Turcological Letters to Bernt Brendemoen

Turcological Letters to Bernt Brendemoen
The Institute
for Comparative Research
in Human Culture
Oslo
Instituttet for
sammenlignende
kulturforskning
Serie B: Skrifter
Vol. CXXXII
Turcological Letters to Bernt Brendemoen
Turcological Letters to
Bernt Brendemoen
Edited by Éva Á. Csató, Gunvald Ims,
Joakim Parslow, Finn Thiesen,
and Emel Türker
The Institute for Comparative
Research in Human Culture
Novus Press – Oslo 2009
© Instituttet for sammenlignende kulturforskning 2009
ISBN 978-82-7099-488-5
The Institute for Comparative Research in Human Culture
Address: POB 2832 Solli, N-0204 Oslo, Norway
Printed in Norway by 07 Gruppen AS, Oslo/Aurskog
Rendering evidential meanings
in Turkish and Swedish
Éva Ágnes Csató
Introduction
In this paper some insights gained about indirective semantic notions coded in Turkish and Swedish by different means will be discussed. The findings have been established through an analyses of translational correspondences in a parallel corpus built
at Uppsala University. First, I will give a short outline of the nature of the Turkish
category of indirectivity, the semantic notions encoded in it. I will then compare the
Turkish category with its translational equivalents in the Swedish corpus. The Turkish grammatical strategies to express evidential meanings will be compared to the
less grammaticalized or lexical strategies employed in Swedish. This comparison
will serve to describe how the differences between the strategies found in these two
languages explain whether evidential notions are, or are not, expressed in the Swedish translations.
Evidentiality in Turkish: Indirectivity
Evidentiality in Turkish is grammaticalized through the finite verbal suffix -mIş and
the enclitic copula particle imiş. Johanson (2000, 2003, 2006) defines the basic concept conveyed by the Turkic category as indirectivity. Indirectivity renders the general meaning ‘on the basis of a source I conclude that’. The source may be direct
perception, inference from results, or a hearsay. Thus, an expression such as Mehmet
gelmiş is systematically ambiguous between three readings:
Perceptive reading
A possible context: I see Mehmet has entered the room and conclude that he
has arrived.
Inferential reading
A possible context: I see Mehmet’s suitcase in the room and draw the conclusion that he has arrived.
Reportative reading
A possible context: I have heard that he has arrived and report about it.
78    Éva Ágnes Csató
Because of this ambiguity, Turkish indirective forms are used only in specific registers. Johanson observes: “The main reason for the avoidance of indirectives in the
dominant styles of modern media is, …, that these styles request less ambiguous
modes of expression. The undifferentiated indirective meaning ‘it appears that X is
the case’ without specification of source is open to several interpretations” (2006:
86).
As mentioned above, there are two grammaticalized means in Turkish to express indirective meanings:
the finite-verb suffix -mIş
the copula imiş
The verbal suffix -mIş is a postterminal form expressing that the crucial limit of the
event has been surpassed, i.e. that the event has been carried out. Observe that this
meaning gets different readings depending on the properties of the actional phrase
employed. Thus, the -mIş suffix always has an anteriority meaning in case the actional phrase implies that the event has a final turning point when carried out.
Gelmiş.
‘S/he has apparently arrived.’ ‘S/he apparently arrived.’
If the actional phrase is intialtransformative, the postterminal category signals that
the event has transgressed its first, transformative, phase. The verb otur- is such an
initialtransformative verb covering two phases of an event, a first transformative
one, ‘to sit down’, and a second nontransformative one, ‘to sit’. The suffix -mIş
signals that the speaker refers to the event at a point where at least the first phase of
the event has been carried out.
Oturmuş.
‘S/he has apparently sit down (and may still sit)’ / ‘S/he sat apparently.’
If the actional phrase is nontransformative, the interpretation is that the event has at
least been started and may also be finished.
Şarkı söylemiş.
‘S/he has apparently sung (and may still sing).’
Finite -mIş-forms also render the three types of indirective nuances described above.
Non-finite -mIş-forms (participles), the plusquamperfect in -mIştI and the presumptive in -mIştIr do not express indirective meanings.
The copula imiş systematically expresses indirectivity. The imiş-forms, however, do not signal any anteriority meaning.
Rendering evidential meanings in Turkish and Swedish    79
Hastaymış.
‘S/he is ill’ ‘S/he has been ill’ ‘S/he was ill.’
The data
The data analysed in this paper is included in a Turkish-Swedish parallel corpus developed at the Department of Linguistics and Philology, Uppsala University, by
computer linguists and myself (see, e.g., Bandmann Megyesi et alii (2006), Megyesi
et alii (2007), Megyesi et alii (2008). See also http://stp.lingfil.uu.se/~bea/turkiska
/home-en.html.
Turkish indirective forms are mostly used in relatively subjective registers and
less in written language. “The texts in which they occur mostly exhibit elements of
proximity, e.g. first- and second-person personal pronouns, and predominantly paratactic clause-combining techniques yielding numerous short simple sentences. These
text types offer excellent context-sensitive options with regard to marking propositional contents for indirectivity” (Johanson 2006: 85).
Orhan Pamuk’s novel Beyaz kale represents this type of text. The hero of the
novel is a young Italian from Venice, who is taken as prisoner and lives in Istanbul
by Hoja, an Ottoman scholar. The text is a narrative reflecting the thoughts of the
main figures referred to as first and second persons. The syntax is mainly paratactic
avoiding embedded clauses. The novel describes how the identities of the Hoja and
the captive merge. Pamuk employs the indirective forms as a stylistic device to let
the identity of the narrator and consequently that of the heroes, the captive and the
Hoja, be indecisive. Indirective forms occur in 855 sentences in this novel. For the
sake of comparison, I can mention that in a non-fiction book, Karlsson (2004), no
indirective forms are employed and even evidential meanings are expressed by lexical means in the Swedish text. I will come back to this issue at the end of the paper.
Turkish indirectives are systematically vague. They convey the meaning ‘it appears that X is the case’ without specifying the source (Johanson 2006: 86). The
source may be the speaker’s own perception, or inference on the basis of indirect
evidence or a report given by another person. Pamuk makes use of this ambiguity in
order to open the possibility for different interpretations concerning the identity of
the narrator and the narrator’s source. The narrator can be the Hoja or the captive
himself, and the event can be witnessed by the narrator himself or by another person
who has reported on it. See the following example:
Sultan öfke içindeymiş.
‘The Sultan was (obviously) angry.’
This can be told by the Hoja, who was present when the Sultan was angry, observed
his behaviour and concluded that the Sultan was angry. The main hero who learned
about it can also say it on the basis of the report delivered by Hoja. Moreover, the
identity of the narrator is also ambiguous. The author himself can report about what
80    Éva Ágnes Csató
his hero has experienced. Thus, the narrator can be identical with the main hero or
with the author. Pamuk uses indirectivity to blur the difference between the identities of the heroes and the narrator.
The vagueness of the indirective verb forms in Turkish, i.e. the fact that the
source is not specified, gives these devices the special semantic characteristic that
makes the reading of the novel in Turkish fascinating. Translations into other languages have to substitute the Turkish indirectives by devices of the respective target
language. Evidential nuances may be expressed by grammatical and lexical means
in other languages. There is, however, no unique device, for example, in Swedish,
which could render the whole range of meanings of the Turkish indirective categories. In the following, I will demonstrate how the Swedish translations show the
semantic differences between the Swedish and the Turkish evidential devices.
Rendering evidential meanings in Swedish
Swedish has some semi-grammaticalized and lexical strategies to render evidential
meanings. I will not give a full account of all the Swedish expressions which can
express nuances similar to indirective meanings in Turkish but give some examples
that illustrate different possibilities.
The auxiliary verb lär from the lexical verb lära ‘learn’ renders reportative
/inferential nuances but not perceptive meanings. The auxiliary is constructed with
the infinitive of the lexical verb and lacks, just like the indirective copula imiş, any
temporal reference. It can only be used in the present form. With reference to events
which are anterior, the main verb is inflected in present perfect.
Han lär veta vad han talar om, enligt många vittnesmål.
‘He apparently knows what he speaks about, as confirmed by several
testimonies.’
Och han lär veta mer än du i frågan.
‘And he evidently knows more than you about this question.’
Han lär vara rik.
‘He is reportedly rich.’
Han lär ha varit rik.
‘He is / has evidently been rich.’
The modal auxiliary skall or ska ‘shall’ is a device to express deontic modality, but
in certain contexts it can also express inferential or reportative meanings. It cannot,
however, express perceptive meaning.
Rendering evidential meanings in Turkish and Swedish    81
Det här ska vara allt vi hann.
‘This is apparently all we have managed.’
Expressen meddelar att Håkan skall ha varit i kontakt med Gefle under hösten.
‘(The newspaper) Expressen reports that Håkan has apparently been in contact
with Gefle during the autumn.’
Han skall vara rik.
‘He is apparently rich.’
The passive form of säga ‘say’, sägs ‘is said’, can render reportative meanings,.
Han sägs vara rik.
‘He is (reportedly) rich.’
Certain lexical items, sentential adverbs as, for instance, tydligen ‘evidently’ or visst
‘apparently’ can express inferential, reportative and also perceptive nuances.
Han har visst / tydligen kommit.
‘He has apparently arrived’.
Haugen 1976 claims that the present perfect tense in Scandinavian languages may
also render inferential nuances: “The perfect corresponds in meaning rather closely
to Eng (not Ger), except in its ‘inferential’ use about a probable event in the past:
Han har vært syk da han sa det He must have been ill when he said that” (Haugen
1976: 80). In Swedish, the inferential reading of the perfect is context-dependent
and not any systematic contribution of the perfect form.
Examples of rendering evidential nuances in the Swedish
translation
In our material, Turkish indirective forms were in most cases left without any translation into Swedish. This is most probably due to the fact that the Swedish devices
are semantically much more explicit than the Turkish forms and thus are more
prominent in the text. Thus, they have to be used only in cases in which relative
semantic explicitness is strongly motivated.
In the following, I will illustrate how the Swedish evidential devices are used
to translate Turkish indirective forms in Beyaz kale into Swedish.
82    Éva Ágnes Csató
Lär
Çocuk padişah bizi seyrediyormuş.
‘Sultanen, ännu ett barn, lär ha beskådat firandet.’
Önce, mukavva kuleler ve hisarlar, burçlarından fişekler salarak geçerken yanıp tutuştular; bunlar geçmiş yıllardaki zaferleri temsil ediyorlarmış!
‘Papptornen och forten på dem brann upp sedan de skjutit upp raketer och
passerat förbi, de lär ha symboliserat förgångna tiders krigssegrar!’
Vebadan ölmüş. Sen niye geberemedin?
‘Hon lär ha dött i pesten, varför strök inte du med?’
In all these examples, the auxiliary lär in the Swedish translation can be interpreted
as either reportative or inferential, but the perceptive reading is impossible. Thus,
the Swedish reader cannot interpret it as a simultaneous report of a person who himself is at present at the event.
The adverb tydligen is used seven times. This lexical device is ambiguous between inferential and perceptive interpretations, but does not licence reportative
readings.
Tydligen
Ama onun da bilgisi benden fazla değilmiş.
‘Men tydligen visste han inte mer än jag.’
Benim aptallığım başka türlüymüş.
‘Min dumhet var tydligen av ett annat slag.’
... ama niyeti, gözlem yapmak, ya da akıl yürütmek değilmiş
‘... men hans avsikt var tydligen inte att göra observationer och använda sin
tankekraft’
Bu sözümde bir alaycılık bulmuş olacak ki, öfkelendi: O da biliyormuş bunu;
merak ettiği o sesin bu sözü neden söyleyip durduğuymuş!
Han fann tydligen ironi i mina ord eftersom han blev arg: han visste också att
det var så; det han undrade över var varför rösten envisades med att upprepa
samma fras!
The use of this lexical device is very different from the use of grammaticalized devices. Tydligen can be used only once in the complex sentence. Consequently, the
scope of the sentential adverb can be different from that of the indirective operator
in Turkish.
Rendering evidential meanings in Turkish and Swedish    83
The examples of the use of skall have deontic modal meanings in the Swedish
translations. The reportative reading is contextually given through the phrase
akşamları söylüyorlardı ‘på kvällarna berättade de’ in the first example, but skall
can also be the translation of -YACAK. In the two following examples the deontic
nuances are even more dominant.
Skall
Akşamları söylüyorlardı: Taa Haliç’in ucuna gidiyorlarmış, orada marangoz
ustalarının, terzilerin, boyacıların emrine verilip el işlerinde çalıştırılıyorlarmış: mukavvadan gemiler, kaleler, kuleler yapmak için. Sonradan öğrendik:
Paşa, oğluna, Başvezir’in kızını alıyormuş, gösterişli bir düğün yapacakmış.
‘På kvällarna berättade de: De fördes ända bort till slutet av Gyllene Hornet;
där fick de arbeta med olika sysslor under ledning av snickare, skräddare och
målare för att av papp göra skepp, fastningar och torn. Senare fick vi veta att
Paschan skulle låta sin son gifta sig med storvezirens dotter och ordna ett
praktfullt bröllop.’
Paşa’nın bahçesinin duvarları yükseltiliyormuş, adam lazımmış.
‘Muren kring Paschans trädgård skulle göras högre, det behövdes folk till jobbet.’
Onun yaptığı gibi Müslüman olursam azat ettirirmişim kendimi, o kadar.
‘Om jag, liksom han, konverterade, skulle jag utverka min frihet, men det var
allt.’
Rendering ambiguity
The translators often render Turkish reportative by using a verb of saying, hearing,
etc., in the Swedish translation. In the Turkish original, the indirective forms themselves can signal reportative usage; thus there is no need to add a verb of saying.
Sisli bir akşam hücreme kâhya geldi, Paşa beni görmek istiyormuş.
‘En dimmig kväll kom en vakt till min cell och sade att Paschan ville träffa
mig.’
Paşa meşgulmüş, bekleyeyim diye beni bir odaya aldılar, oturdum.
‘De sade att Paschan var upptagen och tog mig till ett rum för att jag skulle
vänta.’
The Turkish mIş-form has to be repeated in each sentence. The lexical item may
mark the narrative status of several of the following sentences. It can be expressed
only once in the given textual unit, whereas in Turkish it must be marked on all verb
forms. The Swedish verbs of saying mark the whole unit in the following examples.
84    Éva Ágnes Csató
The Turkish verb of saying governs the -mIş-form of all the following verbs in the
textual unit.
Soruyordu, daha da anlatacaktım ki, Türkçe’yi bu kadar çabuk öğrendiğime
göre akıllı biri olmam gerektiğini söyleyerek ekledi: Bir derdi varmış, öteki
hekimlerin hiçbiri çare bulamamış, beni de işittiği için bir denemek istemiş.
‘Han frågade vidare och jag skulle fortsätta berätta, när han sade att jag borde
vara en intelligent person eftersom jag lärt mig turkiska så fort, och tillade att
han hade något med hälsan som betungade honom, de andra läkarna hade inte
lyckats finna något bot, eftersom han hade hört talas om mig ville han pröva
mig.’
Paşa eteğini öptürdükten sonra gönlümü aldı; dinimden hayatım pahasına
dönmediğim için beni sevdiğini söyledi, ama az sonra atıp tutmaya başladı:
Boş yere inat ediyormuşum, hem İslâmiyet daha yüce bir dinmiş filan. Söylene
söylene daha da öfkelendi; beni ce1zalandırmaya kararlıymış. Sonra birisine
söz verdiğini anlatmaya başladı, bu sözün başıma gelecek bazı kötülüklerden
beni kurtardığını anlıyordum, sonunda söz verdiği ve anlattıklarından tuhaf
biri olduğunu anladığım adamın Hoca olduğunu çıkardım. O sırada da Paşa
beni Hoca’ya hediye ettiğini söyleyiverdi. Pek bir şey anlamadan bakıyordum
önce; Paşa açıkladı: Artık Hoca’nın kölesiymişim, ona bir kâğıt da vermiş,
beni azat edip etmemek Hoca’nın elindeymiş, bundan sonra ne yaparsa yaparmış bana. Paşa odadan çıkıp gitti.
‘Paschan lät mig kyssa kanten av sin långa skjorta och gav mig komplimanger.
Han sade att han tyckte om mig eftersom jag inte avsade mig min religion trots
hot om döden, men strax efteråt började han med sina lösa hotelser; jag envisades i onödan och islam var minsann en mycket högre religion, och så
vidare. Han blev argare allt eftersom han pratade på, han var fast besluten att
bestraffa mig. Sedan började han berätta att han hade givit någon ett löfte, jag
förstod att det räddade mig från det lidande som annars skulle ha drabbat mig;
slutligen förstod jag att personen som hade fått löftet och som dessutom verkade vara rätt så konstig, inte var någon annan än Hodja. Just då sade Pascha
att han givit bort mig som present till denne. Först betraktade jag honom utan
att förstå något; Pascha förklarade att från och med nu var jag Hodjas slav.
Pascha hade givit honom ett dokument, där det stod att det nu var Hodjas sak
att besluta vad han ville göra med mig; det låg i hans händer om jag skulle bli
fri eller inte. Pascha gick ut ur rummet.’
Rendering evidential meanings in Turkish and Swedish    85
Indirective forms are also used in rendering the content of the hero’s imagination or
dreams in this novel. In Turkish, dreams can be, and are usually, told without using
indirective forms.
Dün gece rüyamda seni gördüm.
‘I saw you last night in my dream.’
By using the indirective forms, the author lets the reader decide who reports about
the dreams.
… hayâl kurardım: Masanın başında çalışan Hoca değil benmişim, istediğim
zaman istediğim yere gidebilirmişim!
Jag dagdrömde som en dum pojke: den som arbetade vid bordet var inte Hodja
utan jag, fri att gå vart än jag ville när helst jag önskade.
This ambiguity and playful way of using indirective forms cannot be translated into
Swedish.
Summary
Translating grammaticalized meanings into another language is an intricate issue.
The results of this study of the Turkish-Swedish parallel corpus highlight the specific characteristics of the Turkish category, i.e. its vagueness.
The Swedish devices can render the evidential nuances. They can, however,
not denote the same ambiguity as the Turkish forms. No Swedish device can render
the threefold ambiguity of the Turkish indirectives. Whereas the semantics of Turkish indirectives is vague, the lexical devices render a relatively explicit meaning.
Swedish grammaticalized devices
Lär
Ska(ll)
Swedish lexical devices
Sägs
Tydligen
Turkish indirective usages
Perceptive Inferential
Reportative
x
x
x
x
x
x
x
x
Deontic meanings
Connotations
One question can be raised. How reliable is the method often used by typologists to
gain information about typologically related notions in different languages on the
basis of translations? As the Swedish devices can never render the systematic vagueness of Turkish indirectives with respect to source, I conclude that this basic feature
of the Turkish category cannot be detected by studying translations.
Translations of Swedish lär into Turkish illustrate one kind of difficulties. In a
non-fiction book, Karlsson 1994, lär is used four times to express that the facts are
presented on the basis of a source which is either inferential or reportative.
Totalt lär uppemot fyra miljoner människor av bosnisk-muslimskt ursprung i
dag bo i Turkiet som ett resultat av en migration som inleddes 1878, då den
turkiska överhögheten över Bosnien-Hercegovina upphörde.
Bugün Türkiye’de yaklaşık 4 milyon Boşnak Müslüman yaşıyor. Bu sayı, Bosna-Hersek'te Türk egemenliğinin 1878’de sona ermesiyle başlayan ve günümüze kadar süren göçün bir ürünüdür.
The Turkish translation does not translate the Swedish auxiliary lär. The reason
must be, as I mentioned earlier, that indirective forms are avoided in Turkish nonfiction because of their vagueness.
References and sources
Bandmann Megyesi, Beáta & Sågvall Hein, Anna & Csató, É. Á. 2006. Building a
Swedish-Turkish parallel corpus. In: Proceedings of Language Resources and
Evaluation Conference. May 22-28, 2006. Genoa, Italy.
Csató, É. Á. 2000. Turkish MİŞ- and İMİŞ-items. Dimensions of a functional
analysis. In: Johanson, L. & Utas, B. (eds.) Evidentiality in Turkic, Iranian and
neighbouring languages. Berlin & New York: Mouton de Gruyter. 29-43.
Haugen, Einar 1976. The Scandinavian languages. An introduction to their history.
London: Faber & Faber.
Johanson, Lars 2000. Turkic indirectives. In: Johanson, L. & Utas, B. (eds.) Evidentiality in Turkic, Iranian and neighbouring languages. Berlin & New York:
Mouton de Gruyter. 61-87.
— 2003. Evidentiality in Turkic. In Aikhenvald, A. Y. & Dixon, R. M. W. (eds.)
Studies in evidentiality. (Typological Studies in Language 54.) Amsterdam &
Philadelphia: John Benjamins. 273-290.
— 2006. Evidential sentence types. Turkic Languages 10: 72-87.
Karlsson, Ingmar 2004. İslam ve Avrupa: İnanç ayrılığı-yaşam birliği. İstanbul:
Cem.
— 1994. Islam och Europa: Samlevnad eller konfrontation? Stockholm: Wahlström
& Widstrand.
Megyesi, B. and Dahlqvist, B. 2007. The Swedish-Turkish Parallel Corpus and
Tools for its Creation. In: Proceedings of NoDaLida 2007. May 24-26 2007,
Tartu, Estonia.
Megyesi, B. Dahlqvist, B. Petterson, E. and Nivre J. 2008. Swedish-Turkish parallel
treebank. In: Proceedings of Language Resources and Evaluation Conference,
LREC 2008.
Pamuk, Orhan 1992. Den vita borgen. Översättning från turkiskan av Kemal
Yamanlar i samarbete med Anne-Marie Özkök. Stockholm: Pan.
— 199312. Beyaz kale. İstanbul: İletişim.
Did Evliya Çelebi use Mehmed Aşık
for his description of Trabzon?
Robert Dankoff
Evliya Çelebi visited Trabzon in the autumn of 1640. His colorful description of the
city occurs in Book 2 of the Seyahatname. One of Evliya’s sources was the Menâzirü’l-avâlim of Mehmed Aşık, who was born in Trabzon around 1555 and wrote his
cosmography in the 1590s. The aim of this paper is to determine what Evliya owed
to Mehmed and what was original, focussing on a city that has been of special importance to Bernt Brendemoen in his own travels and researches.
Mehmed1 begins by carefully spelling out the name of the town as Tarabzon.
This, he says, is the name as found on official documents; but originally it was Tarab-efzun (meaning something like “Joy-Increase”), and that is how one finds it in
some Turkish poets (ba‘zı şu‘arâ-i Rûm).
Trabzon is in the seventeenth iklîm-i ‘örfî. Mehmed dwells on the geographical
region, citing Takvîmü'l-büldân and Ibn Sa‘îd among other sources. He explains
such terms as Bahr-i Nîtış (a name for the Black Sea around the Crimea), Sohum,
Abhas, and Taman. Concerning the latter term, which refers to a peninsula at the
mouth of the Sea of Azov across the Black Sea from Trabzon, Mehmed has a
lengthy personal excursus: While travelling there in the winter of 992/1584 he witnessed a disaster when the ice melted on the strait between Taman and Kerch and a
large number of Ottoman troops who were crossing it drowned.
Turning to the populace of Trabzon, Mehmed says that it is mainly Laz. The
term Laz derives from Lezgi, referring to a mountainous region southeast of the city.
Those who claim that the Trabzonites are Lezgians are not technically correct, since
the Lezgians proper dwell in Daghistan and between them and the Laz of Trabzon
fall the Circassians, Migrilians, Abkhazians and Georgians. Nevertheless there is not
much to choose between the two, since both the Laz and the Lezgi are uncouth barbarians, only nominally graced by Islam (Shafiite persuasion), but actually worse
than beasts (pelîd-i sırf ve behîme-i mahza . . . sibâ‘-ı kûhîden bed-ter).
1 I have used ms. Esad Efendi 2421, fol. 311a-314a. For more on this writer see the following: Mahmud Ak, Menazirü’l-‛Avalim: Tahlil-Metin, Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi,
1997; Gottfried Hagen, “The Traveler Mehmed Aşık,” Essays on Ottoman Civilization. Proceedings of the XIIth Congress of the Comité International d’Etudes pré-Ottomanes et Ottomanes (CIEPO), Prag: Academy of Sciences of the Czech Republic, 1998, 145-154.
88    Robert Dankoff
The other side of the city, southwest, is not much better since it is occupied by
the Çepni whom Mehmed characterizes as ill-natured and ignorant Turks, speaking
an outlandish dialect, and inclining to heretical beliefs (etrâk-i bî-idrâkden bir kavmi galîzu't-tab‘ ve seyyi’ü'l-hulkdur ve lugatları Türkî lugatın agrebidür ve sûret-i
ehl-i İslâm'da bir alay râfızî-i bî-dîndir). The city of Trabzon is like a jewel set between two heaps of rubbish (belde-i Tarabzon bu iki taraf mezbele arasında vâkı‘
cevher kıymeti var bir belde-i metîn ve üstüvârdır).
The only historical information that Mehmed provides about Trabzon is the
conquest by Fatih in 865/1461, citing Tevârîh-i Âl-i ‘Osmân by Mehemmed bin
Ramazan et-Tevkî‘î. After the conquest Fatih resettled the town with Çepni and Laz
from the surrounding districts.
Turning to fortifications, Mehmed distinguishes the citadel, called the Tower
(Kule), from the Lower Castle (Aşağı Hısâr) and the Middle Castle (Orta Hısâr).
The Tower, with a warden and garrison (kûtvâl ve hafaza), has a gate in the northern
wall opening to the Middle Castle but none opening to the city. There is also a small
gate on the southern side that is kept locked except for emergencies. The Lower and
Middle Castles have four gates each, described in some detail: Middle Castle gates:
1. New Friday Mosque (Yeni Cum‘a); 2. Tannery (Debbâğhâne); 3. Dungeon
(Zindân); 4. Lower Castle. Lower Castle gates: 1. Zağanos; 2. Sûthâ; 3. Moloz; 4.
Candleworks (Mûmhâne).
While describing the fortifications, Mehmed mentions mosques and baths (see
below); also markets, with craft shops and a bedestan (covered market), located outside the Candleworks gate and along the shore. At one point he indulges in a short
personal excursus to the effect that he grew up in the Middle Castle, since his
mother’s family lived there. Outside the walls of the city, in all directions except the
sea, there is a large suburb (rebaz) with gardens and orchards.
With regard to Friday mosques, there is one in the Tower; one in the Middle
Castle (converted from a church by Fatih, who also endowed a madrasa); and six in
the suburb, four in the western part and two in the eastern: 1. Hâtûniyye (built by
Selim I for his mother’s tomb, with attached madrasa, kitchen, stable, storehouse,
refectory and school for orphans and the poor; with two chronograms giving the date
920/1514); 2. Süleymân Beg; 3. Ayasofya (converted from a church by Kürd Ali
Beg in 980/1572); 4. Erdoğdı Beg (rebuilt in 9851577/); 5. New Friday (converted
from a church); 6. İskender Paşa. While describing the mosques, Mehmed has a personal excursus on the Hâtûniyye, saying that his father has been a Koran instructor
there for the past 25 years; and another on the Erdoğdı Beg, saying that he was born
in that quarter and that his father has lived there all his life.
As for baths, there is one in the Tower; two in the Middle Castle (one each for
men and women, therefore called “Paired” or Çifte Hammâm); one in the Lower
Castle; İmaret Hammâmı near the Hâtûniyye mosque; İskender Paşa Hammâmı (or
Bâzâr Hammâmı), also paired, near the marketplace; Gâvur Hammâmı; and Tekfur
Saray Hammâmı, usually closed.
Did Evliya Çelebi use Mehmed Aşık for his description of Trabzon?    89
Turning to produce: Of fruits, aside from varieties of pear, grape, fig, orange
and pomegranate, Mehmed mentions kara yemiş, a specialty of the Trabzon region.
It is the size of a black cherry, sweet when ripe but acrid (harâfet üzredir ve ağzı
büzer) when unripe. He relates that the well-known scholar Tarabzoni Yahya
Efendi, who is buried near Beşiktaş in Istanbul, had a sprig of it brought from Trabzon and planted in the garden of his future tomb, but it bore no fruit.
Of fish there are mezgit and kalkan, and especially habsi, which derives its
name from the season in which it is caught, the hamsîn. The Trabzon sophisticates
make fun of the common folk over this fish. During the hamsin the fishermen go out
in small boats; when they make their catch they announce it with loud trumpets and
people come running bareheaded and barefoot (bu nefîrin sadâsın işidenlerin ölüsi
dirisine binüp habsi balığı çıkmış deyü ser-i pâ bürehne giderler). Nevertheless,
says Mehmed, this small fish makes for heavy eating and can only be digested if the
beverage known as mâhî-keş (literally “fish-puller”; meaning wine??) is drunk along
with it. In winter people’s houses are filled with the bad smell (râyiha-i kerîhe) of
habsi, and chickens that feed on hamsi remains get such a bad smell (netn) in their
meat that they are inedible. In a final sentence, Mehmed tells us that Trabzon has
some fine parks and pleasure-gardens.
Evliya’s account,2 while following a similar pattern, is much more elaborate.
Here we will dwell on what is the same and what is different from Mehmed’s account.
Evliya’s usual name for the city is Tarab-efzun. At the time that Sultan Hasan
of Azerbaijan conquered it from the Genoese it was ruled by a pleasure-loving
queen and so was dubbed Tarab-zen, meaning something like “Joy-Woman”. Then
Sultan Hasan went off to Central Asia to greet Timur, and the Byzantine emperor
Rum Kostantin invaded. Eventually Fatih took the city in 865/1461 after a siege of
seventy days. He remained three years during which time Trabzon served as his
capital where he minted coins and from where he undertook campaigns against the
Georgians, Migrilians and Abkhazians. Then he left his son Bayezid as governor
and returned to Istanbul. In 878/1474 he again came through the city during his
campaign against Uzun Hasan that resulted in a great victory at Tercan. Fatih liked
the climate so much that he called it Tarab-efzun. Other names are Batum, Lezgi,
Tırabzen, Tarab-efsun and Tarabozan, but the correct name is Tarab-efzun.
Evliya relates other historical events where Trabzon played a role. In particular
it was the birthplace and seat of rule of Sultan Süleyman. Evliya also dwells on the
administrative structure of the province according to Suleyman’s kanun. This kind
of information, which Mehmed had no access to or else no interest in, is typical of
Evliya’s account. We learn precisely which Abkhazian tribes pay tribute to the gov2 I have used ms. Bağdat Köşkü 304, fol. 248b-254a. For more on this writer see my book, An
Ottoman Mentality: The World of Evliya Çelebi (Leiden: Brill, 2004; 2nd edition, 2006).
90    Robert Dankoff
ernor of Trabzon; what gifts he receives from the Georgians and Migrilians; and the
fact that Jews are not allowed in the city.
At this point Evliya begins to echo Mehmed. Trabzon, he tells us, is in the seventeenth iklîm-i ‘örfî. It is located in a bay at the eastern part of the Black Sea on
what he calls Bahr-i Bîtaş (249b13), clearly a misunderstanding of Mehmed’s Bahr-i
Nîtış. Mt. Lezgi, located southeast of the city, is the origin of the Laz whom Fatih
settled in Trabzon after the conquest. Evliya refers to them with the derogatory term
ünâs-ı bî-istînâs, which he borrows directly from Mehmed.
Now, instead of the other nasty things Mehmed says about the Trabzonites, Evliya departs from his source to say that the populace are all janissaries, the sons of
slaves, with such names as Ali Peşe, Veli Peşe, etc. — a long list, followed by a
similar list of unusual women’s names such as Honti and Tonti and Rapişe. The
townspeople adhere to the Gülşeni Sufi order; wear varicoloured vests (cübbe); and
enjoy listening to Persian poetry. When I was there, says Evliya, there were eleven
poets who had books of their collected works (dîvân sâhibi). He mentions in particular Gınâyî Efendi and his son Alî Cânî, both of whom served as re’îsülküttâb to
his patron Melek Ahmed Pasha. He also mentions several of the Trabzon notables
by name, but leaves blank space for the names of ulema and other religious personnel.
Evliya’s description of fortifications follows closely the pattern set by Mehmed, with some variations and additions. Thus he places the tripartite castle in its
topographical context between Mt. Bozdepe looming behind and the sea in front.
Between the mountain and the castle is a deep ravine that he measures at 77 paces.
For Mehmed’s “warden and garrison” in the Tower he substitutes guardhouses,
storehouses and armouries. For the “small gate” that is usually kept locked he uses
the more technical term uğrun kapu (postern or hidden gate). He lists the four gates
each of the Middle and Lower Castles in the same order as Mehmed. Both writers
mention the large bridge over the stream in front of the tannery; Evliya adds that it
was constructed by Uzun Hasan. Evliya borrows almost verbatim Mehmed’s description of the bridge linking Dungeon and Zağanos gates:
Mehmed: Bu kantara sûr-ı âtî'z-zikr dâhilinde mahsûb u ma‘dûd ve Bâb-ı
Zindân'dan Bâb-ı Zağanos'a varınca bu kantaraya muttasıl hâyit-ı sûr memdûddur.
Evliya: Bu kantaraya gelecek kal‘e dîvârı dâhilinde mahsûb u ma‘dûddur ve
Bâb-ı Zindân'dan Bâb-ı Zağanos'a varınca bu cisre muttasıl kal‘e dîvârı
uzamışdır.
Evliya changes Sûthâ (which Mehmed spells out carefully and clearly does not consider Turkish) to Süthâne “Dairy”. Concerning Moloz, which Mehmed had explained as meaning “wall support” (dîvâr dayağı) in either Greek or Laz, Evliya
says that it is Laz for “supports built to shore up a crumbling wall” (bir dîvâr mün-
Did Evliya Çelebi use Mehmed Aşık for his description of Trabzon?    91
hedim olmağa meyl etse ana pâyeler binâ ederler, Laz kavmi eyle binâya moloz
derler). Otherwise Evliya’s information about the gates is more or less the same as
Mehmed’s. He concludes the section by adding that the circumference of the castles
comes to 9000 paces, and appends notes on the town quarters and the construction
of the houses, not found in Mehmed.
Turning to mosques, Evliya begins with the one in the Middle Castle that Fatih
had converted from a church. Mehmed mentioned the raised wooden platform at the
eastern wall where Fatih had prayed, saying that the gate to it was locked (Sultân
Mehemmed . . . edâ-i salât etdüği mevzı‘ bu câmi‘in hâyit-ı şarkîsine müttasıl elvâhı eşcâr u ahşâbdan mebnî ve hâdis bir makâm-i fevkânîdir ve bâbı mesdûddur). Evliya calls this platform the “imperial pew” (hünkâr mahfili) and elaborates on the
marvelous woodwork (cümleden ahşâbları servi levhası ve ceviz levhası ve çimşir
levhası ile binâ olunmuş pâdişâhlara mahsûs mahfil-i kürsî-i vâlâdır, şeb ü rûz mesdûd durur bir makâm-ı âlîdir).
Evliya repeats that aside from the Middle Castle and Tower mosques, all the
other Friday mosques are outside the walls in the suburb (he uses rabta for Mehmed’s rebaz), four in the western part and two in the eastern. He lists them in the
same order as Mehmed.
Regarding the Hâtûniyye he adds specific information about its vakf and the
economic sources of its upkeep. Mehmed had given the first chronogram, which he
attributed to “one of the poets of that period,” as: târîheş er bi-hâhî beytü’l-ibâde
âmed “If you seek its date, it comes to beytü’l-ibâde (‘house of worship’).” Evliya
attributes it to no one and, apparently misreading Mehmed’s text, gives it as: ez bihâhî beytü’l-ibâd âmed. He repeats the second chronogram verbatim.
Evliya copies Mehmed’s statement that the Süleymân Beg mosque is situated
one mile west of the Hâtûniyye in a place called Kabak Meydânı; but omits that
Süleymân Beg, who was a sancakbegi of Trabzon, had built the mosque only 30
years earlier (i.e., 30 years before Mehmed wrote his book).
Concerning the famous Ayasofya, Mehmed had informed that Kürd Ali Beg,
one of the notables of the city (Tarabzon a‘yânından), considered it improper that
this church should remain forever in the hands of the Christians (bu Ayasofya ilâhaysü mâ-lâ-yentehî Nasârâ yedinde olmağı münâsib görmeyüp), and so took it
from them by sultanic order. Evliya transforms Kürd Ali Beg into a governor (vâlî-i
vilâyet) who simply petitioned the sultan (pâdişâha arz edüp) and proceeded on the
sultanic order, with no motivation given. Evliya describes the interior of the mosque
in almost the same words as Mehmed, but gives the date as 981 instead of 980.
Evliya abbreviates Mehmed’s report on the Erdoğdı Beg mosque, again omitting the motivation behind its rebuilding; and, while giving the name of the mosque
correctly, he changes the name of the person who transformed it from a mescid to a
câmi‘ from Erdoğdı Beg to Durgud Beg.
Mehmed had written that the New Friday mosque (Câmi‘-i Mahalle-i Yeni
Cum‘a) was a church that was taken from the Christians a few days after the con-
92    Robert Dankoff
quest and transformed into a mosque. Evliya, who calls it simply New Mosque
(Yeni Câmi‘), says nothing about when this action occurred, but gives as grounds
for it that “it is forbidden to have a church in a Muslim quarter” (mahalle-i müslimîn
içinde deyr-i küffâr memnû‘dur, deyü).
Finally, Evliya repeats that the İskender Paşa mosque is situated in a place
called Gâvur Meydanı (he gives it as Kâfir Meydanı); that it is a square building
with a lead-covered roof; and that it has one well-proportioned (mevzûn) minaret.
But he apparently misunderstands Mehmed’s statement that the minaret is made of
brick (âcurdan mebnî) and writes that it is made “from within” (içeriden mebnî),
which makes no sense.
Madrasas, which were described along with the mosques by Mehmed, are included in a separate section by Evliya. He names one of the scholars at the madrasa
attached to Fatih’s mosque in the Middle Castle; otherwise repeats the information
on this and the madrasas attached to the Hâtûniyye and the İskender Paşa mosques.
These three mosques also have Koran schools attached, only hinted at by Mehmed,
but treated by Evliya in two sections: Dâru’l-kurrâ and Dâru’t-ta‘lîm. The latter includes the school for orphans and the poor at the Hâtûniyye mentioned by Mehmed,
who stated that the orphans received two meals a day plus an allowance (iki nevbet
ta‘âm-ı ma‘lûmları ve vazîfe-i mersûmları vardır); Evliya expands this to include
garments and other gifts distributed by the vakf at the festivals or bayram (cânib-i
vakfdan rûz-merreteyn ta‘âmları ve ıyd-i şerîfde libâsları ve arakıyye ve serâvîl ve
surre ve atıyyeleri dâ’imdir).
The section on baths is confined to the information provided by Mehmed. (Evliya alters Gâvur Hammâmı to Kâfir Hammâmı.) In addition to the seven public
baths, Evliya asserts that there are 245 private baths in Trabzon registered in the
Sicil or public record.
Following his usual grid pattern, Evliya now has separate sections devoted to
hans of the merchants, hans of the bachelors, fountains and public water-despensaries, markets, and soup-kitchens. In the first he only mentions the Hâtûniyye guesthouse (mihmân-sarây) consisting of a stable for 100 horses. The second and third
are blank.
The markets section contains Mehmed’s report about shops outside Candleworks gate, and expands on the bedestan with some rhetorical flourishes. The only
additional information is a market of 70 or 80 shops in the Middle Castle called
Küçük Bâzâr.
Of soup-kitchens Evliya first lists the one of Fatih in the Middle Castle, not
mentioned by Mehmed; then the one at Hâtûniyye, based on Mehmed’s account but
specifying the two daily meals as consisting of a bowl of soup and a piece of bread,
supplemented on Friday eve (Thursday night) by saffron-rice and onions (pilav
zerde ve yahni).
The next section, like nothing in Mehmed but typical of Evliya, concerns the
complexion of the populace and the effect of the climate on their character. The
Did Evliya Çelebi use Mehmed Aşık for his description of Trabzon?    93
people of Trabzon are given to pleasure and entertainment. The men, being carefree
lovers, have ruddy complexions. The women — Abkhazian, Georgian and Circassian — are beautiful.
In another original section Evliya divides the people of Trabzon into seven
categories with their typical occupations and dress: 1. the notables and sons of begs
and pashas who wear sable furs; 2. the ulema and other religious personel with their
distinctive robes; 3. the merchants who go to the Crimea and trade among the Kazakhs, Migrilians, Abkhazians and Circassians and who wear broadcloth cloaks, etc.
(çuka ferrâce ve kontoş ve dolama ve yelek); 4. the various craftsmen, who dress
similarly (çuka ferrâce ve boğası hil‘at); 5. the Black Sea sailors with their distinctive jackets, trousers, dolmans and turbans (demir koparan ve şalvar ve çuka dolama
ve serine asdâr-ı destâr sarup); 6. gardeners, numbering 31,000 according to the
number of gardens and orchards in the Bozdepe mountains registered in the Sicils; 7.
fishermen.
The next section deals with crafts, something Mehmed hardly mentioned. Evliya lists the goldsmiths first, reminding us that this was the trade of Selim I and of
Süleyman when they grew up in Trabzon. (As an aside he says that he has seen an
akçe that was minted in Trabzon under Bayezid II.) Other manufactures the city is
famous for are horse straps, incense-burners, rose-water sprinklers, swords, scimitars, butcher knives, Gurguroğlı knives, axes, and various products using mother-ofpearl.
In the food and drink section Evliya mentions first water, then grape juice from
the Bozdepe vineyards. His list of fruits matches Mehmed’s, with variations:
Mehmed: kiraz emrûdı ve beğ emrûdı ve gülâbî emrûdı ve Sinob elması ve
kiraz; … beğler üzümi ve barmak üzümi ve Freng üzümi; … ve badincân incîri
Evliya: dilber lebi kirazı ve Lahîcân emrûdı ve beğ emrûdı ve gülâbî emrûdı ve
Sinob elması ve nâmık üzümi ve melikî üzümi ve Freng üzümi; … ve badincân
incîri
Evliya adds lemons and olives, and includes the Trabzon specialty “resembling a
black cherry” without telling its name. He goes on to mention flowers, especially the
carnation (karanfil).
Of fish there are levrek, kefâl, kalkan, tekir, kaloz, uskumru, and “thousands”
of others. The kalkan is especially flavorful, and women eat it in order to become
pregnant.
Evliya greatly expands the notice about hapsi or hamsi (he gives both these
names). People are especially fond of it, and have fights to the death over it when it
is sold. Its appearance in the hamsîn season dates to the time of Alexander the Great
when a bronze figure of this fish stood on a column outside the Moloz gate and
served as a talisman, emitting a sound on the day of hamsîn that attracted all the
hamsi in the Black Sea to swarm into Trabzon harbor. At the birth of the Prophet
94    Robert Dankoff
Muhammad all such talismans lost their efficacy, but this one somehow remained in
force (Evliya’s explanation is “because it was connected with the sea” deryâya
müte‘allık olmağile). So on that day the fish either run to shore or else fishermen go
out to catch them in caiques known as meneksile.
Fishmongers at the wharf cry their wares in Greek (Evliya gives the text), and
they also have special trumpets made of elder-tree wood (mürver ağacı) that they
blow to announce the catch. Even the imams and muezzins in the mosques break the
ritual worship and run out into the streets with their handkerchiefs crying: Babañ
canıyçün olsun, ahçacuğumla bir makrama hapsi ver (“By your father’s life, give
me a handkerchief of hamsi for my little akçe”). People joke that they are sorry to
see the brine dripping from the wrapping, and say: Bire, palığın suyın yana
aqıdırsın, suyına bir plavcıq salsana (“Hey, you’re letting the fish juice drip out,
why don’t you toss in a little pilav”).
A certain Çiço or Trabzonite named Hüseyn was once having sex with his wife
when he heard the trumpet announcing the catch. He immediately pulled his “fish”
(i.e., his penis) out of his wife, tied up his drawers and ran to the wharf to buy his
hapsi paluğı. (Evliya records this as a well-known anecdote, but says he never witnessed it.) Another time when the trumpet sounded five naked men ran out of the
public bath panting and sweating, jumped into a fishing-boat and filled their bathcloths with hamsi, leaving their private parts exposed. The fisherman demanded
payment, but since the men were naked and had no money on them they offered a
pledge. The fisherman refused, saying that the fish-tax agent didn’t accept pledges,
only cash. “Look here,” one of them replied, “let these men bear witness, I offer you
my religion!” “I too am fed up with my religion with its daily prayers,” said the
fisherman. “Take it, you can have mine as well!”
Evliya also records a tekerleme with which the Trabzon sophisticates taunt the
simple townsfolk (Çiço re‘âyâları):
Trabuzandır yerimiz
Ahça dutmaz elimiz
Hapsi paluq olmasa
Niçe olurtı halumuz
Our place is Trabzon,
Our hand can’t keep an akçe.
If not for hamsi fish
What would be our state?
Evliya lists several benefits to eating hamsi. It is an aphrodisiac (“If a man eats it for
seven days he will go to his wife and have his own fish eaten seven times every
night”). It is easy to digest and has no fishy smell (he disagrees with Mehmed on
these points). It is a cure for typhoid fever. If you burn hamsi fish heads and fumigate your house with them it kills off snakes and vermin.
The Trabzonites have forty different ways of cooking hamsi, including various
kinds of soup, stew with onions (yahni), kebab, börek, and baklava. Evliya gives the
following recipe for a dish known as pileki: Clean the fish and line them up ten each
on reeds. Chop up parsley, celery, onion and leeks and mix with cinnamon and black
Did Evliya Çelebi use Mehmed Aşık for his description of Trabzon?    95
pepper. Line the pan with a layer of celery and parsley, then a layer of hamsi. Pour
in olive oil and cook over a hot fire for one hour. This dish is of benefit to the eyesight and the digestion.
In the following sections Evliya gives more information about Trabzon: on
trees; on the climate; on the strange dialect of the Çiço townsmen; on the Lezgians;
on the martial games played in Kavak Meydânı; on the reason there are no Jews; and
on the shrine of Selim I’s mother. None of this is based on Mehmed.
The answer to the question posed in the title of this paper is: Yes. Evliya made
extensive use — without acknowledgment — of Mehmed’s description of Trabzon,
particularly for the fortifications, gates and monuments of the city. This seems to
belie Evliya’s own claim, often repeated, that he only relied on his own eyewitness
for his descriptions. It also suggests that it may be useful to compare Evliya’s text
with his source, both in order to determine what he is up to, and also (as in three
instances here) in order to make sense of his own text. An exercise like the present
one may also shed light on changes undergone by the place being described, or
changes of perception on the part of the describers within the same literary tradition.
Finally, it highlights what is personal and original in the two accounts.3
3 Heath W. Lowry long ago pointed out Evliya’s dependence on Mehmed for Trabzon in “Trabzondaki
Yeni Cuma Camii: Nasıl ve Niçin bu Adı Almıştır?” Boğaziçi Üniversitesi Dergisi 3 (1975), 103-112;
and now has drawn extensive parallels between the two for the Balkans in The Shaping of the Ottoman
Balkans 1350-1550 (Istanbul: Bahçeşehir University Publications, 2008). Mahmud Ak’s edition of Âşık
Mehmed: Menâzirü’l-Avâlim has now been published in three volumes (Ankara: Türk Tarih Kurumu,
2007).
Edebi metinlerde ağız kullanımı
hakkında bir ön çalışma
Nurettin Demir
Konu
Aşağıda bazı ön bilgilerden sonra Nâbîzâde Nâzım’ın Antalya ağzı kullanılan Kara
Bibik, Ebubekir Hâzım Tepeyran’ın muhtemelen Niğde ağzı kullanılan Küçük Paşa,
Orhan Kemal’in Balkan ağızları kullanılan Murtaza ile Rize ağzı kullanılan 72.
Koğuş ve Haldun Taner’in yöresi belli olmayan bir ağzın kullanıldığı Ayışığında Çalışkur adlı eserlerinden malzemenin yardımıyla edebi metinlerde ağız kullanımı üzerinde kısaca durulacaktır. Edebi eserlerde standart dışı dil kullanımının daha geniş
bir çerçevede araştırılması şüphesiz edebiyat, dil ve kültür incelemeleri açısından
yararlı olacaktır. Ancak konu hakkında kapsayıcı bir inceleme bu yazının sınırlarını
aşar. Çalışmada seçilmiş edebi metinlerde ağız özelliği olarak hangi dil ögelerine
başvurulduğu üzerinde bazı genel değerlendirmeler yapılacak, bunların yukarıda
verilen eserlere yansımaları örneklendirilecektir. Yazının amacı belli bir ağzın veya
ağız özelliğinin edebi eserlerde kullanımını bütün ayrıntılarıyla ortaya koymaktan
çok, genel olarak edebiyatta ağız kullanımına dikkat çekmektir. Bu nedenle edebiyat
ve ağzı ilgilendiren birçok soruna bu yazı çerçevesinde bir cevap vermek mümkün
değildir. Aynı şekilde seçilen edebi eserlerdeki ağız kullanımını bütün ayrıntılarıyla
incelemek de ayrı bir çalışma konusudur.
Standart Dil ve Ağızlar
Standart dil ile yerel konuşma biçimleri anlamıyla kullanacağım ağızlar arasındaki
ilişki günümüzde hiçbir zaman olmadığı kadar çok boyutlu ve karmaşıktır. Her
doğal dil kendi içinde çeşitli nedenlerle ortaya çıkmış bir varyantlar yığınından
oluşur. Dil içindeki varyantların en prestijlisi, “en doğru”, “en güzel” kabul edilen
biçimi olan standart dil sahip olduğu araçlarla prestiji düşük, “kaba”, “bozuk”, “çirkin” vb sayılan yerel ağızları bir taraftan kendine yaklaştırmakta, ağız bölgelerine
yayılmakta ve yerel ağızların birincil özelliklerinin kaybına neden olmakta, ama
diğer taraftan kendisi de ağızlardan beslenmektedir. Ağızlar ise bir taraftan standart
dile yaklaşırken diğer taraftan standart dile ait olduğu düşünülen bazı alanlarda kendilerine yer bulmaktadır. Prensip olarak, her iki dil türünün de kullanıldığı alanda
dikkat çekici bir genişleme vardır. Bunda, Türkçenin bir dilin yerine getirmesi gereken işlevlerin tamamını ancak geçen yüzyılda karşılamaya başlaması (bk. Demir
98    Nurettin Demir
2008), ulaşım imkanları ve iletişim teknolojisindeki gelişmelerle eğitim taleplerinin
önemli bir rolü vardır. Bir bölgenin ağzına dayanan, kendisi de neticede bir ağız
olan, bölgeler ve sosyal tabakalar üstü konuma sahip standart dil; ulaşım, iletişim ve
eğitimdeki gelişmeye paralel olarak, başka ağız bölgelerine genişlerken, ağızlar; eğitim hariç, neredeyse aynı araçları kullanarak, iç göçün de yardımıyla asıl konuşuldukları bölgelerinin dışına taşmaktadır. Böylece ikisi arasında daha önce söz
konusu olmayan karşılaşma ve rekabet ortaya çıkmakta, aralarındaki ilişki daha da
karmaşık hale gelmektedir.
Bir dilin standart biçimiyle ağızları, prensip olarak aynı temel dilbilgisel
yapıları kullanır. Farklılık, daha çok bu temel dilbilgisinin gerçekleşmesi sırasında
ortaya çıkar. Bu çalışma açısından standart dil ile ağızlar arasındaki en önemli fark,
standart dilin öncelikle yazılı, ağızların ise öncelikle sözlü kullanılmasıdır. İlkinde,
bir karar vermeye dayanan “doğru” biçimlerin nasıl olduğu veya olması gerektiği
yazım kılavuzları, sözlükler ve başvuru kitaplarında bulunabilir. İkincisinin, sınırları
daha esnek olan doğru biçimleri hakkında ise konuşurların kodlanmamış bilgisi vardır. Bu bilgiye uyulmaması durumunda, alay etme, sözlü uyarma gibi belli bir yaptırım gücü olan araçlara başvurulur. Standart dilin bir de konuşulan biçimi olup olamayacağı tartışmalıdır. Eğer varsa bile, Türkçe açısından iyi bilinmeyen konuşma
standardının kuralları ve bu kurallara uyulmaması durumda uygulanan yaptırımlar
yazılı standart kadar katı ve bağlayıcı değildir.
Ağızlar, dilin öncelikle sözlü gerçekleşme biçimleri olmakla birlikte, bazı alanlarda yazılı olarak da kullanılırlar. Ders kitapları, hukuk dili, resmi yazılar gibi metinlerde ağza yer verilemez. Buna karşılık masallar, halk hikâyeleri, efsaneler, atasözleri, deyimler, bilmeceler, fıkralar, halk şiiri, türküler gibi sözlü edebiyat ürünlerinin yazıya geçirilmiş biçimlerinde, karikatürlerde, öykü ve romanların öncelikle
diyalog bölümlerinde ve yerel basında ağız kullanılır. Tiyatro da ağızlardan yararlanılan alanlardan biridir. Hele hele Ortaoyunu, Hacivat ve Karagöz gibi geleneksel
tiyatro dallarında “şive”, kahramanları tanımlayan özelliklerin başında gelir. Ayrıca
standart dilin söz varlığını kapsama amacı güden sözlüklerde de ağızlara özgü söz
varlığına belli ölçüde yer verilir.
Ağız Edebiyatı
Ağız ve edebiyat ilişkisinden söz ederken iki hususu birbirinden ayırmak gerekir.
Bunlardan ilki bir ağzın temel anlatım dilini oluşturduğu metinler anlamında ağız
edebiyatı, ikincisi ise standart dille yazılmış bir edebi metinde çeşitli nedenlerle ağız
örneklerine yer verilmesi anlamında edebi metinlerde ağız kullanımıdır.
18. yüzyılda Kastamonu ağzıyla yazılmış Mutayebât-ı Türkiyye, ağızla edebi
ürün ortaya koyma denemelerinin ilgi çekici bir örneğini oluşturur. Kastamonu ağzıyla yazılmış bu eserde divan edebiyatı formları kullanılır. Eserdeki şarkı ve gazeller ağzı taklit bakımından başarılıdır. Kastamonu ağzının özelliklerini gösterebilmek için Arap harflerinin imkânlarından yararlanılmış, örneğin gör- fiili ġorokunacak şekilde yazılmıştır.
Edebi metinlerde aǧız kullanımı hakkında bir ön çalışma    99
Edebi Eserlerde Ağız Kullanımı
Edebi eserlerde ağız kullanımı, doğrudan ağızla yazılmış edebiyat ürünleriyle
uğraşmaktan daha karmaşık bir sorundur. Her şeyden önce standartla ağız arasında
keskin bir çizgi olmadığından, bir metinde standart dilden hangi sapmaları ağız kabul etmemiz gerektiği her zaman açık değildir. Standart dilin yazım kuralları öncelikle fonoloji ve kısmen de morfolojiyle ilgilidir. Söz diziminde ve söz varlığındaki
tercihlerde standartla standart olmayanı ayırmak güçtür. Söz varlığı için standart
dilin sözlüklerini bir başvuru kaynağı olarak kabul edebilirsek de söz diziminde
standardı belirleyen başvuru kaynakları yoktur. Doğu Karadeniz ağızlarındaki kitabi
aldum, okudum oni veya Kıbrıs ağızlarındaki isterim gideyim gibi ağızlara özgü söz
dizimi kalıpları varsa da çoğu durumda, standart dilde prensip olarak kabul edilemez
bir söz dizimi ağızlarda da imkansızdır ve bu bakımdan ikisi arasında ayrım yapmak
güçtür.
Edebiyatta ağız kullanımı yeni bir olgu değildir. Arap harflerinin kullanıldığı
dönemde standart kavramı bugünkü ile aynı içeriği taşımaz. Onun için klasik
Osmanlı edebiyatında standart ve standart olmayanı bir tarafta tutarsak, standart dışı
varyantlar, batılı anlamda ilk roman ve öykü denemelerinden itibaren kullanılmıştır.
Örnek olarak, Türk edebiyatındaki ilk roman denemelerinden biri olup 1872-1873
arasında Hadîkat gazetesinde tefrika edilen Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat’ta ilgi çekici
bir sosyal ağız örneğiyle karşılaşılır (Sami 2002). Üzerinde ayrıntılı durmayacağımız
bu eserde “ihtiyarca görünür bir Arap karı”nın (s. 1) konuşma biçimi, eserin 2002’de
yeni yazıya aktarılan bir baskısında şu şekilde verilir:
(1)
Ha ha, buyuk hanim iyi söyler, ben şok ister o hıkâye dinlamak. Şok guzel
hıkaye... Ammâ bakar kı, hanim dikmağa dalmış, bey duşunmağa varmış, ben
de sukût eder durur. Kuşluk işun hazır yemak var. Ahşama yabacak, ammâ
vakıt var bende.. diyerek sözü uzatır. (2)
Şive Taklidi Tartışması
Batı tarzı ilk roman ve öykü denemelerinden itibaren edebi eserlerde gözlenen ağız
kullanımı, akademik çevrelerden önce edebiyatçılar arasında, ayrıntıları başka bir
yazı konusu olan “şive taklidi” adı altında, 1953 yılının sonlarında hararetli bir şekilde tartışılmıştır. Yeditepe ve Yenilik gibi dergiler, Akşam ve Dünya gibi günlük
gazetelerde sürdürülen tartışmalar, M. Fuat’ın bir-iki yıldır konuşulan şive taklidi
meselesini Yeditepe’nin 15 Aralık 1952 tarihli sayısındaki bir yazısıyla dergilere
taşımaya çalışması ve şive taklidinin zararlarından söz etmesiyle başlamış, 1954 yılı
başında sona ermiştir (bk. Fuat 1997: 46-48, 115-119). 15 Eylül 1953 tarihinde,
Dünya gazetesinde yayımlanan yazısında, şive taklidini gerçeklik kaygısı ile açıklayan ve eserlerinde şive taklidine önemli bir yer veren Orhan Kemal yanında Can
Yücel, Kemal Bilbaşar, Samim Kocagöz gibi yazarlar şive taklidine taraf ol-
100    Nurettin Demir
muşlardır. Tartışmayı başlatan M. Fuat’tan başka M. Cevdet Anday, Tarık Buğra,
Nurullah Ataç gibi yazarlar ise şive taklidine karşı çıkmışlardır. Bu arada, iki farklı
görüşün olduğu her durumda bekleneceği üzere Yaşar Nabi, Varlık dergisinin 400.
sayısında, her iki tarafın da haklı olduğu, şive taklidinin kullanılması, ama dozunun
iyi ayarlanması gerektiği görüşünü dile getirmiştir (1953). Tartışma, şive taklidinin
nasıl verilmesi gerektiği konusunda değil, edebi metinlerde şivenin kullanılıp kullanılmaması çerçevesinde yoğunlaşmıştır.
Akademik Çalışmalar
Edebi eserlerde ağız kullanımıyla ilgili olarak, yayımlanmadıkları için değerlendirme dışı tuttuğumuz öğrenci tezlerini bir tarafa bırakacak olursak, sınırlı sayıda
akademik çalışma yapılmıştır. Doğan Aksan (1985), Hüseyin Rahmi’nin eserleriyle
ilgili bir çalışmasında, bazı fonetik ve leksikolojik özelliklere sahip, dar bir çevrede
yaşamakta olan bir İstanbul ağzının varlığına işaret eder. “Hüseyin Rahmi’nin kitaplarında halk tabakalarının konuşmaları, özellikle kadın meclislerindeki konuşmalar,
bir yazarın kaleminden çıkmış olmasa, kimi zaman bir ses cihazıyla alınıp yazı
geçirilmiş sanılacak kadar doğal ve başarılıdır /…/ Onun yazdıkları bir bakıma İstanbul ağzından derlemeler sayılabilir” (1985: 19). Aksan, leksikolojik açıdan İstanbul ağzının özellikleri arasında, “daha çok alıntı, yabancı öğeler içermekte olması,
edebiyat dilinde yerleşik bulunan Arapça, Farsça ve Fransızca öğelerin günlük konuşma dilinde yer etmiş olması”nı sayar (1985: 19). Aksan’ın bu ifadesi, İstanbul
Türkçesi standart dile temel oluşturduğu için son derece ilgi çekicidir. Ziya Gökalp
tarafından standart dile temel alınması önerilen İstanbul Türkçesi tam da kadınların
konuştuğu Türkçedir. Hüseyin Rahmi’nin kitaplarında görülen bu İstanbul Türkçesinin daha ayrıntılı bir değerlendirmeye tabi tutulması şüphesiz hem ağız araştırmaları hem de standart dil açısından ilgi çekici olacaktır.
Ali Püsküllüoğlu da Yaşar Kemal’in eserlerinde geçen yerel sözcüklere, atasözlerine ve deyimlere yer veren bir sözlük yayımlamıştır (1987). Ancak Püsküllüoğlu’nun sözlüğündeki madde başlarına baktığımız zaman abara, abov yanında,
aynı sayfada acından ölmek, ağıt yakmak, atlar tepişir arada eşekler ölür (1987: 31)
gibi örnekler de buluruz. Her ne kadar abov örneği de tartışmaya açıksa da, ilk sözü
edilenler ağız örneği sayılabilecekken, standart dilde de kullanıldıklarından sonrakileri Yaşar Kemal’e özgü ağız örnekleri saymak için bir neden yoktur. Ayrıca ağız
kelimesi olarak görülebilecek öteberi, Türkçe Sözlük’te “türlü, önemsiz, ufak tefek
şeyler” olarak tanımlanır ve “Çıkıp öteberi almaya çarşıya gittim.” (R. H. Karay) ile
örneklendirilir. Ama kelimenin yaygınlığı ile anlam alanları da ayrı bir sorundur.
Kelimenin ağızlarda “şey, eşya, yiyecek giyecek” gibi anlamları da vardır. Püsküllüoğlu’nun sözlüğü söz varlığı açısından standart ile ağızları ayırmanın güçlüğünü açıkça göstermesi bakımından dikkat çekicidir.
Edebi metinlerde aǧız kullanımı hakkında bir ön çalışma    101
Hangi Dil Öğeleri
Seçilen eserlerde dilbilgisinin her alanından ağız ögelerine yer verildiği görülmektedir. Ancak eserlerde farklı ögeler öne çıkmakta, diğer dil ögelerine göre daha
baskın bir rol oynamaktadır.
Ağızlar ile standart dilin fonem dağarcığında, ver-, ye- gibi kelimelerin ilk hecesinde görülen kapalı e ve baña, deñiz gibi örneklerde bulunan geniz n’si gibi az
sayıda sesi bir tarafa bırakırsak, önemli farklılıklar yoktur. Ayrıca bu sesler bütün
ağızlarda fonem değildir. Fonolojik açıdan ağızlarla standart dil arasındaki asıl ayrım, seslerin farklı gelişme basamaklarında yer almalarıyla ortaya çıkar. Ünlü, ünsüz
uyumları ve çeşitli nedenlerle gerçekleşen ses olayları farklılıkta önemli bir rol oynar.
Ağızlara özgü sesler, standart alfabenin verdiği imkânlar ölçüsünde edebi
metinlere yansıtılır. Standart alfabede karşılığı bulunan sesler yazıda gösterilirken,
karşılığı bulunmayan sesler, fonem de olsalar gösterilmezler; örnek olarak ėtmiyoñ
biçimi etmiyon şeklinde verilir. Çeşitli nedenlerle ortaya çıkan ve bazı ağızlar için
tipik olan ara sesler, kendilerine en yakın olduğu düşünülen sesi gösteren harfle
verilir. Mesela standart dilde gö- öbeğindeki sesler, İç Anadolu Bölgesi başta olmak
üzere bazı ağızlarda ses niteliği açısından yansızlaşır. Bu gelişme yazıda ö yerine o
kullanılmak suretiyle gösterilir: goreceksin.
Edebi metinlerde başarılı bir biçimde aktarılan fonolojik ögeler arasında, bazı
ağızlar için tipik olan ünlü uyumundaki farklılık gelir: babamun, gittum, dondüm,
uyumiy. Standart dildeki söz başı ötümsüz artdamak k- sesi yerine ötümlü art damak
g- sesinin kullanılması, s- sesi yerine ötümlü karşılığı olan z-’nin kullanılması,
kapalı e sesinin i olması bazı ağızlar için tipiktir. Standart alfabeyle gösterilebilen bu
tür ayrımlar edebi metinlerde başarılı bir şekilde verilir: gahır, garagola, zabı,
virmem.
Morfolojik farklılıklar da yazarların, metnin ağız örneği olduğunu göstermek
için başvurdukları ölçütler arasındadır. Özellikle çok varyantlı şimdiki zaman ekinin
farklı biçimleri, veriy, gidersin, keseyrum, etmiyon; gelecek zaman ekinin kısalmış
biçimleri, alacan, alacam; geniş zamanın hem yapısında hem de işlevindeki farklılık, gelin, gülersiniz ‘gülüyorsunuz’; soru ekinin kullanılmaması, Tanırsın beni? gibi
morfolojik özelliklerin kullanımı dikkat çekmektedir.
Bazı bölgelerin ağızları standart dilden söz dizimi açısından da önemli farklılık
gösterir. Bu, özellikle başka dillerle ilişkilerin yoğun olduğu bölgeler için geçerlidir.
Seçilen metinlerden, aşağıda da göreceğimiz gibi Orhan Kemal’in eserlerinde
ağızlara özgü söz dizimi özelliklerine de yer verilmiştir: Yukarda Allah, Ankara’da
Devlet hem de Hükûmet, burada da Murtaza’ydı! (1973: 8).
Ağız örneklerine yer veren ilk metinlerden itibaren, yerel söz varlığı ögelerinden yararlanmanın, bir metnin ağız metni olduğu intibaını uyandırmada önemli
bir yeri olduğu görülmektedir. Söz varlığında standart dilde hiç kullanılmayan kelimelere başvurulabildiği gibi standart dildekinden farklı söylenen kelimelere de yer
verilebilmektedir: harım, gubadlık, çocuk bahçası vb.
102    Nurettin Demir
Dilin kullanılması sırasında, dilbilgisel açıdan neyin doğru neyin yanlış olduğu
konusundaki genel bilgi yanında, dil bilgisi açısından yanlış olmamakla birlikte neyin hangi bağlamda kullanılabileceğine, alternatif ifadelerden hangisinin hangi duruma uygun düşeceğine dair bilgi anlamında bir de kullanım bilgisi vardır. Bu çalışma için değerlendirdiğimiz eserlerden birinde, Haldun Taner’in öyküsünde bu
bilgiye de başvurulmuştur.
Edebi metinlerde farklı ağız ögeleri aynı anda kullanılabilir. Prensip olarak fonoloji, morfoloji ve söz varlığı ögelerinin daha baskın olduğu ve aynı anda kullanıldığı söylenebilir. Söz dizimi özelliklerine başvurmak ise daha az görülür. Hangi
ögenin baskın olacağı, verilmeye çalışılan ağzın standart dilden ayrılma derecesiyle
ilgili olabileceği gibi, yazarın tercihleriyle de ilgili olabilir.
Seçilen Eserlerde Durum
Seçilen eserleri yukarıda söylenenler doğrultusunda kısaca değerlendirecek olursak
şu tespitleri yapabiliriz:
Kara Bibik: Bu çalışmada yararlanılan en eski tarihli eser olan Nâbîzâde
Nâzım’ın Kara Bibik adlı romanında Antalyalı bir köylünün yaşamını anlatılır. İlk
baskısı 1889 yılında yapılan kitap, Türk edebiyatında ilk köy romanı denemesi sayılır. Kara Bibik’in çalışmamız için kullandığımız 1944 tarihli Latin harfli baskısında ağız kelimeleri, bazı yer adları veya eskimiş sayılan kelimeler dipnotlarda
açıklanır. Eserin konuşma bölümlerinde ağız özellikleri de verilir:
(2a)
-Tarlana ni şekil harım etmiyon?/…/
-Ni hal edelim? Mah’ Alan hu yaka durup oturur
-Ni hal edelim? Mah’ Alan hu yaka durup oturur! Hele hunun gubadlığına bak.
(7)
(2b)
-Eee, deli Ali; ispirto vâ mı?/.../
-Mustâ’ya ünle, görelim. (8)
Alıntılanan bölümde de görüldüğü gibi, Kara Bibik’te fonolojik, morfolojik ve
leksikal ağız ögelerinden yararlanılır. Standart dilden ses farklarını ni < ne, hu < şu,
vâ mı < var mı, morfolojik farkları ise etmiyon ‘etmiyorsun’, durup oturur ‘duruyor,
durmakta’ örnekleri oluşturur. Bölgenin ağızlarında kullanılan -(y)Xp otur-ur biçi–
minden türemiş olan şimdiki zaman eki -(y)Xpoturur’a yer verilmesi, yazarın dil
konusunda usta bir gözlemci olduğunu açıkça gösterir. Ancak bu metinde yine de
asıl dikkat çekici olan kısım söz varlığıdır. Alıntıladığımız bu kısa bölümde harım
et-, ni hal ‘neden, niçin’, mah ‘işte’, alan ‘tarla, alan’, hu ‘şu’, yaka ‘taraf’, gubadlığına ‘ukalalığına’, vâ mı ‘var mı’, ünle ‘çağır’ gibi kelimelerin kullanıldığını görürüz. Metnin ağız kullanılan diğer bölümlerinde de benzer bir durumla karşılaşırız:
Edebi metinlerde aǧız kullanımı hakkında bir ön çalışma    103
harım, tahra, an ‘sınır’, dam ‘köylü evi’ (5) vb. Burada geçen örnekler Antalya
ağızlarında görülen kelimelerdir. Kara Bibik’te dikkat çekici bir söz dizimi özelliği
yoktur.
Küçük Paşa: Çalışmamızda yararlandığımız ikinci metin olan Ebubekir Hâzım
Tepeyran’ın Küçük Paşa adlı eserinin ilk baskısı 1910 yılında yapılmıştır. Bu kitapta, Orta Anadolu’da, belki de yazarın doğum yeri ve bir ara valilik yaptığı Niğde’ye
bağlı, devletin ancak vergi ve asker almak istediğinde hatırladığı yoksul bir köy
anlatılır (Akıncı 1961: 21). Bu çalışmada, Küçük Paşa’nın ağız örneği olduğu düşünülen kelime ve ifadelerin anlamlarının metin akışında, parantez içinde verildiği
1947 tarihli baskısı kullanılmıştır.
(3)
‘İstersen gölüge (eşege) bin, pek dölek (rahat) yürür ayakları sağlamdır ne tökezir, ne gapanır; yalnız yağırına dürteyim deme, sen ona kuş yelegi (tüy) gibi
yeğni (hafif) gelin (gelirsin), kıç atar düşürür’ dedi.
(54)
Kara Bibik’te olduğu gibi Küçük Paşa’da da fonolojik, morfolojik ve sözvarlığı
farklarına yer verildiği görülmektedir. Ses bilgisi açısından alıntılanan bölümde
geçen k- > g- değişmesi, gapanır < kapanır, yanında başka bölümlerde de s- > zdeğişmesi, zabı < sabî, zıpyan < sübyan (55) gibi ötümlüleşme veya z- > s- ötümsüzleşmesi örnekleri, Sele < Zeliha (55); artdamak ünlülerinin öndamaksılaşması,
emme < ama (55); büzülme, macir < muhacir (55); ünsüz benzeşmesi, gannına <
karnına (54) gibi ses olaylarına da rastlanır. Bunun yanında geniş zaman ekinde r
düşmesi ve kişi eki olarak -n kullanılmasını morfolojik farklara örnek verebiliriz.
Ancak metinde asıl dikkat çekici olan söz varlığındaki yoğun yerelliktir. Bu kısa
bölümde gölük ‘eşek’ [aslında ‘dişi at’], dölek ‘rahat’, tökezi- ‘tökezlemek’, gapan‘kapanmak’; yağır ‘yara’, kuş yelegi ‘tüy’ yeğni ‘hafif’, kıç at- ‘tekme atmak, havaya zıplamak, huysuzluk etmek’ gibi örneklere rastlarız.
Küçük Paşa’da, Kara Bibik’tekinden daha yoğun bir yerel söz varlığı kullanıldığı dikkat çekmektedir. Alıntılanan bu kısa bölümde metni neşredenlerin anlamını vermediği başka ağız örnekleri vardır. Eserin ağız kullanılan diğer bölümlerinde de söz varlığındaki farklılıklara bolca yer verildiği görülür. Örnek olarak 55.
sayfada şu kelimeler kullanılmıştır: yelesinden = ‘saçlarından’, gömük = ‘batak’, ötegün = ‘geçen gün’, yapan = ‘yaparsın’, camış = ‘manda’, nikolatif = ‘lokomotif’,
negoreceksin = ‘ne yapacaksın’, yeni yol = ‘şose’, çevreleri = ‘köşeleri ipek klaptan
ile işlenmiş mendilleri’.
Murtaza: Orhan Kemal’in bu çalışmada yararlanılan ve “şive taklidi” tartışmasının patlak vermesinde önemli bir rol oynayan Murtaza adlı romanı, söz
diziminin bir ağız özelliği olarak edebi eserlerde kullanılması açısından Türk edebiyatında özel bir yere sahiptir. Adana’da yaşayan, Yunanistan göçmeni ve görevine
aşırı düşkün Bekçi Murtaza’nın hayatının anlatıldığı Murtaza, 1952 yılında
yayımlanır ve büyük ilgi görür. Kitabın dil açısından en belirgin özelliği Murta-
104    Nurettin Demir
za’nın konuştuğu Balkan ağzı, bu ağzın en belirgin özelliği ise Kıbrıs ve Balkan
ağızlarıyla ilgili çalışmalardan tanıdığımız, neredeyse Hint-Avrupa dillerine özgü
sayılabilecek söz dizimidir.
(4a)
Ederim sıkı disiplin tadbik diye istemeyenler var imiş, edecekler imiş şikâyet
beni Vali’ye. Der ise Vali bey ne için ederler hakkında şikâyet Mürtaza efendi?
Derim ol sen bana arka, karışma üstyanına âmirim. Neden? Çünkü bilir Vali
bey dolaştığını damalarımda kanının Kolağası Hansan beyin. Aynı zamana
gördüğümü kurs, aldığımı âmirlerimden büyük terbiye hem de disiplin. İyi bir
meymur, bakmaz halkın gözyaşına! Vazife bir sırasında görmez gözü
çiğerpâresini. (76)
(4b)
Tanırsın beni? Yoksa benzetirsiniz haminnelerinize? (97).
Metinde standarttan fonolojik sapmalar fazla değildir. Buna karşılık alıntılanan bölümlerde de görüldüğü gibi geniş zaman eklerinin şimdiki zamanı göstermek için de
kullanılması, soru ekinin eksikliği gibi morfolojik özellikler görülür. Söz varlığında
ise, Murtaza’nın üstyanına (76), vazife bir sırasında (8) gibi yerel ağız örneği sayılabilecek ifadeler yanında daha çok sosyal ağız olarak değerlendirilmesi gereken Osmanlıca mütenebbih, nümune-i imtisâl gibi ifadeleri kullanması dikkat çeker, ama
söz dizimi diğer ağız özelliklerinin hepsinden daha baskındır. Murtaza’da çok az
olmakla birlikte diyalog olmayan bölümlerde de ağız kullanılabilmektedir:
(4c)
Düdüğüne yeniden sarılıp, ötekinden çok daha öfkeyle yeniden öttürerek açtı
adımlarını. Ne sanarlardı, abe ne sanarlardı onu. Yukarda Allah, Ankara’da
Devlet hem de Hükûmet, burada da Murtaza’ydı! Öğrenmemiş miydi bu cahil
insanlar? Geçirememiş miydi semte hükmünü? Yoo.. gelemezdi buna? Görmüştü kurs, almıştı çok sıkı terbiye âmirlerinden. (8)
Orhan Kemal’in baba tarafından ninesi, annesi ve eşi Balkan göçmenidir (Öğütçü
2005: 26, Narlı 2002: 1, Ünal-Öğütçü 2005). Murtaza’nın konuştuğu dil, Türkçenin
Yunanistan’da konuşulan ağızları olmaktan çok, Orhan Kemal’in çevresinde konuşulan bu Balkan Türkçesi olmalıdır.
72. Koğuş: Orhan Kemal’in bu çalışmada kullanılan ikinci kitabı 1954 yılında
yayımlanan 72. Koğuş adlı romanıdır. Romanda Rizeli Kaptan ve çevresindekilerin
hapishane hayatı anlatılır. Özellikle Kaptan’ın konuştuğu bölümlerde Doğu Karadeniz ağzına özgü fonolojik ve sözdizimsel özellikler görülür:
Edebi metinlerde aǧız kullanımı hakkında bir ön çalışma    105
(5)
‘-Bu olay, babamun öcünü almadan önceydı. İstanbul’dayım, işlerim hizlı,
keseyrum racon. Var bir dostum Galata’da, bir dostum Ziba’da. Para dersen
zibil... /…/
-Yattum o gece Ziba’da. Sabahtan kalktum, er. Gittum hemama. Çıktım hemamdan, atladum kumpaniya’ya. Dediler hoş geldun Kaptan. Dedüm hoş
bulduk. Dedüler var bir şilep, çıkacak sefere, gider misun? Dedum sorulur mu
hastaya kar? Şilep ama, şilep deyil Boğaz vapuru. /… Dedüm peki. Dondüm
kahvede, bakayım kim var kim yok hemşehrilerden. Baktım bizim Hidayet
Reis bakinir baa. Dedüm ne bakinirsun Hidayet. Dedi yok mi habarin? Vurdi
Rahmi amuca çocuğuni…’. (72. K. 44)
Doğu Karadeniz ağızlarını diğer ağızlardan ayıran özelliklerin başında ünlü uyumunun olmaması, tek biçimli eklerin varlığı gelir. Orhan Kemal de romanında Doğu
Karadeniz ağızlarının bu tipik özelliğinden yararlanmıştır: babamun, keseyrum,
kalktum, çocuğuni vb. Ancak alıntılanan bölümde ilgili ağza özgü bu klişe özellik
abartılmıştır. Abartma sonucunda ilgili ağızda mümkün olmayan biçimler de ortaya
çıkmış veya olması gereken biçimler verilmemiştir. Yukarıda alıntılanan metinde
geçen, ancak ağızların iyi aktarılması durumunda olması gereken biçimler şöyledir:
öcünü > öcini, önceydı > onceyidi, hizlı > hızli, yudumladı > yudumladi, çıktım >
çiktum, dedüler > dediler~tediler, çıkacak > çikacak, sorulur mu > sorulur mi, vapuru > vapuri, baktım > paktum, bizim > bizum, bakinir > pakinur, habarin > haberun.
Fonolojik açıdan ilgili ağzın çok bilinen bir yönü öne çıkarılırken, aynı ağızlar
için tipik olan ünsüz farklılıklarına hiç yer verilmemiştir: pakayum, tedum, furdi vb.
72. Koğuş’ta ayrıca ilgili ağızdaki morfolojik ve söz dizimi farklarına da yer
verilmiştir: Vurdi Rahmi amuca çocuğun vb. Buna karşılık ilgili bölüm söz varlığı
ögesi barındırmamasıyla dikkat çeker. Oysa ilgili ağzın iyi yansıtılması durumunda,
burada kullanılabilecek önce yerine evvel, çocuk yerine uşak gibi ağza özgü kelimeler vardır.
Ayışığında Çalışkur: Türk öykücülüğünün önemli isimlerinden Haldun Taner’in Ayışığında Çalışkur (1954) adlı öyküsünde, ay ışıklı bir yaz gecesinde, Çalışkur apartmanındaki olaylar anlatılır. Öykünün ilk versiyonu, konuşma bölümlerinde
hangi bölgeye özgü olduğu açıkça belirtilmeyen bir ağza bolca yer verilen, canlı ve
akıcı bir üslupla yazılır:
(6a)
Al götür şu yumurcağı bekçi emcesi’ dedi ‘gene bana gahır veriy, uyumiy’
‘Alacan değel mi? Ha alacan?
‘Alacam’ dedi Bekçi, ‘susmazsa garagola götürecem’.
106    Nurettin Demir
‘Get Zülfikâr emcesi get’ dedi. ‘Get de sen ırsızları gatilleri götür garagola.
Ben Paşa oğlumu virmem sağa.’ /…/
Bir cıgara vir Zulfikar.’ dedi.
Metinde görüldüğü gibi fonolojik ve morfolojik ağız özellikleri baskındır. Ünlü
uyumundaki farklılık, uyumiy; söz başında ötümlüleşme, gahır, garagola, gatiller;
ünlülerde standarttan sapmalar, değel mi, virmem, get; ünsüzlerde düşme veya
değişmeler, cıgara, ırsızları gibi ses özellikleri; şimdiki zaman ve gelecek zaman çekiminde standarttan sapmalar, gahır veriy, uyumiy, alacan, götürecem alıntılanan
bölümdeki ağız özellikleridir.
Öyküde kahramanların nereli olduğu belli değilse de taklit edilen ağzın Doğu
Karadeniz, Doğu Grubu ve Ege’ye özgü olmadığı açıktır. Metinde kullanılan az sayıdaki söz varlığı ögesinden bazıları Anadolu’da geniş bir yaygınlığa sahiptir. Buna
karşılık hent hent ötüyon ifadesi Tarama Sözlüğü’ndeki verilere göre hant hant
ötmek ‘bağıra bağıra, kavga edercesine konuşmak’ anlamıyla İstanbul ve Yozgat’ta
kullanılır. Tarama Sözlüğü’nde hent hent etmek maddesi varsa da anlamı farklıdır.
Yine de metinde konuşulan dili belli bir bölgeyle ilişkilendirmek için daha ayrıntılı
çalışmalar gerekir.
Haldun Taner’in öyküsünde konumuz açısından asıl dikkat çekici olan, öykünün yeniden yazılan biçimiyle ilk biçimi arasındaki farklardır. Öykünün bir parçası
olarak eleştirmenler, öyküde adı geçenlerin de arasında olduğu kurum ve kişiler
öyküyle ilgili eleştiriler yazarlar. Edebiyatçılar arasında şive taklidi tartışmasının
patlak verdiği dönemde kaleme alınan öykünün dili de eleştirilerden nasibini alır:
“Hikâyedeki ‘tiksinç ürküntü vesaire’ gibi tilcikleri de ayrıca beğenmedim” (143)
“Okudum son yazısını. Sevmiyorum o yazarın dilini… /…/ Kişilerini illa gerçekte
konuştukları gibi vermek zorunda değildir yazar… Grekçe konuşmuyor mu
Sofokles’in kişileri? Onları çeviride öz Türkçe konuşuyor görünce yadırgıyor mu
okur? Kuşağı, çevresi, kültür durumu ne olursa olsun, bütün kişilerini öz Türkçe
konuştursa ne eksilir yazısında; ayrıca devrik tümceden de faydalanmıyor yeteri
kadar…” (169). Ataç üslubuyla yazılan bu eleştiride dile getirilenler “şive taklidi”
tartışmalarında, taklit karşıtlarının tezlerinin özünü oluşturur. Eleştiriler göz önünde
bulundurularak öykü ironik bir dille yeniden yazılır. Çift rakamlı sayfalarda eski
metin, tek numaralı sayfalarda ise yeni metin verilir. Yeni metinde değiştirilen veya
eklenen kısımlar koyu harflerle yer alır. Yeni metindeki değişiklikler sadece fonolojik ve morfolojik açıdan standart biçimlerin verilmesinden ibaret değildir. Yukarıda alıntılanan bölüm yeni metinde şu biçimi alır:
(6b)
’Alın götürün şu yaramazı Bekçi Bey amcası’ dedi, ‘Yine beni üzüyor,
uyumuyor’.
‘Alacaksınız değil mi? Söyleyin kuzum, alacağım deyin.’
Edebi metinlerde aǧız kullanımı hakkında bir ön çalışma    107
‘Almayacağım’ dedi şefkatli Bekçi, ‘Ama susmazsa onu çocuk parkına
bırakmayacağım.’
‘Gidiniz Zülfikâr bey amcası, gidiniz’ dedi. ‘Gidiniz de siz kaka bebekleri
yaramaz bebekleri alınız. Ben Paşa-oğlumu vermem, size. Biz mamamızı
yedik, et suzumuzu içtik, şimdi cici cici e-e yapacağız.’ /…/
‘Bir sigara verir misiniz Zulfikar bey’ dedi. (161-163)
Görüldüğü gibi yeni metinde “kaba” sayılan ağız özelliklerinden eser kalmamıştır.
Yeni biçim oluşturulurken sadece dilbilgisi ögelerinden değil, aynı zamanda kullanım bilgisinden de yararlanılması Ayışığında Çalışkur’u önce sözü edilen metinlerden ayıran dikkat çekici bir husustur. Öykünün ilk anlatılan biçiminde kişiler,
sosyal çevrelerine, eğitimlerine, yaşlarına ve geldikleri yöreye özgü sayılabilecek
doğal bir dille konuşurken, yeni metinde son derece yapay bir konuşma dili söz konusudur. İlk metindeki akıcılık yerini yeni metinde yapmacıklığa, gerçek dışılığa
bırakmış, böylece ironi ortaya çıkmıştır. Önceki biçimde konuşulan dil çok daha
akıcı, ama aynı zamanda standart dışı iken ikinci metin standarda uygun, ama doğallıktan da bir o kadar uzaktır.
Sonuç
Edebi metinlerde, yukarıda da görüldüğü üzere, çoğu zaman birden çok ağız özelliği
aynı anda kullanılır, ama bazı özellikler diğerlerine oranla daha baskın olabilmektedir. Örnek olarak Karabibik ve Küçük Paşa’da fonoloji, morfoloji ve söz varlığı, Murtaza da söz dizimi, 72. Koğuş’ta söz dizimi, fonoloji ve morfoloji, Ay
Işığında Çalışkur’da ise fonoloji, morfoloji ve kullanım bilgisinin diğerlerinden
baskın olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca Orhan Kemal’in ve Haldun Taner’in eserlerinde sözvarlığına az yer verilmesi de dikkat çekicidir. Çok bilinen klişe özelliklerle oynamak, bölgenin yerlisi olmayan yazarlar için söz varlığı ögelerini kullanmaktan daha kolay olmalıdır.
Yeterince ayrıntılı olma iddiası taşımayan bu kısa yazıda, hem edebiyat hem de
dil araştırmalarında ihmal edilen bir konunun, edebi metinlerde ağız kullanımının
bazı yönlerine işaret edilmiş, söylenenler seçme metinler yardımıyla örneklendirilmeye çalışılmıştır. Çok kısa alıntılar ve alıntılanan bölümlerle ilgili ayrıntılandırılmaya ve derinleştirilmeye muhtaç yorumlar, edebi eserlerde çeşitli ağız ögelerine yer verildiğini, bunların eserden esere değişebildiğini göstermektedir. Verimli
bir araştırma alanı olabilecek edebi eserlerde ağız kullanımıyla ilgili ayrıntı çalışmaları, ağızların edebiyatta ve kültür hayatında oynadığı rolü daha açık bir biçimde
gösterecektir.
Bibliyografya
Akıncı, Gündüz 1961. Türk romanında köye doğru, Ankara: DTCF Yayınları.
Aksan, Doğan 1985. İstanbul ağzı üzerine gözlemler. Beşinci Milletler Arası Türko-
loji Kongresi, İstanbul, 23-28 Eylül 1985. Tebliğler I. Türk Dili. C. 1. İstanbul.
17-23.
Demir, Nurettin 2009. 1923-1938 arasında Türk dili. Cumhuriyet Dönemi Türk Kültürü. Ankara: AKM [baskıda.]
Fuat, Mehmet 1997. Unutulmuş yazılar. İstanbul: Yapı Kredi.
Kaçalın, Mustafa 2000. Abdülhalim Galip Paşa’nın Mutâyebât-ı Türkiyye’si. Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları. In Memoriam Agâh Sırrı
Levend Hâtıra Sayısı. 24:1, 137-185.
Kemal, Orhan 1973. Murtaza. İstanbul: Cem.
Kemal, Orhan 2005. 72. Koğuş. İstanbul: Tekin.
Nabi, Yaşar 1953. Şive taklidi. Varlık 400 (1 Kasım 1953): 22-23.
Narlı, Mehmet 2002. Orhan Kemal’in romanları üzerine bir inceleme. Ankara:
Kültür Bakanlığı.
Nâzım, Nâbî-Zâde 1944. Kara bibik. – Büyük hikâye. İstanbul: Vakıt Matbaası.
Öğütçü, Işık 2005. Orhan Kemal'in babası Abdülkadir Kemali’nin anıları. İstanbul:
Epsilon.
Püsküllüoğlu, Ali 19873. Yaşar Kemal sözlüğü. İstanbul: Toros.
Sami, Şemseddin 2002. Taaşşuk-ı Tal’at ve Fitnat. Yay. Haz. Dr. Yakup Çelik. Ankara: Akçağ.
Taner, Haldun 20059. Bütün hikayerleri 2. Şişhane’ye yağmur yağıyordu, ayışığında
çalışkur. Ankara: Bilgi.
Tepeyran, Hâzım Ebubekir 19472. Küçük Paşa. İkinci ve Sadeleştirilmiş Tabı. İstanbul: İnkılâp.
Ünal, Recep & Öğütçü, Işık 2005. Dünya sahiplendi. Biz unuttuk. Adana Haber, 2526 Kasım 2005. [http://www.orhankemal.org/links/228.htm’den].