ ko’rsetiwinshe: «o’simlik poyası» degende-bir tip yamasa izbe-iz
keliwshi (nızamlı) bir neshe o’simlik tiplerinin’ tawlardag’ı ken’ ha’m bir tekli gorizontal
polosalardı tu’sinemiz.
Ken’islik zonaları ha’m biyiklik poyasları soobshestvoları arasında printsipiallıq
ayırmashılıqlar boladı: -ken’islik zonaları eni-100 legen km menen o’lshenedi, al biyiklik
poyasının’ eni-100 legen m, arasında km menen o’lshenedi.
41
Ken’islik zonalıg’ı ha’m biyiklik poyaslılıqtın’ qa’siyetin anıqlawshı faktorlar ha’r qıylı
boladı. Zonalıq ha’m tik poyaslar ushın ulıwmalıq belgiler temperaturalıq rejim ha’m ıg’allıq
esaplanadı, biraq tik poyaslarda joqarılag’an sayın atmosferalıq basım ha’m kislorodtın’ partsial
basımı to’menlep bara beredi, al ken’islik zonaları ushın-fotoperiodizm xarakterli.
Tegislikte zonal soobshestvolardan basqa ekstrozonal ha’m introzonal soobshestvolar bar.
Tap usınday tawlada da poyastan tısqarı ha’m poyaslar arasıedag’ı soobshestvolar du’zilgen.
Belgili bir poyastan joqarı yamasa to’men jaylasıp, qanday da bir poyaslar jag’dayları menen
baylanısqan ha’m qolaylı jag’daylarg’a iye organizmler poyastan tısqarı soobshestvolar dep
ataladı. Ma’selen, tawdag’ı tog’ay poyasındag’ı dala uchastkaları h.t.b.
Tawdın’ hesh bir jerinde «o’zinin’” poyasın du’zbewshi, al bir neshe yamasa ko’plegen
poyaslarda ushırıwshı soobshestvolar poyaslar arasındag’ı soobshestvolar dep ataladı.
Ma’selen, jıra soobshestvoları, taw da’ryaları jag’alarındag’ı soobshestvolar h.t.b. Bular sol
jaylasqan poyastın’ ayırım beligilerine iye bolıp, ha’m o’zinin’ poyaslar arasındag’ı xarakterin
saqlaydı.
Tawlarda ha’r-qıylı soobshesvolardın’ tarqalıwında taw parodalarının’ xarakteri u’lken
orındı iyeleydi: Ma’selen, izvestnyaklerdin’, granitlerdin’ o’simlikleri birden ayrıladı (keskin).
Soobshestvolardın’ tarqalıwı ja’ne tik jarlıq da’rejesi ha’m janbawırlar ekspozitsiyası menen
anıqlanadı. Qa’de boyınsha arqa yarım sharda qubla janbawır soobshestvoları jıllılıqtı ha’m
qurg’aqlıqtı su’ygish keledi, al suwıqqa shıdamlı ha’m ıg’allıqtı su’yiwshiler-bular arqa janbawır
soobshestvolar espalanadı. Qubla yarım sharda soobshestvolardın’ tarqalıwı qarama-qarsı
jag’dayda. Batıs ha’m shıg’ıs janbawırlardın’ mezoklimatı u’stem etiwshi samallardın’
tsirkulyatsiyası menen baylanıslı boladı.
Ko’pshilik tawlı ellerde poyaslardın’ orın almasıwı (inversiya) ha’m to’men tu’siwi
bayqaladı. Poyaslardın’ inversiyası suwıq hawa massalarının’ to’men qaray ıg’ısıwı menen
baylanıslı boladı. Ma’selen, Sayan janbawırlarında irgejeyli qayın’lar-erniklerdin’ rawajlanıwı
tek gu’n’girt iyne japıraqlı tog’ay poyasının’ u’stinde emes, al bul tog’aylardın’ astında da o’sedi.
Bunday inversiyalar Arqa Ural, Qubla Altay, Pribaykale h.b. ushırasadı.
Ig’allı klimatlı ellerdin’ tawlarında ha’r-qıylı ekspozitsiya janbawırların tek bir biomlı
poyas xarakterleydi (Alptegi bukler yamasa shırshalar poyası, Shıg’ıs Sibirdegi daur listvennitsa
poyası). Qurg’aq yamasa ortasha ıg’allı klimatlı ellerdin’ tawlarında poyaslardın’ ha’r-qıylılıg’ı
baqlanadı. Ma’selen, Zailiya Alatawdın’ alp poyasında alp otlag’ı ha’m alp sahrası ha’m arshalar
ja’ne ivalar ja’ma’a’ti bar. Tyan-Shan taw dizbeklerinin’ arqa janbawırlarında shırshalar tog’ayı
rawajlang’an, al qubla janbawırında bolsa sol biyiklikte-sahranı (dalalıqtı) ushıratamız.
Ha’r-qıylı kontinentlerdegi yamasa bir-birinen bo’lek regiondag’ı bir tipli poyaslardın’
floristikalıq qa’siyetleri ha’r-qıylı bolıp keledi, biraq olar jaylasqan jerdin’ tirishilik formalarının’
jıynag’ı uqsas boladı.
Poyaslardın’ biyiklik shegarası arasındag’ı aralıqlar ha’r-qıylı boladı. Olar: a) vertikal
tirishilik etiwdin’ klimatlıq jag’daylardın’ almasıw tezligine. b) poyastın’ tiykarg’ı ja’ma’a’tin
du’ziwshi, u’stemlik etiwshi o’simlik tu’rlerinin’ ekologiyalıq amplituda terbelisine g’a’rezli
boladı. Poyaslar shegarasında a’dette anaw yaki mınaw da’rejede kontinuallıq payda boladı.
Ma’selen, biyik tawlarda tog’aysız, o’simliklerden keyin birinshi ayırım bo’lek-bo’lek ag’ashlar
payda boladı, son’ olardın’ tıg’ızlıg’ı u’lkeyedi, en’ keyninde olar tıg’ız tog’ay ja’ma’a’tine
aylanadı.
Taw ha’m ıg’allı tropik tog’ay tegisliklerdin’ tirishilik formalarının’ jıynag’ı ju’da’ uqsas
boladı. Ku’ndiz joqarı temperatura topıraqtın’ qattı qızıwına alıp keledi. Sonın’ ushın topıraq
temperaturası hawa temperaturasınan joqarı boladı, tu’nde birden tu’sip ketedi. Sonlıqtan biyik
tawlarda gu’belekler ku’ndizgi formag’a iye boladı. Topıraqtın’ joqarı temperaturalıg’ı qon’ız
ha’m o’rmekshilerdin’ tawdın’ joqarı betine qaray ha’tte ma’n’gi muzlıq (qarlı) jerlerge ketiwine
ma’jbu’rleydi. Ku’shli samallar haywanlardın’ ju’riwine-ushıwına tosqınlıq jasaydı. Olar
samallardan jasırınadı. Biyik tawlardın’ tirishilik jag’dayları pessimal boladı. tu’rlerdin’ ta’biyat
42
ta’repinen qatan’ tan’lawı ju’redi, sonlıqtan bul regionlardın’ haywanlarının’ tu’rlik sostavı bir
qıylı boladı.
Bizler tawlarda ken’ poyaslı tarqalıwg’a, ko’pshilik biyiklik poyaslarg’a iye bolg’an ha’m
qısqa poyaslı, belgili bir poyasqa iye bolg’an tu’rlerdi ushıratamız. Biyik tawlardın’ wa’killeri
keyingi tipke kiredi. Birinshi tiptin’ wa’killeri evribiont yamasa evrifag bolıwı mu’mkin
(polevkalar, ko’pshilik quslar) yamasa ha’r-qıylı waqıtta pisiwshi o’simlik tuqımların jewshi
tu’rler bolıwı mu’mkin (bular evrifag emes) Ma’selen, Kolibri qusı bir poyastan 2-shi poyasqa
o’tip gu’llerdi jeydi.
Omırtqasızlardan muz bu’rgeleri qısqa poyaslı tarqalıwg’a
iye. Olar iyne japıraqlı
tereklerdin’ jerge u’sken shan’lıqları menen awqatlanadı. Biyik tawlıqlar ushın ha’r-qıylı
tuyaqlılar-taw-qoshqarı, eshkileri, Qubla Amerikada-suwın tu’rleri, o’rkeshsiz tu’yeler xarakterli.
Biyik tawlardın’ faunasının’ jarlılıg’ı to’mendegi mısaldan belgili boladı: Tirolda (Avstriya)
oypatlıqlarda jasawshı 240 tu’rli mollyuskalardın’ alp poyasında 80 tu’ri, qarlı nival poyasında 8
tu’ri jasaydı. Đyne japıraqlı tog’aylarda jasawshı 97 tu’rli gu’beleklerdin’ Shveytsariyadag’ı Alp
tawının’ biyik putalı ha’m alp otlaqlı poyasında 27 tu’ri, al subnival poyasında tek 8 tu’ri jasaydı.
Quslardan (qısqa poyaslı tarqalıwg’a iye) Kavkaz, Orta ha’m Oraylıq Aziyadag’ı tawlardın’
indeykaları (ularlar) kiredi. Biyik tawlarda haywanlarda qısqı uyqıg’a h.b. larg’a instinkt
rawajlanadı.
Taw o’simlik ha’m haywanlar qaplamın u’yreniw 1-ret Alp tawında baslandı ha’m tez o’tti.
Usıg’an baylanıslı biyiklik poyası haqqında terminler (subalpli, alpli) payda boldı. keyin bul
barlıq tawlıqlarda qollanıla basladı. Son’ K.V. Stanyukovich poyas tipleri haqqında tu’sinik
jarattı. Poyas tiplerinin’ bo’liniwi 1-shi gezekte o’simlikler ha’m haywanatlar xarakteri
boyınsha, klimat jag’dayı ha’m landshaftlı-xojalıq, landshaftlı-geomorfologiyalıq qa’siyetine
baylanıslı. Sonın’ menen birge ıg’allıq jag’dayları uqsas, biraq temperaturalıq rejimi boyınsha
ayrılatug’ın poyaslardı bo’lip qarasaq boladı.
K.Troll Arktikadan Antarktikag’a shekemgi taw poyas tiplerinin’ o’zgerisinin’ vertikal
profilin du’zip shıqtı. Onın’ pikirinshe, bul sxema ıg’allı klimatlı oblastlardın’ biyiklik
poyaslarının’ qa’siyetlerin ko’rsetedi.
Jer sharındag’ı ha’r-qıylı zonalardın’ poyaslar tiplerinin’ ha’r-qıylılıg’ının’
(ayırmashılıg’ının’) sebepleri 1-gezekte ha’r qıylı ken’liktegi tawlardın’ ha’r qıylı biyikliktegi
klimatlıq ayrıqshalıg’ına baylanıslı.
Arqa yarım shardın’ ortasha poyasının’ Arktikadag’ı biyik tawlıqlardın’ uqsaslıg’ı-bul
vegetatsiyalıq da’wirdin’ qısqalıg’ında ko’rinedi. Qubla yarım shar ortasha poyastın’ tawlı
sistemalarının’ poyaslılıg’ı tropikalıq arqa yarım shar menen uqsas boladı. Bul qubla yarım shar
tawlarda hawanın’ ıg’allıg’ı arqag’a qarag’anda joqarı bolıwına baylanıslı. Qubla Amerikalı And
tawlarında ha’tteki subarktikalıq ha’m tropikalıq regionlardın’ o’simlikleri arasında
fizionomiyalıq ha’m floristikalıq uqsaslıq baqlanadı. Qurg’aq regionlarda bul nızamlıqlar biraz
o’zgeredi. Sho’listanda hawanın’ ıg’allıg’ı joqarılag’annan keyin biraz joqarılaydı, poyaslıq a’zzi
ha’m tek temperaturalıq rejim menen anıqlanadı.
Ha’r-qıylı ellerdegi qalg’an tik poyas tip qa’siyetleri menen tanısıp o’teyik. Evraziyanın’
arqa tayga kishi zonaları ushın to’mendegi poyaslardın’ almasıwı xarakterli: 1) Tog’aylı poyas,
Xibindegi shırshalı-qarag’ay-qayın’lı, Chukotkadag’ı japıraqlı-qayın’lı poyas; 2) Xibindegi
qıysıq tog’aylı qayın’lar ha’m Chukotkadag’ı taslı qayın’lar poyası; 3) qayın’ erniklerinin’
yamasa kedr stlanikler poyası; 4) Tawlı tundra poyası; 5) taslı sho’listanlar poyası.
Poyaslılıqtın’ jaqın tipi qubla taygada da baqlanadı, ma’selen: Orta Uralda iyne japıraqlı
tog’aylar, qayın’lı tog’aylar, subalpli otlaqlar ha’m stlanikler tundralar ha’m alpli otlaqlar.
Ken’ japıraqlı tog’aylar zonasında jaylasqan tawlarda ken’ japıraqlı tog’aylar, aralas
tog’alar (ayrım tawlı ellerde joq), iyne japıraqlı tog’aylar, subalpli otlaqlar, alpli otlaqlar bir-birin
almastıradı. Tog’aydın’ joqarg’ı shegarasında ju’da’ tar poyas putalar rododenronlar, putalı
olxalar h.b. rawajlang’an.
43
Kserofil jag’daylar ushın to’mendegi poyaslar xarakterli. Ma’selen, Aziyada: dala, tog’aylı
dala, tog’aylı subalpli, stlanikli-otlaqlı poyas ha’m alp otlaqlı tundra poyası (moxlı-lishaynikli,
alag’at, putalı)
Subtropik ha’m tropik tawlar poyasına mısal bolıp Gimalay tawı xızmet etedi. Onda tog’ay
poyasının’ ju’da’ bay ekenligi ko’rinedi. Onın’ qubla janbawır eteginde tropik tog’aylar,
joqarısında polidominantlı tog’aylar (ortasha poyasqa ta’n), onnan joqarıda iyne japıraqlı
tog’aylar poyası o’sedi. Barlıq subtropik tawlar ushın joqarı poyastag’ı rododendronlardın’
barlıg’ı, tog’aylar joqarg’ı shegarada putalar menen, onnan joqarıda mayda putashalar menen
almasadı.
Gimalay tawında muzlıq da’wirdin’ baslanıwının’ to’mengi shegarası 1800-2000 m den
baslanadı. Usı biyiklikte tog’aylarda birinshi xvoylı porodolar payda boladı, al 3000-3800 m
biyiklikte pixta, shırsha h.b porodalardan du’zilgen taza iyne japıraqlı tog’aylar rawajlang’an. bul
tog’aylar tu’binde kishkene boylı. bambukler, al sho’p qatlamında boreal tog’ay wa’killeri
bolg’an kislitsa o’sedi. Subalpli ha’m alp poyasta otlaqlı soobshestvolar menen birlikte qurg’aq
sha’rayatta 5000 m biyiklikte podushechnikler ushırasadı. Usı jerde 5700 m biyiklikten «qarlı
liniya» (qar sızıg’ı) o’tedi.
Tropikalıq Andlar poyaslar sisteması tropikalıq ha’m ekvatorial oblastlar tawlar
sistemasına uqsas boladı. And tawlarının’ janbawırlarınan 1000 m biyiklikke shekem ıg’allı
tropik tog’aylar jaylasadı. Onnan joqarıda olardın’ tu’rlik sostavı almasıp xin ag’ashları,
bambukler ha’m ag’ash paporotnikler ko’beyedi. Bular taw ıg’al tropik tog’ayları. 2000-3000 m
den 3800 m biyiklikke shekem nefelogileyalar soobshestvosı rawajlanadı.Olar tropik tog’aylarg’a
salıstırg’anda kelte boladı. Olarda emerdjentler bolmaydı. A’sirese, bul tog’aylarda lianlar ha’m
epifitler ko’p boladı (moxlar, gimenofilli paporotnikler), bul jerde hawanın’ ıg’allıg’ı joqarı
boladı. Sonın’ menen birge bul jerde epifit ha’m moxlardan basqa orxideyalar o’sedi, arasında
selaginellalyar u’stemlik etedi. Nefelogileyalardın’ joqarg’ı shetinde irgejeyli bambukler ha’m
ejevikalar o’sedi. 3000-3800 m den 4500 m biyiklikke shekem paramos soobshestvoları o’sedi.
Bul jerde hawa-rayı qatal ha’m turaqsız boladı. Jawınlı samallar arasında qarlar qa’legen waqıtta
bolıp turadı. O’simlikler sur-qon’ır ren’de boladı. Ku’n nurı tik ha’m ashıq tu’sedi. O’simlikleri
kseromorf. Bul jerde paramos ag’ashlardan quramalı gu’lliler semeystvosına kiriwshi»monashkalar» jasaydı. Olardın’ biyikligi 2-5 m bolıp, shaqaları juwan boladı. Olar bir-birinen
bir neshe metr qashıqlıqta o’sedi. Budan basqa tussok tipine kiriwshi g’a’lleler: selew jasaydı.
Oraylıq Andta (Peru) u’sh poyas bar. To’mengi poyas-serra. Bul birlesken savanna bolıp
g’a’lleler u’stemligi ag’ashlar menen almasadı. Olar 4000 m biyiklikte puna menen almasadı (410 m biyikligi). Olardın’ ishinde krupka, polevitsa, astragal, geran, fialka, gorechavka, valeriana.
Qurg’aq puna da qurg’aqshılıq da’wiri 7 ay dawam etedi. Ku’shli samal esedi, suwıq
temperatura 300 S qa jetedi. Quramalı gu’lliler tuqımlasına kiriwshi ma’n’gi jasıl puta-tola,
sonday-aq basqa kaktus, selew, veynikler o’sedi. Jıllıq jawın-shashın 100 mm den to’men
jerlerde shorlı puna baslanıp, ol jerde o’simlikler joq esabı, tek ayırım jerlerde duzg’a shıdamlı
o’simlik tu’rleri-lebeda, triostrennik, nitrofila, kuzmich sho’bi h.b. o’sedi.
Afrikada poyaslar tipi Oraylıq And. qa jaqın keledi. Qubla yarım shar biyiklik poyaslıg’ı
arqa yarım shar ortasha poyasınan ayrılıp turadı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. Poyaslılıq degende neni tu’sinesiz?
2. Tawlarda organizmlerdin’ tarqalıwın qaysı faktorlar belgileydi?
3. Qısqa ha’m ken’ poyaslı tarqalıwg’a iye organizmlerge qaysı organizmler kiredi?
44
13-lektsiya.
Atawdag’ı tirishilik
Jobası:
1.Okean ha’m materik atawları.
2.Atawlarg’a o’simlik ha’m haywanlardın’ qonıs basıwı.
3.Atawlarg’a adamlardın’ ta’siri.
Du’nya ju’zlik okean atawları kelip shıg’ıwı, u’lkenligi, biyikligi boyınsha bir-birinen
ayrıladı. Atawlar okean ha’m materik atawları bolıp 2 ge bo’linedi. Okean atawları qurıqlıq
penen hesh qashan baylanıspag’an, olar okean tu’binen ko’terilip shıqqan. Bularg’a korallı,
vulkanlı ha’m skladchatlı duga atawları kiredi. Materik atawları kontinent penen burın tutasqan
bolıp, biraq bir geologiyalıq da’wirde sol kontinentten bo’leklenip qalg’an boladı. Okean ha’m
materik atawlarında biotanın’ rawajlanıwı ushın jag’daylar ha’r-qıylı bolıp keledi. Okean
atawları o’zinin’ wa’killerin okeannan alg’an, al materik atawlarının’ wa’killeri sol bo’lingen
kontinent wa’killerine uqsas yag’nıy sonday boladı. A’welgi wa’killeri o’lip, keyin onın’ ornına
okeanda jasawshı wa’killer keledi.
Organizmlerdin’ okean ken’isligin iyelew usılları qalay boladı? Bul soraw menen
Ch.Darvin de shug’ıllang’an edi. Ol «ko’pshilik o’simlik tu’rlerinin’ tuqımları o’zinin’
ko’geriwshen’ligin uzaq waqıt saqlaytug’ının ha’m olar atawlarg’a okean ag’ısları menen barıp
qalg’an» deydi. Sonın’ menen birge ayrım o’simlik tuqımları quslardın’ ishekliginde boladı, ja’ne
olar topıraq bo’lekleri menen aralasıp quslardın’ pa’njeleri arqalı ha’m ju’zip ju’riwshi ag’ash
paqalları arqalı kelip qalg’an, bolıwı mu’mkin. Olardın’ tarqalıw faktorlarına ja’ne samallar,
adamlar ha’m onın’ transportları kiredi. Sonın’ menen birge organizmlerdin’ tarqalıwı ten’iz
ha’m atmosferanın’ jag’dayınan, atawlardın’ uzaqlıg’ınan g’a’rezli boladı.
Dj. Gressit ha’m S.Đoshimoto (1963) ha’r qıylı sistematikalıq gruppag’a kiriwshi
haywanlardın’ tarqalıw uqıplılıg’ın aytıp o’tedi. Olardın’ ko’rsetiwinshe reptiliyalar ma’selen,
stsinkalar, gekkonlar h.b. kesirtkeler, jılanlar, sonday-aq dushshı suw balıqları ko’pshilik
atawlarda (okean atawlarında)-joq. Omırtqasızlar arasında okean atawlarında nasekomalar,
ekinshi gezekte jer u’sti mollyuskaları u’stemlik etedi. Sebebi nasekomalar to’rt usıl menen
(samal, ju’zip ju’riwshi ag’ashlar, quslar pa’ri h pa’njesi ha’m adam arqalı) tarqaladı.
Nasekomalardın’ quslar arqalı keliwi siyrek boladı. Sonday-aq ju’zip keliwshi
nasikomalarda ko’p emes. Sebebi, duzlı suw olarg’a qolaysız ta’sir etedi. Ko’pshilik nasekoma
tu’rleri ag’ash paqalları arqalı tarqaladı. Mıs: qumırısqalar, termitler h.b. Samal menen qon’ızlar,
gu’belekler h.b nasekomalar, olardın’ quwırshaqları ushıp keledi (eki qanatlılar). Ma’selen,
korabllerden uslang’an omırtqasızlardın’ 40-76,7F in eki qanatlılar qurag’an.
Amfibiyalar duzlı suwdı ko’tere almaydı. Sonın’ ushın olardın’ okean arqalı tarqalıwı
sheklengen. Eresek o’simliklerdin’ okean arqalı tarqalıwında tiri qalıwı ju’da’ siyrek ushırasadı.
Ag’ash paqalları arqalı epifitler tarqalıwı mu’mkin. A’dette o’simliklerdin’ tarqalıwı diasporalar
ja’rdeminde o’tedi. Jen’il tuqımlar ha’m sporalar samal arqalı ushıp keledi. O’simliklerdin’
tarqalıwında a’hmiyetli roldi adam atqaradı. Olardın’ xızmeti na’tiyjesinde ko’pshilik o’simlikler
kosmopolit boladı.
Materik atawlarında organizmlerdin’ tarqalıwı onın’ razmerine, ko’lemine g’a’rezli boladı.
Mıs: bir kontinentten jaqında bo’leklengen eki atawdın’ u’lkeninde kontinenttegi
organizmlerdin’ barlıg’ı yamasa ko’bisi salanıp qaladı, al ekinshi kishilew atawda bolsa
kerisinshe.
45
F.Darlington Antil atawları ushın ataw ko’lemleri ha’m amfibiya, reptiliya tu’rlerinin’ sanı
arasında to’mendegi qatnastı ornattı: ataw ko’lemlerinin’ 10 ma’rtebe qısqarıwı-bunda
jasawshı gruppa tu’r sanının’ eki ese azayıwına alıp keledi.
R.Mak-Artur ha’m E. Vilson to’mendegishe ko’rsetpe beredi: «Ataw faunası qanshelli bay
bolg’an sayın,olardın’ ishinde siyrek tu’rler ko’p boladı ha’m olardın’ o’liwi tez ju’redi».
Kontinentke jaqın jaylasqan atawlar faunası uzaq jaylasqan atawlar faunasına qarag’anda
bay boladı. Bul nızamlılıq okean atawlarına da tiyisli.
F.Darlingtonnın’ ko’rsetiwinshe eger 1000 osobtın’ bir osobı 100 mil enliktegi ken’islikti
jaqsı kesip o’tse, onda ol yag’nıy 1000 osobtın’ bir osobı keyingi 100 mil aralıqtı da basıp o’tedi.
Basqasha aytqanda migrantlardın’ oshag’ınan 200 mil uzaqlıqta jaylasqan atawg’a tek millionnan
bir osob jetip baradı, al kontinentten 300 mil uzaqlıqta jaylasqan ataw-tek 1000 millionnan birew
(bir osob) esaplanadı.
Eger uzınına sozılg’an ataw kontinentke perpendikulyar jaylassa, onda organizmlerdin’
atawg’a tarqalıw mu’mkinshiligi ko’p boladı, al atawdın’ ushı kontinent ushına qarap jaylassa
onda organizmlerdin’ tarqalıw mu’mkinshiligi az boladı. Kontinentuallıq kelip shıg’ıwg’a iye
ko’lemi kishkene atawlar iri atawlarg’a salıstırg’anda taza (tolıq) okeanlıq faunag’a iye boladı.
Ku’shli samallar (uragan) atawlarg’a haywan ha’m o’simliklerdi tek a’kelip qoymay, sonın’
menen birge tereklerdi joq qılıp jiberedi. Tarqalıw, dispersiya-bul tek tu’rdin’ atawg’a
ornalasıwının’ (bekiniwinin’)-birinshi etabı. Bunnan keyin olar F.Forsbergtin’ aytıwınsha etsezis
stadiyasın yag’nıy sol jerge iykemlesiw stadiyasın o’tiw kerek. Suw jag’aları o’simlikleri bul
stadiyanı jaqsı basıp o’tedi, al biyik taw o’simliklerine bul qıyınshılıqqa tu’sedi, ha’tte o’lipte
ketedi.
Ataw biotalarının’ xarakterli belgisi- keliwshilerdi a’ste-aqırın a’keliw, ornalastırıw bolıp
tabıladı.
Atawg’a tazadan kelgen tu’r burın kelgen tu’r menen konkurentsiyag’a tu’sedi, biraq
jen’ilip qaladı, sebebi burın kelgenler ol jerge iykemlesip u’lgergen ha’m gruppalı tu’rde
konkurentsiyag’a qatnasadı. Sonday-aq burın kelgen yamasa sol jerde jasap atırg’an tu’r jan’a
kelgen yamasa sol jerde jasap atırg’an tu’r, jan’a kelegen tu’rge qolaylı sha’rayat jaratıp beredi
(mıs: awqat boladı, baspana boladı h.b.)
Kolonizatsiyanın’ son’g’ı etabı-organizmerdin’ birlikte tirishilik etiwine iykemlesiw,
etsezis stadiyasınan baslap soobshestvolardın’ du’ziliwi (payda bolıwı) baslanadı.
Atawlar ushın olardın’ biotalarının’ kosmopolitizatsiya protsessi xarakterli. Atawlardın’
kosmopolit wa’killeri ha’tte ha’r qıylı klimatlıq zona ha’m poyaslarda ushırasadı. Du’nya ju’zlik
o’simlik kosmopolitlerine ag’ıslar arqalı, quslar, arasında-samallar arqalı taralg’an tu’rler kiredi.
Adam atawdan atawlarg’a sayaxat etip kosmopolitizatsiya protsessin tezletedi.
Atawlarda qonıs basıw tezligi ju’da’ u’lken emes. F.Fosbergtin’ anıqlawınsha Gavay
atawlarında o’simliklerdin’ jaqsı kolonizatsiyalanıwı (qonıs basıw) ortasha 20-30 mın’ jılda bir
ret boladı. Biraq bul tezlik barlıq atawlar ushın birdey emes. Jazıq atollarda bir kolonizatsiya
tezligi 200-300 jıl, al Nauru atollarında 1000 jıl-Okeanlıq kelip shıg’ıwg’a iye atawlarbiogen(korallı), vulkanlı ha’m geosinklinal bolıwı mu’mkin.
Okeanlıq kelip shıg’ıwg’a iye atawlar ushın flora ha’m faunanın’ payda bolıwının’ eki tipi
bar: 1-si reliktli-bul belgili bir arxipelagtın’ ayrım atawlarındag’ı a’yyemgi fauna ha’m floranın’
anaw yaki mınaw tu’rlerinin’ joq bolıp ketiwi ha’m olardın’ basqa atawlarda saqlanıwı
na’tiyjesinde ju’zege keledi. 2-shi tipi-immigratsiyalı-olarg’a a’ste-aqırın tuwısqan formalar
kelip tu’sedi. Tu’r payda bolıw protsessi atawlarda qa’de boyınsha kontinentlerge qarag’anda tez
ju’redi. Tu’r payda bolıw protsessi atawdın’ ta’biyatının’ ha’r-qıylılıg’ına baylanıslı boladı,
sonın’ menen birge ataw ko’lemine de g’a’rezli boladı.
Endemizm da’rejesi qa’de boyınsha ataw ha’m og’an jaqın kontinent arasındag’ı aralıqqa
baylanıslı boladı. En’ aqırında endemizm mug’darı atawlardın’ ekologiyalıq jag’dayına g’a’rezli
boladı.
46
Atawlarda anaw yaki mınaw gruppa wa’killerinin’ gigant yaki irgejeyli formaları tez
ushırasıp turadı. Bunın’ sebebi anıqlanbag’an. Sonday-aq atawlarda ushpaytug’ın quslar ha’m
nasekomalar da ushırasadı. Ushpaytug’ın quslar tu’rinin’ kelip shıg’ıwında baslı roldi atawda
olardı uslawshı (jewshi) su’t emiziwshilerdin’ joqlıg’ı atqaradı. Al nasekomalarda bolsa ku’shli
samallar baslı roldi atqaradı.
Atawlardın’ o’simlik ha’m haywanat du’nyası antropogen ta’sirinde tez qırılıp ketedi.
Sebebi ol izolyatsiyalang’an (bo’leklengen). Ayrım waqları bul protsess qaytımsız boladı. Mıs:
Komandor atawları jag’alarında jasag’an Steller ten’iz sıyırı, qanatsız chistik (o. Nyufawndlend)
moa (Jan’a Zelandiya), dront h.b.
Sonın’ menen birge atawg’a adamlardın’ basqa haywanlardı a’keliwi de sol atawdın’
o’simlik ha’m haywanat du’nyasına keri ta’sirin tiygiziwi mu’mkin. Bug’ın mısal ju’da’ ko’p.
Eshkiler ko’plegen atawlarda (Sharapatlı Elena) o’simliklerdin’ ko’plegen tu’rlerin joq qılıp
jiberdi. Avstraliyadan Jan’a Zelandiyag’a alıp barılg’an o’simlik jewshi, qaltalı opossum bul
eldin’ ko’pshilik rayonlarının’ tog’ayların joq etti. Tıshqanlar (alamanlar) da faunag’a belgili
zıyan tiygizedi. Olar quslardın’ ma’yegin ha’m uyasın joq etedi. Mısalı, olar Raul atawındag’ı
(Kermadek arxipelagı) kermadek shag’alasın tolıq joq etip jiberdi.
Jabayı shoshqalar da haywanatlar elatına u’lken zıyan keltiredi. Jan’a Zelandiyada olar
monotipli endemik otryad wa’kili bolg’an-gatteriyanı, ushpaytug’ın qus-kivanı ha’m sovi
popugayın joq etti.
Sonın’ ushın atawg’a anaw yaki mınaw o’simlik ha’m haywan tu’rin alıp kelmesten burın
sol tu’rdin’ eklogiyasın u’yrenip alıw kerek.
14-lektsiya
Jer sharı suwlarındag’ı tirishilik.
Jobası:
1. Đshki suw aydınlardag’ı tirishilik.
2.Okeandag’ı tirishilik.
3.Okeannın’ ekologiyalıq oblastları.
4.Okeannın’ biogeografiyalıq rayonları.
Đshki suw aydınlarının’ eki tipi bar: 1. Aqpaytug’ın (ko’ller, batpaqlıqlar, suw
saqlag’ıshlar). 2. Ag’atug’ın (da’ryalar, salmalar h.b)
Ag’atug’ın suw aydınlar dushshı suwg’a iye boladı, al aqpaytug’ın suw aydınlar duzlılıg’ı
quramı, mug’darı boyınsha bir-birinen keskin ayrıladı. Tikenli balıq 59F ge shekem duzlılıqta
jasaydı; engidra shıbınının’ lichinkaları ha’m quwırshaqları 120-160F ge shekem; al ko’llerde
jasawshı shayan Artemia Salina 220 F duzlılıqta da jasay aladı.
Suwdın’ qattılıg’ı-bul da suw ornanizmlerine ta’sir jasap otıradı. Ma’selen: dushshı suw
gubkaları ha’m mshankaları qattı suwlarda al mollyuskalar jumsaq suwlarda tirishilik etedi. Qattı
suwg’a iye suw aydınlar izvestnyak ha’m dolomitlar rawajlang’an rayonlarda boladı.
Dushshı suw wa’killerinin’ dene suyıqlıg’ı gipretoniyalı yag’nıy olardın’ duzlarının’
kontsentratsiyası olar jasaytug’ın suw kontsentratsiyasına qarag’anda joqarı boladı. Osmos
nızamı boyınsha olardı qorshag’an suw olardın’ denesine kiriwge urınadı. Bunnan qutılıw ushın
dushshı suw wa’killeri suw o’tkermeytug’ın qabıqqa yamasa denedegi suwdı bo’lip shıg’arıwshı
arnawlı uqıplılıqqa (a’piwayılardag’ı qısqarıwshı vakuolllar, balıqlardın’ bu’yrekleri h.b).
Dushshı suwda tirishilik etiwdin’ usınday qıyınshılıqlarg’a baylanıslı ten’iz haywanlarının’
ko’pshilik tipleri sonın’ ushın ishki suw aydınlarda jasay almawı mu’mkin.
Duzlı suwlardın’ wa’killerinin’ dene suyıqlıg’ı (sonın’ ishinde okean wa’killerinin’)
izotonyalı yamasa a’zzi gipotoniyalı (qorshag’an ortalıqtag’ıg’a qarag’anda ten’ yamasa qısqa
duz kontsentratsiyasına iye) boladı, al bul suwdın’ wa’killeri arnawlı iykemlesiwshilikke iye
yag’nıy awısıq duzlardı (artıqsha) suwg’a bo’lip shıg’aradı.
47
Đshki suw aydınlarda organikalıq zatlardın’ mug’darı ha’m olar menen baylanıslı erigen
kislorodtın’ mug’darı keskin sa’wlelenip turadı.Batpaqlıqlar menen baylanıslı bolg’an gumin
kislotasına bay suw aydınlar qaraltım ren’ge iye boladı. Olardın’ jag’aları torflı, suwdın’
kislotalıg’ı joqarı boladı. Organikalıq du’nyası jarlı boladı. A’ste-aqırın olar batpaqlıqqa
aylanadı. Đshki suwlarda organikalıq zatlardın’ mug’darının’ o’siwi suwdın’ «gu’llewi» ne alıp
keledi. Na’tiyjede kislorod zapası azayadı. Ko’pshilik balıqlar ha’m omırtqasız haywanlar o’lip
qaladı. Suw aydınlardın’ bunday pataslanıw antropogenlik ta’sir na’tiyjesinde de bolıwı
mu’mkin. Kislorod mug’darı ba’rinen beter tez ag’ıwshı da’rya ha’m kanallarda ko’p boladı.
Đshki suw aydınlarda temperaturalıq rejim birinshi gezekte sol rayonnın’ ulıwma klimatlıq
jag’dayları menen bayla nıslı boladı.
Jazda ortasha poyastın’ ko’llerinin’ suw beti qattı qızadı, sonın’ ushın suw tsirkulyatsiyası
tek joqarg’ı jıllı qatlamda o’tedi. Suwdın’ joqarg’ı qaplamı-epilimnion ha’m teren’ qatlamıgipolimnion arasında temperaturalıq sekiriw qatlamı-termoklin du’ziledi. Suwıq hawa-rayı
keliwi ha’m epilimnion ha’m gipolimnionda temperatura ten’lesiwi menen suwdın’ gu’zgi
aralasıwı ju’z beredi. Qısta kislorod zapası, azayadı. Eger muz qalın’ qar menen qaplansa, ko’lde
fotosintez ju’rmeydi, kislorod tawsılıp ha’m balıqlardın’ qısqı ash bolıwı baslanadı. Jazda
gipolimnionda kislorodtın’ jetispewshiligi buzıwshı zatlardın’ mug’darı ha’m termoklin
teren’ligine baylanıslı boladı. Joqarı o’nimli ko’llerde organikalıq zatlar joqarg’ı qatlamnan
gipolimniong’a o’tedi (ko’p mug’darda).
Suwıq ellerde suw 5 ay dawamında muz benen qaplanıp turadı. Subtropik ellerde suwdın’
teperaturası 4 S tan to’men tu’speydi ha’m tek bir qısqı suwdın’ aralasıwı boladı.
Issı tochkalarda suw temperaturası onın’ qaynaw temperaturasına shekem barıwı mu’mkin,
55 ten 81 S temperaturada ko’k-jasıl vodorosller, bakteriyalar, ayrım suw omırtqasızları ha’m
balıqlar jasaydı. Ko’pshilik jıllı suw aydın wa’killeri 45 S tan joqarı temperaturanı ko’tere
almaydı ha’m o’zinin’ stenotermli tu’rlerden du’zilgen biotanı du’zedi. Suw ha’reketi tolqınlar
ha’m ag’ıslarda ko’rinedi. Tolqınlar tek iri ko’llerde boladı.
Suw aydın wa’killeri reofil (tez ag’ıwshı da’rya ha’m salalarda) ha’m limnofil (turıp
qalg’an suwlar, ko’llerde) bolıp bo’linedi. Reofil tu’rler ha’r-qıylı iykemlesiwshilikke iye bolıp,
ku’shli ag’ısqa qarsı turatug’ın, ku’shli muskulaturag’a iye boladı. Limnofil balıq tu’rleri
qaptaldan qısılg’an boladı. Da’rya ha’m salalar tawlarda qattı ag’ısqa iye boladı, al tegislikke
shıqqannan keyin olardın’ ıg’ısı a’stelenip qaladı.
O’simlik ha’m haywanlardın’ tirishilik etiw jag’daylarına qarap suw aydınlar bir-neshe
tiplerge: oligotorflı (azıqlıq resursları jarlı); mezotroflı (ortasha azıqlıq qorg’a iye) ha’m evtroflı
(azıqlıq resurslarg’a bay) bolıp bo’linedi.
Oligotroflı, az azıqlı ko’ller litoral o’simlik qaplamına, jarlı plankton qatnasına, az
birlemshi o’nimge iye boladı. Bul ko’llerdin’ gipolimnionında «gu’llew» bolmaydı. Olardın’
teren’ oblastlarında stenotermli suwıqtı su’yiwshi balıqlar, sonın’ ishinde ko’l foreli, sigi jasaydı.
Bul ko’l tiplerine teren’ eski ko’ller-Baykal, Tanganika, Oxrida h.b. kiredi. Baykal ko’li endem
tu’rlerge ju’da’ bay: 98F buwın ayaqlılar tu’rleri, balıq tu’rlerinin’ 81F i jasaydı. Endemik
tu’rlerge Tanganika ko’li (Afrika) de ju’da’ bay (75F).
Evtroflı, joqarı azıqlı ko’ller oligotrofqa qarag’anda kishi teren’likke iye boladı. Litoral
o’simlik qaplamı jaqsı rawajlang’an, plankton ko’p mug’darda. Sonın’ ushın onın’ teren’
bo’limlerinde zamorg’a baylanıslı «gu’llew» baqlanadı. Bul jerde suwdın’ teren’ qatlamı menen
baylanıslı suwıq su’yiwshi balıqlar bolmaydı.
Sho’l oblastlarının’ ashshı ko’lleri az sandag’ı o’simlik ha’m haywan tu’rlerine iye boladı
(duz kontsentratsiyasının’ joqarı bolıwına baylanıslı). Waqıtsha ko’ller o’zgermeli boladı, waqtıwaqtı qurg’ap turadı. Bulardın’ qaytadan tolıwı tosattan qar ko’p jawg’an waqıtları boladı.
Jerastı suw aydınları a’dette u’n’girler menen baylanıslı boladı. Bul suwlar ushın
jaqtılıqtın’ joqlıg’ı, tolqınlardın’ bolmawı ha’m turaqlı to’men temperaturag’a iye bolıw
xarakterli. Usı jag’daylarg’a baylanıslı bul jerde fotosintezlewshi o’simlikler bolmaydı, al soqır
48
haywanlar (mıs: Delmatsiya u’n’girinen protey, Kungur u’n’girinen shayanlar h.b.) jasap ulıwma
organizmlerge jarlı boladı.
Keyingi waqıtları suw aydınlar arasında adamlar ta’repinen islengen suw saqlag’ıshlar
u’lken a’hmiyetke iye boldı. Suw saqlag’ıshlardı qurıw-bul da’ryanın’ barlıq rejimin ha’m onda
jasawshı o’simlik ha’m haywanlardın’ jasaw jag’dayların birden (keskin) o’zgertip jiberedi.
Đshki suw aydınlar jası boyınsha ha’r-qıylı boladı. Eger a’yyemgi mezozoy erasının’ ha’m
u’shlemshi jasqa iye ayrım ko’llerdi esapqa almag’anda, derlik barlıq ko’ller jas ko’ller
esaplanadı. Olardın’ ko’pshiligi muz basıw da’wirinde, al basqaları keyinirek payda bolg’an.
Ko’llerdin’ payda bolıwı ha’zirgi da’wirde de ju’z berip atır, olar grunt suwlardın’ jerdin’
joqarg’ı betine shıg’ıwı h.b. na’tiyjesinde payda boladı. Ko’ller ma’n’gilik emes. Olardın’ jası,
razmeri ha’m tipi boyınsha onlag’an, ju’zlegen, mın’lag’an, jıl jasawı mu’mkin.
Đshki suw aydınlar onı qorshag’an qurıqlıq penen tıg’ız baylanıslı. Olar qurıqlıq klimatına
ta’sir etedi. Ko’pshilik o’simlik ha’m haywan tu’rleri suw-qurıqlıq jasaw obrazına iye boladı,
Mıs: qamıs, jeken,chastuxa h.b; haywanlardan-bobr, norka, ondatra, suwda ju’ziwshi quslar.
2. Okeandag’ı tirishilik.
Okeanda jasawshı organizmlerdin’ tirishiligin anıqlawshı tiykarg’ı faktorlardn’ biri-basım
esaplanadı. Okeannın’ teren’ligi artqan sayın onın’ basımı da artıp baradı. Bul jerde tiri organizm
jasawı ushın sol quraqım ishki basımg’a iye bolıwı kerek. Du’nya ju’zlik okeannın’ en’ teren’
jeri (11 km) 1100 atm.basımda iye.
Basımg’a qatnası boyınsha ko’plegen evribiont tu’rler bar. Ma’selen, ten’iz kirpisi
Echinocardium australe 4900 m teren’likte (490 atm. basımda). Serolicularia longicallus
mollyuskası 35-4400 m teren’likte (440 atm.basımda), krevetka Gennades parvus 600 m den
5600 m teren’likte jasaydı.
Du’nya ju’zlik okean temperaturası-organizmlerdin’ tarqalıwının’ tiykarg’ı faktorlarının’
biri. Qurıqlıqtag’ı sıyaqlı du’nya ju’zlik okeannın’ temperaturalıq rejimnin’ zonallıg’ı xarakterli,
biraq okeanda temperaturanın’ o’zgerisi ju’da’ a’ste boladı. Okeannın’ ha’r qıylı rayonları birbirinen ortasha jıllıq temperaturası menen ayrıladı.
Tropik ha’m polyar suwlarında stenotermli haywanlar jasaydı. Olar bul shegaradan shıg’a
almaydı. Stenotermli suwıqtı su’yiwshi organizmler pripolyar suwda tirishilik etedi. Ma’selen,
navaga, sayka balıg’ı, kit ta’rizlilerden beluxa ha’m narval, ko’pshilik tyulenler, omırtqasızlardan
amfipodalar (shayan ta’rizliler).
Ortasha poyasta evritermli tu’rler ken’ tarqalg’an. MısU’ mollyuskalardan ustritsa ha’m
midiya, balıqlardan tunets ha’m qılısh balıq. Okeanda teren’ge tu’sken sayın temperatura
to’menlep baradı. Tropik zonada 150 m ge shekem 16,00, 300 m de-10,10, 1000 m de-4,50, 2000
m de-2,30, 3000 de bolsa-1,80. Onnan teren’de o’zgerissiz qaladı.
Ayrım rayonlarda suwıq suwlardın’ joqarı ko’teriliwi bayqaladı, bul apvelling dep ataladı.
Bul qubla Amerika ha’m Afrikanın’ batıs jag’aları ushın xarakterli. Suwıq suwda kislorod jaqsı
eriydi, sonın’ ushın onda tirishilik bay boladı.
Okean tirishiligi ushın suwdın’ duzlılıg’ı u’lken a’hmiyetke iye. Du’nya ju’zlik okeannın’
ortasha duzlılıg’ı 35F di quraydı. Shettegi ha’m ishtegi ten’izlerdin’ mıs: Jer Orta ten’izi 37-40F,
Qızıl ten’iz-46,5F ge ten’. Okean organizmleri ashshı suwda jasaydı, duzlılıq azayg’an sayın
organizmler azaya baslaydı. Teren’ge tu’sken sayın kislorod mug’darı da azaya baslaydı.
Okeannın’ ekologiyalıq oblastları.
Ulıwma jer planetasında tarqalg’an ha’m barlıq okean menen ten’iz territoriyasının’
organizmlerdin’ jasaw jag’dayları tiykarınan suw qatlamı bir neshe en’ baslı qa’siyetlerge
baylanıslı boladı. Olardan: 1) suwdın’ temperaturası 2) suwdın’ duzlılıg’ı, 3) suwdın’ teren’ligine
baylanıslı olardın’ atmosferalıq basımına,
49
1) Suwdın’ temperaturası bul tiykarınan suwda jasawshı organizmlerdin’ (o’simlik ha’m
haywanlar) ku’n nurınan kelip tu’sken ıssılıq energiyasına g’a’rezli bolıwshı organizmler bolıp
esaplanadı. Suwdın’ bunday qatlamındag’ı jasawshı organizmler suw temperaturası to’men
bolg’an basqa geografiyalıq zonada sonday-aq suwdın’ teren’li qatlamlarında jasaw imkaniyatına
iye emes:
2) Suwdın’ duzlılıg’ı. Ulıwma jer sharı okeanlarının’ suwının’ ortasha duzlılıg’ı 35 % bolıp,
ha’zirgi Aral ten’izinin’ suwının’ duzlılıg’ı 22-25% - 27% . Ulıwma okean yamasa ten’iz
suwlarının’ duzlılıg’ı tiykarınan ten’izlerdin’ ha’m okeanlardın’ geografiyalıq jaylasıw ornına,
sonday-aq bul suw territoriyasına tu’sip turıwshı dushshı suw da’ryalardın’ sanına ha’m okean
ten’iz suwının’ sonın’ ta’sirinde ha’m basqa da faktorlar na’tiyjesinde ag’ısının’ tezligine
baylanıslı boladı.
3) Suw qatlamının’ basımı okean ha’m ten’izlerdin’ teren’ligi artqanı sayın olardın’ basımı da
arta baslaydı. Mısalı: suw u’sti qatlamında suwdın’ basımı normal bolatug’ın bolsa, al okean
suwının’ 11 km teren’likte suwdın’ basımı ortasha 1100 atmosferag’a jetedi. Sonlıqtanda
suwdın’ u’stki qatlamında jasawshı organizmler menen suwdın’ teren’likte jasawshı
organizmlerden u’lken ayırmashılıqlarına iye boladı.
Ulıwma okean territoriyaları ekologiyalıq jaqtan bir neshe oblast tiplerine bo’linedi. Usı
okeannın’ ekologiyalıq oblastlarda organizmlerdin’ jasaw mu’mkinshiligi ha’r qıylı oblastqa
baylanıslı o’zgerisinin’ ayırmashılıqlarına iye boladı. Okean territoriyasın tiykarınan eki
gruppag’a bo’ledi:
1) tiykarg’ı suw qatlamı bunı pelagial dep ataydı.
2) okean ha’m ten’iz territoriyalarının’ tu’bi bunı bental dep ataydı.
Ulıwma bental o’z gezeginde okeanlardın’ ha’m ten’izler teren’ligine baylanıslı bir neshe
gruppag’a bo’linedi.
1. Supralitoral
2. Litoral
3. Sublitoral
4. Batial
5. Abissial
1) Supralitoral - bul okean jag’alawları territoriyası boyınsha litoraldan biyikliktegi
uchastkalarg’a aytılıp, yamasa ten’iz qa’ddinen en’ joqarg’ı suwdın’ ko’teriliw (priliv), ha’m ha’r
qıylı okean suwının’ ta’sirlerinin’ astındag’ı territoriya uchastkalarına aytıladı. Bul territoriyada
jasawshı organizmler jer ha’m suw haywanları bolıwı mu’mkin.
2) Litoral - Okean territoriyasının’ bul uchastkası tiykarınan ten’iz ha’m okean jag’alawları
shegaraların iyelep, okeanlardın’ suwının’ iyelep turg’an shegarası menen okean suwının’ 40-50
m teren’likke shekemgi aralıqqa aytıladı. Bunday uchastkalarda tiykarınan jasawshı suw
organizmleri okean suwının’ tasıwı ha’m qaytıwına g’a’rezli bolıp esaplanadı.
3) Sublitoral - uchastkaları bul uchastkalar litoral uchastkaları menen shegaralasıp, okean
territoriyasının’ 50 m baslap 200 m teren’likke shekemgi aralıq uchastkalarına aytıladı. Bul
uchastkalaradag’ı jasawshı ko’pshilik omırtqasız suw haywanları en’ ko’p awlanatug’ın
haywanlardan bolıp esaplanadı.
Ulıwma okean territoriyasının’ sayız uchastkaları ha’m olardag’ı jasawshı barlıq
organizmler menen birge bul territoriyalarda okeanlardı nerititikalıq (nerit) oblastları dep
ataladı. Bul oblast ushın tiykarınan to’mendegi iri qa’siyetler xarakterli bolıp esaplanadı. Olardan
1) suw qatlamının’ qozg’alıwının’ basqa qatlamlarg’a salıstırg’anda ko’p bolıwı,
2) sutkalıq a’hm ma’wsimlik jag’daylarg’a baylanıslı suw temperaturasının’ o’zgesheligi,
3) bul oblastqa ku’n nurı jaqtılıg’ının’ ko’p tu’siwi,
4) usı oblasttın’ suw haywanlarının’ ha’m o’simliklerinin’ ko’p sang’a iye bolıwı. Sonlıqtan da
okeanlardın’ bul oblastları adamzat ja’miyeti ushın en’ a’hmiyetli suw territoriyaları bolıp
esaplanadı. Ulıwma jer planetası boyınsha barlıq okean oblast territoriyalarının’ neritikalıq
oblastı ha’m onın’ ulıwma ko’elmi ortasha barlıq okean territoriyasının’ tek g’ana 8 % quraydı,
50
yag’nıy ortasha 29 mln. km 2 okean territoriyasın iyeleydi. Biarqta bunday neritikalıq oblast
barlıq okean tu’plerinde arealdı payda etpey, u’stingi areal xarakterine iye bolıp esaplanadı.
4) Batial - bunday territoriyalar materik jag’alawalrındag’ı okean territoriyaları, kelip
shegaralasqan uchastkalarda 200 m den 2000 m-ge shekemgi neritikalıq oblast penen abissal
uchastkasının’ aralıq qatlamı bolıp esaplanadı. Batial territoriyaları salıstırmalı tu’rde olardın’
joqarı qatlamı jaqtılıqtı az alıwshı, al to’mengi qatlamı ko’riniwshi jaqtılıq ulıwma bolmaydı.
Ulıwma bul uchastkada neritikalıq oblastqa salıstırg’anda okean astı gruntları egerde
neritikalıq oblastlarda galeshnik ha’m rakunichnik bolsa al bul territoriyada ko’binese mayda
mexanikalıq sostavqa iye bolıwshı batpaqlıq (il) gruntlarg’a iye boladı.
5) Abissal - okean territoriyasının’ en’ to’mengi qatlamı 2000 m to’mengi territoriyasının’
abissal uchastkalarına kirip, bul territoriyalarg’a suwdın’ joqarg’ı kosmostan ekvator ta’repke
qozg’alıw mu’mkinshiligine iye, en’ az territoriyalar bo’legi ha’m suw temperaturası 00
aspaytug’ın uchastkalar, jaqtılıq derlik joq. Sog’an baylanıslı bul territoriyada jasıl o’simlikler
pu’tkilley ushıraspaydı. Suwdın’ qatlamında-pelagialda-epipelagial qatlamı ajıraladı-bul 200 m
teren’likke shekemgi okean qabatı.
Teren’ suw qatlamg’a iye bolıwshı pelagial-territoriyası o’z gezeginde ja’ne 2 qatlamg’a
bo’linedi.
1) batipelagial-olardın’ ortasha teren’ligi 200 m 2000 m shekem ha’m
2) ekinshi abissopelagial-bulardın’ teren’ligi 2000 m to’meni. Ulıwma okean suwının’ pelagial
qatlamında tiykarınan suwda jasawshı organizmlerdin’ u’lken to’rt gruppası ushırasadı.
1. Nekton.
2. Plankton.
3. Pleyston.
4. Neyston.
1) Nekton - dep suwdın’ salıstırmalı tu’rde joqarı qabatında aktiv qozg’alıw imkaniyatına iye
bolıwshı organizm gruppalarının’ jıyındısına aytıladı.
2) Plankton- suwdın’ joqarg’ı qatlamında jasawshı salıstırmalı tu’rde a’ste qozg’alıwshı
ko’binese ten’iz ha’m okean ag’ısları na’tiyjesinde qozg’alıwshı organizmler.
3) Pleystonlar-bular tikkeley suwdın’ betinde jasawshı o’simlik du’nyası.
4) Neystonlar- tikkeley suwdın’ betinde jasawshı haywanat du’nyası.
Tema: Okeandı biogeografiyalıq rayonlastırıw.
Jer planetası ulıwma o’zinin’ qurılısı boyınsha 3/1 bo’limi qurg’aqshılıq bolsa, al qalg’an
2 bo’limi suw qatlamları menen qaplanadı. Yag’nıy jer planetasının’ derlik ko’pshilik
territoriyası okean territoriyasına sa’ykes keledi degen so’z. Usı okean territoriyalarındag’ı
organizmlerdin’ jasawı ha’m geografiyalıq tarqalıwı jer sharı okeanlarında bir qıylı emes,
sonlıqtanda jer planetasının’ qurg’aqshılıq territoriyası sıyaqlı suw organizmlerdin’ geografiyalıq
tarqalıwı boyınsha okean territoriyasında biogeografiyalıq maqset ushın bir neshe bo’limlerge
bo’linedi. Ulıwma okean territoriyasının’ biogeografiyalıq regionların o’zlerinin’ maqsetleri
ha’m xarakteri boyınsha ha’r qıylı kategoriyalarg’a bo’linedi. Olardan : oblast, podoblast,
provintsiya. Okean territoriyasının’ biogeografiyalıq regionlarının’ shegaraları qurg’aqshılıqtın’
biogeografiyalıq regionlarının’ shegaralarına salıstırg’anda, bir region ekinshi regiong’a o’tiw
jag’dayı, salıstırmalı tu’rde a’ste aqırın iske asadı. Bunın’ birden-bir tiykarg’ı sebebi bolıp, okean
territoriyaları qurg’aqshılıqqa salıstırg’anda relefi jag’ınan derlik ayırılmay, sonın’ sebebinen bul
territoriyalar ko’binese tek ta’biyg’ıy zonalarg’a g’a’rezli bolıp esaplanadı. Sonlıqtanda Okean
teritoriyasının’ suwları tiykarınan eki u’lken royong’a ayrıladı.
1. Tiykarg’ı okean territoriyasının’ suwları
2. Sol biogeografiyalıq regionnın’ neritikalıq regionları.
51
Ulıwma okean teritoriyasının’ ha’r-bir biogeografiyalıq regionı bir yamasa eki okean teritoriyası
podoblastına ha’m sol biogeografiyalıq regionnın’ jer planetasındag’ı ornalasqan ta’biyg’ıy
zonasına baylanıslı bir-neshe neritikalıq uchastkalarg’a yamasa provintsiyalarg’a bo’linedi.
Solay etip ulıwma jer planetasında okean territoriyaların biogeografiyalıq rayonlastırıwda
birinshiden: tiykarg’ı okeanlardın’ jaylasıw ta’biyiy zonalarına baylanıslı, bolsa ekinshiden
suwda yamasa okean territoriyasında jasawshı organizmlerdin’ geografiyalıq tarqalıwına ja’nede
olardın’ ha’r qıylı ta’biyg’ıy zonag’a baylanıslı suwdın’ ekologiyalıq ta’sirlerine iykemlesiw
mu’mkinshiligine g’a’rezli boladı. Ulıwma jer planetasının’ okean territoriyasın tiykarınan
to’mendegi 7 oblastqa bo’linedi:
1. Arktikalıq oblast.
2. Boreal - Atlantika oblast.
3. Boreal - Tınısh okean oblast.
4. Tropikalıq - Atlantika oblast.
5. Tropikalıq - Tınısh okean oblast.
6. Notal Atlantika oblast.
7. Antarktikalıq oblast.
1. Arktikalıq oblast. Okean territoriyasının’ bul biogeografiyalıq oblastı tiykarınan arqa
yarım shardın’ en’ joqarg’ı territoriyasında jaylasıp bul oblasttın’ arqa shegarası derlik
salıstırmalı tu’rde arqa kosmosqa shekem, al tu’slik shegarası Shpitsbergen atawı, sodan
Nyufauntlend atawı, Arqa-batıs shegarası Kola yarım atawına shekem, Bering ten’izinin’ arqa
ta’repinen, Aziya ha’m Arqa Amerikanın’ aralıg’ınan o’tedi.
Bul oblasttın’ suwının’ temperaturası to’men bolıwı menen xarakterlenedi, ko’pshilik
waqıtta 00 to’men, suwdın’ joqarg’ı qatlamında ha’m teren’liktede. Jazı qısqa ha’m qısı uzaq
dawam etetug’ın sharayatında bul oblasttın’ akvatoriyası muz pantsiri menen qaplang’an. Jazda
ko’plegen muzlar suwdın’ u’stinde ju’zip ju’redi. Suwdın’ duzlılıg’ı du’nya ju’zi okeanının’
ortasha duzlılıg’ınan to’men.
Jazda erip atırg’an muzdın’ shetlerinde fitoplanktonnın’, keyin ala zooplanktonnın’
massalıq jıynalg’an oblastları payda boladı. Sonın’ ushında bul oblasttın’ suwları ha’r qıylı tiri
organizmlerge bay, olardan: ayaqqanatlı molyuskalar limatsiy, narval ha’m beluxa, chaykalar
ha’m chistikler quslardan. Chaykalardan endemik aq chayka, al chistiklerden kyurik xarakterli.
Tyulenlerden bul oblast ushın ten’iz qoyanı, norka, xoxlach, ha’m morj xarakterli. Arktikalıq
suwda burınları ju’da’ ko’p ushırasqan grenlandiya kiti ha’zirgi waqıtları derlik joq etilgen. Aq
ayıw jıl boyı muzlıqlardın’ u’stinde o’mir su’rip, tyulenlerdi uslap awqatlanadı. Shag’alalar ha’m
chistiklerdin’ koloniyaları («qus bazarları») bul oblasttın’ tu’slik bo’leklerine xarakterli.
Balıqlardan sayka ha’m navaga qaptallap ju’ziwshiler ha’m ten’ ayaqlılar wa’killeri ushırasadı.
Bir neritikalıq podoblast bar.
2. Boreal-Atlantika oblastı
3. Boreal-Tınısh okean oblastı. Bul eki oblast bir neshe uqsas qa’siyetlerge iye. Bul jerlerde
muz qatlamı Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda derlik ko’p maydandı qaplamaydı ha’m uzaq
waqıtqa emes. Bul oblastlar territoriyasının’ qa’ddinin’ ko’teriliw ha’m qaytıw sızıg’ının’ biotası
a’dewir bay. Suwdın’ temperaturası Arktikalıq oblastqa salıstırg’anda joqarılaw bolıp keledi.
Haywanlar osoblardın’ sanı boyınsha bay, sol ushın lastlı ayaqlılar ha’m balıq o’ndirisi usı
oblasttın’ rayonlarına tuwra keledi.
Eki oblasttada-tissiz kit, delfinler, haqıyqıy (qulaqsız) tyulenler, quslardan chistikler
ushırasadı. Balıqlardan osetr ha’m lososlar xarakterli. Bul oblastlarda qon’ır suw otları ko’p al
qızıl suw otı kemlew.
Boreal-Tınısh okean oblastında amfiboreal tu’rlerdin’ ko’p sanlıg’ınan basqa, Boreal-Atlantika
oblastında ushıraspaytug’ın, makrotsistis ha’m nereotsistis qon’ır suw otları, u’lken yapon krabı,
balıqlardan uzaq shıg’ısta epdemiklerden-keta, gorbusha, chavıcha, nerka h.t.b. Ko’beyiw
waqtında Uzaq Shıg’ıs Arqa Amerika da’ryalarına kiredi.
52
Su’t emiziwshilerden qulaqlı tyulenler-kotik ha’m sivuch, ja’nede kalan (jırtqısh), yapon
ha’m ku’l ren’ kitler xarakterli.
18 a’sirde u’lken, uzınlıg’ı 8-10 m ge deyingi ten’iz sıyır tolıg’ı menen joq etildi. (Beringtin’
qasındag’ı jolshısı Stellordın’ aytıp beriwi boyınsha) Delfinlerden endemik, onsha u’lken emes,
uzınlıg’ı 1,5-2 m, aq qanatlı ten’iz shoshqası.
Eki neritikalıq podoblastı bar-birinshisi-Shıg’ıs Aziyanın’ jag’alawları menen, ekinshisiArqa Amerika menen baylanısqan. Boreal-Atlantika oblastı Boreal-Tınısh okean oblastına
qarag’anda tu’rlerdin’ sanı, endemik tu’rler boyınsha bir qansha jarlılaw. Bul jerde qulaqlı
tyulen, kalanlar, u’lken krab ha’m bir neshe haywanlar pu’tkilley joq. Oblast ushın biskay kiti, aq
tumsıqlı delfin, uzın tumsıqlı tyulen endemik bolıp esaplanadı. Qanatsız gagara qusı, o’tken
a’sirdin’ ortalarında tolıg’ı menen joq etilgen. A’piwayı gagara endemik bolıp esaplanadı.
Kambala balıqlardın’ wa’killeri de ushırasıp, olardan paltus, ten’iz tili, h.t.b. Omıtqasızlardan
omar xarakterli. Oblastta eki neritikalıq podoblastı bolıp ajıratıwg’a boladı, bul-Shıg’ıs Amerika
jag’alahları, ha’m Batıs Evropa. Bul eki oblasttın’ tu’slik shegarası 400 arqa ken’lik boyınsha
o’tedi.
4-5 Tropikalıq-Atlantika oblastı.
Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastları.
Bul eki oblast tropikalıq ha’m ekvatoriyalıq suwlardı iyelewshi, bir-birine uqsas bolıp keledi. Bul
oblastlarg’a xarakterli na’rse, suwının’ joqarg’ı qatlamının’ (u’stingi qatlamının’) temperaturası
ba’rqulla joqarı boladı. Issılıqtı jaqsı ko’retug’ın tu’rleri suwdın’ joqarg’ı qabatında jasaydı, al
suwıq suwdı jaqsı ko’retug’ın tu’rleri to’mengi teren’ qabatında jasaydı. Tek usı oblastlar
territoriyasında mangraler soobshestvoları ha’m korall rifleri ushırasadı. Balıqlardın’ ha’r qıylı
tu’rleri ushırasadı. A’sirese u’lken akulalardın’ ha’m skatlardın’ tu’rleri ko’plep ushırasadı.
Ushatug’ın balıq bul oblastlarg’a xarakterli. Bul jerde suw tasbaqası ushırasadı. Quslardanfaetanlar ha’m fregatlar, su’t emiziwshilerden-aq qarınlı tyulen, kashalot, sirenalar xarakterli.
Tropikalıq-Hind-Tınısh okean oblastında karlik kashalot, kogiya ha’m uwlı ten’iz jılanı
ushırasadı h.t.b. haywanlar. Eki neritikalıq podoblastqa ajıraladı: Tropikalıq-Avstraliya-Shıg’ıs
Afrikalıq, Tropikalıq-Batıs Amerika.
Tropikalıq-Atlantika oblastında u’sh neritikalıq podoblasttı ajıratıwg’a boladı:
Tropikalıq-Shıg’ıs Amerika, Tropikalıq-Batıs-Afrika, ha’m Jer Orta ten’iz.
6. Notalno-Antarktikalıq oblast.
Bul oblastta sut emiziwshilerden grivistıy sivuch, kotik, tyulen, treska gagra h.t.b.
ushırasadı.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. Đshki suwlardın’ qanday tipleri bar?
2. Da’rya ha’m ko’llerde qanday organizmler tirishilik etedi?
3. Okeanlarda organizmlerdin’ tarqalıwın qanday faktorlar belgileydi?
4. Okeannın’ qanday biogeografiyalıq rayonları bar ha’m olarg’a sıpatlama berin’?
15-lektsiya.
O’ZBEKSTANNIN’ FLORASI HA’M FAUNASININ’ LANDShAFTLAR BOYLAP
JAYLASIWI. TA’BĐY”IY RESURSLARIN QOR”AW HA’M RATsĐONAL
PAYDALANIW.
JOBASI:
1.Sho’lde tirishilik etiwshi o’simlik ha’m haywanlar.
2.Tog’aylarda tirishilik etiwshi o’simlik ha’m haywanatlar.
3.Taw aldı adırlarındag’ı o’simlik ha’m haywanatlar.
53
Ta’biyatta bir tu’rdegi o’simlikler a’dette basqa tu’rdegi o’simliklerden o’z aldına bo’lek
jasamaydı. Olar birgelikte tirishilik etedi. Ha’r tu’rli o’simliklerdin’ bir qıylı ha’m sonday
jag’daylarda birge jasawının’ sebebi, o’simliktin’ ha’r bir tu’ri sırtqı ortalıqqa o’zi iykemlesedi.
O’zbekstannın’ ta’biyatı ju’da’ quramalı bolıp, onda tegislik ha’m oypatlıqlar, sho’l ha’m
espe qumlıqlar, taw ha’m tog’aylıqlar bar.
Sho’listanıqlar O’zbekstannın’ ko’pshilik bo’limin iyeleydi.. Bul zona o’zine ta’n
o’zgesheliklerge iye. Gu’zdegi yamasa ba’ha’rdegi jawınlı da’wirde espe qumlardın’ jan
bawırlarındag’ı ıg’allı jerlerde tuqımlar o’sip shıg’adı. Biraq son’ınan jawınlar toqtap
qalg’anlıqtan ko’pshilik na’ller quwrap qaladı. Bir aydan keyin aman qalg’an na’lshe tez o’se
baslaydı. Sho’ldin’ qumlıqlarında tiykarınan selew, ju’zgin, ra’n’ler ha’m seksewiller o’sip
tirishilik etedi. Đlimpazlar selewdi espe qumlardag’ı birinshi qonıslanıwshı dep ataydı. Espe
qumlarda juwsan, soralar ha’m efemer o’simlikler o’sedi.
Efemerler tek g’ana atmosferadan jawın-shashınlar jawıp turg’an waqıtta: erte ba’ha’rde
ha’m gu’zde g’ana jasaydı. Bul o’simlikler iyun ayında qumg’a tuqımların qaldırıp o’zleri o’lip,
quwrap qaladı. Geypara o’simlikler jazda o’lmeydi, olar tınıshlıq halına o’tedi. Mısalı, lala
gu’linde jer u’sti organları g’ana quwrap al pıyazshaları topıraqta jasaydı.
Sho’lde hawa qurg’aq ha’m ıssı bolıp, jawın-shashın ju’da’ az jawadı (jılına 180-200mm).
Sonın’ ushın sho’lde o’setug’ın o’simliklerdin’ tamırları uzın bolıp keledi (to’mendegi ıg’aldı
alıw ushın), olardın’ japıraqları formaların o’zgertken (suwdı az puwlandırıw ushın) boladı.
Mısalı: ko’pshilik o’simliklerdin’ japırag’ı kishkene bolıp, olar tikenge aylang’an, al
ayrımlarında qabırshaqqa aylang’an boladı.
Sho’lde tiykarınan jer bawırlawshılar, su’t emiziwshilerden kemiriwshiler, u’stemlik etedi.
Mısalı, jılanlar, kesirtkeler, tasbaqalar, balpaq tıshqanlar, h.t.b. Tuyaqlılardan bolsa U’stirtte
saygak, Qızılqumda jayranlardı atap o’tsek boladı. Biraq sho’listan fauna ha’m florası basqa
biotoplarg’a qarag’anda jarlı boladı. Sebebi bul jerde ko’pshilik o’simlik ha’m haywanlar ushın
kerekli bolg’an sha’rayat joq.
O’zbekstannın’ da’rya alaplarında jaylasqan puta ha’m ag’ashlar tog’aylar dep ataladı.
Elimizdegi tog’aydın’ barlıq tirishiligi da’rya menen tıg’ız baylanıslı boladı. Bul poyas ayrıqsha
o’zgeshelikke iye. Olar yag’nıy tog’aylardın’ japıraqları ku’shli ıg’allang’an bolıp, jer astı
suwları jer betine jaqın jaylasadı. Sonlıqtan bul jerlerde jasawshı o’simlikler suwg’a artıqmash
toyıng’an boladı. Basqa ta’repinen tog’ay sho’listan menen tıg’ız baylanısta boladı. Tog’ay
o’simlikleri jaqtılıq su’ygish ha’m sayag’a shıdamsız boladı. Tog’ay biotsenozında dominantlıq
roldi toran’g’ıllar, jiydeler, tallar ha’m jın’g’ıllıqlar iyeleydi. Olar menen birge sho’p o’simlikler
de (jantaq, sora h.b) aralasıp o’sedi.
O’zbekstanda da’rya alaplarınan basqa taw qıyalıqlarında da tog’aylar gezelesedi. Tawdag’ı
tog’aylar da’rya alaplarındag’ı tog’aylardan anag’urlım o’zgeshe boladı. Olardın’ tirishilik etiw
jag’dayları basqasha: topıraqta ıg’allıq az, jazda tawda hawa ıg’allı ha’m salqınlaw boladı.
Tog’aylar da’rya alaplarındag’ıday qalın’ bolıp o’spey, olar siyrek bolıp o’sedi. Tawdag’ı
tog’aylardı payda etetug’ın o’simliklerdin’ tu’rlerine baylanıslı, olar to’mendegi o’simlik
toparlarına bo’linedi: grek g’ozalı, dolanalı, almalı, terek-qayın’lı, archalı h.b toparlar. Bul
o’simlik toparında ag’ashlardan basqa, putalar ha’m sho’pler de o’sedi. Ha’r bir o’simlik toparı
belgili bir relef, topıraq, jaqtılıq sha’rayatında jasaydı. Mısalı, grek shishkalı tog’ay toparı
arqadan esetug’ın suwıq samallardan qorg’anıw ushın oy jerlerde o’sedi. Al archa tog’ayları
samal jaqsı o’tetug’ın taw alaplarında o’sedi. Archa toparında onın’ menen birge ryabina,
jimolosttın’ ha’r qıylı tu’ri, terek, dolana, klen, barbaris h.b. o’simlikler o’sedi. Archa barlıq
waqıtta siyrek o’sedi. Onın’ ag’ashlarının’ arasında sayag’a shıdamlı sho’pler, moxlar,
lishaynikler o’sedi.
Tog’aylar haywanatlar du’nyasına bay keledi. O’zbekstan tog’aylarında qırg’awıl,
shımshıq, torg’ay, bu’lbil, ha’kke; su’t emiziwshilerden: tu’lki, shag’al, porsıq, h.b haywanlar
tirishilik etedi. Tawlarda bolsa bu’rkitler, qara qus, taw eshkileri, sasıq gu’zen, dala tıshqanları
jasaydı. O’zbekstannın’ to’rtten bir bo’limin tawlar iyeleydi.
54
O’zbekstan ta’biyatı o’simlik ha’m haywanatlar du’nyasına ju’da’ bay. Bul haywan ha’m
o’simlikler tek turaqlı zat almasıwdı ta’miyinlep qoymastan adamlar ushın da u’lken a’hmiyetke
iye.
Biraq keyingi jılları adamzat iskerliginin’ ha’dden tıs ku’sheyip, aqılg’a muwapıqsız
paydalanıwı na’tiyjesinde-bul biybaha baylıqlarımızdın’ ko’pshilik tu’rleri azayıp ketti,
ayırımları fauna ha’m floramızdan pu’tkilley joq bolıp ketti. Olardın’ qatarına su’t
emiziwshilerden turan jolbarısı, gepard, Buxar suwını, qulan, Qızıl-qum taw qoshqarın kirgizsek
boladı. Al o’simliklerden aq tun’g’ıyıq, torsıldaq, paporotnikler ha’zir joq. Ko’pshilik o’simlik
ha’m haywanlar joq bolıp ketiw aldında tur. Mısalı, haywanlardan qaraqulaq, kirpitiken, ondatra,
bekire, kobra, giena, bu’rkit, qırg’ıy h.b.
Siyrek ha’m jog’alıp baratırg’an haywanlardı saqlap qalıw, qorg’aw ushın 1983-jılı
O’zbekstan «Qızıl kitabı» du’zildi. O’zbekstannın’ «Qızıl kitabına» su’t emiziwshierdin’ 22
tu’ri, quslardın’ 31 tu’ri, jer bawırlawshılardın’ 5 tu’ri ha’m balıqlardın’ 5 tu’ri kirgen.
Ha’r qanday tu’rdi qorg’aw ushın birinshi gezekte biz sol tu’rdin’ jasaytug’ın jerin, u’yin
qorg’awımız kerek. Ta’biyattı qorg’aw-bul tu’rdi sol qa’lpinde saqlaw emes, al olardı ratsionla
paydalanıw ha’m ko’beytiw bolıp tabıladı. Sol ushın ta’biyattı qorg’aw ma’selesi, onın’
resurslarınan u’nemli paydalanıw, tek ekolog ha’m biolog qa’nigelerdin’ wazıypası bolıp
qalmastan al ma’mleketlik sho’lkemlerdin’, ja’miyetlik birlespelerdin’ ha’m xalıqtın’ ken’
qatlamının’ wazıypası bolıwı kerek. Ta’biyattı qorg’aw ilajların ko’rgende ta’biyattan ratsionla
paydalanıw ha’m ta’biyiy resurslardı qorg’awdın’ durıs jolın tawıp alıw kerek. Usı jolg’a xalıqtı
oqıtıp barıw kerek. Onı erteden, baqsha jasınan baslawımız kerek.
Tapsırma ha’m sorawlar.
1. O’zbekstan sho’llerinde qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW
2. Tog’ay landshaftında qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW
3. O’zbekstan tawlarında qanday o’simlik ha’m haywanlar jasaydıW
4. O’zbekstannın’ «Qızıl kitabına» qanday o’simlik ha’m haywanlar kirgenW
PAYDALANIL”AN A’DEBĐYaTLAR:
Tiykarg’ı:
1. Voronov A.G. Biogeografiya s osnovami ekologii. M., MGU. 1987.
2. Voronov A.G. Drozdov N.N. Myalo E.G. Biogeografiya mira. M., 1985.
3. Vtorov P.P., Drozdov N.N. Biogeografiya. M., 1974.
4. Vtorov P.P., Drozdov N.N. Biogeografiya materikov. M., 1974.
5. Leme J. Osnovı biogeografii. M., 1976.
6. Yaroshenko P.D. Obshaya biogeografiya. M; Mısl. 1975.
7. Bobrinskiy N.A., Gladkov N.A. Geografiya jivotnıx. M., 1961.
8. Lopatin Đ.K. Zoogeografiya. L.1989
9. Hamidov A. Wsimliklar geografiyasi. T., Wqituvchi. 1986.
Qosımsha:
1. Zaxidov T.Z., Meklenburtsev R.N. Priroda i jivotnıy mir Sredney Aziy. t. 1. Tashkent.
1969.
2. Zaxidov T.Z., Meklenburtsev R.N., Bogdanov O.P. Priroda i jivotnıy mir Sredney Aziy.
t. 2. Toshkent. 1971.
3. Kultiasov Đ.M. Oxunov X.M.- Wsimliklar ekologiyasi. Toshkent. 1990.
4. Rahimbekov R.U. Sredneaziatskaya ekologo-geografichekskaya shkola.
Toshkent. 1986.
5. Rahimbekov R.U. Otechestvennaya ekologicheskaya shkola. Toshkent. 1995
6. Twxtaev A., Hamidov A. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish. T., 1994.
7. Chernova N.M. Bılova A. M. Ekologiya. M., Prosveshenie. 1988
8. Ametov M. Ptitsı Karakalpakii i ix oxrana. Nukus. 1981
55
MAZMUNI:
1.Kirisiw. Biogeografiya, onın’ basqa ilimler menen baylanısı ha’m praktikalıq a’hmiyeti
…...................................
2.Biogeogrfiyanın’
tiykarg’ı
tu’sinikleri......................................................................................................................
3.Biosfera
ha’m
onın’
tiykarg’ı
elementleri................................................................................................................
4.Biosferadag’ı zat
aylanıs..........................................................................................................................................
5.Biosferadag’ı organizmlerdin’ ko’ptu’rliligi..........................................................................................................
6.Ekologiyanın’ tiykarg’ı
qa’deleri.............................................................................................................................
7.Organizmlerdin’ tirishilik
formaları........................................................................................................................
8.Biotsenoz haqqında
tu’sinik....................................................................................................................................
9.Areal haqqında
tu’sinik...........................................................................................................................................
10.Jer betinde ha’zirgi flora ha’m faunanın’ kelip shıg’ıwı................................
......................................................
11.Qurıqlıqtın’ floristikalıq bo’liniwi......................................................................
………………………………..
12.Qurıqlıqtın’ faunistikalıq
bo’liniwi.......................................................................................................................
13.Jer betinin’ tiykarg’ı biomlarına
xarakteristika..................................................................................................
56
14.Jer u’sti organizmlerinin’ tik poyas boylap
tarqalıwı...........................................................................................
15.Atawdag’ı tirishilik.........................................................................................................
……………………….
16.Jer sharı suwlarındag’ı
tirishilik............................................................................................................................
17.Okeandı biogeografiyalıq
rayonlastırıw................................................................................................................
18.O’zbekstannın’ florası ha’m faunasının’ poyaslar boylap jaylasıwı. Ta’biyiy resursların
qorg’aw
ha’m
ratsional
paydalanıw.........................................................................................................................................
........................
19.Paydalanılg’an
a’debiyatlar..................................................................................................................................