Tam metin için tıklayınız.

Serdar Ünver, Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü, Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014, ss. 1-10.
(Hakem denetiminden geçmiştir.)
YUNAN TRAGEDYALARINDA ATHENA
TRANSFORMATION OF ATHENA AND
VE ADALETİN DÖNÜŞÜMÜ
JUSTICE IN GREEK TRAGEDIES
Serdar Ünver*
Özet: Yunan tragedyası, hem Eski Yunan
Abstract: Greek Tragedy is both a product
toplumsal ve siyasal yaşamını yansıtan bir
reflecting the political and social life in Ancient
ürün hem de bu toplumsal ve siyasal yaşamın
Greece and an ideological apparatus used in
yönlendirilmesinde ve meşrulaştırılmasında
canalizing and justifying the political and
kullanılan önemli bir ideolojik araçtır. Bilindiği
social situation. As it is well known Athena is
üzere Athena, Atina kent devletinin koruyucu
the protector goddess of Athens and it can be
tanrıçasıdır ve yalnızca tragedyalarda değil
observed that not only in tragedies but in all
tüm sanat eserlerinde kent devletinin egemen
art
adalet anlayışının Athena ile vücut bulduğu
understanding of justice is embodied in
görülmektedir.
Athena. The classical period of Athens is an era
Atina’nın
klasik
dönemi,
works
of
the
era
the
prevailing
bir
of major political changes and many of the
dönemdir, bu dönemde tragedyanın da en
most important examples of Greek tragedies
önemli örnekleri görülmektedir, Aiskhylos,
were staged in this period. It can be seen that
Sofokles ve Euripides’in eserlerinde yazarların
Aeschylus, Sophocles and Euripides who were
toplumsal ve siyasal yaşama bakışlarına
the great tragedy writers of the period brought
uygun
önüne
Athena to the stage as a character parallel to
Atina
their own political standing. Athena’s role in
siyasal yaşamında meydana gelen değişmelere
tragedies seems to change in time in a way
paralel olarak Athena da değişmekte bazen
much parallel to the political changes in the
Atina demokrasisi ideallerinin, bazen Atina
Greek World. It can be stated that in all plays
yayılmacılığının
büyük
siyasi
değişimlerin
olarak
çıkarmalarına
bozulmanın
Athena’yı
şahit
yaşandığı
seyirci
olunmaktadır.
bazen
temsilcisi
de
Atina’daki
which involves her Athena fulfills the function
olarak
karşımıza
of indoctrinating the prevailing understanding
of justice in Athens.
çıkmaktadır. Özetle, Athena bir şekilde yer
aldığı tüm eserlerde egemen adalet anlayışını
yurttaşlara ve hatta bazen yabancılara aşılama
fonksiyonunu da yerine getirmektedir.
Aiskhylos,
Keywords: Athena, Aeschylus, Sophocles,
Sofokles, Euripides, Klasik dönem Atina’da
Euripides, Concept of Justice in the Classical
adalet anlayışı
Athens
Anahtar
Kelimeler:
Athena,
Arş. Gör. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi,
Anayasa Hukuku Anabilim Dalı,
[email protected]
*
1
Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü
“Ve Zeus çıkardı bir gün kendi kafasından
Athena'nın Atina için öneminin görülebilmesi için öncelikle
Çakır gözlü yaman Athena'yı,
Atina polisinin kendi ahalisi için ne ifade ettiğini görmek
zorunludur.
O dünyayı birbirine katan tanrıçayı,
Arkaik (MÖ 8 - 6. yy) ve klasik (MÖ 5 - 4. yy) dönemlerde
O hiç yorulmadan orduları yöneten,
Yunanistan çok sayıda küçük siyasal birim arasında
O cenk ve savaş bağrışmalarından hoşlanan,
bölünmüş durumdadır. Bir görüşe göre bu tür siyasal
Yüceler yücesi sayılan tanrıçayı.”
birimlerin
(Hesiodos, 1977:136)
devletlerin
soylarının
da
Hera
olanaklı
hale
İtalyan
kent
devletlerinin
coğrafi koşulların da etkisiyle dar alanlarda egemenlik
kurmuşlardır dönemin devlerinden Atina devletinin
Atinalıların yaşayan ruhunu temsil eder. (Hegel, 2006:350)
ya
koşullarda
devlet yapısını yıkmasına borçludur. Yunan polisleri
olmasından öte doğrudan doğruya şehrin kendisidir,
Afrodit
bağlı
gerilemeye, Dor istilasının Mykenai'nin toprağa bağlı
de ifade ettiği gibi aslında Athena, Atina şehrinin tanrısı
Athena'nın,
tıpkı
toprağa
gibi Yunan siteleri de varlıklarını MÖ 12. yy.'daki
kaynaklandığına
inandıkları Erikhthonius'un da manevi annesidir2. Hegel'in
Çoğunluk,
ve
ancak
varlıklarını ortaçağdaki büyük gerilemeye borçlu olmaları
Athena, Atina şehrinin koruyucu tanrıçasıdır, 1 aynı
Atinalıların
çıkabilmesi
bulunmadığı
gelebilmektedir
Poseidon'a tercih edildiğinde kente ismini de vermiş olan
zamanda
ortaya
yüzölçümü ancak günümüz Lüksemburg büyük dukalığı
gibi
kadardır, mesafelerin kısalığı Atina demokrasisinin de
duygularıyla hareket eden ve rasyonel davranmayan
işlerliğini artırmaktadır zira köylü yurttaş dahi kentten,
tanrıların aksine ılımlılığın, adaletin ve demokrasinin
meclis toplantılarına rahatlıkla katılabileceği uzaklıkta
simgesi olduğunda hemfikirdir. Aynı nedenle Athena
yaşamaktadır. (Braudel, 2007:286-289)
günümüzde aklın, adaletin ve sanatın sembollerinden biri
Yunan polisi kentsel bir yerleşime dayalı olmakla birlikte
olarak kabul görmektedir. Bu mevcut durum, bir yandan da
kentten daha geniş bir alanda etkisini hissettirmekte ve bu
Athena’nın gerçekte Atina polisi ahalisi için neleri temsil
alandaki ahaliyi yurttaş olarak kabul etmektedir. Siyasal
ettiğini anlamamızı zorlaştırmaktadır zira Athena bugün
açıdan polis kent ve kırın birliğine dayanır.
artık kendisine tapınılan bir tanrıça değil bir semboldür ve
antik Yunanistan için taşıdığı anlamdan muhtemelen çok
İ.Ö. 5. yüzyıl ile başlayan dönem Atina’nın Klasik dönemi
uzaklaşmıştır. Şehir ve tanrıçanın bu ayrılmazlığı doğal
olarak nitelendirilir. Klasik dönem Atina toplumunda
olarak Atinalıların sanat eserlerine ve Athena'nın yer aldığı
tiyatronun gittikçe artan popülerliği, yaşamın dahi bir
az sayıda tragedyaya da yansımıştır.
tiyatro oyunu olarak algılanmasına neden olmuştur.
Topluma sunulan oyunlar kamusal anlayışı doğrudan
doğruya etkilemiştir. Dahası İ.Ö. 5. yy.’da tiyatronun
kazanmış olduğu konum Atinalılarda yalnızca sahnede
Efsaneye göre Atina’nın kurucusu topraktan doğmuş insanyılan birleşimi vücutlu Kekrops’tur. Kekrops’un yaşadığına
inanılan çağda tanrılar kendilerine tapınacak şehirleri
aralarında paylaşma kararı alırlar; Poseidon Attica’ya ilk
ulaşan tanrı olur, akropolün ortasına trident ile vurarak
Erechtheis denizini yaratır. Daha sonra gelen Athena ise
Kekrops’un şahitliğinde bir zeytin ağacı diker; Athena ve
Poseidon arasındaki mücadelenin kazanını belirlemek üzere
Zeus on iki tanrıyı hakem olarak görevlendirir ve Kekrops’un
ilk zeytini diktiğine şahitlik etmesi üzerine kazanan Athena
olur ve şehre kendi adını verir. (Apollodorus, 1921: p. 3.1.4)
Efsaneye göre Erikthonius, Hephaestus ve Athena’nın
oğludur.
Athena, yeni bir silah dövdürmek üzere
Hephaestus’un yanına gider; Aphrodit tarafından terk edilmiş
olan Hapheustus Athena’yı arzular, ancak Athena
Hapheustus’dan kaçar, Hapheustus Athena’yı yakalar ve
tecavüz etmeye kalkışır; Athena’nın boyun eğmemesi sonucu
başarısız olsa da Hapheustus’un spermleri Athena’nın
bacağına bulaşır; Athena bacağına bulaşan spermleri silerek
yere atar ve yere düşen spermlerden Erikthonius meydana
gelir. Athena diğer tanrılardan gizlice Erikthonius’u büyütür
ve Erikthonius Atina polisinin kralı olur. (Apollodorus, 1976:
203,205)
1
2
2
Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014
değil toplumsal yaşamın mahkemeler, meclisler gibi diğer
ve onun yöneticilerinin takdirindeydi. (Stoessl, 1952:114)
alanlarında da benzer temsillerin ortaya konulması
Özetle, tüm sahne sanatlarının ve özellikle tragedyaların
beklentisine neden olmuştur. Tiyatronun kaynağı olan
Atina siyasal yaşamının bir parçası olduğunu söylemek
şehirde toplum yaşamının da zamanla bir temsile
yanlış olmayacaktır. Tragedyalar birçok bakımdan Atina
dönüşmüş olduğuna Tukidides de işaret etmektedir.
halkına siyasal ve toplumsal sorunları gündelik hayatın
(Chaniotis, 1997:220) Atina’da drama festivallerinden bile
gerçeklerinden soyutlayarak tartışma olanağı tanımaktadır.
çok daha önce de toplumsal ve siyasal hayatın içinde
Tragedya yazarları eserlerini halkın mevcut eğilimlerini
temsillere yer verildiği ve bunların toplumsal kararları
güçlendirmek
etkilemede ara olarak kullanıldığı bilinmektedir. Örneğin
sorgulamalarını
Solon, deli rolü yapıp kendini güzel Salamis’in ulağı olarak
Tragedyaların
tanıtıp ağıtlar okuyarak Atinalıları Salamis’in fethi için
pekiştirmek
Megara ile savaşmaya ikna etmiştir. Benzer bir örnek olarak
duyulmasını sağlamaktır.
tiran Peisistratos’un uzun bir kadını Athena’nın zırhıyla
ya
da
aksine
sağlamak
bir
ve
diğer
yeri
mevcut
için
rolü
geldiğinde
ise
bu
görüşleri
kullanmışlardır.
Atinalı
kimliğini
kimlikle
gurur
Atina’nın siyasal ve kültürel hegemonyası göz önüne
kuşandırıp atlı savaş arabasına bindirerek, kendisinin şehre
alındığında diğer devletlerin dini hayatına etkisinin diğer
tanrıça tarafından getirildiği görüntüsünü yaratması ve
alanlara nazaran oldukça kısıtlı kaldığı görülmektedir.
bunu iktidarı elde etmek için kullanması da gösterilebilir.
Emperyal bir güç haline geldiklerinde dahi Atinalılar
(Chaniotis, 1997:223)
kontrolleri altında tuttukları yerlerin dini uygulamalarına
Yalnızca oyunlar değil İ.Ö. 4. yy.’dan itibaren Yunan
genellikle müdahale etmemişlerdir; Athena Atina dışında
şehirlerinde görülmekte olan tiyatro binaları da toplumsal
genellikle
yaşamı doğrudan doğruya etkileyen yerler olmuştur.
kullanılmıştır. (Deacy, 2008:120 - 124)
simgesi
olarak
emperyal Atina değerlerinin ve yaşam biçiminin diğer
merkez konumundadır; hatta birçok Yunan polisinde bir
halk
bir
Tragedyalar Atina dışındaki toplumlara da sunularak
ders verilen, konserler, festivaller yapılan çok işlevli bir
bulunmadığından
gücünün
4
Şehrin kamusal yapılarından olan tiyatro aynı zamanda
ekklesiasterion3
Atina’nın
topluluklarınkine kıyasla daha üstün olduğunu göstermek
meclisi
amacıyla da kullanılmışlardır. Böylelikle tragedya Atinalı
toplantılarının da tiyatrolarda yapıldığı bilinmektedir.
kimliğinin müttefikler ve yabancılar tarafından da (pan-
(Chaniotis, 1997:224)
iyonik, pan hellenik) Yunan kimliğinin de merkezi olarak
Atinalılar için tragedya kişisel bir eğlence aracı olmaktan
algılanmasını sağlamıştır. Elbette tragedyalar ve tragedya
öte kentsel yaşamın önemli bir parçasıydı. Trajedi yazarları
yazarlarının içinde bulundukları toplumdan ve onun diğer
mutlaka kamusal bir mesaj da verirler, görüşlerini
kültür eserlerinden bağımsız olmadığını ve aslında daha
savunurlar ve oyunlar izleyiciler tarafından oylanırdı.
geniş bir kültürel sistemin de parçaları olduklarını
Tragedyalar için kurulan koroların masrafları, zengin Atina
unutmamak gerekir.
yurttaşlarınca, vergi sorumlulukları oranında karşılanırdı.
Atina polisinin siyasal yaşamının hem yansıması hem de
Bir tragedyanın sahneye koyulabilmesi için yazarının koro
yönlendiricisi olan tragedya türünün bazı örnekleri kentin
tahsisi için öncelikle tragedyanın sergileneceği festivalden
tanrıçası Athena’nın yeni oluşan düzeni ve adalet anlayışını
sorumlu olan arkhona başvurması gerekirdi, dolayısıyla
meşrulaştırıcı bir rol üstlenmesiyle dikkat çekmektedir.
tragedyanın sahnelenip sahnelenmeyeceği Atina devletinin
Aiskhylos'un5 Eumenidler oyununda Athena şehirle ve
3
Demokratik yunan polislerinde halk meclisinin (Ekklesia)
toplandığı yer.
Sparta çekişmesi Sparta inanışlarında Athena’nın merkezi
rolünü zayıflatmamıştır.
Tanrıçanın simgesel konumu, bazıları Atina’nın düşmanı
olan diğer Yunan şehirlerinde tanrıçanın önemini
azaltmamıştır, örneğin Athena Atina ile ilişkileri hiç de iyi
olmayan Boiotia’nın da baş tanrıçasıdır; aynı şekilde Atina –
5
Türkçe kaynaklarda yazarın adının Eshilos, Aiskhülos gibi
farklı yazılışları mevcuttur, bu çalışmada ismin Yunanca
4
3
Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü
kurumlarıyla özdeşleşmiş olmasının yanı sıra Areopagus
Aiskhylos, köklü bir aristokrat ailesinden gelmektedir.
Konseyi’nin yani şehrin yaşlılar meclisinin ve halk
(Herington, 1986:17) Aiskhylos’un ilk gençlik yıllarında
mahkemesinin de kurucusudur. Euripides'in Ion ve
Atina şehrinde Pisistratus ve oğullarının elli yıllık tiranlığı
Yalvaranlar eserlerinde de Athena Atina'nın çıkarlarının
son bulmuştur. Söz konusu elli yıl polisin siyasal yaşamının
temsilcisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte
durağanlığına karşın Atina diğer kent devletleri arasında
oyunların doğrudan Atina'da geçmediği ya da Atina'ya
öne çıkmış etkisi Batı’da Marsilya’dan Doğu’da Karadeniz
ilişkin
şehir
kıyılarına kadar uzanır olmuştur. Aynı dönemde kent
Athena’nın
fiziksel olarak da büyük değişim göstermiştir, Aiskhylos’un
bilinen bazı tragedya örneklerinde yeni düzenin meşru
döneminde Atina’da daha küçük tapınaklar bir yana son iki
gösterilmesinde özellikle etkili olduğu dikkat çekmektedir.
kuşak içinde yapılmış iki görkemli Athena tapınağının
Bu eserler, Aiskhylos’un Eumenidler, Sofokles 'in Lokrisli
varlığı bilinmektedir. Tiranlık döneminde Atina tanrılara
Aias
olmadığı
durumlarda
bu
Tanrıça
özdeşleşmesinin yitirildiği görülmektedir.
ve
Aias
eserleridir;
bazı
adanan festival dönemlerinde yapılan yarışmalar sayesinde
eserlerinde6 Athena deus ex machina7 olarak karşımıza
şiir ve müzikte de Yunan şehirleri arasında öne çıkmıştır.
çıkmakta ve benzer bir işlev görmektedir.
Çalışmanın
Pisistratus hanedanının sona erişi, kurdukları siyasi
devamında
Athena’nın
sistemin de sonunu getirmiş olsa da bu dönemin festivalleri
bu
eserler
ayrıca
–
temel
Euripides’in
alınarak
tragedyalardaki işlevi değerlendirilmeye çalışılacaktır.
önemlerini
yitirmemiştir.
Kısacası
Aiskhylos’un
çocukluğunun ve gençliğinin geçtiği Atina’nın arkaik
1. Aiskhylos’un Eumenidler eseri :
Aiskhylos’un
eserlerinde
bütün
Yunan
önemli
uygarlığının
zirvesi
(Herington, 1986:16-20)
Olympos
olduğu
söylenebilir.
Buna karşın MÖ 510 yılında
tanrılarının yeri vardır. Aiskhylos’ta da tanrıların özellikleri
başlayan siyasal değişim, Atina’nın toplumsal ve kültürel
ve rolleri Homeros döneminde olduğundan çok farklı
yaşamını da baştan aşağı değiştirmiştir.
değildir ancak Aiskhylos’un Olympos’luları kavrayışında
anayasal düzenlemeleri ile Atina demokrasisinin temelleri
temel bir farklılık dikkat çekmektedir. Aiskhylos, tanrıların
atılmış ve Atinalı yurttaşlar polisin yönetimine katılır
belirli mekânlarla ve kültlerle bağlantısını daha net bir
olmuşlardır. (Herington, 1986:20,21) Bu döneme damgasını
şekilde kullanmaktadır; böylelikle onun eserlerindeki
vuran bir diğer önemli siyasi olay ise Yunanların Persler ile
tanrılar, bir mabedin baş tanrısı olarak epik şiirdekinden
olan mücadelesi ve kazandıkları zaferdir. Zaferin ardından
daha önemli ve onurlu bir role sahip olmaktadır.
Atina, güçlü donanması sayesinde bütün ege denizinin ve
(Herington, 1986:6)
kıyılarının egemen gücü haline gelmiş, ekonominin
8
Kleisthenes’in
merkezi haline gelen şehir bir metropole dönüşmüştür.
Aiskhylos’un eserlerini verdiği dönem Antik Yunan
toplumunun mitolojinin egemen olduğu bir dönemden
Aiskhylos’un yaşamının son yedi yılı emperyal Atina’daki
çıkışına
denk
sosyal ve ekonomik değişime bir tepki olarak ortaya çıkan
eski
ve Kleisthenes düzenlemeleriyle şekillenen yönetimin tam
ve
düşmektedir.
toplumun
Bu
değişim
dönemde
sancılarına
gündelik
yaşamda
önemlerini kaybetmiş olsalar da eski Mitler hâlâ insanların
demokrasiye
zihnindedir Aiskhylos eserleri de bir yandan kadim mitlere
gelmektedir. Bu devrimden sonra kamu yetkisi kullanan
bağlıyken diğer yandan da Atina’nın yeni bir dünyaya geçiş
tüm organlar, en azından teoride, yurttaşların yönetimine
sürecinin izlerini taşımaktadır. (Herington, 1986:15,16)
geçmiştir. Bu devrim döneminin önemli sorunlarından biri
yazılışı olan “Αἰσχύλος”un transliterasyonu olan Aiskhylos
tercih edilmiştir.
görünüşte çözülemez hale gelmiş olan olay örgüsünün
beklenmeyen bir karakter, olay ya da nesnenin müdahalesiyle
çözülmesidir.
6
Truvalı Kadınlar, İphigenia Tauris'de, Yalvaranlar
dönüştüğü
Perikles
devrimine
denk
Örneğin Hera’nın Argos’la, Apollon’un Delphi ile ve
Athena’nın Atina Akropolüyle olan bağı gibi.
8
Deus ex machine ya da ἀπὸ μηχανῆς θεός (apò mēkhanḗs
theós) makine tanrı anlamına gelir, Euripides tarafından
keşfedilmiş bir teknik olduğu iddia edilmektedir; oyunda
7
4
Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014
olan
Aeropagus
mahkemesinin
yetkileri
konusu
Oyunda
Athena,
Atina
kenti
ve
kurumlarıyla
Aiskhylos’un Eumenidler eserinin de temel konularından
özdeşleşmiştir. İ.Ö. 6. ve 5. Yüzyıllarda Atina demokrasisi
birisi olmuştur. (Herington, 1986:21-24)
kuvvetlendikçe mahkemelerin ve halk jürilerinin önemi de
artmıştır. Aynı dönemde Atina mahkemelerinin yargı
Bu eserde Athena demokratik jüriler ve mahkemelerle
yetkisi de kent sınırlarını aşıp belirli durumlarda müttefik
doğrudan doğruya bir ilişki içindedir. Oyunda demokrasi
kentleri de kapsar hale gelmiştir. Atina hem demokrasisini
ve mahkemeler, özellikle Areopagus Konseyi Athena'nın
hem de adaletini diğer kent devletlerine ihraç etmektedir.
Atinalılara bir hediyesi olarak gösterilmekte ve bazı
Atina'ya bağlılık ile mahkemelerine bağlılık eş anlamlı hale
yorumlara göre Atina Demokrasisi o dönemde (MÖ 5. yy)
gelmiştir ve Eumenidler eseri bu bağlılığı Athena'da
Perslere karşı Atinalılarla ittifak içinde olan diğer şehir
şekillendirmektedir.
devletlerine örnek gösterilmektedir.
Eumenidler’i
diğer
Atina
tragedyalarından
Eserde geçen yer adları birlikte ele alındığında Atina'nın
ayıran
eserin yazıldığı dönemde nüfuz sahibi olduğu yerlerin bir
özelliklerinden biri, eserin Atina’nın o dönemdeki gündelik
siyasal
yaşamının
doğrudan
bir
parçası
nevi haritasını oluşturmaktadır.
olmasıdır.
Aiskhylos, eseriyle izleyicilerin dikkatini aynı anda hem
Eumenidler eseri bize Batı yargı sisteminin kökenlerine
destansı geçmişe hem de günün siyasetine çekmektedir.
ilişkin ipuçları da sağlamaktadır.
(Dover, 1957:230,231) Eserde sahnenin Delfi’den Atina’ya
Orestes’in Areopagus Konseyi önünde yargılanması maddi
geçtiği andan itibaren9 eserin konusu o günün Atinalılarına
gerçeği arayan bir yargılama örneği değildir, duruşmanın
dönmeye başlar ve o ana kadar merhametsizce anne katlini
başlangıcında suçunu itiraf etmiş olan Orestes'in annesini
cezalandırmaya odaklanan Erinnüler buradan sonra daha
öldürüp
çok adalete eş gördükleri aile değerlerinin savunucuları
tartışılmamaktadır;
olarak görülmeye başlarlar. (Herington, 1986:136) Erinnüler
şehri
şey
Orestes'in
bölünmüş şekilde eşit olması karşısında Athena'nın
Eumenidler’de ilkel geçmişten yeni döneme geçiş Athena
onun
tartışılan
önünde
Yargılama'nın sonunda heyetin oylarının yarı yarıya
değişebileceğini savunur görünmektedir.
gibi
davada
mahkeme
yoldan intikamı sayılıp sayılamayacağıdır.
sonrasında ise Athena insan toplumunun siyasal yolla
beklenileceği
konusu
annesini katledişinin babasının öldürülmesinin meşru
daha muhafazakâr bir tavrı temsil ederken önce Apollo
ve
öldürmediği
Atina
Orestes'in lehine olan kararı belirleyici olmuştur.
sayesinde
Bu değişime, Athena’ya rağmen
Bu karar karşısında Erinnüler, “eski yasaları” yok sayan
muhafazakâr erinnülerin kolay boyun eğmediği görülür.
genç tanrılara karşı öfkelenerek Atina'yı yıkmakla tehdit
Erinnülerin, şarkılarında adalet tanrıçası olarak Dike’ye
eder, eserin son kısmı Athena'nın Erinnüleri yatıştırma
seslenerek yeni kurumların kendi haklarını ve Dikenin
çabalarına ve en sonunda Erinnüler ve Athena'nın yani eski
haklarını tehdit ettiğini söylemeleri de bundan ötürüdür.10
ve yeninin uzlaşmasına sahne olmaktadır.
gerçekleşmektedir.
(Aiskhülos, 2010:130-137) Orestes ceza almadan kurtulursa
2. Sofokles’in eserleri
artık kimse Adaleti (Dike) ya da Erinnüleri öç almak için
çağırmayacak, kimse cezalandırılmaktan korkmayacağı
Sofokles, kendisinden ve selefi Aiskhylos’dan önce başka
için adaletin evi çökecektir. (Herington, 1986:145)
tragedya yazarlarının varlığına karşın B. M. W. Knox’a göre
Sofokles, bugün bildiğimiz şekliyle tragedya türünü ortaya
Athena, eski düzenin yenisiyle değişimine uygun olarak
çıkaran kişidir zira ilk defa Sofokles’in eserleri ile trajik
Erinnülere de yeni bir isim verir artık Eumenidler olarak
ikilemin tek bir baskın karakter üzerinden ortaya
anılacaklardır.
konulması yöntemi benimsenmiştir, bir diğer deyişle ilk
defa Sofokles ile “trajik kahraman” trajik oyunun
9
Eumenidler 235. satır. (Aiskhülos, 2010:126)
10
5
Eumenidler, 490-565. satırlar
Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü
merkezinde yer almaya başlamıştır. (Knox, 1961:1-2)
döneminin var olan hukukuna ilişkin olduğu savı özellikle
Sofokles’in trajik kahramanı, düşünmesi gereken bir
Atina hukuku uzmanları arasında taraftar bulmuştur.
gelecek ya da kendisine yol gösterecek bir geçmiş
a. Sofokles 'in Lokrisli Aias eseri:
olmaksızın bulunduğu ana aittir. Trajik kahramanın zaman
ve mekândan soyutlanmış olması onu tüm yaptıklarından
“İliupersis”in
ve bunların sonuçlarından sorumlu hale getirmektedir.
olmasına karşın Lokrisli Aias günümüzde aynı konudaki
(Knox, 1964:6) Sofokles’in eserlerini değerlendiren birçok
diğer eserlere kıyasla çok dikkat çekmeyen bir yapıttır.
yazar, Sofokles’in kendisini de yarattığı trajik kahramanlar
Sadece bir kısmı bugüne ulaşan bu eserde de bir mahkeme
gibi değerlendirmiş ve onun eserlerinin zamanının siyasi ve
draması yer almaktadır. Bu eserde Sofokles'in Aias
düşünsel
efsanesini Athena'nın adaleti ve bu adaleti yayma görevinin
atmosferinden
soyutlanmış
olduğunu
ileri
13
Yunan sanatında çok işlenen bir konu
sürmüşlerdir (Ormand, 2012:2), oysa bu “klasik görüş”ün
Atinalılara
aksine Sofokles’in eserlerinde döneminin siyasi ve düşünsel
şekillendirdiği anlaşılmaktadır. Atina demokrasisinin iki
izleri oldukça belirgindir. Sofokles, bir şair ve yazar
temel dayanağı olan “demos”un askeri başarısı ve
olmasının yanı sıra Atina polisinin siyasal alanında da etkin
toplumsal
bir figürdür, sağlık tanrısı Aesclepius’un kutsal yılanı
görülmektedir.
Atina’ya getirildiğinde Sofokles tarafından barındırılmıştır.
çerçevesinde
uygulamaları
Lokrisli
yeniden
Aias’ta
da
eserde yer aldığı bilinmekle birlikte eserin neresinde ve
kargaşa sırasında daha sonra kısa ömürlü Atina oligarşisine
suçlanacak
fikri
eserin yapısı ve yazılış tarihi14 tartışmalıdır. Athena’nın
vergileri toplayan Hellenotomia’da MÖ 413 yılındaki siyasi
olmakla
adalet
olduğu
Eserin tamamı günümüze ulaşamadığından olay örgüsü,
Sofokles’in MÖ 443 yılında müttefik şehirlerin ödediği
neden
ait
nasıl sahneye dâhil olduğu bilinmemektedir. Aiskhylos ve
olan anayasal reformlar
Euripides’in
önermekle görevli on probouloi meclisinde yer aldığı11, MÖ
eserlerinde
de
görüldüğü
gibi
Yunan
tragedyalarındaki demokratik kurumların mitlerde de var
441’de en önemli kamu görevi olan generalliğe seçildiği de
olması, mevcut Atina kültürünün köklerinin kahramanlar
bilinmektedir.12 Kişisel olarak siyasetin ve polisin kültürel
çağına dayandırılması alışılmadık bir durum değildir.
yaşamının içinde yer alan Sofokles’in eserlerinin siyasetten
Atina kültürüne uyarlanan İliupersis öyküsü Homeros ve
tamamen yalıtılmış olduğunu savunmak güçtür.
Arktinos’un destanlarına dayanır, efsaneye göre Atinalılar
Son otuz yıllık dönemde Sofokles’in eserlerini siyaset
Aias’ı suçundan dolayı taşlayarak cezalandırmaya karar
alanından yalıtılmış olarak gören klasik görüşün yerini bu
verirler ve Aias bu cezadan Athena’nın sunağına kaçarak
eserleri siyasi ve toplumsal bağlam içerisinde kavramaya
kurtulur ancak Aias’ı cezalandıramayan Atinalılar dönüş
çalışan
doksanlı
yolunda
feminist
eserinden elimizde kalanlardan ise Athena’nın Aias’ı henüz
Daha yakın
daha Truva’dan dönüş yoluna çıkmadan önce yargılayarak
dönemde ise Sofokles’in oyunlarında sunulan hukuki
temize çıkardığı sonucuna ulaşmak olasıdır. Mevcut
sorunların sanılanın aksine uzak mitolojik bir geçmişe değil
parçalara dayanılarak yapılan çıkarımlara göre Aias
yıllardan
değerlendirmeler
sonra
almıştır,
Sofokles
özellikle
eserlerinin
değerlendirmeleri gündeme gelmiştir.
Athena’nın
gazabına
uğrarlar.
Sofokles’in
hakkında önce taşlanarak cezalandırılma kararı verilmesi
Tukidides’in aktardığına göre, yaptıkları toplantıdan sonra
probuloi meclisinin tek önerisi, her yurttaşın dilediği anayasal
değişiklik önerisini sunabilmesi olmuştur, böylelikle
anayasaya aykırı öneriler getirme yasağı askıya alınarak
oligarkların kendi hükmetme organları olan Dört Yüzler
Meclisi’ni kurmalarının da önü açılmıştır.
Sofokles’in aslında siyasi bir figür olmadığı, hiçbir zaman bir
askeri gücün başına geçmediği, yalnız kendisine verilen
görevleri yerine getirdiği; eserlerinde de belirli siyasi
tercihlerin yer almadığı da bazı yazarlarca savunulmaktadır.
Bkz. (Scodel, 2012:33)
11
Bununla birlikte özellikle adının mecliste konuşmacı olarak
hiç geçmemesine, Tukidides’in kendisinden bahsetmemesine
dayanılarak önemli kamu görevlerine getirilmiş olsa da
13
Ilion’un (Truva) yağmalanışı
14
İ.Ö. 460 yılları civarında olduğu tahmin edilmektedir.
12
6
Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014
Atina
şehrinin
eski
düzeninin
bir
yansımasıyken
farklı değildir. Bu durum karşısında eserle ilgili olarak
Athena’nın da müdahalesiyle mahkeme önünde yeniden
sorulması gereken aslında Athena’nın adil bir tanrıça
yargılama yapılması ve Aias’ın ceza almaksızın kurtuluşu
olmasından ziyade nasıl bir adalet anlayışını temsil
Atina’nın demokratik mahkemeleri de içeren yeni düzenin
ettiğidir. Aias’ın Atinalı komutanlara karşı delice öfkesine
bir ifadesi olmalıdır. (Kennedy, 2009:53-64) Sofokles’in eseri
Athena
de tıpkı, muhtemelen kendisinden kısa bir zaman sonra
adaletsizlikten ziyade adaletin insanca olmayan bir şekilde
yazılmış olan Eumenidler gibi Atina şehir devletinin yeni
hatta gaddarca uygulanmasıdır. (Podlecki, 1980:55)
demokratik, emperyal düzenini meşrulaştırır niteliktedir.
neden
olmamıştır,
öyleyse
burada
sorun
Sofokles, Aias’da artık demokratik mahkemelerin ve Atina
b. Sofokles'in Aias eseri
siyasi sisteminin ürünü ideal Atina yurttaşının ortadan
kalkışını göstermektedir. Atina’nın emperyalist bir devlet
Aias, Sofokles’in günümüze ulaşan eserleri arasında bir
halini alması ile birlikte artık Perslere karşı birlik olan
Tanrının olayların doğrudan parçası olarak sahnede yer
Atinalıların değerleri geçerliliğini yitirmiştir. Aias eseri
aldığı tek eserdir; ayrıca bu eserde Sofokles’in diğer
aynı zamanda Atina’nın güçlenirken yapmış olduğu
eserlerinden farklı olarak ilahi varlıkların Aiskhylos’un
seçimler ve ittifaklardan duyulan rahatsızlıkların da
eserlerinde olduğu gibi ölümlülerin yaşamlarına doğrudan
işaretlerini vermektedir. Bu seçimlerle birlikte demokratik
etki ettikleri görülmektedir. (Davidson, 2012:48,49) Eserin
Atina’nın
doğrudan doğruya günlük siyasi tartışmalara yer verdiği
çekirdeğini oluşturan adalet anlayışı son
bulmuştur ve Athena artık Aiskhylos’un eserlerinde
kesin olarak söylenemese de hegemonya ve hakkaniyet gibi
gördüğümüz anlamda adil değildir. (Kennedy, 2009:118)
konulara değindiğini, uzlaşmaya ve toplumsal sınıfla
Eserde
arasında uyuma vurgu yaptığı görülmektedir. (Burian,
Atina'nın
temellerinde
yer
alan
ideoloji
sorgulanmaktadır, artık ceza adaleti suça uygun cezanın
2012:69,70) Aias eserinin arka planında Truva destanının
verilmesi değil suçu aşan cezanın verilmesidir. Eşitlik
bir parçası olan ve Odyssey’de de üstü kapalı olarak
sağlayan ve şehir devletine uygun olan adalet, iktidarı
zikredilen bilindik bir öykü bulunmaktadır, Aşil’in
elinde bulundurmaya uygun değildir zira mahkemeler
ölümünden sonra zırhı yiğitlikte Aşil’in hemen ardında yer
cezaları
almasına dayanarak zırh üzerinde hak iddia eden Aias’a
yumuşatarak
eşitliği
sağlarlar
ama
bir
imparatorluğun ihtiyacı tam tersine eşitsizliklerdir. Aias bu
değil Odysseus’a verilmiştir, gururu kırılan Aias, Odysseus
eserde Atinalıların güçlerini meşru göstermek için o güne
ve diğer Akhalardan intikam almaya kalkışsa da (Sofokles’e
kadar kullandıkları ideal Atinalı modelidir fakat artık
göre Athena’nın neden olduğu) ani bir delilik ile
Atinalıların bu modele uyduklarını ileri sürme olanakları
düşmanları yerine ganimet hayvanlarını katletmiştir.
kalmamıştır. Sofokles, Athena ve Aias’ı birlikte sahneye
(Sofokles, 2009:9-16) Sofokles’in Aias eserinde Athena farklı
çıkararak Atina ideolojisi ve gerçekte var olan arasındaki
sanat dallarındakiler de dâhil olmak üzere bilinen diğer
farkın altını bir kez daha çizmektedir. (Kennedy, 2009:126)
tüm Athena betimlemelerinden farklı olarak gaddar bir
tanrıça olarak karşımıza çıkmaktadır, dahası Tanrıçanın bu
Aias'da
gaddarlıktan hoşnutsuz olmadığı da dikkat çekmektedir.
dönüşürken
Aias’daki Athena diğer eserlerden farklı olarak bu defa
müttefiklerini daha sıkı bir şekilde kontrol etmeye
yargıyla ilişki içinde demokrasi ve eşitliğin simgesi
başlamıştır.
değildir, aksine bu defa iktidarını intikam duygusu içinde
kurumları Eumenidler eserindeki demokratik mahkemeleri
kullanmaktadır; üstelik hem intikam alan tanrıça hem de
değil baskı araçlarıdır. Yunan tragedyalarında Athena
onun öfkesine hedef olan Aias Atina’nın destansı
figürü her daim adaletle bağlantılı olmakla birlikte bu
köklerinin birer parçasıdır. Athena bu eserde Atina’nın bir
adalet Atina siyasal düşüncesinin gelişimine göre değişim
düşmanını değil kendi içinden birini cezalandırmaktadır,
göstermektedir; önceleri demokratik mahkemelerle ve
alışılagelen
olarak
eşitlikle özdeşleşen tanrıça en azından bir dönem için
kesinlikle adil bir tanrıça değildir hatta dağıttığı adalet
baskıcı ve eşitsizliği yüceltici bir karaktere bürünmüştür.
Eumenidler’de karşı çıktığı Erinnülerin adaletinden hiç
Temsil ettiği siyasal yapının bozulmasıyla beraber kendi
Athena
tasvirlerinden
çok farklı
7
Athena
şahsen
baskıcı
türde
olduğu
şehir
koruyucusu
Aias
eserinde
artık
bir
adalete
devleti
Atina'nın
de
özenilen
Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü
karakteri de değişen Athena zaman içinde, Atinanın
Atina’nın iki önemli karakterini eserinde bir araya getiren
müttefiklerini birliği oluşturan ideallere yeniden bağlama
Sofokles böylelikle Atina tarihinde iktidarla farklı ilişkileri
görevini üstlenmiştir.
Athena, bir ideolojik araç olarak
ortaya koyabileceği bir alan yaratmıştır. Aias eski onurlu
başta resim ve heykel olmak üzere diğer sanat eserleri
günlere ait bir kahramandır ve Athena’nın onunla dalga
yoluyla da kullanılmıştır ancak tragedya verilen mesajın
geçip onu aşağılaması yenidünyada artık eski ideallere,
zamana uyarlanabilmesi açısından dönemin diğer sanat
ılımlılığa ve eski adalet anlayışına yer kalmadığını açıkça
dallarından ayrılmaktadır. Tapınaklarda yer alan bir
göstermektedir. Pers tiranlığı tehdidini engelleyen Atina
heykelin veya resmin verdiği mesaj sabit kalırken tragedya
artık Yunanistan’ın koruyucusu değil yeni tiranıdır; elde
yazıldığı zamana uyum gösterebilmektedir.
etmiş olduğu iktidar aynı zamanda Atina’nın bozulmasının
da nedeni olmuştur. (Kennedy, 2009:141)
Eumenidler ve Lokrisli Aias, Atina'nın adaletine ve
mahkemelerine duyulan güveni ve bunlarla duyulan
3. Euripides'in bazı oyunları
gururu bir nevi Atinalı şovenizmiyle ele almaktadır. Bu
Euripides, hiçbir zaman siyasi bir makam sahibi olmamış
şovenist tavır Atinalıların adalet kurumunu demokratik
olmasına karşın tragedya yazarları arasında siyasete en
kimliklerinin bir parçası olarak kabul etmelerinde de
fazla yer verenlerden biri olmuştur. Orestes ve Heraklidae
önemli bir işlev sahibi olmuştur. Eumenidler de Athena'nın
gibi eserleri yazarın Atina polisinin siyasal ve Atina
ağzından “Atina'nın başka hiçbir yerde olmayan adalete ve
toplumsal
iyi bir düzene sahip olduğu” söylenir. Athena hem
yaşamına
ilgisini
açıkça
göstermektedir.
Athena’nın yer aldığı oyunlar da polisin siyasal yaşamıyla
Atinalılar hem de Atinalı olmayan Yunanlar için adaletin
doğrudan ilişkilidir. Bu oyunlarda Athena bazen eserin
kaynağıdır. Eumenidlerde mahkemeler hem vatandaşın
girişinde görülmekte bazı eserlerde ise bir Deus Ex Machina
hem de toplumun menfaatini en iyi şekilde korumayı
olarak karşımıza çıkmakta ve olay örgüsünün çözülmesini
başarmaktadır. Euripides'in oyunlarında ise Athena’nın
sağlamaktadır. Bu oyunların hepsi doğrudan doğruya
adaletinin bu derece kesin olup olmadığı önce tartışmaya
yurtsever veya siyasi eserler olarak adlandırılamazsa da
açılıp daha sonra onaylanmaktadır.
Athena’nın varlığındaki amaç genellikle ya Atina’nın
Daha sonraki dönemin ürünü olan Sofokles'in Aias'ında ise
ittifaklarına ilişkin efsaneleri doğrulamak ya da Atinalıların
bozulan düzenin hem Athena'yı hem de kentin kurumlarını
yurtseverliklerine ilişkin mitleri hatırlatmaktır. (Kennedy,
doğrudan etkilediği görülür. Bir zamanlar herkesin gıpta
2009:71)
ettiği, Tanrıların dahi zaman zaman kendilerini tabi saydığı
Euripides’in
Athena’nın adaleti artık kendi müttefiki ve hatta ailesinin
adalet anlayışında meydana gelen değişimin izlerini
Atina'da elinde bulundurduğu gücü doğru
görmek
kullanamazsa ve ideallerini unutursa Athena'nın müttefiki
dışlamaz. Euripides’in eserlerinin savaş ya da yayılma
karşıtı olduğunu söylemek olanaklı değildir burada
uyarı niteliği taşımaktadır. Atina'nın eski müttefikleri
terk
edilmesi
ve
hatta
onlara
bulunabilecek savaş karşıtlığına en yakın şey savaştan
karşı
yorulmuşluk ve barış dönemi ideallerinin savaşta aynı
yenilmesinden sonra tragedyalarda Athena tekrar adil ve
eşitlikçi
görünümüne
dönmüş
ve
eserlerde
Atina
savaş döneminin zorluklarıyla şekillenmiştir ve şiddeti
seviyesine
düşmesine işaret etmektedir. Aias oyunu Atinalılar için bir
tarafından
adalet,
gözetir ve çoğunluğun yararına olacak şekildedir fakat
ve Atreidae ile aynı seviyeye inmesi aslında adaletin de
insanların
eserlerde
konusudur. Atina’nın adaleti bu eserlerde de hakkaniyeti
Aias'da Athena'nın sahnenin yüksek kısmından Odyseus
ve
Bu
olarak burada şiddetin adalet için kullanılması söz
olmasında olduğu gibi aslında kendi kendini bitirecektir.
kaybetmesine
olanaklıdır.
demokrasisinin bir ürünüdür ancak Eumenidler’den farklı
Aias'a sırt çevirip Menelaus ve Agamemnon ile birlik
kutsallığını
Savaşları döneminin
ürünleridir ve buna bağlı olarak eserlerde savaş döneminde
parçası Aias'ı muğlak bir suçtan dolayı cezalandırır hale
gelmiştir.
eserleri Peloponez
şekilde korunamayacağı düşüncesidir. (Kennedy, 2009:102-
Yunan
104) Euripides’in eserlerinde Athena, şiddete rağmen
devletleri arasında birliğin sağlayıcısı haline dönmüştür.
adaletin
8
korunmasında,
ölçülülüğün
sağlanmasında
Hukuk Kuramı, C. 1, S. 5, Eylül-Ekim 2014
Atinalılara
yol
gösterme
görevini
üstlenmiştir.
Apollodorus. (1976). Gods and Heroes of the Greeks: The
Eumenidler’deki Athena’dan farklı olarak Euripides’in
Library of Apollodorus. (M. Simpson, Çev.) Univ of
Athena’sı kendisi de şiddet kullanmaktan çekinmemekte
Massachusetts Press.
fakat adil ve ılımlı olmaktan da vazgeçmemektedir.
Braudel, F. (2007). Bellek ve Akdeniz. (Ali Berktay,
Çev.)İstanbul: Metis Yayınları.
Sonuç
Athena, klasik Atina'nın kalbi ve ruhudur ve tragedyalarda
Burian, P. (2012). Polyphonic Ajax. K. Ormand (Dü.) içinde,
kentin ve kent devletinin değişimine paralel olarak o da
A Companion to Sophocles (s. 69-83). Puduçeri:
değişmiştir. İ.Ö. 5. yüzyıl, Atina için önemli bir dönüm
Wiley-Blackwell.
noktasıdır. Bu dönemde arkaik dönemin siyasal yapısı olan
Chaniotis, A. (1997). Theatricality Beyond the Theater.
tiranlık yıkılmış, Atina demokrasisi ve yeni idealler ortaya
Staging Public Life in the Hellenistic World. B. Le
çıkmıştır. Pers istilasına karşı ittifakın liderliği önce
Guen (Dü.) içinde, De la scène aux gradins (s. 219-
Atina’nın ve temsil ettiği değerlerin diğer Yunan polisleri
259). Toulouse: Pallas. 23 02, 2014 tarihinde
arasında yükselmesini sağlamıştır. Bu durum kentin aynı
http://archiv.ub.uni-
anda hem savaş ve siyaset hem de sanat alanlarında yetkin
heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2008/171
olan Tanrıçasını da Yunan dünyasında ayrıcalıklı bir
adresinden alındı
konuma getirmiştir. Atina’nın yükselişi ve emperyal bir
Davidson, J. (2012). Aeschylus, Sophocles, Euripides. K.
güç olması ve buna bağlı olarak kentin iktisadi yaşamın
Ormand (Dü.) içinde, A Companion to Sophocles (s.
merkezi olan bir metropol haline gelmesi bozulmayı da
38-52). Puduçeri: Wiley-Blackwell.
beraberinde getirmiş ve Atina demokrasisinin idealleri ve
diğer polislerle olan ilişkiler de bu bozulmadan nasibini
Deacy, S. (2008). Athena. Oxon: Routledge.
almıştır. Tragedyalar da bu toplumsal ve siyasal değişim
Dover, K. J. (1957). The Political Aspects of Aeschylus'
döneminde hem ürünü oldukları dönemi yansıtmışlar hem
Eumenides. The Journal of Hellenic Studies, 77(2),
de siyasal ve ideolojik bir araç olarak kullanılmışlardır.
230-237.
Athena bu tragedyalar içerisinde kente egemen olan adalet
www://jstor.org/stable/629362 adresinden alındı
Eylül
14,
2014
tarihinde
anlayışıyla ilişkili şekilde var olmuş, yazıldığı dönemin
Hegel, G. (2006). Lectures on the Philosophy of Religion. (G.
siyasal ve toplumsal anlayışına bağlı olarak kimi zaman
Hegel, & P. Hodgson, Dü) Oxford University Press.
demokratik halk meclislerinin kimi zaman ise yayılmacı
uygulamaların meşrulaştırılmasında, bu uygulamalarla
Herington, J. (1986). Aeschykus. New Haven and London:
Atina’nın destansı kökleri arasında bağ kurulmasında bir
Yale University Press.
araç olarak kullanılmıştır.
Hesiodos. (1977). Tanrıların Doğuşu (Theogonia). S.
Eyuboğlu, & A. Erhat içinde, Hesiodos, Eseri ve
KAYNAKÇA
Kaynakları (S. Eyuboğlu, & A. Erhat, Çev., s. 103-
Aiskhülos. (2010). Oresteia. (Y. Onay, Çev.) İstanbul: Mitos-
140). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Boyut Yayınları.
Kennedy, R. F. (2009). Athena's Justice. New York: Peter
Apollodorus. (1921). The Library. (J. Frazer, Trans.) Londra:
Lang.
Harvard University Press. Retrieved 03 12, 2014,
Knox, B. M. (1961). The Ajax of Sophocles. Harvard Studies
from
in Classical Philology(65), 1-37.
http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Apo
llod.+3.14.1#note4
Knox, B. M. (1964). The Heroic Temper. Berkeley:
University of California Press.
9
Ünver/ Yunan Tragedyalarında Athena ve Adaletin Dönüşümü
Ormand, K. (2012). Introduction. K. Ormand (Dü.) içinde,
A Companion to Sophocles (s. 1-6). Puduçeri: WileyBlackwell.
Podlecki, A. J. (1980). Ajax's Gods and the Gods of
Sophocles. L'antiquité classique(49), 45-86. Eylül 9,
2014
tarihinde
http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/ar
ticle/antiq_0770-2817_1980_num_49_1_1965
adresinden alındı
Scodel, R. (2012). Sophocles Biography. K. Ormand (Dü.)
içinde, A Companion to Sophocles (s. 25-37).
Puduçeri: Wiley-Blackwell.
Sofokles. (2009). Aias ve Elektra. (F. Akderin, Çev.) İstanbul:
TEM Yapım Yayıncılık.
Stoessl, F. (1952). Aeschylus as a Political Thinker. The
American Journal of Philology, 73, 113-139. Şubat 14,
2014 tarihinde http://www.jstor.org/stable/291809
adresinden alındı
10