KOZLUK`UN EN ESKİ TAŞ YAPILARINDAN HIDIR BEY CAMİİ Özet

ISSN: 2148-0273 Cilt 4, Sayı 2, 2016
Vol. 4, Issue 2, 2016
KOZLUK’UN EN ESKİ TAŞ YAPILARINDAN HIDIR BEY CAMİİ
Ali AKTAN1, Düzgün ÇAKIRCA2*, Müslim ADSAN3, Abdurrahman ÇAKAN4
Özet
Bu çalışmada; ait olduğu çevrede önemli bir yere sahip olan Kozluk Hıdır Bey Camisi
incelenmiştir. Bu kapsamda yapının mimari özellikleri ve yapıda süreç içerisinde meydana gelen
bozulma ve değişimler, yapıya ilişkin kayıtlar ve yerinde yapılan tespitlere dayalı olarak irdelenmiş ve
bazı öneriler sunulmaya çalışılmıştır.
Anahtar Sözcükler: Kozluk, Hıdır Bey Camii, Taş Mimari.
Abstract
In this study; Kozluk is having on the environment is an important part started Hıdır Bey
Mosque was examined. In this context, the architectural features of the structure and process of
1
Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı,
Batman, e-mail: [email protected]
2*
Düzgün ÇAKIRCA, Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık
Bölümü, Batman, e-mail: [email protected]
3
Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı,
Batman, e-mail: [email protected]
4
Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı,
Batman, e-mail: [email protected]
Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN | 63
deterioration occurring in the structure and changes, It has been analyzed on the basis of
determinations made for the registration and on-site construction and tried to offer some suggestions.
Keywords: Kozluk, Hıdır Bey Mosque, Stone Architecture.
1. Giriş
Günümüze kadar cami olarak kullanıla gelen Hıdır Bey Camii, Batman ilinin
Kozluk ilçesine bağlı Hamam Mahallesinde yer almaktadır ( Harita 1). Dikdörtgen
bir plana sahip olan yapı, kitabesine göre Osmanlı döneminde yapıldığı
belirtilmektedir. Çevrede kendine özgü mimari özellikleri olan bu yapıya ilişkin
yerinde yapılan incelemelere göre; bugüne dek yapılan çeşitli yanlış onarımlar,
atmosferik etkiler ve bakımsızlık gibi nedenlere bağlı olarak yapıda bir takım
bozulmaların meydana geldiği görülmüştür.
Taşıdığı tarihsel süreç ve mimari özellikleri ile kültür mirasımız için de
önemli bir yeri olan yapının strüktürel, özgünlük ve estetik değerlerinin yok
edilmeksizin ayakta kalabilmesi ve yaşamına devam etmesine katkı sağlamak
amacıyla bu çalışma yapılmıştır.
Harita 1: Kozluk İlçesinde Hıdır Bey Camisinin Konumu (URL 1)
64 | Kozluk’un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii
2. Yapının Tarihçesi
İnşa kitabesine göre yapı hicri 890 miladi 1485 tarihinde Hazo (Kozluk) ve
Sason beyi Ebubekir Roşki’nin oğlu Hıdır bey tarafından inşa edildiği
belirtilmektedir (Cabir, 2002).
Yapıda üç kitabe vardır. Bu kitabelerden iki tanesi tarihlidir. Birincisi H. 890, M.
1485 tarihli kitabe, yapının kuzeyinde yer alan taç kapısında; ikincisi ise minarenin
kaide kısmındaki H.987 M.1579 kitabesinde yapının tarihleri belirtilmektedir. İkinci
kitabe minarenin yapıya sonradan eklendiği sonucunu vermektedir. Bu tarihler sonucu
yapının Osmanlı döneminden kaldığı, Osmanlı eseri olduğu bilgisini aktarmaktadır. 523
yıllık olan cami günümüze kadar çeşitli yanlış onarımlar görmüş olmasına yeterince
sahip çıkılmamış olmamasına rağmen hala ayakta ve ibadete açıktır (Cabir, 2002).
3. Mimari İnceleme
3.1. Konumu
Yapı Batman ilinin, Kozluk ilçesi, Hamam mahallesinde yer almaktadır
(Şekil 1). Kuzey–Güney doğrultusunda dikdörtgen plana sahip meyilli bir arazide
inşa edilmiştir. Batı ve güney tarafında sokak ve yol geçmekte olup, kuzey tarafında
ise hazire ve mahalle mezarlığı yer almaktadır. Hazire, caminin kuzeydoğu kısmına
bitişik durumdadır. Doğu tarafında ise etrafı duvarla çevrilmiş geniş bir avlu
bulunmaktadır. Kuzeyinde mezarlık alanı batı ve güney alanında ise yol ( cadde ve
sokak) geçmektedir. Batı cephesinde camiye ikinci bir giriş kapısı bulunmaktadır.
Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN | 65
Şekil 1: Kozluk’un Uydu görüntüsü ve Hıdır Bey Camisinin Konumu (URL 2)
3.2. Mimari Özellikleri
Yapı dikdörtgen plana sahip 3 revaklı beşik tonozlarla örtülmüştür. Yapının
ana mekânı ise 8 eyvanlı olup, sivri kemerlerle desteklenmiş ve beşik tonozlarla
örtülmüştür. İç kısmı aydınlatmak için basık kemerli mazgal pencereler yapılmıştır.
Ana mekâna geçişler revaklardan 3 giriş ile sağlanmaktadır. Orta girişin hemen
bitişiğinde mahfel (mahfil) yer almaktadır.
Resim 1:Meyilli bir alana inşa edilmiş caminin genel görünümü (Cabir, 2002)
Güney cephesinden bir pencere ile aydınlatılmaya çalışılan mekân ve kısmen
de olsa özgünlüğünü koruyan mihrap ve kubbesiz yapı günümüze çok fazla değişime
uğramadan gelmeyi başarmıştır.
Yapı, bölgede bulunan geleneksel yapım tekniğine benzer yığma yapım
sisteminde inşa edilmiştir. Ana yapım malzemesi, bölgedeki taş ocaklarından
çıkarılarak işlenen kalker taşıdır. Yapının duvarları kesme taşlarla örülmüştür. Örtü
sistemi ise beşik tonozlu düz dam şeklinde olup, moloz taşlarla yığma teknikle
örtünmedir ( Resim 1). Geniş bir mekâna sahip olan yapının büyük bir avlusu, beşik
tonozlarla örtünmüş 3 revak ve her revaktan ana mekâna girişi sağlayan kapı
dediğimiz 3 açıklık yapılmıştır. Ana mekân ise mihraba paralel 4 nefli olup batı ve
66 | Kozluk’un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii
doğu cephelerine 4’er eyvan (toplam 8 eyvan) bölümleri bulunmaktadır. Eyvanlardan
eyvanlara geçişlerde yine bir insanın rahat geçebileceği şekilde açıklıklar
bulunmaktadır. Mekân bu eyvanlarda açılan basık kemerli açıklıklarla(pencere)
aydınlatılmaktadır. Örtü sistemi kalın sivri kemerlerle desteklenmiştir (Resim 2, 3, 4).
Resim 2: Caminin plan fotoğrafı
Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN | 67
Resim 3:Caminin iç mekânından görünüm Resim 4:Doğu girişinden revak bölümlerinin görünümü
4. Yapıda Meydana Gelen Bozulmalar ve Değişimler
Yapı 523 yıllık süre içinde çeşitli bozulmalar ve onarımlar görmüştür. Bu
bozulmalar yapıya ait mekânlar, mekân içinde oluşan çatlaklar ve aşınmalardır. Bu
bozulmaların meydana gelme nedenleri ise deprem, atmosferik etkiler, zeminden
kaynaklı nedenler, biyolojik etkiler ve insanlardan kaynaklı olduğunu söylemek
mümkündür.
Bu kapsamda yerinde yapılan tespite göre, yapının Kuzey cephesinde bulunan
mezarlık alanı içinde ve yapıya bitişik dikdörtgen planlı küçük oda olduğu düşünülen
mekânın ise yıkık ve harabe durumda olduğu tespit edilmiştir. Ancak bu durumun
neden ve nasıl olduğu belirlenememiştir (Resim 5-6).
Resim 5:Kuzeydoğu köşende yıkılmış olan mekan
Resim 6: kuzeydoğu köşende yıkılmış olan mekan
68 | Kozluk’un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii
4.1. Malzeme Bozulmaları
Yapıda en büyük sorunlardan biri nemdir (Resim 7). Güney ve batı
cephelerinde bulunan çarpık yapılaşma, drenaj sisteminin olmayışı, yağmur suları,
şebeke suları gibi nedenler yapının değişik kısımlarında yüksek derecede nemin
oluşmasını sağlamıştır. Oluşan bu nem yapıda derz aşınması, küflenme, yüzey kaybı,
renk değişimi, tuzlanma, bitkilenme gibi bozulmalar meydana getirmiştir ( Resim 89-10-11).
Ayrıca yapının kullanım sürecinde yeterince gerekli bakımları görmemesi ve
kullanıcıların bilinçsizce tutum ve davranışları yapıda tahribatların artmasına katkı
sağlamıştır.
Taşın hammaddesinde bulunan tuzlar zamanla yağmur suları, kimyasal malzemelerin
kullanımı, çimento ve toprağın içinde bulunan çeşitli minerallerin etkileriyle taşın
gözeneklerinden dışarı çıkarak, yapıda bozulmalar meydana getirmiştir. Öte yandan
yapının geçirdiği tarihsel süreç içinde atmosferik etkiler (rüzgâr, yağmur ve don gibi)
yapı taşlarının derzlerinde gözle görülebilecek derecede aşınmaya (derz aşınması)
neden olmuştur.
Resim 7-8 : Nem sonucu meydana gelen boya ve sıva dökülmeleri
Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN | 69
Resim 9: Küflenme-şekerlenme oluşumu
Resim 10: Yağmur suları sonucu meydana gelen rutubet ve
renk değişimi
Resim 11: Atmosferik etkiler sonucu minare kaidesinde meydana gelen derz boşalması ve yüzey kaybı
Yapıda oluşmuş olan yüzey kaybı ise daha çok minare bölümünde
görülmektedir. Yapıda kullanılmış olan taş malzemenin yumuşak olması nedeniyle
zamanla atmosferik etkiler yüzeyde aşınmaların meydana gelmesine neden olmuştur.
Öte yandan yapının iç ve dış cephelerinin sonradan sıvanması nedeniyle (kum–
çimento-kireç karışımlı harç) yüzey kaybının olup/olmadığının ancak yapılmış olan
sıvanın temizlenmesi işlemi yapıldıktan sonra görmek mümkündür. Minarede ise
sıvanmamasından dolayı derz boşluklarında bitkisel oluşumların meydana geldiği
görülmüştür ( Resim 12).
70 | Kozluk’un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii
Resim 12: minare kaidesinde meydana gelen bitkilenmeler
Yapının batı cephesinde sonradan açılan kapı ve kapının üstüne cepheye
eklenmiş betonarme saçağın ise yapıya sonradan dâhil edildiği tespit edilmiştir.
Sonradan yapılmış olan bu ekler malzeme bozulmasına kısmen de olsa neden
olmuştur (Resim 13).
Ayrıca kullanım sürecinde yapının yeterince gerekli bakımlarının yapılmaması
ve kullanıcıların tarihi yapılara karşı bilinçsizce tutum ve davranışları yapıda
tahribatların artmasına katkı sağladığını belirtmek mümkündür (Dal; Öcal, 2012).
Resim 13: yapıaya sonradan eklenen batı girişi ve betonarme saçak
Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN | 71
4.2. Yapılan Yanlış Onarım ve Müdahaleler
Yapıda; sıva, alçı, boya, modern plastik kapı-pencere ve ses sistemlerinin
duvara monte edilmesi gibi işlemlerinin yapılması görülen başlıca yanlış
müdahalelerdir. Bu kapsamda özelikle yaklaşık 16-17 yıl önce yapının iç ve dış
cephelerinin tamamına çekilmiş olan sıva-alçı ve boyanın yapıda çeşitli bozulmalar
(tuzlanma, yüzey kaybı v.b) meydana getirmesine neden olmuştur (Resim 14-15-1617-18-19-20). Bu tür yanlış müdahalelerin mahalle halkının veya kullanıcıların
bilinçsiz yaklaşımdan illeri geldiğini söylemek mümkündür.
Resim 14
Resim 15
Resim 16
Resim 17
Resim 18
Resim 19
Resim 20
72 | Kozluk’un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii
5. Değerlendirme ve Sonuç
Hala kullanımda olan bu yapı, bölge halkı ve taşınmaz kültür varlıkları açısından
önemli bir dini mimari örneğidir. Yapılan bu çalışma ile yapının tarihçesi, konumu,
mimari özellikleri zaman içinde geçirdiği onarımlar yapı ve malzeme üzerinde oluşan
bozulma türleri ve nedenleri belirlenmiştir. Belirlenen bozulmalara müdahale
edilmemesi halinde yapıda ilerleyen dönemlerde dönüşü mümkün olamayan bozulmalar
hatta yıkılmaların yaşanması kaçınılmazdır.
Bu nedenle, yapının özgünlüğünün korunarak gelecek nesillere aktarılması için
belirlenen bozulmalara müdahale edilerek, ivedilikle koruma/onarım çalışmalarının bir
an önce yapılması önemlidir.
6. Kaynakça
Dal, M.; Öcal, A. D.,(2012) Doğal Taşlardaki Bozunmalar, Mimarlık Vakfı İktisadi
İşletmesi, İstanbul.
Cabir, A. M., (2002), Kozluk’taki Mimari Eserler, Van.
Ünal, R. H., (1982), Kozluk’ta (Batman) iki cami, ark-san Tarihi Dergisi, sayı:1, İzmir.
Göyünç, N., (1991) XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Türk Tarih Kurumu
Basım Evi, Ankara, s.107-108
Altun, A., (1971) Mardin’de Türk Devri Mimarisi, Gün Matbaası, İstanbul, s.100-102.
Altun, A., (2005) Mardin’de Türk Devri Anıtsal Mimarisine Genel Bakış, Taşın Belleği
Mardin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s.153-175.
İzbirlik, A., (2002) 16.yy Ortalarında Diyarbekir
Beylerbeyliği’nde Vakıflar, Türk
Tarih
Kurumu Yayınları, VII. Dizi-Sayı 185, Ankara, s.81,314.
URL 1: https://www.google.com.tr/maps/ Erişim Tarihi:15.05.2016
URL 2: http://haritamaps.net/uydu-haritasi.html. Erişim Tarihi:15.05.2016