ясярляри - Dialoq.info

ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄ
Dialoq.info
ßÑßÐËßÐÈ
ÁÅØ ÚÈËÄÄß
I ÚÈËÄ
____________
“ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ-2005
Áó êèòàá “Ùöñåéí Úàâèä. ßñÿðëÿðè. Äþðä úèëääÿ. I úèëä”
(Áàêû, Éàçû÷û, 1982) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð
Òÿðòèá åäÿíè:
Òóðàí Úàâèä
Þí ñþçöí ìöÿëëèôè:
Éàøàð Ãàðàéåâ
Ðåäàêòîðó:
Òåéìóð Êÿðèìëè
894.3611 - dc 21
AZE
Ùöñåéí Úàâèä. ßñÿðëÿðè. Áåø úèëääÿ. I úèëä. Áàêû, “Ëèäåð íÿøðèééàò”,
2005, 256 ñÿù.
×îõÿñðëèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿí éàõøû ÿíÿíÿëÿðèíè èíêèøàô åòäèðÿí,
çÿíýèíëÿøäèðÿí ãöäðÿòëè ñþç óñòàñû Ùöñåéí Úàâèä þç éàðàäûúûëûüû èëÿ, äÿðèí ùèêìÿòëè âÿ
ôÿëñÿôè ïîåçèéàñû, òÿêðàðñûç äðàìàòóðæè ÿñÿðëÿðè èëÿ Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè øöóðóí èíòèáàùûíà õèäìÿò ýþñòÿðìèøäèð. 1937-úè èë ðåïðåññèéàëàðûíûí ãóðáàíû îëìóø áþéöê ìöòÿôÿêêèðèí, àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéè èëÿ áàüëû ùàçûðëûãëàðûí ýåòäèéè äþâðäÿ, Ùåéäÿð
ßëèéåâèí øÿõñè òÿøÿááöñö èëÿ ìÿçàðûíûí Ñèáèðäÿ òàïûëûá íÿøèíèí Àçÿðáàéúàíà ýÿòèðèëìÿñè, òÿñàäöôè äåéèë êè, áèð ÷îõ äöíéà òàðèõ÷èëÿðè òÿðÿôèíäÿí þëêÿäÿêè ìöñòÿãèëëèê
àðçóëàðûíûí âÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí áàøëàíüûú íþãòÿñè êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðèëìèøäèð.
Ìöãòÿäèð ñÿíÿòêàðûí éàðàäûúûëûüûíäàêû ðîìàíòèê úîøãóíëóã èëê þíúÿ òöðê ìèëëÿòèíèí
ñàáàùûíà îëàí ñîíñóç èíàìäàí ãèäàëàíûðäû.
Ñÿíÿòêàðûí “ßñÿðëÿðè”íèí I úèëäèíÿ “Êå÷ìèø ýöíëÿð” (Òèôëèñ, 1913), “Áàùàð øÿáíÿìëÿðè” (Áàêû, 1917) øåèðëÿð ñèëñèëÿñè âÿ “Àçÿð” (1920-1937) ïîåìàñû äàõèë åäèëìèøäèð. Áöòöí éàðàäûúûëûüû èíñàíäà, òÿáèÿòäÿ âÿ äöíéàäà ýþçÿëëèê àõòàðûøëàðûíäàí èáàðÿò
îëàí ìöòÿôÿêêèð øàèð áó øåèðëÿðèíäÿ ýþçÿëëèéèí ïîçóëàí ãàéäàëàðûíû íèçàìà ñàëìàãëà
ìÿøüóëäóð. Îäóð êè, ñþç ñÿíÿòèíèí áó áþéöê ðÿññàìûíû éàëíûç ýåíèø ôÿëñÿôè ìÿíàäà
ýþçÿëëèéè àõòàðà-àõòàðà âÿ ýþçÿëëèéÿ ñàëûíàí èøûüûí èçè èëÿ àõûðàúàí áàøà äöøìÿê îëàð.
ßñÿðëÿðèí èìëàñûíà òîõóíóëìàìûø, äèë âÿ öñëóáóíóí ãîðóíóëìàñûíà ÷àëûøûëìûøäûð.
____________
ISBN 9952-417-25-8
© “ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2005
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
____________
ÁÈÐ ÍÅ×ß ÑÞÇ
“Áàáàì Ùöñåéí Úàâèä áèð ýöíÿø èäè. Éöêñÿëäè, ïàðëàäû, éàðàñàëàðûí ýþçöíö
êîð åòäè. Ëàêèí äóìàíëàð îíóí ãàðøûñûíû àëäûëàð...”.
Ãàðäàøûì ßðòîüðîë Úàâèä áó ñþçëÿðè 1939-úó èëäÿ éàçûá. Ìÿí èñÿ Ùöñåéí
Úàâèä ùàããûíäà ùå÷ âàõò éàçìàìûøàì, äåìÿê îëàð êè, éàçìàìûøàì. Áóíà èíäè
åùòèéàú äóéóðàì. Õàòèðÿëÿð ãàëàã-ãàëàãäûð. Ùÿð øåéè òÿôÿððöàòûíà êèìè ãÿëÿìÿ
àëìàã íèééÿòèíäÿéÿì. Èíäèëèê èñÿ ìÿòíëÿðè áÿðïà åäèá áåøúèëäëèéè ÷àïà ùàçûðëàéàðêÿí âÿ îíóí ãàðøûñûíäà þâëàä îëàðàã ñîí áîðúóìó éåðèíÿ éåòèðÿðêÿí
ñÿáÿáèíè áèëìÿäèéèì áèð äóéüó ìÿíè áó êèòàáà þí ñþç éàçìàüà ñþâã åäèð.
ßðòîüðîëóí èôàäÿ åòäèéè êèìè, êîð éàðàñàëàð 1937-úè èëäÿí ñîíðà Úàâèäèí
àèëÿñèíÿ äÿ, îíóí ÿñÿðëÿðèíÿ äÿ ùÿãàðÿò åäèáëÿð. Áó èñÿ 1956-úû èëÿúÿí äàâàì
åäèá. Ñîíðàëàð äà àðà-ñûðà áó ùÿãàðÿòëÿðèí øàùèäè îëìóøàì. Úàâèäèí ÿñèë áÿðàÿòè 100 èëëèê éóáèëåéèíèí êå÷èðèëìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð Ìÿðêÿçè Êîìèòÿíèí 21 èéóë
1981-úè èë òàðèõëè ãÿðàðûíäàí ñîíðà áàø âåðäè. Áèð êöëë ùàëûíäà èñÿ ìÿòíëÿðèíèí,
ÿñÿðëÿðèíèí áÿðàÿòè èíäè, éÿíè áó áåøúèëäëèéèí âàñèòÿñèëÿ ýåð÷ÿêëÿøèð.
Õàòûðëàòìàã èñòÿéèðÿì êè, áåøúèëäëèê Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí ÿí ìöêÿììÿë íÿøðèäèð âÿ îõóúóëàðûí, òÿäãèãàò÷ûëàðûí, ðåæèññîðëàðûí, íàøèðëÿðèí, áèð ñþçëÿ, Úàâèäÿ
öç òóòàúàã ùÿð áèð êÿñèí èíäÿí áåëÿ éàëíûç áó íÿøðÿ èñòèíàä åòìÿñèíè èñòÿðäèì.
Áóíóí èñÿ áèð ñûðà ñÿáÿáëÿðè âàð:
ßââÿëà, èìëàñûíûí ãîðóíìàñû Ùöñåéí Úàâèä ö÷öí ÷îõ ÿùÿìèééÿòëèéäè âÿ
åëÿ áó ñÿáÿáäÿí äÿ î, áÿçÿí ÿëéàçìàëàðûíûí ñîíóíäà áóíó õöñóñè õàòûðëàäûðäû:
“Èìëàñûíà òîõóíìàìàëû!”. Áèð ùàëäà êè, þçö áåëÿ èñòÿìèøäè, äåìÿëè, áó ñþçëÿðè
îíóí áèð ìöÿëëèô îëàðàã âÿñèééÿòè êèìè äÿ ãÿáóë åòìÿê îëàð.
1958-úè èëäÿí åòèáàðÿí íÿøð åäèëìÿêäÿ îëàí êèòàáëàðûíû èñòèñíàñûç îëàðàã
ìÿí òÿðòèá åòñÿì äÿ, äèëèíèí, èìëàñûíûí ãîðóíìàñû íàìèíÿ ýþñòÿðäèéèì áöòöí
úÿùäëÿð óüóðñóçëóãëà íÿòèúÿëÿíèá. Áÿçÿí Ìÿðêÿçè Êîìèòÿ, áÿçÿí Éàçû÷ûëàð
Èòòèôàãû, áÿçÿí äÿ íÿøðèééàòëàð ñÿâèééÿñèíäÿ éàðàäûëàí ÿíýÿëëÿðè îðòàäàí ãàëäûðìàã ìöìêöí îëìàéûá. Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí èíäèéÿãÿäÿðêè áöòöí íÿøðëÿðèíèí
ðåäàêòÿëÿðèíè îíóí äèëèíÿ êîáóä ìöäàõèëÿäÿí áàøãà íÿ àäëàíäûðìàã îëàð?
Èíäè Ùöñåéí Úàâèäèí îðèæèíàë ìÿòíèíè îõóúóéà ìöÿëëèôèíèí éàçäûüû øÿêèëäÿ
òÿãäèì åäÿðêÿí ßëèàüà Âàùèäè äÿ ðÿùìÿòëÿ àíìàã èñòÿéèðÿì. 1958-úè èëäÿ
Úàâèäèí áÿðàÿòäÿí ñîíðàêû èëê êèòàáûíû “Àçÿðíÿøð”ÿ òÿãäèì åòäèì. Ìÿòíè ñàäÿëÿøäèðìÿéè, Úàâèäèí äèëèíè “èñëàù” åòìÿéè î çàìàí åùòèéàú è÷ÿðèñèíäÿ éàøàéàí ßëèàüà Âàùèäÿ òÿêëèô åòäèëÿð. Âàùèä èñÿ: – Ìÿí íÿ êàðÿéÿì êè, óñòàäûí
____________
éàçäûüûíà
ÿë ýÿçäèðèì? – äåéÿ òÿêëèôäÿí èìòèíà åòìèøäè. “Àçÿðíÿøð”äÿ ÷àëûøàí
ðÿôèãÿì Ùÿáèáÿ Ìÿììÿäõàíëû áó ñþùáÿòèí øàùèäèéäè.
4
Úàâèä éàðàäûúûëûüûíà áÿçÿí ùÿòòà êîáóä çîðàêûëûã ñÿâèééÿñèíäÿ ìöäàõèëÿëÿð ÷îõ îëóá. Áó áàõûìäàí òÿêúÿ “Ùÿðá âÿ ôÿëàêÿò” øåðèíè õàòûðëàòìàã áÿñ
åäÿð. Øåèð ÿñëèíäÿ ö÷ ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð. 1958-úè èëäÿ îíóí éàëíûç áèðèíúè
ùèññÿñè, 1984-úö èëäÿ íÿøð îëóíàí äþðäúèëäëèê “ßñÿðëÿð”äÿ äÿ áèðèíúè âÿ ö÷öíúö ùèññÿëÿðè ÷àï îëóíóá. “Ùÿðá âÿ ôÿëàêÿò”èí áàøëûúà ãàéÿñè èñÿ îíóí èêèíúè
ùèññÿñèíäÿ èôàäÿ îëóíóð. Áó, àðòûã èìëà ìÿñÿëÿñèíäÿí äàùà úèääè áèð ïðîáëåìäèð. Éàõóä, 1918-úè èëäÿ éàçäûüû âÿ áöòöí äèýÿð íÿøðëÿðäÿ “Ìÿçëóìëàð
ö÷öí” áàøëûüû èëÿ âåðèëìèø øåðèí ÿñëè “Êàðñ âÿ Îëòó ÿòðàôûíäà ñÿáÿáñèç (!?) îëàðàã àë÷àãúàñûíà ãÿòë âÿ éÿüìà åäèëÿí ìÿçëóìëàð è÷èí” àäëàíûð.
Ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ ýóéà Ùöñåéí Úàâèäè ìöàñèð îõóúó ö÷öí äàùà àíëàøûãëû
åòìÿê íèééÿòèíäÿ îëàí íàøèð âÿ ðåäàêòîðëàðû áàøà äöøìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìèøÿì. Àõû áåëÿ áèð òÿøÿááöñäÿ áóëóíàíëàðûí ùå÷ áèðè Úàâèä ìÿòíëÿðèíèí ÿäÿáèåñòåòèê, òàðèõè âÿ ìÿôêóðÿâè ìàùèééÿòèíÿ âàãèô îëìàéûáëàð. Äàùè òöðêîëîã
Ìåùìåò Ôóàä Êþïðöëö éàçûðäû êè, Ùöñåéí Úàâèä òÿìèç âÿ êàìèë áèð öñëóáà
ìàëèêäèð. Àììà òÿÿññöô êè, î èëëÿðäÿ Êþïðöëöíöí ñÿñè áóðàëàðäà åøèäèëÿ áèëìÿçäè.
Úàâèäèí äèëè áàðÿäÿ íèñáÿòÿí ìöôÿññÿë âÿ îáéåêòèâ ãÿíàÿòëÿðè èëê äÿôÿ
Ìóñòàôà Ùàããû Òöðêÿãóë éàçäû: “Úàâèäèí äèëè èñòÿð Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ,
èñòÿðñÿ Àçÿðáàéúàí õàðèúèíäÿ ÿí ÷îõ ìöíàãèøÿ âÿ ìöáàùèñÿ îëóíàí áèð ìþâçóäóð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Èñòàíáóë òöðêúÿñè èëÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè àðàñûíäà óôàã äà îëñà áèð ëÿùúÿ ôÿðãè âàðäûð. Úàâèä Èñòàíáóë òöðêúÿñèíè ìÿíèìñÿìèø,
áó øèâÿíè áöòöí èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð þéðÿíìèøäèð. Éàðàäûúûëûüûíûí èëê
äþâðëÿðèíäÿ, áèëõàññÿ øåèðëÿðèíäÿ Èñòàíáóë øèâÿñèíè ìÿùàðÿòëÿ èøëÿäÿí øàèð,
ñîíðàëàð éàðàòäûüû ÿñÿðëÿðèíäÿ áó øèâÿíè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òöðêúÿñèíÿ éàõûíëàøäûðìàüà ÷àëûøìûø âÿ äåìÿê îëàð êè, áó èøäÿ ìöâÿôôÿã îëìóøäóð. Áóíóí
ö÷öí äÿ Úàâèäèí òöðêúÿñèíÿ íÿ òàìàìèëÿ Èñòàíáóë òöðêúÿñè, íÿ äÿ òàìàìèëÿ
Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè òöðêúÿñè äåìÿê ãàáèëäèð. Úÿñàðÿòëÿ äåéÿ áèëÿðèê êè, Úàâèä
áó èêè òöðêúÿ øèâÿ àðàñûíäà áèð êþðïö éàðàòìûø âÿ áó èêè øèâÿ àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíè ãûñàëòìûøäûð... Úàâèäèí èøëÿòäèéè òöðêúÿ îëäóãúà äàäëû âÿ èøëÿíìèø, ýþçÿë
áèð òöðêúÿäèð. Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí, Òöðêèéÿ âÿ Òöðêöñòàí âÿ ñ. òöðê
åëëÿðèíäÿ òÿê áèð ìöíÿââÿð áóëóíìàç êè, Úàâèäè îõóñóí âÿ àíëàìàñûí”.
...1937-úè èëäÿ ÍÊÂÄ íöìàéÿíäÿëÿðèíèí åâèìèçäÿí àïàðäûüû “Àòòèëà”,
“×èíýèç”, “Òåëëè ñàç”, “Øÿùëà” âÿ “Èáëèñèí èëùàìû” ôàúèÿëÿðè èñòèñíà îëóíàðñà,
Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí êöëëèééàòû ùåñàá åäÿ áèëÿúÿéèìèç áó íÿøðäÿ èñòÿð Êþïðöëöíöí äÿéÿðëÿíäèðäèéè ùÿìèí òÿìèç âÿ êàìèë öñëóá, èñòÿðñÿ äÿ Ìóñòàôà
Ùàããû Òöðêÿãóëóí öìóìòöðê ÿäÿáè äèëèíèí XX éöçèë Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäàêû éåýàíÿ òèìñàëû îëàðàã ñÿúèééÿëÿíäèðäèéè Úàâèä éàðàäûúûëûüûíûí ÿëäÿ îëàí
áöòöí íöìóíÿëÿðè îëäóüó êèìè, éàçûëäûüû øÿêèëäÿ èëê äÿôÿäèð êè, òÿãäèì åäèëèð.
Ãåéä åòäèéèì êèìè ÿââÿëêè íÿøðëÿðäÿ òÿùðèôëÿð ÷îõ îëóá. Áó áàðÿäÿ Àçÿð
Òóðàíûí “Úàâèä ßôÿíäè” êèòàáûíäà ÿòðàôëû áÿùñ îëóíäóüóíäàí ìÿí èíäè
____________
îíëàðûí
öçÿðèíäÿ àéðûúà äàéàíìàã èñòÿìèðÿì. Áó íÿøðäÿêè ìÿòíëÿðëÿ ÿââÿëêè
íÿøðëÿðèí ìöãàéèñÿñè äÿ áóíó àéäûí ýþñòÿðÿúÿê.
5
Áåøúèëäëèéÿ Ùöñåéí Úàâèäèí èíäèéÿ ãÿäÿð áèçÿ ìÿëóì îëìàéàí øåèðëÿðè,
ìÿêòóáëàðû (ÿââÿëëÿð èõòèñàðëà äÿðú îëóíìóø ìÿêòóáëàðûí òàì ìÿòíè), ùÿòòà éàðàäûúûëûüûíûí èëê äþâðëÿðèíäÿ ôàðñ äèëèíäÿ éàçäûüû øåèðëÿðèí òÿðúöìÿëÿðè äÿ äàõèë
åäèëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ, áåøúèëälèêäÿ Úàâèä äèëèíèí òÿêàìöëöíö äÿ ìöøàùèäÿ
åòìÿê ìöìêöí îëàúàãäûð.
Áèëèðÿì êè, Úàâèä ÿñÿðëÿðèíèí áó íÿøðè ùàìû òÿðÿôèíäÿí ùå÷ äÿ áèðìÿíàëû
ãàðøûëàíìàéàúàã. Áó ìÿíàäà åòèðàô åòìÿê èñòÿðäèì êè, ùÿéàòûìû ùÿñð åòäèéèì
ìöãÿääÿñ áèð èøè éåêóíëàøäûðàðêÿí ìÿí éàëíûç áåëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿëèéäèì.
“Èìëàñûíà òîõóíìàìàëû!” Áó, àòàìûí òþâñèéÿñè âÿ âÿñèééÿòèéäè.
***
Éåðè ýÿëìèøêÿí Ùöñåéí Úàâèäèí “Ïåéüÿìáÿð” ÿñÿðè èëÿ áàüëû áèð íå÷ÿ
êÿëìÿ äåìÿê èñòÿðäèì. Òþâñèéÿì õöñóñèëÿ òåàòðëàðûìûçà àèääèð. Úàâèä
“Ïåéüÿìáÿð” äðàìûíû ñÿùíÿ ö÷öí éàçìàìûøäû âÿ ÿñÿðèí òàìàøàéà ãîéóëìàìàñûíäà èñðàðëûéäû. Áóíó íÿçÿðÿ àëìàüûíûçû èñòÿðäèì.
***
Ùÿð øåéÿ ýþðÿ – àòàìû Âÿòÿí òîðïàüûíà ãîâóøäóðäóüóíà, ÿçèçëÿðèìè áèð
ñÿðäàáÿäÿ – Úàâèä ìÿãáÿðÿñèíäÿ ýþðöøäöðäöéöíÿ, Úàâèä îúàüûíûí ÷ûðàüûíû
éåíèäÿí éàíäûðäûüûíà ýþðÿ óíóäóëìàç Ùåéäÿð ßëèéåâÿ Òàíðûäàí ðÿùìÿòëÿð
äèëÿéèðÿì.
Òóðàí Úàâèä
19 ìàðò, 2004-úö èë
____________
6
ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄÈÍ ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛÜÛ
Ìöòÿôÿêêèð øàèð, ýþðêÿìëè äðàìàòóðã Ùöñåéí Úàâèä Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ îðèæèíàë ÿäÿáè ñèìàëàðäàí áèðèäèð. Ìèíèëëèê Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí íþâáÿòè èíêèøàô ìÿðùÿëÿñè ñàéûëàí ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèçìè
ùàìûäàí ÷îõ Ùöñåéí Úàâèäèí àäû èëÿ áàüëûäûð. “Øåéõ Ñÿíàí” âÿ “Èáëèñ”,
“Õÿééàì” âÿ “Ñÿéàâóø” áèçèì äðàìàòóðýèéàìûçäà ðîìàíòèçìèí áöòöí ïðîáëåìàòèêëèéè, èäåéà âÿ ìÿçìóí õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ òÿçàùöð åòäèéè ÿñÿðëÿðäèð. Þç
éàðàäûúûëûüû èëÿ Ù.Úàâèä Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí ìþâçó ñÿðùÿääèíè
ýåíèøëÿíäèðèð, òðàýèê õàðàêòåðèí, ðîìàíòèê ãÿùðÿìàíûí, äðàìàòèê êîíôëèêò âÿ
êîëëèçèéàëàðûí éåíè òèïëÿðèíè éàðàäûð, ãÿùðÿìàíû ãàäûí îëàí èëê Àçÿðáàéúàí
ôàúèÿñèíè ãÿëÿìÿ àëûð, îíó ùóìàíèñò, íÿúèá âÿ áÿøÿðè èäåéàëàðëà äàùà äà çÿíýèíëÿøäèðèð. Ù.Úàâèä áèçèì äðàìàòèê ïîåçèéàäà ãöââÿòëè áèð ôàúèÿíÿâèñ, ìÿíçóì âÿ ðîìàíòèê äðàìûí éàðàäûúûñû êèìè óíèêàë âÿ øÿðÿôëè áèð éåð òóòóð.
Ù.Úàâèä îðèæèíàë áèð äðàìàòóðã êèìè ÿäÿáèééàò àëÿìèíäÿ 1910-1912-úè
èëëÿðäÿí òàíûíûð. Ùÿëÿ 1910-úó èëäÿ éàçäûüû áèð ïÿðäÿëè èëê “Àíà” ñÿùíÿúèéè èëÿ
î, ýÿëÿúÿêäÿ óñòàä ôàúèÿíÿâèñ îëàúàüûíû âÿä åäèðäè. Áó ÿñÿð þç ìàðàãëû òðàýèê
ñèòóàñèéàñû èëÿ äèããÿòè úÿëá åäèð: áþéöê öðÿêëè àíà þç áàëàñûíûí ùÿëÿ èñòè ìåéèòè
öçÿðèíäÿí îíóí íàìÿðä ãàíëûñûíà õèëàñ éîëó ýþñòÿðèð. Áÿøÿðè àíàëûã ìÿùÿááÿòè
øÿõñè ãèñàñ äóéüóñóíà ãàëèá ýÿëèð. Áó úÿùÿò, èíñàí ëÿéàãÿòèíÿ èíàì, éöêñÿê,
öëâè äóéüóëàðûí òÿðÿííöìö, ñîíðàëàð Úàâèäèí áöòöí ÿñÿðëÿðèíèí ÿñàñ ìÿçèééÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð.
1913-úö èëäÿ Ù.Úàâèäèí “Êå÷ìèø ýöíëÿð” àäëû èëê øåèðëÿð ìÿúìóÿñè íÿøð
åäèëèð. Áó ëèðèê âÿ ðîìàíòèê øåèðëÿðäÿ øàèð ìöàñèð èúòèìàè ìöùèòè òÿíãèä åäèð,
êþùíÿëÿí åòèãàäëàðà, äèí âÿ ôÿëñÿôÿëÿðÿ ãàðøû ÷ûõûð, åéíè çàìàíäà, ôÿðäèí àðçóëàðû èëÿ úÿìèééÿòèí òÿëÿáëÿðè àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðè à÷ûá ýþñòÿðìÿéè áèð ìöòÿôÿêêèð ñÿíÿòêàð, ùóìàíèñò øàèð êèìè ãàðøûéà ãîéóð.
Ù.Úàâèäèí ìþâúóä ùÿéàòäàí íàðàçûëûüû, øàèðèí íàðàùàò ðóùó, èäåéà àõòàðûøëàðû îíóí “Áàùàð øÿáíÿìëÿðè” àäëû èêèíúè êèòàáûíäà òîïëàíìûø øåèðëÿðèíäÿ äÿ ùèññ
îëóíóð.
Ù.Úàâèä áþéöê äðàìàòóðã îëìàçäàí þíúÿ áþéöê øàèð, áþéöê ëèðèê îëìóø
âÿ ëèðèê-ôÿëñÿôè éàðàäûúûëûüûíû áöòöí þìðö áîéó äàâàì åòäèðìèøäèð. Îíóí øåèðëÿðèíè îõóäóãúà ñàíêè áàøëàíüûúäà ñàêèò àõàí, ãûæûëäàéàí, äàøëàðäàí òþêöëäöêúÿ èñÿ åòèðàçëû áèð íÿðÿ ÷ÿêÿí äàü ÷åøìÿñèíèí, äàü ÷àéûíûí ñÿñèíè åøèäèðñÿí. Åëÿ
áóíà ýþðÿäèð êè, Ù.Úàâèäèí øåèð äèëè ñÿìèìè, ñàô èíñàí äóéüóëàðûíûí òÿðÿííöìöíäÿ íÿ ãÿäÿð ùÿçèí, êþâðÿê, ëèðèêäèðñÿ, èíñàíëàðà çöëì âÿ ìöñèáÿò ýÿòèðÿí
____________
øÿð
ãöââÿëÿðÿ, ùåéâàíè èíñòèíêòëÿðÿ òàáå îëóá þç ùÿìúèíñëÿðèíè çöëìÿò âÿ úÿùàëÿòäÿ ñàõëàéàí ðèéàêàðëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ î ãÿäÿð êÿñêèí, àìàíñûç, ãÿòè
7
âÿ ùàéãûðòûëûäûð. Áó áàõûìäàí Ù.Úàâèäèí ïîåçèéàñûíäà ðîìàíòèêà èëÿ ðåàëèçìèí
ùåéðÿòàìèç áèð âÿùäÿòèíè ýþðöðöê. Øàèð õåéèðèí òÿíòÿíÿñèíÿ íÿ ãÿäÿð èøûãëû
ðîìàíòèê õÿéàëëàð áÿñëÿéèðñÿ, øÿðèí ìÿùâè ö÷öí äÿ î ãÿäÿð ñÿáèðñèç, àúûãëû
òÿäáèðëÿð èðÿëè ñöðöð.
Ù.Úàâèä áèð øàèð êèìè îðèæèíàëäûð, òÿêðàðåäèëìÿçäèð, éàëíûç þçöíÿ, þç ñÿíÿòèíÿ õàñ îëàí ïîåòèê èôàäÿ âÿ âàñèòÿëÿðèí ìöÿëëèôè êèìè ÷îõ óüóðëó áèð äÿñòèõÿòòè âàðäûð.
Úàâèäèí øåèð éàðàäûúûëûüûíäàêû ðîìàíòèê áÿäáèíëèê, ðóù äöøêöíëöéö âÿ
öìèäñèçëèê çàìàí êå÷äèêúÿ ìöáàðèç áèð îâãàòà, íèçàìèâàðû áèð “èíãèëàá÷ûëûüà”
÷åâðèëèð. Øàèðèí èëê ïîåòèê þðíÿêëÿðè äèäàêòèê ìÿçìóíó, êå÷ìèøèí èäåàëëàøäûðûëìàñû èëÿ ñå÷èëèð. “Ùöáóòè-Àäÿì” (“Àäÿìèí (úÿííÿòäÿí) åíìÿñè”), “Éàäèìàçè” (“Êå÷ìèøèí éàäà ñàëûíìàñû”) êèìè “Êå÷ìèø ýöíëÿð” ïîåòèê òîïëóñóíà
äàõèë îëàí øåèðëÿð áó ãÿáèëäÿíäèð.
Ëÿðçàí åäèéîð ðóùóìó áèí äöðëö ìÿçàëèì,
ßôñóñ… êè, ìàçè ÿäÿì, àòè èñÿ ìöçëèì…
Ù.Úàâèä ïîåçèéàñûíûí áó äþâðö ö÷öí ñîëüóí, õÿñòÿ áÿíèçëè ýþçÿëëÿðäÿí,
îíëàðûí òåçëèêëÿ ùå÷ëèéÿ ãîâóøàúàüûíäàí äàíûøìàã – î äþâð ðîìàíòèçìèíèí
àéðûëìàç ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè êèìè íÿçÿðÿ ÷àðïìàãäàäûð. Àíúàã ìàðàãëûäûð êè,
öìóìáÿøÿðè ïðîáëåìëÿðäÿ áÿäáèíëèê ýþñòÿðÿí øàèð, ôåìèíèçì ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ
ñàíêè áó áÿäáèíëèêäÿí ñèëêèíèá ÷ûõûð, áÿøÿðèééÿòèí õèëàñ éîëóíó ãàäûíà ìÿùÿááÿòäÿ, ãàäûí ýþçÿëëèéèíäÿ, ãàäûí ñåâýèñèíäÿ ýþðöð. Áó áàõûìäàí “Áÿíèì
Òàíðûì” øåðè ïðîãðàì ñÿúèééÿñè äàøûéûð:
Ùÿð ãóëóí úèùàíäà áèð ïÿíàùû âàð,
Ùÿð ÿùëè-ùàëûí áèð ãèáëÿýàùû âàð.
Ùÿð êÿñèí áèð åøãè, áèð èëàùû âàð;
Áÿíèì Òàíðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ùÿçç åòìÿäèì ôèðãÿäÿí, úÿìèééÿòäÿí,
Çåâã àëàìàì ùÿðáäÿí, ñèéàñÿòäÿí,
Áèð øåé äóéìàì ôÿëñÿôÿäÿí, ùèêìÿòäÿí;
Áÿíèì ðóùóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿë ñåâèìëèäèð, úÿëëàä îëñà äà,
Ñåâýè õîøäóð, ñîíó ôÿðéàä îëñà äà.
Óüðóíäà áÿíëèéèì áÿðáàä îëñà äà,
Ñîí äèëäàðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
____________
Ýþçÿëñèç áèð ýöëøÿí çèíäàíà áÿíçÿð,
Ñåâýèñèç áèð áàøäà ÿãðÿáëÿð ýÿçÿð,
Íÿ ýþðñÿì, ùàíêè áÿçìÿ åòñÿì ýöçÿð,
Ùÿï äóéäóüóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
8
Ãîøìà æàíðûíäà éàçûëìûø áó øåèðäÿ Ùöñåéí Úàâèä Ôöçóëè ïîåòèê ìÿêòÿáèíèí áèðáàøà âàðèñè êèìè ÷ûõûø åäèð. “Ñåâýèñèç áèð áàøäà ÿãðÿáëÿð ýÿçÿð” ïîåòèê
èôàäÿñè Ôöçóëèíèí Ùÿáèáèéÿ éàçäûüû òÿõìèñèíäÿêè “êÿëëÿìèí ñöìöêëÿðè è÷èíäÿ
ÿãðÿáëÿð ìÿñêÿí ñàëäûãäà áåëÿ ñÿíèí ìÿùÿááÿòèíè óíóòìàðàì” àíëàìëû ìèñðàëàðû ÷îõ õàòûðëàäûð. “Êå÷ìèø ýöíëÿð” òîïëóñóíäà øàèðèí àç ñàéäà îëñà äà, ãÿçÿëëÿðè âàðäûð êè, áó æàíðäà ãÿëÿìÿ àëûíìûø ÿí éàõøû þðíÿêëÿðëÿ éàðûøà ýèðÿ
áèëÿð. ÕÛÕ ÿñðèí ÿäÿáè ÿíÿíÿñèíÿ óéüóí îëàðàã, Úàâèä ôàðñ äèëèíäÿ äÿ ãÿçÿëëÿð
éàðàòìûøäûð. Àíúàã àéäûíäûð êè, îíóí àíà äèëèíäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû ãÿçÿëëÿðèíè
áÿäèè-åñòåòèê úÿùÿòäÿí ôàðñäèëëè øåèðëÿðè èëÿ ùå÷ úöð ìöãàéèñÿ åòìÿê îëìàç.
Úàâèäèí áèð òöðêúÿ, èêè ôàðñúà ãÿçÿëè âàðäûð. Òöðêúÿ ãÿçÿë:
Ìÿíäÿí àéûðäû ôÿëÿê úÿôàïèøÿ éàðèìè,
Òàð åòäè çöëôè-éàð êèìè ðóçèýàðèìè.
áåéòè èëÿ áàøëàéûð.
Ôàðñúà ãÿçÿëëÿðèí áèðè âÿòÿí ìþâçóñóíäà, î áèðè èñÿ ìÿùÿááÿò
ìþâçóñóíäàäûð. Ù.Úàâèäèí èëê ãÿëÿì òÿúðöáÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè Ùàúû Çåéíÿëàáèäèí Òàüûéåâÿ ùÿñð åòäèéè ôàðñúà ãÿñèäÿ äÿ ìàðàã äîüóðóð. Öìóìèëèêäÿ,
Úàâèäèí øåèðëÿðèíäÿ äÿðèí áèð ùÿéàò ôÿëñÿôÿñè, ñàüëàì áèð ìÿíòèã, èíñàíûí êàìàëûíà ìþùêÿì èíàì þçöíö ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Ýÿëÿúÿêäÿ äðàìëàðûíäà ãîéóá
ùÿëë åäÿúÿéè áèð ÷îõ ïðîáëåìëÿðèí “åñêèçèíè” øåèðëÿðèíäÿ úûçûð Úàâèä:
Ïÿê òóùàô!.. Áèð ôèðãÿ äèýÿð ôèðãÿíèí
Õàëèãèíäÿí äèêñèíèá îëìàç ÿìèí.
Ùàëáóêè, ùÿð êÿñúÿ ùàã áèð, Òàíðû áèð…
Éà áó ñÿðñÿìëèê, áó àçüûíëûã íÿäèð!?
Àíúàã ïîåçèéàñûíäà Úàâèä ùÿð øåéäÿí þíúÿ, áþéöê áèð ëèðèêäèð, öëâè ìÿùÿááÿòëÿ ñåâÿí âÿ áÿçÿí ìÿøóãóíà ÿðêëÿ øèêàéÿòëÿíÿí, ùÿòòà îíäàí êöñÿí áèð
àøèãäèð:
Áàíà àíëàòìà êè, åøã, àëÿìè-ñåâäà íÿ èìèø,
Áèëèðèì áÿí ñÿíè, ýåò! Ùÿð ñþçöí ÿôñàíÿ èìèø.
Ýåò, ýöëöì, ýåò, ýþçÿëèì! Áàøãà áèð àøèã àðà, áóë!
Äóéäóì àðòûã ñÿíèí åøãèíäÿêè ìÿíà íÿ èìèø!..
Áèâÿôàñûí, ìÿëÿê îëñàí áåëÿ óéìàì äàùà, ýåò!
Êèì êè, óéìóø ñàíà, ýþíëöì êèáè äèâàíÿ èìèø.
Éåòèøèð, ýåò! Áÿíè ãÿùð åéëÿìÿ, òÿðñà ãûçû, ýåò!
Àíëàäûã øÿôãÿòè-àéèíè-ìÿñèùà íÿ èìèø…
1912-1918-úè èëëÿðäÿ Ù.Úàâèä äàëáàäàë èëê áþéöê ôàúèÿëÿðèíè éàçûð. Ìþâ____________
çóñó
ìöëêÿäàð ùÿéàòû, àèëÿ âÿ ìÿèøÿò ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí àëûíàí “Ìàðàë”
(1912) ÿñÿðèíèí ìÿðêÿçèíäÿ Àçÿðáàéúàí ãàäûíëûüûíûí ôàúèÿñè äóðóð. Òÿñàäöôè
9
äåéèëäèð êè, èëê âàðèàíòûíäà ÿñÿðèí àäû “Çàâàëëû ãàäûí” èäè. Éàøëû ìöëêÿäàðà
çîðëà ÿðÿ âåðèëÿí Ìàðàë ãûçûë ãÿôÿñÿ ñàëûíìûø ÿñèð ãóø êèìè éàøàéûð. Î, áó òàëåéÿ
ãàðøû öñéàí åäèð, äèíè ÿíÿíÿ âÿ àäÿòëÿðè òàïäàëàéûá êå÷ìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèð. Àììà
ùÿëëåäèúè áèð àíäà Ìàðàë ìèíèëëèê èíñòèíêòëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà òÿðÿääöä åäèð. Äèíè
ÿõëàã íîðìàëàðû âÿ áóíëàðäàí äîüàí ãàäàüàëàð áöòöí äÿùøÿòè èëÿ Ìàðàëûí ýþçëÿðè þíöíäÿ úàíëàíûð, ìöãÿääÿñ ñàéûëàí àäÿòëÿð, ÿíÿíÿëÿð îíóí éîëóíó êÿñèð.
Áèð ôàúèÿ êèìè “Ìàðàë”äà ùÿëÿ áèð ñûðà ãöñóðëàð âàðäûð. Áàø ãÿùðÿìàíëà
áàüëû ñÿùíÿëÿð ÿñÿðäÿ áöòöí ùàäèñÿëÿðèí ÿñàñ þçÿéèíÿ ÷åâðèëìèð. Äðàìàòèê ùÿðÿêÿò áàõûìûíäàí ÿñÿðäÿêè èêèíúè õÿòò – Úÿìèë âÿ Ùóìàé õÿòòè Ìàðàë õÿòòè èëÿ
éöêñÿê áÿäèè âÿùäÿòäÿ áèðëÿøìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ù.Úàâèäèí èëê äàùà êàìèë, öëâè
áèð ñåâýè äàñòàíû êèìè àäÿòÿí “Øåéõ Ñÿíàí” ôàúèÿñè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëèð.
“Øåéõ Ñÿíàí” (1914) – Ùöñåéí Úàâèäèí ÿí ãöââÿòëè ôàúèÿëÿðèíäÿí áèðèäèð.
ßñÿð Àçÿðáàéúàí òåàòðëàðûíäà óçóí ìöääÿò ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òàìàøàéà ãîéóëìóø, øÿðÿôëè áèð ñÿùíÿ éîëó êå÷ìèø, òàìàøà÷ûëàðûí áþéöê ðÿüáÿòèíè âÿ ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíìûøäûð.
Ôàúèÿíèí áåëÿ õîøáÿõò ñÿíÿò òàëåéèíÿ ñÿáÿá îíäàêû éöêñÿê ñÿíÿòêàðëûã,
ýÿðýèí äðàìàòèê ìöíàãèøÿ, ïàðëàã õàðàêòåðëÿð, íÿúèá áèð ìÿùÿááÿò âÿ èíñàíëûã
ôÿëñÿôÿñè èäè. Ùÿëÿ ôàúèÿíè ãÿëÿìÿ àëìàçäàí þíúÿ éàçäûüû “Øåéõ Ñÿíàí” øåðèíäÿ Úàâèä þç áÿäèè-åñòåòèê ãàéÿñèíè áó úöð èôàäÿ åäèðäè:
“Íÿäèð ìÿíàñû åøãèí?” ñþéëÿéÿíëÿð íåðäÿ, áèð ýÿëñèí,
Ýþðöá ãöäñèééÿòè-Ñÿíàíû ëàë îëñóí õÿúàëÿòäÿí!..
“Øåéõ Ñÿíàí” åøãèí ãöäñèééÿòè ùàããûíäà ìàùíû, ëèðèê, øàèðàíÿ áèð íÿüìÿ èäè.
Ïîåçèéàìûçäà “åøãèí ìÿíàñû” ùàããûíäà áþéöê ìàùíûíû ùÿëÿ ÕÛÛ ÿñðäÿ
Ýÿíúÿ äàùèñè Íèçàìè îõóìóøäó. “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”äÿ àëè áèð ñåâýèíèí ãöââÿòè
ïîçüóí áèð ùþêìäàðû ÿñèë èíñàíà ÷åâèðèðäè. “Øåéõ Ñÿíàí” èñÿ åøãèí äèíè åòèãàä
öçÿðèíäÿ òÿíòÿíÿñè èäè, ìþâùóìàò âÿ õóðàôàòäà, ÿãèäÿ âÿ çåùíèééÿòäÿ îëàí
ïó÷ëóüóí, ãóðóëóüóí âÿ ñàõòàëûüûí öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñè èäè. Ñöæåòèí áÿäèè ùÿëëèíäÿ ÿêñèíè òàïàí ÿñàñ äðàìàòèê ùàäèñÿ ìÿùç áó ãÿëÿáÿíèí èôàäÿñè èäè: áóðàäà
“áþéöê øåéõ” “áþéöê àøèãÿ” ÷åâðèëèðäè...
Ìÿùÿááÿòè òÿðÿííöì åòìÿê ö÷öí ìöÿëëèô ÿââÿëúÿ þç ôÿëñÿôÿñèíè ãàäûíëûüà, äöíéÿâè åøãÿ ãàðøû ÷åâèðìèø áèð ôèëîñîôó òÿñâèð åäèð. Áó ôèëîñîô ùÿì äÿ äèí
âÿ òÿðèãÿò áàø÷ûñûäûð. Ìàðàãëûäûð êè, ÿñÿðèí ãàäûí ãÿùðÿìàíû äà áàøãà úèíñÿ
êþíöë âåðìÿìÿéè ãÿðàðà àëìûøäûð. Øåéõ Ñÿíàí “åøãè-ðóùàíè” õàòèðèíÿ Çÿùðàíûí
îäëó ìÿùÿááÿòèíè ðÿää åäÿðÿê ñÿùðàëàðà ãîøäóüó êèìè Õóìàð äà ìîíàñòûðà
ùàçûðëàøûð. Ëàêèí ÿñÿð ùÿð èêè ãÿùðÿìàíäà áó ñàõòà èíàìûí ñàðñûëìàñû âÿ áþéöê,
òÿìèç áèð ìÿùÿááÿòèí ùÿð øåé öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿñè, öñòöíëöéö èäåéàñû èëÿ áèòèð.
____________
Ùÿëÿ èëê ñÿùíÿäÿí Øåéõ Êÿáèð ãÿùðÿìàíûí ýÿëÿúÿê ôàúèÿñèíè õÿáÿð âåðèð.
Èñëàì åùêàìûíû éàéìàüà, éöêñÿêëÿðÿ ãàëäûðìàüà þìöð ñÿðô åòìÿéè ãÿðàðà
10
àëìûø Ñÿíàíûí öðÿéèíäÿ ðåàë ìÿùÿááÿò åùòèðàñûíûí áàø ãàëäûðàúàüûíû Øåéõ Êÿáèð áèð òÿðèãÿò ìöðèäè ö÷öí “ìÿíÿâè àë÷àëìà” êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèð. Ìÿùç áóíà
ýþðÿäèð êè, øåéõëÿð âÿ ìöðèäëÿð ÿùàòÿñèíäÿ Ñÿíàí þç ìÿíÿâè éöêñÿëèøèíè áèð
ôàúèÿ êèìè êå÷èðèð. Ñÿíàí þç ôàúèÿñèíè “þç ëÿéàãÿòèíèí ãóðáàíû îëàí” àüûëûí âÿ
ÿõëàãûí ôàúèÿñè êèìè éàøàéûð.
Øåéõ Ñÿíàí ñÿùíÿäÿí-ñÿùíÿéÿ éöêñÿëèð, ìÿíÿâè áþùðàíëàðäàí, ôûðòûíàëàðäàí êå÷èð. Øåéõ âÿ ìöòÿôÿêêèð, àøèã âÿ èíñàí – ôàúèÿäÿ îíóí äèíäàðëûãäàí
èíñàíëûüà äîüðó éîëäà êå÷äèéè ÿñàñ ìÿðùÿëÿëÿðäèð. Î, äèíè òÿáëèü åäÿí áèð ìöáÿëëèü, ãàäûíëàðà íèôðÿò åäÿí áèð ôàíàòèê êèìè ÿñÿðÿ äàõèë îëóð âÿ òàìàìèëÿ
òÿáèè áèð èíêèøàôäàí ñîíðà ôÿäàêàð áèð àøèã, èíêàð÷û áèð ìöòÿôÿêêèð êèìè ñîí
ñÿùíÿíè òÿðê åäèð.
Ìàðàãëûäûð êè, ìöÿëëèô þç ãÿùðÿìàíûíû, áþéöê áèð ìÿùÿááÿòëÿ òÿñâèð åòäèéè
Ãàôãàçà ýÿòèðèð. Ñÿíàí àõòàðäûüû “ùàãã íóðóíó” ìÿùç áóðàäà òàïûð. ßñÿðèí ÿí
ãöââÿòëè ùèññÿñè äÿ èêèíúè ïÿðäÿíèí èêèíúè ñÿùíÿñèäèð. Äèí öçÿðèíäÿ åøãèí ãÿëÿáÿñè áàøäàí-áàøà ÿñÿðèí ïàôîñóäóð, ëàêèí î, ÿí éöêñÿê ñÿâèééÿéÿ áó ñÿùíÿäÿ ÷àòìûøäûð.
Áóäóð, áöòöí ìþìèíëÿð ñÿúäÿ ö÷öí Øåéõÿ ìöíòÿçèðäèð. Øåéõ èñÿ Õóìàðûí
ñÿúäÿñèíÿ ýÿëìèøäèð:
Âÿòÿíèì, úöìëÿ íèééÿòèì, Êÿáÿì,
Øèìäè éàëíûç îäóð, î, ÿë ÷ÿêìÿì...
Áóðàäà äèí áöòöí ùóðèëÿðè, áöòöí ìÿëÿêëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ ñÿìàäàí åíèá
ìÿùÿááÿòèí ñÿúäÿñèíÿ éûõûëìûøäûð! Ùÿì äÿ Ñÿíàíûí ÿë ÷ÿêäèéè äèí éàëíûç èñëàì äèíè äåéèëäèð. Î, ùÿòòà êèíàéÿ èëÿ õà÷ äà òàõàðàã õðèñòèàí åùêàìëàðûíû äà
ìÿñõÿðÿéÿ ãîéóð:
Áóìó Èñàíûí ÿðøÿ ìåðàúû?
Ìÿí íÿéÿì øèìäè? Úàíëû äàð àüàúû!..
Èøòÿ áèð ïàð÷àúûã ýöìöøäöð áó...
Áóíó àñìàãëà áèð öçöê òàõìàã
Ìÿíúÿ áèðäèð, áèð... àíëàäûíìû, óøàã?
Øåéõèí êàìàë âÿ úÿñàðÿòè ãàðøûñûíäà ïàïàñ ýöëöíú âÿ çàâàëëû áèð âÿçèééÿòäÿ ãàëûð...
“Ùàããû èëê äÿôÿ áóëäóüóíó” ãÿò åäÿí, ýþçÿëëèéèí, ÿñèë ùÿéàòûí áþéöê ùÿãèãÿòèíè ãöðóðëà åëàí åäÿí Øåéõ þç ìöðèäëÿðèíÿ öç òóòóð:
____________
Åøãäÿí áàøãà ùÿð íÿ âàðñà ÿâÿò,
Òþâáÿ, ìèí òþâáÿ!.. åéëÿäèì íèôðÿò.
11
Èøòÿ ìÿí íàèëè-âöñàë îëäóì,
Àðàäûì íóðè-ùÿããè òà áóëäóì.
Ýåäèíèç ýÿð÷è ùèéëÿ, éà òÿçâèð
Ñèçúÿ õîø... Áÿíúÿ åøã éöêñÿêäèð!..
Èíäè î, þç ìöðèäëÿðèíèí ìÿíÿâè ïó÷ëóüó, ñàõòà åòèãàä ÿñèðëÿðè îëäóãëàðûíû
äàùà éàõøû äÿðê åäèð, äîíóçëàðà ÷îáàí îëìàüû àâàìëàð, ôàíàòèêëÿð ìöðøèäè îëìàãäàí öñòöí òóòóð:
Î äîíóçëàð êè, îòëàäûð Ñÿíàí,
Øöáùÿñèç, ôÿðãè éîõäóð îíëàðäàí.
Îäóð êè, î, ùå÷ äÿ òÿÿññöô åòìèð êè:
Óíóäóá úöìëÿ ùþêìè-Ãóðàíû,
Îëäóì àõûðäà áèð äîíóç ÷îáàíû...
Áþéöê àëèì âÿ ôèëîñîô Ôàóñò (Ýåòå, “Ôàóñò” ôàúèÿñè) äöíéÿâè åëìèí âÿ áèëèêëÿðèí çèðâÿñèíÿ ãàëõìûø, Ìåôèñòîôåëèí êþìÿéè èëÿ ýþéëÿðè âÿ ÿáÿäèééÿòè äÿðê
åòìèø, áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà èñÿ áàòàãëûãäàí ãóðóäóá ÿëäÿ åòäèéè áèð ïàð÷à
òîðïàãäà ÿêèí÷èëèêëÿ ìÿøüóë îëìóøäóð. Ôàóñò àõòàðäûüû áþéöê ùÿãèãÿòè,
ùÿéàòûí ìÿíàñûíû, äöíéàäà ÿí “áÿõòèéàð àíû” éàëíûç áó çàìàí òàïìûø âÿ éàëíûç áó çàìàí “äàéàí, åé àí, ñÿí ýþçÿëñÿí, äóð!” – äåìèøäè.
Øåéõ Ñÿíàí “ìèí äöðëö” âÿ “ïÿðäÿëè” ùèêìÿòëÿðÿ íöôóç åòìèø, äèí âÿ èñëàì
ðÿùáÿðè îëìóø, þëêÿëÿð, ìÿìëÿêÿòëÿð äîëàøìûø âÿ ÿí íÿùàéÿò, òÿìèç, òÿáèè,
äöíéÿâè áèð ùèññèí íàìèíÿ èêè èë äîíóçëàðà ÷îáàíëûã åòìèøäèð. “Àðàäûì íóðèùÿããè òà áóëäóì” – äåéÿ Ñÿíàí éàëíûç áó çàìàí ùÿãèãè ìöäðèê, ÿñèë áÿõòèéàð áèð
èíñàí êèìè òÿíòÿíÿ åòìèøäè! Ùÿð èêè èäåéà – Ñÿíàíûí “àçàä äóéüóëàðûí òÿáèèëèéè
âÿ ñÿðáÿñòëèéè ùÿð øåéäÿí éöêñÿêäèð” âÿ Ôàóñòóí “ÿêèí÷èëèê ñõîëàñòèê ôÿëñÿôÿ÷èëèêäÿí éàõøûäûð” èäåéàñû áèð íþãòÿäÿ áèðëÿøèðäè: èíñàí ôÿàëèééÿòèíäÿ ðåàëèçìè,
ÿìÿëè èñòèãàìÿòè, ùÿéàò ñåâýèñèíè òÿñäèã åäèðäè!.. Ñîíäà Ñÿíàíûí ñåâýèñè
èäåàëëàøñà äà, õÿéàëè, ÿôñàíÿâè ìÿíàëàð êÿñá åòñÿ äÿ, áöòþâëöêäÿ ÿñÿðèí ïàôîñó,
îíóí ùÿéàò ñåâýèñèíè òÿñäèã åäÿí ôÿëñÿôÿñè èäè.
Ôàúèÿäÿ ýåíèø âÿ ìöùöì éåð òóòàí âÿôàëû, ôöñóíêàð âÿ ôÿäàêàð ãûç Õóìàð,
ñèðëè, íóðàíè âÿ ìÿðäöìýèðèç äÿðâèø, øåéõëÿð, ÿðÿá ýþçÿëè Çÿùðà, ãîúà Ïëàòîí,
êèíëè âÿ äàø ãÿëáëè ïàïàñ, Õóìàðûí óüóðñóç àøèãëÿðè Àíòîí âÿ Ñèìîí ìöÿëëèôèí
ìöâÿôôÿã îëäóüó âÿ ÿñàñ èäåéàíûí áÿäèè èôàäÿñèíÿ õèäìÿò åäÿí áèòêèí, ìÿíàëû
ñóðÿòëÿðäèð.
Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, “Øåéõ Ñÿíàí” ìÿùÿááÿò íÿüìÿñèäèð. ßñÿðèí äèëè âÿ
____________
âÿçíè
ëèðèê áèð ìàùíû ãÿäÿð ñÿëèñäèð. Èøòèðàê÷ûëàðûí ÷îõëóüó, ùàäèñÿëÿðèí çÿíýèíëèéè, ôàúèÿíèí äðàìàòèê ãóðóëóø íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí èíúÿ òÿðòèáè äèããÿòè úÿëá
12
åäèð. Ñöæåò âÿ ñÿùíÿëÿð àðàñûíäàêû âÿùäÿò ñÿíÿòêàðëûãëà ãóðóëóð. Èêè îáðàç
áöòöí ùàäèñÿëÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ ãîéóëóð: Ñÿíàí, áèð äÿ Õóìàð. Îíëàð àäÿò âÿ
ÿíÿíÿëÿð, äèíëÿð âÿ òÿðèãÿòëÿð ôþâãöíÿ ãàëõûð, ÷èðêèí áèð úÿìèééÿòäÿí óçàãëàøûðëàð. Òÿìèç èíñàí ñåâýèñèíèí ñàô, ìÿíÿâè ýþçÿëëèéèí øàèðàíÿ çèðâÿñèíÿ éöêñÿëÿí Ñÿíàí âÿ Õóìàð àâàì øåéõëÿð, êèíëè ïàïàñëàð ìöùèòèíè àøàüûäà áóðàõûð,
ñèìâîëèê áèð éöêñÿêëèêäÿí Êöð ñóëàðûíà àòûëûðëàð…
Ù.Úàâèäèí èêèíúè áþéöê ôàúèÿñèíäÿ – “Èáëèñ”äÿ äÿ ìÿêàí êîíêðåòëèéè éîõäóð. Ùàäèñÿëÿð ãåéðè-ìöÿééÿí áèð éåðäÿ – ùàðàäà èñÿ Øÿðãäÿ úÿðÿéàí åäèð. Áèð
âàõòëàð Ù.Úàâèäè áàøãà ÿñÿðëÿðèíÿ ýþðÿ äÿ “êÿíàð ìþâçóëàðà óéìàãäà” èòòèùàì åòìèø áó “êÿíàð ìþâçóëàð” ÿñëèíäÿ áèçèì ïîåçèéàéà ùÿìèøÿ äîüìà îëàí
Øÿðã ìþâçóëàðû èäè. Úàâèäëÿ áèçèì äðàìàòóðýèéàéà áèð òÿðÿôäÿí äÿ Øÿðã äàõèë
îëóðäó. Ìÿýÿð áó, ìèëëè äðàìàòóðýèéàíûí éàëíûç çÿíýèíëÿøìÿñèíèí õåéðèíÿ
äåéèëäèìè? Èêèíúè òÿðÿôäÿí, ìèëëè êîëîðèòèí ðåàëèñò ÿñÿðëÿðäÿí, êîìåäèéàäàí
òÿëÿá îëóíàí ñÿâèééÿñèíè ôàúèÿäÿí òÿëÿá åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Åïîõàëëûã,
âöñÿò âÿ áÿøÿðè ìÿíà ôàúèÿ ö÷öí, õöñóñÿí äÿ ðîìàíòèê ôàúèÿ ö÷öí äàùà ÷îõ
ñÿúèééÿâèäèð. Ðîìàíòèê ôàúèÿäÿ êîíôëèêò, àäÿòÿí, “ìÿí” âÿ “äöíéà”, “ìÿí” âÿ
“âàðëûã” àðàñûíäà çèääèééÿòëÿðè ÿùàòÿ åäèð, ÿáÿäèééÿò âÿ êàèíàò þë÷öëÿðè ìèãéàñûíäà áàø âåðèð. “Èáëèñ” âÿ “Øåéõ Ñÿíàí” ìÿùç áåëÿ òèïëè ôàúèÿ íöìóíÿëÿðèäèð.
“Øåéõ Ñÿíàí”û òÿÿññöá ÿëåéùèíÿ éàçûëìûø áöòöí áàøãà ÿñÿðëÿðäÿí àéûðàí
áèðèíúè íþâáÿäÿ ìÿùç îíäàêû êîíôëèêòèí ìèãéàñûäûð.
Áóðàäà òÿíãèä åäèëÿí, áó âÿ éà äèýÿð äèí õàäèìè, ùÿòòà àéðûúà áó âÿ éà
äèýÿð äèí ñèñòåìè äÿ äåéèëäèð. Ñÿíàíûí õðèñòèàíëûüà, éàõóä ìöñÿëìàíëûüà ìöíàñèáÿòè àðàñûíäà åëÿ áèð ôÿðã éîõäóð. Ñÿíàíû äöøöíäöðÿí “ìöáùÿì” âÿ “ïÿðäÿëè”
ùèêìÿòëÿðäèð: íÿäèð ùàãã? – “åòèãàäìû, éà ùÿãèãÿòìè?”, “äèíëÿðèí”, òÿðèãÿò âÿ
òÿëèìëÿðèí ìÿíàñû, çÿðóðèëèéèìè, éîõñà èíñàí äóéüóëàðûíûí òÿáèèëèéè, ñàôëûüû âÿ
àçàäëûüûìû?”, “ùÿéàò, ìÿùÿááÿò, éîõñà ñèòàéèø, åòèãàä” – ùàíñû ùàãäûð? Ñÿíàíûí àðàäûüû – “ùàããûí íóðóäóð”, ùÿãèãÿòèí èøûüûäûð.
Áÿñ áàøãà ãÿùðÿìàíûí – Àðèôèí àõòàðäûüû íÿäèð? Éåíÿ äÿ “íóðè-ùÿãèãÿò!”
– ßñðëÿðèí âÿ íÿñèëëÿðèí òàïìàäûüû ÿçÿëè, ÿáÿäè áèð ùèêìÿò: íÿ ãàëèá ýÿëÿúÿê?
– êàìàë, éîõñà ãöââÿò? Áÿøÿð äöùàñû, éà øÿð? Èáëèñ, éà Èíñàí?
Ùÿòòà Øåéäàíû (“Øåéäà” ôàúèÿñè) äöøöíäöðÿí áöòöí äþâðëÿðäÿ áöòöí èíñàíëàðû äöøöíäöðìöø öìóìè âÿ ÿáÿäè ìÿñÿëÿëÿðäèð: “…Ìÿíè öçöá áèòèðÿí áèð
ãöââÿò âàð êè, î äà éàëíûç ùÿéàòäàêû áîøëóãäàí, ùÿéàòäàêû ìÿíàñûçëûãäàí
èáàðÿòäèð…”
Øåéäàíû þìðöí, ùÿéàòûí ñÿáÿáè âÿ ìÿíàñû äöøöíäöðöð… Öìóìèééÿòëÿ,
Ù.Úàâèäèí áöòöí ôàúèÿëÿðèíèí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû ùÿãèãÿò àõòàðûúûñûäûð. Áó ôàúèÿëÿðäÿí ùÿð áèðè áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ùÿéàòû äÿðê åòìÿéÿ úàí àòàí, ùÿì äÿ
åùòèðàñëà âÿ ÷îõ âàõò áèùóäÿ úàí àòàí íàðàùàò àüûëûí âÿ áèëèéèí ôàúèÿñèäèð. Áó
ãÿùðÿìàíëàðûí ìÿíÿâè àëÿìèíÿ, ùÿì÷èíèí äðàìàòóðãóí þç éàðàäûúûëûüûíà
____________
ìÿõñóñ òÿðÿääöä âÿ çèääèééÿòëÿð, èäåéà áþùðàíëàðû äà ìÿùç áó íàðàùàò àõòàðûøëàðëà áàüëûäûð.
13
Àäÿòÿí, áþéöê ñÿíÿòêàðëàð ùÿìèøÿ ÿñðèí ôÿëñÿôè, ÿí ãàáàãúûë äöíéàýþðöøö
ñÿâèééÿñèíäÿ äàéàíìûøëàð. Áþéöê áÿäèè ñÿíÿò úÿìèééÿòäÿ ùÿìèøÿ éåíèëèéèí,
èúòèìàè èíêèøàôûí, éöêñÿëÿí èíãèëàáè ãöââÿëÿðèí åùòèðàñëû òÿðÿôäàðû îëìóøäóð.
Èíãèëàá äþâðöíäÿ âÿ èíãèëàáëàð ìöùèòèíäÿ éàøàìàã âÿ ùÿì äÿ úÿìèééÿòäÿêè
áó áþéöê èúòèìàè ùàäèñÿäÿí êÿíàðäà ãàëìàã ñÿíÿòêàð ö÷öí ôàúèÿäèð. Ùöñåéí
Úàâèä þç ÿñÿðëÿðèíäÿ “çåùíèééÿò÷èëèéÿ”, èäåàëèçìÿ, ìèñòèê âÿ ñõîëàñòèê ôÿëñÿôÿëÿðÿ ãàðøû öñéàí åäèð, îíëàðà Ñÿíàíûí, Èáëèñèí ìÿñõÿðÿëÿðè, êèíàéÿëÿðè èëÿ
ýöëöðäö. Îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿñàñ òðàýèê êîíôëèêòëÿð ÷îõ âàõò “áÿøÿðèééÿò÷èëèê”
âÿ “öìóìè ìÿùÿááÿò” èäåéàëàðû, ùóìàíèçì âÿ ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðû úÿáùÿñèíäÿ ùÿëë åäèëèðäè.
Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, Ù.Úàâèäèí áöòöí ôàúèÿëÿðè ðîìàíòèê ôàúèÿëÿðäèð.
Ðîìàíòèçì áó ôàúèÿëÿðèí áÿäèè îáðàçëàð ñèñòåìèíäÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèð. Áó ôàúèÿäÿ áÿçÿí îäëàð âÿ àëîâëàð è÷èíäÿí èáëèñëÿð ÷ûõûð, àëòóí øÿôÿãëÿð àðàñûíäàí
ìÿëÿêëÿð ýþðöíöð, þëöëÿð âÿ êàáóñëàð ðÿãñëÿð äöçÿëäèð, úÿùÿííÿì ñÿäàñû, úÿííÿò ñÿñëÿðè åøèäèëèð. Ìöàñèð îõóúó ö÷öí áÿëêÿ äÿ éàáàí÷û ýþðöíÿí áó öíñöðëÿðÿ
íåúÿ ãèéìÿò âåðìÿê ëàçûìäûð?
Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, èêè úÿùÿòè áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã ýÿðÿêäèð. Ðîìàíòèê
ôàúèÿäÿ áÿäèè òÿñèð âÿ òÿñâèð öíñöðö êèìè áóíëàðäàí, ÿëáÿòòÿ, èñòèôàäÿ åòìÿê
îëàð. Äàíòåäÿí Ìèëòîíà, Ýåòåéÿ, Áàéðîíà, Ëåðìîíòîâà âÿ Ùàãâåðäèéåâÿ ãÿäÿð áó öíñöðëÿð áÿäèè ÿäÿáèééàòäà ùÿìèøÿ ìþâúóä îëìóøäóð. Ìÿñÿëÿ áó
öíñöðëÿðäÿí íåúÿ âÿ íÿ ìÿãñÿäëÿ èñòèôàäÿ åòìÿêäÿäèð. Áóíëàðû “ìöðòÿúå ðîìàíòèçì öíñöðëÿðè” êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿê éàíëûø îëàðäû. Ðîìàíòèêàíûí õàðàêòåðèíè âÿ îíäàêû ðåàëèçìèí äÿðÿúÿñèíè òÿéèí åäÿí áÿäèè òÿñâèð âàñèòÿëÿðè
äåéèëäèð, ôèêèðëÿðäèð, èäåéàëàðäûð, ÿñÿðèí ðóùó âÿ ïàôîñóäóð. Ìöòÿðÿããè ôèêðÿ
õèäìÿò åòäèêäÿ úàíëû åñòåòèê åìîñèéà äîüóðàí ùÿð áèð âàñèòÿ õåéèðëèäèð. Íÿ
ãÿäÿð êè, áó öíñöðëÿð ñàüëàì èäåéàéà, ãàáàãúûë äöíéàýþðöøÿ õèäìÿò åäèð, îíëàð òÿáèè âÿ ãàíóíèäèð. Ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíè äöçýöí äÿðê åäÿí ìöÿëëèô, îíó
ùÿéàòäàêû ôîðìàñûíà äàùà óéüóí ýÿëÿí òÿñâèð éîëó èëÿ âåðèð, ëàçûì ýÿëäèêäÿ
èñÿ, ñèìâîë âÿ àëëåãîðèéàäàí äà èñòèôàäÿ åäèð.
“Èáëèñ” ÿñÿðèíäÿ Èáëèñ ñóðÿòèíèí òÿñâèðè èëÿ äðàìàòóðã áèð ùÿãèãÿòè èôàäÿ
åòìÿê èñòÿéèð: “Èíñàí þç ñÿàäÿòèíèí ñÿáÿáè îëäóüó êèìè, þç ôÿëàêÿòèíèí äÿ
ñÿáÿáèäèð. Èíñàí øÿðàðÿòèíèí ñÿáÿáèíè èíñàíäàí êÿíàðäà, ýþéëÿðäÿ, èáëèñäÿ àðàìàã ìÿíàñûçäûð”. ßíÿíÿâè-ðÿìçè ñóðÿò îëàí Èáëèñ áó èäåéàíûí ùÿëëè âÿ ãöââÿòëè áÿäèè òÿñäèãè ö÷öí ÿí éàõøû âàñèòÿéÿ ÷åâðèëèð.
Øåéõ Ñÿíàíûí òÿñâèð åäèëÿí éóõóñó âÿ ýþçöíÿ ýþðöíÿí õÿéàëëàðûí ñÿùíÿäÿ ýþðöíìÿñè òÿáèèäèð. ×öíêè áóíëàð ïñèõîëîæè úÿùÿòäÿí äÿ ÿñàñëàíäûðûëûð.
Îõóúó äàèìà õÿéàë âÿ øöáùÿëÿðëÿ éàøàéàí Ñÿíàíûí ýþçëÿðèíÿ áåëÿ õÿéàëëàðûí
ýþðöíÿúÿéèíÿ èíàíûð.
____________
Ðîìàíòèê ôàúèÿäÿ ñèìâîëèê îáðàçëàðà ìåéëè (“Ôàóñò”, “Ùàáèë” âÿ ñ.) áèð
áóðàäàêû öìóìèëÿøìÿíèí éöêñÿê ñÿâèééÿñè èëÿ, áèð äÿ èíñàíûí äàõèëè àëÿìèíè
14
äàùà ÷îõ ãàáàðòìàã, “åùòèðàñëàð, àðçóëàð âÿ ôèêèðëÿðÿ úàíëû ñóðÿòëÿð øÿêëè âåðìÿê” (Â.Ã.Áåëèíñêè) ÿíÿíÿñè èëÿ èçàù åòìÿê îëàð. Áöòöí ýþðêÿìëè ðîìàíòèêëÿðäÿ îëäóüó êèìè, áó öíñöðëÿð Ù.Úàâèä ðîìàíòèçìèíäÿ äÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó èñÿ î äåìÿêäèð êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ðîìàíòèçì áöòþâ
èäåéà âÿ ôîðìà çÿíýèíëèéè èëÿ òÿçàùöð åòìèøäèð.
“Èáëèñ” – ìöùàðèáÿ ÿëåéùèíÿ éàçûëìûø ãöââÿòëè ôÿëñÿôè ôàúèÿäèð. Áèðèíúè
äöíéà ìöùàðèáÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã “Èáëèñ” êèìè áèð ÿñÿðèí ìåéäàíà ÷ñûõìàñû ÿäÿáèééàòûìûçûí ùÿìèøÿ ìöùöì èúòèìàè ùàäèñÿëÿðè ÿí ýåíèø øÿêèëäÿ
åùòèâà åòìÿê ÿíÿíÿñè èëÿ áàüëû èäè.
Ìöùàðèáÿ ìþâçóñó, öìóìèééÿòëÿ, î äþâðöí äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Ùÿðáè-óòîïèê ðîìàíëàð, ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ïîåçèéàñû, ùèìíëÿð âÿ
ìàðøëàð éàçûëûðäû. Áöòöí áó éàçûëàðû òÿðÿííöì åäÿí “òÿáèë âÿ øåéïóð” ïîåçèéàñû èäè. Áåëÿ áèð äþâðäÿ, Àâðîïà ðîìàíòèêëÿðè ãÿùðÿìàíëûüûí éåíè êóëòó êèìè
Íàïîëåîíó ãàëäûðäûãëàðû áèð âàõòäà, Ùöñåéí Úàâèä þç ìöùàðèáÿ ôàúèÿñèíèí
ãÿùðÿìàíû êèìè Èáëèñè ñå÷èð.
Òÿêúÿ áó úÿùÿò ìöÿëëèôèí èäåéà âÿ ýþðöø èñòèãàìÿòèíè òÿéèí åòìÿê ö÷öí
÷îõ øåé äåéèð. Ôàúèÿäÿ ìöùàðèáÿíèí ìöúÿððÿä ðÿìçè âÿ ðîìàíòèê øÿêèëäÿ òÿñâèð åäèëìÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ áó éåíÿ äÿ øàèðèí öñëóáó âÿ äöíéàýþðöøö èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ìåéäàíà ÷ûõûð. Ôàúèÿíèí ìÿðêÿçèíäÿ îðäóëàð âÿ ñèíèôëÿð äåéèë, þç
ìÿíÿâè ïñèõîëîýèéàñû èëÿ èíñàíëàð äóðóðëàð. Ù.Úàâèä ìöùàðèáÿíè òÿñâèð åòìÿê
ö÷öí ìöùàðèáÿ ÿùâàë-ðóùèééÿñèíè ùÿðÿñè áèð úöð êå÷èðÿí èíñàíëàðû òÿñâèð åäèð.
Ùàäèñÿëÿðèí, ìöùàðèáÿíèí ìÿíçÿðÿñè ïñèõîëîýèéàëàðûí ìöñòÿâèñèíäÿ ýþðöíöð.
Äàùà äîüðóñó, øàèð, ùÿìèøÿ îëäóüó êèìè, éåíÿ äÿ èúòèìàè ùàäèñÿëÿðèí þçöíäÿí
÷îõ, áó ùàäèñÿëÿðèí ÿêñè îëàí èäåéàëàðëà ìàðàãëàíûð.
Äðàìàòóðã ÿí áþéöê øÿð ùåñàá åòäèéè ìöùàðèáÿíèí ÿñàñ ñÿáÿáèíè øÿð èäéåëàðëà éàøàéàí èíñàíäà, èíñàí òÿáèÿòèíäÿêè øÿðäÿ ýþðöð. Îäóð êè, ñöæåòèí ÿñàñûíäà éåíÿ äÿ õåéèð-øÿð ôÿëñÿôÿñè, òÿçàäëû åùòèðàñëàð, åòèê âÿ ÿõëàãè ïðîáëåìëÿð
êîíôëèêòè äàéàíûð.
ßñÿð, Ù.Úàâèä ôàúèÿëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè áèð åêñïîçèñèéà èëÿ áàøëàéûð. Òîï
âÿ òöôÿíý ïàðòëàéûøëàðû àðàñûíäàí Èáëèñ ãÿùãÿùÿëÿðè âÿ Ìÿëÿéèí ôÿðéàä ñÿñè
åøèäèëèð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà èñÿ Àðèô ýþðöíöð. Î, ðÿíý-ðÿíý êþùíÿ ôÿëñÿôÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿí þç àðàäûüû ùÿãèãÿòè òàïà áèëìèð. Îäóð êè, Àðèô êþìÿê ö÷öí Àëëàùà
ìöðàúèÿò åäèð. Àíúàã ùÿëÿ ñÿñèíèí ùàããà, Òàíðûéà ÷àòàúàã áèð ñÿâèééÿäÿ ìÿíÿâè êàìèëëèéÿ éöêñÿëìÿìÿñè ñÿáÿáèíäÿí, Àðèôèí ùàðàéûíà ýÿëÿí Èáëèñ îëóð. Î íÿ
ö÷öí ýÿëìèøäèð?
Áàõäûì ñÿíè ìÿùâ åòìÿäÿ ìèí äöðëö õÿéàëÿò,
Ýÿëäèì âåðÿéèì ãÿëáèíÿ áèð íóðè-ùÿãèãÿò.
____________
Áÿñ Àðèôèí àõòàðäûüû ùÿãèãÿò íÿäèð? “Íÿ ö÷öí èíñàíëàð áèð-áèðëÿðèíÿ çöëì
åäèðëÿð?” Íÿ ö÷öí:
15
“Éàëíûç äåéèë èíñàíëàðà, âÿùøèëÿðÿ ñîðñàí,
Îíëàð áåëÿ èíñàíäàêû âÿùøèëèéÿ ùåéðàí!”.
Èõòèéàðûí, Ìÿëÿéèí âÿ Àðèôèí þçöíöí äåäèéèíäÿí ìÿëóì îëóð êè, áóíóí
ñÿáÿáè “áÿøÿðèééÿòèí Èáëèñÿ óéìàñû”äûð. Ùàìû Èáëèñè ìöãÿññèð áèëèð. Ùÿð êÿñ
òàíûìàäûüû, ýþðìÿäèéè Èáëèñÿ áîë-áîë ëÿíÿò éàüäûðûð. Î çàìàí Èáëèñ ýþéëÿðäÿí
åíèá èíñàíëàð àðàñûíäà ýþðöíöð âÿ “èíñàíëûüû òÿùãèð åäÿí”, “äóéüóñó”, “âàðëûüû
ñþíöê” ùÿãèãè èáëèñëÿðè èíñàíà íèøàí âåðèð. Èáëèñ, êèìè ìÿùâ åòìÿê, êèìÿ ëÿíÿòëÿð äåìÿê ëàçûì îëäóüóíó ýþñòÿðèð, ùÿì äÿ ýÿëÿðêÿí ñöáóò ö÷öí áèð ÿëèíäÿ
“àëòóí”, áèð ÿëèíäÿ “ãóðøóí” ýÿòèðèð.
Èáëèñèí “àëòóí” âÿ “ãóðøóí” ñèëàùûíà Àðèô äÿ ìÿüëóá îëóð. Ùóìàíèñò, ýóøÿíèøèí áèð ôèëîñîô îëàí Àðèô àðâàäû Õàâÿðè áîüóð, ãàðäàø ãàòèëè îëóð, áåø ãûçûë
öñòöíäÿ áèð éÿùóäèíè þëäöðöð âÿ ñ. Äåìÿëè, èíñàí èíñàíëûüû óíóòìóøäóð,
èíñàíëûüû îíóí éàäûíà ñàëìàã ëàçûìäûð. Áó ìÿãñÿäëÿ Úàâèä èíñàíûí ãöñóðóíó
ÿí ñÿðò áîéàëàðëà òÿñâèð åäèð, îíóí áÿøÿðè ãöðóðóíó ñèëêÿëÿéèð, þçëÿðèíäÿ øÿðè
äàøûéàí áöòöí èíñàíëàðû èíñàíëàð àðàñûíäàí éîõ åòìÿê ùàããûíäà äöøöíìÿê
åùòèéàúû äîüóðóð. ßíÿíÿâè ðÿìçè ñóðÿò îëàí Èáëèñ áó ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäèð.
Èíñàíûí òþðÿòäèéè úèíàéÿòëÿðäÿí ñîíðà Èáëèñèí ãÿùãÿùÿñè åøèäèëèð. Î, úèíàéÿò
åëÿéÿí èíñàíëàðà ýöëöð, áóíäàí ùÿçç àëûð. Áÿøÿð àë÷àëàíäà Èáëèñ ìÿìíóí îëóð.
Î, èíñàíà îíà ýþðÿ ýöëöð êè, èíñàí àúèç âÿ ýöúñöçäöð. Î, õèëãÿòÿ îíà ýþðÿ
ýöëöð êè, î, íàãèñ âÿ éàðûì÷ûãäûð. Î, èíñàíëàðà, îíëàðûí ýöúñöçëöéöíÿ ýöëöð:
Äÿðäÿ áàõ, ìèëëÿòÿ áàõ, íèééÿòÿ áàõ!
Þëöëÿðäÿí þëöëÿð ôåéç àëàúàã!
Î, ìÿíôèëèê ìöúÿññÿìÿñèäèð, ëàêèí ìÿíôèëèêëÿðè ýèçëÿòìÿê ö÷öí ëàçûì
îëàí ìÿíôè ñèôÿòëÿð: òÿðÿääöä âÿ éàëàí÷ûëûã, ìöòèëèê âÿ èêèöçëöëöê îíäà éîõäóð; î, ÿí îáéåêòèâ âÿ òÿÿññöáñöçäöð, ÷öíêè òÿðÿô ÷ûõìàã ö÷öí òàíûäûüû ìöãÿääÿñëèê éîõäóð. Î, õåéèðÿ èíàíñàéäû, áÿëêÿ äÿ õåéèðõàù îëàðäû…
Ñîíäà èíñàíëàð éûüûøûá Èáëèñè – áó øÿð ôèëîñîôóíó þç àðàëàðûíäàí ãîâóðëàð.
Ëàêèí áó, ùÿëÿ øÿðèí èíñàíëàð àðàñûíäàí ãîâóëìàñû äåìÿê äåéèëäè.
×öíêè èíñàí òÿáèÿòèíäÿ øÿðè Èáëèñ éàðàòìàìûøäû âÿ î äà ìÿùâ åäÿ áèëìÿçäè. Áó, èíñàíûí þç ìèññèéàñû èäè; îäóð êè, Èáëèñ ñÿùíÿäÿ ýþðöíìÿç îëóð. Ùÿéàòûí
ñÿùíÿñèíäÿ èíñàí þç ìèññèéàñû èëÿ éàëãûç ãàëûð…
Èáëèñ – áèçèì äðàìàòèê ïîåçèéàäà êëàññèê ñèìâîëèê ñóðÿòäèð. Þç áÿäèè ãöäðÿòè èëÿ î, – Ëöññèôåð, Äåìîí, Ìåôèñòîôåë êèìè èáëèñ òèïëÿðè èëÿ éàíàøû äóðóð.
Ì.Ëåðìîíòîâóí Äåìîíóíäàí ñîíðà Ù.Úàâèäèí Èáëèñè äåìîíèçì ïîåçèéàñûíäà
ñîíóíúó ãöââÿòëè èáëèñäèð.
____________
Àäÿòÿí, áþéöê, öñéàí÷û âÿ íàðàùàò èáëèñëÿð ìöÿééÿí ÿõëàãè-ôÿëñÿôè ñèñòåìëÿð, çèääèééÿòëÿðëÿ äîëó äþâðëÿðäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìåôèñòîôåëèí ýþðöøëÿðèí16
äÿ Àâðîïà òÿíãèäè ðåàëèçìèíè, áó ðåàëèçìèí ÿí êÿñêèí áèð òÿçàùöðöíö ýþðöðëÿð.
Ðåíåññàíñ ôÿëñÿôÿñè þç éåíè ïàôîñóíó áèð äÿ Ëöññèôåðèí (Áàéðîí, “Ùàáèë” ôàúèÿñè)
àçàäëûã èäåéàëàðûíäà òàïìûø îëóð. Áó ìÿíàäà Èáëèñèí ãÿùãÿùÿëÿðè (Ù.Úàâèä,
“Èáëèñ” ÿñÿðè) ìèñòèêàéà, “ìÿðùÿìÿò” ôÿëñÿôÿñèíÿ, åòèãàä, òÿâÿêêöë âÿ õóðàôàòà éåíè öñéàíûí, àúû, ìÿüðóð áèð êèíàéÿíèí èôàäÿñè èäè.
Ùöñåéí Úàâèäèí ùÿëÿ 1917-úè èëäÿ òàìàìëàäûüû “Øåéäà” èñÿ äðàìàòóðýèéàìûçäà òàìàìèëÿ éåíè áèð ùàäèñÿ êèìè ñÿñëÿíäè. “Øåéäà” þç ìÿçìóíó èëÿ
“Øåéõ Ñÿíàí” âÿ “Èáëèñ” ìþâçóñóíäàí òàìàìèëÿ ôÿðãëÿíèðäè. Ùàäèñÿëÿð Áàêûäà
âàãå îëóð, ìÿòáÿÿ ôÿùëÿëÿðèíèí ÿìÿê âÿ ùÿéàòûíûí òÿñâèðèíè âåðèðäè. ßñÿð,
èñòèñìàð äöíéàñûíà ãàðøû öñéàí ãàëäûðàí, îäëó-àëîâëó ÷ûõûøëàð åäÿí, ëàêèí ìöáàðèçÿ éîëóíó òàïìàäûüû ö÷öí ìÿüëóá îëàí çèéàëû ýÿíúëèéèí ôàúèÿñè èäè. Øåéäà
ñîíðàëàð ÿäÿáèééàòûìûçäà ýåíèø éàéûëàí ìöòÿðÿääèä çèéàëû òèïëÿðèíèí ñÿëÿôè îëäó.
Úàâàí ìöùÿððèð Øåéäà ÿñÿðèí èëê ïÿðäÿëÿðèíäÿ ÷îõ ìöáàðèç áèð ïðîãðàìëà
÷ûõûø åäèð, áèðëèê âÿ ôÿàëëûãäàí äàíûøûð, ôÿùëÿëÿðÿ þç ùöãóãëàðûíû áàøà ñàëûð,
îíëàðû, àçüûíëûãëàðû êÿíàðäàí ñåéð åäÿí “ãîéóí ñöðöñö” àäëàíäûðûð. Î, ùÿòòà
úîøãóí ðóùëó èíãèëàá íÿüìÿëÿðè äÿ áÿñòÿëÿìèøäè.
Ëàêèí áó íÿüìÿíè Øåéäà ôÿùëÿëÿðÿ âåðìÿìèø, îíëàð þçëÿðè “ýèçëèúÿ îíóí
äÿôòÿðëÿðè àðàñûíäàí” ýþòöðìöøëÿð. Ôÿùëÿëÿð øåðè ÿçáÿðëÿéèá áèð àüûçäàí îõóéóðëàð. Åëÿ áóíóí öñòöíäÿ äÿ Øåéäàíû ìÿòáÿÿäÿí ãîâóðëàð.
Ìÿòáÿÿäÿí êÿíàð åäèëìÿñè èëÿ îíäàêû èíãèëàáè úîøãóíëóã þç éåðèíè áÿäáèí, äóìàíëû ÿùâàë-ðóùèééÿéÿ âåðèð. Î, þçöíö “äÿðâèø” àäëàíäûðûð, ñÿôèë âÿ
äèâàíÿ ùÿéàò êå÷èðèð. Øåéäàíû ùÿáñ åäèðëÿð.
ßñÿðäÿ Øåéäà èëÿ éàíàøû ôÿùëÿ Ãàðà Ìóñàíûí òàëåéè äÿ òÿñâèð åäèëèð. Îíóí
ãàðäàøû ìÿòáÿÿäÿ âÿðÿìäÿí þëöð, þç ÿëè øèêÿñò îëóð, åâèíè áîðú éåðèíÿ ìÿòáÿÿ
ìöäèðè ãÿñá åäèð âÿ “òÿê ÿëëè” ãàëäûüû ö÷öí îíó èøäÿí ãîâóð. Ìöÿëëèô äÿ “òÿê
ÿëèí” èíòèãàìûíû òÿñâèð åäèð. Ùÿì äÿ “òÿê ÿëèí” èíòèãàìû Øåéäàíûí áÿäáèí âÿ
òÿðÿääöäëö öñéàíûíäàí äàùà ãîðõóëó îëóð.
“Øåéäà”äàí ñîíðà Ù.Úàâèä “Ó÷óðóì” ôàúèÿñèíè áèòèðèð. Áóðàäà äà Ãÿðá
áóðæóà ÿëàãÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ éàéûëàí éåíè ÿõëàãè ìöíàñèáÿòëÿð âÿ îíëàðûí
þëöìÿ ìÿùêóì åòäèéè ñÿíÿòêàð áèð ýÿíúèí ìöñèáÿòè òÿñâèð åäèëèð. Ðÿññàì
Úÿëàë þçö èëÿ êå÷ìèøè àðàñûíäà à÷ûëàí áþéöê “ó÷óðóì”äà ìÿùâ îëóð.
Áóðæóà-ôåîäàë ÿõëàãûíûí äîüóðäóüó áàøãà áèð ìöñèáÿòè, àèëÿ-ìÿèøÿò ôàúèÿñèíè èñÿ “Àôÿò”äÿ ýþðöðöê.
“Àôÿò” (1922) Ùöñåéí Úàâèäèí áàø ãÿùðÿìàíû ãàäûí îëàí èêèíúè ôàúèÿñèäèð. “Ìàðàë”äà ãàäûíëûüûí, “þâðÿò òàéôàñû”íûí ÷îõäàíêû, öìóìè, “ÿíÿíÿâè”
ìöñèáÿòè òÿñâèð åäèëèð. Àôÿò èñÿ àðòûã “éöêñÿê úÿìèééÿò ãàäûíû”, õàëèñ êöáàð âÿ
çàäÿýàí áèð õàíûìäûð. Îäóð êè, Àôÿòèí ôàúèÿñè íèñáÿòÿí ôÿðãëè ìÿçìóí äàøûéûð,
áóðæóà-çàäÿýàí ìöùèòè, êöáàð àäÿòëÿðè âÿ ÿõëàã íîðìàëàðû èëÿ øÿðòëÿíäèðèëèð. Þç
____________
ãåéðè-àäè åùòèðàñû èëÿ äÿ Àôÿò äðàìàòóðýèéàìûçäà þçöíÿãÿäÿðêè ãàäûí òèïëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèð, ôàúèÿäÿ ãàäûí õàðàêòåðèíèí äàùà ÷îõ Ìåäåéà òèïèíÿ éàõûí áèð
17
ñóðÿò êèìè ìåéäàíà ÷ûõûð. Áåëÿ õàðàêòåðÿ ñîíðàëàð éåíÿ äÿ Úàâèääÿ,
“Ñÿéàâóø” ÿñÿðèíäÿêè Ñöäàáÿ ñóðÿòèíäÿ ðàñò ýÿëèðèê.
Àôÿòèí ôàúèÿñè äÿ àèëÿ ôÿëàêÿòè èëÿ áàøëàéûð. Ýÿíú âÿ ôöñóíêàð Àôÿòè ÿééàø
Þçäÿìèðÿ ÿðÿ âåðèðëÿð. Àôÿòèí ìÿüðóð, ùÿì äÿ ãöââÿòëè áèð ñåâýè ö÷öí éàðàíàí ãÿëáè éàøëû, êöñêöí áèð ìöùÿððèðèí ñîéóã òÿáèÿòè, êîáóä, ãàáà ìÿíÿâè
âàðëûüû èëÿ ãàðøûëàøûð. Àôÿò 16 èë ñåâýèñèç âÿ ñÿàäÿòñèç éàøàéûð. Çàùèðÿí ÷îõ
íÿúèá âÿ ýþçÿë ýþðöíÿí äîêòîð Ãàðàòàéëà ýþðöøÿðêÿí Àôÿò îíóíëà ìàðàãëàíìàüà áàøëàéûð. Ùèéëÿýÿð, ïîçüóí âÿ ñîéóããàíëû Ãàðàòàé õîøáÿõòëèê àðçóñó èëÿ
÷ûðïûíàí ãàäûíûí áöòöí âàðëûüûíà ùàêèì êÿñèëèð. Àôÿò ñåâèð. Áó ñåâýè ìÿøóì,
äåìîíèê áèð ãöââÿéÿ ÷åâðèëèð. Ùå÷ áèð ìàíåÿ, ùå÷ áèð ÿíýÿë äàùà áó ñåâýèéÿ
ìàíå îëà áèëìèð. Ñåâýèñè óúóíäàí Àôÿò úèíàéÿòÿ äÿ ÿë àòûð. Î, Ãàðàòàéäàí þç
åøãè ö÷öí ÿáÿäèééÿò âÿäè èñòÿéèð âÿ áó âÿäÿ èíàíàðêÿí ÿééàø ÿðèíÿ çÿùÿð
è÷èðèð. Þçäÿìèð þëöð, ëàêèí ôàúèÿ äàùà äà øèääÿòëÿíèð. Ãàðàòàé èíäè äÿ Àëòóí÷àéëà åâëÿíèð. Åùòèðàñëû, ôÿäàêàð, ýöíàùêàð áèð ìÿùÿááÿòëÿ ñåâèðêÿí Àôÿò àëäàäûëûð, òÿðê åäèëèð.
Ëàêèí áöòöí íèôðÿòè èëÿ áÿðàáÿð Àôÿò Ãàðàòàéû ôàíàòèê áèð ìÿùÿááÿòëÿ, äÿëèúÿñèíÿ ñåâìÿêäÿ äàâàì åäèð. Þç èíòèãàì åùòèðàñû íàìèíÿ î, Ãàðàòàéû þëäöðöð;
ñîíðà èñÿ þçö çÿùÿð è÷èð, úÿíàçÿíè ãóúàãëàéûð âÿ íÿùàéÿò, áó éîëëà îíà “ãîâóøóð”.
Ýþðöíäöéö êèìè, ãöââÿòëè áèð ìÿùÿááÿò èêèöçëö, õÿéàíÿòêàð áèð
ìöíàñèáÿòëÿ ãàðøûëàíûð, àëäàäûëûð, òÿùãèð åäèëèð âÿ úÿçàëàíûð. Ôàúèÿäÿ ßðòîüðóëëà
áàüëû ñÿùíÿëÿð âÿ èäåéà õÿòòè äà ìàðàãëûäûð. ßðòîüðóë Ù.Úàâèäèí î äþâðêö ôàúèÿëÿðè ö÷öí áèð çèéàëû ñóðÿòèäèð. Î äà “äöøêöí áèð ìöùèòäÿ ÷ûðïûíàí áèð çàâàëëû,
ñþíöê âàðëûãëàðû éûõìàã èñòÿéÿí áèð ãûüûëúûì, ïÿíúÿëÿðëÿ ãÿëáè äèäèëÿí áèð
áÿäáÿõò, áèð áè÷àðÿ, ìÿíàñûç ñàéëàð ÿòðàôûíäà äîëàøàí áèð ñûôûð, áèð ùå÷äèð”.
Äàùà äîüðóñó, ßðòîüðóë äà Øåéäà òèïëè, Úÿìèë òèïëè êöñêöí, ÿñÿáè áèð öñéàí÷û,
“øàøûðìûø” áèð çèéàëûäûð.
1920-1926-úû èëëÿð àðàñûíäà Ùöñéåí Úàâèä äàùà èêè ÿñÿð – “Ïåéüÿìáÿð”
âÿ “Òîïàë Òåéìóð” ïéåñëÿðèíè éàçûð. Ùÿð èêè ÿñÿð äðàìàòóðãóí òÿíãèäÿ ÿí ÷îõ
ìÿðóç ãàëìûø ÿñÿðëÿðèäèð. Áóíóí ñÿáÿáè íÿ èäè? Ìÿñÿëÿ îíäà èäè êè, Ù.Úàâèä
þç ÿíÿíÿâè ùóìàíèçì, õåéèðõàùëûã âÿ ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíû èíäè ãàíëû áèð
ôàòåùèí, éà äà èñëàì ïåéüÿìáÿðèíèí äèëè èëÿ òÿãäèì åäèðäè! Î äþâðöí ïîåçèéàñûíäà âÿ ôÿëñÿôÿñèíäÿ èäåéà-áÿäèè èôëàñà óüðàäûëìûø Ìÿùÿììÿä âÿ
Òåéìóðëÿíý êèìè ñóðÿòëÿð Úàâèäèí ãÿëÿìè èëÿ èäåàëëàøûðäû. Áó èñÿ 20-úè èëëÿðèí
ÿäÿáè-èúòèìàè ôèêðèíäÿ, ùÿì÷èíèí Úàâèä éàðàäûúûëûüûíäà ýåðèëÿìÿê êèìè
àíëàøûëûðäû. Äîüðóäóð, ÿñÿðäÿ Ìÿùÿììÿä áèð ïåéüÿìáÿð êèìè èäåàëëàøäûðûëìûðäû, Ùöñåéí Úàâèä Ìÿùÿììÿäè “éîõñóë ÿðÿáëÿðèí ìöäàôèÿ÷èñè, ÿäàëÿò,
ùöãóã áÿðàáÿðëèéè èäåéàñûíûí òÿáëèüàò÷ûñû, ÿñàðÿò, êþëÿëèê ÿëåéùèíÿ ÷ûõàí áèð
ãÿùðÿìàí, ãàäûí àçàäëûüû òÿðÿôäàðû, ùÿð úöð ìþâùóìàò, õóðàôàò, úÿùàëÿò ÿëåéùèíÿ ìöáàðèçÿ àïàðàí åëì, ìÿäÿíèééÿò àøèãè, øàèð òÿáèÿòëè, ñöëùñåâÿð áèð èíñàí
____________
âÿ íÿùàéÿò, ïàíòåèñò áèð ìöòÿôÿêêèð… ùÿòòà þç ÿñðèíè ãàì÷ûëàéàí öñéàíêàð áèð
øàèð êèìè” (Ì.Úÿôÿð) ýþñòÿðèðäè.
18
Êöòëÿâè âÿ êå÷èúè ùàêèì òÿìàéöëëÿðÿ, êîôîðìèñò âÿ ðàäèêàë èíãèëàá÷û
òÿñèðëÿðÿ, à÷ûã èäåîëîæè ñîéãûðûìûíà áÿäèè ìöãàâèìÿòèí êëàññèê þðíÿéè îëàðàã
áó äþâðäÿ Úàâèä éàðàäûúûëûüûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿê ìöìêöíäöð.
“Ïåéüÿìáÿð” ÿñÿðèíèí ìþâçóñó âÿ ãÿùðÿìàíû òàðèõäÿí àëûíñà äà, ÿñÿðäÿêè
ôÿëñÿôÿ âÿ èäåàë éàçûëäûüû äþâðöí ùàäèñÿëÿðè èëÿ éàõûíäàí áàüëû èäè. “Çàìàíûí
ãûðûëìûø áàüëàðûíû” (Øåêñïèð, “Ùàìëåò”) éåíèäÿí áàüëàìàã âÿçèôÿñèíè Ìÿëÿê
Ìÿùÿììÿäÿ ùÿâàëÿ åäèð. Úàâèä “äöøöíöá ùàããû áóëàí àðèô” èíñàíû
ïåéüÿìáÿð, Òàíðû ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûð, äöíéàíû þç ìÿùâÿðèíÿ ãàéòàðìàã
âÿçèôÿñèíè îíóí öçÿðèíÿ ãîéóð.
“Òîïàë Òåéìóð”óí (1922) åñòåòèê ìàùèééÿòè âÿ îáéåêòèâ-ôÿëñÿôè
ìàùèééÿòè ÷àüäàø “úàùàíýèðúèêëÿð”ÿ, úûðòäàí òèðàíëàðà ãàðøû åòèðàç âÿ èñòåùçà
èëÿ äîëó èäè. Úàâèä íèôðÿò åòäèéè âÿ ëÿíÿòëÿäèéè “ãàí ïöñêöðÿí, àòÿø ñàâóðàí”
øàùëàð âÿ õàãàíëàð ùàããûíäà ìÿäùèééÿ éàçìàçäû âÿ Òåéìóðëÿíý äÿ ñÿùíÿéÿ
áó ìÿãñÿäëÿ ýÿòèðèëìÿìèøäè. Áÿëêÿ ÿêñèíÿ, Úàâèä “Èáëèñ”äÿ øÿðè øÿð äöùàñûíûí
– Èáëèñèí äèëè èëÿ èôøà åòäèéè êèìè, “Òîïàë Òåéìóð”äà äà òèðàíëûüû ìöùàðèáÿ
òàíðûñûíûí – Òåéìóðóí äèëè èëÿ èôøà åäèðäè. Èáëèñ èíñàíûí þçöíäÿ îëàí éàìàíëûã
âÿ øÿð äåìÿêäèð. Òåéìóð äà Úàâèäè ìÿùç “þçöíö äÿðê åòìèø òèðàí” êèìè úÿëá
åäèðäè. ßñÿðäÿ ýåð÷ÿêëÿøÿí âÿ àíúàã ýåð÷ÿêëÿøäèêäÿí ñîíðà ãàâðàíûëàí
ìÿíÿâè êîðëóã âÿ òîïàëëûã-øèêÿñòëèê ÿí ïàðëàã øÿêèëäÿ Òåéìóðóí Àíêàðà
ñàâàøûíà ãÿðàð âåðäèéè àíäà þçöíö ýþñòÿðèð. Ôàúèÿäÿ áó ãÿðàð áöòöí Èñëàì,
Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðã ìèéãàñûíäà áèð ýöíàù, “ñèéàñÿò âÿ ðÿéàñÿò” áÿëàñû,
“ãàðäàã ãûðüûíû” îëàðàã äàìüàëàíûð. “Ãàíëàð òþêöëöá, Àíêàðàäà ãèéàìÿò
ãîïäóãäàí” (Ì.ß.Ñàáèð) ñîíðà Òåéìóðóí ñîí ñþçëÿðè áó ñàâàøäàêû
ãàëèáèééÿòè áèð ìÿüëóáèééÿò îëàðàã äÿðê åòäèéèíè ýþñòÿðèð: “Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ,
õàãàíûì! Ñÿí êîð áèð àáäàë, áÿí äÿ äÿëè áèð òîïàë! ßýÿð äöíéàíûí çÿððÿ ãàäàð
äÿéÿðè îëñàéäû, éûüûí-éûüûí èíñàíëàðà, óúó-áóúàüû éîã ìÿìëÿêÿòëÿðÿ ñÿíèí
êèáè áèð êîð, áÿíèì êèáè áèð òîïàë ìöñÿëëÿò îëìàçäû.”
Ùÿð èêè äðàìäà òÿùëèë âÿ òÿñâèð ÿíÿíÿâè ìààðèô÷è-ðîìàíòèê ìÿúðàäà, òàðèõè
âÿ äèíè ìþâçóëàð ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ, ÕÕ éöçèë Àçÿðáàéúàí ðîìàíòèçìèíÿ âåðèëÿí
ôÿëñÿôè, åñòåòèê ñîí øÿêëèí, îâãàòûí âÿ áÿäèè ðèòìèí äàâàìû êèìè úÿðÿéàí åäèð.
Ùöñåéí Úàâèäèí éàðàäûúûëûüû áèð òÿðÿôäÿí äÿ Òöðêèéÿ-Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè
ÿëàãÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðìÿê áàõûìûíäàí ñîí äÿðÿúÿ ñÿúèééÿâèäèð. Îíóí
ïéåñëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíäÿ ùàäèñÿëÿð Òöðê-Òóðàí äöíéàñûíäà úÿðÿéàí åäèð âÿ
ãÿùðÿìàíëàð áó äöíéàäàí ñå÷èëìèø èýèä òöðê îüóë âÿ ãûçëàðûäûð. Ìÿùç áóíà
ýþðÿ áþéöê Ñÿìÿä Âóðüóí óñòàäû òÿíãèä åäÿðÿê:
Íÿäÿí øåðèìèçèí áàø ãÿùðÿìàíû
Ýàù Òóðàíäàí ýÿëèð, ýàù äà Èðàíäàí?
____________
äåéÿ ñóàë âåðèðäè.
19
1932-úè èëèí ìàéûíäà, áþéöê Èðàí øàèðè ßáöëãàñûì Ôèðäþâñèíèí àíàäàí
îëìàñûíûí ìèí èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø “Ñÿéàâóø” ôàúèÿñè Úàâèäèí
éàðàäûúûëûã õîðóíäà êÿíàð ñÿñ êèìè ãÿáóë åäèëÿ áèëìèð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, ÿñÿðÿ
éàçäûüû åïèãðàô-ãåéääÿ Úàâèä áó ñþçëÿðè èøëÿäèð: “Áàøäà ùÿêèì Ôèðäåâñè
îëàðàã øó âàãèÿéè òÿñâèð åäÿíëÿð àç äåéèë. Ìöÿëëèô äÿ éîðüóí äóéüóëàðûíû äèíëÿòìÿê öçðÿ øó ìåâçóéà äîãóíäó âÿ “Øàùíàìÿ”éÿ éàãëàøìàã èñòÿðêÿí óçàãëàøìûø áóëóíäó.”
ßëáÿòòÿ, Úàâèä áó óçàãëàøìàã ñþçö èëÿ îíóíëà Ôèðäþâñè àðàñûíäà êå÷ÿí
ìèí èëäÿ èíñàí ïñèõîëîýèéàñûíûí íåúÿ äÿéèøäèéèíè áèëäèðìÿê èñòÿìèøäè. Áèð
Èðàí-Òóðàí ãàðøûëàøìàñû éàðàòìàã èñòÿéÿí Ôèðäþâñèäÿí ôÿðãëè îëàðàã, Úàâèä áèð
èíñàí éàõûíëàøìàñû ñÿùíÿñè òÿñâèð åòìÿê âÿ áó éîëäà ùàíñû åùòèðàñëàðûí ìàíåÿ
éàðàòäûüûíû ýþñòÿðìÿê èñòÿìèøäè.
1923-úö èëäÿí éàçûëìàüà áàøëàíìûø âÿ åëÿúÿ äÿ áàøà ÷àòäûðûëìàìûø “Àçÿð”
ïîåìàñû Àçÿðáàéúàí âÿ Àâðîïà ëþâùÿëÿðèíè, õàëãûìûçûí ùÿéàòûíäàí àëûíàí
àéðû-àéðû ñÿùíÿëÿðè ÿêñ åòäèðèð.
Áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó õåéèðëÿ øÿðè ãàðøûëàøäûðàí âÿ öìóìáÿøÿðè õåéèðèí
ãÿëÿáÿñèíÿ þç ñÿíÿòêàð òþùôÿñèíè âåðÿí Úàâèä, ñÿíÿòêàð ãÿëÿìèíèí áó ñîí ãó
ãóøóíäà ùÿì äÿ èêè ôÿðãëè ùÿéàò âÿ äöíéàýþðöøö òÿðçè êèìè Øÿðãëÿ Ãÿðáè ãàðøûëàøäûðìûø, ñîí íÿòèúÿäÿ öñòöíëöéö éåíÿ äÿ èíñàíëûüà âåðìèøäèð.
Ýþçëÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðìÿê ö÷öí Àâðîïàéà ýåäÿí Úàâèä áó ÿñÿðèíè úàíëû
ìöøàùèäÿëÿðè âÿ òÿÿññöðàòëàðû ÿñàñûíäà ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. ßñÿðäÿ õöñóñÿí Ðóñèéà ãà÷ãûíëàðûíûí Àâðîïàäàêû àúûíàúàãëû ùÿéàòû, Øÿðã õàëãëàðûíûí àçàäëûã
ìöáàðèçÿñè òÿáèè âÿ ñÿìèìè áîéàëàðëà âåðèëìèøäèð.
“Àçÿð” ëèðèê-åïèê, ôÿëñÿôè áèð ïîåìàäûð. Øàèð þìðö áîéó îíó äöøöíäöðÿí
ïðîáëåìëÿðè áó îðèæèíàë ãóðóëóøëó ïîåìàäà áÿäèè øÿêèëäÿ òÿñáèò åòìèøäèð. “Àçÿð”
ÿñëèíäÿ, ïîåìà èëÿ ìÿíçóì äðàì àðàñûíäà êå÷èä ìþâãåéèíäÿ äóðàí áèð
ÿñÿðäèð. ßñÿðèí áèð ñûðà ùèññÿëÿðè ëèðèê, áèð ñûðà ùèññÿëÿðè åïèê ïîåìà òÿñèðè áàüûøëàéûðñà, áèð ñûðà ùèññÿëÿðèíäÿ ìÿíçóì äðàì öíñöðëÿðèíè ýþðìÿìÿê ìöìêöí
äåéèëäèð. Áåëÿëèêëÿ, Úàâèä þç áÿäèè-åñòåòèê âÿ èäåéà àìàëûíû èôàäÿ åòìÿê ö÷öí
ïîåòèê æàíðûí áöòöí ôîðìàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åäèð.
ßñÿð þç äðàìàòèê õàðàêòåðè âÿ àéðû-àéðû íÿüìÿëÿðäÿí èáàðÿò ëèðèê ñöæåò ãóðóëóøó èëÿ äÿ ïîåçèéàìûç ö÷öí éåíè áèð ôîðìà èäè.
ßñàñ ãÿùðÿìàí îëàí Àçÿð åëÿ áèë êè, ïîåìàéà Ù.Úàâèäèí ôàúèÿëÿðèíäÿí
÷ûõûá ýÿëìèøäè. Ëàêèí áó ÿíÿíÿâè ãÿùðÿìàí áèð ôèêèð òÿçÿëèéè èëÿ ñå÷èëèð âÿ
Ù.Úàâèäèí þçöíöí êå÷èðìèø îëäóüó ôÿëñÿôè êàìèëëÿøìÿíè ÿêñ åòäèðèðäè. Àçÿðÿ
ãÿäÿðêè ãÿùðÿìàíëàð, àäÿòÿí, äöøöíÿí âÿ àõòàðàí, ëàêèí àðàäûüûíû òàïìàäûüû
ö÷öí øàøûðàí èíñàíëàðäûð, öñéàí, áþùðàí âÿ èôëàñ ãÿùðÿìàíëàðûäûð. Àçÿð äÿ
äöøöíúÿ, èäðàê âÿ ùÿãèãÿò àøèãèäèð. Àçÿð, ñàíêè ÿââÿëëÿð ùÿì Àðèô, ùÿì Øåéäà,
ùÿì äÿ Ñÿíàí îëóá áàøû äàøäàí-äàøà äÿéÿðÿê ãîúàëìûø âÿ áó ýöíêö “ùÿããè
____________
áóëìóø”
áèð èõòèéàðäûð. Î, àðòûã ýöíöí ìöàñèð èúòèìàè ôèêðè ñÿâèééÿñèíäÿ äóðóð
âÿ þçöíäÿí ÿââÿëêè ôÿëñÿôÿëÿðÿ éåêóí âóðóð, îíëàðû ñàô-÷öðöê åäèð:
20
Äåäèëÿð: “Çöëìÿ ãàðøû äóðìà, ÿéèë!”
Äåäèëÿð: “Ùÿðáÿ ãîø, éà ÿç, éà ÿçèë!”
Ìÿí äåäèì: “Ùÿïñè ëàô, èíàíìà, ñàãûí!
Ðÿùáÿð îëñóí äà ãöââÿòèí, àüëûí,
Éåðè ýÿëäèêúÿ ñöëù ö÷öí ÷àáàëà,
Þéëÿ éåð âàð êè, ùÿðáè àëãûøëà.
Ãóçó ýþðäöíìö ñåâ, î êèí áèëìÿç,
Úàíàâàð ãàðøû ýÿëñÿ, ïàð÷àëà, ÿç!
Ãöââÿò öñòöíäÿ âàðñà ÿãëè-ñÿëèì,
Ñàíà ùÿï êàèíàò îëóð òÿñëèì!”
Ïîåìàäà ìöàñèð ùÿéàòûí âÿ ìöõòÿëèô òàáëîëàðûí, êþùíÿ âÿ éåíè, þëÿí âÿ éöêñÿëÿí ìÿäÿíèééÿò âÿ ìÿíÿâèééàòäàí ëþâùÿëÿð âåðèëèð. Àçÿðèí, áóëóäëàðû éàðàí
øàùèí òÿééàðÿ÷èëÿðè ýþñòÿðÿðÿê, äåäèéè áó ñþçëÿð èíäè äàùà íèêáèí ñÿñëÿíìèðìè:
Áóçëó ãöòáëÿðè àøàð, ÿýÿð ôöðñÿò áóëóðñà,
Áó ýöí, éàðûí éöêñÿëÿúÿê ùå÷ øöáùÿ éîõ êè, Ìàðñà!
1926-úû èëèí îðòàëàðûíäà òåàòð òåõíèêóìóíäà âÿ Áàêû Ìöÿëëèìëÿð Èíñòèòóòóíäà äÿðñ äåéÿí Ùöñåéí Úàâèä Ìààðèô Êîìèññàðëûüû òÿðÿôèíäÿí Àëìàíèéàéà
åçàìèééÿòÿ ýþíäÿðèëèð. Î, Áåðëèíäÿ ýþçëÿðèíè âÿ ãàðà úèéÿðèíè ìöàëèúÿ åòäèðèð.
Áåðëèí òÿÿññöðàòûíûí ìÿùñóëó êèìè “Àçÿð” ïîåìàñûíäàí éåíè ïàð÷àëàð âÿ
“Êíéàç” äðàìûíûí ñöæåòè äîüóëóð.
“Àçÿð” âÿ “Êíéàç” Úàâèä ïîåçèéàñû âÿ Úàâèä äðàìàòóðýèéàñûíäà éåíè
äþâðöí áàøëàíüûúû èäè. Ýöðúöñòàíäà âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñèíäÿí áÿùñ åäÿí
“Êíéàç” àðòûã éåíè äþâðö, éåíè ìöùèòè òÿñâèð åäÿí ñÿíÿòêàð ÿñÿðè èäè. Òÿñàäöôè
äåéèë êè, “Êíéàç” ùÿëÿ î äþâðäÿ ñÿùíÿéÿ ãîéóëìóø, áþéöê ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíìûøäû. ßñÿðèí ìÿíôè ãÿùðÿìàíû îëàí Êíéàç èëê ïÿðäÿëÿðäÿ ôèðàâàí ùÿéàò
ñöðÿí, çöëìêàð âÿ ÿùëè-êåô áèð ìöñòÿáèääèð. Ñÿùíÿäÿ ìÿùàðÿòëÿ úàíëàíäûðûëàí
áó ðîëóí êëàññèê èôà÷ûñû ãöäðÿòëè òðàýèê-àêòéîð Àááàñ Ìèðçÿ Øÿðèôçàäÿ èäè. Êíéàç
êÿíäèí ôöñóíêàð ýþçÿëè Æàñìåíè çîðëà àëûð. Ëàêèí Æàñìåí Êíéàç ãàïûñûíäà
ãóëëóã÷óëóã åäÿí Ìàðãîíóí îüëó áîëøåâèê Àíòîíó ñåâèð. Àíòîí ôÿùëÿ âÿ
êÿíäëèëÿðèí öñéàí ùÿðÿêàòûíà ãîøóëóð. Éàõûíëàøàí èíãèëàá èüòèøàøëàðû ãàðøûñûíäà
Êíéàç þç àèëÿñèíè âÿ ñÿðâÿòèíè ýþòöðöá Áåðëèíÿ ãà÷ûð. “Ñîñèàëèñò úèëäèíÿ ýèðìèø” ìåíøåâèê Øàêðî áóðàäà îíóí âàð-éîõóíó òàëàéûá ãà÷ûð. Ìöôëèñ îëìóø 60
éàøëû ãîúà Êíéàç ñÿôèë áèð ùÿéàò ñöðöð. Êíéàçûí ãûçû Ëåíà Áåðëèí êàôå-øàíòàíëàðûíäà ðÿããàñÿëèê åòìÿéÿ ìÿúáóð îëóð. Æàñìåí äÿ îíó òÿðê åäÿðÿê Èñâå÷ÿ
ýåäÿðêÿí éîëöñòö Áåðëèíäÿí êå÷ÿí Àíòîíà ãîøóëóá âÿòÿíÿ ãàéûäûð.
____________
Òÿðê åäèëÿí, ìÿüëóá âÿ ìöôëèñ îëàí Êíéàç Áåðëèíäÿ äÿ íöìàéèø ñÿñëÿðè,
èíãèëàá ìàùíûëàðû åøèäèð, àüëûíû èòèðèð âÿ èíòèùàð åäèð.
21
ßñÿðëäÿ èøòèðàê åäÿí áîëøåâèê-êÿíäëè ñóðÿòëÿðè Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñè ö÷öí
éåíè ùàäèñÿëÿð èäè. Äþâðöí ýþðêÿìëè òÿíãèä÷èëÿðèíäÿí Ìóñòàôà Ãóëèéåâ
“Êíéàç” ÿñÿðèíèí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ìöíàñèáÿòè èëÿ éàçûðäû: “Íÿùàéÿò, Àçÿðáàéúàí øàèðè Ùöñåéí Úàâèä áèçèì èíãèëàá ãàòàðûìûçà îòóðäó… Úàâèä èíãèëàáè
éàøàéûøûìûçû ùÿãèãè ñóðÿòäÿ òÿñâèð åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ùöñåéí Úàâèä äÿëè
êíéàçëàðäàí äÿëè õàíëàðà êå÷ìÿëè, èíãèëàá÷û òöðê (Àçÿðáàéúàí – É.Ã.)
ùÿéàòûíû, Àçÿðáàéúàí ÿìÿê÷èëÿðèíèí ìöáàðèçÿñèíè òÿñâèðÿ áàøëàìàëûäûð”. Àíúàã
îíó äà ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áîëøåâèê òÿíãèä÷èñè Ù.Úàâèäè þç ãàòàðëàðûíà
îòóðòìàãäà áèð ãÿäÿð òÿëÿñìèøäè: áåëÿ êè, Êíéàçûí áèð èíñàí êèìè êå÷èðäèéè
ñàðñûíòûëàðà âÿ ôèçèêè ìÿùâèíÿ þç òÿÿññöôöíö áèëäèðÿí Úàâèä, ÿñëèíäÿ ãåéðèèíñàíè áîëøåâèê ðåæèìèíÿ öñòöþðòöëö èòòèùàìíàìÿ îõóéóðäó.
1930-1937-úè èëëÿðäÿ Ùöñåéí Úàâèä “Òåëëè ñàç”, “Ñÿéàâóø”, “Øÿùëà”,
“Èáëèñèí èíòèãàìû”, “Õÿééàì” äðàìëàðû èëÿ ÷ûõûø åäèð. Áöòöí áó ÿñÿðëÿðäÿ øàèðèí
ìöñáÿò ãÿùðÿìàíëàðû éåíÿ äÿ ìöõòÿëèô õàëãëàðûí íöìàéÿíäÿëÿðèäèð. Áó ÿñÿðëÿð
è÷ÿðèñèíäÿ òàìàøàéà ãîéóëàí âÿ ñÿùíÿ øþùðÿòè ãàçàíàí ôàúèÿ – “Ñÿéàâóø”äóð.
“Ñÿéàâóø” Úàâèäèí Ôèðäîâñè éóáèëåéèíÿ ùÿäèééÿñè èäè. Áó ÿñÿðäÿ àðòûã
òàðèõè ìþâçó éåíè äþâðöí ÿäÿáè òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ ùÿëë åäèëèðäè. Ù.Úàâèä
“Øàùíàìÿ” ìîòèâëÿðèíÿ, ÷îõ ýåíèø éàéûëìûø, äÿôÿëÿðëÿ èøëÿíìèø “Ñÿéàâóø”
äàñòàíûíà éåíè áàõûìäàí éàíàøûðäû. Ùàäèñÿëÿðèí øàùëàð âÿ ñÿðêÿðäÿëÿð ùÿéàòûíäàí àëûíìàñûíà, Èðàí âÿ Òóðàí ñàðàéëàðûíäà úÿðÿéàí åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã,
øàèð òàðèõè êå÷ìèøäÿ äàùà ÷îõ ìöàñèðëèê ìîòèâëÿðè àõòàðûðäû.
Êÿíääÿ áþéöéÿí âÿ òÿðáèéÿëÿíÿí Ñÿéàâóø äà ÿñëèíäÿ øàùûí âÿ ñàðàéëàðûí
îüëó äåéèë, êÿíäèí âÿ êÿíäëèëÿðèí îüëó èäè. Ãÿùðÿìàíûí ÿñàñ ôàúèÿñè äÿ åëÿ
áóíóíëà áàüëû èäè: îíóí ðåàë âÿçèééÿòè èëÿ øàùëûã âÿ øàùçàäÿëèê áîðúó àðàñûíäà
áþéöê áèð çèääèééÿò âàðäû.
Êÿíääÿ èêÿí îíóí èëê ìöðÿááèñè åëèí àüñà÷ëû àíàñû îëàí “êþéëö ãàäûí”,
èêèíúè ìöÿëëèìè èñÿ åëèí áþéöê ãÿùðÿìàíû Çàë îüëó Ðöñòÿìäèð. Îäóð êè, Ðöñòÿìèí âÿ “åë àíàñûíûí” õåéèð-äóàñû èëÿ ñàðàéà ãàéûäàí Ñÿéàâóø áóðàäà þçö
ö÷öí éàáàí÷û áèð ìöùèòÿ äöøöð. Ñàðàéäà îíó ãÿääàð áèð àòàíûí ãÿçÿáè, ÷ûëüûí âÿ
åùòèðàñëû àíàëûüû Ñöäàáÿíèí ãîðõóíú ìÿùÿááÿòèíäÿí äîüàí èôòèðàëàð ýþçëÿéèð.
“Àëìàçëà äåéèë”, ãàíëà ïàðëàéàí òàúëàðà íèôðÿò åäÿí Ñÿéàâóø, áàáàñû Êåéêàâóñóí ãÿçÿáèíÿ äö÷àð îëóð. Èðàíäàí Òóðàíà – ùþêìäàð ßôðàñèéàáûí éàíûíà
ýÿëèð. Ñÿéàâóø áóðàäà ùþêìäàðûí ýÿíú âÿ ýþçÿë ãûçû Ôèðÿíýèçëÿ åâëÿíèð. Ëàêèí
Ñÿéàâóø éàüûøäàí ÷ûõûá éàüìóðà äöøöð. Îíó êÿíäÿ õàëã öñéàíûíû éàòûðìàüà
ýþíäÿðèðëÿð. Ñÿðêÿðäÿ Ñÿéàâóø è÷èíäÿ áþéöäöéö õàëãà ÿë ãàëäûðìûð, ÿâÿçèíäÿ
çöëìêàð âàëèéÿ ãàðøû ÷ûõûð, öñéàí ðÿùáÿðëÿðèíè ìöäàôèÿ åäèð. Ëàêèí ñàðàé
ñÿðêÿðäÿñè Ýÿðøèâÿçèí èíòðèãàñû èëÿ Òóðàí õàãàíû Ñÿéàâóøäàí øöáùÿëÿíèð. Ñÿéàâóø èêè ñàðàéûí ôèòíÿ âÿ ôÿñàäûíûí ãóðáàíû îëóð.
____________
Ñöæåò ÿñàñÿí èêè ùèññÿäÿí èáàðÿòäèð; ìöÿëëèô èêè ñàðàéû òÿñâèð åäèð. Ãÿùðÿìàí áèð ñàðàéäàí ÷ûõûá áàøãà ñàðàéà äàõèë îëóð. Ñàðàéëàð äÿéèøèð, ëàêèí
22
ùàäèñÿëÿð òÿêðàð îëóíóð. Ùÿð èêè ñàðàéûí åéíè çàìàíäà èôøàñû öìóìèééÿòëÿ
ñàðàéëàðà ãàðøû èòòèùàìà ÷åâðèëèð.
Ù.Úàâèä éàðàäûúûëûüûíäàí äàíûøàðêÿí “Õÿééàì” êèìè áèð ÿñÿðè íÿçÿðäÿí
ãà÷ûðìàã ìöìêöí äåéèëäèð. Ù.Úàâèäèí áþéöê ôÿëñÿôè ôàúèÿñè “Øåéõ Ñÿíàí”,
éàõóä “Èáëèñ”äèðñÿ, ÿí øàèðàíÿ äðàìû, øöáùÿñèç, “Õÿééàì”äûð. ßñÿð ùÿëÿ î çàìàí (1935) ÿí éàõøû ñÿùíÿ ÿñÿðè ìöñàáèãÿñèíäÿ ìöêàôàòà ëàéèã ýþðöëìöøäö.
“Õÿééàì” ìþâçóñó áöòöí éàðàäûúûëûüû âÿ èäåéà ðóùó èëÿ äèíè òÿÿññöáêåøëèê âÿ ìþâùóìàò ÿëåéùèíÿ îëìóø Ù.Úàâèä ãÿëÿìè ö÷öí äîüìà èäè. Ù.Úàâèäè
úÿëá åäÿí Õÿééàìäàêû àéûã øöáùÿ, ùÿéàòà îäëó áèð ìÿùÿááÿò ôÿëñÿôÿñè èäè.
ßñÿðäÿ “Øåéõ Ñÿíàí” èäåéàëàðû äàùà äà èíêèøàô åòäèðèëèð, ùÿì äÿ áóðàäà Ñÿíàíû ìÿøùóð ìàòåðèàëèñò ôèëîñîô Õÿééàì ÿâÿç åäèðäè. Õóðàôàòà, äèíè ÿôñàíÿëÿðÿ,
ùÿð úöð ìèñòèê åòèãàäà ãàðøû Ù.Úàâèä Èáëèñèí ãÿùãÿùÿëÿðèíäÿí ñîíðà èíäè äÿ
Õÿééàìûí äÿðèí åéùàìëàðû èëÿ ýöëöðäö.
Õÿééàìäàêû íèêáèíëèê, ùÿéàò ñåâýèñè Ù.Úàâèäèí õöñóñèëÿ ñîí ÿñÿðëÿðè
ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð. Éåíè úÿìèééÿò, éåíè äöíéà ãóðìàã èëüûìû éàøàéàí õàëãûí
èíãèëàáè ÷îøãóíëóüó Ù.Úàâèääÿ äÿ ùÿéàòà ãàðøû áèð íèêáèíëèê äîüóðìóøäó.
Úàâèä ùÿëÿëèê êàüûç âÿ øöàðëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø áó éåíè äöíéàíû àëãûøëàìàëû
èäè. Àõû, îíóí áöòöí ãÿùðÿìàíëàðû áó ýÿëÿúÿê ùàããûíäà äöøöíìöøäöëÿð, ýþçÿëëèéÿ, ùÿãèãÿòÿ, èäåàëà úÿñàðÿòëÿ úàí àòìûøäûëàð, íÿúèáëèéÿ, ùóìàíèçìÿ èíàíàí
õåéèðõàùëûã ãÿùðÿìàíëàðû îëìóøäóëàð. Àíúàã Õÿééàìûí ôàúèÿñè áöòöí áóíëàðûí èëüûì âÿ áóòàôîðèéàäàí áàøãà áèð øåé îëìàäûüûíû èôøà åäèðäè âÿ áó èôøàíû
þç êöò áåéèíè èëÿ àíëàéàí áîëøåâèê ðåæèìè Ù.Úàâèäè áàüûøëàéà áèëìÿçäè.
Úàâèäèí ÿêñÿð äðàìëàðû êèìè, “Õÿééàì”ûí äà ìþâçóñó “Èðàíäàí” ýÿëèðäè.
Ýþðêÿìëè àëèì, ôèëîñîô âÿ øàèð Þìÿð Õÿééàìûí áöòöí ìöòÿðÿããè áÿøÿðèééÿò
òÿðÿôèíäÿí êå÷èðèëÿí ìèíèëëèê éóáèëåéèíÿ áþéöê Øÿðã øàèðè Úàâèä äÿ þç
òþùôÿñèíè âåðìÿëè èäè. Àíúàã òÿáèè êè, Úàâèä áèð òöðê øàèðè êèìè Õÿééàì ôåíîìåíèíè äîüóðàí èúòèìàè-ÿäÿáè ìöùèòè äÿ þí ïëàíà ÷ÿêìÿëè èäè. Ôèðäþâñèíè òöðê
äþâëÿòèíèí äåìîêðàòèçìè, øåðÿ-ñÿíÿò âåðäèéè éöêñÿê äÿéÿð äîüóðìóøäóñà,
Õÿééàìû äà åéíèëÿ îõøàð ìöùèò – áèð òöðê ùþêìäàðû îëàí Àëï Àðñëàí âÿ îíóí
îüëó Ìÿëèêøàùûí åëì, øåèð âÿ ñÿíÿò ö÷öí éàðàòäûüû ìöíáèò ìöùèò äîüóðìóøäó.
Úàâèä áóíóí âóðüóëàíìàñûíà õöñóñè ôèêèð âåðèð âÿ ñàíêè áóíäàí áèð òöðê øàèðè
êèìè ãöðóð äóéóð, òöðê ùþêìäàðûíûí áÿøÿð òàðèõè ãàðøûñûíäà õèäìÿòèíè âóðüóëàìàãëà þç åòíèê ìÿíøÿéè èëÿ ôÿõð åäèð.
Ôàúèÿíèí ÿñàñûíäà ôÿðä âÿ úÿìèééÿò ãàðøûäóðìàñûíäàí äàùà ÷îõ, Ìîñàðò
âÿ Ñàëéåðè ñèíäðîìó – èñòåäàäëà úûëûçëûüûí ãàðøûëàøìàñû âÿ áó ìöáàðèçÿäÿ
èêèíúè òÿðÿôèí ùÿð úöð õÿéàíÿòÿ ÿë àòàðàã áóòàôîðèê ãÿëÿáÿ ÷àëìàñû äóðóð. ßñëèíäÿ èñÿ, “Òîïàë Òåéìóð”äà îëäóüó êèìè, áó éàëàí÷û “ãÿëÿáÿäÿí” óäóçàí
áöòöí áÿøÿðèééÿò îëóð. Øåéõ Ñÿíàíäàí ñîíðà Õÿééàì Úàâèä éàðàäûúûëûüûíäà
____________
éåíè ìîíóìåíòàë àøèã îáðàçû êèìè úàíëàíûð. Áöòöí éàðàäûúûëûüû áîéó áèð àøèã
êèìè òÿçàùöð åäÿí Úàâèä ëèðèê ãÿùðÿìàíû äþðääÿ áèð ÿñðäÿí ñîíðà Õÿééàìäà
23
éåíèäÿí ÿòÿ-ãàíà äîëóð, þç øèðèí âÿ úÿëáåäèúè åøãèíè îõóúóéà âÿ òàìàøà÷ûéà
éîëóõäóðà áèëèð. Áþéöê äðàìàòóðã ýþñòÿðìÿê èñòÿéèð êè, õåéèðëÿ øÿð éàëíûç èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿð ñôåðàñûíäà, ìöùàðèáÿ âÿ ñöëù ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ äåéèë, åéíè
çàìàíäà øÿõñè ìöíàñèáÿòëÿð ñôåðàñûíäà äà áþéöê ôàúèÿëÿðÿ ñÿáÿá îëóð, èúòèìàè
èíêèøàôà þç ìÿíôè òÿñèðèíè ýþñòÿðÿ áèëèð, èíñàí òàëåëÿðèíè ñûíäûðìàãëà êÿíàð
ìöøàùèäÿ÷èëÿðäÿ êàòàðñèñ äîüóðóð.
Ñîñèàëèñò ðåàëèçìèíèí “êîíôëèêòñèçëèê” íÿçÿðèééÿñèíäÿí õåéëè ÿââÿë ãÿëÿìÿ àëûíìûø “Õÿééàì” ôàúèÿñèíäÿ Úàâèä ñîñèàëèñò úÿìèééÿòèíäÿ ñÿíÿòêàðûí
äöøäöéö àüûð âÿçèééÿòè, ãÿëÿì àçàäëûüûíà âóðóëàí äÿùøÿòëè çÿðáÿíè äÿ èíúÿ
åéùàìëàðëà èôàäÿ åòìÿéÿ íàèë îëìóøäóð. ßñÿðäÿ òöðê ùþêìäàðû Ìÿëèêøàùà íÿ
ãÿäÿð ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿò èôàäÿ îëóíñà äà, öìóìèëèêäÿ, ñÿíÿòêàð øÿõñèééÿòèíè äàð ÷ÿð÷èâÿéÿ àëàí èíçèáàòè-àìèðëèê ñèñòåìè èìïåðèéàíûí òèìñàëûíäà
äÿðèí òÿíãèäÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð.
Ùöñåéí Úàâèäèí ðîìàíòèçìè ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ìöðÿêêÿá,
÷îõøàõÿëè âÿ çÿíýèí ýåäèøèíäÿ þç ñÿñè âÿ íÿôÿñè èëÿ ñå÷èëÿí ãàíóíàóéüóí âÿ
ÿëàìÿòäàð áèð ùàäèñÿ êèìè áó ýöí äÿ þç ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿòèíè ñàõëàìàãäàäûð.
Éàøàð Ãàðàéåâ
1963
____________
24
____________
____________
ÙÖÁÓÒÈ-ÀÄßÌ
Äèéîðëàð áèð çàìàí Àäÿìëÿ Ùÿââà
Éàøàðìûø ðþâçåéè-úÿííÿòäÿ òÿíùà.
Î áèð ìÿ’âà êè, ïÿê áèýàíÿéèç áèç,
Áó òîïðàãäàí óçàã, ãÿìñèç, êÿäÿðñèç.
Î áèð ìÿ’âà êè, ðóùàíè, ìöíÿââÿð,
Ó÷àðìûø îðäà çÿððèíïÿð ìÿëÿêëÿð.
Î áèð ìÿ’âà êè, íÿøð åéëÿð ñÿðàñÿð
ßìÿëëÿð, íÿø’ÿëÿð, ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð.
Ýþçÿë, àñóäÿ áèð ìÿ’âàéè-ñåâäà;
Ýåíèø, àçàäÿ áèð ñÿùðàéè-õöëéà.
Õÿçàíñûç áèð áàùàðèñòàíè-úàâèä,
Êè ñîëìàç îðäà ÿñëà áÿðýè-öììèä.
Ôÿðÿùäÿí àüëàð èíñàí áÿëêÿ, áèëìÿì!
Áóëóíìàç îðäà ëàêèí ùöçíö ìàòÿì.
ßâÿò, áèð þéëÿ õîø ìÿ’âàäà òÿíùà
Éàøàðìûø ãàéüûñûç Àäÿìëÿ Ùÿââà.
Éàøàðìûø ìÿñòö øåéäà, øàäö õÿíäàí;
Éàøàðìûø âÿãôè-ñåâäà, ñàôö öðéàí.
Äåýèëìèø ñöñ ýåéèì îíëàðúà àäÿò;
Ôÿãÿò ýåéäèêëÿðè áèð òöë êè, èôôÿò.
Èêè äèëäàäåéè-çåâãö øÿòàðÿò,
Îëóá âöñëÿòýöçèíè-áÿçìè-èñìÿò;
Ýöëöìñÿð äàèìè áèð ñóð è÷èíäÿ,
Éàøàðêÿí þéëÿ íóðàíóð è÷èíäÿ,
Ùöúóì åòìèø äÿ ñöôëè åùòèðàñàò,
Ãàáàðìûø àäÿìèééÿò ùèññè... ùåéùàò!
Î öëâèééÿò, î öëâè ñÿðìÿäèééÿò
____________ Çÿáóíè-åùòèðàñ îëìóø íèùàéÿò,
Íèùàéÿò, èíúÿ áèð âÿùøè òÿìàéèë,
27
Î öëâè åøãè åòìèø ìÿùâö çàéèë.
Áèðÿð ùåéêÿë êèáè ìÿáùóòö ùåéðàí,
Ùèúàá àëòûíäà ãàëìûøëàð ùÿðàñàí.
Ñàðàðìûø áÿò-áÿíèç, ó÷ìóø òÿðàâÿò;
Ùöúóì åòìèø ùàìàí ðÿíýè-ñÿôàëÿò,
Î äÿì ÿíâàðÿ ìöñòÿüðÿã, ñÿðàçàä;
Ýþçÿë áèð ãûç, ñÿìàâè áèð ïÿðèçàä
Ýÿëèá Hÿã úàíèáèíäÿí ÿëäÿ ôÿðìàí,
Äåìèø: ×ûã, åé ñÿôàëÿòïÿðâÿð èíñàí!
×ûã, åé ãàôèë áÿøÿð! Äÿô îë, ÷ÿêèë, ýåò!
Áó ëàùóòè òÿôÿððöúýàùû òÿðê åò!
Äåýèë ëàéèã ñàíà ýöëçàðè-úÿííÿò...
Î ñöôëèééÿòëÿ ùèññè-àäÿìèééÿò
Áó öëâèééàòû ùè÷ åéëÿðìè èäðàê?
“×å íåñáÿò õàêðà áà àëÿì-å ïàê!?”1
Äöøöí, áàã íåðäÿñèí, áèð êÿððÿ àíëà!
Áó ìÿ’âà þéëÿ áèð ôèðäåâñè-ÿ’ëà
Êè, ùÿð áèð ëåâñäÿí, ùÿð ìÿôñÿäÿòäÿí,
Áöòöí âÿùøÿòäÿí àðè áèð íèøèìÿí...
Ñÿí ÿââÿë õåéðö øÿðäÿí áèõÿáÿðäèí,
×îúóã ðóùèëÿ áèïÿðâà ýÿçÿðäèí;
Íÿ áóëäóí, ãöðáè-Hÿãäÿí áþéëÿ ñàïäûí?
Äöøöí! Íàãèñ áÿøÿð, áèð áàã íÿ éàïäûí!?
Áó ýöí ãöäñèééÿòèí îëìàãäà áÿðùÿì;
Éàçûã! Àëäàíäûí, åé áè÷àðÿ Àäÿì!
Òÿÿññöô áèÿñÿð... Ïÿê ÷îã éàíûëäûí,
Íÿäàìÿò áèñÿìÿð... Ïÿê ýåú àéûëäûí.
Åäÿð ëàùóòèéàí ñÿíäÿí øèêàéÿò,
Ñÿíèí÷èí áóðäà ïÿê ìöøêöë èãàìÿò.
×ÿêèë, ýåò! Ðÿùáÿðèí øÿùìàðè-èñéàí;
À÷ûëìûø îíäà áàã áèð ãþâðè-íèñéàí
Êè, ùÿï ìöçëèì, êÿäÿðçà, òàáôÿðñà,
Ìöëÿââÿñ áèð úÿäÿëýàù: èøòÿ äöíéà!
Äåýèëìèøñèí ùÿðèìè-ãöäñÿ ìÿùðÿì;
____________
1
Òîðïàã ïàê àëÿìÿ éàðàøàðìû? (ðåä.)
28
Åøèí Ùÿââàéû àë êÿíäèíëÿ áàùÿì.
Åíèá ãûë àëÿìè-íàñóòè ìÿñêÿí,
Íÿäèð ÿçâàãè-äöíéà àíëà, þýðÿí!
ßçèë, ãÿùð îë, êå÷ÿíëÿð êå÷äè, ùåéùàò!
Áóäóð Hÿãäÿí ñÿíèí÷èí ñîí ìöêàôàò!
Ãîøàðñûí áèð çàìàí ìÿùêóìè-õöñðàí,
Àðàðñûí ýöëøÿíè-ëàùóòè ýèðéàí.
Éàøàðñûí âàäèéè-çèëëÿòäÿ ìÿ’éóñ,
Ôÿãÿò äþíìÿç, î ýöíëÿð ýå÷äè, ÿôñóñ!
Úèùàí äóðäóãúà ùÿï íÿñëèí áÿðàáÿð,
Áó ìöäùèø çÿðáÿäÿí ãóðòóëìàç, èíëÿð.
Áó ãÿôëÿò, þéëÿ áèð ñöôëè úèíàéÿò
Êè, âåðìÿç êèìñÿéÿ áèð ëÿùçÿ ðàùÿò.
Áó ýöí ÿõëàô è÷èí ñÿíäÿí ÿìàíÿò
Ãàëàí éàëíûç ôÿëàêÿòäèð, ôÿëàêÿò!..
ßìèí îë, íåðäÿ íÿôñ îëìóøñà ùàêèì;
Ùÿãèãè åøãè ìÿùâ åòìèø ìÿçàëèì.
Êèìèí öëâèéñÿ ðóùó, ñþç îíóíäóð,
ßñèðè-íÿôñ îëàí äàèì çÿáóíäóð.
____________
29
ÁÀÊÛÄÀ
Áàëàõàíû íåôò ìÿ’äÿíëÿðèíÿ ýåäÿðêÿí Ìÿñ’óä èëÿ Øÿôèãÿ àðàñûíäà áèð ìöñàùèáÿ
Øÿôèãÿ áèð àç õÿéàëïÿðâÿðäèð, óçàãäàí íåôò áóðóãëàðûíû ýþðöíúÿ ñåâèíÿðÿê
Ìÿñ’óäà ýþñòÿðèð.
Øÿôèãÿ
Óçàã, óçàã, ïÿê óçàã éåðäÿ èøòÿ áèð îðìàí!
Íàñûë äà õîø, íÿ ãÿäÿð øàèðàíÿ ñÿðâèñòàí!
Áàã, èøòÿ áàã, íÿäèð îíëàð? Íÿ ñþéëÿäèíñÿ éàëàí...
Ýÿçèá äîëàøñà äèéîðäóí áó øÿùðè áèð èíñàí,
×è÷ÿêëè áèð êö÷öúöê áàü÷àäàí ÿñÿð áóëìàç.
Î ñÿðâëÿð ñÿíè òÿñäèã è÷èíìè? Àé ãóðíàç!
Íÿäèð î ìÿíçÿðÿ? Áèð áàã, íàñûë äà úàçèáÿäàð
Êè, ùÿð áàãûøäà äîüàð ãÿëáÿ áèð ñöðóðè-áàùàð.
Î ñÿðâëèêäÿ ýÿçÿíëÿð äåýèëìè ùÿï ìÿñ’óä?
Äåýèëìè Àëëàù è÷èí ñþéëÿ ùÿïñè âÿúäàëóä?
(áèðäÿí-áèðÿ ùåéðÿòëÿ)
Äÿýèøäè áÿò-áÿíèçèí, øþéëÿ çÿùðõÿíäèíëÿ
Íÿ ñþéëÿìÿê äèëèéîðñóí? Àìàí, ÷àáóã ñþéëÿ!..
Ì ÿ ñ’ ó ä
Íÿ ñþéëÿéèì, íÿ äöøöíäöíñÿ ùÿïñè íÿø’ÿïÿçèð,
Ýþçÿë, ñåâèìëè, ôÿãÿò øàèðàíÿ áèð òÿñâèð...
Áó áèð ùÿãèãÿòÿ áÿíçÿð õÿéàëè-ìöçëèìäèð
Êè, ïèøýàùè-íèýàùûíäà øþéëÿ äàëüàëàíûð.
“Õÿéàë è÷èíäÿ áÿøÿð äàèìà ñÿàäÿò àðàð,
Ùÿãèãÿòèí éöçö ëàêèí, ýöëöìñÿìÿç, àüëàð”.1
____________
1
“Àç, ÷îã õÿéàëäàí ýÿëèð èíñàíÿ òÿñëèéÿò,
Ïöðèüáèðàðäûð, éöçö ýöëìÿç ùÿãèãÿòèí”.
ßáäöëùÿã Ùàìèä
30
Î ñÿðâëÿð êè, óçàãäàí ñàíà òÿáÿññöì åäÿð,
Áèð àç äà éàãëàøàëûì: áàã, ùÿìÿí òÿúÿññöì åäÿð:
Þíöíäÿ áèð ñöðö äÿùøÿòëè, ñèñëè àáèäÿëÿð
Êè, äàèìà ñà÷àð ÿòðàôà êèðëè ðàéèùÿëÿð.
Î ñÿðâëèêäÿ ÷àéûðäàí, ÷è÷ÿêäÿí èç éîãäóð,
Ýþðöðêÿí àíëûéàúàãñûí êè, ùÿï áàòàãëûãäûð.
Ýþçÿë, òÿìèç ñó áóëóíìàç, úÿùÿííÿìè áèð ÷þë...
Êè, çèôò àãàð, áèðèêèð, ùÿð òÿðÿô îëóð ýþë-ýþë...
Øó “ñÿðâëèê” äåäèýèí ùÿï ìöëÿââÿñ åùðàìëàð,
×àìóðëó, èñëè áóðóãëàðäûð, þéëÿ ìÿíçÿðÿäàð.
Éûüûí-éûüûí áÿøÿðèééÿò î ìöçëèì îðìàíäà
Éàøàð, ãîøàð, ÷àëûøûð çèôò è÷èíäÿ, ùÿð éàíäà.
Ùÿéàòû ýöëäöðÿúÿê áèð öìèäÿ áàüëàíàðàã,
Èø àðãàñûíúà ãîøóøìàãäà ùÿïñè ÷ûðïûíàðàã.
Áèð àç äà éàãëàøàëûì, ýþð çàâàëëû èíñàíëàð
Íÿëÿð ÷ÿêÿð éàøàìàã÷ûí! Íàñûë éàøàð îíëàð!
Ýþðöíúÿ òàá åäÿìÿçñèí, àúûðñûí, àüëàðñûí,
Íÿäèð áÿëàéè-ìÿèøÿò, äóéàðñûí, àíëàðñûí.
Øÿôèãÿ
Õàéûð, î ëåâùÿéè áÿí ýþðìÿê èñòÿìÿì, äþíÿëèì...
Ì ÿ ñ’ ó ä
Ôÿãÿò íè÷èí ÿúÿáà! Ñþéëÿìÿçìèñèí, ýþçÿëèì?
Øÿôèãÿ
Íè÷èíìè? Ýþêñöìö ýÿë äèíëÿ, ñîíðà ùàëûìû áèë,
Áàã èøòÿ, þéëÿ òàìàøàéà âàðìû òàãÿòè-äèë?
Áèðÿð-áèðÿð áàíà àíëàòäûüûí î ìÿíçÿðÿäÿí
Ýþíöëäÿ ùàñèë îëóð ñàäÿ ýèçëè áèð øèâÿí.
Ùÿìÿí äþíöá ýåäÿëèì, áÿíúÿ ôÿçëÿ ñåéð åòìÿê…
Éàçûã!.. Áÿëàéè-ìÿèøÿò ùÿéàòû ìÿùâ åäÿúÿê.
Àüûð äÿìèðëÿðèí àëòûíäà ùÿï ÿçèëìÿê è÷èí
Óçàã, ôÿãÿò ïÿê óçàã, ïÿê éàáàíúû þëêÿëÿðèí
____________
Ôÿãèð, çàâàëëû, ñÿôàëÿòêÿøèäÿ åâëàäû
31
Ãîøóá ýÿëèð èø è÷èí, ùÿïñèíèí áó ìþ’òàäû...
×îëóã-÷îúóã, àíà, ùÿìøèðÿ, ãûç, íèøàíëû, ýÿëèí;
Âÿòÿíäÿ ùÿï ýþçö éîëëàðäà ìöçòÿðèá, ãÿìýèí...
Ìÿëàëè-ùÿñðÿòÿ äöøêöí êÿäÿðëè àèëÿëÿð,
Áó ýöí, éàðûí äèéÿ ùÿï èíòèçàð è÷èíäÿ ìÿëÿð.
Éàðûíêû ýöí, êèìè ìÿ’éóñ îëóá òÿâÿððöì åäÿð;
Ñþíöá ýåäÿð, éàøàìàç, úöìëÿ êàèíàòà êöñÿð.
Ôÿãÿò éàøàð êèìè, éÿ’ñö öìèä è÷èíäÿ éàøàð,
Ñîëóã ùÿéàò èëÿ àãøàì, ñÿùÿð éàíàð, ñûçëàð.
Î áèíÿâàëàðû éàä åéëÿäèêúÿ ùÿï áóíëàð
Úÿôàéÿ, çÿùìÿòÿ ãàðøû ýþêöñ ýÿðèá ÷àáàëàð.
Áó ðÿçìýàùè-ìÿèøÿòäÿ éûïðàíûð ùÿïñè,
Î çèôò àãàí ãóéóëàð îíëàðûí ÿúÿë ãàïûñû...
Ñÿãÿòëÿíèð ÷îãó ãîëäàí, ãàáûðüàäàí, áåëäÿí,
Éàðûì úÿñÿä, éàðûì èíñàí ãàëûá äöøÿð äèëäÿí.
Èêèíúè áèð éåíè çèëëÿò òÿìÿñõöð åéëÿéÿðÿê
Ýöëÿð çàâàëëûéà, áÿäáÿõò àäàì íÿ éàïñà ýÿðÿê...
Õàéûð, áó ùàëû äöøöíäöêúÿ àðòûéîð êÿäÿðèì;
Î ãàíëû ìÿçáÿùÿ ýåòìÿêäÿí åùòèðàç åäÿðèì.
Î ñÿðâëÿð íÿ èìèø øèìäè àíëàäûì, áèëäèì;
Áèðÿð ìÿçàð äàøûäûð ùÿï êÿäÿðíöìà, ìöçëèì.
Óçàãäàí þéëÿ ýþçÿëêÿí, òÿãÿððöá åòäèêúÿ
Õÿéàëû, ùèññè öçÿð úàíýöçà áèð èøýÿíúÿ.
Õàéûð, øó êèðëè, ìöëÿââÿñ ìöùèòÿ áÿí âàðàìàì!
Ùÿìÿí ÷àáóã äþíÿëèì, ùÿð øåé àíëàøûëäû, òàìàì.
Ì ÿ ñ’ ó ä
Ôÿãÿò ÷îã àëäàíûéîðñóí, áÿíèì ýþçÿë ìÿëÿéèì,
Äöøöíäöýöí ýþçÿë, àììà éàíûëìà, ñåâäèúèéèì.
Áó íÿø’ÿñèç, áó êÿäÿðçà, áó ìöçëèì àëÿìäÿí
Çèéàëàíûð áöòöí åâëÿð, úèùàí îëóð ðþâøÿí.
Î çèôò àãàí ãóéóëàð ìÿíáÿéè-ñÿàäÿòäèð;
Àãûá ýåäÿí ñóëàð àëòûíäûð, åéíè-ñÿðâÿòäèð.
Áàã, èøòÿ ùÿï î áóðóãëàð áèðÿð áþéöê áöòäöð
Êè, ïèøýàùèíÿ ÷îã êèìñÿ âàðìàäàí áöêöëöð.
____________
Áó øÿùð è÷èíäÿ ýþðöá äóéäóüóí î ùèññè-íèøàò,
32
Áöòöí î äÿáäÿáÿëÿð, ùÿï î àíëû, øàíëû ùÿéàò,
Áöòöí î òÿíòÿíÿëÿð, ùÿï î ñöñëö ùåéêÿëëÿð (!?)
Áó ñèñëè, ùèñëè áóðóãëàðëà èôòèõàð åéëÿð.
Øÿôèãÿ
ßâÿò!.. Î ñÿðâÿòö ñàìàí è÷èíäÿ çÿíýèíëÿð
Êÿäÿð íÿ... áèëìÿéÿðÿê èñòèðàùÿò åòñèíëÿð!
Ôÿãÿò çàâàëëû ôÿãèð îðòà éåðäÿ ãÿùð îëñóí,
Çÿùÿðëè ãàçëàðû éóòñóí äà éûïðàíûá ñîëñóí.
Ñÿáÿá íÿ? ñÿùùÿòÿ äöøìàí î íÿìëè éåðëÿðäÿ
Ôÿãèð îëàí ÷öðöñöí!.. Ùàããö ìÿ’äÿëÿò íåðäÿ?
Ì ÿ ñ’ ó ä
Áó àíëàøûëìàéàúàã áèð ñóàëè-ìöøêèëäèð
Êè, ùÿëë åäèëìÿñè çÿííèìúÿ, ãåéðè-ãàáèëäèð.
Áó ôèêðÿ ãàðøû íÿ ìàçè úàâàá âåðäè, íÿ ùàë;
Ñÿíèí áó ôèêðèíè êÿøô åéëÿð àíúàã èñòèãáàë...
____________
33
ÉÀÄÈ-ÌÀÇÈ
Ìàçè!.. Î ýþçÿë õàòèðåéè-øåâãö-øÿòàðÿò
Ùÿð àí îëóéîð ùàôèçÿïèðàéè-òÿùÿññöð.
Àòè!.. Î ãàðàíëûã ýåúÿ, ïöðòåéôè-ìÿðàðÿò
Äàèì åäèéîð ðóùóìó ëÿáðèçè-òÿÿññöð.
Ùÿðäÿì íÿçÿðèì ìàçèéè-ïöðíÿøâÿéÿ íàçèð,
Úóøèø âåðèéîð ýþíëöìÿ ùàëà î ìÿíàçèð.
Ùàëà î ìÿíàçèð, î öôöãëÿð, î ñÿìàëàð!..
Ðóùóìäà îéàíäûðìàäà áèí ñöáùè-ðÿáèè.
Òÿ’ãèá åäÿðÿê áèð-áèðèíè ëåéëè-ñÿôàëàð,
ßééàìè-ÿëÿì ÿãëèìÿ ýÿëìÿçäè òÿáèè.
Áèð ëÿùçÿ äöøöíìÿê íÿäèð àíìàçäûì î äÿìëÿð,
Éàãìàãäà áó ýöí ðóùóìó ñóçèøëè ÿëÿìëÿð.
Ùÿð øåé áàíà õÿíäàí ýþðöíöðäö î çàìàíëàð,
Îãøàðäû êö÷öê ãÿëáèìè ùÿï òàçÿ ÷è÷ÿêëÿð.
Ïÿððàí èäè áèð éàíäà òÿðÿáçà êÿëÿáÿêëÿð,
Ýóéà ñåâèøèðëÿð, þïöøöðëÿðäè ùÿï îíëàð.
Ýöëãþí÷ÿëÿð åéëÿðäè ñÿùÿð âÿãòè òÿáÿññöì,
Áöëáöëëÿð èñÿ ùÿïñè éåêàâàç òÿðÿííöì...
ßôëàêà áàãàðêÿí áÿíè ìÿôòóí åäèéîðäó
Ïàðëàã ýöíÿøèí ìÿíçÿðåéè-øÿ’øÿÿäàðû.
Àãøàì äóðàìàç, ãÿðáÿ ìèñàôèð ýåäèéîðäó
Øÿðãèí î ýþçÿë áàêèðåéè-ëÿì’ÿíèñàðû.
____________Ëàêèí ýåúÿ áèð áàøãà òÿìàøà áóëóéîðäóì,
Éûëäûçëàðà ùåéðÿòëÿ áàãûá øàä îëóéîðäóì.
34
Éûëäûçëàðà ùåéðÿòëÿ áàãàð, þéëÿ ñàíûðäûì,
Ùÿï òàçÿ ýÿëèíëÿð ýÿçèíèð ðóéè-ñÿìàäà.
Áèð ùåéêÿëè-ñåâäà êèáè ïöðøþ’ëÿ ñàíûðäûì,
Ýþðäöêúÿ î ìÿùçóí ãÿìÿðè ñåéðö ñÿôàäà.
Ùÿð ìÿíçÿðÿ áèíëÿðúÿ ëÿòàôÿò ñà÷ûéîðäó,
Ýóéà êè, áÿäàéå’ áàíà àüóø à÷ûéîðäó.
ßôñóñ!.. Î ýþçÿë ýöíëÿðè åòäèêúÿ òÿõÿòòöð,
Úîøìàãäà áó ýöí äóéüóëàðûì áþéëÿ äÿìàäÿì.
Ìÿùâ åòìÿäÿ øèìäè áÿíè àëàìè-òÿùÿññöð;
Ùÿðäÿì ãàðà õöëéàëàð îëóá ãÿëáèìÿ ìÿùðÿì.
Ëÿðçàí åäèéîð ðóùóìó áèí äöðëö ìÿçàëèì,
ßôñóñ... êè ìàçè ÿäÿì, àòè èñÿ ìöçëèì...
____________
35
ÎÒÓÇ ÉÀØÛÍÄÀ
Îòóç éàøûíäà ñàðàðìàã, à÷ûëìàäàí ñîëìàã;
Áó, èøòÿ áèð ìÿëÿéèí âèðäè-øàèðàíÿñèäèð.
Îòóç éàøûíäà ýþìöëìÿê ìÿçàðà, ìÿùâ îëìàã;
Áó, áèð øèêÿñòÿÿìÿë äèëáÿðèí òÿðàíÿñèäèð.
ßâÿò, áó ñèñëè, äÿéÿðñèç ùÿéàò è÷èí ùÿð êÿñ,
Íÿ óìñà úöìëÿ ùÿäÿð, ùÿï áèðÿð ÷îúóãúà ùÿâÿñ...
“Îòóç éàøûíäà!?” Ôÿãÿò ïÿê òóùàô... íàñûë? Íÿ äåìÿê!
Áó ñèððè áèëìÿê è÷èí áèð ýöí åéëÿäèì èñðàð,
Î íàçëû ÷þùðÿ øÿôÿãëÿð ñà÷ûá ýöëöìñÿéÿðÿê;
Ñåâèìëè ýþçëÿðè òà ãàðøûñûíäà õÿíäÿíèñàð
Îëàí áèð àéíàéà ìÿ’òóô îëóá äà ñþéëÿäè: “Áàã!
Ýöëöìñÿéÿí øó ðÿñèì éîãìó? Ñåâäèéèì àíúàã
Øó ëåâùÿäÿí, øó ýþçÿë ÷þùðÿäÿí èáàðÿòäèð,
Áÿí èñòÿðèì î òÿðàâÿòëÿ äàèìè éàøàìàã...
Î, éèðìè áèð ñÿíÿëèê ãþí÷åéè-ëÿòàôÿòäèð
Êè, ùÿï òÿðàâÿòè-ùöñíèéëÿ çåâãéàá îëàðàã
Ùÿéàòà ãàðøû ýöëÿð ýþçëÿðèíäÿ èñòèüíà,
Íàñûë äà áÿíçèéîð èíñàô è÷èí î ÷þùðÿ áàíà...
ßâÿò, øÿáàáûìû òÿñâèð åäÿí î êþëýÿ è÷èí,
Ïÿðÿñòèø åéëèéÿðÿê áÿí ùÿéàòû ñåâìÿäÿéèì.
Äóéóíúà áèð óôàúûã èíùèòàò î ÷þùðÿ è÷èí
È÷èìäÿ ùèññ åäÿðèì ñàíêè áèð ÿçàáè-ÿëèì.
Øÿáàáö ùöñíëÿ àç-÷îã ùÿéàòà èìðÿíèëèð;
____________
Øÿáàáè-àôÿë è÷èí ùÿôðåéè-ìÿçàð èéèäèð.
36
Áöòöí ãàäûíëûüû òÿñìèì åäÿí, ÿçèá áèòèðÿí,
×îëóã-÷îúóãëó, ìöøÿââÿø ùÿéàò è÷èí äàèì.
Áèð èøòèêà äóéóëóð ðóùè-ëÿðçÿäàðèìäÿí,
Ñöðÿêëè þìðÿ îíóí÷èí òÿíÿôôöð åòìÿäÿéèì.
Áÿí èñòÿìÿì êè, øÿáàá þìð è÷èí ñöðöêëÿíñèí:
Áó ôèêðÿ áèð äåéÿúÿê âàðìû? Ñþéëÿ, Àëëàù è÷èí!”
– Õàéûð, ýþçÿë ìÿëÿê! Èíñàô è÷èí äöøöíäöéöíöç
Áèð àç õÿéàëà, áèð àç øå’ðÿ áÿíçèéîðñà äà... ñèç
ßìèí îëóí êè, ïÿê àëäàíìûéîðñóíóç: éàëûíûç
Áó òàòëû ôèêðè éàøàòìàã ãîëàé äåéèë, áèëèíèç!
Áó ýöí, éàðûí äÿéèøèð ðóùóíóç, òÿáèÿòèíèç,
Î éîëäà áàøãàëàøûð çåâãè-øàèðèééÿòèíèç.
Áó ýöí ñûãûíòûëû çÿíí åòäèéèí ñöðÿêëè ùÿéàò,
Ùÿéàòè-àèëÿ áèëñÿí éàðûí íàñûë ñåâèëèð?
×îëóã-÷îúóã ñàíà èòùàô åäÿð äÿ õîø íÿüÿìàò,
Î äÿì ýþçöíäÿ úèùàí ïÿðäÿ-ïÿðäÿ úèëâÿëÿíèð.
Èíàí, î òöððÿéè-øÿáðÿíýèí îëñà áÿðôàëóä,
Ùÿéàòà ñÿí éåíÿ ìÿôòóí îëóðñóí... îëìà ÿíóä!
____________
37
ÝÅÚßÉÄÈ…
Ýåúÿéäè... Ùÿð éåðè ñàðìûøäû áèð ñöêóòè-ùÿçèí,
Äîíóã çèéàëû ôÿíÿðëÿð áàãàðäû ùÿï ãÿìýèí.
Éàâàø-éàâàø ýåäèéîðäóì éîëóìëà ïöðôèêðÿò,
Þíöìäÿ ÿðçè-âöúóä åòäè áèð ñîëóã ñóðÿò.
Î, áèð úàâàí èäè, êöñêöí áàãûøëû, ùÿì éîðüóí;
Âöúóäè õÿñòÿ, ìöêÿääÿð, ùÿéàòû ïÿê äóðüóí...
Êÿñèê íÿôÿñëÿ éöðöð, ñþéëÿíèð äÿ, èíëÿðäè,
Î áèð õÿéàëè-áÿèä àðãàñûíúà òèòðÿðäè.
Íÿäÿíñÿ úÿçá åäèéîðäó î ùÿð àäûìäà áÿíè,
Ùÿìÿí ìÿðàã èëÿ òÿ’ãèáÿ áàøëàäûì èçèíè.
Îíóíëà, èøòÿ îíóí êþëýÿñèëÿ ïÿê ìÿùçóí
Éöðöð, ýåäÿð, äöøöíöðäöì; ýþðöíäö áèð áàëêóí
Êè, ñöñëö ïåíúÿðÿñè, øûã, èïÿêëè ïÿðäÿëÿðè
Íàñûëñà åéëÿäè äèëõóí çàâàëëû äÿðáÿäÿðè.
Äàéàíäû ãàðøûäà, ùÿñðÿòëÿ ÿøêáàð îëàðàã,
Ùÿçèí-ùÿçèí áàãûíûá ñþéëöéîðäó ñûçëàéàðàã:
“Ñÿí, åé ñåâèìëè ìÿëÿê! Àù... çàëûì, åé çàëûì!
Ñÿí åé íÿäèìåéè-ðóùóì, öìèäè-èãáàëûì!
Ñÿí, èøòÿ ùÿï ñÿí èäèí úèëâÿýàùè-àìàëûì,
Êå÷ÿðäè ýöíëÿðèì ÿââÿë ñÿíèíëÿ øàòèðö øÿí.
Íÿ îëäó? Ñþéëÿ, íè÷èí áþéëÿ áèâÿôà ÷ûãäûí?
Øèêÿñòÿ ýþíëöìö áèëìÿì íè÷èí éàãûá-éûãäûí?
Íè÷èí öìèäèìè ìÿùâ åéëÿäèí? Íÿäÿí áûãäûí?
Íÿäÿí àòûá áÿíè, ÿüéàðà ùÿìäÿì îëäóí ñÿí!?
Áÿí åøãÿ óéìàç, èíàíìàçäûì, åé ïÿðèéè-ñÿùÿð!
Î ùèññè áÿíäÿ ôÿãÿò ñÿí éàðàòäûí... åé äèëáÿð!
Ùöçóðè-ãÿëáèìè àëäûí äà, þìðöì îëäó ùÿäÿð,
Òóòóëäóì èøòÿ î äàìè-áÿëàéà ãàôèë èêÿí...
Áÿíèìëÿ ùÿð ýåúÿ ùÿìáÿçì îëóá ýöëöìñÿð èäèí,
____________
Ìÿùÿááÿò îëìàñà àëÿì õàðàá îëóð äåð èäèí.
38
Äîäàã-äîäàãäà þïöøäöêúÿ õåéëè ñþç âåðäèí,
Íÿ îëäó, éöç ÷åâèðèá, ãà÷äûí àãèáÿò áÿíäÿí?
Ôÿãÿò áàùàðè-øÿáàáûìäà áèð ÷è÷ÿê áóëäóì,
Ãà÷ûðäûì ÿëäÿí, îíóí ùÿñðÿòèëÿ ìÿùâ îëäóì.
Î ñÿíñèí, àù... ñÿí! Óüðóíäà áàã íàñûë ñîëäóì?
Ñÿíèíëÿ ñþíäö ùÿéàòûì, éàíûá êöë îëäóì áÿí.
Ýÿë, èøòÿ ãÿëáèìè ýÿë éàð, ÷ûãàð ìÿùÿááÿòèíè!
Ýþçÿë ìÿëÿê! Áÿíè ýÿë ãóðòàð, àë ÿìàíÿòèíè!
Éåòÿð, éåòÿð!.. ×ÿêÿìÿì ãåéðè áàðè-ôèðãÿòèíè,
Ãàïûíäà êÿíäèì è÷èí ãàçìàã èñòÿðèì ìÿäôÿí.”
Çàâàëëû ýÿíúèí î òèòðÿê ïöðèøòèêà ñÿñèíè,
Ñöêóòè-ëåéëè éàðàí íÿø’ÿñèç òÿðàíÿñèíè
Êèì àíëàð, àù... îíà êèì å’òèíà åäÿð? Ùåéùàò!..
Î àøèéàíà ýèðÿí øåé ôÿãÿò ñöðóðè-íèøàò...
Î èíôèàëû, î ñóçèøëè ùàëû êèì äèíëÿð?
Âåðèð úàâàá îíà àíúàã ñèòÿìëè ãÿùãÿùÿëÿð.
Ãîïóá ýÿëÿí î øÿòàðÿòëè ñÿñ áèð èñòèüíà
Êè, äàèìà îíó éàãìàãëà ùÿçç àëûð ýóéà...
Î ñÿðñÿðè, î ñÿôèë... îíúà ôÿçëÿäèð éàøàìàã,
Éàøàðñà, ùÿï éàíàðàã éÿ’ñ è÷èíäÿ ìÿùâ îëàúàã.
Ñþíöê âöúóäó ñà÷àð ùÿð äÿì àòÿøèí ôÿðéàä,
Ôÿãÿò íÿ ÷àðÿ! ßñÿðñèç áöòöí áó èñòèìäàä...
Íèùàéÿò, îëäó ðÿùàêàðè-èçòèðàáû îíóí
ßëèíäÿ ïàòëàéàí àòÿøëè áèð úûëûç ãóðøóí.
Àéàãäà äóðìàã è÷èí îíäà éîãäó òàáö òÿâàí;
Ñÿðèëäè éåðëÿðÿ, ëàêèí ïöðèçòèðàáö ôÿüàí.
Äèéîðäó: “Éîã äàùà ñÿáðèì, ýåúèêìÿ, ýÿë, ìÿëÿéèì!
Ýÿë, èøòÿ, ýåòìÿëèéèì; ÿëâèäà!.. Ýþçÿë ìÿëÿéèì!..”
____________
39
ÁÈÐ ÐßÑÌ ÃÀÐØÛÑÛÍÄÀ
Ùÿçèí áèð ÷þùðÿ, áàéüûí áèð íÿçÿð, ñóçèøëè áèð ìÿíçÿð,
Ýåíèø áèð úÿáùÿ, öëâè áèð çÿêà, äöøêöíúÿ áèð ñèìà.
ßâÿò, äöøêöíúÿ áèð ñèìà; ôÿãÿò ïÿê íàçëû, ïÿê äèëáÿð...
Áÿíèì ÿí ñåâäèéèì áèð ëåâùÿ, áèð òÿñâèðè-ïöðìÿ’íà.
Î äàëüûí ýþçëÿðÿ áàãäûãúà ðóùóì åéëÿð èñòå’ëà,
Î ýþçëÿð ùÿð áàãûøäà ôèêðÿ éöç áèí ðÿìç åäÿð èìà.
Î ëàùóòè áàãûøëàð ïÿê äÿðèí, ïÿê ùåéðÿòÿôçàäûð,
Íÿ ùèêìÿòëÿð àðàð áèëìÿì êè, ÿëâàùè-òÿáèÿòäÿí?
Î ñîëüóí ÷þùðÿäÿ áèð íóðè-ñÿôâÿò âàð êè, ïÿê íàäèð...
Î, áÿíúÿ, ìöðòÿñÿì áèð ëåâùÿäèð ðÿíýè-ùÿãèãÿòäÿí.
Ìÿùÿááÿò, éà ñÿìèìèééÿò òÿúÿññöì åòñÿ àëÿìäÿ,
Òÿúÿëëè åéëÿð àíúàã áþéëÿ áèð ðóùè-ìöúÿññÿìäÿ.
Íÿ êöñêöí áèð íÿçÿð, éà Ðÿá? Íÿ ìÿ’ñóìàíÿ áèð ñóðÿò!
Íÿ äöøêöí áèð ñåùèð, éà Ðÿá? Íÿ ìÿçëóìàíÿ áèð ôèòðÿò!
Ýöëÿðìè, áèëìÿì àüëàðìû? Áöòöí èúçèìëÿ ùåéðàíûì,
Ôÿãÿò áèð íàçÿíèí ñèìà êè, òÿãäèñÿ øèòàáàíûì.
Ñèëèíìÿç ëåâùè-ãÿëáèìäÿí î íÿãøè-íàçÿíèí, þëñÿì;
Îíà ðóùóìëà, âèúäàíûìëà ìÿôòóíèì. Íè÷èí? Áèëìÿì!
____________
40
ÅËÌÈ-ÁßØßÐ
“Áèð ìÿêòóá ìöíàñèáÿòèëÿ”
Áÿðàäÿðèìÿ:
“Êÿñáè-èðôàí è÷èí, ôÿçèëÿò è÷èí
×àëûø, óüðàø!” äèéîðñóí... Èøòÿ áÿíèì
ßí áþéöê, ÿí ñåâèìëè àìàëûì,
Ãàéåéè-ìÿãñÿäèì áóäóð. Ëàêèí,
Íÿ è÷èí ýèçëÿìÿê ýÿðÿê, éåòèøèð...
Íÿ ãÿäÿð ïöðöìèäö áèàðàì
Ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøñàì, óüðàøñàì,
Éåíÿ ÿí ñîí íÿòèúÿ ùè÷ëèêäèð.
“Àðàìàã, áóëìàã, èúòèùàä åòìÿê,
Àðèô îëìàã...” äèéîðäóí, èøòÿ áó áèð
Ðóùïÿðâÿð, ñåâèìëè õöëéàäûð
Êè, èíàíìàã ÿáÿñ... íàñûë, íÿ äåìÿê.
Èñòÿðèì àíëûéîðìóñóí? Ìÿñÿëà:
Øèìäè éåðäÿí ñÿìàéà äîüðó äÿðèí,
Ïÿê äÿðèí áèð ôÿçà òÿñÿââöð åäèí,
Éöêñÿëèá áèð áÿéàç ãàíàòëû ùöìà
Òèçïÿðâàç áèð ôèðèøòÿ êèáè
Øþéëÿ äàëñûí îíóí äÿðèíëèéèíÿ;
Íÿ îëóð? Øöáùÿ éîã êè, øÿùïÿðèíÿ
Áèð ðÿõàâÿò îëóð äà ìöñòåâëè;
Éîðóëóð, ñîíðà ÷ûðïûíûð, áàéûëûð,
Ñþíÿð ÿââÿëêè å’òèëà ùÿâÿñè;
Ó÷àìàç àðòûã, èøòÿ ñîí íÿôÿñè...
Ãàôèë èíñàí äà ùÿï î ôèêðÿ ÿñèð.
Áÿøÿðèééÿò çàâàëëû, ïÿê ìÿ’ñóì...
Äàèìà áèð ñÿðàáà àëäàíàðàã,
____________ Ãîøóéîð, ñàíêè áèð äÿíèç áóëàúàã,
“Áèëìÿê, þéðÿíìÿê” þéëÿ áèð ó÷óðóì
41
Êè, îíóí èíòèùàñû éîã, äèáè éîã...
“Áèëèðèì” ñþéëÿéÿí äÿ âàð ïÿê ÷îã.
Íÿìÿ ëàçûì... î áèð õÿéàëÿòäèð.
“Åëìö èðôàí” íÿäèð, áÿí àíëàìàäûì,
×öíêè ùÿï úÿùëÿ äîüðóäóð ùÿð àäûì.
“Áÿøÿðèééÿò êàìàëû áóëäó” äåíèð...
Èøòÿ áöðùàí! “Áó ýöí äÿ áèð ãàíóí
Êÿøô îëóíìóø...” ôÿãÿò áèòÿðìè çöíóí!?
Áèð ùÿãèãÿò áó ýöí ìöñÿëëÿì èêÿí,
Îíó ìöòëÿã éàðûíêû ùèêìÿòëÿð
Çÿùðõÿíäèëÿ þðñÿëÿð, çÿäÿëÿð,
Èêè ýöí ñîíðà åéíè ùèêìÿòäÿí
Äàùà ÷îã øöáùÿëÿð, òÿðÿääöäëÿð
Äóéàð èíñàí, áó èøòÿ åëìè-áÿøÿð!..
____________
42
ÃÀÄÛÍ!
Ãàäûí! Åé ñåâýèëè ùÿìøèðÿ, îéàí!
Àíà! Åé íàçëû ãàäûí, ãàëã! Óéóéàí
Äàèìà ìåâòëÿ ùÿìäóø îëóéîð,
Çèëëö ìåùíÿòëÿ ùÿìàüóø îëóéîð,
Èøòÿ ñûéðûëìàäà ùÿï çöëìÿòëÿð!..
Àüàðûð äàí éåðè, ãàëã, èøòÿ ñÿùÿð!..
Îéàí, ÿòðàôûíû ñåéð åò äÿ, äöøöí!
Áöòöí åâëàäè-âÿòÿí èøòÿ áó ýöí
Éàëûíûç ñÿíäÿí óìàð ñÿäðÿ øÿôà,
Éàëûíûç ñÿíäÿ áóëóð ðóùà ãèäà.
Àíà åâëàäûíû áÿñëÿð, áþéöòöð,
Àíàñûç ìèëëÿò, ÿâÿò, þêñöçäöð.
Ñÿíèí àëÿìäÿ âÿçèôÿí, ùèññÿí
Íÿ áþéöê, ùÿì íÿ àüûðäûð, áèëñÿí!?
Ãàäûí! Åé ñåâýèëè, øÿôãÿòëè ìÿëÿê!
Áó ãÿäÿð ñÿáðö òÿùÿììöë íÿ äåìÿê?
Î ëÿòàôÿò, î íÿúàáÿòëÿ ñàíà
Áó ÿñàðÿò, áó ùÿãàðÿò íÿ ðÿâà!?
Ñÿí íÿñèí?.. Êÿíäèíè áèë, çÿ’ôè áûðàã!
Ùÿï íÿñèáèíìè ñÿíèí ñèëëÿ, äàéàã?
×ÿêìÿ àù þéëÿ ìöêÿääÿð, ìÿùçóí,
Àüëà, ýþç éàøëàðûí àãñûí, úîøñóí!
Àüëà, ôÿðéàäûíû äóéñóí ÿðëÿð,
Áÿëêÿ èíñàôà ýÿëèá ðÿùì åäÿëÿð.
Àüëà, ÷ûðïûí! Î ëÿòèô, èíúÿ ñÿñèí
×ûíëàñûí, ìåâúëÿíèá éöêñÿëñèí.
Î ñÿñèí ãöââÿòè, òÿ’ñèðè áþéöê...
Àüëà, òà ëÿðçÿéÿ ýÿëñèí éåð, ýþê.
____________
Áàã, áàã èíñàí íÿ ãÿäÿð àëäàíûéîð?
Õàéûð, ÿñëà áÿíè ñÿí äèíëÿìÿ, äóð!
43
“Àüëà, ùÿï àüëà!” äåäèì, ïÿê éàíûëûø.
Àüëàìàãäàí íÿ ÷ûãàð ñàíêè? ×àëûø!
Îëóéîð èøòÿ ùöãóãóí ïàìàë,
×àëûø, þéðÿí, àðà, áóë, ùàããûíû àë!
Ïÿðäåéè-çöëìÿò è÷èíäÿí ñûéûðûë!
Ãÿùðÿìàíëàð êèáè ãàâüàéà àòûë!
Ôÿçëö èðôàíëà ìöúÿùùÿç îëàðàã
Úÿùëè éûã, ãÿôëÿòè éàã, èúçè áûðàã!
Êèìñÿäÿí ýþçëÿìÿ éàðäûì ÿñëà;
Éàëûíûç êÿíäèíÿ êÿíäèí àüëà!
____________
44
ÊÖ×ÖÊ ÑßÐÑßÐÈ
Óéóéîð... úàìÿõàáû òîç, òîïðàã;
Íÿ áèð öììèäè âàð, íÿ êèìñÿñè âàð.
Î áèð þêñöç, î áèð ñîëóã éàïðàã;
Íÿ äÿ ìÿùçóí ýþêöñ êå÷èðìÿñè âàð!?
Îíà éîëäàí ýå÷ÿíëÿðèí éöðÿýè
Äàø êÿñèëìèø äÿ éàñäûã îëìóøäóð.
Éîã îíóí øèìäè êèìñÿäÿí äèëÿýè;
Óéóéîð... áèíÿâà éîðóëìóøäóð.
Ýöíÿøèí ãûçüûí, îäëó çÿðáÿñèíÿ
Ùÿäÿô îëìóø âöúóäó; ùÿì äÿ ÿëèë...
Áèð êö÷öê ãóëáÿ éîã êè, êþëýÿñèíÿ
Èëòèúà åéëÿñèí çàâàëëû ñÿôèë!
Çöëìö ôèñãèí, úèíàéÿòèí éîëóíó,
Ñÿää è÷èí ùÿáñõàíàëàð éàïûëûð.
Øèìäè ìÿ’ñóì èêÿí, ñÿôàëÿò îíó
Ìöúðèì å’ëàí åäÿð, éàðûí àñûëûð.
Ùàããà âàðìàã, ïÿðÿñòèø åòìÿê è÷èí
Éöúÿëèð áèð òÿðÿôäÿ ìÿ’áÿäëÿð.
Äàø, ÷àìóð, ùàã ðèçàñû íàìöìêöí...
Àëäàíûð, àëäàíûð çàâàëëû áÿøÿð.
____________
45
ÞÊÑÖÇ ßÍÂßÐ
Äîãóç éàøûíäà çÿêè, óñëó áèð ÷îúóã: ßíâÿð...
Ñûíûôäà òàì èêè éûëäûð, áèðèíúèëèêäÿ îíóí
Øÿðÿôëè áèð àäû âàð; äàèìà ìöÿëëèìëÿð
Ñåâÿðäèëÿð îíó. Ëàêèí î øèìäè ïÿê éîðüóí.
Î øèìäè ïÿê ìöòÿôÿêêèð... úèùàíäà èøòÿ îíóí
Ùÿéàòû, íÿø’ÿñè, öììèäè òÿê áèð àííÿñè âàð.
Ôÿãÿò î, áÿëêÿ ö÷ àé âàð êè, õÿñòÿ, ýèðéÿíöìóí
Íÿçÿðëÿðèëÿ öçÿð áèíÿâàéû ëåéëö íàùàð.
Çàâàëëû àííÿñè ñþíäöêúÿ éàâðóúóã éàíûéîð,
Éàíûá äà ãàâðóëóéîð; ÿí áþéöê äöøöíúÿëÿðè
Éàðûíêè ìàòÿìè ýöëäöðìÿê öçðÿ àëäàíûéîð,
Ôÿãÿò ãàäûí ÿðèìèø, îíäà éîã ùÿéàò ÿñÿðè.
×îúóã äàâàì åäèéîð äÿðñÿ ùÿð ñàáàù; ëàêèí
Íÿ ñþéëöéîðñà ìöÿëëèì, î áèð øåé àíëàìûéîð.
Äàëûá, äàëûá ýåäèéîð, äÿðñ è÷èí, âÿçèôÿ è÷èí,
Òîãàò éèéîðñà äà áè÷àðÿ ñóñìóø, àüëàìûéîð.
Ñÿêèç ýöí îëäó êè, àðòûã õÿáÿð éîã ßíâÿðäÿí,
Î øèìäè äÿðñÿ äàâàì åòìèéîð, ãàäûíúûüàçûí
Ãîøàð ìÿçàðûíà, þêñöçúÿ àüëàð, èíëÿðêÿí
Ýÿëèíúÿ õàòèðÿ ìàçè, äöøöá ãàëûð áàéüûí.
Ñîðàð ñûíûôäà ìöÿëëèì î êèìñÿñèç ÷îúóüó,
Ãûçàð äà ñþéëÿíÿðÿê ùÿð ýöí àðãàñûíúà îíóí:
“Àìàí, íàñûë éàðàìàç! Áàã, áó ùÿôòÿ êå÷äè äÿõè
Íÿ áèð õÿáÿð, íÿ áèð èç âàð? Äåìÿê î áèð ÷àïãûí...”
Éàðûíêè ýöí î ñîëóã ÷þùðÿ ïöðìÿëàëö òÿÿá,
____________
Ñûíûôäà ÿðçè-âöúóä åòäè. Äÿðñÿ áàøëàíàðàã
46
Ìöÿëëèì ÿêøè, ÷àòûã éöçëÿ ïöðèòàáö ãÿçÿá,
Ýþðöíúÿ ßíâÿðè, ãàëäûðäû:
– Åé! ×îúóã, áàíà áàã!
Ñÿí, èøòÿ ùàíêè úÿùÿííÿìäÿ, ñþéëÿ, íåðäÿ èäèí?
Äöøöíìÿ, ñþéëÿ!
– ßôÿíäèì, øåé...
– Àù, äÿíè, éàðàìàç!
íàñûë äà áàã äàëûéîð, ñàíêè òèëêèäèð ãóðíàç!..
×îúóãúûüàçäà úàâàá: èøòÿ áèð ñöêóòè-ùÿçèí...
Ýþçöíäÿ äàëüàëàíûð èíúÿ áèð áàùàð áóëóäó,
Î ùÿï áàãûá äóðóéîð, éîãäóð îíäà ùèéëÿ âÿ ñó÷...
Ñöêóòà ãàðøû ìöÿëëèì ãÿçÿáëÿ áèð, èêè, ö÷
Òîãàòëàéûíúà, ÷îúóã áèðúÿ êÿððÿ ùû÷ãûðäû:
“Àìàí, âàé, àííÿúèéèì!..”, ñîíðà ãÿøø îëóá ýåòäè;
Áó ñÿñ ñûíûôäà îëàí úöìëÿ ãÿëáè òèòðÿòäè.
47
ÈËÊ ÁÀÙÀÐ
Êö÷öê áèð ìÿêòÿáëèéÿ
Áàùàð, áàùàð ýÿëìèø, éåíÿ èëê áàùàð;
Ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð ýöëÿð, ãóøëàð îéíàð.
Ýþéöí àëòûí ñà÷ëû ãûçû íóð ñà÷àð,
Èíñàíëàðûí òóòãóí ýþíëöíö à÷àð.
Äàüëàð, ÷ÿìÿíëÿð ýåéèíèð àë, éàøûë;
Éåðëÿð, ýþéëÿð ïàðûëäàð ûøûë-ûøûë.
Áöëáöëëÿð þòöøöð, úÿù-úÿù âóðóðëàð,
Ýöëëöêëÿðäÿ äöéöí, äÿðíÿê ãóðóðëàð.
Ñåâýèëè áèð ÷îáàí, îí áèð éàøûíäà,
Äöäöê ÷àëàð àãàð ñóëàð áàøûíäà.
ßòðàôûíäà ãîéóí, ãóçó ùîïëàøûð,
Îéíàð, ìÿëÿð, ãîøàð éåíÿ òîïëàøûð.
Áèð éàíäà áèð äóë ãàäûí àüûð-àüûð
Õÿñòÿ éàâðóñóíó þïöá îéíàäûð.
Áèð éàíäà ìÿêòÿáëè áèð ÷îã ãûç, îüëàí
Îéíàøûá îãóøóð ùÿï áèð àüûçäàí.
ßë-ÿëÿ, ãîë-ãîëà øàäàí îëóðëàð,
Ùàããûí ãöäðÿòèíÿ ùåéðàí îëóðëàð.
48
ÃÛÇ ÌßÊÒßÁÈÍÄß
– Ãóçóì, éàâðóì! Àäûí íÿäèð?
– Ýöëáàùàð.
Ïÿêè, ñÿíèí àíàí, áàáàí âàðìû?
– Âàð.
Íàñûë, çÿíýèíìèäèð áàáàí?
– ßâÿò, çÿíýèí, áÿéçàäÿ...
– Þéëÿ èñÿ, ýåéäèéèí ýåéèì íè÷èí áþéëÿ ñàäÿ?
Éîãìó ñÿíèí èíúèëÿðèí, àëòûí áèëÿçèêëÿðèí?
Ñþéëÿ, éàâðóì! Ùè÷ ñûãûëìà...
– Âàð ÿôÿíäèì, âàð... ëàêèí
Ìöÿëëèìÿì ùÿð ýöí ñþéëÿð, îíëàðûí éîã ãèéìÿòè,
Áèð ãûçûí àíúàã áèëýèäèð, òÿìèçëèêäèð çèéíÿòè.
– Ïÿê äîüðó ñþç... Áó äöíéàäà ñÿíèí ÿí ÷îã ñåâäèéèí
Êèìäèð, ãóçóì, ñþéëÿðìèñèí?
– ßí ÷îã ñåâäèéèì èëêèí
Î Àëëàù êè, éåðè-ýþéö, èíñàíëàðû õÿëã åéëÿð.
– Ñîíðà êèìëÿð?
– Ñîíðà îíóí ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿð.
– Áàøãà ñåâäèêëÿðèí íàñûë, éîãìó?
– Âàð...
– Êèìäèð îíëàð?
Àíàì, áàáàì, ìöÿëëèìÿì, áèð äÿ áöòöí èíñàíëàð...
____________
49
×È×ßÊ ÑÅÂÝÈÑÈ
ßäèáè-ìþùòÿðÿì ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿéÿ
Ñåâèìëè, íÿø’ÿëè; äþðò-áåø éàøûíäà áèð ñàðûøûí,
Ìÿëÿê áàãûøëû, ýþçÿë áèð ãûç èøòÿ îéíàéàðàã
Ãîøàðäû áàü÷àäà... áèð øåé ýþðöá äÿ åòäè ìÿðàã:
ßôÿíäèì, àííÿúèéèì! Øþéëÿ ñà÷äûüûí íÿ?
– Ñàãûí,
Ãóçóì, àéàãëàìà! Áóíëàð ÷è÷ÿê òîõóìëàðûäûð.
Ñÿíèí÷èí èøòÿ áèð àç ñîíðà ïÿìáÿ, ìàâè, ñàðû
Ýþçÿë ÷è÷ÿêëÿð à÷àð ùÿïñè; àíëàäûíìû?
– Õàéûð,
Õàéûð, áÿí îíëàðû ñåâìÿì; áÿíèìêè ïÿê àéðû,
Øó éàíäà, áàã øó êö÷öê éåðäÿ àéðû îëìàëûäûð.
– Ïÿêè, ìÿëÿê ÷îúóüóì, ùÿð òîõóìäàí àë äà áèð àç,
Áÿéÿíäèéèí éåðÿ ñà÷... Êÿíäèí èøòÿ ãþí÷åéè-íàç!..
×îúóãúûüàç ýöëÿðÿê ùÿï áèðÿð-áèðÿð àéûðûð;
Áó ïÿê ýþçÿë, áó íàñûë? äåð, ñà÷àðäû ùÿïñèíäÿí,
Î, øèìäè áèð êÿëÿáÿê... ùîïëóéîð ñåâèíúèíäÿí.
Øó âÿã’ÿäÿí àçàúûã áèð çàìàí êå÷èá ýåòäè...
Ýöëöìñÿìÿêäÿ èêÿí øÿìñ, î íåâ’ÿðóñè-áàùàð,
Òÿáÿññöì åòìÿéÿ éöç òóòäó áöñáöòöí ÿçùàð,
Ñàðûá äà áàü÷àéû ùÿï ðÿíýÿ, íóðà ãÿðã åòäè.
Ôÿãÿò î íàçëû ìÿëÿê íåðäÿ!?
– Øèìäè éàïéàëûíûç,
Äÿðèí áèð óéãóéà äàëìûø ìÿçàð è÷èíäÿ î ãûç!
____________
50
ÙßÐÁ Âß ÔßËÀÊßÒ
Àíàäîëó ùÿðáçÿäÿëÿðèíÿ éàðäûì ìöíàñèáÿòèëÿ
Ó÷àð, ó÷àð, éåíÿ ðóùóì äèéàðè-ùöçíÿ ãîøàð,
Óçàã, óçàã, ïÿê óçàã áèð ìöùèò è÷èíäÿ éàøàð.
Ñîüóã, ñîüóã!.. Ýåúÿ êå÷ìèø, áöòöí úèùàí ñóñìóø,
Óçàãäà èíëèéîð àíúàã çàâàëëû áèð áàéãóø.
Ýþçöìäÿí óéãó ÷ÿêèëìèø äÿ ÷àðïûéîð ãÿëáèì,
Íÿäÿíñÿ áèëìèéîðóì, àù! Õåéëè ìöçòÿðèáèì.
Þíöìäÿ äàëüàëàíûð òåéôëÿð, ãûçûë ãàíëàð,
Áàøûìäà ïàòëûéîð àòÿøëè, ñèñëè âóëêàíëàð.
Òÿúÿññöì åòìÿäÿ ãàðøûìäà áèð úèùàíè-ÿëÿì,
Äþíöá äÿ òÿðñèíÿ ýóéà éàíàð áöòöí àëÿì.
Éûüûí-éûüûí áÿøÿðèééÿò þëöìëÿ ïÿíúÿëÿøèð,
Ôÿäàéè-íÿôñ åäÿðÿê ùàã è÷èí ãîøàð, ýöëÿøèð.
Éàãàð, éûãàð, ÿçèëèð, ìÿùâ îëóð, áàñàð, áàñûëûð,
Âÿòÿí éîëóíäà þëöð, þëäöðöð, àñàð, àñûëûð.
Î òîï, òöôÿê, î ãûëûúëàð, çÿùÿðëè ãóìáàðàëàð
Íÿ èñòÿð, àù, íè÷èí áþéëÿ ýöðëÿéèá ïàðëàð!?
Íÿäèð øó ãÿùðö ôÿëàêÿò? Íÿäèð áó ãÿùòö ãÿëà?
Íÿäèð øó êèíö ÿäàâÿò, íÿäèð áó äÿðäö áÿëà?
Àìàí, íÿ ìÿíçÿðÿ! Äóéäóãúà ñàðñûëûð âèúäàí.
Íÿ äÿùøÿò, àù!.. Äöøöíäöêúÿ ÷ûëäûðûð èíñàí.
Òÿìÿääöíöí ñîíó âÿùøÿòìèäèð, íÿäèð ÿúÿáà?..
Õàéûð, õàéûð... íÿ äèéîð áàã ðèúàëè-áÿçìàðà;
Ñèéàñÿò ÿðëÿðè ýöð-ýöð ýöðöëäöéîð ùÿð àí,
Áþéöê ñÿàäÿò óìàð ùÿï øó ãàíëû ôûðòûíàäàí.
Áöòöí øó âÿëâÿëÿ îíëàðúà áèð áÿøàðÿòäèð.
Éàðûíêi áàéðàìû òÿáðèê è÷èí èøàðÿòäèð.
____________
“Áþéöê, êö÷öê, ãàðà, àü, ùÿï õðèñòèéàí, èñëàì,
51
Øÿùÿðëè, êþéëö, ìààðèôïÿðÿñò, úàùèëè-òàì.
Áöòöí áÿøÿð íÿ ùöãóã èñòèéîðñà, ùÿï àëàúàã;
Ãÿâè çÿèô èëÿ áèð éåðäÿ êàìðàí îëàúàã...” ”
Äåìÿê êè, ãàëìàéàúàã çöëìäÿí úèùàíäà íèøàí...
Àìàí, íÿ òàòëû áèð ÿôñàíÿ, ùÿì íÿ ñöñëö éàëàí!
ßâÿò, áó íÿø’ÿëè, ùÿì øàèðàíÿ áèð õöëéà,
Õÿéàëà, ùèññÿ ïÿê óéüóí, ñåâèìëè áèð ðþ’éà...
Áó òàòëû ùèññ èëÿ ùÿï ÿíáèéà, áöòöí öðÿôà,
Ôöíóíö ôÿëñÿôÿäÿí çåâã àëàí áþéöê öäÿáà,
Çÿèô è÷èí äèäèíèá, ÷ûðïûíûá éîðóëìóøëàð,
Ôÿãÿò íÿòèúÿäÿ ùÿï ÿñêè ùàëû áóëìóøëàð.
Ãóúàã-ãóúàã åäèëÿí òàòëû âÿ’äëÿð ïÿê ÷îã;
Ñàãûí èíàíìà! Éàëàí... Éîã, çÿèô è÷èí ùàã éîã!..
Èíàíìà! Àúèç è÷èí éîã ùöãóã, èíàíìà, õàéûð,
Úèùàíäà ùàã äà, ùÿãèãÿò äÿ ùÿïñè ãöââÿòäèð.
***
Áèð çàìàíëàð øÿðÿôëè Òóðàíûí,
Î úèùàíè üÿéóðè ãàâüàíûí
Ãÿùðÿìàí, áÿðýöçèäÿ åâëàäû,
Òöðêëÿðèí àíëû-øàíëû ÿúäàäû
Ñàëäûðûá òèòðÿòèðäè éåð éöçöíö,
Ùþêì åäÿð, äèíëÿòèðäè ùÿð ñþçöíö.
Íÿ çàìàí êèøíÿñÿéäè òöðêöí àòû,
Ãûðûëûðäû áèð þëêÿíèí ãàíàòû.
Ùÿï êðàëëàð, ïðåíñëÿð, õàíëàð,
Óëó øàùëàð, êèáèðëè õàãàíëàð1,
Ïàïàëàð, ùÿï õÿëèôÿëÿð ùÿð ýöí
Äèç ÷þêÿðëÿðäè òöðêÿ ãàðøû áöòöí.
×öíêè ïàðëàðäû ÿðëÿðèí ãûëûúû,
Ùÿïñè ãàðòàë êèáèéäè ñàëäûðûúû.
Ùÿïñè áèð çåâã àëûðäû ãöââÿòäÿí,
Óëóëóãäàí, ìöçÿôôÿðèééÿòäÿí.
Áóíó ýþðäöêäÿ ãîìøó äåâëÿòëÿð,
____________
1
×èí ùþêìäàðëàðû
52
Ìÿìëÿêÿòëÿð, çàâàëëû ìèëëÿòëÿð
Ùÿï áîéóí áöêäö, òöðêÿ éàëâàðäû,
Ìÿðùÿìÿò ýþðäö... úàíû ãóðòàðäû.
Ñîíðà ëàêèí áó ìÿðùÿìÿò, áó àìàí,
Èøòÿ òàðèõ!.. Òöðêÿ âåðäè çèéàí.
Ãàâðóëóá ÿñêè ñûçëàéàí éàðàëàð,
Ôûøãûðûá äóðäó îäëó ãóìáàðàëàð.
Ìÿðùÿìÿòêàðû ìÿðùÿìÿòëÿ äåéèë,
Ãÿùðö øèääÿòëÿ ãûëäûëàð òÿíêèë.
Áþéëÿ äÿùøÿòëè, ãàíëû ìÿíçÿðÿëÿð,
Ùÿð çàìàí åéëÿìÿêäÿ úÿëáè-íÿçÿð.
Èøòÿ áèð ëåâùÿ! 1
Ýþðìÿê èñòÿðñÿí,
Áàã äà ýþð!.. Àù áèð áàãûá ýþðñÿí!?
Î øÿùàìÿòëè òöðêöí åâëàäû
Øèìäè òîïðàã éèéîð äà, ôÿðéàäû
×ûãìûø ÿôëàêà, ùÿï éàíàð, ñûçëàð.
Èøòÿ áàã! Éàâðóëàð, õàíûì ãûçëàð
Òèòðèéîð ïÿíúåéè-ôÿëàêÿòäÿ,
Ùÿï þëöì ãàðøûñûíäà, çèëëÿòäÿ...
Ùÿïñè àâàðÿ, ùÿïñè àú-÷ûïëàã,
Ùÿïñè áè÷àðÿ... Áàã, ýþçöíäÿí èðàã!?
Ùÿïñè ãàí àüëûéîð äà çàðö çÿáóí,
Ùÿïñè ìÿùçóí, øèêÿñòÿïÿð, äèëõóí…
Ùÿïñè ãàðäàøúà áèð íèýàù àðûéîð,
Áèð êþìÿê, áèð ïÿíàùýàù àðûéîð.
Äèíëÿéÿí êèì... ôÿãÿò î ôÿðéàäû?
Àâóòàí êèì... î ãÿëáè-íàøàäû!?
Íÿ ôÿëàêÿò áó, ùÿì íàñûë ìöäùèø!?
Àù, þëöì ÿí áþéöê ñÿàäÿò èìèø...
***
Àðãàäàø, éîëäàø! Åé âÿòÿíäàø, îéàí!
Éàòìà àðòûã, éåòÿð... Äÿéèøäè çàìàí;
Ñûéðûëûð, áàã, éàâàø-éàâàø çöëìÿò,
____________
1
Àíàäîëó ùÿðáçÿäÿëÿðèíäÿí êèíàéÿ
53
Áàðû äàí éûëäûçûíäàí àë èáðÿò!
Íÿ äèéîð, áàã, î ïÿìáÿ ÷þùðÿëè íóð?
Ñÿùÿð îëìóø, äåìÿê, ýöíÿø äîüóéîð.
Àçàúûã âàðñà ùèññö âèúäàíûí,
Ãàëã, îéàí! Ñþíìÿìèøñÿ èìàíûí,
Ãàëã, îéàí! Ýþð íÿ ôèêðÿ õàäèìñèí?
Êèìëÿðèí îüëóñóí? Íÿñèí? Êèìñèí?
Ñöðöíöá äóðìà áþéëÿ, áèð éöêñÿë!
Áèð äöøöí, ýþð áåø-àëòû ÿñð ÿââÿë
Íÿ èäèí? Øèìäè íåðäÿñèí? Áó íÿ éÿ’ñ?
ßúÿáà éîãìó ñÿíäÿ èççÿòè-íÿôñ?
Áèð ãÿäÿð ñÿðõîø îëäóí, èøòÿ éåòÿð,
Äèêñèíèá áèð àéûë äà ýþð íÿ õÿáÿð!?
Àäÿì åâëàäû ãîë-ãàíàò à÷àðàã,
×àðïûøûð éåðäÿ, ýþéäÿ îä ñà÷àðàã.
Éåòèøèð, ùàéäû çÿ’ôè, ÿúçè áûðàã!
Ãàí, àëåâ ïöñêöðÿí ìöùèòèíÿ áàã!
Áàã äà áèð àí òÿñÿââöð åò éàðûíû,
Äàùà ñöð’ÿòëÿ àò àäûìëàðûíû!
Êèì áàãûá äóðñà áèë êè, ãåéá åäÿúÿê,
Àéàã àëòûíäà ìÿùâ îëóá ýåäÿúÿê...
Ñöðöñöíäÿí êÿíàð îëàí ãîéóíó
Úàíàâàð ïàð÷àëàð, ýþðöá äÿ áóíó
Äîíà ãàëìàãäà âàðìû áèð ìÿ’íà?
Áóíúà çèëëÿò éåòèøìèéîðìó ñàíà!?
×îã ÿçèëäèí, éåòÿð, ÿð îüëó ÿð îë!
×ûðïûíûá úàðåéè-õèëàñ àðà, áóë!
Ãîøàðàã íóðà, úÿùëè åò ïàìàë!
Ùÿï ñÿíèíäèð øÿðÿô, öìèä, èãáàë.
Øàøûðûá äóðìà áþéëÿ... Áèð àéäûí
Èäåàë àðãàñûíúà ãîø, ÷ûðïûí!
Èäåàëñûç íèúàò öìèäè ìÿùàë...
“Èòòèùàä!” Èøòÿ ÿí áþéöê èäåàë!
Ñÿíè ãóðòàðñà, ãóðòàðûð áèðëèê,
×öíêè áèðëèêäÿäèð ôÿãÿò äèðëèê!..
____________
Êàíóíè-ÿââÿë 1916
54
ÄßÍÈÇ ÒÀÌÀØÀÑÛ
Ýöíÿø ãöðóá åäèéîð; ýþé... ìöùèòèìèç ýþìýþé...
Ýþç èøëÿäèêúÿ ýþíöë ó÷ìàã öçðÿ ÷ûðïûíûéîð,
Ýöíÿø ãöðóá åäèéîð; ýþé... ôÿçà, äÿíèç ýþìýþé...
Óçàãäà, éàëíûç öôöãëÿðäÿ âàð áèð àëÿìè-íóð.
Áöòöí ýþçÿëëèéè ùÿï ñàíêè òîïëàìûø Éàðàäàí,
Äÿíèçäÿ õÿëãÿ íèøàí âåðìÿê èñòèéîð ÿë’àí.
Óçàãäà áàü÷àëàð, ÿëâàí ÷àäûðëàð, îðìàíëàð,
Àëåâëÿíèá äÿ ïàðûëäàð, ýöìöø ñóëàð ÷àüëàð.
Ìÿëÿêëÿð ÿë-ÿëÿ âåðìèø ó÷àð, ãà÷àð, îéíàð;
Ìÿíÿêøÿ, ïÿìáÿ ÷è÷ÿê ïöñêöðöð éàíàðäàüëàð.
Ãöðóáà ãàðøû äÿíèç ñÿùíåéè-ëÿòàôÿò îëóð,
Ãöðóáà ãàðøû äÿíèç áàøãà áèð ãèéàìÿò îëóð.
×îúóãêÿí, èøòÿ ýþçÿë õàòèðèìäÿäèð, ýåúÿëÿð
Þéöá äÿ úÿííÿòè òÿñâèð åäÿðäèëÿð... äàèì
Ìàðàãëàíûð, äöøöíöðäöì: íÿäèð øó áèëìÿúÿëÿð?
Éàëàíìû? Äîüðóìó – äåðêÿí éàíàðäû èäðàêûì.
Ôÿãÿò áó ýöí øó öôöãëÿðäÿ ïàðëàéàí ÿëâàí,
Èíàí, – äèéîð áàíà, – úÿííÿòäÿí åòìÿ øöáùÿ, èíàí!
Ýöíÿø äàëûá ýåäèéîð, êþøêö àíäûðàí ýÿìèìèç
Ó÷àð, ó÷àð, ãîúà ãàðòàë ãàíàòëàðèëÿ ó÷àð.
Äÿðèí-äÿðèí äöøöíöðêÿí ñþíöê áàãûøëû äÿíèç
Îíóí ñöêóòóíó éûðòàð äà, áèð ýöðöëòö ñà÷àð.
Ýöíÿø ñþíöá ýåäèéîð, àé ùÿçèí-ùÿçèí äîüóéîð,
Ùàâà ñÿðèíëèéîð, ÿñìÿðúÿ çÿððÿëÿð éàüûéîð.
Ôÿçà, äÿíèç, áöòöí ÿòðàô êþëýÿ, ùÿï êþëýÿ...
Êþïöê ñà÷àí ýÿìèíèí òà óúóíäà áÿí òÿíùà,
Ãîéóëìóøóì êþïöðÿí õûçëû íÿùðè äèíëÿìÿéÿ
Êè, ÷àüëàéûá ýåðè àãäûãúà ñàðñûëûð äÿðéà.
Áàëûãëàð îéíàøàðàã ùÿï èíàäö ùèääÿòëÿ
Ùöúóì åäÿð, àòûëûð àðãàìûçúà øèääÿòëÿ.
Ýþíöë ÷îúóã êèáè ñåéð åéëÿäèêúÿ ÿéëÿíÿðÿê,
____________
Øó òÿðñ àãûíòûéû êå÷ìèø ùÿéàòà áÿíçÿòèéîð.
Áàãûá-áàãûá äöøöíöðêÿí, äÿíèç ÷è÷ÿêëÿíÿðÿê,
55
Äàüûòäû ôèêðèìè íàýàù áèð øÿëàëåéè-íóð.
Î, èøòÿ þçëÿäèéèì, ñåâäèéèì ýþçÿë ìåùòàá...
Êè ùÿð äÿãèãÿ åäÿð ðóùà ýèçëè-ýèçëè õèòàá.
Ãóúàã-ãóúàã ÿðèòèëìèø ýöìöø äÿíèçäÿ àãàð;
Àãàð äà äàëüàëàíûð, úÿçá åäÿðäè ùÿð íÿçÿðè.
Ýþíöë áó ëåâùÿéè äóéäóãúà éöêñÿëèð, ãàëãàð,
Ó÷àðäû ýþéëÿðÿ, òÿãäèñ åäÿðäè ùÿï ãÿìÿðè.
Ôÿãÿò ãÿìÿðëÿ áÿðàáÿð èøûãëû éûëäûçëàð,
Ïàðûëäàøûð, àãûøûð, òèòðÿøèðäè õÿíäÿíèñàð...
ßâÿò, ÿíýèí ôÿçàäà ðóù ó÷àðàã,
Êÿøô åäÿð ñàíêè áèð éûüûí ìÿ’íà.
Êÿùêÿøàí ñöòëö íÿùðè àíäûðàðàã,
ßçÿëè áèð êèòàá îãóðäó áàíà.
Ýþé, äÿíèç èøòÿ áèð-áèðèíäÿí óçàã,
Åéëèéîð àéðû-àéðû úÿëáè-ìÿðàã.
Ýþéäÿ áèð áèòìÿéÿí äÿðèíëèê âàð
Êè, äîíàð ùÿð äöøöíúÿ ùåéðÿòäÿí.
Ó÷à áèëñÿéäè áÿëêÿ èíñàíëàð,
Áèð øåé àíëàðäû áÿëêÿ ãöäðÿòäÿí.
Áó äÿðèíëèê, áó þë÷öñöç áîøëóã
Âåðèéîð ùèññÿ, ôèêðÿ ñÿðõîøëóã.
Áó äÿðèíëèêäÿ áèð ùÿãèãÿò âàð,
Ýèçëèäèð ýÿð÷è êîð áåéèíëÿð è÷èí;
Ëàêèí öëâèééÿòèëÿ ùÿï ïàðëàð,
Áÿëëèäèð ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿð è÷èí.
Ùÿð òÿôÿêêöð êè, èñòèéîð úþâëàí,
Èøòÿ áèð áèòìÿéÿí ýåíèø ìåéäàí!
Áó òàìàøàéà ãàðøû áèð ìöääÿò
Ãàïûëûá ýåòäè ðóùè-ìöçòÿðèáèì.
Àðûéîðêÿí ôÿçàäà áèð ãöââÿò,
×àðïûíûá äóðäó íàýÿùàí ãÿëáèì.
Äÿëè, ñÿðñÿì äöøöíúÿëÿð úîøàðàã,
Ýþéäÿ ó÷ìàã äèëÿðäè ùÿï ãîøàðàã.
Àçàúûã êå÷ìÿìèøäè... áèð òóôàí
Ãîïàðàã, ÷ûëäûðûá ãóäóðäó äÿíèç.
Áàãäûì îéíàð äà ñàëëàíûð ùÿð àí,
____________
Áèð áåøèêäÿí ñå÷èëìèéîð ýÿìèìèç.
Ôûðëàìûø áèð ýöðöëòö îðòàëûüà,
56
Äàëüà, ùÿï äàëüà, ùÿð òÿðÿô äàëüà...
Éóúà äàüëàð ãÿäÿð, ÿâÿò, ãîúàìàí
Äàëüàëàð ýöðëÿéèá ýÿëèð ùÿð àí.
Ýÿìè ñÿðñÿìëÿéèá øó ôûðòûíàäàí,
Áàüûðûð, ñàíêè èñòèéîð äà àìàí.
Éöêñÿëèð, éöêñÿëèðäè ÿðøÿ ãÿäÿð,
Àë÷àëûð, àë÷àëûðäû ôÿðøÿ ãÿäÿð.
Âàðäû ùÿð ýþçäÿ áèð òÿëàø ÿñÿðè,
Ãîðãó ÷þêìöøäö ùÿð êÿñèí éöçöíÿ.
Þíäÿ áèð ìþùòÿðèç áàãûøëû ïÿðè
Äöøöíöðêÿí, áàãûá àëà ýþçöíÿ,
Ýþðäöì àòÿøëè áèð ÿìÿë ñàãëàð,
Òà óçàãëàðäà áèð òÿñÿëëè àðàð.
Áó ùÿçèí ëåâùÿäÿí íÿäÿíñÿ áÿíèì
Ñàðñûëûá ðóùóì èíëÿð, àüëàðäû.
Áîðà øèääÿòëÿ ùàéãûðûð äàèì,
Ýþé ýöðöëäÿð, äÿíèç äÿ ÷àüëàðäû.
Éàëâàðûá ùàããà äèíëè éà äèíñèç,
“Àëëàù, Àëëàù!” ñÿñèëÿ äîëäó äÿíèç.
Áó êåøàêåøäÿ ìþùòÿøÿì, ìÿüðóð,
Ãîúà, ñÿêñÿí éàøûíäà áèð ñèìà,
Óëó áèð äàü ìÿòàíÿòèëÿ âÿãóð
Ãîúà áèð òöðê åäèá íàìàçû ÿäà;
Âèðä îãóð, Ùàããà åéëÿð ÿðçè-íèéàç,
Áÿëêÿ äàü ñàðñûëûð, î ñàðñûëìàç.
Îíúà òÿ’ñèðè éîã øó òóôàíûí,
Ïàðëûéîð ãÿùðÿìàíúà íàñèéÿñè;
Îãóíóð ÷þùðÿñèíäÿ Òóðàíûí
Øàíëû òàðèõè, êå÷ìèø ÿí’ÿíÿñè;
Þéëÿ äàèì ìöùèá, àüûð, äöøêöí
Áàãûíûðêÿí ÿçÿð ìöùèòè áöòöí.
Ýþéäÿí àéðûëìàéàí àëåâëè ýþçö
Ñà÷àð ÿòðàôà øþ’ëåéè-èìàí.
Áóäóð àíúàã äóàñû, âèðäè, ñþçö:
“Åé áþéöê Òàíðû! Åé áþéöê Éàðàäàí!
Ùÿð áÿëàäàí ÿñèðýÿ éóðäóìóçó,
____________
Êàìðàí åéëÿ øàíëû îðäóìóçó...”
Ãàðà äÿíèç, 1912
57
ØÅÉÕ ÑßÍ’ÀÍ
Òöðáÿñè þíöíäÿ
Îéàí, åé ïèðè-õîøäèë! Ãàëã, àéûë áèð õàáè-ðàùÿòäÿí!
Ãèéàìÿòäèð, ãèéàìÿò!.. Ãàëã, îéàí, çåâã àë áó ôöðñÿòäÿí.
Ìÿëÿêëÿð ýþéäÿí åíìèø, ôåéç àëûðëàð õàêè-ïàêèíäÿí,
Ñå÷èëìÿç øèìäè ÿñëà ìÿãáÿðèí ýöëçàðè-úÿííÿòäÿí.
Äîíàíìûø ùÿð òÿðÿô ïöðøþ’ëÿ éûëäûçëàðëà... úàèçäèð
Êè, Òèôëèñ ÿðøè-ïöðÿõòÿðëÿ äÿì âóðñóí ðÿãàáÿòäÿí.
Àéûë, åé øåéõè-âÿúäàâÿð! Àéûë, áàã ýþð íÿ àëÿìäèð?
Úèùàí ñÿðìÿñò îëóá ðÿãñ åéëèéîð øåâãö-øÿòàðÿòäÿí.
Óéóá ñÿí áèð ìÿëÿêñèìàéÿ ñàòäûí äèíè, èìàíû,
Àòûá åùêàìè-Ãóð’àíû, óçàãëàøäûí òÿðèãÿòäÿí.
Ôÿãÿò õîø áèð òÿðèãÿò ãîéäóí, ÿñëà ìÿùâ îëóá ýåòìÿç,
Úèùàí äóðäóãúà ïàðëàð, éöêñÿëèð, äöøìÿç òÿðàâÿòäÿí.
Çèéàðÿòýàùûíû ýöëáóñÿëÿð òÿçéèí åäÿð ùÿð àí,
Ñÿí ÿùëè-åøã è÷èí áèð Êÿ’áÿ éàïäûðäûí ìÿùÿááÿòäÿí.
“Íÿäèð ìÿ’íàñû åøãèí!?” ñþéëÿéÿíëÿð íåðäÿ? Áèð ýÿëñèí,
Ýþðöá ãöäñèééÿòè-Ñÿí’àíû, ëàë îëñóí õÿúàëÿòäÿí.
Ìÿùÿááÿòñèç áöòöí ìÿ’íàéè-õèëãÿò øöáùÿñèç ùè÷äèð,
Ìÿùÿááÿòäèð ÿâÿò, ìÿãñÿä øó ïöðÿôñàíÿ õèëãÿòäÿí.
____________
Òèôëèñ
58
ÐßÃÑ
Ðóùóì éåíÿ ëÿáðèçè-ñÿàäÿò...
Éà Ðÿá, áó íÿ òóôàíè-ëÿòàôÿò!?
Ýþéäÿí éåðÿ åíìèø êèáè úÿííÿò,
Éåð-éåð ñà÷ûëûð íóðè-ìÿñÿððÿò.
Ùÿï ãîë-ãîëà ïöðøåâãö øÿòàðÿò
Ðÿãñ åòìÿäÿ – àçàäåéè-ñÿí’ÿò –
ßðâàùè-ëÿòèôè-ìÿëÿêèééÿò.
Áèëìÿì áó íÿ ùàëÿò, íÿ ãèéàôÿò?
Éà Ðÿá, áó íÿ ñÿôâÿò, íÿ ñÿáàùÿò!
Ùÿï øå’ðëÿ ÿëùàíè-çÿðàôÿò
Ìÿìçóú îëàðàã ñàíêè áó ñàÿò,
Ãàðøûìäà ýöëöìñÿð ÿáÿäèééÿò.
Áó ëåâùåéè-öëâèééÿòÿ, ÿëáÿò,
Ðþ’éà äåéÿìÿì, åéíè-ùÿãèãÿò...
Îëìàç áó ãÿäÿð íÿø’ÿëè ðþ’éà,
Ðóùóì áóíà ãàíå äåéèë ÿñëà.
Ùåéùàò!.. Áó áèð ñÿùíåéè-ñåâäà...
Áèð ñÿùíåéè-ñåâäà êè, ñÿðàïà
Ìÿúçóá îíà ùÿð áèð äèëè-øåéäà.
ßðâàùè-ìÿëàèê áåëÿ ýóéà
Åéëÿð îíó ùÿñðÿòëÿ òÿìàøà.
____________
ßíâàðÿ áöðöíìöø êèáè ùÿð éåð,
Àùÿíýè-ìÿñÿððÿòëÿ ýöëöìñÿð;
Áèí íàç èëÿ ùÿð ÷þùðåéè-äèëáÿð
ßðç åòìÿäÿ áèð íÿø’åéè-äèýÿð;
Ýþçëÿð, ùÿëÿ ýþçëÿð, ùÿëÿ ýþçëÿð!..
Éà Ðÿá, íÿ ãÿäÿð úàçèáÿïÿðâÿð!?
Éà Ðÿá, íÿ ãÿäÿð õàðèãÿýöñòÿð!?
59
Òèòðÿê, äàüûíûã, øóõö ôöñóíêàð,
Ãóìðàë, ñàðûøûí, äàëüàëû ñà÷ëàð.
ßíçàðè-òàìàøàýÿðÿ éîëëàð
Ìÿíñóð îëàðàã áèð éûüûí ÿø’àð,
Ýàùè îëóá ÿçâàãèëÿ ñÿðøàð,
Ïöðõÿíäÿ åäÿð ùÿð ëÿáè-ñÿùùàð
Ïàðëàã âÿ áÿéàç èíúèëÿð èñàð.
ßôñóñ êè, þìðöì êèáè ùÿð àí,
Ùÿð õÿòâÿäÿ áó ëåéëè-çÿðÿôøàí
Áèð ùè÷ëèéÿ îëìàãäà øèòàáàí,
Ùÿñðÿòëÿ áàãûá èøòÿ óçàãäàí
Äàí éûëäûçû ýóéà åäÿð å’ëàí:
“Éàãëàøìàäà àðòûã äÿìè-ùèúðàí,
Åé ìÿñòè-ìÿùàñèí îëàí èíñàí!
Àë! Èøòÿ ýöíÿøäÿí ñèçÿ ôÿðìàí!..”
____________
60
ÙßÐ ÉÅÐ ÑßÔÀËÛ, ÍßØ’ßËÈ...
Ùÿð éåð ñÿôàëû, íÿø’ÿëè, ùÿð øåé òÿðÿáíèñàð...
Ùÿð äÿì ýöëöìñÿäèêúÿ ýöíÿø ìÿñò îëóð áàùàð.
Äàüëàð ÷è÷ÿêëÿ ñöñëÿíÿðÿê ñÿáçö äèëýöøà...
Ãóøëàð þòÿð, ñóëàð àãûá ÿòðàôà ýöë ñà÷àð.
Ñåéð åéëÿäèêúÿ áÿí øó ýþçÿë êàèíàòû, ùÿï
Ðóùóì ó÷àð, ó÷àð, ÿáÿäè áèð ñÿôà äóéàð.
Úÿííÿò ãÿäÿð áó ìÿíçÿðÿ ìþ’úöçíöìà... ôÿãÿò
Ùÿï áèñÿìÿð, äåéèëñÿ íÿñèáèì âèñàëè-éàð.
Äèäàðè-éàð, èøòÿ îäóð úÿííÿòèì áÿíèì;
Èíñàí îëàí úèùàíäà íàñûë ñåâýèñèç éàøàð!?
Ùÿï ñåâýèäèð ýþçÿëëèéè èíñàíà ñåâäèðÿí,
Ìÿùðóìè-åøã îëóíúà ýþçÿëëèê äÿ úàí ñûãàð.
Äöíéàäà âàðñà äåâëÿòè-úàâèä, î, åøãäèð;
Îëìàç ñåâèá-ñåâèëìÿéÿí þìðöíäÿ áÿõòèéàð.
____________
61
×ßÊÈÍÌß, ÝÖË!..
×ÿêèíìÿ, ýöë! Î ëÿòèô, èíúÿ, íàçëû ãÿùãÿùÿëÿð
Ñèìàõè-ðóùèìè þïäöêúÿ ìÿñòè-çåâã îëóðóì.
Øàãûð-øàãûð þòöøöíäÿí, åé ÿíäÿëèáè-ñÿùÿð,
Áèð å’òèëà äóéàðûì, áàøãà áèð ñÿôà áóëóðóì.
Íÿäÿí øÿôÿãëè áóëóòúóãëàð þéëÿ ÷þùðÿíäÿ
Áèð åùòèçàç èëÿ íÿøð åéëÿìÿêäÿ øÿáíÿìëÿð?
Ýöíÿø ýöëÿð, áóëóò àüëàðñà, åé ìÿëÿêõÿíäÿ,
Ñÿìàäà ãåâñè-ãöçåùëÿð ñà÷àð òÿáÿññöìëÿð.
Áöòöí áèð þìðÿ áÿðàáÿðäèð þéëÿ ùÿð ýöëöøöí,
Áèëèðìèñèí, ýþçÿëèì, àù, ñÿí íÿ àôÿòñèí!?
Áó àáö òàá èëÿ áèð ìåâúåéè-ëÿòàôÿòñèí.
×ÿêèíìÿ, ýöë! Ëÿáè-ëÿ’ëèí ùÿéàòû ýöëäöðñöí;
Øó ùàëÿ ãàðøû áöòöí áÿíëèéèì ãàëûð ìÿáùóò,
Áàã, èøòÿ ùåéêÿëè-úàìèä ãàäàð ÿñèðè-ñöêóò...
____________
62
ÑÅÂÈÍÌß, ÝÖËÌß, ÃÓÇÓÌ!..
Ñåâèíìÿ, ýöëìÿ, ãóçóì, êèìñÿíèí ôÿëàêÿòèíÿ,
Áó ùàë, ÿâÿò, åéè áèð øåé äåéèë, ñåâèíìÿ, ñàãûí!
Ñåâèíìÿ áàøãàñûíûí ùàëè-ïöðñÿôàëÿòèíÿ,
Òîãóíìà ãÿëáèíÿ áèêÿñëÿðèí, çàâàëëûëàðûí.
Èíàí êè, áèð àúû ñþç, áèð áàãûø, áèð èíúÿ ýöëöø
Êÿäÿðëè, ñûòìàëû áèð ãÿëáè òûðìàëàð, éàðàëàð.
Î ãÿëá àâóíñà äà, àëäàíìà, èíúèíèá êöñìöø,
Ñàüàëìàç èøòÿ î, éûëëàð êå÷ÿð äÿ ùÿï ñûçëàð.
Òîãóíìà, ðóùóì! ßâÿò, êèíëèäèð ôÿëÿê, áèð ýöí
Ãûçàð, ùÿìÿí ýöúÿíèá èíòèãàì àëûð ñÿíäÿí.
Áó ýöí ýöëÿí éàðûí àüëàð, ñàãûí þéöíìÿ, äöøöí!
Äöøöí äÿ ìóíèñ îë! Èíúèòìÿ, ãûðìà êèìñÿéè ñÿí!..
____________
63
ÏßÌÁß ×ÀÐØÀÔ
Ïÿìáÿ, øÿôôàô, èïÿêëè áèð ÷àðøàô,
Ëÿðçèøè-ñÿôâÿòèëÿ ùÿð ñàÿò;
Ðóùè-ìÿúðóùà åéëèéîð èòùàô,
Íàçÿíèí áèð ôèðèøòÿ, áèð àôÿò.
Áó òÿñÿòòöð íàñûë äà úàçèáÿäàð!
Áóíäà ïÿê èíúÿ áèð ëÿòàôÿò âàð.
Ñàíêè áèð íåâøöêóôòÿ ýöë ôèäàíûí
Ïÿìáÿ òöëëÿð èùàòÿ ãûëìûøäûð.
Éà êè áèð êåâêÿáè-äèðÿõøàíûí
Öñòöíö ùÿï øÿôÿãëÿð àëìûøäûð.
Áÿí à÷ûã øå’ðäÿí äÿ ùÿçç åäÿðèì,
Ôÿãÿò ÿí ýèçëè øå’ðè ïÿê ñåâÿðèì.
À÷àðàã ñèâðèëèð ÷îã àôÿòëÿð,
Ñàô âÿ àçàäÿ ñàíêè áèð çàíáàã...
Ñÿí ÿìèí îë êè, åé øöêóôåéè-òÿð,
Ýöëÿ ïÿê áàøãà ôÿð âåðèð éàïðàã!
Ñþéëÿ! Äöíéàäà ùàíêè ñÿí’ÿòêàð,
Êþëýÿñèç áèð ðÿñèìäÿ ñÿí’ÿò àðàð!?
Î âöúóäè-ëÿòèôè ãîé ñàðñûí
Íóðäàí èøëÿíÿí èïÿê òåëëÿð.
Áÿíúÿ ìÿüðóðö ìþùòÿðèç áàãûøûí
Ðóùè òÿëòèô è÷èí êèôàéÿò åäÿð.
Þðòöí! Þðòöí!... Ôÿãÿò óíóòìà, ñàãûí!
Ñÿíèí à÷ìàã çàìàíûí: èøòÿ éàðûí!..
____________
64
ÕÓÐÀÌÀÍ-ÕÓÐÀÌÀÍ
Ñÿùÿð âàãòû, éà Ðÿá, íÿ ýþðäöì êè, úàíàí
Ýÿëèð øàäö õÿíäàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Î ìÿñòàíÿ ýþçëÿð ñöçöëäöêúÿ ùÿð àí
Àëûð úàí, äþêöð ãàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
×ÿêèëäèì òÿùÿññöðëÿ éîëäàí êÿíàða,
Äàéàíäûì éåøèë, ñàéÿáàí áèð ÷èíàða.
Áàãûá ýþðäöì ÿçì åéëèéîð ëàëÿçàða,
Î ñåâäàéè-ðÿãñàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Àãûá ýåòäè... áÿí áèãÿðàð èçëèéîðäóì,
Íèùàéÿò, éåòèøäèê ÷ÿìÿíçàða, äóðäóì.
Êÿñèëìèøäè ùÿï òàãÿòèì, áÿí îòóðäóì,
Î åéëÿðäè ñåéðàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Úèùàí úÿííÿò îëìóø äà, ýþðäöì ýöëöìñÿð,
À÷àð ãÿëáè à÷äûãúà ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð.
Ýöíÿø ðóùè-èíñàíà áèí íÿø’ÿ ñÿðïÿð,
Ôöðóçàíö òàáàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Ýÿçèíäèêúÿ áàãäûì î ïàðëàã ñèòàðÿ,
Øÿòàðÿò âåðèð àäÿòà, íåâáàùàðÿ:
Ñÿôà áÿõø åäÿð ñàíêè ÿüéàðÿ, éàðÿ
Òÿáÿññöìëÿ ùÿð àí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Íÿëÿð áÿêëèéîðäóì î äèëáÿð ìÿëÿêäÿí?
Øàøûðäûì, áèëèíìÿç íÿëÿð ñþéëÿäèì áÿí,
Ýþíöë ÷ûðïûíûð, ñûçëàð, àììà î ùÿï øÿí...
Ñàãûíìàç, àëûð úàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
____________
65
Òÿðÿùùöì áóëóíìàç î àôÿòäÿ ÿñëà;
ßâÿò, ôÿðã éîã îíúà ùÿï àüëà, ñûçëà...
Òÿáàù îëñà äöíéà, ýöëöìñÿð î ùàëà,
Ñà÷àð ãÿëáÿ òóôàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
Íÿ ñåùð åéëÿìèø äåðêÿí, àõûð íÿ åòìèø!?
Äàëûá ýåòìèøèì, áÿíëèéèì ñàíêè áèòìèø;
Àéûëäûì êè, ùàëûìäàí öðêöá äÿ ýåòìèø,
Ùÿðàñàíö ùåéðàí, õóðàìàí-õóðàìàí.
____________
66
ÓÉÓÉÎÐ
ßñìÿ, äóð! ßñìÿ, åé íÿñèìè-áàùàð!
Óéóéîð, éàðè-èøâÿêàð óéóéîð.
Äàëüàëàíäûãúà çöëôè-çÿððèíòàð,
Ñàðûéîð ïÿìáÿ ùöñíö àëòûí íóð.
Î ýþçÿë ÷þùðÿíèí ÿñèðè èêÿí,
ßúÿáà, ãûñãàíûðìûñûí áÿíäÿí!?
ßñìÿ, áèð äóð! Áûðàã, áûðàã óéóñóí
Íåâáàùàðûí øó íàçÿíèí ãûçûíû.
Þòöøÿí ãóøëàð! Èøòÿ ñèç äÿ ñóñóí!
Ñóñóí àðòûã! Øó Çþùðÿ éûëäûçûíû
Ñåéð åäèí èøòèéàãö ùÿñðÿò èëÿ,
Áó ýþçÿë ëåâùÿ ñîíðà äöøìÿç ÿëÿ.
Áó ÷è÷ÿêëèêäÿ, ñèç ÿìèí îëóíóç,
Áþéëÿ áèð ýöë éåòèøìÿìèø ÿñëà.
Êèì áèëèð! Äöøñÿ úÿííÿòÿ éîëóíóç,
Áóëóíóð áÿëêÿ áþéëÿ áèð ñèìà,
Áóëóíóð áÿëêÿ áþéëÿ áèð àôÿò!
Î äà øàéàíè-øöáùÿäèð, ÿëáÿò...
Ýöíÿø! Åé õèëãÿòèí ýþçÿë ýÿëèíè!
Óéóéîð èøòÿ íàçëû ùÿìøèðÿí!
Ñÿí äÿ äóð! Ñà÷ìà áèð çèéàëÿðèíè,
Ñÿí äÿ áèð àí è÷èí ÷ÿêèë, ýèçëÿí!
Áèð àç ÿéëÿí áóëóòëó äöíéàäÿ,
Ìàíå îëìà áó òèôëè-íåâçàäÿ.
Áÿñòÿðè-íàçû ùÿï ÷è÷ÿêëÿðäèð,
____________ Îãøàéîð èøòÿ ýöë éàíàãëàðûíû,
Éåøèë îòëàð þïÿð äÿãèãÿäÿ áèð
67
Ïÿìáÿ, òîìáóë, ëÿòèô àéàãëàðûíû.
Àãûøûá ÿí êö÷öê ñóëàð õÿíäàí,
Íèííè ñþéëÿð î øóõ è÷èí ùÿð àí.
Óéóéîð... áèõÿáÿð øó âÿëâÿëÿäàð,
Øó ñÿôàñûç, âÿôàñûç àëÿìäÿí.
Óéóéîð... áàã íÿ õîø, ýöëÿð éöçö âàð,
Øàøûðûð øöáùÿñèç áó ùàëû ýþðÿí.
Øèìäè ðþ’éàäà êèì áèëèð, áó ìÿëÿê
Ùàíêè àëÿìäÿ ÿéëÿíèð ýöëÿðÿê.
Óéóéîð... ïÿê ñåâèìëè, ïÿê ìÿ’ñóì,
Áèð ÷îúóã ðóùè âàð øó ôèòðÿòäÿ.
Ùÿëÿ ðàñò ýÿëìÿìèø áó òàëåéè-øóì
Áþéëÿ áèð íàçÿíèíÿ õèëãÿòäÿ.
Ùöñíè-ìöòëÿã åíÿðñÿ éåð éöçöíÿ,
Ãîíàð àíúàã áóíóí ýöëÿð éöçöíÿ.
Óéóéîð... Îô! Åé áÿëàëû ýþíöë,
×ûðïûíûá äóðìà! Ñÿí äÿ ñóñ àðòûã,
Âóðìà, ñóñ! Èøòÿ ñóñäó ùÿì áöëáöë;
Äóð, ùÿéàòûì äà ýåòñÿ, äóð àçàúûã,
Óéóéîð ÷öíêè àøèíàéè-õÿéàë,
Óéóéîð ÷öíêè ãàéåéè-àìàë...
____________
68
ÝÞÐÌßÄÈÌ
Áèëìÿäèì, óéäóì øó ìÿúíóí ýþíëöìöí ôÿðéàäèíÿ,
Åøãÿ äèë âåðäèì, áÿëàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ðóùè-ìÿúðóùóì ýþçÿëëÿðäÿí âÿôà áÿêëÿð éåíÿ,
Áÿí ùÿíóç ÿñëà úÿôàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ýþðìÿäèì ÿñëà äèêÿíñèç ýöë, ãàðàíëûãñûç èøûã,
Ùÿð âèñàëû äàèìà òÿ’ãèá åäÿð áèð àéðûëûã.
Ñþéëöéîðëàð: “Äàèìè çåâãè-ñÿàäÿò âàð”, éàçûã!
Ñåéð åäèá áîø èääèàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ýþðäöéöì ùÿð ìöçòÿðèá ñèìàéà äóéäóì ìÿðùÿìÿò,
Éàðà, ùÿì ÿüéàðà éàð îëäóì äà, ñåâäèì áèúèùÿò;
Àøèíà çÿíí åòäèéèì ùÿð éöçäÿ ùåéùàò!... Àãèáÿò
Áîø òÿìÿëëöãäÿí, ðèéàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
Ùÿð ìÿùÿááÿò áèð õÿéàíÿò, ùÿð ýöëöø áèð ùèéëÿäèð,
Ùÿð ñÿàäÿò ðóùó îãøàð ïÿê ñþíöê áèð øþ’ëÿäèð.
Áÿëêÿ âàð ñÿùâèì? Ôÿãÿò ýþðäöêëÿðèì ùÿï áþéëÿäèð...
Ýþðìÿäèì, ÿñëà áÿëàäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèì.
____________
69
ÁßÍ ÈÑÒßÐÈÌ ÊÈ...
Áÿí èñòÿðèì êè, ýþçÿëëÿð, áöòöí ýþçÿëëèêëÿð
Óçàã-óçàã, ïÿê óçàã áèð öôöãäÿ ÿéëÿíñèí.
Óçàã âÿ èíúÿ òÿáÿññöìëÿðèëÿ øàìö ñÿùÿð
Ùÿéàòà íóðè-ñÿôà ñÿðïÿðÿê ÷è÷ÿêëÿíñèí.
Ýþçÿë ìÿëÿêñÿ... áóëóòëàðäà ýþé éöçöíäÿ éàøàð:
Óçàã, áÿøÿðäÿí óçàã áèð ìöùèòÿ ìàèë îëóð.
Óçàã, áÿøÿðäÿí óçàã, ýèçëè áèð ôÿçàéà ãîøàð;
Éàøàð ìÿëÿê êèáè, õîø áèð õÿéàëè-ìöüôûë îëóð.
ßâÿò, óçàãäà ñÿàäÿò âàð, åøãÿ ùþðìÿò âàð,
Éàãûí çÿùÿðëèäèð, àììà óçàãäà úÿííÿò âàð;
Óçàãäà âàð ÿáÿäèééÿò êè, áàøãà íå’ìÿòäèð.
Úèùàíû úÿííÿòÿ òÿøáèù åäÿð äÿ áèð øàèð,
Ýþçÿë áèð àôÿòè áÿ’çÿí ìÿëÿê ñàíûð, ñåâèíèð,
Ôÿãÿò ñÿàäÿòè – àëäàíìà, ïÿê ìöâÿããÿòäèð!
____________
70
ÂßÐßÌËÈ ÃÛÇ
Ñàðû ýöë! Åé øèêÿñòÿ, ñîëüóí íóð!
Íè÷èí àëóäåéè-õÿéàë îëäóí!?
×åøìè-íàçûíäà áàøãà ðÿìç îãóíóð,
Ñþéëÿ, áèð ñþéëÿ, ñÿí íè÷èí ñîëäóí!?
Äöøöíöá äóðìà áþéëÿ èíúÿ, äÿðèí;
Èíúÿëèê éà äÿðèíëèê àôÿòäèð.
Íåðäÿ ÿââÿëêè òàòëû úèëâÿëÿðèí?
Áó íÿ ùàëÿò, íàñûë ãèéàôÿòäèð!?
Áÿí äèëÿðäèì êè, úöìëÿ çöââàðûí
Ñàíà ùÿìøèðåéè-ñÿôà äåéÿëÿð!
Íè÷èí àüëàð íèýàùè-áèìàðûí,
Ñÿíè ãîéíóíäà áÿñëÿìèøìè êÿäÿð!?
Àù... áèëìÿì íÿ ñåùð âàð ñÿíäÿ,
Ýþíöë àíúàã ñÿíèíëÿ íÿø’ÿ áóëóð.
Ñÿí ìÿëÿêñèí, òÿâÿððöì åòñÿí äÿ,
Éåíÿ ðóùóì ñÿíèí ÿñèðèí îëóð.
____________
71
ÊÀÐÑ Âß ÎËÒÓ ßÒÐÀÔÛÍÄÀ ÑßÁßÁÑÈÇ (!?) ÎËÀÐÀÃ
ÀË×ÀÃÚÀÑÛÍÀ ÃßÒË Âß ÉßÜÌÀ ÅÄÈËßÍ
ÌßÇËÓÌËÀÐ È×ÈÍ
Âåðèí!.. Âåðèí äÿ, ÿâÿò, ñóñäóðóí øó ôÿðéàäû,
Àìàí! ßñèðýÿìÿéèí ìÿðùÿìÿòëÿ èìäàäû.
Âåðèí! Âåðèí!.. Ýþçö éîëëàðäà áèð éûüûí áÿøÿðèí,
Íÿ ùåéðÿò, àù! ßñÿðñèçìè áóíúà àùö ÿíèí!?
Î ÷ûðïûíàí, ÿçèëÿí, ãÿùð îëóá ýåäÿí ôöãÿðà
Äåéèëìè? Éîãñà î ñèçäÿí äåéèëìèäèð ÿúÿáà!?
Î òèòðÿøèá-ìÿëÿøÿí éàâðóëàð íè÷èí ÷àáàëàð?
Íè÷èí éàíàð ÿëè ãîéíóíäà ìöçòÿðèá àíàëàð?
Î ãûç, ýÿëèí, î ñþíÿí ùèúëÿýàù, î éàñëû äöýöí,
Íÿäèð î ìÿíçÿðÿ? Áèð àí òÿñÿââöð åò äÿ äöøöí.
Òóùàô äåéèëìè!? Ùÿíóç èðìÿäÿí áàùàðè-öìèä,
Êÿôÿíëè ÷þëëÿðè àë ëàëÿëÿð ãûëàð òÿìúèä.
Î ãàðëû äàüëàðû òÿçéèí åäÿí ãûçûëýöëëÿð
Äåéèë úÿíàçÿ... áèðÿð õÿíäÿäèð, ùÿéàòà ýöëÿð.
Ýöëÿð áÿíè-áÿøÿðèí äóéüóñóç ñÿôèëëÿðèíÿ,
Ýöëÿð ùÿìèééÿòÿ áèýàíÿ ñÿíýäèëëÿðèíÿ.
Ýöëÿð ÿäàëÿòÿ, èíñàôà, ùàããà, âèúäàíà,
Ýöëÿð ùÿãàéèãè-Èíúèëÿ, ùþêìè-Ãóð’àíà,
Î ïàðÿ-ïàðÿ úÿñÿäëÿð äåìÿê áó ýöí ìÿñ’óä...
Ýÿìèðìÿç îíëàðû àðòûã áèð åùòèéàúè-ÿíóä.
Ôÿãÿò ãàëàíëàð, î áèêÿñëÿð – àù éà Ðÿááè!
Íÿ éàïñûí!? Èøòÿ ãîøàð úàíëû áèð úÿíàçÿ êèáè.
Ãîøàð çÿëàìè-ôÿëàêÿòäÿ àú, ñîëóã, áèùóø,
Ãîøàð öìèäè-ñÿàäÿòëÿ ìöçòÿðèá, ìÿäùóø.
Ãîøàð, ãîøàð äà àðàð áèð øÿðàðåéè-èìàí,
Àðàð çÿëàìè-ôÿëàêÿòäÿ øþ’ëåéè-âèúäàí.
Ôÿãÿò íÿ ÷àðÿ!? Ñþíÿð ùÿïñè, éîã öìèäè-íèúàò.
Ãóëàãëàð èøòÿ ñàüûð, êèìñÿ äèíëÿìÿç, ùåéùàò!..
____________
ßâÿò, áóäóð áó ÷îáàíñûç ãîéóíëàðûí ùàëû,
Éàòàíëàðûí áóäóð ÿôñóñ, ùàëû, èãáàëû...
72
Àù, ÿâÿò, ùÿï äÿéèøäè ðóùè-áÿøÿð,
Ùþêì åäÿð øèìäè áàøãà ôÿëñÿôÿëÿð.
Ùàã, ÿäàëÿò, òÿáèÿò èøòÿ áó ýöí
ßáäè-ìÿçëóìà ãàðøû ïÿê êöñêöí...
Éàøàäàí êàèíàòû ãöââÿòäèð,
Ýöúñöçöí ùÿï íÿñèáè çèëëÿòäèð.
ßâÿò, àúèçëÿðèí úÿçàñû áóäóð,
Êèì êè, ìÿçëóì îëóðñà, çàëûì îäóð!
Ùÿï úèùàí ãàíëû áèð êèòàá ÿë’àí,
Áó, ôÿãÿò áèð ñÿùèôÿäèð îíäàí.
Ãîïóéîð ùÿð òÿðÿôäÿ áèí ôÿðéàä,
Ñåéð åäèí, èøòÿ ùÿð òÿðÿô áÿðáàä.
Êöððåéè-ÿðçè ãàïëàìûø ùÿéÿúàí,
Âåðèëèð ùÿð äÿãèãÿ áèð ãóðáàí.
Ïàòëûéîð ùÿð òÿðÿôäÿ áèð âóëêàí,
Øÿðãö ãÿðá èøòÿ ïöñêöðöð àë ãàí...
ßúÿáà, áóíúà ÷àðïûøàí, âóðóøàí,
Ãàí òþêÿí, úàí âåðÿí, ãîøàí, áîüóøàí,
Ìÿùâ åäÿí, ìÿùâ îëàí, êÿñèá-êÿñèëÿí,
Ãÿùð åäÿí, ãÿùð îëàí, ÿçèá-ÿçèëÿí,
Äöøöíöí áèð, íè÷èí, íè÷èí ÿúÿáà!?
Áó ãèéàìÿò íè÷èí îëóð áÿðïà?
Àíëàìûø ÷öíêè ùÿð íÿôÿð ìóòëàã,
Ãàëèá îëìàãäàäûð áó ýöí ùÿð ùàã.
Ùÿï äàìàðëàðäà èøòÿ ãàí úîøóéîð,
Ùÿïñè éàëíûç ùöãóã è÷èí ãîøóéîð.
Êèì êè, áèýàíÿäèð ùöãóãà, ÿâÿò,
Õàèí ÿëëÿðäÿ ìÿùâ îëóð ÿëáÿò.
Èøòÿ, ãàðøûíäàäûð ìèñàëû áó ýöí,
Ñÿíäÿ ýþç âàðñà ñåéð åäèá äÿ äöøöí!..
Áèñÿáÿá (?) ãÿùð îëàí çàâàëëûëàðûí
Ñàíà øàìèë äåéèëìè ùàëû éàðûí?
Éàøàìàã èñòÿñÿí ÷àëûø, ÷àáàëà,
Ðÿ’ä îëóá ýóðëà, áÿðã îëóá ïàðëà!
Éîãñà ôÿðéàäö íàëÿ çàèääèð,
Áèð ùÿãèãÿò áó: “ÿçìÿéÿí ÿçèëèð!..”
____________
Íàõ÷ûâàí, êàíóíè-ÿââÿë, 1914
73
×ÎÁÀÍ ÒÖÐÊÖÑÖ
À÷ìàñûí ÷è÷ÿêëÿð, ýöëìÿñèí ýöëëÿð,
Þòöøìÿñèí øèðèí äèëëè áöëáöëëÿð,
Äÿðäèì ÷îãäóð, åëëÿð, åëëÿð, àé åëëÿð!
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ýþç éîëà äèêìÿêäÿí áàüðûì îëäó ãàí,
Áèð õÿáÿð éîã ùèëàë ãàøëû éàðûìäàí,
Éàðàëû ýþíëöìö îëìàç îãøàéàí,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ýöëìÿç, éöç áàùàð îëñà, ýöëìÿç éöçöì,
Éàðäàí áàøãà áèð ýþçÿë ýþðìÿç ýþçöì,
Ñàíêè àíàäàí àéðûëìûø þêñöçöì,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Þç éóðäóìäà áèð ãÿðèáäÿí ñå÷èëìÿì,
ßñèð êèáè áèð äîñò, áèð éàãûí áèëìÿì.
Úèùàí úÿííÿò îëñà áèð ëÿùçÿ ýöëìÿì,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ìÿúíóí ýþíöë Ëåéëàñûíû óíóòìàç,
Áàøãà áèð ýþçÿë äÿðäèìè óéóòìàç.
Áèð ìÿñÿëäèð: “Òÿðëàí éåðèí ñàð òóòìàç!”
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Ýþé éöçöíäÿ ýþðöð-ýþðìÿç ùèëàëû,
Êå÷ÿð ôèêðèìäÿí éàðûìûí õÿéàëû,
Äÿðáÿäÿð ýþíëöìöí àðòàð ìÿëàëû,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
____________
74
Õàòèðÿ ýÿëäèêúÿ ìàâè ýþçëÿðè,
Ñöçýöí áàãûøëàðû, òàòëû ñþçëÿðè,
Äîëàøûðûì äàüû, äàøû, äöçëÿðè,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
Éîñìà äèëáÿðèì äåéèëìèø ÿäàñûç,
Ïÿê íàçëûäûð, àììà äåéèë âÿôàñûç,
Íÿ ÷àðÿ!? Åøã ÿùëè îëìàç áÿëàñûç,
Éàð-éàð äåéèá ýåúÿ-ýöíäöç àüëàðûì.
____________
75
ÄÖÍ Âß ÁÓ ÝÖÍ
Äöí ñÿàäÿòëÿ ïàðëàéàí ýþçëÿð
Øèìäè éÿ’ñö êÿäÿð íèñàð åéëÿð.
Äöí òÿùÿââöðëÿ ýöðëÿéÿí ñþçëÿð
Øèìäè áèð áàøãà ìàúÿðà ñþéëÿð.
Äöíêö õÿíäàí ýþíöë áó ýöí ñûçëàð,
Äöí ñþíÿí áèð ÿìÿë áó ýöí ïàðëàð.
Ìÿðùÿìÿòñèçäèð èøòÿ êþùíÿ ôÿëÿê,
Áÿøÿðèééÿòëÿ ÿéëÿíèð äàèì.
Áÿøÿðèééÿòëÿ ÿéëÿíèð ýöëÿðÿê...
Äöíêö ìÿùêóì îëóð áó ýöí ùàêèì,
Äöíêö áÿäáÿõò îëóð áó ýöí ìÿñ’óä,
Äöíêö ìÿñ’óä îëóð áó ýöí ìÿðäóä.
Áàøãà, ïÿê áàøãà øèìäè çåâãè-úèùàí,
Äöíêö ïåéìàíÿëÿðäÿ ãàí úîøóéîð.
Äöíêö ìÿ’ìóðÿëÿð áó ýöí âèðàí,
Äöíêö âèðàíÿëÿð áó ýöí ìÿ’ìóð...
Ùÿï ïîçóëìóø äà äöíêö ïåéìàíëàð,
Éåíè äîñò îëìóø ÿñêè äöøìàíëàð.
Éîã òÿáèÿòäÿ þéëÿ áèð ãöââÿò,
ßáÿäè, ùÿì äÿ ïàéäàð îëñóí.
Ùÿï äÿéèøìÿêäÿäèð áöòöí õèëãÿò,
Ùÿï äÿéèøìÿêäÿäèð ùÿéàòö ôöíóí,
Îëìàéàí âàðìû èíãèëàáà çÿáóí?
Âàðìû ñàðñûëìàç þéëÿ áèð ãàíóí!?
____________
Ñåéð åäèí èøòÿ êàèíàòû áöòöí,
Äåâðèëèð ùÿð àäûìäà áèð ÿçÿìÿò,
Äèíëÿìÿç äöíêö ùàäèñàòû áó ýöí,
Ïàðëûéîð ùÿð äÿãèãÿ áèð ùèêìÿò.
Ùÿð ãàðàíëûãäà ÷ûðïûíûð áèð íóð,
Ùÿð ùÿãèãÿòäÿ áèð õÿéàë óéóéóð.
Áàêû, 1915
76
ÃÖÐÓÁÀ ÃÀÐØÛ
Éàíàð ðóùóì äÿìàäÿì, ðóùè-ìÿúðóùóì éàíàð, ñûçëàð,
Áöòöí àëÿì äÿéèøìèø ñàíêè, ùÿï ãÿñâÿòíöìà, ìÿùçóí...
Áöòöí ÿòðàôû ñàðìûø áèð ìÿëàë; àüëàð, úèùàí àüëàð;
Ýþíöë ìÿùçóí, ùàâà ìÿùçóí, ýöíÿø ìÿùçóí, ñÿìà
ìÿùçóí...
Ýöíÿø, äèëáÿð ýöíÿø ñûéðûëñà éàëíûç ñèñëè ÷àðøàôäàí,
Îëóð çÿííèìúÿ ùÿð êÿñ, ùÿð ýþíöë áèð àí è÷èí õÿíäàí.
Ýöíÿø, ÿíýèí, íèùàéÿòñèç ôÿçàíûí íàçëû ñóëòàíû,
Íè÷èí? Áèëìÿì íè÷èí ÷ûãìàç î õÿëâÿòýàùè-èñìÿòäÿí?
Íè÷èí àôàãû ñàðìàç øþ’ëåéè-ùöñíè-çÿðÿôøàíû?
Íè÷èí ìÿùðóì åäÿð ùèññö õÿéàëû ôåéçè-ñþùáÿòäÿí?
“Íè÷èí? Áèëìÿì íè÷èí!?” äåðêÿí, àìàí éà Ðÿá, íÿëÿð
äóéäóì!?
Áóëóòëàð ñûéðûëûá íàýàù ìöäùèø áèð õÿáÿð äóéäóì:
Ýöíÿø, ùåéùàò!.. Î, ãÿùðèíäÿí ãûçàðìûø ãàíëû áèð ñèìà
Êè, ùÿð áèð íÿçðåéè-õóíèíè áèð äÿùøÿò áÿéàí åéëÿð.
ßâÿò, ùÿð íÿçðÿñèíäÿí áÿëëè áèð ÿñðàð, áèí ìÿ’íà;
Ãîïàí ùÿðáö âÿüàäàí ñàíêè éöç áèí ìàúÿðà ñþéëÿð,
Äÿìàäÿì ôûøãûðàí àòÿøëè, çÿùðàýèí äóìàíëàðäàí
Î ýöëýöí ÷þùðÿ ýóéà ñàðñûëûð, ìÿùúóá îëóð ùÿð àí.
ßâÿò, äàëüûí ýöíÿø, òóòãóí ýöíÿø ùàãñûç äåéèë, çèðà
Áöòöí éèðìèíúè ÿñðèí ìöñòÿáèä åâëàäû ùÿï àëèì...
ßâÿò, äàëüûí ýöíÿø, éîðüóí ýöíÿø ùàãñûç äåéèë, çèðà
Áöòöí éèðìèíúè ÿñðèí ìöñòÿèä åâëàäû ùÿï çàëèì...
ßéèëìÿçêÿí ìÿëÿê èíñàíà, îëìóø àãèáÿò øåéòàí,
Íÿäÿí øåéòàíà ÿáä îëñóí áó ýöí àëèíèæàä èíñàí!?
Úèùàí áèð ãÿòëýàù îëìóø, àìàí éîã çöëìö âÿùøÿòäÿí,
____________
Áó èíñàí ìÿçáÿùèíäÿí êèìñÿ ÷ûãìàç, êèìñÿ ãóðòóëìàç.
77
Áöòöí òàðèõè ùÿï ýþçäÿí êå÷èð òà áöä’è-õèëãÿòäÿí,
ßâÿò, áèð áþéëÿ ùöçíàâÿð, ÿëÿìïÿðâÿð áàùàð îëìàç.
Ýþíöëëÿð ãàí, ÷è÷ÿêëÿð ãàí, áöòöí ÷þëëÿð, ÷ÿìÿíëÿð ãàí,
Äÿíèçëÿð ãàí, áóëóòëàð ãàí, ùàâà ãàí, èøòÿ ùÿð éåð ãàí...
Áþéöê áàøëàð äóìàíëàíìûø äà, àòÿø ïöñêöðöð ùÿð àí,
Ãûëûúëàð, ñöíýöëÿð, òîïëàð, òöôÿêëÿð ýöðëÿéèá ïàðëàð.
Íÿ èñòÿð áèð-áèðèíäÿí àíëàøûëìàç, ñàéüûñûç èíñàí!?
Îëóð ìÿ’ìóðÿëÿð âèðàí, ãîïàð àòÿøëè òóôàíëàð.
Ôÿãÿò áóíëàð, áó âÿùøÿòëÿð, áó äÿùøÿòëÿð íè÷èí áèëìÿì?
ßúÿá, õàëèìè èíñàôö ìöðöââÿòäÿí áöòöí àëÿì!?
Áó ãÿñâÿòëÿð íè÷èí áèëìÿì? “Íè÷èí? Éà Ðÿá, íè÷èí?”
äåðêÿí,
Ãîïóá áèð ñåéùÿ, ìöäùèø áèð ñÿäà, áèð íÿ’ðåéè-ùåé-ùåé!
Ùÿìÿí ñàðñûëäû ðóùóì, òöêëÿðèì öðïÿðäè äÿùøÿòäÿí;
Äÿìàäÿì éûëäûðûì, øèìøÿê ÷àãàð, ïàòëàðäû ïåéäÿðïåé,
Áó ãûçüûí ñåéùÿ ýóéà ýöðëÿéèá ñþéëÿðäè: – Åé ãàôèë!
Ôÿëàêÿòñèç ñÿàäÿò, ãàéüûñûç ðàùÿò äåéèë ãàáèë.
ßìèí îë, íåðäÿ äèðëèê âàðñà, ìöòëÿã îðäà ãàâüà âàð;
Áó áèð ãàíóíè-ùèêìÿò, ñèððè-õèëãÿòäèð êè, ìÿùâ îëìàç.
Áàñûá-êÿñìÿê, éàãûá-éûãìàã àçàëìàç, äàèìà àðòàð;
Áó áèð áàçè÷åéè-ãöäðÿò êè, áóíäàí êèìñÿ ãóðòóëìàç.
×àëûø ùÿï ãàëèá îë, ìÿðä îë! Áó, àéäûí áèð ùÿãèãÿòäèð:
“Úèùàí áèð íàçÿíèí äèëáÿð êè, éàëíûç ìÿðäÿ ãèñìÿòäèð...”
Ãîúóð, 1915
____________
78
ÙßÐÁ ÈËÀÙÛ ÃÀÐØÛÑÛÍÄÀ
Åé îäëó øÿùïÿðèëÿ ñà÷àí çÿùðè-èíòèãàì!
Åé ùÿðá èëàùû! Åé ñûðûòàí êèíëè ÿæäÿùà!
Îëäóíñà áóíúà ãÿùðö ôÿëàêÿòëÿ øàäêàì,
Àðòûã áèòèð øó ñÿùíÿéè, åé ìöôòÿðèñ äÿùà!
Åíäèð øó ãàíëû ïÿðäÿéè, åé ðÿùíöìàéè-øÿð!
Åíäèð äÿ áèð ãÿäÿð íÿôÿñ àëñûí áÿíè-áÿøÿð.
Ñàðìûø áöòöí úèùàíû ùÿéàùóéè-äÿùøÿòèí:
Éàëíûç áÿøÿðìè ïÿíúåéè-ãÿùðèíäÿ ñàðñûëàí?
Ùàêèì ùàâàäà, éåðäÿ, ñó àëòûíäà âÿùøÿòèí,
Âÿùøèëÿðèí äÿ çöëìäÿí îëìàãäà áàüðû ãàí.
Ãàïëàíëàð èçòèðàá èëÿ ùÿð àí äèëÿð àìàí,
Ãàðòàëëàð èøòÿ åòìÿäÿ ùÿï òÿðêè-àøèéàí.
Åé øèääÿòö ãÿçÿá ñàâóðàí ùàìèéè-çÿôÿð!
Àðòûã éåòÿð, óñàíäû úèùàí, ñÿí äÿ áèð óñàí!
Òÿðê åò øó ãàíëû òîïðàüû, àðòûã ÷ÿêèë, éåòÿð:
Ùÿð êÿñ äèäèøìÿäÿí éîðóëóá, øèìäè ðóù à÷àí
Àçàäÿ áèð ùàâàäà ÷è÷ÿêëÿíìÿê èñòèéîð,
Ïÿê òàòëû áèð öìèäèëÿ ÿéëÿíìÿê èñòèéîð.
Øÿðð îëìàäûãúà õåéðÿ ãàâóøìàã ìÿùàë îëóð,
Ãÿñâÿòëè, ñèñëè ùÿð ýåúÿäÿí áèð ýöíÿø äîüàð.
Ùöððèééÿò þéëÿ íàçëû áèð àôÿò êè, ïÿê âÿãóð,
Ãàí àãìàäûãúà êèìñÿéÿ ýöëìÿç î èøâÿêàð.
Çàòÿí áó, êþùíÿ éóðäóìóçóí êþùíÿ àäÿòè,
Ùÿð òàíðûíûí ãàí è÷ìÿéÿ âàð ùöñíè-ðÿüáÿòè.
Çöëìÿò äàüûëäû, çöëìö ôÿñàä îëäó ïàéèìàë,
Ùÿð éåðäÿ ñàíêè ùàããö ÿäàëÿò ýöëöìñöéîð.
Àë áàéðàüûí ãàíàòëàðû àëòûíäà, ïöðìÿàë
Ùÿð ÷þùðÿ, ùÿð äîäàã ñà÷ûéîð ëÿì’ÿ-ëÿì’ÿ íóð.
Ùöððèééÿò? Àù, î áÿíúÿ ôÿãÿò òàòëû áèð õÿéàë...
____________Äöíéàäà âàðìû ùöðð, ÿúÿáà? Èøòÿ áèð ñóàë!...
Áàêû, 17 íèñàí, 1917
79
ÈØÒß ÁÈÐ ÄÈÂÀÍßÄßÍ ÁÈÐ ÕÀÒÈÐß
“Ñÿí íÿñèí? Êèìñèí?” äåéÿí àðèôëÿðÿ
Àðãàäàøëàð! Ñîðìàéûí, ùè÷ ñîðìàéûí!
Ñûçëàéàí áèð ãÿëáÿ àòÿø âóðìàéûí!
Ñîðìàéûí, àðèôëÿð! Åé ôÿðçàíÿëÿð!
Àíëàìàç äÿðä ÿùëèíè áèýàíÿëÿð.
Ñîðìàéûí ÿñëà, êèìèì áÿí? Éà íÿéèì?
Øèìäè áÿí áèð ãàéüûñûç äèâàíÿéèì.
Èøòÿ ýþíëöì áèð éûãûã âèðàíÿäèð,
Ùÿð íÿ ñþéëÿðñÿì áöòöí ÿôñàíÿäèð.
“Áÿí íÿéèì?” Êÿíäèì äÿ áèëìÿì, âàç êå÷èí!
Ñÿí íÿñèí? Áîø áèð ñóàë èíñàí è÷èí.
Áèð ìöÿììàäûð êè, “áÿíëèê” – ùÿëë åäÿí
Éöêñÿëèð ëàùóòà ôÿðòè-íÿø’ÿäÿí.
Áÿí ùè÷èì, ùè÷äÿí ÷ûãàí ùè÷äèð ôÿãÿò,
Çÿíí åäÿðñÿì ñèçäÿ äÿ éîã ìÿ’ðèôÿò.
Ýþç-ãóëàã – ýþðìÿê, åøèòìÿê àëÿòè,
×îã çàìàí àëäàòìûø èíñàíèééÿòè.
Ùÿð íÿ ýþñòÿðñÿì, íÿ ñþéëÿðñÿì ñèçÿ,
Å’òèáàð åòìÿçñèíèç ùè÷ áèð ñþçÿ.
×öíêè áÿí äèâàíÿ, ñèç ãàôèëñèíèç,
Äèëñèçèì áÿí, éîã ñèçèí äÿ ùèññèíèç.
Ñþùáÿòÿ ìàèëñÿíèç, äèêñèíìÿéèí!
Äèíëÿéèí! Àù, ÿôâ åäèí, èíúèíìÿéèí!
×öíêè àíëàøìàã äåéèëäèð ïÿê ãîëàé,
Ëàéëàëàéëàé, ëàéëàëàéëàé, ëàéëàëàé.
Áèð çàìàíëàð áÿí ÿíèñè-éàð èäèì,
ßùëè-ìÿ’íà, ìÿùðÿìè-ÿñðàð èäèì.
Ýöëøÿíè-âÿùäÿòäÿ ùÿï øàìö ñÿùÿð
Ñåéð åäÿðäèì ãàéüûñûç, àçàäÿñÿð.
Áèõÿáÿðäèì... ñåçìèéîðäóì õèëãÿòè,
____________
Áèëìèéîðäóì ÷öíêè ìåâúóäèééÿòè.
80
Ùè÷ëèê, àù... ÿí õîø äÿìè-ñÿìòö ñöêóí,
Áèð ýþçÿë úÿííÿòäè, ùåéùàò!.. ßí çÿáóí,
ßí äÿíè áèð ùèññ, ÿâÿò áèð êîð áóüà,
Ðóùóìó éîãëóãäàí àòìûø âàðëûüà.
Áèð çàìàí áàãäûì êè, éîã íóðö ñÿôà;
Áèð êö÷öê ìÿùáÿñäÿéèì: çöëìÿòíöìà...
×ûðïûíûá äóðäóì, ôÿãÿò éîã ãóðòóëóø,
Ãÿøø îëóá ãàëäûì ùÿìÿí, áèòàáö ùóø.
Ñÿññèç, öíñöç àüëûéîðäóì ìÿñòè-õàá;
Íàýÿùàí áèð ñåéùÿ, áèð ìöäùèø õèòàá:
“Ãàëã! Åé èíñàí îüëó, ãàëã!” ÿìð åéëÿäè,
Ñàðñûëûá áåéíèì ùÿìÿí ñÿðñÿìëÿäè.
“Âàé!” äåéèá áèðäÿí áàüûðäûì, çàð-çàð,
Û÷ãûðûá ùÿï ñûçëûéîðäóì áèãÿðàð.
Ñîíðà ýþðäöì áàøãà áèð àëÿìäÿéèì,
Áèð éûüûí èíñàí è÷èí ÿéëÿíúÿéèì.
Ùÿïñè õöððÿì, ùÿïñè ïöðâÿúäö òÿðÿá,
Àíëàìàçäûì áÿí, íÿäèð, àéà, ñÿáÿá!?
Àüëàìàãäàí ãàëìàìûøäû áÿíäÿ ùàë,
Áèð êö÷öê ìÿúíóí èäèì ïÿæìöðäÿùàë.
Îíëàð àììà ýàù ýöëÿð, ýàù ÿéëÿíèð,
Áÿí ñöêóò åòäèêúÿ äóðìàç, ñþéëÿíèð.
Íèííè ñþéëÿðëÿðäè ýàù àðàì èëÿ,
Áÿ’çÿí îãøàðëàðäû ùÿï ïöðâÿëâÿëÿ.
Êå÷äè àç-÷îã, áÿí äÿéèøäèì áöñáöòöí,
Òàëåéè-ìÿíùóñóìà äîüìóøäó ýöí.
Àüëàìàçäûì, øèìäè ïÿê äèëøàä èäèì,
Ãàéüûñûç, àçàäÿ áèð íåâçàä èäèì.
Ùÿð íÿ ýþðñÿì çåâã àëûðäûì áèëìÿäÿí,
Éàð èäèì ùÿì éàðà, ùÿì ÿüéàðà áÿí.
Ñàíêè áèð úÿííÿò êÿñèëìèø êàèíàò,
Áàøëàìûø àðòûã ìöíÿââÿð áèð ùÿéàò.
Äàèìà ìÿñ’óäö ôÿððöõáàë èäèì,
Äàèìà õîøáèí èäèì, õîøùàë èäèì.
Èøòÿ áèð ìÿ’ñóì èäèì, àçàäÿñÿð,
Ó÷ìàã èñòÿðäèì ìöçÿôôÿð, íÿø’ÿâÿð.
____________
Àíáààí áóëäóãúà áÿí íÿøâö íöìà,
Ðóùóìó ãàïëàðäû áèòìÿç áèð ñÿôà.
81
Àðòûéîðäó þìðÿ ùÿð ýöí ðÿüáÿòèì,
×öíêè áèïàéàí èäè ùöððèééÿòèì.
Ãàéüû áèëìÿç áèð ÷îúóãêÿí, íàýÿùàí
Ôèêðèìè úÿçá åòäè äèýÿð áèð úèùàí.
Êÿñáè-èðôàí åòìÿéÿ ÿçì åéëÿäèì,
Åëìÿ ãîøäóì, ùÿð íÿ äóéäóì, áÿëëÿäèì.
Ðóùè-ìÿ’ñóìàíÿì îëìóø äÿðáÿäÿð,
Ôÿçë è÷èí ùÿð ëÿùçÿ éöêñÿëìÿê äèëÿð.
Èñòÿìÿçäèì ðàùÿò, àðòûã áèãÿðàð,
×ûðïûíûðäûì ðóçö øÿá ïÿðâàíÿâàð.
ßëäÿ êÿñêèí áèð ñèëàù îëìóø ãÿëÿì,
Ôèêðèìÿ ùþêì åéëèéîðäó äÿìáÿäÿì.
Ùÿð íÿ ýþðñÿéäèì ìÿðàãàâÿðäè ùÿï,
Ìöòëÿãà äóðìàç, àðàðäûì áèð ñÿáÿá.
Àðòàðàã ôÿçëö êàìàëûì àíáààí,
Éöêñÿëèðäèì, éöêñÿëèðäèì äóðìàäàí.
Ôèêðèìè èøüàë åäÿí ùÿð áèð õÿéàë,
Ðóùóìó åéëÿðäè èëãà áèí ñóàë;
Êÿøô è÷èí ñÿðñÿì ýþíöë ìÿôòóí èäè,
Êèì îíó ùÿëë åòñÿ ßôëàòóí èäè.
×ûðïûíûðäûì äàèìà èðôàí è÷èí,
Ùè÷ ñàíûðäûì þìðö áèð íàäàí è÷èí.
Ìÿëúÿ’èì îëäóãúà ìÿêòÿá, ìÿäðÿñÿ,
Ãÿëáèìÿ ýÿëìÿçäè ùè÷ áèð âÿñâÿñÿ.
Çåâã àëûðäûì ìÿñúèäö ìåéõàíÿäÿí,
Ôåéç àëûðäûì àãèëö äèâàíÿäÿí.
Ñà÷ìà áèð äÿôòÿð÷ÿ, ñÿðñÿì áèð êèòàá,
Ðóùóìó åéëÿðäè äàèì ùèññèéàá.
Ôÿçëö èðôàí ÿùëèíÿ ùåéðàí èäèì,
Åëì è÷èí áàøäàí êå÷ÿð èíñàí èäèì.
Êàèíàòè-åëì, î áèð äèëáÿð ùÿéàò,
ßí ìöãÿääÿñ áèëäèéèì áèð êàèíàò...
Åëì, ÿâÿò, ïÿê ñåâäèéèì äèëäàð èäè,
ßí ýþçÿë áèð éàðè-ÿôñóíêàð èäè.
Åëìÿ âåðìèøäèì ýþíöë àðèôìèñàë,
Áèëìèéîðäóì áàøãà àëÿì, áàøãà ùàë.
____________ Áèëìèéîðäóì ãÿì íÿäèð, ñåâäà íÿäèð,
Áèëìèéîðäóì àøèãè-ðöñâà íÿäèð.
82
Âàðäû òÿê áèð ùÿìäÿìèì: ôÿçëö êàìàë,
Âàðäû òÿê áèð ìóíèñèì: ÿðáàáè-ùàë.
Ùÿï ÷àëûøìàã, óüðàøûá äóðìàãëà áÿí,
Ãîøäóðóðäóì ôèêðèìè ùèññ åòìÿäÿí.
Àãèáÿò, áèð ýöí éîðóëäóì, èíëÿäèì;
Ñîíðà êöñêöí ðóùóìó ùÿï äèíëÿäèì;
×îã äöøöíäöì, ÷îã äàøûíäûì, áèð çàìàí
Ýóøåéè-öçëÿòäÿ òóòäóì àøèéàí.
Åòìÿäèì èíñàíà àðòûã å’òèáàð,
Àäÿì îüëóíäàí ôÿðàð åòäèì, ôÿðàð.
Áÿíúÿ ìÿðäóä îëäó ùÿð äÿôòÿð, êèòàá,
Ùÿï òÿôÿêêöðäÿí îëóðäóì çåâãèéàá.
Áèëäèéèì ùÿð áèð ùÿãèãÿò ÿñêèäè,
Áàøëàäûì òÿìéèçÿ ùÿð íèêö áÿäè.
Ýþðäöéöì ùÿð øåéäÿ áèð ìÿ’íà àðàð,
Èúòèùàä åòìÿê äèëÿðäèì áèãÿðàð.
Àðòûéîðêÿí èçòèðàáûì àíáààí,
Õåéëè äàëäûì... áèð äÿ áàãäûì, íàýÿùàí
ßñêè áöòëÿð ãàëìàìûø, ùÿï ãûðìûøûì,
Ó÷ìóø ÿãëèì, áöñáöòöí ÷ûëäûðìûøûì.
Ýþçëÿðèìäÿí ãàëäûðûëìûø ïÿðäÿëÿð,
Áàãäûì, àüëàð ýþðäöéöì ùÿð øåé ýöëÿð.
Ùåéðÿòèìäÿí áÿí äÿ ýöëäöì, àãèáÿò,
Ýþçëÿðèì ýþðäöì éàøàðìûø áèúèùÿò.
Òöêëÿðèì öðïÿðäè, ùÿï ñÿðñÿìëÿäèì,
Áàãäûì, àðòûã áàøãà áèð àëÿìäÿéèì;
Ñû÷ðàéûá áåéíèìäÿ ãàí âóëêàí éàïàð;
Ýàù åíÿð ãÿëáèìäÿ áèð òóôàí éàïàð.
Áÿíúÿ ùÿï ìàùèééÿòè-ÿøéà áöòöí
Áàøãà ðÿíý àëìàãäàäûð ýóéà áó ýöí.
ßñêè ùèññèééàò ÿçèëìèø ñÿðáÿñÿð,
ßñêè “áÿí”äÿí ùè÷ áóëóíìàç áèð ÿñÿð.
Ùÿð ùÿãèãÿò ñàíêè þëýöí áèð õÿéàë...
Ùþêì åäÿð ðóùóìäà àðòûã áàøãà ùàë.
____________
Áÿíúÿ, õèëãÿò øèìäè áèð ÿôñàíÿäèð,
Êèì êè, ùÿëë åòìÿê äèëÿð, äèâàíÿäèð.
83
Áèð îéóíúàãäûð úèùàí áàøäàí-áàøà,
Ãàôèë èíñàíëàð äà áÿíçÿð ñÿðõîøà.
Ñÿíäÿëÿð ùÿð êÿñ ÿìÿëñèç, ãàéüûñûç,
Ùÿïñè êÿíäèíäÿí õÿáÿðñèç, ñàéüûñûç.
Ñþéëÿøèðëÿð, àíëàøûëìàç ñþçëÿðè,
Ùÿï áàãàðëàð, ýþðìÿç àììà ýþçëÿðè.
Äàèìà ìèñêèí, äöøöíìÿç, ñÿðñÿðè...
Áèð ÷öðöê õöëéàéà ùåéðàí ÿêñÿðè.
Ýàù öáóäèééÿò åäèá éûëäûçëàðà,
Ýàù ÿéèëìèøëÿð äèëàðà ãûçëàðà.
×îã çàìàí ìÿüëóá îëóá áèð ùåéâàíà,
Òàíðû çÿíí åòìèø, òàïûíìûøëàð îíà.
Áþéëÿ, ýÿìñèç áèð éûüûí ìÿðêÿá êèáè,
Îòëóéîðêÿí... èøòÿ – ìÿñëÿê ìþâúèáè
Ôûðëàìûø ìåéäàíà áèð ãà÷ äàùèéÿ,
Êîðëàðû èðøàä è÷èí ýÿëäèê äåéÿ.
Êÿøô åäèá éîãëóãäà áèð ìåâúóäè-ùàã,
Áèðäèð, å’ëàí åòäèëÿð, ìÿ’áóäè-ùàã.
Áèðäèð, àììà ùþêì åäÿð ùÿð áèð øåéÿ,
Ùÿì äÿ ÿñëà áÿíçÿìÿç ùè÷ êèìñÿéÿ.
Õÿëã åäÿð, ùÿì ìÿùâ åäÿð, ïÿê ìöãòÿäèð...
×öíêè ùÿð áèð ãöââÿòèí ôåâãèíäÿäèð.
Ùþêì åäÿð, ñþéëÿð, îíóí èëùàìèíÿ
Âàãèô îëìàç àúèç èíñàíëàð... éåíÿ
Äóéñà áèð øåé, ùÿï î äàùèëÿð äóéàð,
Ñîíðà îíëàð õÿëãè åéëÿð ùèññÿäàð.
Õÿëã, õàëèãäÿí óçàã, ùÿì áèõÿáÿð,
Éàëíûç îíëàð ÿìð åäÿð, éà íÿùé åäÿð.
×öíêè îíëàð ïÿê éàãûí öëâèééÿòÿ,
Ùÿì äÿ ïÿê ëàéèã õèòàáè-ãöäðÿòÿ;
Ïàðëàìûø ùÿð êèìäÿ ÿíâàðè-äÿùà,
Àëÿìè-ÿñðàðà îëìóø àøèíà.
Èøòÿ îíëàð, ùÿð áèðè áèð ãÿùðÿìàí,
Ùÿï ÷àëûøìûø äóðìàäàí, ñàðñûëìàäàí.
____________ Áèð äöýöí... îíëàðúà ùÿð áèð òÿùëèêÿ,
Ùÿïñè îëìóøëàð ôÿäà áèð ìÿñëÿêÿ.
84
Ùÿïñèíèí àìàëû áèð, ÿôêàðû áèð,
Ùÿïñèíèí èãáàëû áèð, èäáàðû áèð.
Ùÿïñè éàëíûç áèð ùÿãèãÿò àøèãè,
Ùÿïñè áèð âèúäàíëà äèíëÿð õàëèãè.
Ùÿïñèíèí ãÿëáèíäÿ áèð ñåâäàñû âàð,
Ùÿïñè Ìÿúíóí, ùÿïñèíèí Ëåéëàñû âàð.
Ùÿïñèíèí ðóùóíäà áèð úÿííÿò ýöëÿð,
Ùÿïñè øÿôãÿò áÿñëÿð, öëâèééÿò äèëÿð.
Àüëàìûøëàð ùÿïñè èíñàíèééÿòÿ,
Õàäèì îëìóøëàð áöòöí áèð íèééÿòÿ.
Ïàðëàìûø ùÿïñèíäÿ áèð ùàã øþ’ëÿñè,
Õåéðÿ ìóíèñ, øÿððÿ äöøìàí úöìëÿñè.
Ùàãäàí àëìûø ùÿïñè èëùàìàòûíû,
Äèíëÿìèø ùÿì êÿíäè ùèññèééàòûíû.
Ùÿð êÿñ èíøàä åéëÿìèøäèð áèð êèòàá,
Òà êè, èùçàð åéëÿñèí áèð èíãèëàá.
Áàøãà áèð “áÿíëèê” àðàðêÿí ùÿð áèðè,
Óéìàç îëìóø áèð-áèðÿ ÷îã ñþçëÿðè.
Èøòÿ ùÿð äàùèäÿ âàð áèð å’òèéàä,
Éàí áàãûá òÿãëèäÿ, åéëÿð èúòèùàä.
Ïÿê òÿáèèäèð êè, ùÿð ñàùèáùöíÿð
Áèð òÿúÿääöä, áèð õöñóñèééÿò äèëÿð.
Ýÿð÷è àç-÷îã áèð-áèðèíäÿí ôÿðãè âàð,
Èøòÿ îíëàð ùÿïñè áèð øàùðàù àðàð.
Äèíëÿéèá ÿñëàôû ùÿï ôèêð åòäèëÿð,
Ýþñòÿðèá ÿõëàôà áèð éîë, ýåòäèëÿð.
Ñîíðà, ëàêèí ñîíðà ïÿê ÷îã ñöðìÿäÿí,
Ôûðëàéûá ìåéäàíà áèð ÷îã ðàùçÿí,
Îíëàðûí ôèêðèíäÿ áóëìóøëàð òÿçàä;
Ùÿð áèðè áèð éîëäà åòìèø èúòèùàä.
Áèð-áèðèíäÿí õÿëãè èñòèêðàù è÷èí
Ùÿð áèðè áèð äöðëö îëìóø õóøÿ÷èí.
Áèð éûüûí ÿôñàíÿ, áèí ëàôö ýÿçàô
Óéäóðóá ùÿð êÿñ ÷ûãàðìûø èõòèëàô.
____________ Ùÿð áèðè áîø áèð õÿéàë àëìûø ÿëÿ,
Óüðàøûá äöíéàéà ñàëìûø âÿëâÿëÿ.
85
Àéðûëûá áèð ìöðøèäèí ïåéðÿâëÿðè,
Àéðû ìÿçùÿáëÿð ÷ûãàðìûø; ùÿð áèðè
Áèð éûüûí áþùòàíëàð èúàä åéëÿìèø,
Ïèðèíÿ ùÿçéàíëàð èñíàä åéëÿìèø.
Àíëàìàç, êîð õàëãû ãàíäûðìûø áöòöí,
Ùÿð íÿ ãóñìóø, ùÿï èíàíäûðìûø áöòöí.
Ãöááÿ éàïìûøëàð êö÷öê áèð ùÿááÿéè,
Ñþéëÿìèø: “ùàã áÿíäÿ...” ùÿð êöëõàíáÿéè.
Ùàêèì îëìóøëàð áöòöí èçàíëàðà,
Ùÿð êÿñ óéìóøäóð î áèâèúäàíëàðà.
Ôèðãÿëÿð òÿøêèë åäèëìèø àíáààí,
Îëìàìûø ÿñêèê íèçà ùè÷ áèð çàìàí.
Èçëÿéèá ùÿð ôèðãÿ ÷ûãìàç áèð ÷ûüûð,
Áèð äöýöí-äÿðíÿê ãóðóëìóø çûðùàçûð.
Ùÿð êÿñ óéìóø êÿíäè ñÿðñÿì ôèêðèíÿ,
Äöøìàí îëìóø ÷îãëàð þç ùÿìôèêðèíÿ.
Åéëÿìèø ùÿð êÿñ òÿñÿââöð ãàéÿñèç,
Áàøãà éîë, áèð áàøãà õàëèã, áàøãà èç.
Ùÿð êÿñ àëäàíìûø äà ñàïìûø áèð éàíà,
Áèí ÷åøèä áöòëÿð éàïûá òàïìûø îíà.
Ùÿð êÿñèí ðóùóíäà áèð õàëèã ýöëÿð,
Þéëÿ áèð õàëèã êè, õÿëã åòìèø áÿøÿð.
Ïÿê òóùàô!.. Áèð ôèðãÿ äèýÿð ôèðãÿíèí
Õàëèãèíäÿí äèêñèíèá îëìàç ÿìèí.
Ùàëáóêè, ùÿð êÿñúÿ Ùàã áèð, Òàíðû áèð...
Éà áó ñÿðñÿìëèê, áó àçüûíëûã íÿäèð!?
Áèð éûüûí èíñàí àðàð çöëìÿòäÿ íóð,
Áèð éûüûí: ùàã áèçäÿäèð, ñþéëÿð äóðóð.
Áèð ýöðóù åéëÿð ïÿðÿñòèø âÿùäÿòÿ,
Áèð ýöðóù åéëÿð òÿìÿëëöã êÿñðÿòÿ.
Ùÿð êÿñ àðòûã èçëÿéèá áèð éîë ýåäÿð,
ßéðè, äöç, ÷èðêèí, ýþçÿë – èìàí åäÿð.
Úàùèë – àðèô, áèð ÷îáàí – áèð ôåéëÿñóô
Êÿíäèíè ñàíìàãäà... ÿðáàáè-âöãóô.
____________ Ùÿð êèì ÿââÿëäÿí èíàíìûø ùÿð íÿéÿ,
Áèð äÿ ðàì îëìàç î äèýÿð áèð øåéÿ.
86
Ùàã òÿúÿññöì åòñÿ áèðäÿí ùÿïñèíÿ,
Òóòäóüóíäàí êèìñÿ âàç êå÷ìÿç éåíÿ.
×öíêè ïÿê ýöúäöð óíóòìàã êå÷ìèøè,
Ùÿì äöøöíìÿê èñòÿìÿç áèð ÷îã êèøè.
Ùþêì åäÿð “ìàçè” áöòöí âèúäàíëàðà,
“ßñêèëèê” åéëÿð íöôóç èçàíëàðà.
ßñêè àäÿòëÿð áèðÿð çÿíúèð îëóá,
Äÿìáÿäÿì åòìÿêäÿ òÿñõèðè-ãöëóá.
Ñîðñàëàð: äöíéàäà êèìäèð ùþêìäàð?
Áÿí äåðèì: þëìöøëÿð, þëìöø äóéüóëàð.
Áèð ùÿãèãÿòäèð áó... âàðñà øöáùÿíèç;
Òà ÷îúóãëóãäàí íÿ þéðÿíìèøñÿíèç,
Ùÿð íÿ éàä åòìèøñÿíèç äöí éà áó ýöí,
Ãÿëáèíèçäÿí ùÿï ñèëèí áèð-áèð áöòöí:
Âàëèäåéí àüóøó, ìÿêòÿá, ìÿäðÿñÿ,
Ãîðãó, öììèäö òÿâÿêêöë, âÿñâÿñÿ.
Å’òèãàä, ÿõëàãö àäÿò, ùÿð íÿ âàð,
Ùÿï êþêöíäÿí ãàëäûðûí äèâàíÿâàð...
Ùÿï ãûðûí, ùÿï ÷åéíÿéèí, ùÿï ìÿùâ åäèí!
Ùè÷ çÿðÿð éîã, áèð ìöâÿããÿò ñÿùâ åäèí!
Ñÿùâèíèçäÿí òà êè äîüñóí øöáùÿëÿð,
Ùÿï ñå÷èëñèí ùàããö áàòèë, õåéðö øÿð.
Èøòÿ áèð ìåéäàí êè, èñòÿð ãÿùðÿìàí,
Ùÿð êèìèí âàð ìåéëè, åòñèí èìòèùàí.
Åòñÿíèç áèð áþéëÿ úöð’ÿò, øöáùÿñèç,
Ãàðøûíûçäàí ïÿðäÿëÿð ãàëãàð òÿìèç.
Áèð äÿ àëäàíìàçñûíûç ùÿð êàùèíÿ,
Ôèêðè ÷àëäûðìàçñûíûç ùÿð õàèíÿ.
Áàøëàéûá àðòûã ìöíÿââÿð áèð ùÿéàò,
Ìÿùâ îëóð ùÿï ÿñêè, þëýöí êàèíàò.
Êþùíÿ ìåâùóìàòà éîë âåðìÿçñèíèç,
Ùàããû äèíëÿð, áàøãà øåé ýþðìÿçñèíèç.
Ñåéð åäèá èíñàíëàðûí ÿô’àëûíû,
Ôèêðèíè, àìàëûíû, ùÿð ùàëûíû,
____________ Ùåéðÿò åéëÿð, äàèìà àüëàðñûíûç,
Äàèìà àüëàðñûíûç, ñûçëàðñûíûç;
87
Ùàëûíûç ÿíçàðû úÿëá åéëÿð áöòöí,
Ñåéð åäÿíëÿð ùÿï ýöëöìñÿðëÿð áöòöí.
×öíêè Ìÿúíóí çÿíí åäÿð ùÿð êÿñ ñèçè,
Êèìñÿ äÿðê åòìÿç ôÿãÿò Ëåéëàíûçû.
Êèìñÿäÿí ýÿëìÿç êþìÿê ùè÷ áèð çàìàí,
Öðêÿðÿê ñèçäÿí ãà÷àð éåêñÿð úèùàí.
Ñèç äÿ áèïÿðâà îëóá ìÿðäöìýèðèç,
Íåðäÿ èíñàí ýþðñÿíèç öðêÿðñèíèç.
ßðçè-äèäàð åòñÿ ñèçëÿðäÿí áèðè,
Ýþñòÿðèá ùåéðÿòëÿ áèð ÷îã ñÿðñÿðè,
Õàëãà ñþéëÿðëÿð: “Ãà÷ûí áóíäàí, àìàí!
Øàðëàòàíäûð, øàðëàòàíäûð, øàðëàòàí!
Ñþçëÿðè ùÿï ñà÷ìà... éîã ìÿ’íà, ôèëàí,
Ùÿï éàëàíäûð, ùÿï éàëàíäûð, ùÿï éàëàí...”
Èøòÿ äèããÿò ëàçûì... åé ÿðáàáè-ùàë!
èìòèùàí èñòÿð, íÿ ëàçûì ãèëöãàë.
Áèð úÿñàðÿòäèð áó... èãäàì åòñÿíèç,
Áþéëÿ áèð àçàäÿ éîëäàí ýåòñÿíèç,
Ñèç äÿ áèð ìÿúíóí îëóá àüëàðñûíûç;
Áÿí íÿéèì? Éàõóä êèìèì, àíëàðñûíûç;
ßí íèùàéÿò, ùÿð ùÿãèãÿò áÿëëÿíèð,
Ùàã íÿäèð? Íÿéìèø? Íèùàéÿò áÿëëÿíèð.
Þíúÿ “áÿíëèê”äÿí” òÿúÿððöä ãûëìàéàí,
Êÿíäè íÿôñèíäÿí óçàãäûð ùÿð çàìàí.
Êèì êè, ÿãë èñòÿð, î, ìÿúíóí îëìàëû;
Ùÿð ôÿëàêÿò ýÿëñÿ ìÿìíóí îëìàëû;
Éîãñà ýåâøÿê, äóéüóñóç, áîø áèð áåéèí,
Ñèððè-õèëãÿòäÿí íÿ àíëàð, ñþéëÿéèí!?
Úàíëû ìåééèòëÿðúÿ çîð èäðàêè-ùàã,
Ýþðìÿç ÿ’ìà, äîüñà ùÿòòà áèí øàôàã.
Íóðè-ùàã áèð ÷þùðÿäèð, äàèì ýöëÿð,
Äÿðêäÿí àúèç ôÿãÿò áèýàíÿëÿð.
Äÿðê åäÿíëÿð ìöòëÿãà ìÿúçóá îëóð,
Ôÿðòè-åøãèíäÿí ùÿìÿí, èëëÿò áóëóð.
____________ ×ûëäûðûá ñÿðñÿìëÿð, àüëàð, ùÿì ýöëÿð,
Áàøãà áèð àëÿìäÿ ðÿãñ åòìÿê äèëÿð.
88
Òÿðê åäèá úàíàíà áèõóä úàíûíû,
Ùÿï àðàð ìÿ’øóãåéè-âèúäàíûíû.
Áèãÿðàð èñòÿð ñàðûëñûí áîéíóíà,
Íàýàù àíëàð: éàðû ýèðìèø ãîéíóíà.
Ðóùà àðòûã áàøãà öëâèééÿò ýÿëèð,
Àëÿìè-ëàùóòà ãàëãàð, éöêñÿëèð.
Éöêñÿëèð, ÿíýèí ôÿçàëàðäàí àøàð,
ßðøè-èñòèüíàäà áèïÿðâà éàøàð.
Òÿøíåéè-èðôàí èêÿí äÿðéà áóëóð,
Ìåâò àðàðêÿí çèíäåéè-úàâèä îëóð.
Òèôëèñ, 1912
____________
89
ÅÉ ÐÓÙÈ-ÏÖÐÑÖÊÓÍ!..
Åé áÿíëèéèìäÿ ùàêèì îëàí ðóùè-ïöðñöêóí!
Åé ðóùè-ìöíôÿèë! Ñÿíè ýþðäöêúÿ ùÿï çÿáóí;
Ýþðäöêúÿ äàèìà ñÿíè ñÿðýÿøòåéè-çöíóí,
Ùÿï âàðëûüûì ùàìàí îëóéîð ñàíêè òàðöìàð.
Ñÿí áÿõòèéàð èäèí î çàìàíëàð êè, áöñáöòöí
Áèð øå’ðö çåâã è÷èíäÿ éàøàðäûí... Ôÿãÿò áó ýöí,
Áàã, çèøòáèí îëóá äà íÿ áóëäóí? Áèð àç äöøöí!
Ùÿï êàèíàòà ãàðøû íÿäèð áóíúà èüáèðàð?
Ùÿð øåé ñÿíèí ýþçöíäÿ áèð ÿôñàíÿ, áèð éàëàí...
Áèð àëäàíûø äåìÿê áöòöí àëàéèøè-úèùàí.
Ñåâìÿê, ñåâèëìÿê, åøã, âÿôà, õÿíäÿ éà ôÿüàí;
Áóíëàð äà ýþñòÿðèøìèäèð, åé ðóùè-ñÿð’ÿäàð!?
Àëäàíìàìàã, áó ñÿíúÿ áó ýöí èøòÿ ñîí ìÿðàã...
Ýóéà ñÿðàáè-ìöüôèë èìèø ùÿï éàãûí, óçàã;
Ëàêèí éåòÿð, øó ùàëû áûðàã, èñòÿìÿì, áûðàã!
ßñëà òÿùÿììöë åòìÿéÿ éîã áÿíäÿ èãòèäàð.
Àëäàí áèð àç, éàçûã ñàíà!.. Ãÿùð îëäóüóí éåòÿð,
Áàã, àëäàíûá äà, ÷ûðïûíàðàã çöìðåéè-áÿøÿð
Äàèì ãîøàð öìèäè-ñÿàäÿòëÿ áèõÿáÿð,
Äàèì õÿéàë è÷èíäÿ éàøàð, ùÿì äÿ áÿõòèéàð...
×ûã øöáùÿäÿí, ñöêóíó áûðàã, à÷ äà áàëö ïÿð,
×ûðïûí ôÿçàéè-çåâãö øÿòàðÿòäÿ ïöðçÿôÿð.
Ãîø äàèìà ìÿùÿááÿòÿ, íèôðÿòäÿí åò ùÿçÿð!
____________
Áÿäáèí îëóá äà êÿíäèíÿ äöíéàéû ãûëìà òàð!
90
×ûðïûí êÿäÿðëÿðèíëÿ, ñöðóðóíëà äàèìà;
Áÿ’çÿí êÿäÿð, äöøöíúÿ, ãûðûãëûã äà áèð ñÿôà...
Ñåâ, àüëà, èíëÿ! Áÿëêÿ áóëóðñóí áèð àç øÿôà,
×ûðïûí õÿéàëö ùèññ èëÿ ùÿï ìÿñòö áèãÿðàð.
Áèð íàçëû ÷þùðÿ, éà äöøöíöð áèð ùÿçèí íèýàù,
Áèð ýèðéÿ, áèð òÿáÿññöìè-íàçèê, äÿðèí áèð àù,
Áèð øàèðàíÿ ìÿíçÿðÿ, áèð ãàíëû ùÿðáýàù,
Õîø áèð øöêóôÿçàð âÿ éà òàçÿ áèð ìÿçàð.
Ùÿð ëåâùÿ áèð ùÿãèãÿòè ñþéëÿð òÿðàíÿäèð,
Ùÿð êþëýÿ ùèññè îãøàéàúàã áèð áÿùàíÿäèð.
Äöíéà íÿäèð? Î, èøòÿ ôÿðÿùíàêö ìöíêÿñèð,
Áèð àøèéàíè-çåâãö ñÿôà, áèð õÿðàáÿçàð...
____________
91
ÊÖ×ÖÊ ÁÈÐ ËÅÂÙß
Åùòèçàç åòìÿäÿ ùÿð éàíäà áåùèøòè íÿôÿõàò,
Îãøóéîð ñÿùíè-÷ÿìÿíçàðû éåíÿ ðóùè-áàùàð.
Øÿìñ, î íåâçàäè-òÿáèÿò ýöëöéîð øÿ’øÿÿáàð,
Ñà÷ûéîð ùÿð òÿðÿôÿ ðÿíýè-ñÿôà, íóðè-ùÿéàò.
Ñàíêè ùÿð øåé ýöëöéîð, ÿðçö ñÿìà ùÿï ìÿñðóð,
Ùÿð òÿðÿô ìåâúåéè-íóð...
Êàèíàòà âåðèéîð íÿø’ÿ íÿñèìè-ñÿùÿðè,
Ñÿðâëÿð ãàìÿòè-ìåâçóí èëÿ ùÿï ìÿñòè-ãöðóð...
Áèð òÿðÿôäÿ þòöøöð øåâãö øÿòàðÿòëÿ òöéóð,
Ïÿðäÿ-ïÿðäÿ åíèéîð, éöêñÿëèéîð íÿüìÿëÿðè.
Ñöñëÿíèá íàç èëÿ áèð éàíäà ýöëöìñÿð ÿçùàð,
Ïöðñÿôà, ëÿì’ÿíèñàð...
Ýÿçèíèð ãàðøûäà áèð òèôëè-ìÿëàùÿò éàëûíûç...
Ùÿð ÿäàñèëÿ î øóõ àëÿìè åéëÿð ìÿñùóð.
Èøòÿ, ñÿééàð ÷è÷ÿê äåíìÿéÿ øàéàí áèð ãûç!
×åøìè-ìÿõìóðèíÿ áàãäûãúà éöðÿê ÷ûðïûíûéîð,
Àëëàù, Àëëàù! Íÿ ãÿäÿð öëâè... î ìàâè ýþçëÿð!
Î ñÿìàâè ýþçëÿð!
Ùÿï ÷è÷ÿêëÿðäÿ òÿìÿââöú åäÿí ÿëâàíè-ñöðóð,
ßêñ åäèá ÷þùðåéè-ýöëýóíóíà åéëÿð ëÿì’àí;
Çöëôè-çÿðòàðûíû éàëäûçëàð èëàùè áèð íóð,
Èøòÿ áèð ëåâùÿ êè, ùÿð çàèðè åéëÿð ùåéðàí;
Èøòÿ áèð øå’ð êè, ùÿð øàèðè åéëÿð òÿëòèô,
Íÿ ãÿäÿð øå’ðè-ëÿòèô!
Áþéöêäÿðÿ
____________
92
ÈÊÈ ÙßÌØÈÐÅÉÈ-ËßÒÀÔßÒÂÀÍ
Áÿ’çÿí ÿñëà óìóëìàéàí éåðäÿí
Íÿ ãÿäÿð áÿõòèéàð îëóð èíñàí!
Èøòÿ, áÿí éÿ’ñ è÷èíäÿ èíëÿðêÿí,
Ðóùè-ìÿúðóùèìè åäÿí õÿíäàí,
Èêè ñåâäà ïÿðèñè ëÿì’ÿôÿøàí.
Áèðè – íåâðÿñòÿ, íåâäÿìèäÿ ÷è÷ÿê...
Áèðè – íàäèäÿ, íàøÿíèäÿ ìÿëÿê...
Áèðèíèí ÷þùðåéè-äèëàøóáè,
Ëÿáè-ýöëýóíè, ñåøìè-ìÿõìóðè,
Çöëôè-øÿáðÿíýè, ðÿíýè-ìÿùúóáè,
Üÿðã åäÿð íóðà ãÿëáè-ðÿíúóðè;
Øÿðãÿ ìÿõñóñ î áèð ýþçÿë ùóðè...
Êèì áèëèð! Áÿëêÿ øèìäè úÿííÿòäÿí
Éåðÿ åíìèø ýÿçÿð î ãþí÷ÿäÿùÿí.
Ëàêèí ÿôñóñ... ãåéðè-ãàáèëäèð,
Áÿíúÿ òÿñâèðè-ùàëû äèýÿðèíèí.
Î, áèð öëâè õÿéàëà áÿíçÿòèëèð
Êè, åäÿð ùÿð áàãûøäà øàèð è÷èí
Ïöðìÿàëè íÿøèäÿëÿð òÿëãèí.
Ñþéëöéöð èøòÿ ùÿð áèð ÿ’çàñè
Êè, áÿíèì ÿñðèí ÿí ýþçÿë Âåíöñè.
Ýÿðäÿíè-ñàôûíû þïÿí î õÿôèô,
Î òÿìÿââöúíöìà èïÿê ñà÷ëàð
Íÿøð åäÿð êàèíàòà ãàðøû ëÿòèô,
Ïöðçÿùÿá áèð çèéàéè-ðàéèùÿäàð,
Íÿøâÿçà áèð áàùàðè-ïöðÿçùàð.
Î ñÿìàâè íèýàùà ãàðøû ôÿãÿò
Äóéàð èíñàí ìÿäèä áèð ùåéðÿò.
93
Øó äèëàðà, ñåâèìëè ìÿíçÿðÿäÿí
Ðóùà áèð áàøãà å’òèëà ýÿëèéîð.
Î ýþçÿë ÷þùðÿëÿð ýöëöìñÿðêÿí
Ñà÷àð ÿòðàôà ñàíêè íóðè-ñöðóð,
Àù, ìöìêöíìö îëìàìàã ìÿñùóð!?
Ãàäûí! Åé ìþùòÿðÿì ÿíèñè-áÿøÿð!
Ñÿíñèç þêñöç ãàëûðäû ùèññè-áÿøÿð!
Áþéöêàäà
____________
94
ÁÈÐ ÃÛÇÛÍ ÑÎÍ ÔßÐÉÀÄÛ, ÉÀÕÓÄ
ÇÈÍÄÀÍ ÝÓØßÑÈÍÄßÍ ÁÈÐ ÑßÑ
Éöðÿêäÿ ãàëäû ìÿðàìûì, äóéóëìàç îëäó ñÿñèì;
Ýþçöìäÿ ãàëìàäû íóð, àù, èøòÿ ñîí íÿôÿñèì!..
Ìÿçàëèì àòÿøè éàãäûãúà ãàâðóëóð áÿäÿíèì,
Íÿ ùàëè-ìöäùèø! Àìàí, ñîí ýöíöì áóìóéäó áÿíèì!?
Ñîëóá áàùàðè-øÿáàáûì, äÿéèøäè ùÿð ùàëûì;
Áó ñóðÿòèì, áó âöúóäóì, áó äþíìöø èãáàëûì;
Áÿíèìëÿ äîüìóø èìèø ñàíêè èçòèðàáö êÿäÿð!..
Çÿìàíè-øÿá... óéóéîð ùÿð êÿñ, èñòèðàùÿò åäÿð.
Áöòöí úèùàí óéóéîð, áèñÿäà, òöéóðö âöùóø,
Íöúóìè-çàùèðÿ ùÿï íèìõàá, ùÿï áèùóø...
Ñöêóíö ùåéðÿòÿ äàëìûø ôÿçàéè-íàìÿùäóä.
Òÿáèÿò àëÿìè îëìóø äà ñàíêè õàáàëóä;
Áàíà ÿíèñ îëàúàã èøòÿ áèð ñîëóã ñèìà!
Ãÿìÿð, áÿíèì êèáè ìöüáÿð, î øÿáíÿâÿðäè-ñÿìà.
Áÿíèì êèáè î äà áèõàáö ìöçòÿðèá-ÿùâàë...
Áÿíèì êèáè î äà áèòàá, ùÿì ãÿðèíè-çÿâàë...
Áó ôÿðãèìèç âàð: î, âàðÿñòåéè-ìÿçàëèìäèð,
Áÿíèì íÿñèáè-ùÿéàòûìñà çöëìè-çàëèìäèð.
Î, áÿõòèéàðäûð, àðòûã ÿñàðÿò àíëàìûéîð,
Ýþçÿë-ýþçÿë ýÿçèíèð, ùöð éàøàð î ñîëüóí íóð.
Ôÿãÿò, öçÿð áÿíè ùÿð ëÿùçÿ áèð âÿðÿìëè õÿéàë,
ßúÿëìè éàãëàøûéîð? Éà íÿäèð áó êöñêöí ùàë?
Íÿäèð áó òåéôè-ìÿãàáèð ýþçöìäÿ øþ’ëÿôöðóç!?
Òöêÿòäè ñÿáðèìè, éà Ðÿá, áó ùàëè-âèúäàíñóç.
Õàéûð, õàéûð, éàøàìàì ãåéðè, åé êÿäÿðëè ùÿéàò!
×ÿêèë äÿ ýåò, áàíà ðàùÿò âåð! Èñòÿìÿì ùåéùàò!..
Áÿí èñòÿìÿì éàøàìàã, ùÿð öìèäèì îëäó òÿáàù,
Éöðÿêäÿ ãàëäû áöòöí äÿðäö ùÿñðÿòèì, åéâàù!..
Ñÿí, èøòÿ åé ýåúÿíèí àøèíàéè-ðàçè ãÿìÿð!
____________
Ýÿçèá äîëàøäûüûí àôàãà åéëÿäèêúÿ íÿçÿð;
95
Ýóçÿðýÿùèíäÿêè ùÿìøèðÿëÿð, õàíûì ãûçëàð
Ñÿíèíëÿ ñþéëÿøÿðÿê ùÿñáèùàë åäÿð, çèíùàð!
Óíóòìà, ùàëûìû à÷ ñþéëÿ! Éàëíûç îíëàð è÷èí
Áó úàí ÷ÿêèøìÿéÿ âåðäèì ðèçà êè, áÿëêÿ éàðûí
Áó çöëìö äóéìàéàðàã áÿõòèéàð îëóð îíëàð.
ßâÿò, áó íÿìëè, èøûãñûç, áó êèðëè çèíäàíëàð
Éåðèì äåéèëäè, ôÿãÿò êÿíäèì èõòèéàð åòäèì,
Áÿíèì áó, èøòÿ, âÿçèôÿìäè. ßëâèäà!.. Ýåòäèì.
Òèôëèñ
____________
96
ÃÎÌØÓ ×È×ßÉÈ
Ñàðûøûí áàëêîíóí êÿíàðûíäà,
Éàçûí àòÿøëè çÿðáÿñèëÿ ñîëóá
Ôÿðè ó÷ìóø áåø-àëòû ñàãñû ÷è÷ÿê,
Ýàù áèùèññ, ýàù òèòðÿéÿðÿê,
Áÿêëèéîð ìàâèýþçëö áèð ìÿëÿéèí
Íóðäàí äþêìÿ íàçèê ÿëëÿðèíè.
Ùÿïñèíèí ùöñíè-ïöðãöáàðûíäà
Àðòûéîð ùÿð äÿãèãÿ ùöçíè-ãöðóá;
Ýÿëÿðÿê øèìäè áèð ïÿðèéè-øÿáàá,
ßëäÿ áèð äÿñòè åéëèéîð ñèðàá;
Èøòÿ áàéüûí áàãûøëû ùÿð ÷è÷ÿéèí
Ýöëäöðöð ÷þùðåéè-ìöêÿääÿðèíè.
Íÿ ãàäàð õîø... î íàçÿíèí ðÿôòàð!
Íÿ äèëàøóá... î çöëôè-çÿððèíòàð!
Ùÿï î ñèìàéè-øóõ, î íèìíèýàù,
Î øÿùàìÿòëè, àòÿøèí ýþçëÿð
Ðóùè-ÿø’àðÿ áèð òÿúÿëëèýàù
Îëàðàã íóðè-å’òèëà ñÿðïÿð.
Áèð ÷è÷ÿêäÿí ñå÷èëìèéîð ùÿðýèç,
Ùÿì äÿ áèð ãþí÷ÿäèð êè, ïÿê íàäèð...
Î ýöë ÿíäàìû èøòÿ ñåéð åäèíèç!
Ïÿìáÿ ýöëäÿí ýþçÿë äåéèë äÿ íÿäèð!?
Ìöòÿñÿââèðìèäèð êè, áèð èíñàí
Îíó ýþðñöí äÿ îëìàñûí ùåéðàí?
97
ÍßÚÌÈ-ÝÅÉÑÓÄÀÐ
Ñÿí åé éöêñÿê ôÿçàëàðäàí àøàí ñÿééàùè-çÿððèíïÿð!
Óçàã, åé íÿúìè-ýåéñóäàð! Óçàã ýÿç, ÿðçÿ éàãëàøìà!
Óçàãäàí ïÿê ýþçÿëñèí, ìÿíçÿðÿí ïÿê òàòëû, ïÿê äèëáÿð,
Ìÿùÿááÿò éîã òÿãÿððöáäÿ, øó ìÿùðÿêäÿí ñàãûí, øàøìà!
Òÿôÿððöúýàùûí åé ñÿééàðè-öëâè, ïÿê ýåíèø... éöêñÿë!
Áó àë÷àã éåð ñàíà ëàéèã äåéèë, éöêñÿë, éàãûí ýÿëìÿ!
Ìöíÿââÿð ñà÷ëàðûíìûø ñàíêè çÿùðàëóä áèð ìÿø’ÿë,
Éàãàðìûø õÿëãè!.. Ùÿð êÿñ ãîðãóéîð, ó÷ ýåò, ñàãûí ýÿëìÿ!
Áèçèì òîïðàãäà íàìÿãáóë îëóð áèýàíÿëÿð äàèì,
Îíóí÷öí ñåâìÿç èíñàíëàð ñÿíè, ùÿð êÿñäÿ íèôðÿò âàð.
Ìÿðàìûí ãÿùð èñÿ, ýåò! Îíëàðû òÿñìèì åäÿð äàèì
Øó ÿðç öñòöíäÿ éöç áèíëÿðúÿ ýåéñóäàð éûëäûçëàð.
Áàêû
____________
98
ÈÁÒÈËÀÉÈ-ÃßÐÀÌ
Äèíëèéîðêÿí ëèñàíè-øå’ðèìè áÿí,
Áèð éåòèìèí ëèñàíè-ùàëû êèáè,
Éöêñÿëèð áèð èíèëòè ãÿëáèìäÿí,
Òèòðÿòèð ðóùè-ëÿðçÿäàð øÿáè.
Äàèìà áèð ñÿðàáà àëäàíûðûì;
Àüëàðûì, ñûçëàðûì, ôÿãÿò î çàìàí,
Ðóùè-øå’ðèìäÿ ÷ûðïûíûð ñàíûðûì
Áèð ãûðûãëûã, áèð åùòèéàúè-íèùàí.
Þéëÿ áèð åùòèéàúè-ìöáùÿì êè;
Îíà âàáÿñòÿ å’òèëàéè-õÿéàë,
Øå’ðè-øàèð áóëóð îíóíëà êàìàë.
Èøòÿ àùÿíýè-ëåéë, ñÿìòè-ñÿìà,
Èøòÿ äàëüûí äÿíèç, äèéîð ñàíêè
Ùÿï ñöêóòè-áÿëèü è÷èíäÿ áàíà:
Ðóùè-øàèðäÿ ìåâúèäè-èëùàì
Áèð ìÿçèééÿò âàð: “Èáòèëàéè-ãÿðàì!..”
____________
99
ØÅ’Ð ÌßÔÒÓÍÓ
Ïöðùÿâÿñ, øå’ðÿ ìöáòÿëà áèð ãûç:
Íóðà àøèã ñåâèìëè áèð éûëäûç.
Êÿíäè áèð øå’ðè-ïöðìÿëàùÿò èêÿí,
Øå’ðÿ áèëìÿì áó èíúèçàá íÿäÿí!?.
Äàèìà ýþçëÿðèíäÿ øå’ð îãóíóð,
Ýÿëèéîð èøòÿ, ùÿì äÿ ïÿê ìÿñðóð...
Ýþéäÿí åíìèø ìÿëÿê êèáè ïöðíóð,
Ýþéÿ ÷ûãìûø áÿøÿð êèáè ìÿüðóð...
Áó íÿ ôèòðÿò! Íÿ ùàëè-âÿúäÿôðóç?
Èøòÿ ùÿð áèð ÿäàñû òàãÿòñóç.
Íÿ ãÿäÿð øàèðàíÿ áèð ñèìà!
Ùÿï ýþçÿëëèêëÿð îíäà úèëâÿíöìà...
Áèð ùÿçèí êþëýÿ âàð î ñà÷ëàðäà,
Ýåúÿ ãîéíóíäà áÿñëÿìèø ýóéà.
Íÿ ìöÿëëà áÿøÿð? Íÿ íàçëû ìÿëÿê!..
Ýþéäÿí ÿñëà àéûðìûéîð ýþçöíö,
Î áèð àôÿò, î áèð ñåâèìëè ÷è÷ÿê
Êè, þïÿð ïÿìáÿ äàëüàëàð éöçöíö.
Îíà áèýàíÿäèð úèùàíäà êÿäÿð,
Äàèìà øóõ, äàèìà äèëáÿð...
Ùöñíö åøã åéëÿñÿ òÿúÿññöì ÿýÿð,
Áþéëÿ áèð ãûç ãèéàôÿòèíäÿ ýÿçÿð.
Èñòàíáóë
____________
100
ÄßÍÈÇ ÏßÐÈÑÈ
Ùÿð òÿðÿô íÿø’ÿäàð, ùÿð éåð øÿí...
Éåíÿ ùÿð øåéäÿ áèð òÿðàâÿò âàð.
Ýöíÿøèí úèëâåéè-ëÿòèôèíäÿí
Âÿúäÿ ýÿëìÿêäÿ íåâÿðóñè-áàùàð.
Äÿíèçèí ñÿôùåéè-ñÿìà ðÿíýè
Éåíÿ åëìàñïàðÿëÿð ñà÷ûéîð.
×ûðïûíàí ðóù è÷èí îãóð ñàíêè
Ùÿð êö÷öê äàëüà áèð íÿøèäåéè-íóð.
Ïÿìáÿ øÿìñèééÿñèëÿ áèð äèëáÿð,
Èøòÿ ñàùèë áîéóíúà ñàëëàíàðàã,
Ñöçöëÿí ïÿìáÿ áèð ãàéûãäà éöçÿð,
Áèð ìÿëÿêäèð êè, õàáýàùè-øÿôÿã...
Ìàéûñ îãøàð äà ýöë éàíàãëàðûíû,
Áàéûëûð, ìÿñòè-çåâã îëóá òèòðÿð.
Ýàù þïÿð ìþùòÿðèñ äîäàãëàðûíû
ßíäÿëèáàíÿ òàòëû çöìçöìÿëÿð.
Àù... áèëìÿì áó ùöñíè-õîøÿëùàí
Ùàíêè ãÿëáèí øöêóôòÿ ãþí÷ÿñèäèð?
Áó ìÿëÿê ãûç, áó íóðè-õîøúÿðÿéàí
ßúÿáà, áèð äÿíèç ïÿðèñèìèäèð!?
Êàüûçõàíÿ
101
ÁÈËÌßÌ ÊÈÌß?..
×îúóãëóüóìäà åøèòìèøäèì åøãèí àòÿøè âàð,
Äèéîðäóëàð êè, î ùÿð ùàíêè ãÿëáÿ äöøñÿ éàãàð.
Áó èíúÿ ñþç î çàìàí ïÿê òóùàô ýÿëèðäè áàíà,
Ýöëöìñÿéèá äÿ äèéîðäóì: çàâàëëû èíñàíëàð!
Íàñûë äà ùÿð ñþçÿ áåë áàüëàéûá äà àëäàíûéîð?
Íÿäÿí áó åøã ÿúÿáà õàëãû åéëÿñèí áèçàð?
Áó éîëäà éàíñà äà, ãÿùð îëñà, êèìñÿ äþíìÿç èìèø!
Äåìÿê, áó þéëÿ áèð ÿôñàíÿäèð êè, ÿôñóíêàð!
Áó ñèððè äóéìàã è÷èí óéãóñóç ãàëûá, ýåúÿëÿð
Äöøöíúÿ ðóùóìó ÿçäèêúÿ åéëÿäèì èñðàð...
Øó âÿã’ÿäÿí íÿ ãÿäÿð êå÷äè áèëìÿäèì, áèð ýöí
Þíöìäÿ ÿðçè-âöúóä åòäè áèð ìÿëÿêðöõñàð.
Áàãûá-áàãûá äóðóéîðêÿí ñèòÿìëè ýþçëÿðèíÿ,
Éàøàðäû ýþçëÿðèì, îëäóì î ýöíäÿí åøãÿ äö÷àð.
Î ýöíäÿí èøòÿ áöòöí áÿíëèéèì ÿñèð îëàðàã,
Îíóí õÿéàëè-áÿäèèéëÿ áèð òÿñÿëëè àðàð.
Ôÿãÿò î íàçëû ìÿëÿê êèìäè? Îô, áèëìÿì êè!
Î áèð ïÿðèééè-ñÿìàâèäè: øóõö úàçèáÿäàð.
Ñÿí!.. Àù, ÿâÿò, î ïÿðè÷þùðÿ íàçÿíèí ñÿí èäèí,
Ñÿíèíëÿ ðóùóìà èëùàì îëóíäó ùÿï ÿñðàð.
Íÿ âàð êè, áèëìÿì î øàùèí áàãûøëû ýþçëÿðäÿ!?
Ýÿëèíúÿ õàòèðÿ ãÿëáèìäÿ áèí úÿðèùÿ à÷àð.
Ýþíöë, áÿëàëû ýþíöë éàäè-ùÿñðÿòèíëÿ ñÿíèí,
Ýþçÿë ìÿëÿê, ýåúÿ-ýöíäöç éàíàð, éàíàð, ñûçëàð.
Úèùàíäà ùÿð íÿ ýþçÿëëèê òÿñàäöô åòñÿ áàíà,
Ýþçöì ôÿãÿò ñÿíè èçëÿð, ñÿíèíëÿ íÿø’ÿ äóéàð.
Ñÿí îëìàñàí âåðÿìÿçäèì áÿí åøãÿ áèð ìÿ’íà,
Áó éîëäà ñÿí áàíà ðÿùáÿðñèí, åéëÿìÿì èíêàð.
Áó éîëäà ùÿï áàíà òÿëãèíè-ùèññ åäÿí ñÿíñèí,
Ýþíöë ôÿãÿò ñÿíè ñåâìÿêäÿ áèð ñÿàäÿò óìàð,
ßñèðè-åøãèíè ëàêèí óíóòìà, èíñàô åò!
Î áèð òÿáÿññöìÿ ãàíå... î áèð õÿéàëà ãîøàð.
Õÿéàë!.. ßâÿò, éàøàòàí éàëíûç ÿùëè-ùàëû îäóð,
____________
Éàøàðñà áèð ýþíöë, àç-÷îã õÿéàë è÷èíäÿ éàøàð.
102
ÁÓ ÝÅÚß
Äÿðèí-äÿðèí ó÷óðóìëàð, âÿðÿìëè ôûðòûíàëàð
Áöòöí-áöòöí ñûãûá ÿçìÿêäÿ ðóùóìó áó ýåúÿ.
Ñÿíèíëÿ, àù, ñÿíèí éàäè-ùÿñðÿòèíëÿ éàíàð,
Éàíàð, ñÿíè àíàðûì, äèëáÿðèì! Ôÿãÿò ñÿíúÿ,
Áó áèð ùÿéàòè-ìöõÿééÿë, ùÿçèí áèð ÿéëÿíúÿ...
Ýþçÿë ìÿëÿê! Ýåúÿëÿð äàèìà ñÿìàéà áàãàð,
Ãÿìÿðäÿí, àù... î ñîëóã ÷þùðÿäÿí ñÿíè ñîðàðûì.
Îíóí çèéàéè-ðÿãèãèéëÿ ùÿï ó÷àð, ãàëãàð,
Àðàð, áóëóð, ñÿíè äèíëÿð êÿäÿðëè äóéüóëàðûì,
Êÿñèê òÿðàíÿëÿðèì, ùÿï çÿùÿðëè ãàéüóëàðûì.
Áöòöí úèùàí óéóéîð, êàèíàò ùÿï äàëüûí...
Ìÿýÿð õÿéàëè-áÿèäèíëÿ ðóùè-ìÿúðóùóì,
Ãÿìÿðäÿ áèðëÿøÿðÿê ïÿê àúûãëû, ïÿê ÷ûëüûí
Áèð èøòèéàã èëÿ ýèðéàíäûð, åé áÿíèì ðóùóì!
Ñèçèí öôöãäÿ ãÿìÿð áþéëÿ, ïÿêìè íàçëû äîüàð?
Íÿäÿí úÿáèíè-ëÿòèôèí ñÿùàáÿïóøè-ùèúàá!?
Ùÿðèìè-íàçèíÿ ïÿðâàç åäÿí øöàè-íÿçÿð
Ãàëûð çöëàìè-òÿùÿééöðäÿ ìöíêÿñèð, áèòàá...
____________
103
À…Ù, ÉÀËÍÛÇ ÑßÍ!
Ðóùóì, åé àøèéàíè-ÿñðàðûì!
Ùÿï óçàã, áÿçìè-âöñëÿòèíäÿí óçàã,
Ãöðáÿò åëëÿðäÿ òÿëõêàì îëàðàã,
Ñÿíè þçëÿð äÿ ñûçëàéûá éàíàðûì.
Ýåúÿ-ýöíäöç ùÿéàòè-ìöçòÿðèáèì
Ñÿíèí àëàìè-ùÿñðÿòèíëÿ ñþíÿð;
Ôèêðÿ ýÿëäèêúÿ ùÿï êå÷ÿí ýöíëÿð,
Äàèìà ÷ûðïûíûá äóðóð ãÿëáèì.
Ñÿíäÿí àéðûëäûüûì çàìàí î ýþçÿë,
Òàòëû, ñöçýöí áàãûøëàðûí ýóéà
Ïÿê äÿðèí áèð ñöêóò è÷èíäÿ áàíà
Äåìÿê èñòÿðäè: “Ýåò, ôÿãÿò òåç ýÿë!”
Þïöá ÿìäèêúÿ òîìáóë ÿëëÿðèíè,
Ðóùóì àüëàðäû, èøòÿ ñÿí î çàìàí
Îãóäóí ýþçëÿðèìäÿ ïöðùÿéÿúàí
Áèð ÿñèðèí ñþíÿí ÿìÿëëÿðèíè.
Ñîíðà òèòðÿê, êÿñèê ÿäà èëÿ ñÿí
Éàëûíûç: “ýåò, ñàãûí óíóòìà!” – äåäèí.
Ó÷à áèëñÿí äÿ øèìäè áèð ýÿëñÿí,
Ùàëûìû ñåéð åäèá îëóðäóí ÿìèí.
Èøòÿ! Ùÿð íåâáàùàðà íÿø’ÿ âåðÿí
Ãþí÷ÿëÿð, íÿüìÿëÿð, òÿáÿññöìëÿð,
Àë øÿôÿãëÿð, íÿñèìè-øóõè-ñÿùÿð
Áàíà áèýàíÿ... à…ù! Éàëíûç ñÿí!
____________
104
ÃßÌßÐ!..
À.Ñóðà
Îäàìäà áèð ýåúÿ ñÿáðèì òöêÿíäè, áèòäè ìàúàëûì;
Âöúóäóì àòÿøè-ùóììà è÷èíäÿ ùÿï éàíûéîðäó.
Áöòöí ìöùèòèìè ñöçäöêúÿ àðòûéîðäó ìÿëàëûì,
Ýþçöìäÿ áèð ñöðö òåéôè-ÿìÿë ãàíàòëàíûéîðäó.
Ñÿìà ýþçÿëäè, ùàâà ñàôö õÿíäÿðèç... ôÿãÿò áÿí
Áó èüáèðàðè-ñèéÿùðÿíý è÷èíäÿ ìÿùâ îëóéîðäóì;
Äÿíèç êÿíàðûíà åíäèì, äÿðèí-äÿðèí äöøöíöðêÿí,
Êÿäÿðëÿðèì áÿíè öçìöøäö, áèð òÿðÿôäÿ îòóðäóì.
Äÿíèç äÿ ùåéðÿòÿ äàëìûø, áÿíèì êèáè î äà äöøêöí...
Áÿíèì êèáè î äà ìöñòÿüðÿãè-õÿéàë èäè; ëàêèí
Áÿí àüëûéîðäóì, î, õàìóø... áÿí ùÿéàòûìà êöñêöí,
Î åéëèéîðäó äÿðàüóø þíöìäÿ áèð òÿíè-ñèìèí.
Ãÿìÿð, î ÷þùðåéè-äèëáÿð, î íóðè-úàçèáÿïÿðâÿð,
×è÷ÿêëÿíèðäè îíóí ñèíÿñèíäÿ ùÿð éåðè öðéàí;
Ãÿìÿð, î ìèñðÿ’è-áÿðúÿñòÿ, à…ù î øå’ðè-ìöíÿââÿð,
Ýöëöìñöéîð, îíó ÿìäèêúÿ ìàâè áèð ëÿáè-ðÿééàí.
Áÿíè î íóðè-ëÿòèô åéëÿìèøäè êÿíäèíÿ ìÿôòóí;
Î ñèìáÿð ãûçû äàëüûí íÿçÿðëÿðèìëÿ þïÿðêÿí
“Ãÿìÿð! Ãÿìÿð!..” äåéÿ ãàðøûìäà ñàíêè áèð äèëèìÿùçóí
Àíàð äà êå÷ìèøè, ùÿï ÷ûðïûíûðäû èíëèéÿðÿêäÿí.
“Áó ùàíêè ñÿñ, áó íàñûë áèð èíèëòèäèð?” äåéÿ äàëäûì,
Ùÿìÿí þíöìäÿ ñÿíèí ÷þùðåéè-ùÿçèíèíè áóëäóì.
____________
105
ÍÈ×ÈÍ!?
Áÿí íè÷èí ìÿñòè-åøãè-éàð îëäóì?
Áó íÿ õöëéà êè, áÿí äö÷àð îëäóì?
Áÿí íè÷èí áþéëÿ äèëôèêàð îëäóì?
Íèéÿ ìÿôòóíè-çöëôû-òàð îëäóì?
Íèéÿ áÿäáÿõòè-ðóçèýàð îëäóì?
Ìÿðùÿìÿòñèç ìÿëÿê, ÿäàëû ýþçÿë;
Ýþð íÿëÿð éàïäû áèð âèñàëÿ áÿäÿë!
Éåíè ýöëìÿê äèëÿðäè øÿìñè-ÿìÿë,
À…ù ïÿê áÿõòèéàð èäèì ÿââÿë...
Áÿí íè÷èí ìÿñòè-åøãè-éàð îëäóì?
Ñåâÿðèì... Ñîí íÿôÿñäÿ èíëÿðêÿí
Éåíÿ àòìàì î íàçëû äèëáÿðè áÿí.
Î ýþçÿë ýþçëÿð, à…ù î ãþí÷ÿ äÿùÿí,
×ûãìûéîð áèð äÿãèãÿ ôèêðèìäÿí,
Áó íÿ õöëéà êè, áÿí äö÷àð îëäóì?
Ñÿùÿð àøèã î íóðóí èñìÿòèíÿ;
Áàéûëûð ïÿìáÿ ýöë òÿðàâÿòèíÿ;
Úöìëÿ ùåéðàí èêÿí íÿçàêÿòèíÿ,
Óéàð-óéìàç îíóí ìÿùÿááÿòèíÿ,
Áÿí íè÷èí áþéëÿ äèëôèêàð îëäóì?
Ùÿð ýþíöë áàüëû áèð âÿôàêàðÿ;
Àðûéîð äÿðäè-åøãÿ áèð ÷àðÿ.
Áÿí íè÷èí áþéëÿ ãàëäûì àâàðÿ?
Íè÷èí óéäóì î ÷åøìè-ñÿùùàðÿ?
Íèéÿ ìÿôòóíè-çöëôè-òàð îëäóì?
____________
Íÿ îëóð? Áåø äÿãèãÿ ëÿááÿðëÿá
Éàøàñàéäûã îíóíëà ìÿñòè-òÿðÿá;
Îô, áèëìÿì êè... Ìÿðùÿìÿò, éà Ðÿá!
Áÿíè ãÿùð åòäè èçòèðàáö òÿÿá,
Èøòÿ! Áÿäáÿõòè-ðóçèýàð îëäóì.
106
ÝÅÒ!
Áàíà àíëàòìà êè, åøã, àëÿìè-ñåâäà íÿ èìèø?
Áèëèðèì áÿí ñÿíè, ýåò! Ùÿð ñþçöí ÿôñàíÿ èìèø.
Ýåò, ýöëöì, ýåò, ýþçÿëèì! Áàøãà áèð àøèã àðà, áóë!
Äóéäóì àðòûã ñÿíèí åøãèíäÿêè ìÿ’íà íÿ èìèø!..
Áèâÿôàñûí, ìÿëÿê îëñàí áåëÿ óéìàì äàùà, ýåò!
Êèì êè, óéìóø ñàíà, ýþíëöì êèáè äèâàíÿ èìèø.
Éåòèøèð, ýåò! Áÿíè ãÿùð åéëÿìÿ, òÿðñà ãûçû, ýåò!
Àíëàäûã øÿôãÿòè-àéèíè-ìÿñèùà íÿ èìèø!
Ñÿíè áèð ñàäÿäèë, àçàäÿ ìÿëÿê ñàíìûø èäèì,
Íåéëÿéèì!.. À…ù ýþíöë ðóùóíà áèýàíÿ èìèø.
Ñÿíè òÿãäèñ åäÿðÿê áèð äàùà ñåâìÿì ÿñëà,
Íÿ èìèø ñàíêè áó åøã!?.. Àøèãè-øåéäà íÿ èìèø!
Àëÿìè-çåâãö ñÿôàäàí áàíà áÿùñ åòìÿ, ñàãûí!
Áèëäèê àðòûã áó úèùàí ìöëêö íÿ âèðàíÿ èìèø!..
____________
107
Ìß’ÉÓÑ ÁÈÐ ÃßËÁÈÍ ÔßÐÉÀÄÛ
Åé íÿøâÿëè, åé èøâÿëè öììèä!
Ëÿ’íÿò ñàíà, åé àôÿòè-úàâèä!
Àðòûã éåòÿð, ÿë ÷ÿê, áÿí óñàíäûì;
ßââÿë ñÿíè áèð áàêèðÿ ñàíäûì,
Àðãàí ñûðà ýÿçäèì éàïà-éàëíûç,
Ùÿð ìÿêðèíÿ óéäóì ñÿíèí, àé ãûç!
Ýåò! Àíëàäûì àðòûã íÿ èìèøñèí,
Äóéäóì êè, íàñûë ôèòíÿ èìèøñèí.
Áèð áàøãà äèëàøöôòÿéè ýåò, áóë!
Êå÷, ýåò! Ñûðûòûá äóðìà, êÿíàð îë!
Äÿô’ îë êè, ýþçöì ýþðìÿñèí ÿñëà,
Éàãäûí áÿíè, åé ñûòìàëû õöëéà!
Ãàðøûìäà äóðóá òèòðÿìÿ, åé çèëë!
Áèòäèì, äàùà éîã áÿíäÿ òÿùÿììöë.
Èíñàí íÿ ãÿäÿð ìàèëè-ãÿôëÿò!?
Ñÿíäÿí óìóéîð çåâãè-ñÿàäÿò!
Âàð áèð ãóðó ùèêìÿò, î äà éàíëûø...
Öììèä èëÿ ýóéà éàøàíûðìûø!
Áèð ñþç êè: éàëàí, ñà÷ìà, õóðàôàò...
Àëäàíìàì î ÿôñàíÿéÿ, ùåéùàò!..
Åé éÿ’ñ! Ñÿí åé ùöçíè-ñÿðàçàä!
Àüóøóìà ýÿë, ãûë áÿíè äèëøàä!
Ðóùèìëÿ áÿðàáÿð éàøà éàëíûç,
Ýÿë ýÿëáèìÿ ýèð, åé ñàðû éûëäûç.
Éàëíûç áàíà îë ìóíèñö ùÿìäÿì!
Éàëíûç îëàéûì áÿí ñàíà ìÿùðÿì,
Ñåâäèì ñÿíè, åé ñåâýèëè äèëáÿð!
Ýÿë, àüëàéàëûì øèìäè áÿðàáÿð.
×þùðÿí ìöòÿâÿððèì êèáè êöñêöí...
Ñÿíäÿí ÷ÿêèíèð ùÿð êÿñ îíóí÷öí.
108
Äàëüûí áàãûøûíäàí ãà÷àð èíñàí,
Áèëìÿì íÿäÿí åòìèø áÿíè ùåéðàí?
Àëÿì ñÿíè çÿíí åòñÿ äÿ ÷èðêèí,
Ëàêèí áàíà ñîð! – áÿíúÿ ýþçÿëñèí.
Ùöðð îëìàã è÷èí õåéëè éîðóëäóì,
Åø êÿíäèìÿ éàëíûç ñÿíè áóëäóì.
Çèðà ñàíà éàð îëìàéàí èíñàí
Çÿíúèðè-ÿñàðÿòäÿ âåðèð úàí!
Ðóùóì èðÿð öëâèééÿòÿ ñÿíäÿí,
Ñÿíñèç ÿçèëèð, ìÿùâ îëóðóì áÿí.
Ãÿëáèìäÿ ÿýÿð âàðñà ìÿòàíÿò,
Ñÿíäÿí, éåíÿ ñÿíäÿíäèð î ãöââÿò.
Öììèä èëÿ èíñàíà ýÿëÿí ùèññ
Éà êèçáö ðèéàäûð, éà òÿáÿñáöñ.
Ëàêèí ñàíà ìÿôòóí îëàí ÿùðàð,
Ëàãåéä îëóð, åé éàðè-ôöñóíêàð!
Ìèñêèí éàøàìàç, çöëìÿ òàïûíìàç,
Ðàùÿò íÿ, ñÿôàëÿò íÿäèð àíìàç.
Ñÿíñèç éàøàñàì, áàüðûì îëóð ãàí,
Ãîø, ýÿë áàíà, åé ðÿùáÿðè-âèúäàí!
Ó÷, ýÿë áàíà, åé ùÿìäÿìè-ùèññèì,
Áèð äÿðáÿäÿðèì, éîã áèð ÿíèñèì.
Ñÿíñèç éàøàìàã áÿíúÿ òÿíÿççöë,
Ñÿíñèç ýÿáÿðèðñÿì î äà áèð çöëë...
Ýÿë, ðóùóìó ýöëäöð äÿ ÷ÿêèë, ýåò!
Éà ãÿëáèìè éàð, ïàð÷àëà, ìÿùâ åò!..
____________
109
ÑÎÍ ÁÀÙÀÐÄÀ
Ùÿìøèðÿçàäÿì è÷èí
Êÿäÿðëè, ñèñëè áèð àãøàìäû, àüëûéîðäó ñÿìà;
Áöòöí öôöãëÿðè ñàðìûøäû ìþùòÿðèç, ìÿùúóá
Áóëóòëàð... èøòÿ î ìàòÿìíèñàð äÿìäÿ áàíà
Óçàòäû äÿñòè-ãÿçà ïÿê àúûãëû áèð ìÿêòóá.
Î áèð êèòàáåéè-ìÿãáÿðäè, åéëÿéèíúÿ íÿçÿð,
Ýþçöì ãàðàðäû, òÿÿññöðëÿ ìöíôÿèë, ìÿáùóò.
Äöøöíäöì, àüëàäûì; àðòûã î øÿá ñàáàùà ãÿäÿð,
Ýþçöìäÿ äàëüàëàíûá äóðäó ñöñëö áèð òàáóò.
Ñÿíèí î íóðè-òÿáÿññöì ñà÷àí äîäàãëàðûíû,
Î íàçëû ÷þùðÿíè àíäûãúà òèðÿ îëäó õÿéàë.
Èíàíìàã èñòÿìèéîðäóì êè, ýöë éàíàãëàðûíû
ßúÿë õÿçàí êèáè ÷þêñöí äÿ åéëÿñèí ïàìàë.
Éàçûã!.. Î éàøäà êèì öìèä åäÿð êè, áþéëÿ, ñÿíèí
Áàùàðè-ùöñíöí îëóð çèáè-ùèúëÿýàùè-ÿäÿì?
Äîãóç éàøûíäà óìóëìàç áèð èôòèðàãè-ùÿçèí!
ßúÿá, øöêóôåéè-ñåâäàìûñûí?1 Íÿñèí? Áèëìÿì...
Íè÷èí, íè÷èí ñîëó âåðäèí, çàâàëëû Ìÿ’ñóìÿì?
Éàðàøìûéîð î êÿôÿí äóøè-íàçÿíèíèíäÿ!
Íÿäèð î ÷èíè-ìöÿááÿä, ãóçóì, úÿáèíèíäÿ?
Áó êàèíàòà íÿäÿí êöñäöí, åé ìÿëÿê, áèëìÿì!?..
Íÿäÿí ùÿéàòà ýöúÿíäèí? Áèëèíìèéîð ñÿáÿáè;
Õóäàìû ýþðäö ñÿçàâàð ãöðáè-ðÿùìÿòèíÿ?
Êèòàáè-ùöñíöíö áèð øå’ðè-íàøÿíèäÿ êèáè,
Îãóð-îãóð, äîéàìàçäûì îíóí ñÿáàùÿòèíÿ.
____________
1
Øöêóôåéè-ñåâäà – Áèð ãà÷ ýöíäÿ à÷ûá ñîëó âåðÿí áèð ÷è÷ÿêäèð (ìöÿëëèô).
110
Àíàð î äÿìëÿðè áÿí øèìäè ìöçòÿðèá, äöøêöí,
Êàìàëè-éÿ’ñëÿ òèôëàíÿ àùó çàð åäÿðèì.
Ñÿíèíëÿ, áàã, ñÿíèí àëàìè-ùÿñðÿòèíëÿ áó ýöí
ßíèíè-ìàòÿìÿ áÿíçÿð áöòöí íÿøèäÿëÿðèì.
Ýþçöìäÿ øèìäè úèùàí áèð ñÿðàáè-ýèðéÿíöìóä...
Áöòöí òÿáèÿòè ñàðìàãäà áèð ìÿëàëö êÿäÿð;
Ñåâèìëè, òàçÿ ÷è÷ÿêëÿð îëóá õÿçàíàëóä,
Î ùöñíè-íàèìè-úàâèäÿ ñàíêè ìàòÿì åäÿð.
Éàðûí ñÿíèí êèáè îíëàð äà ùÿï ñþíöá áèòÿúÿê,
Áó ýöíäÿí èøòÿ î ñîëüóí, âÿðÿìëè ÷þùðÿëÿðè
Éàðûíêè ëåâùåéè-ìàòÿìýöçèíè ÿðç åäÿðÿê,
Äèéîð êè, ùÿð ôÿðÿùèí âàð ñîíóíäà áèð êÿäÿðè.
ßâÿò, ýþçÿë ìÿëÿéèì! Ùÿð ñÿôà ÿëÿìëÿ áèòÿð;
Áó áèð ëÿòèôåéè-ãöäðÿò, áó áèð ùÿãèãÿòäèð.
Ôÿãÿò áàùàðè-øÿáàáûíäà áèð øöêóôåéè-òÿð
À÷ûëìàäàí ñàðàðûá ñîëñà, ìöòëÿãà àúûíûð.
Áó íöêòÿ, èøòÿ, áóäóð ðóùóìó ìöÿççÿá åäÿí,
Äöøöíäöðÿí áÿíè àíúàã áó... éîãñà èíëÿéÿðÿê Ñþíÿí ùÿéàòè-áÿøÿð ñàäÿ áèð òÿùÿââöëäÿí,
Áèð èíãèëàáè-ùÿçèíäÿí èáàðÿò îëñà ýÿðÿê...
Èñòàíáóë, 1909
____________
111
***
Âåðäèì î ýöí êè, çöëôè-ïÿðèøàíÿ ýþíëöìö,
Ñàëäû íèýàð î çöëôäÿ çèíäàíÿ ýþíëöìö.
Éàëâàðäûì èúçèíÿí îíà, áÿëêÿ õèëàñ åäÿ,
Çÿíúèðè-çöëôÿ áàüëàäû äèâàíÿ ýþíëöìö.
Ùÿð ãÿäð óéäóì îë áöòè-òÿðñà úÿìàëèíÿ,
Éàíäûðäû øÿì’è-ùöñíÿ ÷ö ïÿðâàíÿ ýþíëöìö.
Ýöëçàðè-ùöñíÿ Éóñèôè-äèë ÷ûõäû ñåéð åäÿ,
Ñàëäû î éàð ÷àùè-çÿíÿõäàíÿ ýþíëöìö.
Åòäèêúÿ ìÿí ìÿùÿááÿò î êàôÿð áàëàñèíÿ,
Åòäè úÿôàéè-íàç èëÿ âèðàíÿ ýþíëöìö.
Âÿñëÿ éåòèðìÿéèá, ýåúÿ-ýöíäöç ôÿðàãäÿ
Òÿáäèë åäèáäè ëàëÿñèôÿò ãàíÿ ýþíëöìö.
Áÿçìè-âöñàëÿ ùÿñðÿòè-öììèäâàð èäèì.
Ñàëäû áÿëàéè-ôèðãÿòÿ ìÿñòàíÿ ýþíëöìö.
Ýöë÷èíè-áèíÿâà èäèì, îëäóì ìöðèäè-øåéõ,
Éàíäûðìûøàì ìÿí àòÿøè-ùèúðàíÿ ýþíëöìö.
112
ÃßÇßË
Ãÿëáèìè ÷àëäû éàðûí íàçëà Ìÿñèùà íÿôÿñè,
Íÿ åäèì, éîõäó éàçûã àøèãèíèí äàäðÿñè.
Ìÿíè ìÿôòóí åëÿìèø íàçëû ýþçÿëëÿð äàèì,
Áèðúÿ àí äà êþíöëöí åøãÿ àçàëìàç ùÿâÿñè.
Êèìÿ èçùàð åëÿéèì äÿðäèìè, þëäöì ãÿìäÿí,
Íÿ öðÿê ãàëäû, íÿ éàðûí ìÿíÿ õîø ñþç äåìÿñè.
Âåðìèøÿì ãÿëáèìè áèð èøâÿëè òÿðñà ãûçûíà,
Êè ÷îõ àøèãëÿð èëÿ äîëìóø îíóí äàèðÿñè.
Îíà ùóðè äåìÿðÿì, ùóðèäÿ îëìàç áåëÿ íàç,
Ýþðìÿìèøäèð áåëÿ áèð íàçëû áÿøÿð ñèëñèëÿñè.
Ãÿëáèìèí Éóñèôèíè ñàëäû çÿíÿõäàí ÷àùûíà,
Ñàíêè áèð áöëáöëö ùÿáñ åòäè îíóí úàí ãÿôÿñè.
Äå éàçûã Ýöë÷èíÿ, ìÿúíóíëóüóíó òÿðê åëÿñèí,
×öíêè Ëåéëè äÿâÿñèíäÿí êÿñèëèá çÿíý ñÿñè.
(Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ñîëòàí)
113
ÃßÇßË
Ðóùóìäà éàð ö÷öí éåíÿ ñåâäà úÿëàëû âàð,
Ùöñíöíäÿ ýþð îíóí íåúÿ Éóñèô úÿìàëû âàð!
À÷ìûøäû ãîë-ãàíàä éåíÿ øÿùáàçû òÿá’èìèí,
Åøãèí ôÿçàñû þâúöíÿ ó÷ìàã õÿéàëû âàð.
Éÿãóá êèìè êîð îëäó ýþçöì àüëàìàãëà, àù,
×öí Éóñèôèí ôÿðàãû óúóíäàí ìÿëàëû âàð.
Àé öçëö éàðûìûí ãÿäè áèð ñÿðâäèð ñÿùè,
Öçäÿ ýöíÿø, ãàøûíäà ýþçÿë úöò ùèëàëû âàð.
Ñÿùâÿí ãÿäèíÿ ñÿðâ äåäèì, ñÿðâ áàüëûäûð,
Éàãóò ëÿáëÿðèíäÿ îíóí ìåé õèñàëû âàð.
Àëìûø õóìàð ýþçëÿðè ñÿáðö ãÿðàðûìû,
Åòìèø øèêàð êþíëöìö, ãÿòë åùòèìàëû âàð.
Ãÿääèì ÿéèëäè îë ñÿíÿìèí ÿéðè çöëôöòÿê,
Ãÿëáèì ÿñèðè îëäó î çöëôöí, çÿâàëû âàð.
Çàùèä! Íÿñèùÿòèí áèçÿ ëàçûì äåéèë, áóðàõ,
Éàðûí äîäàãëàðûíäà äà Êþâñÿð çöëàëû âàð.
Ýöë÷èíÿ éàð âÿñëè áåùèøòäÿí äÿ éàõøûäûð,
×îõ ñþéëÿìÿ êè, îðäà ïÿðèëÿð âöñàëû âàð.
(Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ñîëòàí)
____________
114
ÃßÇßË
Ìÿíäÿí ôÿëÿê àéûðäû âÿôàïèøÿ éàðèìè,
Òàð åòäè çöëôè-éàð êèìè ðóçèýàðiìè.
Ñÿáðèì òöêÿíäè, éîõ ãÿìè-ùèúðàíÿ òàãÿòèì,
Ùèúðè-íèýàð ÿëèìäÿí àëûá èõòèéàðèìè.
Áèð ÿùëè-äÿðä éîõäó áó âèðàíÿ øÿùðäÿ,
Òàèíêè êÿøô åäèì îíà ìÿí ùàëè-çàðèìè.
Äÿðäè-ôÿðàã äÿùðäÿ áèð ìöøêöë ÿìð èìèø,
Éà Ðÿá, òöêÿòäè òàãÿòö ñÿáðö ãÿðàðèìè.
Áÿçìè-âöñàëÿ ìÿùðÿì îëàí âÿãòäÿ áèëìÿäèì
Ìÿíäÿí ôÿëÿê êÿíàð åäÿð îë ýöëöçàðèìè.
Áèð àøèãÿì êè, ëàëÿñèôÿò òóø ãûëìûøàì
Òèðè-áÿëàéà ìÿí áó äèëè-äàüäàðèìè.
Éà Ðÿá, ÿñèá ñÿìóìè-úÿôà áèð äÿãèãÿäÿ
Ãûëäû ÿâÿç õÿçàíà ìÿíèì íþâáàùàðèìè.
Áàøÿ ÿúÿë éåòèøäè, ôÿðàã þëäöðöð ìÿíè,
Áèð ýþðìÿäèì î àùó áàõûøëû íèýàðèìè.
Ùÿð êÿñ êè, Àðèôà, ÷ÿêèá åøãèí áÿëàñèíè,
Ìÿí’ åéëÿìÿç ýþðÿíäÿ ìÿíèì àùö çàðèìè.
115
ÃßÇßË
Îëóáäó ãÿëáèìÿ ùàêèì ìÿíèì ìÿëàëè-âÿòÿí,
Áàøûìäà øóð èëÿ ìÿñêÿí ñàëûá õÿéàëè-âÿòÿí.
Âÿòÿí, âÿòÿí äåéÿðÿê ùÿð äèéàðà ñÿñ ñàëûðàì.
Äöøÿðìè áèðúÿ äèëèìäÿí ìÿíèì ìÿãàëè-âÿòÿí1?
Âÿòÿí ìÿùÿááÿòèíè ÿìð åäèáäè ïåéüÿìáÿð,
Õîø îë êÿñÿ, îíà ùÿìäÿì îëóá âöñàëè-âÿòÿí...
Íå÷öí øÿðàôÿòèíè, ôÿõðèíè âåðèá ÿëäÿí,
Áó ãÿäÿð éóðäóíà áèýàíÿäèð ðèúàëè-âÿòÿí?
Öðÿê äîëóáäó íÿäÿí, ñàíêè ãàí ïèéàëÿñèäèð,
Òàïûáäûð ÿêñèíè ãÿëáèìäÿ áÿëêÿ ùàëè-âÿòÿí?
Çÿìàíÿ þòñÿ äÿ ìþùíÿòëè, ãàíëû ãÿëáèìäÿí,
ßìèíÿì, ùå÷ äÿ ñèëèíìÿç áó èáòèçàëè2 – âÿòÿí.
Òÿðÿùùöì åéëÿ ìÿíÿ, ùöäùöäè-Ñÿáà, ÷àòäûð,
Ñÿëàìûìû åøèäÿ áÿëêÿ íþâíèùàëè-âÿòÿí.
Ýÿðÿêäè ÿçì èëÿ, ùöììÿòëÿ èòòèùàä åòìÿê!
Ñèçèíëÿ áàüëûäûð èãáàëö ùÿì çÿâàëè-âÿòÿí.
ßýÿð ñóàë åäÿëÿð Ñàëèêèí õÿéàëû íÿäèð?
Äåéèí ùÿãèãÿòè, àíúàã îëóá ìÿàëè-âÿòÿí.
(Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ åäÿíè È.Úÿôÿðïóð)
____________
1
2
Âÿòÿí ñþùáÿòè (ðåä.)
Çèëëÿò (ðåä.)
116
ÙÀÚÛ ÇÅÉÍÀËÀÁÈÄÈÍ ÒÀÜÛÉÅÂÈÍ
ÉÀÐÄÛÌÛ ÌÖÍÀÑÈÁßÒÈËß
ßäèáëÿðèí ãÿëÿìè áåëÿ ùåêàéÿ éàçäû,
Áöëáöëëÿðèí äèëèíäÿí ýöëçàðÿ íàìÿ éàçäû.
Øÿí íÿüìÿëè òóòèëÿð éàøûë ðÿíýëè ãÿëÿìëÿ,
×îõ áÿçÿêëÿð éàðàòäû, ýöëøÿíñÿðàéÿ éàçäû.
Ùÿð þëêÿäÿ, äèéàðäà, øÿùÿð, êÿíä ìÿêòÿáèíÿ,
Íàìÿëÿðëÿ áÿðàáÿð ÷îõëó õèòàáÿ éàçäû.
Ìÿúëèñëÿðäÿ äåéèëÿí ñþçëÿð, õèòàáÿëÿðäÿí,
Îíóí ö÷öí êàòèáëÿð áèð ÷îõ ùåêàéÿ éàçäû.
Íàõ÷ûâàíäà ýþçÿë áèð éåíè ìÿêòÿá à÷ûëäû,
Î áþéöê øÿõñ àäûíà äàøäà àáèäÿ éàçäû.
Ìöñÿëìàíëàð îíóíëà ñåâèíäè, ôÿðÿùëÿíäè,
Ñþçñöç áó áèð äÿðìàíäûð, õàëãûí äÿðäèíÿ éàçäû.
Áóäóð î ñÿõàâÿòëè Ùàúû Çåéíàëàáèäèí,
Ñîéàäû Òàüûéåâäèð, ùÿìèí öíâàíÿ éàçäû.
Ìèí ìàíàò áÿõøèø âåðèá, áþéöê áèð éàðäûì èëÿ,
Éåðëÿðäÿ âÿ ýþéëÿðäÿ áèð ïàðëàã àéÿ éàçäû.
Òöêÿíìÿç ÿòàñèëÿ öìóìõàëã àðàñûíäà,
Ýöíÿø êèìè íóð ñà÷ìûø ýåíèø ñÿìàéÿ éàçäû.
Ãûçëàðûí òÿùñèëèé÷öí áèð ÷îõ ìÿêòÿáëÿð à÷äû,
Îíëàð ö÷öí àðõàéûí, ìþùêÿì ùèìàéÿ éàçäû.
Ãàäûíëàðà îõóìàã, áþéöê éà êè÷èê îëñóí,
Äàùà ëàçûìäûð ùÿð áèð øåéäÿí çèéàäÿ éàçäû.
Áàêûäà ìÿäÿíèééÿò èøûãëàðû éàíäûðäû,
Ìÿòáóàò îíóí ùàãäà ùÿð ýöí áèð íàìÿ éàçäû.
Äÿìèðéîë èøëÿðèíè ÿëèíÿ àëìàñûéëà,
Øÿíè ìöñÿëìàíëàðûí ãàëõäû óúàéÿ éàçäû.
Êèìäèð Ùàòÿì Òàè êè, îíà áÿðàáÿð îëñóí,
Òàéû éîõ, Ñöëåéìàíà îíó ùÿìïàéÿ éàçäû.
Àâðîïàäàêû ìÿøùóð æóðíàë, ãÿçåòëÿð áåëÿ,
Ùàããûíäà ÷îõ òÿðèôëÿð äåéèá ìÿãàëÿ éàçäû.
____________
Íóøèðÿâàíà áÿíçÿð, þëìÿçäèð î, éàøàéàð,
117
Àäû èòìÿç, þìðöíÿ îëìàç íÿùàéÿ éàçäû.
Ñÿõàâÿòèí ýöúèëÿ áöòöí äÿðäëÿð ñàüàëàð,
Ñÿõàâÿòëÿ ìèñ áåëÿ äþíÿð êèìéàéÿ éàçäû.
Åëì ÿñàñûíû ãîéàí, ìààðèôèí ùàìèñè,
Åëì ÿùëèíÿ ñöä âåðÿí ìåùðèáàí äàéÿ éàçäû.
Áèð ÷îõ ïóëëàð ñÿðô åòäè åëì, ùöíÿð éîëóíäà,
Ìöäðèê àäû, øþùðÿòè ãàëõûð ñÿìàéÿ éàçäû.
Áèëèéèí ôàéäàñû âàð ùÿì äöíéà, ùÿì öãáàäà,
Áèëèêëÿ ÿëäÿ îëàð ìÿãñÿä âÿ ãàéÿ éàçäû.
Åëì – ýöëöñòàíäûðñà, î, åëìèí áàüáàíûäûð,
×è÷ÿêëÿíÿúÿê ìÿêòÿá éàõûí çÿìàíÿ éàçäû.
Àüàúëàð éàøûëëàøûð åëìèí èøûüû èëÿ,
Ýåéèíäèðèð îíëàðû éàøûë ãÿáàéÿ éàçäû.
×îõ ÷ÿêìÿäÿí àüàúëàð ýþçÿë ìåéâÿëÿð èëÿ,
Ðÿíýàðÿíý èíúèëÿðäÿí àëàð ïèðàéÿ éàçäû.
Èíäè Ãàôãàç ÿùëèíÿ âàúèáäèð åëì îõóìàã,
Ýþç à÷ìàëûäûð ÿùëè èøûã äöíéàéÿ éàçäû.
Áàøãà ìèëëÿòëÿð ùàìû áÿùðÿ àëìûø åëìäÿí,
Áèçÿ ãàëìûøäûð àíúàã áàõìàã ÿòàéÿ éàçäû.
Õàðèúè õàëãëàð äàèì ùÿðÿêÿòäÿ çàìàíòÿê,
Öìèäè ìöñÿëìàíûí ãàëìûø àù-âàéÿ éàçäû.
Èíäè ùàìûäàí àðòûã åëì ýÿðÿêäèð áèçëÿðÿ,
Ñàâàäñûçëûã ãóë åäÿð, ñàëàð áÿëàéÿ éàçäû.
Íàõ÷ûâàíäà áàøëàíìûø éåíè òÿäáèð áó éîëäà,
Øöêð îëñóí î ãöäðÿòëè, áþéöê Õóäàéÿ éàçäû.
Äèýÿð õàëãëàðòÿê áó õàëã åëìÿ ñàùèá îëàúàã,
Áó õàëãûí öìèäèíÿ éîõäóð íÿùàéÿ éàçäû.
Õàëã åë÷èëÿðè þìðö óçóí îëñóí, ÿáÿäè,
Åëìèí òàëèáëÿðè äÿ ÷àòñûí ñÿôàéÿ éàçäû.
×îõ ÷ÿêìÿç êè, áèçëÿð äÿ ìÿäÿíèééÿò àëàðûã,
Øöêöð áþéöê Àëëàùà, î áèùÿìòàéÿ éàçäû.
Ùàúû Çåíàëàáèäèí óçóí èëëÿð þìð åòñèí,
Ðÿùèì Àëëàùäàí îëñóí îíà ùèìàéÿ éàçäû.
Òàè èñòÿðäè îëñóí ñÿõàâÿòäÿ èêèíúè,
Äàìëà îëìàç áÿðàáÿð ñîíñóç äÿðéàéÿ éàçäû.
Îíäàí ìèíëÿðëÿ éàðäûì åäèëäè ìÿêòÿáëÿðÿ,
____________
×àòäûðàã Øÿðã õàëãûíû ïàðëàã çèéàéÿ éàçäû.
118
Äóðäóãúà äöíéà, àäû ÷ûõìàéàúàã éàäëàðäàí,
Ùå÷ âàõò îëìàéàúàã î, õàëãà áèýàíÿ, éàçäû.
Àëëàù áÿíäÿñè è÷ðÿ ñÿí éåýàíÿ éàðàíìûø,
Äþâðàí øàùûòÿê ñàëäûí ñÿí éåðÿ ñàéÿ éàçäû.
Àäûí áþéöê, ëàêèí ÷îõ òÿâàçþêàð îëìóñàí,
Ñÿíè êè÷èëäÿí íàäàí äöøñöí áÿëàéÿ éàçäû.
Îõóòäóí éåíè ñèñòåì ìöÿëëèì ìÿêòÿáèíäÿ,
Áàõìà, äåéèëäè ñÿíÿ ìèíëÿð êèíàéÿ, éàçäû.
Ýþíäÿðèëäè áó øåèð øàýèðäèíäÿí Ñèäãèéÿ,
Íþãñàíëû îëñà äà î, áþéöê óñòàäÿ éàçäû.
Áó ñþçëÿðè ÿí êè÷èê øàýèðäèí éàçìûø ñÿíÿ,
Îäëó øàì ÿòðàôûíäà ó÷àí ïÿðâàíÿ éàçäû.
(Ôàðñ äèëèíäÿí òÿðúöìÿ)
119
ÌßÐÑÈÉß
Êÿðáÿëà ïàäøàùûíûí àäûíû åøèäÿí êÿñ,
Äÿðùàë î ÿçà ìÿúëèñèíÿ ìàòÿì ñàõëàð.
Ìàòÿì ìÿúëèñèíäÿ áàøûíà äþéÿð,
Ùÿìèí ìÿúëèñäÿ øàù èëÿ ýÿäà àðàñûíäà ôÿðã îëìàç.
Åé öðÿê, ñÿí áèð àí äà áó ìöñèáÿòäÿí ãàôèë îëìà,
Úÿçà ýöíöíäÿ îíóí øÿôàÿòèíäÿí áàøãà ùå÷ áèð
ìöêàôàò éîõäóð.
ßýÿð áèð àí à÷ûã ýþçëÿ áàõñàí,
Øÿùèäëÿð àüàñû, ñóñóç øàùà ñÿí;
Ôàòèìÿ áèð êöíúäÿ êÿäÿðëè îòóðäóüóíó ýþðÿðñÿí.
Î ýåúÿ íàëÿ åäÿðÿê, ÿçà ñàõëàìûøäûð.
Îüëóíóí úÿíàçÿñèíÿ áàõàðàã, äåéèð:
Ìÿýÿð ñÿíèí ãàòèëèí Àëëàùäàí øÿðì åòìÿéèá?
Çåéíÿá èñÿ ýþç éàøëàðûíû àõûäàðàã,
Ñÿùÿðäÿí àõøàìàäÿê øÿùèä øàùûíà
ìàòÿì ñàõëàìûøäûð.
Áèð àí, Àðèô, áó ìöñèáÿòäÿí ãàôèë îëìà,
Àðèôëÿð ìÿúëèñèíÿ ñÿíèí âöúóäóí áèð ãÿíèìÿòäèð.
(Ôàðñ äèëèíäÿí ñÿòðè òÿðúöìÿ)
120
ÍÞÂÙß
Ýþíëöì ãóøó ýåéèá ýåíÿ ìàòÿì ëèáàñûíû,
Àüàç åäèáäè íÿüìåéè-ìþùíÿò ôÿçàñûíû.
Ýÿëìèø ôÿüàíÿ íåéòÿê óúàëäûá íÿâàñûíû,
Áÿðïà ãûëûá íÿ íþâ ìöñèáÿò ÿñàñûíû,
Òà áèð äîéóíúà ñàõëûéà ìèëëÿò ÿçàñûíû.
Ìèëëÿò âöúóäè ôàíè îëóá, èêè ýþç ãàëûá,
Èñëàì äèíè òÿðê îëóá, àíúàã êè, ñþç ãàëûá,
Õàêè-âÿòÿí ùÿâàéà ýåäèá, áÿëêÿ òîç ãàëûá,
Ñþíìöø òÿìÿääöí àòÿøèìèç, áèðúÿ êþç ãàëûá,
Ñþíäöðìÿê èñòèéîðëàð îíóí äà çèéàñûíû.
Îëäóã úÿùàëÿòèëÿ ÿúÿá äÿñòýèðè-üÿì,
Ùÿð ñÿìòäÿí áèçÿ éåòèøèð ìþùíÿòö ÿëÿì.
Òàá åéëÿäèê íÿ çèëëÿòèëÿ, éåòäè ùÿð ñèòÿì.
Ìÿùñóá ãûëäû áèçëÿðè ÿüéàðè-êÿë’ÿäÿì,
Èíäè ðÿâà áèëèð áèçÿ ùÿð áèð úÿôàñûíû.
Áèùèììÿò îëäóã, îëìàäû áèçëÿðäÿ áèð õÿéàë,
ßüéàð è÷èíäÿ îëäóã îäóð êèì ôöñöðäÿùàë,
×öí ÿìð åäèáäè ùèììÿò è÷èí ìöðøèäè-êÿìàë,
“Ùàí òÿãëÿöë-úèáàë ìÿÿ ùèììÿòöð-ðÿúàë”1
Ùèììÿòëÿ êÿñá åäèáëÿ, òÿìÿääöí ñÿôàñûíû.
Ùÿð ìèëëÿò þç ùöãóãóíà ÷îõ ìàèë îëäóëàð,
Ùÿð áèð ðÿøàäÿò åéëÿäèëÿð, ñàèë îëäóëàð.
Àõûðäà èñòÿäèêëÿðèíÿ íàèë îëäóëàð.
Îäëàð òþêöëäö ýÿð÷è, âÿëè õîøäèë îëäóëàð,
×îõ êèìñÿ ÷öí ìÿìàòäà òàïìûø áÿãàñûíû.
____________
1
“Êèøèëÿðèí ùèììÿòè äàüû éåðèíäÿí ãàëäûðàð”
121
Ãèñìÿò ýÿð èñòÿñÿí ñàíà àáè-ùÿéàò îëà,
Çöëìàòà ãîé ãÿäÿì êè, íÿçÿðäÿ ìÿìàò îëà,
Ùåéùàò î êÿñ êè, íÿðäè-ìÿàðèôäÿ ìàò îëà,
Ëàçûìäû íÿðäáàç öãóëöë-çÿâàò îëà,
Ìèëëÿò éîëóíäà ýþçëÿéÿ òà ùàã ðèçàñûíû.
Ùÿð ìèëëÿò þç òÿðèãèíÿ ùöððèéÿò àõòàðûð,
Êÿñá åòäèýè ìÿàðèôÿ áèð ãèéìÿò àõòàðûð,
Ùÿð íÿùâ îëóðñà, þç èøèíÿ ñóðÿò àõòàðûð.
Úÿùä èëÿ ìöñëèìèí þçöíÿ òþùìÿò àõòàðûð,
Ýåéìèø ùÿìèøÿ ÿýíèíÿ ãÿôëÿò ëèáàñûíû.
Ýþçäÿí ðÿâàäû ñó éåðèíÿ õóíè-äèë ýÿëÿ,
Ãàí àüëà, åé áÿëàëû ýþç, àðàìñàí ùÿëÿ?
Àëÿì êþ÷öá, éàòûáäû áèçèì ìèðè-ãàôèëÿ,
Âà ùÿñðÿòà, ÿúÿá èøèìèç äöøäö ìöøêöëÿ,
Áó èøëÿðèí ôÿíà ýþðöðÿì èíòèùàñûíû.
Þýðÿòäè áèëìèðÿì áèçè êèì áó úÿùàëÿòÿ?
Âÿùøèëèê èðñ îëóá áó ýöí ÿáíàéè-ìèëëÿòÿ.
Ìþ’òàä åäèáëÿ éàõøû áèçè õàáè-ãÿôëÿòÿ.
Áèç ìèëëÿòèí àéûëìàüû ãàëäû ãèéàìÿòÿ,
Áàèñëÿðèí Xóäà þçö âåðñèí áÿëàñûíû.
Îëäó ÿúÿá áó ÿñðäÿ ïÿæìöðäÿ ùàëûìûç,
Ëàë îëäó ãÿôëÿòiëÿ ëèñàíö ìÿãàëûìûç,
Íÿ àð âàð, íÿ åëìö ùöíÿð, íÿ êàìàëûìûç,
Éîõ áèðúÿ ìÿêòÿá à÷ìàüà ÿñëà õÿéàëûìûç,
Òà ýþðìÿéÿê áó ùàëèëÿ ìèëëÿò áÿëàñûíû.
Ùÿëë åéëÿìÿê ãàáàãúà ýÿðÿê òåç áó ìöøêöëè,
Áèëñèí âÿòÿí ÷îúóãëàðû ÿââÿë âÿòÿí äèëè.
Ýÿëìÿç íÿâàéÿ ýþðìÿñÿ áöëáöë ÷ÿìÿí ýöëè,
Òÿñäèã åäÿð äàíûøäûðàñàí ùÿð áèð àãèëè,
Ùÿð ìèëëÿò þç äèëèíäÿ òàïûá ìöääÿàñûíû.
Èøëÿð ôÿíàäû, áèð íå÷ÿ ìÿêòÿáëÿð îëìàñà,
____________
Îíëàðäà úàííèñàð ìöÿëëèìëÿð îëìàñà,
122
Ãàôãàçäà éîõ ìöÿëëèìèìèç, äèýÿð îëìàñà,
Áóíëàð êè, âàð ñÿëàùèäè, âàëëàù ýÿð îëìàñà,
Ìöòëÿã õÿðàá åäèáëÿ òÿìÿääöí áèíàñûíû.
Èñëàìäàí ãàëàí áèçÿ áèð àä îëóá ôÿãÿò,
Úÿùëèëÿ ìÿ’ðèôÿò åâè áÿðáàä îëóá ôÿãÿò.
ßáíàéè-ìèëëÿò þç äèëèíÿ éàä îëóá ôÿãÿò,
Úàíñûç âöúóäëàð áèçÿ óñòàä îëóá ôÿãÿò,
Âèðàí åäèáëÿ çöëìèëÿ ìèëëÿò ÿñàñûíû.
Áó õîø çàìàíäà éöç ÷åâèðèá áÿùúÿò àëÿìè,
Ãûëìûø ÿùàòÿ íå’ìÿòè-ùöððèééÿò àëÿìè,
Ëÿüâ îëäó ìöñòÿãèëÿ îëàí äåâëÿò àëÿìè,
Ùóøéàð îëóí, àìàíäû, ýåäèá ãÿôëÿò àëÿìè,
Øèìäè ùàìû óúàëäûð ÿäàëÿò ëèâàñûíû.
Õàí, áÿé çàìàíû ýåòäè, ÿäàëÿò çàìàíûäûð,
Êå÷äè úÿùàëÿò àëÿìè, ãåéðÿò çàìàíûäûð.
Õàì îëìóéóí êè, ìöòëÿãà äåâëÿò çàìàíûäûð.
Èíäè ìààðèô ÿñðè, ñÿàäÿò çàìàíûäûð,
Ùÿð ìèëëÿò þç ùöãóãóíóí èñòÿð áÿùàñûíû.
Ãàôãàçäà ôèêð ãûëñàëà ñàùèáêÿìàëëàð,
Àðòûã òÿíÿááþù àðòûðû áó ãèëö ãàëëàð,
Ùÿð áèð ýþíöëäÿ íÿãø îëóíóá ìèí õÿéàëëàð,
Þç úÿùëèìèçëÿ éåòäè áèçÿ èíôèàëëàð,
Ñåéð åòäèê åëìñèçëèéèí àõûð âÿôàñûíû.
Îëäó áÿëàéè-ìèëëÿòÿ ùÿð êÿñ êè, ìöáòÿëà,
ßùëè-âÿôàäû, áèøÿê, îëóá ëàéèãè-áÿëà.
Äèëõóí îëóáäó Ñàëèêè-áè÷àðÿ áÿðìÿëà.
Ìèëëÿò ãÿìèëÿ àç ãàëûá àõûð úöíóí îëà,
Ùÿð äÿì îäóð êè, íåéòÿê óúàëäûð íÿâàñûíû.
Õåéèðõàùè-âÿòÿí: Ù.Ðàñèçàäÿ
“Èðøàä”, 18 éàíâàð 1906
____________
123
ÙÀËÈ-ßÑßÔÈØÒÈÌÀËÛÌÛ ÒßÑÂÈÐÄß
ÁÈÐ ÀÙÈ-ÌßÇËÓÌÀÍß:
Ùÿð êÿñ àëÿìäÿ áèð áÿëàéà äö÷àð
Îëóð, àììà áÿíèì êèáè îëàìàç.
Êöíúè-ìþùíÿòäÿ ãàëìûøàì íà÷àð,
Øó ýþíöë äÿðäèíÿ äÿâà áóëàìàç.
Üÿìè-ùèúðèëÿ áèãÿðàð îëìóø,
×öíêè ìÿùúóðè-áÿçìè-éàð îëìóø.
Ýþíëöìöí ùàëûíû åäÿð òÿñâèð
Ðóéè-çÿðäèìëÿ ÷åøìè-õóíáàðûì,
ßùëè-çåâã èñòÿð åéëÿñèí òÿãäèð
Êè, íàñûë éàðèìèø áÿíèì éàðûì.
Ùÿð êÿñèí çèêðè áÿçìè-çåâãö ñÿôà,
Âèðäèì îëìóø áÿíèì äÿ âà ÿñÿôà.
Åäÿð åøã ÿùëè ðÿñìè-éàðà ìÿðàã,
Åùòèìàë, àëñûí îíëà ùÿñðÿòèíè.
Éàðûì îëìàç áÿíèì ýþçöìäÿí èðàã,
Áóëìóøóì ÷öí ýþíöëäÿ ñóðÿòèíè.
Éöðÿýèì ðÿíýè-ÿðüÿâàí îëìóø,
ßðèìèø, ëàõòà-ëàõòà ãàí îëìóø.
Áàíà ëàéèã ýþðöðñÿ ÿùëè-ãÿðÿç,
Áÿíçÿòèì éàðûìû ÷ÿìÿí ýöëöíÿ.
Èñòÿìÿì, âåðñÿëÿð úèùàíû ÿâÿç,
Äàüûíûã çöëôöíöí êÿñèê òåëèíÿ.
Äåéÿìÿì êè, íÿ äöðëö çèáàäûð,
Õÿëÿò îë éàðà ãàíëû äèáàäûð.
Éàðàëàð úèñìè-íàçÿíèíèíäÿ
Ãûçàðûð, ñàíêè ãþí÷åéè-ýöëäöð.
____________ Çÿ’ô ìÿøùóääóð úÿáèíèíäÿ,
Áÿíúÿ òÿñâèðè-ùàëû ìöøêöëäöð.
124
Ìÿùâ îëóð ôèêð åäèíúÿ úèñìö òÿíèì,
Àìàí Àëëàù! Îäóð áÿíèì âÿòÿíèì!
Áèð çàìàí øó âÿòÿí ìààðèôúÿ
Ñàéûëûðäû éåð öçðÿ áèð ýöëøÿí.
Êÿñáè-ãÿôëÿò åäèá òÿñàäöôúÿ
Øèìäè îëìóø ëèáàñû ãàíëû êÿôÿí.
Ýåò-ýåäÿ ãàáèëè-çÿâàë îëìóø,
Àéàã àëòûíäà ïàéìàë îëìóø.
Áèç, ùÿãèãÿò, çàâàëëû éàâðóëàðûç,
Øó âÿòÿí áèð ñåâèìëè âàëèäÿäèð.
ßáÿñ ÿüéàðäàí âÿôà óìàðûç,
Áàáàìûç éîã êè!? Øþéëÿ ùàëäÿäèð.
Áèçÿ ýþç äèêìèø îë âÿôà êàíû,
Ìàäÿðèí éàâðóñèëÿäèð øàíû.
Åé âÿòÿí! Åé ýþíöë ïÿðÿñòàðû!
Âàð öìèäèì, ãöñóða áàãìûéàñàí,
Áèçÿ òÿðúèù åäèá äÿ ÿüéàðû
Áûðàãûá íàðè-ùèúðÿ éàãìûéàñàí.
Ñÿíè áó ùàëa ñàëäû ãÿôëÿòèìèç,
Äàùà ÿôâ åò, éåòÿð íÿäàìÿòèìèç.
Ýöëöéîð ùÿï òàìàì ÿùëè-úèùàí
Øó ÿñÿôèøòèìàëè-ùàëèìèçÿ,
Àìàí Àëëàù! Íÿ äÿðäè-áèäÿðìàí,
Ýÿëèéîðìèéäè ùè÷ õÿéàëèìèçÿ?
Áèçè, åé éåð! Éàðûë äà êàìûíà ÷ÿê!
Åéèäèð áó ùÿéàòäàí þëìÿê.
Ìàéåéè-èôòèõàðû ÿð êèøèíèí
Âÿòÿí óüðóíäà áÿçëè-ùèììÿòäèð.
Ëàôÿ áàãìàçëàð, èøòÿ ùÿð êèøèíèí
Èøè àéèíÿñèíäÿ ìöñáÿòäèð.
Ãåéðÿò èñòÿð êè, úàí íèñàð åäÿëèì,
Ìÿäÿíèééÿòëÿ èôòèõàð åäÿëèì.
125
Äàùà ìÿùâ åòäè àðòûã èñòèáäàä,
Éàãäû çöëì àòÿøèíÿ úàíûìûçû.
Îëäó ùÿð áèð ùöãóãóìóç áÿðáàä,
Äèíëÿìÿç êèìñÿ ÿëàìàíûìûçû.
Áó íÿ äÿùøÿòëè ùàëäûð, éà Ðÿá,
Áèëÿìÿì êè, íÿäèð áó ùàëa ñÿáÿá.
Åé âÿòÿí! Ñÿíäÿ ïàðëàéàíäà çèéà
Áöñáöòöí ÿùëè-ãÿðá úàùèëèìèø.
Øèìäè áóëìóø âöãó ÿêñè-ãÿçà,
ßúÿáà áó íàñûë òÿüàôèëèìèø?
Êèì òÿñÿââöð åäÿðñÿ áó ùàëè,
Âàðëûüû ùèññäÿí îëóð õàëè.
Áèçè áó ùàëà ñåâã åäÿí áèàð
Ìöòëÿãà õàáè-úÿùëÿ òàëìûø èìèø.
Áèçè èüôàë åäÿí çàìàí ÿüéàð
Äåâðè-àëÿìúÿ ìàò ãàëìûø èìèø.
Øèìäè ãåéðÿò åäÿðñÿ ìèëëÿòèìèç,
Éåíÿ åâäÿò åäÿð ñÿàäÿòèìèç.
Ùÿð øèòà áèð áàùàðû ìåâúèá îëóð,
Âàðäûð ÿìíèééÿòèì áó ùàëà áÿíèì.
Éåíÿ îíëàð ÿí ÿñêè ùàëû áóëóð,
Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, íàçÿíèí âÿòÿíèì.
Áàíà ýÿë! Ýÿë áàíà, çàâàëëû âÿòÿí!
Ùè÷ óíóòìàì ñÿíè áó ùàëèëÿ áÿí.
Äÿõè éàä åòìÿ áèð äÿ ìàôàòû,
Ìþùòÿìèë, øàùðàùà éîë áóëàëûì.
Ùÿëÿ ñà÷ìàãäà îë ôöéóçàòû,
Ëÿìÿàòèëÿ ôåéçèéàá îëàëûì.
Âàðäûð öììèä ñöáùè-èãáàëÿ,
Øÿáè-ùèúðàíà éîãìó äöíáàëÿ!?
____________
1907
126
ÃÎÚÀ ÁÈÐ ÒÖÐÊÖÍ ÂßÑÈÉÉßÒÈ
Éàâðóëàðûì! Åé þìðöìö øÿíëÿíäèðÿí, ýöëäöðÿí,
Àëíû à÷ûã îüóëëàðûì, ýþçÿë, éîñìà ãûçëàðûì,
Áèð ãàéÿñèç ó÷óðóì âàð, àéðûëìûéîð þíöìäÿí,
Þìðöì âÿôà åòìÿç áàíà, áÿëêÿ ïÿê àç éàøàðûì.
Àðòûã áàíà äàð ýÿëèéîð ùÿï øó ÿíýèí öôöãëÿð,
Ñàíêè ðóùóì ãàíàòëàíûá øèìäè ïÿððàí îëàúàã.
Ãàðøûìûçäà éàíüûí êèáè ýþðöíÿí àë øÿôÿãëÿð,
Åùòèìàë êè, éàðûíêè ýöí áÿíè ñþíìöø áóëàúàã.
ßúÿë ýöúëö, áÿí ýöúñöçöì, êèìñÿ îíäàí ãóðòóëìàç,
Òîïëàøûíûç, âàðäûð ñèçÿ áèð ãà÷ ñþçöì, äèíëÿéèí.
Ýåòìÿëèéèì, âÿñèééÿòñèç þëñÿì ðóùóì øàä îëìàç,
Ãóëàã âåðèí ñþçëÿðèìÿ, áèðÿð-áèðÿð áÿëëÿéèí.
Èëê èñòÿéèì: ùè÷ áèð çàìàí ñåâýèäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèí,
Èíñàí îüëó ñåâýè è÷èí éàðàòûëìûø, äîüìóøäóð.
Éåð éöçöíö ãàðäàø áèëèí, èíñàí ãàíû äþêìÿéèí,
Áó äöíéàäà áèð ãàøûã ñó ÷îã çàëûìëàð áîüìóøäóð.
Êèìñÿéÿ êèí áàüëàìûéûí, éèýèò îëóí, ìÿðä îëóí,
Âèúäàíûíûç åëìàñ êèáè íóð ñà÷àðàã ïàðëàñûí.
Ãîíóì-ãîìøó, éàãûí-óçàã ùÿð êÿñëÿ ùÿìäÿðä îëóí,
Ãûðûã ýþíöëëÿðè éàïûí, áûðàãìûéûí ñûçëàñûí.
Çöëìÿ ùÿðýèç éàãëàøìûéûí, äîüðó éîëäàí øàøìûéûí,
Òàíðû ùàãäûð, ùàããû ñåâÿð, ÿäàëÿòäÿí õîøëàíûð.
Éàëòàãëûüà èìðÿíìÿéèí, êèáðÿ ùè÷ éàíàøìûéûí,
Þç ùàããûíû áèëìÿéÿíëÿð ÿí ñîíóíäà äàøëàíûð.
Àðñëàí êèáè úÿñóð îëóí, ôÿãÿò ùàãñûç ÷ûãìàéûí,
____________
Ùàãñûçëûüà ãàðøû ãîéóí, áûðàãìàéûí øûìàðñûí.
127
Çàëûìëàðû, úÿëëàäëàðû ÷åéíÿéèí, ùè÷ ãîðãìàéûí,
Òöðê ìèëëÿòè, ýþðöëìÿìèø, áîéóí áöêñöí, éàëâàðñûí.
Áàã! Øó éàíäà ýöëöìñöéÿí éåíè äîüìóø àé íÿäèð?
Øÿôÿãëÿðèí äîüóðäóüó áèð ãûçäûð êè, ùÿð éåðäÿ
Òöðê àäûíû å’ëàí è÷èí áèð ñÿìàâè àéíÿäèð,
Èøòÿ! Áèçèì òàðèõèìèç… ùÿì éåðäÿ, ùÿì ýþéëÿðäÿ.
Åé ñåâýèëè ãóçóëàðûì! Ñèçäÿí áÿí àéðûëûðêÿí,
Áÿíäÿí ñèçÿ ñîí âÿñèééÿò: ùÿðýèç ìÿùçóí îëìàéûí.
Âèúäàíûìëà, íàìóñóìëà éàøàð, ùàããû áèëèðêÿí,
Ýöúëöêìö âàð ùèììÿòèíÿ ãàâóøìàãäà Tàíðûíûí!?
Íàìóñ, âèúäàí èíñàíëàðäà èêè áþéöê ãàíàòäûð,
Îíëàð èëÿ Àäÿì îüëó éöêñÿê ýþéëÿðäÿí àøàð.
Íàìóñ, âèúäàí áèçëÿð è÷èí äàèìi áèð ùÿéàòäûð,
Òöðê åëè ùÿp î ùèññ è÷èí äîüìóø, îíóíëà éàøàð.
Áèð ìèëëÿòèí òàðèõèäèð êþêö, éóðäó, éóâàñû,
Òàðèõèíèç áàø óúóíäàí ùÿðýèç ÿñêèê îëìàñûí.
“Àëòàé” äàüû, “Ìàêàí” ÷þëö, ùÿì äÿ “Éàñûí” îâàñû”1,
Áèðÿð àéäûí ñÿùèôÿäèð, ùÿð òöðê ýÿðÿê àíëàñûí.
Ñöäö òÿìèç, ÿñèë îüóë áèëìÿçìè êè, ÿúäàäû
Íàñûë äîüóá éàøàìûøëàð, íÿ ÿðëèêëÿð åòìèøëÿð.
Áèëìÿëè êè, òåç ìÿùâ åäÿð çàìàí íàíêîð åâëàäû,
Þç íÿñëèíè óíóòàíëàð ÷îãäàí ñþíöá ýåòìèøëÿð.
Áèð ìèëëÿò þç êþêö öñòÿ áèòÿð, áþéöð, éöêñÿëèð,
Êþêñöç àüàú ÷àáóã ãóðóð, ÷è÷ÿê à÷ìàç, áàð âåðìÿç.
Áàãûí, ýþðöí òàðèõèíèç ñèçÿ íÿëÿð ýþñòÿðèð,
Ùÿï øÿðÿô, ùÿï áþéöêëöêäöð, àíúàã øàøûëàð ýþðìÿç.
Ìÿðä àòàëàð éèýèòëèêäÿ íàì àëìàìûø éàëûíûç,
Òà ÿñêèäÿí îíëàðäà âàð åëì, ùèêìÿò ùÿâÿñè.
____________
1
Áó éåðëÿðèí ùÿð ö÷ö òöðê òàðèõè-öìóìèñèíúÿ áþéöê áèð ÿùÿìèééÿòè ùàèçäèð – Ù.Ú.
128
Ýöíÿø êèáè òàðèõëÿðè ïàðëàòûéîð, áàãñàíûç,
Ñÿìÿðãÿíäèí äàðöëôöíóíëàðû, ðÿñÿäõàíÿñè.
ßâÿò, àðñëàí éàâðóëàðûì! Òöðê åëè ùÿï øàíëûäûð,
Åëìàñ êèáè ëÿêÿñèçäèð, ñàãûí, ãàôèë îëìàéûí.
ßñð, èéèðìèíúè ÿñðäèð! Âÿçèôÿñè ïÿê àüûð…
Àðø èëÿðè!
Ãîìøóëàð éîë àëäû, ýåðè ãàëìàéûí!
____________
129
ÁßÍÈÌ ÒÀÍÐÛÌ
Ùÿð ãóëóí úèùàíäà áèð ïÿíàùû âàð,
Ùÿð ÿùëè-ùàëûí áèð ãèáëÿýàùû âàð,
Ùÿð êÿñèí áèð åøãè, áèð èëàùû âàð,
Áÿíèì òàíðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ùÿçç åòìÿäèì ôèðãÿäÿí, úÿìèééÿòäÿí,
Çåâã àëàìàì ùÿðáäÿí, ñèéàñÿòäÿí,
Áèð øåé äóéìàì ôÿëñÿôÿäÿí, ùèêìÿòäÿí,
Áÿíèì ðóùóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿë ñåâèìëèäèð, úÿëëàä îëñà äà;
Ñåâýè õîøäóð, ñîíó ôÿðéàä îëñà äà;
Óüðóíäà áÿíëèéèì áÿðáàä îëñà äà,
Ñîí äèëäàðûì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
Ýþçÿëñèç áèð ýöëøÿí çèíäàíà áÿíçÿð,
Ñåâýèñèç áèð áàøäà ÿãðÿáëÿð ýÿçÿð,
Íÿ ýþðñÿì, ùàíêè áÿçìÿ åòñÿì ýöçÿð,
Ùÿï äóéäóüóì ýþçÿëëèêäèð, ñåâýèäèð.
____________
130
ÁÈÐ ÇÀÌÀÍËÀÐ
Áèð çàìàíëàð ñÿíèí ïÿìáÿ êþëýÿíäÿ
Ïÿê áÿõòèéàð èäèì, íàçëû äèëáÿðèì.
Ùÿíóç áÿõòèéàðëûã äóéóëìàç áÿíäÿ,
Éàëíûç ýöëöìñÿðäè ìÿùçóí ýþçëÿðèì.
Àéðûëûã íÿ éàìàí äÿðä èìèø, àìàí!
Ñÿíñèç ùàëûì ýöíäÿí-ýöíÿ ïÿðèøàí,
Âöñëÿò äÿìëÿðèíè àíàð äà ùÿð àí,
Èçëÿð éîëëàðûíû éîðüóí ýþçëÿðèì...
Ñÿíñèç áöòöí äóéüóëàðûì áóíàëìûø1,
Çåùíèì, ôèêðèì äóðìóø, ùÿï äîíà ãàëìûø,
Óéãóì ÷ÿêèëìèø, ýþíëöìö ãÿì àëìûø,
Éàëíûç àðàð ñÿíè âóðüóí ýþçëÿðèì.
____________
1
Ñûãûëìûø, áîüóëìóø
131
ÍÎÂÐÓÇ ÁÀÉÐÀÌÛ
Èøòÿ íîâðóç! Éåòèøäè ôÿñëè-áàùàð,
Ýÿëäè èøðÿò çàìàíû, ãàðäàøëàð!
Íÿ ýþçÿë áàéðàì... Àù, íÿ õîø ôöðñÿò!
Ñàéûëûð ÿùëè-çåâãÿ áèð íå’ìÿò!..
Áþéëÿ øàä ýöí äöøÿðìè áèð äÿ ÿëÿ?
Êå÷èðèí áåø ýöí þìðö ëÿççÿò èëÿ.
Éàëûíûç ùàíêè åâäÿ éàñ âàðñà,
Áèð îíóí áîðúóäóð êè, òóòñóí ÿçà.
Áèðèíèí þëñÿ ãàðäàøû íà÷àð,
Ãàðà áàéðàì òóòàð... áèð àäÿò âàð.
Ùÿð êèìèí éîãñà áþéëÿ áèð öçðè,
Åéøö íóø åéëÿñèí î... éîã çÿðÿðè.
Ýÿð÷è “ÿëìþìöíöí öõöââÿ” äåìèø
ßìðè-ïåéüÿìáÿðè ùåêàéÿ èìèø.
Úöìëÿ ãàðäàø, äèéîð Ðÿñóëè-Õóäà,
Ùàíêè èñëàìÿäèð áó ñþç ÿúÿáà?
Áÿëêÿ áèð áàøãà õÿëãÿäèð áó êèòàá?
Íÿéÿ ëàçûì, úàíûì, ñûãûíòû, ÿçàá.
Áöòöí Èðàíäà, úöìëÿ Áàëêàíäà,
×ûðïûíûð ãàðäàøûí ãûçûë ãàíäà!
Èøòÿ áèð ãÿòëýàùà äþíìöø éåð!
Ìÿùâ îëàí éöç äåéèë êè! Éöç áèíäèð.
____________
Àíà! Ùÿìøèðÿ! Åé íèøàíëû ýÿëèí!
Ñèç äÿ ÿñëà ñûãûëìàéûí, ñåâèíèí.
ßçèëèá ìÿùâ îëóðñà àèëÿëÿð,
Ñèçÿ àèä äåéèë áó ãÿìëè õÿáÿð.
Ýåòñÿ èôôÿò, êÿñèëñÿ ÿìúÿêëÿð,
Ñåâèíèí!.. Èñòÿìÿç äöøöíúÿ, êÿäÿð.
132
Áöòöí àëÿì äàüûëñà, îä òóòñà,
Áèçÿ ëàçûìäû øèìäè çåâãö ñÿôà.
Áèð ìöñÿëìàí êè, îíäà ãåéðÿò âàð,
Ñåâèíèð, êåéô åäÿð, ÷àëàð, îéíàð.
Ñåâèíèí! Çóðíà, òîé ÷àëûí, ñåâèíèí,
Íÿ ýþçÿë áàéðàì! Îô, ýöëöí, ñåâèíèí!
Äèíÿ, íàìóñà êöñäöíöçñÿ, ýöëöí!
Ñåâèíèí, ùÿï ýöëöí!.. Íÿ íÿø’ÿëè ýöí!?
____________
133
“ÈÑÌÀÉÛË ÁßÉ”
Ìÿêòÿá ÷îúóãëàðûíà
Èñìàéûë áÿé, î áèð áþéöê òöðê èäè,
Áèð ýöíÿøäè, Êðûì öôöãëÿðèíäÿí
Ïàðëàéûá ÿòðàôû íóðà ãÿðã åòäè,
Éûëäûçëàð éàðàòäû øÿôÿãëÿðèíäÿí.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
Èñìàéûë áÿé à÷äû éóìóã ýþçëÿðè,
À÷äû ñàüûð ãóëàãëàðû, äèíëÿòäè.
Ãàí úîøäóðàí ðóùëó, êÿñêèí ñþçëÿðè
Äèëñèçëÿðÿ éöðÿê âåðäè, ñþéëÿòäè.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
ßðÿá, ÿúÿì, õöñóñÿí òöðê åâëàäû,
Ãÿëáèíäÿ áèð éûüûì ìÿùÿááÿò áÿñëÿð.
Áþéöê òàíûð î ñåâýèëè óñòàäû,
Î ôàçèë ìöðøèäÿ áèí ùþðìÿò áÿñëÿð.
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
Îíóí ìÿñëÿêè áó èäè äàèìà:
“Èøäÿ áèðëèê; äèëäÿ, ôèêèðäÿ áèðëèê…”
Èø, ôèêèð, äèë áèðëèéè, îëìàéûíúà,
ßâÿò, ïÿê ÷ÿòèíäèð úèùàíäà äèðëèê.
____________ Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
134
Èñìàéûë áÿé þëìÿç, éàøàð, ùÿï éàøàð,
Òàðèõëÿðäÿ, ýþíöëëÿðäÿ, äèëëÿðäÿ.
Áþéöê ðóùó éöêñÿê ýþéëÿðäÿí àøàð,
Áþéöê àäû éàä îëóíóð ùÿð éåðäÿ!..
Èñìàéûë áÿé òöðê éóðäóíà øàí âåðäè,
Þêñöç, þëýöí ìèëëÿòèíÿ úàí âåðäè.
1914
____________
135
ÒÖÐÊ ßÑÈÐËßÐÈ 1
Åðêÿê, ãàäûí, ÿñêÿð, ÷îúóã, èõòèéàð
ßñèð äåéÿ, áèíëÿðúÿ òöðê åâëàäû:
Ûññûç áèð àäàíûí ãîéíóíäà ñûçëàð,
Ñîðóëìàç äÿðäè, äóéóëìàç ôÿðéàäû.
Èøòÿ êèíëè áèð ìÿçàðëûã êè, ùÿð ýöí
Éûüûí-éûüûí èíñàí éóòàð äà, äîéìàç;
Ñàüëàì âöúóäëàð áåëÿ äöøêöí, þëýöí,
Öìèäñèç áèð ùåéêÿëäÿí ôÿðã îëóíìàç.
Ýöëöìñÿðëÿð, ôÿãÿò ùÿï ýþçëÿðèíäÿ
Èíòèãàìëû øèìøÿêëÿð ÷àãàð, äóðóð.
×ûðïûíûðëàð, ñîëìóø áÿíèçëÿðèíäÿ
Áèð ÷îã ýèçëè, ñþíöê ÿìÿëëÿð óéóð.
Éàëíûç ñîüóã, éàüìóð, áîðà, ôûðòûíà
Îãøàð äóðóð øó ìÿùçóí ýþíöëëÿðè;
Öðéàíëûã, õÿñòÿëèê, àúëûã áèð éàíà,
Ñóñóçëóãäàí ùÿï ãóðóìóø äèëëÿðè.
Àìàíñûç ãàðòàëûí âÿùøè äûðíàüû,
Ìÿ’ñóì éàâðóëàðû äèäèá ïàð÷àëàð.
Èøòÿ ÿäàëÿò! Éûëàíëàð éàòàüû
Èíñàíëàðà ìÿñêÿí âåðèëìèø ãÿðàð.
Íåðäÿ î ñÿðõîøëàð êè, ùÿï “ãàðäàøëûã,
Áèðëèê, áÿðàáÿðëèê” äåéÿ ñàéûãëàð.
Èøòÿ áèð âÿùøÿò êè, ÷ÿêèëìÿç àðòûã,
Äîñò äåéèë, äöøìàí áåëÿ ýþðñÿ àüëàð.
____________
1
Áàêûäà, Íàðýèí àäàñûíäà.
136
Åé òöðê åëè! Åé ìèëéîíëàð þëêÿñè!1
Ñàãûí, äóéìà íÿäèð áó ùàë, áó äÿùøÿò;
Òèòðÿòìÿñèí ñÿíè øó ãàðäàø ñÿñè,
Êîðëóã, ñàüûðëûã î äà áèð ñÿàäÿò!..
____________
1
Áàêû
137
ÃÀ×ÃÛÍ
Þðòöíìÿ, äóð! Êèìñèí, íåðÿëèñèí ñÿí?
Ýþçÿë ãà÷ãûí, áàøû áÿëàëû ãà÷ãûí!
Ýöë êè, íóð ñà÷ûëñûí ãþí÷ÿ ëÿáèíäÿí,
Åé ùÿð ùàëû ìÿëÿê ÿäàëû ãà÷ãûí!..
Çöëôöíö ãîéíóíäà áÿñëÿìèø ýåúÿ,
Ñöçýöí ýþçëÿðèí, ýöë éöçöí ïÿê èíúÿ,
Ýþíöë ìÿñò îëóð ñÿí ýöëöìñÿäèêúÿ,
Åé íàçëû äàüëàðûí ìàðàëû ãà÷ãûí!
Áÿí èñòÿðèì þìðöì ñÿíèíëÿ ýöëñöí,
Ñþéëÿ, íÿ äÿðäèí âàðñà àíëàò áöòöí;
Àìàí, íÿ îëäó êè, ñÿí áþéëÿ äöøäöí
Éóðäóíäàí, åëèíäÿí àðàëû, ãà÷ãûí!
Àù, ñÿíè ýþðäöì äÿ äàüûëäû ùóøóì,
Âóðóëäóì ñàíà, ñàíêè áèð ñÿðõîøóì,
Áÿí äÿ ñÿíèí êèáè ãÿðèá áèð ãóøóì,
Ýÿë áàíà, åé ýþíëö éàðàëû ãà÷ãûí!..
____________
138
ÑÎËÜÓÍ ÌßÍßÊØßËßÐ
Áèð ìöñàìèðÿ õàòûðàòûíäàí.
Áîéíó áöêöê, åé þêñöç ìÿíÿêøÿëÿð!
Àù íÿ ÷àáóã ñàðàðäûíûç, ñîëäóíóç?
Íåðäÿ î äöíêö ñåâäàëû íÿø’ÿëÿð?
Íÿäÿí áþéëÿ ùÿï ïÿðèøàí îëäóíóç?
Øÿôÿãäÿí äîüìà ëÿáëÿðè þïÿðêÿí,
Ñèç êè áÿõòèéàðúà ýöëöìñÿðäèíèç;
Éîãñà î íóðäàí äþêöëìöø ÿëëÿðäÿí
Àéðûëûíúà, ÷è÷ÿêëÿíäè äÿðäèíèç?
Ýþçÿë, ùÿð ùàëûíûç ýþçÿë... Äàèìà
Õÿñòÿ ýþíëöì îãøàð ñèçè, àëãûøëàð;
Óô, íÿäÿíñÿ ïÿê äîãóíóð ðóùóìà
Âÿðÿìëè ÷þùðÿëÿð, ìÿùçóí áàãûøëàð...
____________
139
×ßËÈÊ ÃÎËËÀÐ
(Áàêû èø÷èñèíÿ)
Îíëàð, î ÷ÿëèê ãîëëàð, î ãîëëàðäàêû ãöââÿò
Ñà÷ìàãäà ãóäóç êèíëÿðÿ äÿùøÿò,
Éîã, áèð äàùà ýþðìÿç î ÷ÿëèê ãîëëàðû çÿíúèð,
×ûëäûðñà äà ùÿð ãàíëû úèùàíýèð.
Òóíú éöçëö áþéöê äàëüà! Ñÿíèí ãöäðÿòèí àéäûí,
Äöøìàíëàðû äàèì ùå÷ÿ ñàéäûí,
Ãîø ñöëùÿ, ÷àëûø, àëÿìÿ ãöââÿòëÿ ûøûã âåð,
×àðïûøìàã è÷èí ÿçìèíè ýþñòÿð.
Åé øàíëû ÿìÿê îðäóñó, åé øàíëû ìöáàðèç!
×îãëàð ñÿíè çÿíí åòñÿ äÿ àúèç,
Ñÿí éöêñÿëÿúÿê, ïàðëàéàúàã, ïàðëàäàúàãñûí,
Ùÿð ãöòáÿ øÿòàðÿò ãàòàúàãñûí.1
____________
1
×åëéóñêèí÷èëÿðÿ èøàðÿäèð.
140
ØßÐà ÃÀÄÛÍÛ
Áÿí íÿ èäèì? Øÿðãèí ÿçèëìèø ãàäûíû!
(Áèð àç ñöêóò...)
Áÿí íÿ èäèì? Óô, îíó ùå÷ ñîðìàéûíûç!
Âàðëûüûì áèð ãóðó ùå÷!
Êå÷ìèøèí ÿí ãàáà, ÿí âèúäàíñûç,
Êèðëè äûðíàãëàðû ãÿùð åòäè áÿíè.
Ýþðìÿäèì ýöí ûøûüû;
Äîüäóüóì ýöíäÿí ÿâÿò òàðèõèí
Ïàñëû çÿíúèðëÿðè èíëÿòäè áÿíè;
Ùÿð òÿðÿôäÿí ãàðà áèð ìåâùóìàò
Ïÿðäÿëÿð ÷ÿêäè ùÿìÿí ýþçëÿðèìÿ...
Ãîïàðûðêÿí ôÿðéàä,
Åòäè ãàíóí èëÿ äèí èñòåùçà
Áÿíèì þêñöçúÿ ãûðûã ñþçëÿðèìÿ.
Éîã, éàëàí ñþéëÿäèì, àëäàíìàéûíûç;
Âàðäû áèð ÷îã òàïûíàíëàð äà áàíà.
×öíêè ïÿê äèëáÿð èäèì,
Ñöñëö êàøàíÿëÿðèí ãîéíóíäà,
Áÿíè ñàðìûøäû èïÿêëÿð, òöëëÿð...
Àüëàéûðäûì ýöëÿðÿê,
Àëûøûá ìÿùáÿñÿ, àëòûí ãÿôÿñÿ,
Ñþíäöðöðäöì ãàáà øÿùâÿòëÿðè áÿí...
“Ïÿê ýþçÿëñèí” ãàíè÷ÿí ñóëòàíëàð
____________Áÿíè ÿéëÿíúÿ éàïàð,
×îã çàìàíëàð äà áàüûøëàð áèðèíÿ,
141
“ßí íÿôèñ èøâÿëè áèð ãöââÿ” äåéÿ,
Îù, íÿ ìèñêèíúÿ ùÿéàò!?
Éåðè ýÿëäèêäÿ àòàðëàð Íèëÿ,
Éàõóä àòÿøêÿäÿéÿ...
Äóéüóñóç Òàíðûéà ãóðáàí îëàðàã,
Êöë îëóðäóì éàíàðàã, ãûâðûëàðàã.
Äàùà äÿùøÿòëè áÿëà, ÷èðêèí èñÿí,
Àòàúàãëàð äÿðùàë
Áèð ÷óãóð, áèð ãóéóéà, áèð êàíàëà.
Éàïñàëàð ùÿð ãàáàëûã, àë÷àãëûã,
Áàø ÿéÿðäèì ñóñàðàã îô äåìÿäÿí...
Áèð çàìàíëàð áÿí, ÿâÿò, áèð ùå÷ èäèì,
Ãèñìÿòèì ñèëëÿ, äàéàã, ýþíëöì ÿñèð,
Áèð áþúÿêäÿí äÿ ùÿãèð.
Øèìäè ëàêèí î äèêÿíëÿðäÿí óçàã
Ýöëÿðÿê, îéíàéàðàã,
Éàøàìàã çåâãèíè äóéìàãäàéûì àíúàã, àíúàã...
Éîã, áÿí àðòûã ñöðöíÿí ùå÷ äåéèëèì,
Ïàð÷àëàíìûø äà ãàðàíëûãäàí þðöëìöø êÿôÿíèì.
Ýÿìèðèëìÿç áåéíèì,
Èøòÿ, ÿí øàíëû öôöãëÿðäÿ ó÷àí
Øÿðãèí àçàäÿ, ýöëÿð áèð ãûçûéûì;
Óúà ùÿøìÿòëè ôÿçàëàðäàí àøàí
Ïÿìáÿ áèð éûëäûçûéûì!..
____________
142
____________
____________
ÀÇßÐ
ÄÖØÖÍÄÖÌ ÊÈ...
Äöøöíäöì êè, ÿìÿë ÷ÿìÿíçàðûíäà
À÷àð ãûçûë ýöëëÿð, çöìðöò éàïðàãëàð;
Äöøöíäöì êè, þìðöí èëê áàùàðûíäà
Àë øÿôÿãëÿð ñà÷àð ãîí÷à äîäàãëàð.
Äöøöíäöì êè, ñóñàð ãàíëû òóôàíëàð,
Êå÷ÿð çàëûì ôûðòûíàëàð, áþùðàíëàð,
×ÿêèëèð äóìàíëàð, ñþíÿð âóëêàíëàð,
Íèííè ñþéëÿð áàíà úîøãóí ûðìàãëàð.
Äöøöíäöì êè, áèòÿð ùèúðàí äÿìëÿðè,
Óíóòäóðóð úàíàí ùÿï ñèòÿìëÿðè.
Ýöëçàðû ñöñëÿðêÿí õîø ãÿäÿìëÿðè
Áîéóí áöêÿð ìÿíÿêøÿëÿð, çàíáàãëàð.
Éàçûã!.. Îðòàëûüû çöëìÿòëÿð àëäû,
Þëöì éàðû éàðäàí àðàëû ñàëäû,
Ùÿñðÿòëÿð è÷èíäÿ ðóùóì áóíàëäû,
Ãàíàòäû ýþíëöìö õàèí äûðíàãëàð.
Àé ãûç1
Åé ñÿùÿð éûëäûçû, åé éîñìà äèëáÿð!
Óòàíìà ýöë, áóíúà íàçëàíûø éåòÿð.
Ýöë!.. Ñóññóí áöëáöëëÿð, ãûçàðñûí ýöëëÿð
Ùÿð ýöëöøöíäÿí, ùÿð ñþçöíäÿí, àé ãûç!
Ýþçëÿðèìäÿ äöíéà ýöëÿð, ñÿí ýöëñÿí;
Ãèéàìÿò îëìàç êè, èíñàôà ýÿëñÿí!?
____________
1
Àé – åé éåðèíÿ ãóëëàíûëìûøäûð
145
Àëÿì áèëèð, íÿëÿð ÷ÿêäèì, àù, áèëñÿí,
Íÿëÿð ÷ÿêäèì ñÿíèí éöçöíäÿí, àé ãûç!
Íàçëû õóðàìàíû ñåéð åòäèêúÿ áÿí,
Âóðüóí ýþíöë ðÿãñ åäÿð ñåâèíúèíäÿí,
Îëìàçìû àøèãÿ áèð áóñÿ âåðñÿí
Î àùó áàãûøëû ýþçöíäÿí, àé ãûç!?
ÀÇßÐ ÄÖØÖÍÖÐÊßÍ...
“ß”1
Àçÿð äöøöíöð... Áÿëêÿ îòóç éûëäûð î ùÿð àí
Äöøêöí áÿøÿðèí åøãèíè, ôÿðéàäûíû èíëÿð.
Éàãäûãúà éàãàð áåéíèíè áèð êþëýÿëè áþùðàí,
ßôëàêà ñîðàð äÿðäèíè, éûëäûçëàðû äèíëÿð.
Ýþç ãûðïàðàã àíúàã îíà éûëäûçëàð åäÿð íàç,
Äèëñèç âÿ ñàüûð ýþéëÿð îíóí ùàëûíû äóéìàç.
Áÿñëÿíäè êö÷öê äóéüóñó àçàäÿ ÷îúóãêÿí,
Ïÿê èíúÿ òÿðÿííöìëÿð þïÿí íåéëÿð è÷èíäÿ.
Âóðüóíäó î ùÿï øå’ð èëÿ àùÿíýÿ ÿçÿëäÿí,
Àüëàð âÿ ýöëöìñÿðäè òÿüÿííèëÿð è÷èíäÿ.
Ùÿð ýöí éàðàëàð ãÿëáèíè áèð ñûòìàëû ðþ’éà,
Ùÿð ýöí óéóòóð äÿðäèíè áèð íÿø’ÿëè õöëéà.
Àòÿøêÿäÿëÿð, ôûðòûíàëàð éàâðóñó Àçÿð
Úîøäóãúà àëåâëÿð âÿ êþïöêëÿð êèáè ÷ûëüûí...
Áÿ’çÿí áàéûëûá ñÿð’ÿëè áèð ùåéêÿëÿ áÿíçÿð,
Éîðüóí ýþçö ùÿñðÿòëè öôöãëÿð êèáè äàëüûí.
Áÿ’çÿí î áàãûøëàð éåíÿ øèìøÿê êèáè ïàðëàð,
Ãÿñâÿò ñàâóðàí ùè÷ëèéè áèð àíäà éàãàðëàð.
Áèð ýöí àúû áèð ñèñ î ýöëöìñÿð éöçö ñàðäû,
Éàëíûçëûüà èìðÿíäè, óçàãëàøäû áÿøÿðäÿí.
____________
1
Ùÿð ïàð÷àíûí ÿââÿëèíäÿ “ß” – ÿðóç, “Ù” – ùåúà âÿçíèíè ýþñòÿðèð.
146
Áèð ãóëáÿéÿ ñàãëàíäû êè, ûññûçúà ìÿçàðäû,
Ìÿùðóì èäè äöíéàéû ñàðàí õåéð èëÿ øÿðäÿí,
Éûëëàðúà äàëûá ýåòäè î áþùðàíëû ãÿôÿñäÿ,
Èíñàíëàðû þçëÿðäè ùÿð àòÿøëè íÿôÿñäÿ.
“Ñÿðñÿì, äÿëè, õóäáèí!” – äåéÿ èòùàì èëÿ ùÿð êÿñ
Áÿùñ åòäèëÿð Àçÿðäÿí, î àëäûðìàäû ÿñëà!
Ùÿï îíúà áèð àëãûøëà ñþéöøäÿí êþïöðÿí ñÿñ,
Àðèô êå÷èíÿíëÿð îíà éàí áàãìàäà ùàëà.
Ìþ’ìèíëÿðÿ ñîðñàí åäÿúÿê êöôðöíÿ ôÿðìàí,
Äèíñèçëÿðÿ ýåò, îíäà áóëóð øöáùÿëè èìàí.
Àçÿð äàùà ÷îã çåâã àëûð àéäûí ýåúÿëÿðäÿí,
Ùÿòòà ñàðûøûí Àé îíà ýöëìöøäö áèð àãøàì.
Ýöëìöøäö áóëóòëàð àðàñûíäàí ñöçöëöðêÿí,
“Ùöðð îë!” äåéÿ ãÿëáèíäÿ äîüóðìóø éåíè èëùàì.
Àðòûã î ñþíöê ÷ÿð÷èâÿ øÿí Àçÿðè ñûãìûø,
Ñÿééàù îëàðàã Àéëà áÿðàáÿð éîëà ÷ûãìûø...
Ñåâäèðìèø è÷èíäÿí îíà áèð úèëâÿ ùÿéàòû,
Èíñàíëàðà ãîøìàã âÿ ãàâóøìàã äèëÿð ÿë’àí.
Äóéìàã âÿ äóéóðìàãäà áóëóð çåâãè, íèøàòû,
Éàëíûçëûüà, ûññûçëûüà ãÿëáÿí åäÿð èñéàí.
Èñòÿð áóëóò îëñóí äà äÿíèçëÿð êèáè àãñûí,
Èñòÿð Ýöíÿø îëñóí äà ãàðàíëûãëàðû éàãñûí.
Ýåúÿ àéäûíëûüû âÿ ýöí äîüóøó
“ß”
____________
Èøòÿ àéäûí âÿ ñÿðèí éàç ýåúÿñè
Âåðèéîð Àçÿðÿ ó÷ìàã ùÿâÿñè,
Àñìàëûãäàí éöðöéîð ðÿãñ åäÿðÿê,
Ùÿð áÿéàç êþëýÿ áèðÿð úàíëû ÷è÷ÿê...
Íÿø’ÿäÿí ñÿíäÿëÿéÿí ùÿð éàïðàã
Ñàëëàíûð ñàíêè ýöìöø áèð ëåéëàã.
147
Èíúÿ, éàëäûçëû, ñÿäÿô ãóìëàðäàí
Êå÷èéîðêÿí... Îíà ùåéðàí-ùåéðàí
Áóñÿëÿð ÿðç åäÿðÿê áàãäû ýöëÿð
Òà óçàãäàí ÷þêÿí àòÿøêÿäÿëÿð.
Äàëäû ðþ’éàëàðà åòäèêúÿ ìÿðàã ßñêè ìÿ’áóäëàðû õàòûðëàéàðàã.
____________
Éöðöéîð, ùÿï éöðöéîðêÿí Àçÿð
Äóéäó ñàùèëäÿ äÿðèí çöìçöìÿëÿð.
Ñàíêè ùÿð çöìçöìÿ åéëÿð èëùàì,
Ýåúÿíèí ðóùóíà áèð òàòëû ïÿéàì.
Áöòöí ÿøéà ùÿðÿêÿòñèç, ñÿññèç,
Éàëíûç èíëÿð êèáè ñåâäàëû äÿíèç.
Äàëüàúûãëàð þïöøöá òèòðÿðêÿí
Áàãûøûðëàðäû ýþéöí ýþçëÿðè øÿí,
Éîë óçóí... éîë÷ó éîðóëìóø àðòûã,
Äèíëÿíèá äóðäó ñààòëàðúà... éàçûã!
Î äÿìèí ýþðäöéö äèëáÿð ìåùòàá,
Õàñòà áèð ÷þùðÿéÿ áÿíçÿðäè õÿðàá.
Îíà äàí éûëäûçû áàêèð áèð ãûç
Êèáè ùåéðÿòëÿ ýöëöìñÿð éàëûíûç.
Èøòÿ öñòöí ýÿëèéîð çöëìÿòÿ íóð;
Áÿëëè, áÿñáÿëëè – ñÿùÿð éàãëàøûéîð.
Ñþíöéîð úàí ÷ÿêèøÿí éûëäûçëàð.
Àçÿð à÷ìûø äà ãàíàò ñàíêè ó÷àð,
Î, Ýöíÿøäÿí äàùà ÿââÿë îéàíàí,
Úàíëàíàí øÿùðÿ éàíàøìûø ÿë’àí.
Áèð éåøèë áàü÷à êè, ñàùèë áîéóíà
Íÿø’ÿ ñÿðïÿðäè, ùÿìÿí ãîøäó îíà.
Ñåéð åäèá áàü÷àéû äèíëÿíäè áèð àç,
Ñåð÷ÿëÿð, ýþðäö, åäÿð ðàçö íèéàç.
Ùÿïñè áèðäÿí þòöøöá ãàéíàøàðàã
Íèííèëÿð ñþéëÿäèëÿð îéíàøàðàã.
Ãîïäó áèð ëÿùçÿäÿ ÷ûüëûã, òóôàí,
Ùÿð àüàú äàëüàñû áèð áàøãà úèùàí...
Áóíúà àëãûøëàðà áàèñ éàëíûç
Øó äÿíèçäÿí äîüàí àëòûí áèð ãûç.
148
... Èøòÿ äàëìûø äóðóéîð áèð ðÿññàì,
Î äà àëìàãäà Ýöíÿøäÿí èëùàì,
Äóðìàäàí éàëâàðûéîð ôûð÷àñûíà,
Éàçûéîð, ùÿï ïîçóéîð... Ñàíêè îíà
Ýÿëäè éîðüóíëóüà áÿíçÿð áèð ùàë,
Ñöçÿðÿê Àçÿðè çÿíí åòäè õÿéàë:
Áÿò-áÿíèç éîã, ýþçö äöøìöø ÷óãóðà,
Áÿëêÿ âóðüóí êèáè áèð øåé... Îëóð à!
Õàéûð, àëíûíäà çÿêà øþ’ëÿñè âàð,
Áÿëëè, èëùàìûíû áèð åøã îéàëàð.
Ñîðäó: “Êèìñèí, íåðÿäÿíñèí, ÿùáàá!?”
Îíà Àçÿð ýöëÿðÿê âåðäè úàâàá.
Àçÿðèí úàâàáû
“Ù”
Áÿí éåòèøäèì àòÿøëÿ ñó
Þïöøäöéö áèð þëêÿäÿí.
Èçëèéîðêÿí ñåâýè éîëó
Àúû äóéäóì ùÿð êþëýÿäÿí.
Áèð éîãñóëóì, ùÿð äèëÿéèì
Äèç ÷þêäöðöð çÿíýèíëÿðè.
Áèð àðèôèì, áèëìÿäèéèì,
Àøàð äóðóð ÿíýèíëÿðè.
Áÿí ìöëàéèì áèð äÿíèçèì,
Àòÿøëèäèð äàëüàëàðûì.
Ñöëùÿ ãîøàí áèð àúèçèì,
ßñêèê îëìàç ãàâüàëàðûì.
____________
Áèð àâúûéûì, åøã óìàðûì
Ùÿð àùóíóí ýþçëÿðèíäÿí.
Äÿðä ÿùëèéèì, ðÿìç àíëàðûì
Ùÿð øàèðèí ñþçëÿðèíäÿí.
149
Áèð àøèãèì, ôåéç àëûðëàð
Áÿíäÿí èðôàí ÷îáàíëàðû.
Áèð ÷îáàíûì, ãàâàë ÷àëàð,
Èíëÿòèðèì âèúäàíëàðû.
Áÿí ÿáÿäè ùöððèééÿòèí
Ñåâäàëû áèð úèëâÿñèéèì.
Àíëàøûëìàç áèð õèëãÿòèí
Ïàðëàð, ñþíÿð øþ’ëÿñèéèì.
***
“ß”
____________
Ñöçÿðÿê Àçÿðè ùåéðàí-ùåéðàí,
Áèð ðèúà åéëÿäè ðÿññàì îíäàí,
Ýþñòÿðèá áèð ãîúàìàí äàø, äåäè: “Ýÿë,
Éàïàéûì ðÿñìèíè, áèð áàã, íÿ ýþçÿë!?
Ñåéðÿ äàë ñÿí éåíè äîüìóø Ýöíÿøè,
Íÿ äÿ õîø ìÿíçÿðÿ!.. Áàã, âàðìû åøè?
Äîüóéîð ñàíêè äÿíèçäÿí áèð ãûç,
Ùÿì äÿ àëòûí ñà÷û éàëäûç-éàëäûç.”
Ýöëäö Àçÿð, îòóðóá äàëäû ùÿìÿí,
Ôÿðã îëóíìàçäû î áèð ùåéêÿëäÿí.
Áèòèðèá ëåâùÿéè éîðüóí ðÿññàì:
Ãàëã, ÿçèçèì! äåäè ãàëã!.. Èøòÿ òàìàì!..
Áèð ãàäàð àã÷à äà èêðàì åòäè.
Ñöçäö Àçÿð îíó ùåéðÿòëÿ, äåäè:
– Àðãàäàø! Àã÷à íè÷èíäèð ÿúÿáà!
Î ñÿíèí ðÿñìèí è÷èí...
ùà, ùà, ùà!..
Ýöëäö, ùÿï ýöëäö... áàãûá ðÿñìÿ äåäè:
“Íÿ Ýöíÿø!? Ñàíêè áàãûð áèð òÿïñè...
Ùÿëÿ ýþçëÿð!.. Øó áÿíèì ýþçëÿðèìèí,
Ñþéëÿ, ìÿ’íàñû íÿäèð? Èíñàô è÷èí.
Áÿíçèéîð éàïäûüûí Àçÿð ýóéà
Áóçëàð öñòöíäÿ øàøûðìûø ÷îúóüà.
150
Äåéÿúÿê éîã øó ìöáàðÿê äÿíèçÿ,
Àúûðûì ñÿðô åäèëÿí ñÿ’éèíèçÿ.
Ñåéð åäÿíëÿð øó ýþçÿë ëåâùÿíèçè
Áÿíè éîã, áÿëêÿ ýþðöð îíäà ñèçè.
Ñàíêè þëýöí áîéàëàðäàí íÿ ÷ûãàð!?
Áóðäà ñÿí’ÿòäÿí èðàã ùÿð øåé âàð.
Èíúÿñÿí’ÿò äåäèéèí ïÿê òÿííàç
Áèð ýþçÿë ãûç êè, ÷àáóã ðàì îëàìàç.
Áàøãàäûð îíäàêû ùÿøìÿò, ÿçÿìÿò,
Áèð òÿñàäöôëÿ éàãûí ýÿëìÿç, ÿâÿò.
Áÿëêÿ éûëëàðúà äàéàíñàí íàçûíà,
Ñàäÿ, áèð êÿððÿ ýöëöìñÿð î ñàíà.
Éîãñà ÿçìèíäÿ ÿýÿð ñÿáðö ñÿáàò,
Áîø ÿìÿêäèð ÷ÿêèéîðñóí, ùåéùàò!..”
Ñöçäö ðÿññàì îíó àëòäàí-éóãàðû,
Ñà÷àðàã ýþçëÿðè êèí äàëüàëàðû.
Àëûá ÿøéàñûíû íèôðÿòëÿ, ùÿìÿí
Ãà÷äû ùèääÿò êþïöðÿí ñàùèëäÿí.
Îíäàí àéðûëìàéàðàã Àçÿð äÿ
Ýèðäè èñ1 éàüäûðàí Àëòûí øÿùÿðÿ2.
Ùÿï éöðöð, ùÿï äöøöíöðêÿí... éîëäà
Ðàñò ýÿëèá áèð ñàðûøûí ãûçúûüàçà,
Ýþðäö, àüëàð äà ñèëÿð ýþç éàøûíû...
Äåäè: “Éàâðóì, áó íÿ? Ãàëäûð áàøûíû,
Ñþéëÿ äÿðäèí íÿ?..” ×îúóã è÷ ÷ÿêÿðÿê
Äåäè: “Àííÿì, þýåé àííÿì äþéÿúÿê,
Âåðÿúÿê áÿëêÿ ìöÿëëèì äÿ úÿçà!..”
Äóð, íè÷èí?
– Ñîðìà!
– Áó ùè÷ îëäóìó éà!?
– Àù, ãàïûá ãà÷äû ÿëèôáàìû äÿìèí
Áèð ñîêàã éàâðóñó, ÷àïãûí, ìèñêèí!
– Éà áàáàí éîãìó?
Î, èøäÿí ãîâóëàí
____________
1
2
Èñ – ùèñ
Áàêû
151
Áèð ôÿãèð èø÷è, ñÿãÿò áèð èíñàí.
Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, ãóçóì, èøòÿ ïàðà,
Ñàüàëûð åëì èëÿ ùÿð òöðëö éàðà.
Îãøàéûá Àçÿð îíóí ñà÷ëàðûíû,
Äåäè: “Ýåò, áèëýè àë, þéðÿí éàðûíû.”
Áèð ôÿðÿù ýÿëäè ãûçûí ýþçëÿðèíÿ,
Óòàíûá äóðäó... òÿøÿêêöð éåðèíÿ
Î ñîëóã ÷þùðÿ ýöëöìñöíäö ùÿçèí,
Ãîøàðàã ýåòäè êèòàá àëìàã è÷èí.
____________
Áóíó ýþðäöêäÿ óçàãäàí éàðàìàç
Áèð ÷îúóã îëìàç îí ö÷äÿí éàøû àç
Ñîãóëóá Àçÿðÿ ùÿï ÿë à÷àðàã:
Ïàðà âåð, áÿí äÿ àúûì ñþéëÿäè áàã!
Ñàüëàì èíñàíäà áó àäÿò íÿ èäè?
Áàãäû Àçÿð îíà ùåéðÿòëÿ, äåäè:
“Ñàíà ëàéèãìè äèëÿíìÿê, àé îüóë!
Äóðìà ýåò, ùàéäû, ÷àëûø, áèð èø áóë.”
Þéëÿ áîø ñþçëÿðè äèíëÿðìè ÷îúóã?
Ñûðûòûá èçëèéîð, àéðûëìàñû éîã.
Ãàëäû Àçÿð øó ñûðûòãàíëûüà ìàò,
Îíà åøã åòäè áèð àòÿøëè òîêàò.
Ñåéð åäÿíëÿð áóíó ùÿçì åòìÿäèëÿð,
“Ìÿðùÿìÿòñèç, ãàáà èíñàí!..” äåäèëÿð.
Äèíëÿéèá îíëàðû Àçÿð ýöëÿðÿê
Äåäè: ßçäàä èëÿ äîüäóì, ýåð÷ÿê.
Áèð ÿëèì èøòÿ ñó, àòÿø áèð ÿëèì,
×àðïàúàã ãÿëáèì, ÿýÿð ñóññà äèëèì.
Àúûäûì ýÿð÷è äÿìèíúèê áèðèíÿ,
Ñîíðà àòäûì äà òîãàò äèýÿðèíÿ.
Ñèçè, éîã øöáùÿ êè, öðêöòäö áó ùàë,
Íÿ éàïàðñûí, ùÿïèíèç êîð, àáäàë!
Þéëÿ ãóø âàð êè, éèéîðëàð ÿòèíè,
Ãóø âàð, ÿò âåð äÿ, äóéàð ëÿççÿòèíè.
Áèð òîãàò âàð, äîéóðóð àú ãàðûíû,
Ìÿðùÿìÿò âàð êè, çÿùÿðëÿð éàðûíû.
152
ÌßÑÚÈÄÄß
Áèð ýöí Àçÿð äîëàøûðêÿí... éöêñÿê,
Óëó áèð ìÿ’áÿä þíöíäÿí êå÷ÿðÿê,
Áàãäû ñàâðóëìàäà ùÿð ïÿíúÿðÿäÿí
Äóéüóñóç ýþéëÿðÿ ÷ûüëûã, øèâÿí.
Ïÿê ìÿðàã åòäè, ùÿìÿí ýèðäè î äà,
Øàøûðûá äóðäó, íÿ äÿùøÿò, ÿúÿáà!?
Òîïëàøûá áèð éåðÿ èïñèç äÿëèëÿð;
Êèìè ýöðëÿð, êèìè ñûçëàð, èíëÿð.
Êèìè áèð éàíäà ÷àìóðëàð éöçöíö,
Êèìè äûðíàãëà äèäÿð ãàø-ýþçöíö.
Áèðè êöëëÿð ñàâóðóðêÿí áàøûíà,
Éàëâàðûð äèýÿðè ùÿï ýþç éàøûíà.
Êèìè áèð äàø, êèìè çÿíúèð àëàðàã
Ãÿùð åäÿð êÿíäèíè; ýþçëÿðäÿí èðàã!..
Ôûðëàéûá ìèíáÿðÿ áèð øåéõ î çàìàí
“ßëâåðèð ñþéëÿäè ôÿðéàäö ôÿüàí.
Éåòèøèð èíëÿäèíèç, àüëàäûíûç,
Äóë ãàäûíëàð êèáè éàñ ñàãëàäûíûç.
Ýÿëèí àðòûã àçàúûã êÿíäèíèçÿ,
Ãàíëû ýþç éàøëàðû úÿííÿòäÿ ñèçÿ
ßáÿäè çåâã, ñÿàäÿò âåðÿúÿê,
Îëàúàã ùÿìäÿìèíèç ùóðè, ìÿëÿê...”
Äèíëèéîðêÿí îíó ùÿð êÿñ... áèðäÿí
Éåíè áÿùñ à÷äû úÿùÿííÿìëÿðäÿí.
Ãîðãóäàí òèòðÿøÿðÿê ùÿï òÿêðàð
Ìÿëÿøèá àüëàäûëàð, àüëàäûëàð...
ßí íèùàéÿò áèòèðèá ñþçëÿðèíè,
À÷äû ÿòðàôû ñöçÿí ýþçëÿðèíè.
Øèìäè àðòûã ñûðà ýÿëìèø ïàðàéà,
Ýöìöø, àëòûí áèðèêèá áèð àðàéà,
Äîëäó áèð ëÿùçÿäÿ øåéõèí ãóúàüû,
Ñàòûëûð àëòûíà úÿííÿò áóúàüû.
____________ Ãàëäû Àçÿð øó òóùàô “àëâåðÿ” ìàò,
Àúûëàð äóéäó è÷èíäÿí, ùåéùàò!..
153
“Íÿ ÿúàéèá ñöðö, éàùó, áóíëàð,
Þíäÿ ðÿùáÿðëèê åäÿð ìàéìóíëàð.
Úöùÿëà åëì, ôÿçèëÿò ñàòûéîð,
Õàëãû ÿôñóíëàéàðàã àëäàòûéîð.
Êÿíäè ÿõëàãû ñþíöêêÿí ùÿïñè
Éåëòÿíèð âåðìÿéÿ ÿõëàã äÿðñè.
Ñàäÿ ìèíáÿðäÿ äåéèë, ÷îã éåðäÿ
Ýþç áîéàð ùÿï øó ãàðàíëûã ïÿðäÿ.
Ùàíêè áèð ñÿðõîøó ñþéëÿòäèì, èíàí
Áÿùñ åäÿð, ýþðäöì, î ùóøéàðëûãäàí.
Íåðäÿ áåø êþëýÿ ýþðöð þðäÿêëÿð
Áàøëàéûá íèòãÿ ùÿìÿí ñàç êþêëÿð.
Ðÿãñè òÿ’ëèì åäèéîð àãñàãëàð,
ßçÿìÿò äöøêöíöäöð àë÷àãëàð.
Çåâãÿ áèýàíÿ ñÿôèëëÿð áîë-áîë
Øå’ðö ñÿí’ÿòäÿ àðàð áèð éåíè éîë.
Ñàäÿäèë, ùèññÿ óéàí àáäàëëàð
Ùÿï ñèéàñè êÿñèëèá àò íàëëàð.
Áèð éûüûí êîð ãûëàâóçëóã éàïàðàã
Ýþñòÿðèð çöëìÿòè àéäûí, ïàðëàã.
Ùÿð ýöëÿð éöçäÿ þëöì, ãàí ýþðöðÿì,
Ïÿê éàãûí äîñòëàðû äöøìàí ýþðöðÿì.
Éóðäó ñàðìûø ãàáàëûã, éàëòàãëûã,
Éöêñÿëèø âàðñà, ñÿáÿá àë÷àãëûã...”
Ñöçäöëÿð Àçÿðè øàøãûí-øàøãûí...
Àçÿðèí äÿðäè áàøûíäàí àøãûí,
Ìöòÿÿññèð, äöøöíöðêÿí, áèðäÿí
Ýþðäö âàèç åíèéîð ìèíáÿðäÿí.
Îíà éàãëàøäû ùÿìÿí ïÿê ñàêèí,
Ñà÷ûéîðêÿí ÿñÿáè ýþçëÿðè êèí.
Äåäè: Øåéõèì! Áèð àç äà èíñàô åò,
Íÿ îëóð, áèð ãàäàð äà äöç éîë ýåò.
Áèçè ãàíäûðìà; ùàã âåðèá, ùàãã àë,
____________ Ñÿí äåéèëñèí íàìóñëó áèð áàããàë.
Ùÿï éàëàí ñàò äà àëòûí àë, íÿ äåìÿê!?
154
Ýþç éàøûíäàí äîüàðìû ùóðè, ìÿëÿê.
ßí ýþçÿë äèíäèð èøòÿ äèíè-ùÿéàò,
Áàøãà éîë éîã, éà ôÿíí, éà ìåâùóìàò!..
Èñòÿð óé äèíÿ, èñòÿð óé ôÿííÿ,
×àüûðûð õàëãû êÿíäè úÿííÿòèíÿ.
Áèðè íÿãä èøòÿ, íèñéÿäèð áèðèñè,
×îã îëóð áÿëëè, íÿãä ìöøòÿðèñè.
Àðòûã ÿôñàíÿ äåâðè êå÷äè, éåòÿð!
Îãøàìàç ðóùó ÿñêè áèëìÿúÿëÿð.
Úàí ÷ÿêèøäèêúÿ êþùíÿ çåâãö øöàð
Éåíè áèð úèëâåéè-äÿùà ïàðëàð.
Î äà éîã øöáùÿ ñàðñûëûð áèð ýöí,
Áàøãà áèð èúòèùàä îëóð öñòöí.
ßñêè äàùèëÿð “èøòÿ ùàã” äåäèëÿð,
×ûðïûíûá áèð ùÿãèãÿò èçëÿäèëÿð,
Î ùÿãèãÿò áó ýöí õÿéàë îëóéîð,
Äöíêö øÿí áàüúàëàð áó ýöí ñîëóéîð.
Äÿéèøèðêÿí, ÿâÿò áÿøÿð ãàôàñû,
Äÿéèøèð Òàíðûíûí äà ñèìàñû.
Øåéõ
(÷ûëüûí)
Ñóñ éåòÿð, àù, øÿðÿôñèç, Àëëàùñûç!..
Àçÿð
Ãûçìà, øåéõèì, ñèçèí éàðàòäûüûíûç
Òàíðû þëìöø äÿ, éîãäóð àüëàéàíû.
Øåéõ
(éàíûíäàêûëàðà)
Íÿ äèéîð, áàã, ùàëàëäûð èøòÿ ãàíû.
____________ Áÿëëè, ùÿï ñþéëÿäèêëÿðèí ùÿçéàí,
Áèçè äöíéàäà éîãìó áèð éàøàòàí?..
155
Àçÿð
Éàøàòàí âàðñà èøòÿ õèëãÿòäÿ,
Ìÿ’äÿ... ùÿï ìÿ’äÿ... ùÿçðÿòè-ìÿ’äÿ...
(ÿëèíè øåéõèí ãàðíûíà âóðàðàã èñòåùçàëû òÿáÿññöìëÿ)
Áàã, ùÿãèãÿò äÿ, áÿëêÿ ùàã äà áóäóð,
Ñÿíè ùÿð êèì äîéóðñà Òàíðûí îäóð.
Äèí è÷èí, ôèðãÿ, éà ñèéàñÿò è÷èí
Íåðäÿ áÿñëÿíñÿ áèð ÿäàâÿò, êèí,
Íåðäÿ ãàí, éà þëöì, ÿëÿì ýþðñÿí,
Áóíà éàëíûç ñÿáÿá ñÿíèí ìÿ’äÿí...
Øåéõ
(ùåéðÿòëÿ)
Ñà÷ìà, ùÿï ñà÷ìà, àíëàìàì ñÿíè áÿí,
Íÿ äåìÿê ìÿãñÿäèí øó âÿñâÿñÿäÿí?
Àçÿð
Øåéõèì, àëäàòìà õàëãû, äèíëÿ áÿíè,
Áöòöí ÿôñóíëó ñþçëÿðèí õöëéà...
Ýÿë áûðàã ýþéëÿðèí ùåêàéÿñèíè,
Åíÿëèì êÿíäè äîüìà éóðäóìóçà.
Áóðäà úÿííÿò äÿ âàð, úÿùÿííÿì äÿ,
Îíó, éîã øöáùÿ, áèçëÿðèç éàðàòàí.
“Úèôÿ” çÿíí åòäèéèí øó àëÿìäÿ
Áàøãà çåâã àëìàã öçðÿ ùÿð èíñàí.
Êèìè úÿùë àòÿøèíäÿ ãàâðóëàðàã,
Ùÿï éàíàð, ãÿùð îëóð ñÿôàëÿòäÿí.
Êèìè èðôàíëà øàäêàì îëàðàã,
Äÿì âóðóð íÿø’ÿäÿí, ñÿàäÿòäÿí.
(Úàìààòà)
____________ Ýþíëöíöç úÿííÿò èñòèéîðñà ÿýÿð,
Øåéõèìèç áàøãà íÿüìÿ áóëìàëûäûð.
156
Ìöòÿâÿêêèë äóðàí øó ìÿ’áÿäëÿð
Ùÿï êöòöáõàíÿ, ìÿêòÿá îëìàëûäûð.
Î çàìàí ôÿçëö ìÿ’ðèôÿò ýöíÿøè
Þëýöí, àçüûí úèùàíû ùÿï ñöñëÿð.
Øó ñþíöê òîïðàüûí áóëóíìàç åøè,
Ãóðóëóð ùÿð áóúàãäà úÿííÿòëÿð.
Î çàìàí ãàíëû, êèíëè ãöââÿòëÿð
Ñÿíè äÿùøÿòëÿðèéëÿ èíëÿòìÿç.
Øÿðÿôèí, áÿíëèéèí îëóá äà ùÿäÿð,
Àéàã àëòûíäà ÷åéíÿíèá ýåòìÿç!..
ßÑÊßÐËßÐ Òß’ËÈÌ ÅÄßÐÊßÍ...
Ñîí áàùàðûí àúû áèð íÿø’ÿñè âàð,
Àçÿðèí ýþíëöíö ùÿñðÿòëÿ éàãàð.
Ñàíêè áèð êþëýÿ êàéàð éîëëàðäàí,
Îíó ùåéðÿòëÿ ñöçÿð ùÿð èíñàí.
Î äà ùÿð ÷þùðÿäÿ áèð ðÿìç àíëàð,
Ùÿð êå÷ÿí êþëýÿéè ñöçäöêúÿ äàëàð.
Îíúà äöíéà ãîúà áèð ñÿùíÿ äåìÿê,
Ùÿð êÿñ àêòþðëöê åäÿð áèëìèéÿðÿê.
Êèìè àðèô, êèìè äèëáÿð âÿ ÿñèë,
Êèìè ãóðíàç, êèìè äèâàíÿ, ñÿôèë...
Êèìè úàíè... äöøöíöð ôèòíÿ-ôÿñàä.
Êèìè çåâã ÿùëè, äèëÿð ùÿð êÿñè øàä.
Êèìè ïÿê ñàäÿäèë, îéíàã, øàãðàã,
Êèìè ïÿê äóéüóñóç, àáäàë âÿ áóíàã...
Êèìè èñìÿò, êèìè íàç, èøâÿ ñàòàð,
Êèìè ùÿï âàðëûüà áèð òÿêìÿ àòàð.
Ýþç éóìóá îíëàðà Àçÿð, êþïöðÿí,
Ýöðëÿéÿí øÿùðÿ âèäà åòäè ùÿìÿí.
Åíäè áèð áàü÷àéà, ñàùèë áîéóíà,
____________ Ñàíäû ùÿð äàëüà ñàëàì åéëÿð îíà...
Áàü÷à ñîëìóø äà àüàúëàð ÷ûïëàã,
157
È÷ëè áöëáöëëÿðè þòìÿç øàêàðàã.
Úàí ÷ÿêèøìÿêäÿ ñîëóã éàïðàãëàð,
Íÿ ÷è÷ÿêëÿð, íÿ ýöëÿí ýöëëÿð âàð.
Ùÿð õèéàáàíäà ôÿãÿò ÿñêÿðëÿð
Ãîøàðàã “àðø!” äåéÿ òÿ’ëèì åéëÿð.
Áàüûðûð îíáàøûëàð: áèð, èêè, ö÷!..
Ïàðëàð ÿëëÿðäÿ ñèëàù... Ãàéÿñè: ýöú!..
Áèð éûüûí èøñèç àäàì áèð éàíäà
Äàëàðàã ñåéðÿ, áóëóð çåâã îíäà.
Öðÿôà òàñëàüû áèð ãà÷ êèøè äÿ
Åäèéîð îíëàðû òÿíãèä: èøòÿ!
Áèðèíúè òàìàøà÷û
Íÿ ôÿëàêÿò!.. Þëöá-þëäöðìÿê è÷èí
Ñà÷ûéîð ïàñëû ýþíöëëÿð ùÿï êèí.
Èêèíúè òàìàøà÷û
Èøòÿ òÿ’ëèì îëóíóð úÿëëàäëûã,
Éàçûã, èíñàíäàêû âèúäàíà éàçûã...
Ö÷öíúö òàìàøà÷û
Àù, íÿ õîøäóð ÿáÿäè ñöëù îëñà,
Áÿøÿðèééÿò àúûäàí ãóðòóëñà...
Äþðäöíúö òàìàøà÷û
Çàëûì ÿëëÿð íÿ ãàäàð öñòöíñÿ,
Ãóðòóëóø éîãäóð ÿçèëìèø úèíñÿ.
Áåøèíúè òàìàøà÷û
ßí ôÿëàêÿòëè áþéöê éàíüûíëàð
Áèð ãûâûëúûìëû õÿòàäàí áàøëàð.
Àëòûíúû òàìàøà÷û
____________ Ãàíàòûì îëñà ó÷àðäûì äà ùÿìÿí,
Ãóðòóëóðäóì áÿøÿðèí øÿððèíäÿí.
158
Éåääèíúè òàìàøà÷û
Íÿ ñÿàäÿò!.. Îëà èíñàí äÿðâèø,
Ùè÷ äÿ àëäûðìàéà äöíéà íÿ èìèø.
Äèíëÿéèá îíëàðû Àçÿð ýöëÿðÿê,
Äöøöíöá äóðäó, áó ñþçëÿð íÿ äåìÿê!?
Ïàðëàéàí ýþçëÿðè äèããÿò ñà÷àðàã
Éàãëàøûá ñþéëÿäè: Éàùó, áàíà áàã!
(Àúû ýöëöøëÿ ñîí ñåéèðúèéÿ)
ßâÿò, ÿí õîø òÿðàíÿ, ÿí åéè éîë:
Ùÿð ÷åøèò ãåéäè àò äà äÿðâèø îë!..
Éàøàéûá ãàéüûñûçúà áèð êþøÿäÿ,
Çåâãÿ äàë... ßí ýþçÿë ùÿéàò èøòÿ!
Ìÿñêÿíèí äàèìà øÿí îðìàíëàð,
Ùÿìäÿìèí õîø áàãûøëû úåéëàíëàð.
(Áó ñûðàäà áèð ãà÷ äÿëèãàíëû äà Àçÿðèí ÿòðàôûíà òîïëàíûð)
Êÿëÿáÿêëÿð ãîøàðêÿí îéíàøûíà
Éöðö, åí áèð éåøèë ïûíàð áàøûíà.
Ãóøëàð þòäöêúÿ ñÿí äÿ äÿìñàç îë,
Ýöëöøÿí ùÿð ÷è÷ÿêëÿ ùÿìðàç îë.
Íÿ þú àë êèìñÿäÿí, íÿ ÿç, íÿ ÿçèë,
Íÿ ãàí è÷, óô!.. Íÿ ãàíëû ýþç éàøû ñèë!
Áèðèíúè òàìàøà÷û
Áó, ôÿãÿò øàèðàíÿ áèð õöëéà!..
Ðóùà óéüóí ñåâèìëè áèð ðþ’éà!..
Èêèíúè òàìàøà÷û
Ïÿê ýþçÿë ñþéëÿäèêëÿðèí, ùåéùàò,
Íåðäÿ? Êèì ñöðäö þéëÿ òàòëû ùÿéàò?
Ö÷öíúö òàìàøà÷û
____________ Áàðûøûá ùÿï ñåâèøñÿ ìèëëÿòëÿð,
Áÿëêÿ àçúûã ñóñàð øó âÿùøÿòëÿð.
159
Àçÿð
(Àúû ýöëöìñÿéèøëÿ)
____________
... ßâÿò, èíñàí îëóðñà èíñàíëàð,
Øöáùÿñèç, ïàðëàéûá äà âèúäàíëàð
Ñåâýè íóðèëÿ êàèíàòû áÿçÿð,
Áûðàãûá êèíè, ãóðò ãîéóíëà ýÿçÿð.
Áÿëëè.. Òà ÿñêèäÿí áþéöê áàøëàð
Ñöëù è÷èí óüðàøûá ÷àëûøìûøëàð.
×ûãàðàã ùÿðáÿ ãàðøû ùÿï öðÿôà,
ßáÿäè ñöëù è÷èíäÿ áóëäó øÿôà.
Êèìè “ãàí-ãàí!..” äåéèá äÿ ÷ûëäûðàðàã,
Ñöëùÿ äöøìàí êÿñèëäè, èøòÿ ìÿðàã...
Áèçúÿ êèì ùàãëû! Ãàí äþêÿíëÿðìè?
Èìðÿíèá ñöëùÿ, äèç ÷þêÿíëÿðìè?
Î íÿ? Ùÿï äàëüà êå÷äèíèç... ÿúÿáà,
Ùàíêè õîø, ùàíêè ïÿê äèêÿíëè, ãàáà...
Øöáùÿ éîã, ñöëùÿ ìåéë åäÿð ùÿð êÿñ,
×öíêè ùÿð ýþçäÿ ïàðëûéîð áó ùÿâÿñ.
Ïÿê áþéöê ñÿëòÿíÿòñÿ äÿðâèøëèê,
Îëàìàì áÿí î õàñòà ôèêðÿ øÿðèê.
Þëö, ìèñêèíúÿ þìðÿ áèí íèôðÿò!..
Ñèçè áÿí ñöëùÿ åéëÿìÿì äÿ’âÿò.
ßáÿäè ñöëù öìèäè ùàããû áîüàð,
Éàøàìàã÷ûí ôÿãÿò ìöáàðèçÿ âàð.
×àðïûø, åëìè áèð èíãèëàá èëÿ ñÿí
Ãÿùðÿìàí îë, þú àë äà âÿùøÿòäÿí.
Áÿíëèéèí øèìäè èíëèéîðñà, éàðûí
Ãàëèáèééÿòëÿ ïàðëàñûí àëíûí.
Ñÿíè éàëíûç þéöíäöðöð ãöââÿò,
Ãöââÿòèí âàðñà, ùàã ñÿíèíäèð, ÿâÿò.
Ëàêèí èíñàíäà éîãñà ÿãëö çÿêà,
Ñàäÿ ãöââÿòäÿ éîã ñÿìÿð ÿñëà.
ßëäÿ ìå’éàð îëóðñà ÿãëèí ÿýÿð,
Þë÷öëöð ïÿê ãîëàéúà õåéð èëÿ øÿð.
Äåäèëÿð: “Çöëìÿ ãàðøû äóðìà, ÿéèë!”
Äåäèëÿð: “Ùÿðáÿ ãîø, éà ÿç, éà ÿçèë!”
160
Áÿí äåðèì: “Ùÿïñè ëàô, èíàíìà, ñàãûí!
Ðÿùáÿð îëñóí äà ãöââÿòèí, àüëûí.
Éåðè ýÿëäèêäÿ ñöëù è÷èí ÷àáàëà,
Þéëÿ éåð âàð êè, ùÿðáè àëãûøëà.
Ãóçó ýþðäöíìö ñåâ, î, êèí áèëìÿç;
Úàíàâàð ãàðøû ýÿëñÿ ïàð÷àëà, ÿç.
Ãöââÿò öñòöíäÿ âàðñà ÿãëè-ñÿëèì,
Ñàíà ùÿï êàèíàò îëóð òÿñëèì!”
ÃßÐÁß ÑßÉÀÙßÒ
Èëê áàùàðûí ñîí ýåúÿñè... äàí éûëäûçû ýöëöìñÿðêÿí,
Àçÿð ìÿðàã åäèá ÷ûãäû Ãÿðáÿ äîüðó ñÿéàùÿòÿ.
Éîðüóí äÿíèçäÿí ñàùèëÿ áàéüûí ðöçýàðëàð ÿñÿðêÿí,
Õöëéà äîëó Àëòûí øÿùÿð äàëìûøäû èñòèðàùÿòÿ.
Àçÿð ñÿùÿð ùàâàñûíû íóø åäÿðÿê ñÿôà áóëäó,
ßòðàôûíû ñåéð åäÿðêÿí òðåí ýÿëäè, éîë÷ó äîëäó,
Î äà àòÿø îúàüûíà âèäà åäèá ðÿâàí îëäó,
Ðàñò ýÿëäè ùÿï éîë áîéóíúà áèí áèð ÷åøèò ãèéàôÿòÿ.
Ýóðóëòóëó âàãîíëàðäà ùÿð ìèëëÿòäÿí íöìóíÿ âàð,
Òàíûøäûãúà ùÿð ýþíöëäÿ ãàðøûëûãëû ñåâýè äîüàð,
Éàøàéûøäàí áÿùñ åäÿðêÿí áèðè ýöëñÿ, áèðè àüëàð,
Êèìè ìÿñ’óä îëóá, êèìè óüðàìûø áèð ôÿëàêÿòÿ.
Òðåí êå÷èëìÿç éîëëàðû îðàã êèáè êÿñèá áè÷äè,
Ãàðøû ýÿëäèêúÿ éàð-ãàéà áèð îã êèáè äÿëèá êå÷äè,
Áèð ýöí Àçÿð éåíè äîüàí Ýöíÿøäÿí áèð õÿáÿð ñå÷äè:
“Îðòà Ãÿðáÿ âàðûëìûø äà, éîë èðèéîð íèùàéÿòÿ”.
Ùÿð ýþíöëäÿ ÷îúóãúà áèð ìÿðàã àëåâëÿíèá äóðäó,
Ïÿíúÿðÿëÿð ãàðøûñûíäà ñåéð åäÿíëÿð ùÿëãÿ âóðäó,
Ùÿð òÿðÿôäÿí éåøèëëèêëÿð íÿçÿðëÿðè îãøûéîðäó,
____________
Äàëüàëû ýöë áàü÷àëàðû èñéàí åäÿðäè úÿííÿòÿ.
161
Ñöñëö êþéëÿð òðåíëÿðè ãàðøûëàðäû àðà-ñûðà.
Ùÿð ýóøÿ áèð ýÿëèí êèáè ýöëöìñÿðäè éîë÷óëàðà,
ßìÿê ïÿðèñè ìóíèñäè ùÿð ýÿíúÿ, ùÿð èõòèéàðà,
Èøñèç ãàëàíëàð, øöáùÿ éîã, ìÿùêóì èäè ñÿôàëÿòÿ.
Åðêÿê-ãàäûí ùÿï ÷àëûøûð àðû êèáè ãàéíàøàðàã,
Äàëüàëàíäûãúà òàðëàëàð àëòûí êÿñÿð åëìàñ îðàã,
Äîëüóí þêöçëÿð, èíÿêëÿð áÿíçÿðäè ýþçëÿðäÿí èðàã
Øÿùÿðëÿðäÿ äÿðèñèíÿ ñûüìàéàí ÿùëè-ñÿðâÿòÿ.
Èøòÿ Ãÿðáèí øÿí ýþáÿéè!.. Òðåí äóðäó, Àçÿð åíäè,
Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí ôûøãûðàí ÷è÷ÿêëÿðÿ ïÿê èìðÿíäè,
Ùÿð ñÿùíÿéè ñöçöá ýÿçäè, àç ýþðöá äÿ ÷îã þéðÿíäè,
Ìÿôòóí îëäó ýþçëÿðäÿêè úèääèééÿòÿ, íÿçàêÿòÿ.
Áèð ýöí ÷è÷ÿê áàü÷àñûíäà áèð ýÿíú îíà äîüðó ãîøäó,
Ñåâèíúèíäÿí ùîïëàéàðàã ûðìàã êèáè äàøûá úîøäó,
Àâðîïàíûí ùÿð ñÿùíÿñè, ùÿð úèëâÿñè îíúà õîøäó,
“Áàã!” äåäè: “Ðàñò ýÿëäèíìè ùè÷ áèð áþéëÿ ÿçìö ùèììÿòÿ?
Ýþçÿëëèêäÿ þðíÿê àëìûø êþé øÿùÿðäÿí, øÿùÿð êþéäÿí,
Ùÿð éåð ñàíêè áèð ðÿññàìûí ñÿí’ÿòèäèð ùÿìÿí-ùÿìÿí,
Âàðëû-éîãñóë áèð ìóñèãè äèíëÿð, ÿâÿò, ùÿð ãóëáÿ øÿí...
Ùÿð ýþíöëäÿ áèð ùÿâÿñ âàð èíúÿëèéÿ, íÿçàôÿòÿ.
Ùÿð îúàãäà, ùÿð áóúàãäà áèëýè, ùöíÿð ìÿ’áÿäè âàð,
Ùÿð éöçäÿ ðóù éöêñÿêëèéè, ùÿð ýþçäÿ áèð çÿêà ïàðëàð,
×ÿëèê ÿñÿáëÿð äóðìàäàí ùÿï éåíè áèð çÿôÿð àðàð,
Ùÿð ãàôàäà áèð èìàí âàð ÿìÿêäÿêè ñÿàäÿòÿ.
Ýþçÿë!.. Øó íÿø’ÿëÿð äîëó ùÿøìÿò äöíéàñû ïÿê ýþçÿë,
Ùöððèééÿò èçëÿéÿí ýåíèø, ñàüëàì ùàâàñû ïÿê ýþçÿë,
Éåð äåéèë, ýþéëÿðè ñàðñàí éûëìàç äÿùàñû ïÿê ýþçÿë,
Áþéöê-êö÷öê ùÿï òàïûíûð àíúàã âÿ àíúàã ãöââÿòÿ.
Áó éåðëÿðäÿ éàëàí, ãÿðÿç, ãàéüûñûçëûã äà éîã äåéèë,
Êþëýÿëè âèúäàíëàð äà ÷îã... çàùèðäÿ ïÿê êèáàð, ÿñèë.
Ñöñëÿð è÷èíäÿ ãûâðûëàí ýþâÿð÷èíëÿð äÿ âàð: ñÿôèë...
____________
Ôÿãÿò éåíÿ ùÿï öñòöíäöð ôÿçèëÿò åøãè çèëëÿòÿ.
162
Èø÷èëÿðè ÷îã äèíëÿäèì áóëóíäóãúà áèð àðàäà,
Ùÿð ýöí éåíè ÷ÿêèøìÿ âàð ìÿ’äÿíëÿðäÿ, ôàáðèêàäà,
Àüûðëûãäàí, ñûãûíòûäàí êÿñêèí ÷ûãûøëàð îëñà äà,
Çîðëà-õîøëà ùÿïñè éåíÿ úÿëá îëóíóð èòàÿòÿ.
Áóðäà ÿñëà äèëÿí÷è éîã... ìÿðùÿìÿò éîã ÷öíêè îíà,
Éàí áàãûëûð àúèç, ñÿôèë, þëö, úàùèë áèð èíñàíà.
Øÿðãèí áþéöê áèð øàèðè1 îäóð êè, âàðñà ùÿð éàíà,
Àìàí áèëìÿç Ãÿðáè ùÿð ýöí äÿ’âÿò åäÿð ìÿðùÿìÿòÿ”.
Àçÿð ùÿìÿí ýöëöìñÿäè, ÿâÿò, äåäè, ïÿê ùàããû âàð,
Ùÿï “ñåâýè”äÿí çåâã àëûðëàð þéëÿ çÿðèô èõòèéàðëàð.
×îãäàí áÿðè Øÿðãèí ñàçû ùÿï áó ðóùäà èíëÿð, àüëàð,
Ñàãûí! Ãóëàã âåðèð ñàíìà ùÿðèñ áàøëàð î äÿ’âÿòÿ.
Ùèíäèí ÿçèëìèø áÿíëèéè éàïñà ùÿð ñþçäÿ ìþ’úöçÿ,
Ñîéóããàíëû Ãÿðá àëûøìûø ýþç ñöçÿ, éà äîäàã áöçÿ.
Ìÿçëóì åëëÿð è÷èí àíúàã áèð éîë âàðñà: ìöáàðèçÿ!
Îíñóç, øöáùÿ éîã, èðÿìÿç Øÿðã àëÿìè ùöððèééÿòÿ.
ßâÿò, àíúàã ìöáàðèçÿ áÿíëèê âåðèð ùÿð ìèëëÿòÿ,
Íÿø’ÿ ñÿðïÿí éàëíûç îäóð ùÿð øÿõñÿ, ùÿð úÿìèééÿòÿ.
Ùÿð éóðäó èðäèðÿí îäóð þçëÿäèéè ñÿàäÿòÿ,
Îäóð àíúàã ãàâóøäóðàí èíñàíëàðû ìÿùÿááÿòÿ!
Áåðëèí
ÀÇÀÄ ßÑÈÐËßÐ
“ß”
Ìþùòÿøÿì áèð ñàëîí... àùÿíýè-øÿòàðÿòëÿ ýöëÿð:
Áàäÿëÿð, çöìçöìÿëÿð, øÿ’øÿÿëÿð, äÿáäÿáÿëÿð.
Ñàíêè åëìàñëà äîíàíìûø ùÿð éåð,
Èøòÿ áèëëóð êöðÿúèêëÿð âÿ ñöòóíëàðäà äþíÿð
Áèð éûüûí ðÿíý èëÿ íóð;
____________
1
Ðàáèíäðàíàò Òàãîðóí î ýöíëÿðäÿ àâðîïàëûëàðà âåðäèéè êîíôðàíñëàðà èøàðÿò.
163
×àüëàéàíëàð êöðÿëÿðäÿí äàøàðàã,
Ñöçöëÿí ýþçëÿðè îãøàð âÿ þïÿðêÿí... øàãðàã,
Èíúÿ áèð øå’ð îãóíóð.
Äÿéèøèá ìÿúëèñèí ÿââÿëêè áÿäàéå ðÿíýè,
Ìóñèãè èíëÿéÿðÿê áàøëàäû ðÿãñ àùÿíýè.
Ùÿð ýþíöë êÿíäèíÿ áèð åø áóëàðàã,
Ãîéóëóá ðÿãñÿ, ùàìàí çåâã èëÿ ñÿðìÿñò îëàðàã,
Áöêöëöá ãûâðûëàðàã,
Ñàðäû øÿí ýþçëÿðè áàéüûí áèð ùàë;
×àëüûëàð èíúÿëÿðÿê ñþíäö èøûãëàð, äÿðùàë
Äîüäó áèð áàøãà øÿôÿã.
Ñà÷ûëûá ãóìðàë öôöãäÿí ïàðëàã,
Áèð éûüûí éûëäûçà áÿíçÿð éàïðàã,
Ó÷äóëàð ýèçëè ãîíàí áóñÿëÿð öñòöíäÿ áèð àç
Îëàðàã ìÿùðÿìè-ðàç.
Ñîíðà áèð ãàç êÿñèëèá ùÿð äèâàð,
ßðç åäèá äóðäó áèð åøñèç ýöëçàð.
Ñà÷äû ôÿââàðÿëÿð ÿòðàôà ÷è÷ÿê, ðÿíýö çèéà,
Áó äåéèë áèð ðþ’éà...
Î ýþçÿë ìÿíçÿðÿ áèðäÿí ñîëäó,
Ìóñèãè ñóñäó, ãÿäÿùëÿð äîëäó.
Îëäó öëôÿò âÿ ìÿùÿááÿò äÿìñàç
Ñÿðïÿðÿê èøâÿâö íàç.
×þêäö áèð èíúÿ ãàðàíëûã... éàëûíûç
Ïàðëàéûá ñÿùíÿäÿ øÿí áèð éûëäûç,
Òàòëû, úàçèá ñÿñè úÿëá åòäè ìÿðàã,
×ûðïûíûá ñûçëàéàðàã.
“Ù”
Åøñèç áèð éóâàíûí éåøèë ãîéíóíäà
Þïÿðäè ðóùóìó áàéüûí íÿôÿñëÿð.
Àëäàòäû, àù, ÿâÿò, áÿíè àëäàòäû
Éàëäûçëû ñåâýèëÿð, õàèí ùÿâÿñëÿð.
____________ Âÿùøè ýöëëÿð ãàðøûìäà äèç ÷þêÿðäè,
Ãóìðóëàð ïåøèìúÿ áîéóí áöêÿðäè.
164
Ùÿð ýöí è÷èìäÿ áèð øÿôÿã ñþêÿðäè,
Îãøàðäû ýþíëöìö ñåâäàëû ñÿñëÿð.
Ýöëöìñÿðêÿí áàíà ÷îáàí éûëäûçû,
Ñàíûðäûì êÿíäèìè ýþéëÿðèí ãûçû,
Þìðöìäÿ äóéìàçêÿí èíúÿ áèð ñûçû,
Ãûðäû ãàíàòûìû àëòûí ãÿôÿñëÿð.
“ß”
Ãàïàíûá ïÿðäÿ, ùÿìÿí úîøäó ïÿðÿñòèø, àëãûø...
Ðÿãñÿ äÿ’âÿò åäÿðÿê ÷àëüû ñÿñè,
Éåíèäÿí ïàðëàäû ùÿð ÷þùðÿäÿ ñåâäàëû áàãûø,
Éåíèäÿí äîüäó ñàðûëìàã ùÿâÿñè.
Éåíèäÿí äîëäó ãÿäÿùëÿð, ùÿð êÿñ
Àçàúûã àëäû íÿôÿñ;
Ñÿùíÿäÿí ïàðëàäû õîø áèð ìåùòàá,
Âåðäè ùÿð ãÿëáÿ úàâàá.
Úàíëû ùåéêÿëëÿð! Î ùÿð ñöñäÿí óçàã, ñàô, öðéàí
Ýöë áÿäÿíëÿð âåðèéîð ðóùà ãèäà.
Ìóñèãè ìÿ’áÿäèíèí òàíðûñû äèëáÿð ãûç äà
Äöøöíöð îðòàäà ùåéðàí-ùåéðàí.
Áó íÿ ñÿí’ÿò, íÿ çÿðàôÿò, íÿ ìÿëàùÿò äåðêÿí,
Ïÿðäÿëÿð åíäè ùÿìÿí.
×ûãäû ùÿð êÿñ, àçàúûã ìþùòÿðèñ èíñàí ãàëäû,
Ìÿúëèñ àðòûã éåíè áèð ðÿíý àëäû.
Ñöçöëäö íÿø’ÿëè ýþçëÿð, ýþíöëëÿð à÷äû ÷è÷ÿê,
Ùÿð àâúû áóëäó øèêàð.
Áåø-îí àìåðêàëû çÿíýèí äÿ ñîíðàäàí ýÿëÿðÿê
Ñà÷ûëäû àëòûíëàð.
Äÿìèí öðéàí äóðàí ïÿðèëÿð äÿ
Ñöñëÿíèá ãîíäóëàð áèðÿð ìàñàéà;
Ùÿð ãÿäÿù áóëäó ÷àðÿ áèð äÿðäÿ,
Êèìñÿ äöíéàéû àëìûéîðäó ñàéà.
Íÿø’ÿäÿí äþíäö ìþùòÿðèñ ãàôàëàð,
×ûëüûí åøëÿð ÷ÿêèëäè ëîæàëàðà.
____________
Ïÿðäÿëÿðäÿí äóéóëäó ãàùãàùàëàð,
165
Äàùà ìÿùðÿìúÿ çåâãÿ ýÿëäè ñûðà.
Ñà÷ûá äà îðòàéà ìÿüðóð Àìåðèêà ñÿðâÿòèíè,
ßìÿðäè èøâÿëè Àâðîïàíûí áÿêàðÿòèíè.
Ôÿãÿò áó ñöñëö òàìàøàéà ãàðøû Àçÿðäÿ
Îéàíäû íèôðÿòëÿð.
Éàãûíäà ðÿíýè ñîëóã ö÷ ãàäûí ýÿëèá äÿðäÿ,
À÷ûëäû ñþùáÿòëÿð.
Áèðèíúè ãàäûí
Áÿíèì ãûçûì äàùà ýÿíú... èøòÿ ãàëäûã ÿòìÿêñèç,
Íÿ éàïàðñûí, äèêÿíëè áèð éàøàéûø!..
Øó êèðëè úÿííÿòÿ âàðäûã ãàðàðäû ýþçëÿðèìèç,
Ãûçû ñàïäûðäû áèð éûüûí àëãûø.
Èêèíúè ãàäûí
Áÿíèì äÿ ãàâüàäà ìÿùâ îëäó ãàðäàøûìëà ÿðèì,
Èêè ãûç ãàëäû, áèð äÿ éîãñóëëóã.
(Áèð ëîæàéû ýþñòÿðèð)
Íÿ èø áóëóíäó, íÿ åø... Àù, øó íàäèð èíúèëÿðèì
Øèìäè ùÿð çåâãè îãøàéàí ìÿõëóã...
Ö÷öíúö ãàäûí
Áÿíèìêè èøòÿ øó àë ïÿðäÿäÿí ýöëöá äÿ áàíà,
“Áèð àç äà áÿêëÿ!” äèéîð.
Íÿ ÷àðÿ, áÿêëÿðèì, àç-÷îã íÿ àã÷à ýÿëñÿ îíà
Áÿíèìëÿ ñÿðô åäèéîð.
Èíúÿ áèð éàø áÿëèðäè ýþçëÿðäÿ,
Àúû áèð èç áûðàãäû Àçÿðäÿ,
Äöøöíäö: “Áÿëêÿ!..” äåäè.
“Áèð çàìàí áÿëêÿ äöíêö Àñèéàäà,
ßñêè Ãàôãàñäà, âÿùøè Àôðèêàäà
Ãûçû úÿáðÿí ñàòûá àëûðëàðìûø.
Îíà Àâðîïà õàëãû ïÿê ôàùèø
____________
Áèð ôÿëàêÿò äåìèø äÿ ùàéãûðìûø,
166
Òàáëî éàïìûø, ðÿñèìëÿð àëäûðìûø.
Ýöëìöø, ÿéëÿíìèø, åéëÿìèø ùåéðÿò,
Áÿñëÿìèø áÿëêÿ áèð éûüûí íèôðÿò...
Ôÿãÿò áó ùàë íÿ èäè!?
Áóíó ýþðìÿçìè èíúÿ ýþçëöêëÿð?
Ñàòûëûð áóðäà ãûçëàð àçàäÿ,
Ùÿì òÿáèè áèð èø ãàäàð ñàäÿ.
Àíà áèð éàíäà òèòðÿéèá áÿêëÿð.”
Ìÿäÿíèééÿòäÿ ÷ûðïûíàí âÿùøÿò
Äàùà éàëäûçëû, øàèðàíÿ, ÿâÿò.
Áóðäà þç èñòÿýèëÿ úàðèéÿëÿð
Ñàíà øàãðàãúà íèííèëÿð ñþéëÿð.
Áèð ãÿôÿñ õîøäóð, àëòûí îëñóí äà,
Àú ýþâÿð÷èíëÿð ÿéëÿíèð îíäà...
“Áûðàã, áûðàã, éåòèøèð! Áèòäèì, àù, àìàí, èìäàä!..”
“Íÿäèð áó ñÿñ?” äåð èêÿí ãîïäó ñèñëè áèð ôÿðéàä,
Ùÿìÿí áèðèíúè ãàäûí ãîøäó êÿíäè éàâðóñóíà:
“Ìÿëÿê ãûçûì!” äåäè: “Êèìëÿð ìöñÿëëÿò îëäó ñàíà?”
Èïÿêëè ïÿðäÿ à÷ûëäûãäà ãþí÷ÿ ñîëìóøäó,
Ñÿáÿá úèíàéÿòÿ áèð êèðëè øÿùâÿò îëìóøäó.
Î øÿí ñàëîíäà ôÿãÿò äàëüàëàíäû ùöçíö ñöêóò,
Ñöêóò è÷èíäÿ ýöëöìñÿðäè ñöñëö áèð òàáóò...
Áåðëèí, àüóñòîñ 1926
ÐßÑÑÀÌÛÍ ÃÛÇÛ
“Ù”
×è÷ÿêëè áèð áàü÷àäà ãîñ-ãîúà áèð éàïûíûí
Ýåíèø ñàëîíëàðûíäà áèíëÿðúÿ åðêÿê-ãàäûí
Ãàïäûðìûøäû ñÿí’ÿòÿ áöòöí õÿéàëû, ùèññè,
____________
Ùÿíóç ýþðöëìÿìèøäè áþéëÿ “ðÿñèì ñÿðýèñè”.
167
Èíúÿ-äèëáÿð òàáëîëàð, ïàðëàã-çÿíýèí ëåâùÿëÿð
Ìÿðàãëà ñåéðÿ äàëìûø íÿçÿðëÿðè úÿçá åéëÿð.
Ñàëîíëàðû êå÷äèêúÿ ïàðëàð éåíè ìÿíçÿðÿ,
Ùÿð ëåâùÿ ÿðç åäÿðäè êå÷ìèøäÿí áèð õàòèðÿ.
Áàø ñàëîíäà ýþçëÿðè îãøàðäû áèð ìàäîííà;
Ðàôàåëèí ÿë èøè!.. Ùåéðàíäû ùÿð êÿñ îíà.
Ùÿôòÿëÿðúÿ, àéëàðúà áó îðæèíàë ÿñÿðèí
Ãàðøûñûíäà äàëìûøëàð ðÿññàìëàð äÿðèí-äÿðèí.
Áèð àç ñîëà ñàïûíúà ñþíäö áöòöí ëåâùÿëÿð,
Úàíëû áèð ëåâùÿ ñà÷äû ýþíöëëÿðÿ íÿø’ÿëÿð.
Åëçà, áîùåìéàëû áèð àäëû ðÿññàìûí ãûçû,
Ìàâè òöëÿ áöðöíìöø î áèð èëùàì éûëäûçû!..
Òÿñâèðÿ éåëòÿíèðäè îíó ö÷ ôûð÷à áèðäÿí,
Ãûç õÿáÿðñèç êèáèéäè ùöñíöíäÿêè òÿ’ñèðäÿí.
Îíóí ñöçýöí âÿ ìÿüðóð àùó áàãûøëàðûíäà
Ýöëöìñÿðäè ìþùòÿøÿì, ùÿçèí áèð ðÿíýè-ñåâäà.
____________
... Áèð ýöí Àçÿð àãøàìëàéûí
Øÿùÿð êÿíàðûíà ÷ûãäû.
Áàüëàðû ñöñëÿéÿí Àéûí
Ñîëüóí íóðó ïÿê ûëûãäû.
Áþéöê-êö÷öê, ãàäûí-åðêÿê
Òÿáèÿòäÿí ôåéç óìàðäû.
Ùÿð ýþçäÿ áèð ñåâýè, äèëÿê,
Ùÿð ãÿëáèí áèð åøè âàðäû.
Éàëíûç èêè òèï Àçÿðè
Áèð êþøÿéÿ úÿëá åòìèøäè.
Áèðè Åëçà, åøñèç ïÿðè,
Áèðè ñåâäàëû áèð ýÿíúäè.
Åëçà éåøèë áàëêîíóíäà
×è÷ÿêëÿðÿ ýþìöëìöøäö,
Àãøàì ãÿðèáëèéè îíäà
Ùàëÿ êèáè þðöëìöøäö.
Èíúÿ ðöçýàð ãûçûí èïÿê
Òåëëÿðèëÿ ÿéëÿíèðêÿí,
Áèð íåé êèáè èíëÿéÿðÿê,
Ýÿíú ìöëàçèì úîøäó ùÿìÿí:
168
“ß”
×ûã áóëóòëàðäàí, åé ÿôñàíÿëè ãûç!
Ýÿë àâóò ðóùóìó, åé øÿí éûëäûç!
Áàíà äöíéàäà òÿñÿëëè éàëûíûç,
Ýþçÿëèì, ùÿï ñÿíñèí.
Ñÿí íÿ íàçÿíäÿ ìÿëÿêñèí, áèëñÿí!?
Ñÿíñèç àâàðÿ áèð þêñöçäöì áÿí.
Íÿø’ÿñèç þìðöìÿ ñåâäà ñÿðïÿí
Ýþçÿëèì, ùÿï ñÿíñèí
Ýÿíúëèéèì, èøòÿ áöòöí äóéüóëàðûì,
Ñÿíèí àøãûíëà ýöëöìñÿð, éàâðûì!
Áÿíèì ÿí ñåâýèëè, åøñèç Òàíðûì
Ýþçÿëèì, ùÿï ñÿíñèí.
“Ù”
____________
Ãûç éàðàëû ãÿëáÿ ãàðøû
Ìÿðùÿìÿòñèç äàâðàíûðäû.
Äèíëÿäèéè éàëâàðûøû
×îúóãúà áèð ùàë ñàíûðäû.
Ùÿòòà áèð àç ýöëöìñÿäè,
Ñîíðà ïÿìáÿ ðÿíýè ñîëäó.
Ãÿëáèíäÿ áèð øåé òèòðÿäè,
Ýþçëÿðèíÿ ìàòÿì äîëäó.
Øàøãûí êèáè áàãûá äóðàí
Âóðüóí ýÿíúè áó ùàë ñûãäû.
Áó ñûðàäà éàí ãàïûäàí
Âöãàðëû áèð ãàäûí ÷ûãäû.
“Îüëóì!” äåäè: “äÿðòëè ãÿëáè
Ñÿí áèð äàùà äÿðäÿ ñàëäûí.
Ãûç ÷ÿêèëäè êþëýÿ êèáè,
Ñÿí úàâàáñûç, ìÿ’éóñ ãàëäûí”.
“Ñÿáÿá, ñÿáÿá!” äåéÿ ýÿíúèí
Àëåâ ñàðäû ýþçëÿðèíè:
“Î ýöëöø, î íèôðÿò íè÷èí?
Íè÷èí àòûá ýåòäè áÿíè?”
169
Ãàäûí
Ö÷ ýöí îëäó, èçëÿð äóðóðñóí îíó;
Éàçûã êè, áèð éàíà ÷ûãûëìàç ñîíó,
×öíêè î äèëñèçäèð, åø äåéèë ñàíà!
Çàáèò
Äèëñèç îëñà äà áÿí âóðóëäóì îíà.
Ãàäûí
Âóðóëñàí äà ùåéùàò! Î ñåâìÿç ñÿíè,
Ùÿðá ÿùëèíÿ ãàðøû àç äåéèë êèíè.
Çàáèò
Ñÿáÿá! Àù, áó êèíÿ ñÿáÿá íÿ? Ñþéëÿ!
Ãàäûí
Áó êèí îíà ýÿëìèø úèùàí ùÿðáèéëÿ.
Î çàìàí êè, äöíéà áèð ìÿçáÿù îëäó,
Ùöäóä áîéó ÿñêÿð ëåøèéëÿ äîëäó.
Òèëêè äèïëîìàòëàð äþíöá ãàïëàíà,
Áîéàäûëàð éåð éöçöíö àë ãàíà.
Ùÿð òÿðÿôäÿ þëöì äàëüàñû âàðäû,
Ýþéäÿí äîëó êèáè ãóðøóí éàüàðäû.
Àù, î çàìàí êèíëè áèð ñÿñ áàüûðäû:
“Èñéàí! Èñéàí! Èñéàí!” äåéÿ ùàéãûðäû.
Î ñÿñ “ùÿðáÿ ãàðøû ùÿðá” èñòèéîðäó.
“Ãûëûúëàðäàí îðàã éàïûí!” äèéîðäó.
Åëçàíûí áàáàñû, î úîøãóí ðÿññàì
Áîùåìéà õàëãûíà âåðèðäè èëùàì.
Ùþêóìÿò ÿðêàíû îíà ãûçäûëàð,
Î ýöí å’äàìûíà ôÿðìàí éàçäûëàð.
Î ýöí Åëçà ñÿêèç éàøà äîëìóøäó,
____________ Äîüóø áàéðàìûíà ùàçûð îëìóøäó.
Áàáàñûíûí þëöì õÿáÿðè ýÿëäè,
170
Çÿùÿðëè îã êèáè áåéíèíè äÿëäè.
“Åéâàù!” äåéÿ ãûçû áèð äÿùøÿò àëäû,
Î ýöíäÿí áÿðèäèð êè, äèëñèç ãàëäû.
Àðòûã äóéóëìàäû î øàãðàã ñÿñè,
Ôÿííÿ ñîðäóã, áóëóíìàäû ÷àðÿñè.
Àù, î ýöíäÿí áÿðè Åëçà íåðäÿ áèð
Ùÿðá àäàìû ýþðñÿ öðêöá äèêñèíèð.
Äöøìàíäûð ýþçöíÿ ùÿðáè ãèéàôÿò,
Ãàðäàøû îëñà äà äóéìàç ìÿðùÿìÿò.
Ãàäûí ñóñäó... Ýÿíúè áèð øþ’ëÿ éàãäû,
Âèúäàíûíäà àúû áèð èç áûðàãäû.
Àçÿð äóéóá îíó éàãàí øþ’ëÿéè,
“ßâÿò, äåäè, ùÿðáÿ ãàðøû ùÿðá! Åéè.
Ýÿð÷è áó ýöí ùÿð ãàí è÷ÿí “ñöëù” àðàð1,
Ùÿð ñàëîíäàí äîüàð éåíè áèð øèàð.
“Òÿðêè-ñèëàù” íÿüìÿëÿðèéëÿ àíúàã
Ìÿçëóìëàðà ãàðøû ãóðóëóð òóçàã.
Êÿøô îëóíóð ùÿð ýöí çÿùÿðëè ãàçëàð,
Éàðûí áèëèíìÿç êèì êèìè áîüàçëàð.
Ùÿíóç äöíêö ãàíëàð ãóðóìàìûøêÿí,
Éåíè áèð ùÿðá è÷èí ïëàíëàð ÷ÿêÿí
Âÿùøè äèïëîìàòëàð, ãóäóç íàçûðëàð
Àçàäëûã éåðèíÿ çÿíúèð ùàçûðëàð.
Î ïàñëû çÿíúèðëÿð ãûðûëìàäûãúà
Äàð ýÿëÿúÿê èíñàíëàðà áó äöíéà”.
... Çàâàëëû ýÿíú âèäà åòäè ãàäûíà,
Äþíäö ãûøëàñûíà áàøäà ôûðòûíà.
Ýþçöíäÿ úàíëàíäû ãàíëû ñÿùíÿëÿð,
Áöòöí ýåúÿ ñàíäû úèùàíû ìÿãáÿð.
Ýöëöìñÿðêÿí îíà ñÿùÿð éûëäûçû,
Óéãóéà äàëìûøäû ðÿññàìûí ãûçû.
____________
1
Áó ìèñðà “Ýÿð÷è áó ýöí êàïèòàëèçì ñöëù àðàð” øÿêëèíäÿ äÿ îãóíà áèëèð.
171
ÊÞÌÖÐ Ìß’ÄßÍÈÍÄß
(Àëìàíèéàäà, Ðóð úèâàðûíäà éàçûëìûøäûð)
Éàüìóðëó áèð ñàáàù èäè, ùÿð éåðè ñèñ àëìûøäû,
Ýöëÿðéöçëö Ýöíÿø õÿçàí óéãóñóíà äàëìûøäû.
Àçÿð ãîøäó äóìàíëû äàüëàðûí éàíûã áàüðûíà,
Èñéàí äîëó îúàãëàðäàí èñ éàüàðäû ùÿð éàíà.
Ùÿð ìàüàðà þëöì òöòÿí ìÿçàðëûüà áÿíçÿðäè,
Î ìÿçàðûí ãóðáàíëàðû ùÿï íàñûðëû ÿëëÿðäè.
Êèðäÿí, ÷àìóðäàí áóíàëìûø ýþçëÿðäÿ êèí ÷àãàðäû,
Áèð àç ÿòìÿê ÷ûãàð äåéÿ ýöëÿí éöçëÿð äÿ âàðäû.
Ùÿòòà ÷îãó áó äèðëèéè áàéðàì ñàíûð, îéíàðäû,
Øàðãû ñþéëÿð äÿ áèð éèýèò þç éóðäóíó àíàðäû:
Øàðãû
Ñÿôàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð,
Ãàéüû áèëìÿç áèçèì áàüëàð, áèçèì ýöëëÿð,
×àüëàéàí áèð éàíäà ÷àüëàð, îðìàí ýöëÿð,
Áóëóòëàð áèð éàíäà àüëàð, ÷îáàí äèíëÿð,
Ñÿôàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð.
Áèçèì äàüëàð ìàéûñ ðþ’éàñûíà áÿíçÿð,
Éàìàúëàðäà ñöðö-ñöðö úåéðàí ýÿçÿð,
Úåéðàí áàãûøëû éîñìàëàð ùÿï úàí öçÿð.
Èøâÿ, ÿäà áèëìÿç, áèëìÿäÿí ýþç ñöçÿð,
Áèçèì äàüëàð ìàéûñ ðþ’éàñûíà áÿíçÿð.
Ñåâäàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð,
Ñåâèìëèäèð, øÿíäèð áèçèì èíúÿáåëëÿð.
Íåðäÿ î ùÿð ýöí äóéäóüóì øèðèí äèëëÿð?
Ùÿð ýöí þïöá îãøàäûüûì èïÿê òåëëÿð?
Ñåâäàëûäûð áèçèì äàüëàð, áèçèì åëëÿð.
Øó áÿõòèéàð ýÿíúèí òàòëû ñþçëÿðè
____________ Äöøöíäöðöá äóðäó éîðüóí Àçÿðè.
Ýþíëöíäÿ áèð éûüûí äóìàíëû èñéàí,
172
Êå÷äè ãîðãóíú, ÿéðè, ñàïà éîëëàðäàí,
– Éîãñóëëàð ìÿçàðû øó êèðëè ìÿ’äÿí
Ñå÷èëìÿç Äàíòåíèí úÿùÿííÿìèíäÿí.
Àçÿð àéäûíëûãäà èøäÿí ãîâóëìóø
Áèð èõòèéàð ýþðäö, áÿíèçè ñîëìóø...
Ìöäèðÿ éàëâàðûá äèéîð: “Éîã éåðèì,
Þëñÿì áåëÿ áóðäà þëìÿê èñòÿðèì”.
Øèøìàí ìöäèð àëäûðìûéîðäó ÿñëà,
Î ùàëäà áèð âÿêèë ýèðäè îðòàéà.
Äåäèëÿð êè: “Èø÷è íöìàéÿíäÿñè!..”
Èõòèéàðû à÷äû îíóí ýÿëìÿñè.
Î, ïÿê “ñîë” òàíûíìûø “ñîñéàëèñò” èêÿí,
Ìöäèðÿ ùàã âåðèá ýåòäè áèëìÿäÿí.
Áó ùàë èõòèéàðû ãàðñûá-ãàâóðäó,
Øó õàèí àðãàéà ñþéöá-ñàâóðäó.
Àçÿð è÷èíäÿí òèòðÿäè,
“Ùåé!...” äåäè:
“Ùåé çàâàëëû, ñàãûí, éîðìà êÿíäèíè!
Ãöââÿòäÿí äöøöíúÿ òèòðÿê ÿëëÿðèí,
Äöøìàíëàðûí äåéèë, ùÿòòà ðÿùáÿðèí,
Àðãàëàðûí áåëÿ ñàòàðëàð ñÿíè.
Ñÿí áèð ìàêèíàñûí: ãûðûã âÿ ìèñêèí...
×ÿêìÿëèñèí éöêëÿíäèéèí ùÿð áàøû,
Áó áàø îëñà áåëÿ õûðñûç îéíàøû –
×àðÿ íÿäèð, êÿíäèí þéöá áÿéÿíäèí.
ßâÿò, ñÿí àúûíäàí þëöì äèëÿðêÿí,
Î ÷àïãûíëàð ñàðàéëàðäà ÿéëÿíèð,
Ñà÷ìàëàð ñþéëÿíèð, ñàçëàð êþêëÿíèð,
Ôÿãÿò ùÿï ÿçèëÿí, ùÿï ãÿùð îëàí ñÿí!..”
Èõòèéàð ÷ûëäûðäû,
Ìöäèð øàøûðäû.
“Õàéûð, ýåòìÿì, äåäè àúûì, éîã éåðèì,
Þëñÿì áåëÿ áóðäà þëìÿê èñòÿðèì”.
____________ Êèíëè ýþçëÿðèíäÿ àòÿø ïàðëàäû,
Î ÷þêìöø èñêåëåò ùÿìÿí ôûðëàäû.
173
Áèð ïàð÷à äàø êþìöð àëûá äà éåðäÿí,
Ñàéüûñûç ìöäèðÿ ùöúóì åäÿðêÿí,
“Ìöúðèì” äåéÿ êèðëè éàëàí ñàòäûëàð,
×ûëüûí èõòèéàðû ùÿáñÿ àòäûëàð.
ÌÖÙÀÚÈÐËßÐ ÉÓÂÀÑÛ
“ß”
Àçÿð éöðöðäö ÿëäÿ óôàã éîë÷ó ÷àíòàñû,
Áèðäÿí ýþðöíäö ãàðøûäà “Ìîñêîô ëîêàíòàñû”.
Éîðüóíäó, àúäû, ýèðäè äÿ àçúûã “éåìÿê”, äåäè,
Äîëüóíúà áèð ãàäûí îíà “õîø ýÿëäèí” åéëÿäè.
Ïàðëàðäû ÷þùðÿñèíäÿ ñþíÿí êþùíÿ åùòèøàì,
Õèäìÿò÷èëÿð äÿ åéíè ÷àìóðäàí: ÿñèë ìàäàì.
Äöí “øàíëû õàíÿäàíëàðà” ìÿíñóá èêÿí, áó ýöí
Áèð ïàð÷à ÿòìÿê îëñà ñÿàäÿòëè áèð äöýöí!..
Éîã ùè÷ áèðèíäÿ äöíêö òÿùÿêêöì ñàòàí ãöðóð,
Ùÿð êÿñ ÿìÿêëÿ êÿíäèíè òÿ’ìèí åäèá äóðóð.
Éîãñóë, áèð àç äà êèðëè ñàëîí ýÿð÷è úàí ñûãàð,
Ëàêèí íÿäÿíñÿ ìöøòÿðèëÿð ÷îã ýèðèá ÷ûãàð.
Áèð ãûñìû áÿëëè, èøòÿ ìöùàúèðäè ïÿê ñÿôèë,
Àâðîïà õàëãû, éåðëè úàìààò äÿ àç äåéèë.
“Èñà”éà áÿíçÿéÿí ñàðû áèð ÷þùðÿ Àçÿðèí
Äàëìûøäû ãàðøûñûíäà õÿéàëàòà ïÿê äÿðèí.
Àçÿð ìÿðàã åäèá îíó ñþéëÿòìÿê èñòÿäè,
Äàëüûí ìöùàúèð àù ÷ÿêÿðÿê “Àðãàäàø! äåäè
Òàì ñÿêèç éûëäûð èøòÿ áèç áóðàäà,
Ãàëìûøûç êèìñÿñèç, ñÿôèë, àðàäà.
Èíãèëàá àòÿøèëÿ öðêöøäöê,
Äàüûëûá áþéëÿ äÿðáÿäÿð äöøäöê.
Íÿ áÿëà âàðñà Òàíðûäàí áóëäóã,
Íÿ “ðÿçàëÿò” äåñÿí äö÷àð îëäóã.
Àù, ÿâÿò, áÿí, çàâàëëû ñÿðñÿì áÿí!..
____________
Éåíè äàðöëôöíóí áèòèðìèø èêÿí,
174
Áÿíè ãàíäûðäû áàã, øó àáäàëëàð,
×îã øöêöð, øèìäè ùÿïñè àò íàëëàð”.
Êèìäèð îíëàð? Ñîðóíúà... Äàëüûí àäàì
Äåäè: Áàã, ýþðäöéöí øó íàçëû ìàäàì,
Êè ñå÷èëìÿç ñåìèç èíÿêëÿðäÿí,
Áèð ãðàô çåâúÿñèéäè çÿíýèí, øÿí.
Áó!.. Ñàðàéäàí éåòèøìÿ áèð àôÿò,
Øèìäè ÷þêìöø çàâàëëû áèð ÿçÿìÿò...
Øóðàúûãäàí êå÷ÿí ñîìóðòãàí äà
Áèð ïðåíñåñäè, íàìû ùÿð éàíäà
Äóéóëóðêÿí åäÿðäèëÿð ñÿúäÿ,
Îíà ÿë’àí þëöì äÿ áèð ìöæäÿ...
Øó ãîïóã, èøòÿ ÿñêè áèð úåíåðàë!..
Ïÿê óçóí ñÿðýöçÿøòè âàð, õÿáÿð àë.
Îíà ðÿùìÿòëè, ýîðáàýîð Íèêîëà
×îã íèøàí âåðäè, ýÿð÷è ïÿê áóäàëà...
Ìèðàëàéìûø!.. Êå÷ÿí ñîëóã ÷þùðÿ,
Áó ýöí àðòûã î áèð ãûðûã úÿùðÿ...
(Ñÿùíÿäÿêèëÿðè ýþñòÿðèð)
Øó ùÿðèôëÿð äÿ ÿñêè ãàðóíëàð,
Ùÿïñèíèí øèìäè áàøãà ñÿí’ÿòè âàð.
Àú ãàðûí âåðäè ìóñèãè ùÿâÿñè,
Èøòÿ ñàç êþêëÿéèá äóðóð ùÿïñè.
Øó ìàäàìëàð, ÿôÿíäèëÿð î çàìàí
Êÿñèëèá èíãèëàáà ùÿï äöøìàí
Úèáäÿ àëòûí; ãà÷ûá äà ãóðòóëäó,
Éåíè áèð çåâã è÷èíäÿ ìÿñò îëäó.
Áóðäà àëìàíëàð åéëÿìèø èôëàñ,
Âàðäû ùÿð åâäÿ ñàíêè áèð ãàðà éàñ.
Ïàðàëàð ùÿï êàüûç, êàüûçëàð ùè÷...
Éîãñà àëòûí, ùÿéàòäàí âàç êå÷!
Î çàìàí ùÿï øó éàäèýàðëàð, ÿâÿò
____________ Ñàòûéîðëàðäû áàøãà áèð ÿçÿìÿò;
ßëäÿ ïûðëàíòàëàð âÿ åëìàñëàð
175
Ùÿïñè øàùàíÿ áèð ÿäà òàñëàð.
Ãóðóëóá ùÿð ñàëîíäà èøðÿòëÿð,
Óçàéûá ýåòäè ùÿï ñÿôàùÿòëÿð.
Ùÿð êÿñèí ÷öíêè å’òèãàäû ãÿâè:
Èêè-ö÷ àéäà èíãèëàá àëåâè
Áèòÿðÿê, ùÿï ýóðóëòóëàð ñþíÿúÿê,
Áÿõòèéàðëàð ñàðàéëàðà äþíÿúÿê.
Áèð éûüûí èõòèëàë÷û àú, ÷ûïëàã
Áÿëëè, áåø ýöíäÿ õóðäóõàø îëàúàã.
×îã òÿÿññöô êè, òàòëû òÿõìèíëÿð
Áèð éàëàí íÿüìÿ îëäó... êèì äèíëÿð!
Óçàéûá äóðäó èíãèëàá àðòûã,
Äöíêö ùÿøìÿòëÿð îëäó áåø ïàðàëûã.
Ïàðà áèòäèêúÿ áèòäè áóíëàð äà,
Ãàðà èø áóëäóëàð ñàëîíëàðäà.
Ìÿùâ îëóá ýåòäè ùÿï øÿðÿô, íàìóñ,
Äàùà áèëìÿì íÿëÿð!? Áó ïÿê ìÿíùóñ...
Úàíëàíûá äóðäó ìöôëèñ àëìàíëàð,
Ãàëäû àú ýþðäöéöí ãóäóðüàíëàð...”
Ðÿãñ åòäè ñàëîí íÿø’ÿëè áèð ÷àëüû ñÿñèíäÿí,
Áèð ãûç ñöçöëöá ÷ûãäû ýþâÿð÷èí ãÿôÿñèíäÿí.
Ðÿããàñÿ!.. Ãðàô éàâðóñó, ïÿê èøâÿëè áèð ãûç,
Ìîñêîôäàí ó÷óá Ãÿðáÿ ãàâóøìóøäóð î éûëäûç,
Ùåéðÿò!.. î íÿ ùàëÿò, íÿ øÿòàðÿò, íÿ ãèéàôÿò!
Äÿùøÿò!.. î íÿ ñÿôâÿò, íÿ òÿðàâÿò, íÿ ëÿòàôÿò...
Ïÿê íàçëû, øÿôÿã äàëüàëû, ôÿââàðÿëè áèð íóð,
Ùÿð úèëâÿñè, ùÿð ùàëû åäÿð ýþçëÿðè ìÿñùóð.
Ðÿããàñÿ äåéèë, õàðèãÿäèð èøòÿ î àôÿò,
Ùÿð ãûâðûëûøûíäàí äîüóéîð áàøãà çÿðàôÿò.
Ìÿôòóí êèáèäèð êÿíäèíÿ, äöíéàëàðû ñàéìàç,
Ãîéíóíäà áþéöòìöø îíó áèí àëè ùåéè-íàç.
Àëãûøëàäûëàð... ýöëäö, ÷ÿêèëäè,
Àëãûøëàäûëàð... áèð äàùà ýÿëäè,
____________Ìÿúëèñ ýÿëèéîðêÿí ùÿéÿúàíÿ,
Ãûç áàøëàäû áèð áàøãà òÿðàíÿ.
176
Ãûçûí òÿðàíÿñè
“Ù”
Àéäûí áèð ýåúÿéäè ðþ’éàéÿ äàëäûì,
Áàãäûì úÿííÿòäÿéèì, ùåéðÿòäÿ ãàëäûì,
Þïäö àë ãàíàòëû ìÿëÿêëÿð áÿíè.
Áèëìÿì íÿ ùàë îëäó, ùÿìÿí áàéûëäûì,
Áöëáöëëÿð þòÿðêÿí... ñÿùÿð àéûëäûì,
Þïÿðäè õàðÿëè èïÿêëÿð áÿíè.
Ðþ’éà ôöñóíèëÿ î ýöí ñÿðõîøäóì,
Áèð êÿëÿáÿê êèáè ýöëçàðÿ ãîøäóì,
Þïäö ýþçöéàøëû ÷è÷ÿêëÿð áÿíè.
Âóðüóí êèáè ýþçö áÿíäÿ ùÿð êÿñèí...
Óô, èñòÿìÿì, õàéûð, õàéûð, þïìÿñèí
Ýþçëÿðäÿ òèòðÿøÿí áÿáÿêëÿð áÿíè...
“ß”
Áèòèðäè èøâÿëè ðÿããàñÿ õîø òÿðàíÿñèíè,
Þïöíúÿ ñàìèÿëÿð ðóùó úÿçá åäÿí ñÿñèíè,
Ñþíöê ýþíöëëÿðÿ ñÿðïèëäè èíúÿ áèð ùÿéúàí,
×ÿêèëäè, ýÿëìÿäè... àëãûø ãîïàðäû ùÿï òóôàí.
Éåíÿ “Èñà”éà áÿíçÿéÿí éöçäÿí
Áèð òÿáÿññöì áÿëèðäè... ñþéëÿäè: “ßí
×îã áÿéÿíäèì øó íàçëû àôÿòè áÿí,
×öíêè ùÿð êÿñ îíóí ÿñèðè èêÿí
Åíìÿê, àë÷àëìàã èñòÿìÿç ÿñëà.
Ëÿêÿñèçäèð ÷îúóã ãàäàð ùàëà...
Éåíè à÷ìûø øó ãþí÷ÿíèí áàáàñû
Áèð ãðàô... õàñòà, ùÿì áîçóã ãàôàñû.
____________Îíó òÿ’ìèí è÷èí ôÿãÿò áþéëÿ
Ðÿãñÿ ìÿúáóð îëóð áèí èøâÿ èëÿ.
177
Áàáà äóðñóí, øó ýþðäöéöí “ùÿçÿðàò!..”
Î ãûçûí ñàéÿñèíäÿ áóëäó ùÿéàò.
Øöáùÿñèç, ðÿüáÿò îëìàñàéäû îíà,
Êèìñÿ ýÿëìÿçäè áþéëÿ áèð ñàëîíà”.
... ×ÿêèëèá ýåòäè ùÿï ìèñàôèðëÿð,
Ãàëäû êèí ïöñêöðÿí áåø-àëòû íÿôÿð.
Áóíëàð, èøñèç ãàëàí ìöùàúèðëÿð,
Åòìÿê èñòÿðëÿð ÿñêè éóðäà ñÿôÿð.
Áûðàãûðëàðìû?.. Êèì áèëèð, íÿ îëóð!?
Áóðäà ãàëìàã äà õåéëè ãîðãóëóäóð.
Éàøàìàã ýöú... ÷àëûøìàã èñòÿðñèí,
Èø áóëóíìàç, áóëóíñà... ïÿê ÷èðêèí,
Ïÿê àüûð èø âåðèðëÿð, ÿí êþòöñö:
Èø÷èëÿð áàüëûéîð ñÿíèíëÿ êöñö,
Êèìè òÿùãèð åäèá äîäàã áöçÿúÿê,
Êèìè áèíáèð àëàéëà ýþç ñöçÿúÿê...
Ñàíêè èø âàðìû, îëñà øàä îëóðóç,
Ãàðà ÿòìÿê éåéèá ñÿôà áóëóðóç.
Àù, áèð àç ñþíñÿ èíãèëàá àëåâè!..
Ùÿð êÿñèí êÿíäè éóðäó, êÿíäè åâè...
Îðäà èíñàí àúûíäàí þëñÿ áåëÿ
Éåíÿ õîøäóð... Ôÿãÿò øó åëäÿí-åëÿ
Ãîøìàíûí ñàíêè âàðìû ìÿíàñû?
Àäàìûí ùÿð ýöí àüëûéîð àíàñû.
Àù, ÿâÿò ÿí áþéöê áÿëà, áèëñÿí,
Ïàðà éîã, êþ÷ìÿê èñòÿñÿí áåëÿ ñÿí;
Ùÿäÿð îëìàçìû ÷ÿêäèéèí çÿùìÿò?
Éàãàëàíäûíñà èøòÿ ñîí äÿùøÿò!..
Äåéÿúÿêëÿð áó êþùíÿ áèð úàíàâàð,
ßñêè ìèëéîí÷ó... þë! Ýÿáÿð! Íÿ ÷ûãàð!?
Ñàðäû ÿòðàôû áèð âÿðÿìëè ñöêóò,
Áàãûøûá äóðäóëàð áöòöí ìÿáùóò.
Øó ñöêóò àðãàñûíúà è÷ îäàäàí
Èíúÿ áèð ñÿñ äóéóëäó, ãîïäó ôÿüàí!..
____________ Íàçëû ðÿããàñÿ èíëèéîðäó... ÿâÿò,
Ãðàô åòìèøäè àíñûçûí ðåùëÿò!
178
ÍÈË ÉÀÂÐÓÑÓ
Éûüûí-éûüûí àãûøàí àâòîëàð, òðàìâàéëàð
×è÷ÿêëè, ñöñëö, òÿðàâÿòëè áèð úèùàíà ãîøàð.
Áó þëêÿíèí éàçû øÿí áèð ìàéûñ ãàäàð äèëáÿð,
Ñÿôàëû ìÿíçÿðÿëÿð ðóùà áóñÿëÿð ñÿðïÿð.
Ýþç èøëÿäèêúÿ ýöëöìñÿð éåøèë õèéàáàíëàð,
Éåøèëäè ïÿíúÿðÿ, áàëêîí... éåøèëäè ìåéäàíëàð.
×è÷ÿêëÿðèí àðàñûíäàí éöðöðäö àôÿòëÿð,
Ó÷àðäû ãÿùãÿùÿëÿðäÿí ãîïàí ñÿàäÿòëÿð.
Ýþðöëìÿìèø áó “÷è÷ÿê ñÿðýèñè”íäÿ ÿí ðÿ’íà
Ýþçÿëëÿð èøòÿ ýöëöìñÿðäè ùÿð éåøèë ôèäàíà.
Ôÿãÿò áèð àôÿòè èçëÿð äóðóðäó ùÿï ýþçëÿð,
Î ýöí ùÿìÿí îíà àèääè ñþéëÿíÿí ñþçëÿð.
Àäû Øÿìñà, ôöñóíëó áèð õèëãÿò,
Ñà÷àð ÿòðàôà ùÿï ãöðóð, ÿçÿìÿò...
Î áàãûøëàðäà áèð ãûâûëúûì âàð,
Ùàíêè áèð ãÿëáÿ ÿêñ åäÿðñÿ éàãàð.
Øÿðãèí ÿñìÿðúÿ áèð áÿäèÿñèäèð,
Éåíè Ìûñðûí þú èçëÿéÿí ñÿñèäèð.
Éåäè éûëäûð êè, Íèëè òÿðê åäÿðÿê,
Ãÿðáÿ ó÷ìóø î íàçÿíèí êÿëÿáÿê.
Áàøäà ùöððèééÿò àøãû, ñåâäàñû
Äàøûéàí áèð ÿäèá èìèø áàáàñû.
Ìÿùáÿñ îëìóø ýþçöíäÿ ùÿï éóðäó;
“Ùàã”! äèëÿðêÿí... áèð èíýèëèç ëîðäó
Ñöðýöí åòìèø þëöìëö áèð àäàéà.
Áó õÿáÿðäÿí ñþíöá áèòÿí Øÿìñà
Êþ÷ÿðÿê ÿìúÿñèéëÿ áèð éåðäÿ,
Éàøûéîð áþéëÿ ãöðáÿò åëëÿðäÿ...
Ûñûíûá øÿí ìöùèòÿ ýåòäèêúÿ,
Ùöñíö ÿòðàôû ñÿðõîø åòäèêúÿ
Îíäà ùÿï ïàðëàð åùòèøàìö ãöðóð,
Éöçö ëàêèí íÿäÿíñÿ àç ýöëöéîð.
____________
Äöøöíöð... èøòÿ, äàèìà äàëüûí,
179
×ûðïûíàí ðóùó íÿø’ÿñèç, ÷ûëüûí,
Äàèìà êèíëè áèð ïÿéàì àðûéîð,
Àíàðàã Ìûñðû èíòèãàì àðûéîð.
... Ñþíöéîðêÿí Ýöíÿøèí ñîí èøûüû...
Ñàðäû áèð ðÿíýö çèéà îðòàëûüû.
Êå÷äèéèí éîëëàðà áàãñàí ùÿð éåð
Äöðëö àùÿíýè-áÿäàéå’ëÿ ýöëÿð.
Ñîãóëóá øåâã èëÿ åðêÿê ãàäûíà,
Ùÿð ñÿôàùÿò éàïûëûð çåâã àäûíà.
Ñöñëö êàøàíÿëÿðèí àëÿìè âàð,
Ùÿð ýþíöë áèð éåíè ÿéëÿíúÿ àðàð.
Øó òóùàô ìÿíçÿðÿëÿðäÿí Àçÿð
×îã äà çåâã àëìàäû!... Éàëíûç äèëáÿð,
Úàíëû áèð ëåâùÿéÿ ìÿôòóí îëàðàã,
Äîüäó ýþíëöíäÿ áèð àòÿøëè ìÿðàã.
Áàãäû Øÿìñà êå÷èéîð ìÿñòè-ãöðóð,
Øèìäè ýöíäöçêöíÿ ùè÷ áÿíçÿìèéîð.
Ïÿìáÿ êþêñöíäÿêè òöëäÿí äóâàüû,
Þïöéîð áèð êðèçàíòåì äîäàüû.
Ýþðñÿ ùÿð êèì îíó Ìûñðûí ìÿøùóð
Áèð ôöñóíêàðûíû1 ýþðìöø ñàíûéîð.
Î øÿòàðÿòëè, ýöëöìñÿð éöçäÿ,
Àë äîäàãëàðäà, î ãóìðàë ýþçäÿ
Þéëÿ áèð èíúÿ òÿðàâÿò âàðäû
Êè, áöòöí ýþçëÿðè ÿôñóíëàðäû.
Áàãàðàã íàç èëÿ ùÿï ñàü-ñîëóíà,
Ýèðäè ïÿê äàëüàëû, øÿí áèð ñàëîíà.
Èêè-ö÷ õóðìàúûüàç áèð êþøÿäÿí
Èøâÿêàð àôÿòè úÿçá åòäè ùÿìÿí.
Ñàðäû ÿòðàôûíû áèð ãà÷ òÿëÿáÿ,
Ùÿïñè áÿíçÿðäè éöçöíäÿí ÿðÿáÿ,
Ùÿïñèíèí óìäóüó áèð òàòëû õÿéàë:
Ãóðòóëóø åøãè, ýåíèø èñòèãëàë.
____________
1
Êëåîïàòðà
180
... Êå÷äè àçúûã... ñûðûòàí áèð ìÿ’ìóð,
Èíýèëèç ëîðäóíà áÿíçÿð, ìÿüðóð,
ßçÿìÿò òàñëàüû, áèð òèï ýÿëäè,
Îíó Øÿìñà ñöçöéîðêÿí, áèëäè.
Ýþñòÿðèá, áàã! äåäè éîëäàøëàðûíà,
Ýÿëñÿ ùÿð òÿùëèêÿ Ìûñðûí áàøûíà,
Øó áàãûð ÷þùðÿëè èíñàí éàïûéîð,
Âÿòÿíèí ÿí ãàðà úÿëëàäû îäóð.
Ýþðöíöð, “ñÿðýè”éè ñåéð åòìÿê è÷èí
Ãÿðáÿ êå÷ìèøäèð î ãóðíàç õàèí.
Äÿéèøèá úöìëÿñèíèí áÿò-áÿíèçè,
Ñàðäû ùÿð ÷þùðÿéè áèð íèôðÿò èçè.
Áèðè ãàëãûá äåäè: Àðòûã ýåäÿëèì.
Ýöëäö Øÿìñà, äåäè: Éîã, ðÿãñ åäÿëèì,
Ýöëÿëèì, ÿéëÿíÿëèì áèð ñàÿò...
Åòäè ùÿð êÿñ áóíà àç-÷îã ùåéðÿò.
Ðÿãñè ÿââÿëäÿí î ùè÷ ñåâìÿç èêÿí
Áó øÿòàðÿò îíà ýÿëìèø íåðÿäÿí!?
Ýþçëÿðèíäÿí ñöçöëÿí èøâÿ, ÿäà
Ëîðäó úÿçá åòäè ùÿìÿí áèð àíäà.
Éàíàøûá ðÿãñÿ åäÿðêÿí äÿ’âÿò,
Îíó ðÿää åòìÿäè Øÿìñà... Ôöðñÿò!
Ãîøäóëàð ðÿãñÿ áÿðàáÿð, ìÿìíóí...
Ýÿíú ÿðÿáëÿð øàøûðûá ãàëäû çÿáóí.
Ùÿï éöðÿêäÿí ãûçà êèí áÿñëÿäèëÿð,
“Èøòÿ ñàïãûí âÿ øÿðÿôñèç!” äåäèëÿð.
... Íÿø’ÿ ÷ûëüûíëûüû ëîðäóí ýþçöíö
Éàïäû áèð ôàë÷û äàøû.
Ìåé ãûçûëëàòäû áàãûðäàí éöçöíö,
Ñàëëàíûá äóðäó áàøû.
Ñöçÿðÿê ãûç îíó, ãÿëáèíäÿêè þú àòÿøèíè
Éåíèéîð ãÿùâÿ èëÿ,
Ëîðäà òåç-òåç ñóíàðàã áàäÿ áûðàãìàç ïåøèíè
Éåíè áèð øèâÿ èëÿ.
... Ñàëëàíûá äóðäó ùÿðèô ÿñíÿéÿðÿê:
____________
Éåòèøèð ñþéëÿäè ýÿë!
181
Ñöñëö, øàùàíÿ îäàì âàð, ýåð÷ÿê,
Ýåäÿëèì, áàã, íÿ ýöçÿë!..
Îíó ðÿää åòìÿäè Øÿìñà, ýåòäè
Áèð ìèñàôèð êèáè øÿí.
Èíýèëèç çåâãèíè òÿáðèê åòäè
Éîëäà ùÿð ãàðøû ýÿëÿí.
... Éàðûí åðêÿí Ýöíÿøèí òàòëû, ãûçûë áóñÿëÿðè
Àçÿðèí ðóùóíà ýöë ñÿðïÿðêÿí,
Ýåéèíèá ÷ûãäû áèð àç äèíëÿéÿ áàêèð ñÿùÿðè,
Áèð õÿáÿð äóéäó ùÿìÿí:
Ãîìøóëàð áèð éåíè øåé ýþðìÿê è÷èí òîïëàøàðàã,
Ñàðäû ùÿð ÷þùðÿéè ýåòäèêúÿ ìÿðàã.
Ýþðöíöá ãàðøûäà áèð äÿñòÿ ïîëèñ, ÿí àðàäà
Êå÷äè Øÿðã àôÿòè ÿñìÿð Øÿìñà.
“Èøòÿ, ãàòèë øó ýþçÿë ãûç!..” äåéÿ åðêÿê âÿ ãàäûí
Ñöçäöëÿð ùÿï îíó øàøãûí-øàøãûí.
Èêè ãóðøóíëà áèòèðìèø ýåúÿ àçüûí ëîðäó,
Áÿëêè àçúûã íÿôÿñ àëñûí éóðäó.
Áÿëêè àçúûã íÿôÿñ àëñûí ÿçèëÿí èíñàíëàð,
Àãìàñûí Íèëÿ ýöíàùñûç ãàíëàð.
Äöíêö éîëäàøëàðû íèôðÿòëÿ àòàðêÿí ñàëîíó,
Øèìäè èçëÿðäè îíó.
Áèð èëàùÿéäè î, ùöððèééÿòè òÿìñèë åäÿðÿê,
Ýþðìÿê èñòÿðäè äèêÿíëèêäÿ ÷è÷ÿê...
Áåðëèí
ÒÛÑÁÀÜÀÍÛÍ ÇÅÂÃÈ
“Ù”
____________
Àâðîïàíûí éåøèë áèð éàéëàñûíäà
Êîíñåðò è÷èí áþéöê ùàçûðëûã âàðäû.
Ñåéðÿ ýÿëÿí áöòöí åðêÿê, ãàäûíäà
Ïÿê éåíè áèð øåéÿ ìÿðàã ó÷àðäû.
Îðêåñòðî ÷àëäû, ïÿðäÿ à÷ûëäû,
Ìÿðàãëû ýþçëÿðäÿí ùåéðÿò ñà÷ûëäû.
182
Ñÿùíÿ áîøäó, éàëíûç ÿí îðòà éåðäÿ
Éóâàðëàãúà, áîç áèð ëÿêÿ ýþðöíäö.
Äÿéèøäè ìóñèãè ùÿï ïÿðäÿ-ïÿðäÿ,
Ýåòäèêúÿ èíúÿëÿí áèð øå’ðÿ äþíäö.
Áàüàíûí ãàôàñû ÷ûãûá ãûëûôäàí,
Î òàòëû àùÿíýè äèíëÿðäè ùåéðàí.
Çöðàôÿ áîéíóíà áÿíçÿðäè áîéíó,
Ìÿüðóð, ÿäàëû áèð äóðóøó âàðäû.
Ìóñèãèäÿí ñÿðõîø îëóðêÿí... îíó
Êèì ñåéð åäÿðñÿ áèð ñåâèíú äóéàðäû.
Áèðäÿí ÷àëüû ñóñäó, àùÿíý ïîçóëäó,
Èíúÿ ùåéâàíúûüàç ýþðöíìÿç îëäó.
... Àüñà÷ëû áèð ïðîôåññîð, ïàðèñëè áèð ëèñàíúû
Àçÿðèí éàíûíäà ýöëöìñöéîðäó.
Î äóéìóøäó: Áó ìöùèòÿ Àçÿð áèð àç éàáàíúû...
“Ýþðäöíìö? Ëåâùÿ ïÿê ýþçÿë!” äèéîðäó.
“Òûñáàüàëàð áåëÿ áèçäÿ ìóñèãèäÿí çåâã àëûð.
Ñèçäÿ íàñûë, áó ñûíàãëàð âàðìûäûð?”
Àçÿð ýöëöá “Õàéûð!” äåäè: “Áèçäÿ äåéèë òûñáàüà,
Èíñàí áåëÿ ýþðìÿç áó çåâãè ÿñëà!
Øÿðãèí áèð ÷îã þëêÿñèíè áÿí ýÿçèá äÿ äîëàøäûì,
×îã åëëÿðÿ éàíàøäûì.
Îðäà èíñàí ñöðöëÿðè éûüûí-éûüûí ìÿùâ îëóð,
ßòìÿéèíè ýöú áóëóð.
×îëóã-÷îúóã àú-éàëàâàú ïà÷àâðàéà áöðöíöð,
×þïëöêëÿðäÿ ñöðöíöð.
Àø÷ûëàðûí àòäûãëàðû êÿìèêëÿðè ãûðàðëàð,
Áèð àç èëèê àðàðëàð.
Î ìÿùñóëëó Øÿðãèí ùàëû ïÿê ñÿôèë...
Þéëÿ éîãñóë âàð êè, îò éåéèá éàøàð.
Ôÿãÿò áóðäà éàëíûç èíñàíëàð äåéèë,
Òûñáàüàëàð áåëÿ åøãèíäÿí úîøàð.
×îã äöøöíäöì áóíó äÿìèíäÿí áÿðè,
Ùÿð çåâãè áèð àúû áÿñëÿð, äöøöíñÿí!
Èøòÿ Ãÿðáèí àçüûí ñÿàäÿòëÿðè
____________
Àëûð ãèäà Øÿðãèí ôÿëàêÿòèíäÿí.”
183
Øÿðãÿ äîüðó
“ß”
Ãÿðáè ñàðìûøäû äóìàíëàð, ñèñëÿð...
Àúûëàð äóéäó è÷èíäÿí Àçÿð.
Þçëÿéèá Øÿðãè, ùÿìÿí ÷ûãäû éîëà,
Áÿëêÿ áèð äöøêöíÿ éàðäûì÷û îëà.
Áÿëêÿ Øÿðãèí î ñûúàã ãîéíóíäà
Öøöéÿí ýþíëöíö àçúûã àâóòà.
Éîãäó éîëëàðäà òàìàøàéà ìÿðàã.
Òàðëàëàð þëýöí, àüàúëàð ÷ûïëàã...
Ãÿñâÿòèíäÿí óéóéàí éîë÷óëàðà
Íèííè ñþéëÿðäè óüóëòóéëà áîðà.
Áèð ñÿùÿð Àçÿð óéóðêÿí, øàãðàã
Áèð ñÿäà ñàçëà ùÿìàâàç îëàðàã,
Îíó ãàëäûðäû éàòàãäàí åðêÿí,
Áÿëëè... âàðìûøäû î ýöí Øÿðãÿ òðåí.
Åøèäèëÿí òöðêö
“Ù”
Âÿôàëû éàð èêÿí, áèð äöøìàí êèáè
Ãûéäû áàíà ùåéðàí îëäóüóì ýþçÿë.
Ñàëäû ýþçäÿí, éûëëàðúà Ñÿí’àí êèáè
Ãàïûñûíäà ÷îáàí îëäóüóì ýþçÿë.
Äåäèì “Þëäöð áÿíè!” ñàëëàíûá êå÷äè,
Ñöçýöí áàãûøëàðû ãÿëáèìè äåøäè,
Áèð êÿëÿáÿê êèáè ãàíûìû è÷äè
Äÿðäèíäÿí ïÿðèøàí îëäóüóì ýþçÿë.
____________
Àù, íÿ ÷ûãûëìàç éîë èìèø áó ñåâäà,
Òÿ’í åòäè ùÿð ýþðÿí, ýöëäö ùÿð ýÿäà,
Õàñòà áèð ãóø èêÿí áÿíè éóâàìäà
Äóñòàã åòäè ãóðáàí îëäóüóì ýþçÿë.
184
“ß”
Òöðêö ñóñìóøäó, ýöëöìñÿðäè Ýöíÿø,
Ùÿð ýþíöë àëäû Ýöíÿøäÿí àòÿø.
Òà óçàãäàí ÷þêÿí àòÿøêÿäÿëÿð,
Úîøãóí åëìàñ äÿíèç èíëÿð âÿ ýöëÿð,
Äöøöíÿí Àçÿðÿ åéëÿðäè ñÿëàì,
Êÿíäèñèíäÿí óìàðàã áèð èëùàì.
Éåíè âàðìûøäû î, “Àëòûí øÿùèð”ÿ,
Éàíàøûá äóðäó áèð þëýöí ÷þùðÿ.
“Éàðäûì åò! ñþéëÿäè àçúûã ïàðà âåð,
Éåéÿúÿêñèç, ýåéÿúÿêñèç áÿêëÿð
Éåäè áàø àèëÿ ãóëáÿìäÿ áÿíè,
Þëöäöð ùÿïñè, ôÿãÿò éîã êÿôÿíè”.
Îíó Àçÿð ñöçöéîðêÿí òàíûäû,
Áèð çàìàí ùþêìè-ðÿâàí ñóëòàí èäè.
Õåéëè çÿíýèíäè øó ìèñêèí úàùèë,
ßñêè ìèëéîí÷ó èêÿí, øèìäè ñÿôèë...
Þíúÿ áÿíçÿðäè î áèð òîðáà ÿòÿ,
Øèìäè áÿíçÿð äèðè áèð èñêåëåòÿ.
ßë à÷ûá ñþéëÿäè òÿêðàð åäÿðÿê:
“Ýþðöéîðñóí êè, àúûì, åéëÿ êþìÿê”.
Äåäè Àçÿð: Áó äèëÿíìÿê íÿ èìèø,
×àëûø, óüðàø, áóëàðàã ñÿí äÿ áèð èø.
Éîã äåéèë èø÷èéÿ ÿòìÿê ïàðàñû...
Ùÿðèôèí äþíäö áó ñþçäÿí ãàôàñû,
Äåäè: Ùè÷ ýÿëìÿç ÿëèìäÿí ãàðà èø...
Àçÿð
Éà!? Áó àäÿò êþòö... ùÿì ïÿê ìöäùèø!..
Ñÿíäÿ áàø âàð éà!
Î
____________
(ãàôàñûíà èøàðÿòëÿ)
Øàøûðäûíìû, áó íÿ?
185
Àçÿð
Çàùèðèíäÿí íÿ ÷ûãàð, áàã è÷èíÿ,
Âàðìû åëìèí?
Î
Õàéûð!..
Àçÿð
Àðòûã éåòèøèð,
Ñàíà þëìÿê éàøàìàãäàí åéèäèð.
×öíêè áàø éîã, ÷àëûøàí ÿëëÿð éîã.
Þëöñöí... Ýåò, äèäèíèá ñþéëÿìÿ ÷îã.
Î
Ñóñ, éåòÿð, ñóñ! íÿ äèéîðñóí áÿ, ñÿíèí
Àëëàùûí éîãìó? Áó ùÿçéàí íÿ è÷èí?
Àçÿð
Àëëàùûí áóðäà, ÿçèçèì, èøè íÿ!?
Î ñöðöëìöø êè, âÿòÿí õàðèúèíÿ...
Î
Éà áó ÷àíëàð, áó ÿçàíëàð íÿ äåìÿê?
Àçÿð
Éàñ òóòàð êå÷ìèøÿ ùÿï èíëÿéÿðÿê.
Î
Ñÿí äÿ ñàïìûø êèáèñèí, áÿñáÿëëè...
Ñàðñûëûá ýåòäèìè äèíèí òÿìÿëè!?
Àçÿð
____________
Ýöíäÿ áèð ðÿíýÿ ýèðèðêÿí äöíéà,
Ùàíêè øåéäèð êè, äÿéèøìÿç ÿúÿáà?
186
Èíãèëàá!.. Èøòÿ äÿéèøäèí áåëÿ ñÿí,
Òèëêè îëäóí, ãîúà áèð àñëàí èêÿí.
Ñàíà áÿíçÿð áèëèðèì áèíëÿðúÿ.
Ýöúëö, ñÿðñÿì áóüà ùÿï îëäó úöúÿ.
Î
Ñÿí êè, áèð ÿãðÿá èìèøñèí ýåð÷ÿê,
Áó çÿùÿðëÿð, áó äèêÿíëÿð íÿ äåìÿê!?
Ñÿðâÿòèì ÿëäÿ áóëóíñàéäû, ñàãûí,
Áàíà ýöëìÿçäè áó ýöí ùÿð ñàïãûí.
Àçÿð
Þéöíöá äóðìà, î ñÿðâÿò ÿñëà
Ñàíà àèä äåéèë, àçüûí, áóäàëà!
Îò ñàòàí, ïàìáûã àòàí, ùàëâà ãàïàí
Ùÿð ýÿëÿí áÿùñ åäèéîð ìèëéîíäàí.
ßúÿáà, ñÿí îíó íåðäÿí àëäûí,
Øöáùÿñèç, áàøãàëàðûíäàí ÷àëäûí.
Î ñÿíèí êÿíäè ãàçàíúûíñà, íè÷èí
Øèìäè ãóð-ãóð þòÿð àúëûãäàí è÷èí?
Ýåò ãàçàí, øèìäè äÿ èø âàð, ïàðà âàð,
×àëûøûð øèìäè äÿ áàøëàð, ãîëëàð.
Ùÿï ÿìÿêäÿí ÷ûãûéîðêÿí ÿòìÿê,
Áþéëÿ àðñûçúà äèëÿíìÿê íÿ äåìÿê?
____________
Áèð äÿ, éöêëÿíäèéèíèç àëòûíëàð
Ùàíêè áèð õåéð èøÿ îëìóøäó ìÿäàð!?
Êèìèíèç îëäó õóðàôàòà ÿíèñ,
Êèìèíèç éîãñóëà úÿëëàä, èáëèñ...
Ñèçè úÿëá åòäè ñîêàê òþùôÿëÿðè,
Âàðûíûç ñöñëÿäè àøöôòÿëÿðè.
Óéóòóðêÿí ñèçè ãÿôëÿò âÿ ãöðóð
Ãîïäó òóôàí, ÿçèëèá ùÿð ìÿüðóð,
Ïàðàëàð ýåòäè, úÿùàëÿò ãàëäû.
Åâèíèç ÿòìÿéÿ ùÿñðÿò ãàëäû.
Èøòÿ, åâëàäûíûç àáäàë, ñÿðõîø,
187
Ùÿïñè úàùèë, áÿúÿðèêñèç, áàøû áîø.
Àúûðûì áÿí ñèçÿ, ëàêèí, åéè áèë,
Ìÿðùÿìÿò ÷îã äà ýþçÿë òþùôÿ äåéèë.
Áó ñÿôàëÿò áàòàüûíäàí àíúàã,
Ñèçè ãóðòàðñà þëöì ãóðòàðàúàã.
ÊÎÐ ÍÅÉÇßÍ
Àçÿð éåøèë îðìàíëàðäàí ãóëáÿñèíÿ äþíÿðêÿí,
Àãøàì ãÿðèáëèéè ñà÷àí öôöãëÿðè äèíëÿäè.
Çöìðöä äàüëàð öñòöíäÿêè àë øÿôÿãëÿð ñþíÿðêÿí,
Ãîìøó áàü÷àëàðäà ùÿçèí áèð íåé ñÿñè èíëÿäè.
Áó ñÿñ éîðüóí Àçÿðäÿ ïÿê àúû áèð èç áûðàãäû.
ßñàñûíà äàéàíàðàã àäûì-àäûì éöðöäö.
Ñóéà ýåäÿí êþé ãûçëàðû îíà ùåéðÿòëÿ áàãäû,
×îã ñöðìÿäè, ýþé éöçöíö áèð ÿñìÿðëèê áöðöäö.
Ýþç ãûðïàðàã ýöëöìñÿäè îíà Çþùðÿ éûëäûçû,
Ñàíêè î äà äèíëèéîðäó áó ñèíèðëè ôÿðéàäû.
Áó ñûðàäà éàâàø-éàâàø ñóñäó íåéäÿêè ñûçû,
Úîøãóí, éàðàëû áèð ñÿñëÿ éàíûã òöðêö áàøëàäû.
Òöðêö
Ýþçÿëñèí, åøèí éîã áèçèì åëëÿðäÿ,
Äèëáÿðñèí, äîëàøûð àäûí äèëëÿðäÿ.
Èíúÿñèí, éåòèøìèø èíúÿ áåëëÿðäÿ
ßñëà ñàíà áÿíçÿð ÷è÷ÿê ýþðìÿäèì,
Ñÿíèí êèáè øÿí áèð ìÿëÿê ýþðìÿäèì.
Øÿùëà ýþçëÿðèíäÿ ñÿàäÿò ýöëÿð,
Ñàíêè ùÿð àôÿòäÿí ïÿðÿñòèø äèëÿð.
Ñÿíèí Ìÿúíóíëàðûí Ëåéëàéû íåéëÿð?
Ñÿíñèç úÿííÿò õÿðàáÿçàðÿ áÿíçÿð,
Ñÿíñèç ýþíöë ûññûç ìÿçàðÿ áÿíçÿð.
Àçÿð ùÿìÿí ãàðøûäàêû áèð áàü÷àéà éàíàøäû,
____________
Ýèðìÿê è÷èí èçí èñòÿäè, áèð ñÿñ äóéäó “ýÿë!” äåéÿ.
188
Ýèðäè, ýþçö ÷àðäàã àëòûíäà áèð êîðà ñàòàøäû,
Õîø-áåø åòäè, ýþðäö áÿíçÿð î ïÿê àðèô êèìñÿéÿ.
– Íåðÿëèñèí?
– Èðàíëûéûì.
– Àäûí íÿäèð?
– Ãÿùðÿìàí.
– Íåé ÷àëàí, òöðêö ñþéëÿéÿí êèìäè?
– Áÿíèì, ÿìðèíèç?
– Åøèòäèì äÿ ìÿðàã åòäèì, îëóðìó áèð äÿ ÷àëñàí?
– “Îëóð” äåéÿ, àëäû íåéè, äÿðäëè èäè, øöáùÿñèç.
×àëäû, ÷àëäû, èíëÿäèêúÿ, äàüû-äàøû èíëÿòäè,
Êþéÿ äþíÿí ãóçóëàðû áåëÿ éîëäàí åéëÿäè.
Àúû áèð ùàë êå÷èðÿðÿê áèðäÿí íåéè òÿðê åòäè,
Êå÷ìèøèíè àíàð êèáè ùÿçèí-ùÿçèí ñþéëÿäè:
Éàä åëëÿðÿ äöøäöì, ýÿëèá-ýåäÿí éîã,
Éàíàðûì, ñûçëàðûì, èëàú åäÿí éîã,
Óüðóíäà áèòäèéèì íàçèê áÿäÿí éîã.
Äÿðä àëäû ñàüûìû, þëöì ñîëóìó,
Íàìÿðä Àðàç êÿñäè áÿíèì éîëóìó.
Áèëìÿäèì, âóðóëäóì éîñìà áèð ãûçà,
ßðèäèì éöðÿêäÿí ãàí ñûçà-ñûçà,
Ñþéëÿñÿì äÿðäèìè Àéà, éûëäûçà,
Éûëäûçëàð ýöëöìñÿð, Àé àãûá ýåäÿð,
Äèíëÿìÿç ùàëûìû, éàí áàãûá ýåäÿð.
Óðìè áèð øÿùÿðäèð, ÿòðàôû ýöëçàð,
Ýöë áàüëàðû âàð êè, ýÿçÿíëÿð àçàð,
Çÿðäöøòöí ýöíÿøè îðäà àç ãûçàð.
×îã çàìàí ìàéûñäàí ñå÷èëìÿç éàçû;
Õîøäóð î òîïðàüûí ùÿð ñþçö, ñàçû.
Î ýöë äèéàðûíäà øÿí áèð áöëáöëÿ
Óéóá ãîíäóì áÿí äÿ ãþí÷ÿ áèð ýöëÿ.
Õàèí áèð àâúûíûí íàìÿðä ÿëèëÿ
Þìðöìöí áàùàðû õÿçàíà äþíäö,
____________
Äöíéà ýþçëÿðèìäÿ çèíäàíà äþíäö.
189
Áó ñûðàäà éàøëû áèð áàü÷ûâàí öçöì ýÿòèðäè,
Çàâàëëû êîð äÿðèí áèð àù ÷ÿêèá ñþçö áèòèðäè.
Ìàíå îëìàã èñòÿìÿäè îíó ýþðÿí èõòèéàð,
Éåíÿ ýåòäè “áàüûøëàéûí” äåäè, “áèð àç èøèì âàð”.
Î ýåäÿðêÿí àúû-àúû ýöëöìñÿäè Ãÿùðÿìàí,
Àíëàòäû êè, áÿíèì äàéûìäûð øó éàøëû áàü÷ûâàí.
Èñòÿìÿäè ÿë à÷àéûì ùÿð âèúäàíñûç ñÿôèëÿ,
Àëûá ýÿòèðäè Èðàíäàí áÿíè áó ãöðáÿò åëÿ.
Âàðäûì Àðàñ êÿíàðûíà... ùÿì äèðèëäèì, ùÿì þëäöì,
×ûëüûíúà áèð ÷îúóã êèáè ùÿì àüëàäûì, ùÿì ýöëäöì.
Ñåâýèëèì äÿ, úÿëëàäûì äà ÷öíêè Èðàíäà ãàëäû...
Ùè÷ àëäûðìàã èñòÿìÿäèì, éåíÿ áÿíè äÿðä àëäû.
Àçÿð äåäè: Ýþíöë èñòÿð ùÿìäÿðä îëà ñÿíèíëÿ...
Çàâàëëû àù ÷ÿêèá äåäè: Ìÿðàã åòäèíñÿ, äèíëÿ!
Óðìè úèâàðûíäà ßôøàð åëèíäÿí
Àíàñûç-áàáàñûç áèð ýÿíú èäèì áÿí.
Îí éûë ÿââÿë êàòèá îëäóì áèð õàíà,
Ùþêìö ðÿâàí èäè îíóí ùÿð éàíà.
Ùÿð êÿñúÿ áÿëëèäèð Áÿáèð õàí àäû,
Áàø ÿéäèðìÿìèø áèð èíñàí ãîéìàäû.
Î ïÿê ìÿüðóð èäè, õåéëè ãóðíàçäû,
Áÿ’çÿí ùþêóìÿòè áåëÿ ñàéìàçäû.
Ùÿøìÿòè, ñÿðâÿòè, øàíû, øåâêÿòè
Îëìóøäó ùÿð éåðäÿ äèëëÿð çèéíÿòè.
Åâëàä äåéÿ Ìÿëÿêñèìà àäûíäà
Òÿê áèð ãûçû âàðäû: ëÿòèô, õîø ÿäà...
Ýþçÿëëÿð ýþçÿëè, ñåâäà ýöíÿøè,
Î äèéàðäà áÿëêÿ áóëóíìàç åøè.
Ùÿð úèëâÿñè äèëáÿð, èíúÿ ùÿð ùàëû,
Îíó òÿñâèð è÷èí øàèð îëìàëû.
Áöòöí ÿøðàô èêÿí îíóí âóðüóíó,
Áÿáèð õàí êèìñÿéÿ âåðìÿäè îíó.
Îí ñÿêèç áàùàðëûã î ãþí÷ÿ ýöëäÿí
Ùÿð ñÿùÿð ýþç áóñÿñè àëûðäûì áÿí.
____________ Ïÿê ÷åâèê áèð àâúû èäèì... ×îã çàìàí
Êÿíäèñèíäÿí àéûðìàçäû Áÿáèð õàí.
190
Áèð ýöí éåíÿ àâà ùàçûðëàíûðêÿí,
Ãûç “Ñÿí ýåòìÿ!” äåéÿ ñþç àëäû áÿíäÿí.
Ýåòìÿäèì, äèíëÿäèì ÷ûëüûí ýþíëöìö,
Ýþçÿ àëäûðìûøäûì î ýöí þëöìö.
Àâúûëàð àòëàíûá éîëà äöøäöëÿð,
Àðòûã äóðóá äöøöíìÿéè êèì äèíëÿð?
Ìÿëÿêñèìà ýöëëö áàüà ñàâóøäó,
Ýþíöë ÷ûðïûíàðàã ïåøèíúÿ ãîøäó.
ßòðàôûíû ñàðäû ýöë ôèäàíëàðû,
Ñàãëàäû áÿíäÿí î íàçëû øèêàðû.
Àðàäûì, àðàäûì, åïåé éîðóëäóì,
Ïöñêöëëö ñþéöäöí1 àëòûíäà áóëäóì.
Éöç-éöçÿ ýÿëèíúÿ, äÿéèøäè ùàëû,
Áàãûøûíäàí áÿëëè èäè õÿéàëû.
Åùòèðàñ àëåâè ýþçöíö ñàðäû,
Ïÿìáÿ éöçö áèð ýöë êèáè ãûçàðäû.
“Íÿ ñþéëÿéèì!?” äåéÿ áÿí äöøöíöðêÿí,
Èíúÿ ãÿùãÿùÿëÿð ãîïàðäû áèðäÿí.
Úîøäó åðêÿêëèéèì, éàãëàøäûì îíà,
Ñàðûëäûì ñàðìàøûã êèáè áîéíóíà.
Ñàíêè áèð ýþâÿð÷èí äþíäö ãàðòàëà,
Öðêöá ÷ÿêèëÿðÿê äåäè: “Åøã îëà!
Øàøûðäûíìû, íÿäèð, åøìèéèì ñàíà!?”
Áó ñþçäÿí è÷èìäÿ ãîïäó ôûðòûíà.
Öìèäèìè êÿñèá äþíìÿê èñòÿäèì,
×öíêè éîãñóë èäèì, “ùàãëûñûí” äåäèì,
Óçàãëàøäûì... Éåíÿ íÿäÿíñÿ ýöëäö,
Ýöëäö, øÿùëà ýþçö éåíÿ ñöçöëäö.
Ãîëëàðûíû à÷äû “Ýåòìÿ, ýÿë!” äåäè.
Éàãëàøûá ñåâèíäèì, ãà÷ìàã èñòÿäè.
Éàãàëàéûì äåðêÿí ãà÷ûá éîã îëäó,
Áàãäûì áó íàçëàíûø áèð àç ÷îã îëäó.
×èíàðëûãäà éàëíûç áàøûìà ýÿçäèì,
Áó ùàëäà èíúÿ áèð èíèëòè ñåçäèì.
Ùÿìÿí ãîøäóì, ñàüà-ñîëà ñàïàðêÿí,
____________
1
Ìÿúíóí ñþýöò
191
Áàãäûì êè, ñÿñ ýÿëèð ìÿíÿêøÿëèêäÿí.
Âàðûá ýþðäöì êè, àù, î øå’ðè-ìÿíñóð
×è÷ÿêëÿð ãîéíóíäà ÷ûðïûíûá äóðóð.
Êþêñöíö ýþñòÿðèá, äåäè: “Äÿìèíúèê,
Çÿùÿðëÿäè áÿíè ñÿìëè áèð áþúÿê.”
Èïÿêëè, òöë êþìëÿéèíè éûðòàðàã
Èíúÿ áèð èç áóëäóì ãûðìûçûìòðàã.
Òÿëàø åòäèì, ùÿìÿí ãûçàðìûø éåðè
ßìèá ñîðäóì, áÿëêÿ ôöñóíêàð ïÿðè
Àúûäàí ãóðòóëóð, äåðêÿí... Áàéûëäû,
Òÿêðàð ÿìèá ñîðäóì, áèð àç àéûëäû.
Ñîðäóãúà êþêñöíäÿ ýöëëÿð à÷ûëäû,
Ýþçëÿðèíäÿí ùÿéàò íóðó ñà÷ûëäû.
Äóéäóì êè, ãûç áÿíè ÷îãäàí ñåâÿðìèø,
Éàëíûç áàáàñûíäàí ùÿçÿð åäÿðìèø.
ßëëÿðèì ÿëèíäÿ ýÿëèðêÿí äèçÿ,
Æàëÿäÿí ìåé ñóíäó ÷è÷ÿêëÿð áèçÿ.
Î ýöë ãþí÷ÿñèíè ãîïàðäûüûì ýöí
Áöëáöëëÿð øàêàðàã éàïäûëàð äöýöí.
____________
Àãøàì îëäó, áîç áóëóòëàð
Äþíäö âóëêàíëû äàüëàðà...
Ãàðà ýåéäè éåøèë îòëàð,
Ñàíêè éàñ ÷þêäö áàüëàðà.
Ýþé êèøíÿäè, ÷àãàí øèìøÿê
Ùÿð êÿñè ãîðãóéà ñàëäû.
Àâúûëàð àâäàí äþíÿðÿê
Áÿáèð õàíëà êåéôÿ äàëäû.
Ìÿýÿðñÿ áèð áàéãóø áèçè
Ýþðöá õÿáÿð âåðìèø îíà.
Àðòûã ñþíöá ñåâèíú èçè,
Ãîïäó àúû áèð ôûðòûíà.
Ìÿúëèñ äàüûëäûüû àíäà
Ñÿðõîø Áÿáèð àéûëìûøäû,
Áóíó äóéàí ãûç áèð éàíäà
Ãîðãóñóíäàí áàéûëìûøäû.
“Àù, áó ðÿçèëëèê íÿ äåìÿê,
192
Î ãûç ñàíà åøìè!?” äåäè;
Ùÿìÿí áÿíè ùÿáñ åäÿðÿê
Èíòèãàì àëìàã èñòÿäè.
Ýåúÿ êå÷äè... Õèäìÿò÷èëÿð
Ãîëëàðûìû áàüëàäûëàð,
Ýþçëÿðèìÿ ìèë ÷ÿêäèëÿð,
Öðÿýèìè äàüëàäûëàð.
Î ýöíäÿí áÿðèäèð úèùàí
Ýþçöìäÿ áèð ìÿùáÿñ îëäó.
Áàèñ àíúàã ãóäóç ãàïëàí,
Î âèúäàíñûç íàêÿñ îëäó.
Àù, íîëóðäó çöëì àøèãè
Úÿëëàä ùàêèìëÿð îëìàñà,
Êîð èíñàíëàð ùÿð ôàñèãè
Êÿíäèíÿ ðÿùáÿð áóëìàñà...”
Áÿäáÿõò àäàì ùþíêöð-ùþíêöð
×îúóã êèáè àüëûéîðäó;
Àçÿð äåäè: “Ïÿê ýöëöíúäöð,
Øó àüëàìàã Øÿðãè éîðäó.”
ÉÀØÀÌÀÃ Âß ÉÀØÀÒÌÀÃ
Éîðüóí Àçÿð ùÿíóç éåíè ãóëáÿñèíÿ âàðìûøäû,
Àðãàäàøëàð, âÿòÿíäàøëàð ÷åâðÿñèíè ñàðìûøäû.
Èõòèéàðëàð áèðÿð äîíóã ùåéêÿë êèáè áàãàðäû,
Ýÿíúëèéèí åëìàñ ýþçëÿðè øèìøÿê êèáè ÷àãàðäû.
Ùÿð éöçäÿ ïÿê ìÿðàãëû áèð ùàë âàðäû,
Ùÿð êÿñ Àâðîïàäàí õÿáÿð ñîðàðäû.
Àçÿð ýöëöìñÿéèá äåäè: Áÿí ýþðäöéöì èíñàíëàð
Áèð-áèðèíäÿí àéðû äåéèë, ùÿïñè áèð øåé ñàéûãëàð.
Ùÿïñè áèð éóâàíûí ãóøó, ùÿïñè áèð áàü ìåéâÿñè,
Áèð ñàç ÷àëàð ùÿð þëêÿíèí, ùÿð äèëáÿðèí øèâÿñè.
Ùÿð êÿñ áèð àâúûäûð êè, àâ äöøêöíö,
____________
Ãàéÿ àíúàã õîø êå÷èðìÿê ö÷ ýöíö.
193
Øÿðã åëëÿðè èðèøèëìÿç “õÿéàë” è÷èí éàøàðêÿí,
Ãÿðá àëÿìè àç äà îëñà “ùÿãèãÿò”äÿí õîøëàíûð.
Øÿðãèí ñþíöê äóéüóñóíó àôéîí ðóùó îãøàðêÿí
Îíëàð éåíè áèð ñèëàù êÿøôèíè ñÿàäÿò ñàíûð.
Øÿðã óüðàøûð éàëíûç “þëìÿéèì” äåéÿ,
Ãÿðá åëëÿðè ìàèëäèð þëäöðìÿéÿ.
Éà î, éà áó ãîøàð äóðóð ùÿï áèð äèëÿê ïåøèíúÿ,
Ìÿãñÿä àíúàã éàðûíû éîã, áèð ùÿéàòû õîø áóëìàã.
Øÿðãÿ ýþðÿ î äèéàðäà àçàä èêÿí äöøöíúÿ,
Éàçûã!.. Éåíÿ ìöìêöí äåéèë äèäèøìÿäÿí ãóðòóëìàã.
Àðòäûãúà áèëýèëÿð àðòàð åùòèðàñ,
Ùè÷ ôÿðãè éîã, ÿñêè ùàìàì, ÿñêè òàñ...
Áèð èõòèéàð
Îô!.. “Éàøàìàã, éàøàòìàìàã” äóéüóñó
Ýöíö-ýöíäÿí âèúäàíëàðû ýöðëÿòèð.
Èíñàíëàðûí áÿíúÿ ÿí óüóðëóñó
“Éàøàòìàã” çåâãèíè äóéàí êèìñÿäèð.
Ùè÷ áèð øÿðÿô âåðìÿç õóäêàìëûã ñàíà,
Éöêñÿëìÿê èñòÿðñÿí, àúû äöøìàíà.
Áèð ýÿíú
Áó éöêñÿëèø, õàéûð!.. Ñÿôèë òîïðàãäà
Ùÿíóç áèð êèìñÿéÿ íÿñèá îëìàäû.
Áó éîëóí éîë÷óñó ãàëûá òóçàãäà,
Ñûçëàéàí ãÿëáèíÿ èëàú áóëìàäû.
ßçìÿê èñòÿìÿéÿí áèð ýöí ÿçèëäè,
“Ñåâýè” èçëÿéÿíëÿð äàðà ÷ÿêèëäè.
Úèùàí áèð áàòàãëûã... èíñàí àäûíäà
Áèð éûüûí ìþùòÿðèñ áþúÿêëÿ äîëìóø.
Áèð-áèðèíè éåéèá éàøàðëàð îíäà,
Ùÿð êèì ýöúñöç îëìóø, ùÿìÿí áîüóëìóø.
____________ Ùÿð øåé éàëàí, ýöúëö îëìàüà ÷àëûø!
ßçèëìÿéÿ äåéèë, ÿçìÿéÿ àëûø!
194
Àçÿð
Ùåé, ãîúà äöíéà, ùåé! Ñÿíäÿ íÿëÿð âàð!?
Ùÿð ýÿëÿí ñÿíè áèð áàøãà øåé ñàíûð.
Êèìè áèð áàòàãëûã äåéÿ õîð áàãàð,
Êèìè, èôðèòÿäèð äåéÿ àëäàíûð.
Êèìè çèíäàí äåéÿ ãûçàðêÿí ñàíà,
Öñòöí äàð ýÿëèíúÿ êå÷ÿð àëòûíà.
(Èõòèéàðëà ýÿíúÿ)
____________
Õàéûð, äöíéà øÿí áèð ýöëçàðà áÿíçÿð,
Îíäà úèôò àéàãëû “ìàðàëëàð” ýÿçÿð.
Î íÿø’ÿëÿð äîëó ýåíèø ýöëøÿíäÿ
Èñòÿäèéèí ÷è÷ÿê äÿ âàð, äèêÿí äÿ.
Óñëó ÿëëÿð ÷è÷ÿê äÿðèð, ýöë òîïëàð,
Òÿìáÿëëÿðè ÷àëû, äèêÿí òûðìàëàð.
Äèéîðëàð, èíñàí éîíóëìóø ìàéìóíäóð,
Áó ñþç ùÿãèãÿòÿ ïÿê àç óéüóíäóð.
Øèìäè äÿ “ìàéìóíëàð” ýÿð÷è àç äåéèë,
Ùÿð ùàëäà áèð ùàúûëåéëÿê ãàç äåéèë.
Èíñàí éîíóëìóø áèð ùåéâàí îëñà äà,
Åíäèðèëìÿç ùè÷ÿ îíäàêû çÿêà.
Î éàëíûç äöøöíìÿç, äöøöíäöðöð äÿ,
Êÿøô åäÿð ýöíäÿ áèð ãàðàíëûã ïÿðäÿ.
Ùÿð ýöí áåéíèíäÿ áèð éûëäûðûì ÷àãàð,
Äèëÿðñÿ áèð àíäà áèð úèùàí éûãàð.
Èíñàí ïÿê òóùàôäûð, î ùÿð øåé éàïàð,
Îíäà éàøàìàã äà, éàøàòìàã äà âàð.
“Éàøàòìàì, éàøàðûì” äåéÿí ñÿôèëëÿð
Ãàí è÷ÿí âÿùøèëÿð éîëóíó èçëÿð.
Ñÿí íÿ ìÿëÿêñèí, íÿ äÿ áèð ãàïëàíñûí:
Íÿ ýöëñöí, íÿ äèêÿí... éàëíûç èíñàíñûí.
×àëûø, ïàðëà, éöêñÿë! Óíóòìà àíúàã,
Éàøàìàã áèð ùàãñà, éàøàòìàã äà ùàã!..
195
ÉÓÐÄÑÓÇ ×ÎÚÓÃËÀÐ
“ß”
Ãûøûí àãøàìûäû... Áöòöí äàø, òîïðàã
Ñàâðóëàí ãàðëà äîíàíìûøäû éåíÿ.
Ùÿð òÿðÿôäÿí ãàäûí-åðêÿê ãîøàðàã,
Âàðìàã èñòÿðäè ñûúàã åâëÿðèíÿ.
Éîë êÿíàðûíäà áþéöê, çèôò ÿðèòÿí
Ãàçàí àëòûíäà êö÷öê éóðòñóçëàð
Éàãìûø àòÿø... ûñûíûðêÿí áèðäÿí
Èíúÿ áèð ðóçýàð èíèëäÿð, ñûçëàð.
Ôÿãÿò îíëàð áó ñîüóãäàí, ãàðäàí
Áèõÿáÿðìèø êèáè ÿéëÿíúÿ éàïàð.
Ñþéëÿíÿí ñþçëÿðè ùÿï ñà÷ìà-ñàïàí,
Ñàéà ýÿëìÿç éàðàìàçëûãëàðû âàð.
Áèðèíèí ûñëàòàðàã áîéíóíó ãàð,
Ïÿê ñèíèðëÿíäè ùÿìÿí êöôð åäÿðÿê:
“Íÿ òóùàô, ñàíêè ãàðûí íÿøòÿðè âàð,
Àü áèð ÿãðÿáìè áó, éà áóçëó ñèíÿê!?”
Áèðè “Ñóñ!” äåðäè: “ßçèçèì, áóíó ñÿí
Ýåò äÿ, çÿíýèíëÿðÿ ñîð! Ýþð íÿ äèéîð?
Èøòÿ áàã, ãàðøûäà áèð ïÿíúÿðÿäÿí
Áèçè áèð èíúÿ ãàäûí ñåéð åäèéîð.
Îíúà áóíëàð, áó àìàíñûç ãàðëàð
Ðÿãñ åäÿí áèð êÿëÿáÿêäÿí äÿ ýþçÿë...
Ñÿíè êÿñêèí áîðàëàð ãûðáàúëàð,
Íèííè ñþéëÿð îíà ïöðøå’ðè-ÿìÿë.”
Áèðè ûñëàã, ãàðà ÿòìÿê éåéÿðÿê
Ãîìøóäàí ÷àëäûüû áèð àëìà èëÿ,
____________ Ñîíðà àçúûã ñûðûòûá ÿñíÿéÿðÿê,
Äåäè: “Éîëäàø, áàíà áàã, áèð ñþéëÿ,
196
ßúÿáà âàðëû ÷îúóãëàð íÿ éèéîð?”
Áèðè îéíàòäû ùÿìÿí ãàø-ýþçöíö,
Äåäè: “Ùÿð øåé... Îíó éàëíûç áàíà ñîð!
Îíëàðûí áÿí áèëèðèì è÷ éöçöíö...”
(Êÿíäèíÿ ìÿõñóñ ìÿñõÿðÿ áèð ÿäà èëÿ,
êîìèêúÿ áèð àùÿíý èëÿ òÿãëèä åäÿð)
×îúóã
Àííÿ! Áèð øåé éåìÿê èñòÿð ýþíëöì.
Àíàñû
Íÿ äèëÿðñÿí áóëóíóð, àë éå, ýöëöì!
Áÿé áàáàí øèìäèúÿ àëìûø õàâéàð,
Òàçÿ éàü âàð, éåíè ýÿëìèø áàë âàð.
×îúóã
Áàøãà øåé éîãìó?
Àíàñû
Òàâóã âàð, ýåð÷ÿê,
Øèìäè õèäìÿò÷è ãûçàðòûá âåðÿúÿê.
×îúóã
Áûãäûì àðòûã, éåíÿ ùÿð ýöíêö éåìÿê,
Øöáùÿñèç, ìÿ’äÿìè áÿðáàä åäÿúÿê.
Àíàñû
Øîêîëàò âàðäûð.
×îúóã
____________ Î ãàëñûí äà ñàíà,
Ìàðìåëàò éîãìó?
197
Àíàñû
Õàéûð...
×îúóã
Èøòÿ ôÿíà,
Ïîðòàüàë îëñà áàòûðñàì øÿêÿðÿ,
Âàð öìèäèì áèð àç èøòàù ýÿòèðÿ.
Àíàñû
Ñþéëÿðèì øèìäè àëûðëàð, ëàêèí
Éàðàìàç áÿëêÿ î, áîø ìÿ’äÿ è÷èí...
Àðãàäàøëàð ñîãóëóá áèð-áèðèíÿ,
Ýöëäöëÿð ìÿñõÿðÿíèí ñþçëÿðèíÿ.
Áóíó Àçÿð äÿ éàãûíäàí ýöëÿðÿê
Äèíëÿéèá äåðäè: “ßâÿò, ïÿê ýåð÷ÿê,
Íàçö íåìÿòäÿ éàøàðêÿí îíëàð,
Ãàðà ÿòìÿê áåëÿ áóëìàç áóíëàð.
Ýåúÿëÿð... áþéëÿ ãàð àëòûíäà éàòàð,
Éåíÿ ñàüëàì âÿ äÿìèð úàíëàðû âàð.1
Êèì áèëèð, áÿëêÿ áöòöí èíñàíëàð
Þðíÿê àëñàéäû äà ùåéâàíëàðäàí,
Äàùà ñàüëàì, äàùà ýöðáöçúÿ éàøàð,
Áÿëêÿ óììàçäû ùÿêèìäÿí äÿðìàí.”
Óçóí áûéûãëàðû ñàðãûã, ãàëûíúà áèð ýåâäÿ
È÷èá-è÷èá äÿ ñàïûòìûøäû áèð éàãûí åâäÿ.
Ñÿíäÿëÿð, ñþéëÿíèðäè ÿñíÿéÿðÿê,
Êþùíÿ úàíäàðìàëàðäàí îëñà ýÿðÿê.
Áèð ÷îúóã éàãëàøûá áåø-àëòû àäûì
Äåäè: “Éîëäàø! Àúûç, áèð àç éàðäûì!..”
____________
1
Úàíëàðû – éàõóä – òÿíëÿðè
198
Ñÿðõîø
(Ãûçüûí âÿ ÷ûëüûí)
Íàñûë, íàñûë? Ñàíà éîëäàøìûéûì áÿí, àù, àçüûí!
Êþïÿê éóìóðúàüà áàã!.. Þë, ýÿáÿð äÿ, ýÿëìÿ éàãûí.
×ÿêèë äÿ ýþðìÿéèì àðòûã, ÷ÿêèë, ðÿçèë, àë÷àã!
Áÿíèìëÿ éîëäàø èìèø ùÿð äîìóç, úÿñàðÿòÿ áàã!?
Áó ùàëû ñåéðÿ äàëûá áèëìÿäÿí ýöëöìñÿéÿðÿê,
Éöðöðäö ãàðøûäà øûã áèð ìàäàì, éàíûíäà êþïÿê.
Øÿí, óôàã áèð êþïÿêäè ïÿê îéíàã,
Áèð àüûçëûã äà âàðäû àüçûíäà.
Äåäè ãóðíàç ÷îúóã: “Õàíûì! Áàíà áàã,
Âÿùøèëèêäÿí áèð èç êè, éîã îíäà,
Î êè, ãàïìàç, âåðèí, àüûçëûüû áÿí
(ñÿðõîøó ýþñòÿðèð)
Òàãàéûì áèð øó çÿâçÿéÿí ùÿðèôÿ,
Õàëãû òà ãàïìàñûí ñÿáÿá éîã èêÿí,
Áóíà ïÿê óéüóí þéëÿ áèð òþùôÿ...”
Ýöëöøäöëÿð äÿ êö÷öê ñÿðñÿðèëÿð ÿéëÿíÿðÿê,
“ßâÿò, ÿâÿò äåäèëÿð ïÿê äèêÿíëèäèð øó êþïÿê”.
Áóíà Àçÿð äÿ ýöëäö ãÿëáèíäÿ,
Äåäè: Ïÿê ùàãëûñûí, ÿâÿò áÿí äÿ
Òàíûðûì þéëÿ àçüûí èíñàíëàð
Êè, àüûçëûã âóðóëìàäûãúà ãàïàð.
Áÿ’çè äîñòëàð äà âàð êè, éöçëÿðè øÿí,
È÷è ëàêèí äàøûð çÿùÿðëè äèêÿí.
Ãÿëáè êèí ïöñêöðöá äÿ éöçäÿ ýöëÿí
Äàùà ãîðãóíú îëóð êþïÿêëÿðäÿí.
____________
199
ÁÀÉÐÀÌÄÛ
Áàéðàìäû... Ýöíÿø èíúÿ áóëóòëàð àðàñûíäàí
ßòðàôà ñà÷ûá èøâÿ, ýöëöìñÿðäè òÿáèÿò.
Ïöðíÿø’ÿ áàùàðûí ÿðèéÿí áóñÿñè ùÿð àí
Ñÿùðàëàðà, îðìàíëàðà ñÿðïÿðäè òÿðàâÿò.
Ùÿð ýþç éåíè áèð ñåâýè àðàðäû,
Ùÿð éöçäÿ ñåâèíú èçëÿðè âàðäû.
×îã éåðäÿ ãóðóëìóøäó ñÿôà ìÿúëèñè, éàëíûç
Éîãñóëëàðû áèð éàñ êèáè õîø ýöí äÿ ñûãàðäû.
Ãûø õûðïàëàìûø, îíëàðû ÿçìèøäè àìàíñûç...
Ùÿð ãÿñâÿòè éàëíûç áèð öìèä åøãè éàãàðäû:
Áèð ýöí ýÿëÿúÿê éàç îëàúàãäûð,
Ùÿð êÿñ áèð àç ÿòìÿê áóëàúàãäûð.
Áàéðàìäû... áþéöê áèð åâè ñàðìûøäû øÿòàðÿò,
Ùÿï äàëüàëàíûð ãÿùãÿùÿëÿð, çöìçöìÿúèêëÿð.
Ñåâäàëû áàãûøëàðäà ýöëöìñÿðäè çÿðàôÿò,
Îãøàðäû ýþçÿëëèêëÿðè ñöñëÿð âÿ èïÿêëÿð.
ßëëÿðäÿ ãÿäÿùëÿð þïöøöðêÿí,
Áèð èíúÿ êàìàí ñûçëàäû áèðäÿí...
... Áó äÿìäÿ Àçÿðÿ éàãëàøäû íàçëû áèð õèëãÿò,
×è÷ÿêëè äàüäà éåòèøìèø î ïÿìáÿ ýöëäÿ ôÿãÿò.
Èç áûðàãìûø ýöëÿð îí àëòû áàùàð.
Êå÷ÿí ìàéûñ îíó Àçÿð òàíûðäû áèð êþéäÿí,
Î áèêðè-èñìÿòÿ àäÿò áÿëàñû ïÿê åðêÿí
Ìÿùðÿì îëìóøäó ïóäðàëàð, áîéàëàð.
Øó éàïìà ñöñëÿðè Àçÿð ýþðöíúÿ ñöçäö áèð àç,
____________
Ýöëöìñöéîð êèáè ùåéðÿòëÿ áàãäû... ïÿê ãóðíàç,
200
Èíúÿ áèð øåéäè ãûç, ùÿìÿí äóéäó.
Ñåâèìëè ÷þùðÿñè àçúûã ãûçàðäû, ñþéëÿäè: “Áàã,
Ýÿëèíúÿ øÿùðÿ äÿéèøäèì, äåéèëìè? Èøòÿ ìÿðàã!
Ýþíöë àç-÷îã íÿ ýþðñÿ ùÿï óéäó”.
“Õàéûð, õàéûð... – äåäè Àçÿð: øó ïóäðàëàð, áîéàëàð
Äåéèë ýþçÿëëÿð è÷èí... êèì ñöðÿðñÿ èëëÿòè âàð,
Ñàðû éöçëÿðäÿ ïÿìáÿëèê éàðàòûð.
ßâÿò, î, ÷èðêèí è÷èí áÿëêÿ áèð òÿñÿëëè îëóð,
Ñöðöíúÿ éàøëû ãàäûí áÿëêÿ àçúà íÿø’ÿ áóëóð,
Áóíà àëäàíìà ñÿí, èíàíìà, õàéûð!
Ùè÷ óíóòìàì, ñÿùÿðäè, ïÿê åðêÿí
Êþéäÿ ÷ûãäûì äà áàü÷à ñåéðèíÿ áÿí.
Ãîïäó òóôàí, ó÷óøäó òîç-òîïðàã,
Ñîëäó áèð àíäà ùÿð éåøèë éàïðàã.
Òîçäà ýþðäöêúÿ ãþí÷ÿ ýöëëÿðè áÿí
Íÿ òÿÿññöôëÿð åéëÿäèì, áèëñÿí!
Øèìäè áèðäÿí ýþðöíúÿ áþéëÿ ñÿíè,
Àíàðàã äöíêö ýöë ùåêàéÿñèíè,
Àúûëàð äóéìàã öçðÿéèì éåíèäÿí,
ßúÿáà, àíëàäûíìû Àçÿðè ñÿí!?”
Ùÿð òÿðÿôäÿí ñöçöëÿí ýþçëÿðè ñàðìûøäû ìÿðàã.
Þéöíÿí ñöñëö õàíûìëàð ýöëöøöá îéíàøàðàã,
Ñàðäûëàð Àçÿðè ñîëäàí-ñàüäàí.
Þíúÿ öçð èñòÿäèëÿð, “Ñÿí ùÿêÿì îëñàí äåäèëÿð
Áóðäà âàð äöðëö ÷è÷ÿê ùÿð áàüäàí,
Ùÿïñè äöíäÿí áÿðè àðòûã áóíó äÿðä åéëÿäèëÿð.
ßí ýþçÿë êèì, ÿúÿáà ùàíêè ãàäûí?
Áèð úÿâàá èñòÿðèç, àíúàã àéäûí.”
Ýöëäö Àçÿð, äåäè: “Ñþç éîã, ùÿïèíèç øèìäè ýþçÿë...
____________
Ñå÷ÿìÿì áèð-áèðèíèçäÿí ñèçè áÿí, ÿí ÿââÿë
201
Ñûéðûëûí ùÿï áîéàëàðäàí, òîçäàí.
Î çàìàí àéðûëûð ÿëáÿòòÿ ýþçÿëäÿí ÷èðêèí,
Î çàìàí áÿëëè îëóð äîüðó, éàëàí.
Àêòðèñäèð äåéÿ ñàíäûì ñèçè ÿââÿë, ëàêèí
Ñîíðà äóéäóì êè, áó åâ ñÿùíÿ äåéèë,
Áó îéóí ñîí ìîäàäûð, êþùíÿ äåéèë...”
Àçÿðèí ñþçëÿðè áèð èéíÿ êèáè
Ãàíàòûá äóðäó ýöëÿí ùÿð ãÿëáè.
Êèìè íèôðÿò, êèìè ùåéðÿòëÿ áàãàð,
Êèìèíèí ýþçëÿðè áèð øþëÿ ÷àãàð.
Êèìèíèí éåð ñöïöðöð ãàøãàáàüû,
Áîçóëóð ðÿíýè ñèëèíìèø äîäàüû.
Êèìè êöñêöí, êèìè ÿçýèí-áåçýèí...
Áèðèíèí ïàðëàäû ãÿëáèíäÿêè êèí.
Äåäè: “Áèëìÿì áó äèêÿíëÿð íÿ è÷èí?
Áèð äöøöí, ñÿí áèçè òÿùãèð åòäèí.”
Àçÿðèí ýþçëÿðè ýåòäèêúÿ ýöëöìñÿð êèáè øÿí...
Äåäè: “Àëäàíìà õàéûð, áÿíäÿ íÿ êèí âàð, íÿ äèêÿí.
Áèë’ÿêèñ, ñèçäÿêè ìÿíôè ñöñëÿð
Èíúÿ áèð äóéüóéó òÿùãèð åéëÿð.
Õàéûð, Àçÿðäÿ áóëóíìàç ãàáàëûã,
Ñèçÿ äöøìàíäûð î ñÿðñÿì âÿ àëûã
Êè, “ýþçÿëñèí” äåéÿ òÿãäèñ åéëÿð,
Ñîíðà òÿùãèð èëÿ àðãàíúà ýöëÿð.
Áèðè äåð: “Áàã, íÿ ýþçÿë ïóäðà, áîéà!
Øó ýþçÿëëèê êèð îëóð ýèðñÿ ñóéà.”
Áèðè äåð: “Ïÿìáÿ ùè÷ óéìàç ñàðûéà,
Áÿíçèéîð áàã, øó ãàäûí ñîéòàðûéà.”
Ôÿãÿò Àçÿð äöøöíöð ïÿê áàøãà,
Õîøëàìàç ÷öíêè éàëàí ñþç âÿ ðèéà.
Îíúà áèð ýöë ëÿêÿñèç, òàçÿ ýÿðÿê,
Îãøàìàç ðóùóíó ùÿð éàïìà ÷è÷ÿê.
“ßñêèëèê” çåâãè éîðàð, ùÿð “éåíèëèê”
Ïÿê òÿáèè... îëóðóì áÿí äÿ øÿðèê.
Éåíèëèê õîø, ìîäà õîøäóð, ëàêèí
Áþéëÿ ñÿðñÿì éåíèëèê ïÿê ÷èðêèí.
____________
Ùÿð äÿýèðìÿí òîçó, ùÿð êèðëè áîéà
202
Áèð ýþçÿëëèêìè âåðèð? Éîã, ùàøà!
Ùÿïèíèç õàñòà, öçöëìöø, ãàíñûç,
Áàøãà, ïÿê áàøãà ñèçèí äÿðìàíûíûç.
Î äà éàëíûç: ñó, Ýöíÿø, áèð äÿ ùàâà!..
“Ñó, Ýöíÿø, áèð äÿ ùàâà” ÿí ðÿ’íà,
ßí ýþçÿë áèð òóàëåòäèð... áàíà áàã,
Øó ãàðàíëûã îäàëàðäàí ãà÷àðàã,
Ùöðð îëóí, òà ñèçè þïäöêúÿ Ýöíÿø,
Ãûçàðûá ùÿð éàíàã îëñóí ýöëÿ åø.
Ùÿðÿêÿòñèç áèð àâóú ÿò êèìèñèç,
Ãàïàíûá ìÿùáÿñÿ ýöí ýþðìÿñÿíèç,
Íÿ ýþçÿëëèê, íÿ äÿ ñÿùùÿò ãàëàúàã,
Ýöíäÿ áèð ÷þùðÿ âÿðÿìäÿí ñîëàúàã.
Ñîðäóíóç: “êèì äàùà äèëáÿð âÿ ýþçÿëäèð” äåéÿðÿê
Ñåâäèéèìäÿí ñèçè áÿí õûðïàëàäûì áèëìèéÿðÿê,
Éöçö äèëáÿð, ñþçö äèëáÿð ïÿê ÷îã...
Þçö äèëáÿð ýþçÿë àç, áÿëêÿ äÿ éîã.
Åøñèç îëñóí äà úàìàëûí, íÿ ÷ûãàð,
Ìÿ’íÿâè ùöñíöíö áèð éîãëà íÿ âàð?
Áèð ÷îã àôÿò áèëèðèì éöçëÿðè õîø,
Ðóùó äöøêöí âÿ ñþíöê, è÷ëÿðè áîø...
Øöáùÿñèç, íàçö ãöðóð, èøâÿ, ÿäà
Òàòëûäûð øÿí âÿ ýþçÿë áèð ãûçäà.
Ýþçÿëèí, áÿíúÿ, ÿí öëâè ñèôÿòè:
Èíúÿ ðóù, ÿãëö çÿêà ñÿëòÿíÿòè...
Èíãèëàá èøòÿ! Àòûá ÷àðøàôû ñèç,
Î ñèéàù ïÿðäÿéè ðÿää åéëÿäèíèç.
Ãåéä åäÿðêÿí áóíó òàðèõ, àíúàã
Áèð ôÿçèëÿò äåéÿ àëãûøëàéàúàã.
Ñèçè àëäàòìàñûí àììà áó ãöðóð,
×àðøàô àòìàãëà áèòÿð ñàíìà ãöñóð.
×îã áåéèíëÿð éåíÿ ùÿï ïÿðäÿëèäèð,
Ìÿ’íÿâè ïÿðäÿéè äÿô’ åòìÿëèäèð.”
Àçÿðèí ñþçëÿðè ÷èìäèêëÿäè ÷îã äóéüóëàðû,
Ñöçäö ãóìðàë, àëà ýþçëÿð îíó àëòäàí-éóãàðû.
“Éåòèøèð, àíëàäûã àðòûã!” äåäèëÿð,
____________
Ñþéëÿíÿí “ñà÷ìàéû” ùÿçì åòìÿäèëÿð.
203
Þïöøöðëÿðäè ýåäÿðêÿí ùÿïñè,
Ïÿê òóùàôäûð áó þïöøìÿê ùÿâÿñè.
Õàñòà, ñàüëàì íÿäèð? Àëäûðìàçëàð,
Âÿðÿì îëñàí äà ýþíöë ãûðìàçëàð.
Áó ÷öðöê àäÿòÿ Àçÿð äàðûëûá ãûçäû ùÿìÿí,
Äåäè: “Öçð èñòèéîðóì,
Áó, úèíàéÿò êèáè áèð øåé... ãàáàëûã îëñà äà, áÿí
Ñèçÿ ãàòèë äèéîðóì.
Ñèçÿ ãàòèë äèéîðóì! ×öíêè áó ãîðãóíú àäÿò
Ìÿäÿíè áèð âÿùøÿò!..
Áó þïöøëÿð ñàéà ýÿëìÿç àúû, õàèí âÿ àüûð
Èçòèðàáëàð éàðàòûð.
Áèð ÷îã èíñàí áó þïöøëÿðäÿ ñÿàäÿò äÿ áóëóð,
Îíó øàèðëÿðÿ ñîð!
Áÿí ñÿàäÿò äåéèë, àíúàã äóéàðûì òÿùëèêÿëÿð,
Êèðëè, ìöñðè ëÿêÿëÿð.
Ãîðãóí, àçüûí ëÿêÿëÿðäÿí ãîðãóí,
Åâ éûãàí òÿùëèêÿëÿðäÿí ãîðãóí!
ËÀËß
“Ù”
Øÿùÿð ãàäûíëàðû “ïÿìáÿýöë” äåéÿ
Ùÿïñè âóðóëìóøäó ýþçÿë Ëàëÿéÿ.
Ñèñëè äàüëàðûí î åøñèç ïÿðèñè
Îãøàð äóðóðäó ùÿð õÿéàëû, ùèññè.
Òàòëû áèð ìóñèãè ýöëÿð ñÿñèíäÿ,
Èëùàì èçëÿðè âàð ùÿð úèëâÿñèíäÿ.
Ýþçëÿðèíäÿí ó÷àí áàéüûí êþëýÿëÿð
Ùÿð èíúÿ äóéüóäàí ïÿðÿñòèø äèëÿð.
Éöðöðêÿí ýþâÿð÷èí ðÿãñ åäÿð êèáè
×ûðïûíäûðûð î ùÿð éàðàëû ãÿëáè.
... Ãÿäÿùëÿð äîëìóøäó, ÷àëüû èíëÿðäè,
____________ Ýþçÿë ãûç èíëÿéÿí ñÿñè äèíëÿðäè.
Áöòöí ýÿíúëÿð ÿòðàôûíà ãîíäóëàð,
204
Øó êþé äèëáÿðèíÿ áàäÿ ñóíäóëàð.
È÷ìÿê èñòÿìÿäè, èñðàð åòäèëÿð,
Áèð àç è÷äè, ùÿìÿí òÿêðàð åòäèëÿð.
Öðïÿðäè òöêëÿðè øó èëê àäûìäà,
Äóéäó âèúäàíûíäà àúû áèð ñÿäà.
×îã ñöðìÿäè äàëüàëàíäû íÿø’ÿñè,
Úÿçá åòäè ùÿð êÿñè íàçû, èøâÿñè.
È÷äèëÿð... è÷äèëÿð... Ýþçëÿð áàéûëäû,
Ñèíèðëÿð ýåâøÿäè, ãîëëàð éàéûëäû.
Ýåúÿ êå÷ìèø... “Àðòûã âàãûòäûð” äåéÿ
Ùÿð ãàäûí ñîêóëäó øÿí áèð åðêÿéÿ.
Ñÿôà ìÿúëèñèíÿ âèäà åòäèëÿð,
Áèëëóð ãÿùãÿùÿëÿð ñà÷ûá ýåòäèëÿð.
Ëàëÿ äÿ áèð ýÿíúëÿ ãîë-ãîëà ÷ûãäû,
ßñðàðëû ýåúÿéäè, ùàâà à÷ûãäû.
Áàùàð ìåùòàáûíûí ñÿôàñû âàðäû,
Ñåâäàëû áóñÿëÿð øÿí ãûçû ñàðäû.
Åùòèðàñ àòÿøè îëóíúà êÿñêèí,
Éàãäû èñìÿòèíè äàü ïÿðèñèíèí.
Ñÿôèë áèð îäàíûí âÿùøè ãîéíóíäà
Ñèëèíìÿç áèð ëÿêÿ ãàëäû áîéíóíäà.
Ñÿùÿð äàí éûëäûçû ýöëÿðêÿí îíà,
Ðóùóíäà ãîïäó áèð àúû ôûðòûíà,
Éàòàãäà ÷ûðïûíäû, ùÿìÿí áàéûëäû...
Éàðûí ñîí èìòàùàí èäè, ñîí éûëäû.
Î ýÿëìèøäè èðôàí ùÿéàòû ýþðñöí,
Êþéëÿðèíÿ íóðëó èçëÿð ýþòöðñöí.
Î èñòÿðäè éîãñóë, àúèç âÿ ìèñêèí
Ãûç-ýÿëèíÿ äîüðó éîëëàð ýþñòÿðñèí.
Ôÿãÿò øèìäè!?.. Ùÿïñè, ùÿïñè íàôèëÿ!..
Èíñàíëàðäàí ãà÷ûá åíäè ñàùèëÿ.
Êþïöêëö äàëüàëàð úîøóá ÷àüëàðêÿí
Àëåâëÿð, çÿùÿðëÿð àãäû è÷èíäÿí.
____________ Áàáàñû, àííÿñè, ãàðëû äàüëàðû,
Éàâóç íèøàíëûñû, éåøèë áàüëàðû,
205
Ïàðëàäû áèð ðþ’éà êèáè ýþçöíäÿ,
Äÿùøÿòëÿð îéíàøäû ïÿìáÿ éöçöíäÿ.
Ýöíÿø ýöëöìñÿðêÿí Ëàëÿ äÿ ýöëäö,
Áèðäÿí-áèðÿ äàëüàëàðà ýþìöëäö.
Ýþðÿí áàëûã÷ûëàð èìäàäà ãîøäó,
ßôñóñ!.. Î áèòìèøäè, õÿéàë îëìóøäó.
... Úÿíàçÿéè ñàðäû àðãàäàøëàðû,
Ñà÷ûëäû ýþçëÿðäÿí èíúè éàøëàðû.
Ãûç-ýÿëèí ñîðóøóá ìÿðàã åäÿðäè:
“Ëàëÿ íÿäÿí ñîëäó, íÿ èìèø äÿðäè?”
Àçÿð äåäè: “Ëàëÿ íÿø’ÿäÿí ñîëäó,
Òàòëû øÿðàá äàëüàñûíäà áîüóëäó.”
Áó ùàëäà êèíëè áèð ñÿñ
Èñéàí åòäè àïàíñûç,
×åâðèëèá áàãäû ùÿð êÿñ,
Øàùèí áàãûøëû áèð ãûç.
“Õàéûð!..” äåäè, “õàéûð!.. áÿí
Ýþç éàøû äþêìÿì îíà,
Îíóí áó çèëëÿòèíäÿí
Ùåéðÿò ýÿëèð èíñàíà.
Áó ùàë ÿñêèäÿí áèçÿ
ßí àúû áèð éàäèýàð...
Ãàäûíëûã ÷þêöá äèçÿ
Áèð ÷îã ÿñèð îëäóëàð.
Øÿí ñàðàéëàð êå÷ìèøäÿ
Áèçè àëûá-ñàòàðäû.
Ñîëóá ýþçäÿí äöøöíúÿ
Ùè÷ëèêëÿðÿ àòàðäû.
Áöòöí äèíëÿð, ãàíóíëàð
Ãàäûíëàðà õîð áàãäû,
____________ Èñéàí åäèíúÿ îíëàð
Ñó éåðèíÿ ãàí àãäû.
206
Áèð ÷îãëàðû íàäàíëûã
Ïÿíúÿñèíäÿ ñûãûëäû.
Êèìè îëóá ãóðáàíëûã,
Àòÿøëÿðäÿ éàãûëäû.
Ëàêèí ãàäûíëûã áó ýöí
Ùÿð çÿíúèðè ãûðàðêÿí,
Áó ùàë íè÷èí?.. Áèð äöøöí!
Ùè÷ äÿ ÿôâ åòìÿäèì áÿí.
Ëàëÿ øÿí áèð ÷è÷ÿêêÿí
Íè÷èí ñîëñóí ùè÷ éåðÿ?
Áóíóí çÿèôëèéèíäÿí
Çèëëÿò ýÿëèð áèçëÿðÿ.
Î ñàéüûñûç âÿùøèäÿí
Ëàëÿ þú àëìàëûéäû,
ßâÿò, îíó ãÿùð åäÿí
ßëëÿð ãûðûëìàëûéäû.
Î êèðëè äûðíàãëàðäà
×îã äèäèëäèê, ÿëâåðèð.
Éåòÿð, áó ýöíäÿí ñîíðà
Ãàäûíëûã äåéèë ÿñèð.”
... Ãûç êþïöðäöêúÿ îíäàí
Åøëÿðè þðíÿê àëäû.
Î, Àçÿðèí ðóùóíäàí
Ãîïàí áèð òåëè ÷àëäû.
ÌßÇÀÐËÛÃÄÀÍ ÊÅ×ßÐÊßÍ...
“Ù”
____________
Ýöíÿø ýöëöìñÿðäè, íèñàí àüëàðäû...
Àçÿð ÷ûãìûø èäè ñÿùðà ñåéðèíÿ.
Ãàðøûäà áèð éåøèë ìÿçàðëûã âàðäû,
Ùÿð äàøû áÿíçÿðäè ùèúðàí øå’ðèíÿ.
207
Éàãûíäà ÷ûðïûíàí ñîëóã áèð êþëýÿ
Áèð ìÿçàð þíöíäÿ äóðóá èíëÿðäè:
Î, ýÿíú áèð àøèãäè, êöñìöø äèðëèýÿ,
Àçÿð ìÿðàã åäèá îíó äèíëÿðäè:
Èøòÿ áÿí ñàíà ýÿëäèì,
Áó ýöí ïÿê øÿíäèì.
Ýþç éàøëàðûìû ñèëäèì,
Äÿðäèì éîã áÿíèì.
Àðòûã éåòÿð, ãàëã, îéàí!
Áöòöí ÷è÷ÿêëÿð,
Áàø ãàëäûðûá éàòàãäàí,
Ùÿï ñÿíè áÿêëÿð.
Áèð åøã èëÿ éàøàðêÿí
Ñÿí àòäûí áÿíè.
Âÿôàñûç îëñàí äà, áÿí
Óíóòìàì ñÿíè.
Ùÿð ýöí ûññûç òöðáÿíäÿ
Áèð àç þëäöì áÿí.
Îëìàçìû øèìäè ñÿí äÿ
Áÿíè äöøöíñÿí...
Ùÿéàò ýþçÿëìèø!.. Îíäà
Àðòûã éîã ýþçöì.
Éåð âåð àíúàã ãîéíóíäà,
Èøòÿ ñîí ñþçöì...
Ùÿíóç ñûòìàëû ýÿíúèí áèòìÿìèøäè ôÿðéàäû,
Áèðäÿí-áèðÿ ÿëèíäÿ áèð òàáàíúà ïàðëàäû.
Èíòèùàð íèééÿòèëÿ íèøàí åòäè àëíûíû,
Àçÿð “ùåé, àáäàë!” äåéÿ õûðïàëàäû øàøãûíû.
Äèêñèíÿðÿê áó ñÿñäÿí äöøäö ÿëäÿí ñèëàùû,
Þëöäÿí ôÿðãè éîãäó, äóéóëìàñàéäû àùû.
____________Éàâðóì! äåäè à÷ áàíà, ãÿëáèíè êèì ãàíàòäû?
Çàâàëëû äÿðäÿ ýÿëäè, àù ÷ÿêÿðÿê àíëàòäû:
208
Øÿí áèð ñàáàù èäè, âóðóëäóì îíà,
Ýþçëÿðèíäÿ ìàéûñ ðþ’éàñû âàðäû.
Åøãèìè èíëÿðêÿí èíúÿ ðóùóíà
Áàøûìäà áèð äÿëè ñåâäàñû âàðäû.
Èïÿê ñà÷ëàðûíû ýöëëÿð þïÿðêÿí
Ùÿð ñèððèìè îíà à÷ûá äþêäöì áÿí.
Áèð ìÿíÿêøÿ âåðäè áàíà êþêñöíäÿí,
Àù, î ãûçäà ìÿëÿê ÿäàñû âàðäû.
Ùÿìÿí áèð áàãûøäà àëäû ýþíëöìö,
Ö÷ áàùàð îëóð êè, ÷àëäû ýþíëöìö,
ßí ñîíóíäà äÿðäÿ ñàëäû ýþíëöìö,
Áèð ýþíöë êè, áèí áèð áÿëàñû âàðäû.
Àçÿð äåäè:
Î, øèìäè áèòìèø àðòûã,
Ïÿê éàçûã!..
Áèð éàïðàã êèáè ñîëìóø,
×öðöìöø, òîïðàã îëìóø.
Áÿðàáÿð þëñÿí áåëÿ,
Öìèä éîã éöçöí ýöëÿ.
Ùèíäèí ÿñêè àäÿòè
Éàïñà äà áó âÿùøÿòè,
Ùàã äöøöíÿí áèð èíñàí
Õîøëàíìàç áó îéóíäàí.
Íÿôñÿ ãûéàíëàð àéäûí...
Éà õàñòàäûð, éà ÷ûëüûí.
Áó ñÿðñÿìëèê ÷îã çàìàí
Åäÿð ýÿíúëèêäÿ òöüéàí.
Èõòèéàðëàð þëöìäÿí
Ãóøãóëàíûá òèòðÿðêÿí,
Ñàéüûñûç áèð éûüûí ýÿíú
Áóëóð ùÿéàòû èéðÿíú,
Èøëÿð äóðóð íèùàéÿò,
Óìóëìàç áèð úèíàéÿò.
____________ Ñàãûí, áàíà äàðûëìà,
Ýþçÿë äöøöí, éàíûëìà!
209
Þëöì âàð êè, ùÿéàò ãàäàð äÿéÿðëè,
Ùÿéàò âàð êè, þëöìäÿí äÿ çÿùÿðëè...
Éàøàìàã äà õîøäóð, þëìÿê äÿ õîøäóð,
Ãàéÿñèç ùÿéàòäà þëöì äÿ áîøäóð.
Ùÿð ñþíöê åøã è÷èí öçöëìÿê ôÿíà,
Äàð ýÿëìÿñèí äöíéà ýåíèøêÿí ñàíà.
Åð-ýåú ìÿçàð àëûð áèçè ãîéíóíà,
Óéìà, ñàãûí, âàãòû ýÿëìÿäÿí îíà.
Ìàòÿìëÿðÿ áîüìà ñèñëè þìðöíö,
×àëûø äà õîø êå÷èð øó ö÷-áåø ýöíö.
“Þëöì äÿ õîø...” äåäèì, ãàïûëìà ùèññÿ,
Áþéöê áèð åøã è÷èí ëàçûì ýÿëèðñÿ,
Íÿôñèíÿ õîð áàãàí áèð ãÿùðÿìàí îë,
Ùàãã è÷èí áàøûíäàí êå÷ÿí èíñàí îë!
“Åë è÷èí àüëàéàí ýþç êîð” îëñà äà,
Èíàíìà, àðãàäàø! Î, áîø áèð ñÿäà!
Õàéûð, õóäêàì îëóá ñàïìà äàð éîëà,
Ùÿï åë è÷èí àüëà, åë è÷èí ñûçëà!
Àüëà äåìÿê – ÷àðïûø, âóðóø äåìÿêäèð,
Àüëàìàã èíñàíà ìèñêèíëèê âåðèð.
Áèð åéèëèê éàïñàí ûññûç éóðäóíà,
Ñÿàäÿò ïÿðèñè ýöëöìñÿð ñàíà.
Ùàã äà, ùÿãèãÿò äÿ ýþç þíöíäÿäèð,
Éåð àëòûíäà äåéèë, éåð öñòöíäÿäèð.
Áÿõòèéàðñûí, ÿýÿð ÷ÿêäèéèí ÿìÿê
Úèùàí ñÿðýèñèíÿ âåðñÿ áèð ÷è÷ÿê.
ÄßÍÈÇ ÊßÍÀÐÛÍÄÀ
“Ù”
Øÿòàðÿòëè áèð ìàéûñäû... Àçÿð åíìèø ñàùèëÿ,
Çöìðöä äàëüàëàðû ñåéðÿ äàëìûøäû.
Ïÿê éàãûíäà ÷îëóã-÷îúóã âåðìèø äÿ ùÿï ÿë-ÿëÿ,
____________
Øÿí êÿëÿáÿêëÿðäÿí þðíÿê àëìûøäû.
210
Ñÿäÿôëè ãóìëàð öñòöíäÿ òîï îéíàðäû îüëàíëàð,
Ãûçëàð äà áèð éàíäà øàðãû ñþéëÿðäè.
Áèð òÿðÿôäÿ ìöðýöëÿéÿí áåø-îí ñþíöê èõòèéàð
Áó ÷ûüëûüà ãàðøû íèôðÿò åéëÿðäè.
Ãûçëàðûí øÿðãèñè
Ñÿùÿð ÷àüû ýÿçÿ-ýÿçÿ
×ûãìûøäûì åðêÿí äÿíèçÿ,
Ýöíÿø ýöëöìñÿðêÿí áèçÿ,
Äàëüàëàð äþíäö åëìàñà,
Ñûðìà èøëÿíäè àòëàñà.
Àü éåëêÿíëÿð ãàíàò à÷àð,
Ñöçöëöá íàç èëÿ ó÷àð,
ßíýèíëÿðÿ ôÿðÿù ñà÷àð.
Äàëüàëàðûí ÷àüûëòûñû
Ñàëàìëàð åøñèç ìàéûñû.
Ôûðòûíà éîã, à÷ûã ùàâà...
Áàëûã÷ûëàð ÷ûãìûø àâà.
Äàëüàëàðû ãàâà-ãàâà
Ãàòëàíûð ùÿð öçöíòöéÿ;
Éàëíûç “àú ãàëìàéûì” äåéÿ...
Èõòèéàðëàð
Àðòûã éåòÿð.
×îã îëäóíóç...
Àù, éàðàìàç ÷àïãûíëàð!
Åé, áàíà áàã!
Áûðàã úàíûì, ñþç àíëàìàç ñàïãûíëàð.
Ùÿéà, ÿäÿá, òÿðáèéÿ éîã...
Áàã øó êå÷ÿí ãóðíàçà!?
Ãàðûøìûø îüëàí ãûçà.
Èêè-ö÷ ãàäûí
____________
Çÿìàíÿíèç çûíãûëäàñûí,
Îüëàí äà, ãûç äà àçüûí...
211
Âàãòèëÿ áèç äÿ ýÿíú èäèê.
Áþéëÿ éàïìàäûã, ñàãûí!
Õàéûð, Àëëàù ÿñèðýÿñèí!
Áèç ñàéüûñûç äåéèëäèê,
Áþéöêëÿðèí ãàðøûñûíäà ùÿìÿí ñóñäóã, ÿéèëäèê.
Áàã î ÷èìÿí éóìóðúàüà!
Áûðàã, áàòñûí, ýÿáÿðñèí!
Ñèçèí ãîìøóíóí ÷îúóüó...
Îíà ÷îúóãìó äåðñèí!?
Áèçèìêèëÿð åâäÿí ÷ûãìàç.
Áÿíèìêèëÿð äÿ þéëÿ...
Éöçìÿê äÿ áèð ÿéëÿíúÿìè éöðÿê öçöíòöñöéëÿ?
Áèð èõòèéàð ÷ûëüûí êèáè ùÿìÿí áàüûðäû, äóðäó,
Àù! Ùÿï ýÿíúëèê àçäû, ÷îëóã-÷îúóã ãóäóðäó.
Ãûçëàð áó ñþçëÿðÿ ãàðøû ñàðñûëàðàã öçöëäö,
Àçÿð áóíó ñåéð åäÿðÿê ãÿùãÿùÿëÿðëÿ ýöëäö;
Ýöíö êå÷ìèø íàñåùëÿðÿ éàãëàøàðàã “äóð!” äåäè;
Ñèçèí òÿðáèéÿíèç àðòûã áó ýöí è÷èí ÿñêèäè.
Ñèç íÿñèíèç? Ãîðãó, çèëëÿò áàéãóøëàðû... úöìëÿíèç
Êÿêëèê êèáè áàøû ãàðäà, ãóéðóüóíäàí õÿáÿðñèç.
Áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðäû îüëàíëàðû, ãûçëàðû,
Ñàãûí! äåäè äèíëÿìÿéèí òåëè ãûðûã ñàçëàðû.
Ùÿð ñþçÿ áåë áàüëàéûá äà ìÿ’éóñ îëìàéûí, õàéûð;
Äóéäóüóíóç ëàãûðäûëàð áàøäàí-áàøà ñà÷ìàäûð.
Ùÿð ñà÷ìàéà àëäàíìàéûí “ùàã âÿ ùÿãèãÿò” äåéÿ,
Îíëàð ñèçè ñöðöêëÿéèð ñþíöêëöéÿ, ùè÷ëèéÿ,
ßñðèí éàâðóëàðû îëóí... ÿâÿò, àíúàã úÿñàðÿò,
Àíúàã ÷ÿëèê ãîëëàð âåðèð èíñàíëàðà ñÿàäÿò.
×ûðïûíûø ñöêóòäàí ýþçÿë, ýöëöø èíèëòèäÿí õîø,
Ýöíÿø êþëýÿäÿí óüóðëó... ÷àëûø íóðà äîüðó ãîø!
×îúóã äöøÿ-äöøÿ áþéöð, ÿçèëìÿéÿí äöçÿëìÿç,
Ìèñêèíëÿðÿ, àúèçëÿðÿ úÿííÿò ïÿéàìû ýÿëìÿç.
Áàã, éöçöéîð ÿíýèíëÿðäÿ áèð áàëûã÷û éàâðóñó,
Áàëûã êèáè îéíàð äóðóð, áèëìÿç äÿíèç ãîðãóñó.
Éåäèéèíèç áàëûã ãàäàð ñèçäÿ éîãìóäóð ùöíÿð?
Òàâóã êèáè êöìÿñëÿðäÿ ñþíöá áèòäèíèç, éåòÿð!
____________
Àðòûã éåòÿð, åâèíèçèí ÷ÿïÿðèíè àøìàëû,
Ãàðòàë êèáè ýåíèø öôöãëÿðÿ äîüðó ãîøìàëû...
212
Áó ùàëäà áèð øåé ýóðëàäû, ìàðàãëàíäû ÷îúóãëàð:
Íÿäèð áó ñÿñ?
Éûëäûðûììû?
Ùÿð íÿ âàðñà ýþéäÿ âàð,
ßâÿò, äîüðó...
Áàãûí, èøòÿ!
Ãîñ ãîúà áèð òÿééàðÿ...
Êèì áèëèð íåðäÿí ýÿëèéîð, éîëó ùàíêè äèéàðÿ?
Àçÿð äåäè: – Áÿí áèëèðèì, øó ãÿùðÿìàí éîë÷óëàð,
Øÿðãÿ ó÷àí áèð êàðâàí êè, áóëóòëàðû ãàì÷ûëàð.
È÷ëÿðèíäÿ áÿëêÿ ñèçëÿð êèáè ÷îúóãëàð äà âàð,
Èøòÿ, Ãÿðáè àòûá ýÿëìèø, éåíè ìöùèòëÿð àðàð.
Áóçëó ãöòöáëÿðè àøàð, ÿýÿð ôöðñÿò áóëóðñà,
Áó ýöí-éàðûí éöêñÿëÿúÿê ùè÷ øöáùÿ éîã êè, Ìàðñà.
Ùÿð ãöââÿòÿ öñòöí ýÿëèð àíúàã ãîðãóñóç áÿøÿð,
Úèùàí éèýèò ÿðëÿðèíäèð, ãîðãàã ýþçÿ ÷þï äöøÿð.
Ãîðãó-ñèíñè áèð ìÿðÿç êè, àçàð-àçàð þëäöðöð,
Íÿø’ÿñèç áèð þìðö àíúàã ìöáàðèçÿ ýöëäöðöð.
ÂßÙØÈ ÃÀÄÛÍ
Éàçûí àòÿø ñàâóðàí ñûòìàëû, ãûçüûí ýöíÿøè
Áèð-áèðèíäÿí àéûðûðêÿí ùÿð åøè,
Àçÿð åòìèøäè éàíûá þðñÿëÿíÿí øÿùðÿ âèäà,
Íÿôÿñ àëñûí äà áèð àç äàüëàðäà.
Òàðëàëàðäàí, äÿðÿëÿðäÿí, òÿïÿëÿðäÿí êå÷ÿðÿê,
Ãàéíàøàí áóçëó ñóëàðäàí è÷ÿðÿê,
Ñåéðÿ äàëäûãúà éåøèëëèêëÿðè åéëÿðäè ìÿðàã,
“Èøòÿ úÿííÿò” äåéÿ ùåéðàí îëàðàã,
Äóéäó îðìàíëàð è÷èíäÿí ñöçöëöðêÿí äèëáÿð,
Èíúÿ, øàãðàã âÿ ýþçÿë çöìçöìÿëÿð.
Ðóçýàð èíëÿð äÿ, åäÿð ñÿúäÿ éåøèë éàïðàãëàð,
Ñÿñ âåðèð îíëàðà øÿí ûðìàãëàð.
Ýöëÿðÿê áèð òÿïÿúèêäÿí ñàðû, âÿùøè ýöëëÿð,
____________
Ñàëëàíûð äàëüàëû, ìîð ñöíáöëëÿð.
213
Áèð éûüûí ÷èíýÿíÿ ãîíìóø äà ïûíàð áàøëàðûíà,
Áó ýöíöí çåâãèíè ñàòìàç éàðûíà.
ßéëÿíèð, íÿø’ÿëÿíèð òîçëó øÿùÿðëÿðäÿí óçàã,
Äèíëÿìÿçëÿð íÿ èìèø ãàéüû, ìÿðàã.
Áèð ÷îã èíñàíëàðû ñàðñàí àúûëàð, ôûðòûíàëàð
Îíëàðûí øÿí ÷àäûðûíäàí ãîðãàð.
Ñåéð åäÿðêÿí øó ýþçÿë ëåâùÿéè äàëüûí Àçÿð
Éåíè áèð ñÿùíÿ ñà÷ûá äóðäó êÿäÿð.
Ãàðøûäàí áèð àúû ñÿñ éöêñÿëäè,
Øàøûðàí ýþçëÿðÿ äÿùøÿò ýÿëäè.
Áèð ãàäûí ÷ûãäû éåøèë ÷àìëûãäàí,
Éöç-ýþçöíäÿí éàüàðàã êèí, èñéàí,
Îíó áóëìóøäó ÷îáàíëàð öðéàí,
Áÿíçèéîð áàéãóøà, ëàêèí èíñàí...
Þðòÿí àíúàã î áöðöøìöø úÿñÿäè
Áèð ãàðûø êèðëè âÿ éûðòûã áåçäè.
Ùÿëÿ éûðòûã ñÿñè, âÿùøè áàãûøû,
Î áàãûøëàðäàêû øèìøÿê ÷àãûøû
Ïÿê äöøöíäöðäö òàìàøà÷ûëàðû,
Ñöçäö ùÿð êÿñ îíó àëòäàí-éóãàðû.
Ñîðóéîðêÿí îíà “Êèìñèí? Íÿ÷èñèí?”
Äàø êÿñèëìèøäè, áèëèíìÿç êè íè÷èí?
Áèð êþéëö
Øó ãàäûí, áÿëëè, ñàüûð éà äèëñèç...
Ãàäûí
(Øàøãûí âÿ ùÿéÿúàíëû)
Áèð ñó÷óì éîã, áÿíè þëäöðìÿéèíèç!
Êþéëö
____________ Ùè÷ òÿëàø åòìÿ, ñàãûí, àüëàìà, áèç
Èíñàíûç, éûðòûúû ãàïëàí äåéèëèç.
214
Ãàäûí
Íÿ áÿëà ýÿëñÿ äÿ ãàïëàíëàðäàí,
Éåíÿ áÿí ãîðãàðûì èíñàíëàðäàí.
Èêèíúè êþéëö
Ñþéëÿ, êèìëÿð ñàíà ãûéìûø áþéëÿ?
Ãàäûí
Ñîðìà, àçüûí áÿøÿðèí çöëìöéëÿ
Øó êå÷ÿí ãàâüàäà áÿõòèì äþíäö,
Âàð-éîãóì éàíäû, ÷ûðàüûì ñþíäö.
×àðïûøûðêÿí ãóäóðàí ìèëëÿòëÿð,
Áèçè ìÿùâ åòäè àüûð äÿùøÿòëÿð.
Àòäûëàð àòÿøÿ äèëñèç ãûçûìû,
Ñöòÿìÿð éàâðóìó, øÿí éûëäûçûìû.
Òÿêúÿ áèð êþðïÿúÿ îüëóì ãàëäû,
Éîëäà úàíèëÿð ÿëèìäÿí àëäû.
Ïàð÷àëàðêÿí îíó... óô, éàíäû äèëèì!
Áÿí î ýöíäÿí áÿðè èíñàí äåéèëèì.
... Ñóñäó áèðäÿí-áèðÿ áè÷àðÿ ãàäûí,
Ñöçäö ÿòðàôûíû øàøãûí-øàøãûí,
Éåíÿ îðìàíëàðà ãà÷ìàã äèëÿäè.
Îíà áèð êþéëö ùÿìÿí äèø áèëÿäè,
Éàãàëàðêÿí äåäè: “Áèð ñÿðñÿìÿ áàã!
Êÿíäè ùÿìúèíñèíÿ íèôðÿò ãûëàðàã
Éåíÿ âÿùøèëÿðÿ ìàèë ýþðöíöð,
Îíúà èíñàí äàùà ãàòèë ýþðöíöð.”
Ýöëÿðÿê ñþéëÿäè Àçÿð: “ßúÿáà,
Ùàãëû êèì? Áèçìè, î áè÷àðÿìè éà!?
Îíà òÿ’í åòìÿéÿëèì õîð áàãàðàã,
Áèð ùÿãèãÿòäèð î, àéäûí-÷ûïëàã...
Îíó éàãìûø áÿøÿðèí “ìÿðùÿìÿòè!”
Èøòÿ ùÿðáèí àúû áèð àãèáÿòè.
____________ Èøòÿ îí éûëäûð î, èíñàíäàí óçàã,
×þëäÿ âÿùøèëÿðÿ ìÿ’íóñ îëàðàã
215
Éàøàìûø... éàñäûüû ùÿï äàø, òîïðàã,
Éàøàìûø òþ’ìÿñè ùÿï îò, éàïðàã.
Éåíÿ õîø îíúà áó ýöí îðìàíëàð,
Úàíàâàðëàð, àéûëàð, ãàïëàíëàð.
Îíà ùÿìúèíñèäèð àíúàã äöøìàí,
Îãóòóð âÿùøèéÿ ðÿùìÿò èíñàí.”
... Ùÿð àüûçäàí úîøàðàã ëàô àãûíû,
Êþéëöëÿð ñàðäûëàð öðêÿê ãàäûíû.
“Åäÿðèç áèç ñàíà éàðäûì” äåäèëÿð,
ßí éàãûí áèð êþéÿ ÿçì åéëÿäèëÿð.
Áåø-àëòû ýöí àðàäàí êå÷äè... áèð ñÿùÿð Àçÿð
Êå÷èíúÿ êþéäÿêè ìåéäàí÷àäàí, äîêóíäó îíà
Àúû áèð ëåâùÿ, áèð äèêÿíëè õÿáÿð.
“Âóðóí, âóðóí!” äåéÿ êèí ïöñêöðÿí áåø-àëòû íÿôÿð
Ùöúóì åäÿðäè î éóðäñóç âÿ êèìñÿñèç ãàäûíà,
Ùÿð òÿðÿôäÿí éàüàðäû íèôðÿòëÿð.
Òàìàøà÷ûëàð
– Áûðàã, éåòÿð!
– Ýÿáÿð, àë÷àã!
– Éåòÿð, áûðàã!
– Ñó÷ó íÿ?
Áûðàã çàâàëëûéû...
Õûðñûçëûã åéëÿìèøìè éåíÿ?
Áèð äöêàí÷û
Îíó ùè÷ ñîðìà, ýåòäè âàð-éîãóìóç,
Îáóð ãàäûí, áèð àç àú ãàëñà ùÿð íÿ âàð ÷àëûéîð,
ßëèíäÿ áèð ãîúàìàí ÿòìÿê, èøòÿ ïàð÷àëûéîð.
Î áèð èíñàí ãûëûãëû êèðëè äîìóç.
Àçÿðèí ýþçëÿðè øèìøÿê êèáè áèðäÿí ÷àãàðàã,
Äåäè: “ßë ñàãëàéûí, àðòûã éåòèøèð ñèëëÿ, äàéàã.
Ñèçúÿ õûðñûçëàðà ëàçûìñà úÿçà,
____________
Äîëóäóð ùÿï äöíéà.
216
Þéëÿ õûðñûç áèëèðèì: ÷àëäûüû ìèëéîíëàðëà
Ìþùòÿøÿì, ñöñëö ñàëîíëàðäà åäÿðêÿí òóüéàí,
Îíó òÿùãèð åäÿí îëìàç ÿñëà!
ßçèëèð ãàðøû ãîéàí.
Âàðëû õûðñûçëàðû àëãûøëàéàðàã ùÿð êÿñ þéÿð,
Áÿëêÿ ùåéêÿë äÿ éàïàðëàð àäûíà,
“×àëäû áèð ïàð÷àúûã ÿòìÿê” äåéÿ ùÿð êþëýÿ ñþéÿð,
Áÿñëÿíèð êèí øó ñÿôèë, àú ãàäûíà.
Îíà õûðñûç äåéÿí àáäàëëàðà ùåéðÿò!.. Éàëûíûç
Àú âÿ éîãñóëäóð î äèëñèç ìÿõëóã,
ßâÿò, àíúàã ñó÷ó éîãñóëëóã... Îíóí÷èí ùàãñûç...
ßí ñèëèíìÿç ëÿêÿäèð éîãñóëëóã!”
ÊÞÉÄß
“Ù”
____________
Êþéäÿ èêÿí Àçÿð áèð àãøàì ÷àüû
Ãÿùâÿõàíà ãàðøûñûíäà ÿéëÿíäè.
Èðàíëû áèð äÿðâèø ÿëäÿ íàúàüû
“Ùó, ìÿäÿä, éà ßëè!” äåéÿ ñþéëÿíäè.
Áÿùñ åäÿðÿê ãÿäèì ÿôñàíÿëÿðäÿí,
Êå÷ìèø ÿðÿáëÿðè þéöá äóðóðäó.
Ñîíðà “ùè÷äèð èíñàí, ùè÷äèð íÿ ýþðñÿí,
Ùè÷äèð úèùàí...”, äåéÿ ñà÷ûá ñàâóðäó.
Àçÿð ýöëöìñÿäè: “Òóùàô øåé! äåäè,
Ùÿðèôèí ñàòäûüû ìÿòà: ùè÷, éàëàí...
Àëäûüû áèð àâóú ýöìöø... ùåé, ýèäè!
Íÿ áîëäóð áó êþéäÿ ìåâùóìàò àëàí!?
Øó ñÿðñÿðèäÿíñÿ, ýþçÿë äåéèëìè
ßéëÿíäèðñÿ áèçè ñàç àøûãëàðû.
Âàð, äåäèëÿð, àììà äàéàçäûð åëìè,
Ñþéëÿäèéè ñþçëÿð ùÿï ÷îáàíâàðû.
Áó ùàëäà øÿí áèð àøûã
Ñàëàìëàäû ìÿúëèñè,
Ñûçëàéûíúà ñàç àðòûã
Úîøóá äóðäó ýóð ñÿñè.
217
Àøûã
Áÿí áèð ãàðòàëûì êè, çöìðöä äàüëàðûí
×è÷ÿêëè ãîéíóíäà éåøèë éóâàì âàð;
Ýöë áÿíèçëè, øàùèí áàãûøëû éàðûí
Ýþíëöìÿ ñà÷äûüû éåíè èëùàì âàð.
Êå÷ÿí ãûø áèð ìàðàë èçèëÿ ãîøäóì,
Ãà÷ûðäûì àâûìû, îíà ãàâóøäóì.
Ãàôàì äþíäö, ñàíêè äÿëè, ñÿðõîøäóì,
Äåäèì: áèð àâúûäàí ñàíà ñàëàì âàð.
Ýöëöìñÿðêÿí éöçö, äîäàüû, ñîëäó,
Ôûðòûíàäàí öðêöá áàíà ñîãóëäó.
Ñåâèøäèê... àéðûëäûã... àðòûã éîã îëäó,
Î ýöíäÿí ñåâäàëû áàøäà áÿëàì âàð.
Áó ùàëäà êþé ìåéäàíûíäà
Äàâóë, çóðíà ñÿñè úîøäó,
Ìÿúëèñ äàüûëäû áèð àíäà,
Ùÿð êÿñ ýóðóëòóéà ãîøäó.
Êþéäÿ äöýöí âàðìûø äåéÿ
Àçÿð äÿ ïÿê ìÿðàã åòäè,
Óéäó ãàéüûñûç äÿñòÿéÿ,
Äöýöí øÿíëèéèíÿ ýåòäè.
Áèð òÿðÿôäÿ ãàäûí, åðêÿê
Éàëëû1 ýåäÿð, îéíàøûðäû,
×îëóã-÷îúóã ýöëöøÿðÿê
Àðû êèáè ãàéíàøûðäû.
Øÿðãè ñþéëÿð áèð òÿðÿôäÿ
Éîñìà ãûçëàð, øÿí ýÿëèíëÿð.
Éèýèò ÿðëÿð áèð òÿðÿôäÿ
Ñåâäàëû ñþçëÿðè äèíëÿð.
Áó ñûðàäà ÷àëüû áèðäÿí
Àùÿíýèíè äÿéèøäèðäè.
Áèð ïÿùëèâàí ãîøóá ùÿìÿí
____________
1
Ãàäûí âÿ êèøèëÿðèí ÿë-ÿëÿ ðÿãñ åòìÿñè
218
____________
Ýöëÿø ìåéäàíûíà ýèðäè.
Ùîïëàðêÿí þíÿ, ýåðèéÿ,
Áàëûã ÿòëÿð øèøèá äóðäó.
Áàíà áèð åø éîãìó? – äåéÿ
Ùÿð êÿñÿ ìåéäàí îãóðäó.
Áó ùàëäà ãàëûí ýåâäÿëè,
Ñîéóíìóø áèð êþéëö ýÿëäè,
ßëèíÿ äÿéìÿäÿí ÿëè
Éåíèëäè, ùÿääèíè áèëäè.
Ñîíðà ýöðáöç, ÷åâèê, ÿñìÿð
Áèð ýÿíú àòûëäû ìåéäàíà,
Øàøà ãàëäû ñåéèðúèëÿð,
Åø äåéèëäè ÷öíêè îíà.
Áåø-îí ìÿêòÿáëèäÿí áàøãà
Ùÿð êÿñ áèð àç øöáùÿëÿíäè.
Êþéëöëÿð áóíó áèð øàêà
Ñàíûð êèáè ùÿï ÿéëÿíäè.
×öíêè î áèð ìöÿëëèìäè,
Òàíûìàéàí éîãäó îíó.
Áÿêëÿìÿçäè êèìñÿ øèìäè
Îíäàí áó ãîðãóíú îéóíó.
Ýþíöëëö ýÿíú ÷îã ñöðìÿäÿí
Äþíäö ÷åâèê áèð ãàïëàíà.
Öñòöí ýÿëäè øþùðÿò ýöäÿí
Àéû êèáè ïÿùëèâàíà.
Ùÿðèô ñàðñûëäû, àíñûçûí
Óìóëìàç áèð çÿðáÿ éåäè.
ßë ÷àëàðàã åðêÿê, ãàäûí
×ÿëèê ãîëà “Âàð îë!” äåäè.
Ýÿíú ìöÿëëèì ýåéèíÿðÿê
Ýÿëäè Àçÿðèí éàíûíà,
Öçð èñòÿéèá äåäè: “Ýåð÷ÿê,
Áó ùàë óéüóí äåéèë áàíà.
Íÿ åòìÿëè? Åë àäÿòè...
Êþéöí áàøãà àëÿìè âàð,
Áóíà øÿùÿð úÿìàÿòè
Áÿëëè áèð øåé êè, éàí áàãàð.”
219
Àçÿð äåäè: “Ùè÷ éàíûëìà, äèíëÿ áÿíè,
Åë àäÿòè öðêöòìÿñèí áþéëÿ ñÿíè.
Øÿùÿðëÿðè ñûòìà, âÿðÿì ñàðìûø áöòöí,
Ùÿðÿêÿò éîã, ãàí éîã, ùÿïñè õàñòà, þëýöí...
Ýåúÿ-ýöíäöç áöëáöë êèáè ùÿï ãÿôÿñäÿ,
Ýöíÿø ýþðìÿç, ùàâà éóòìàç áèð íÿôÿñäÿ.
Øÿùÿð äóðñóí, éàãûíäàêû ÷îã êþéëÿðè
Ýþðÿíëÿðèí öðïÿðèéîð ùÿï òöéëÿðè.
Ñûòìàäàí, ïèñ õàñòàëûãäàí ÷öðöìöøëÿð,
Îíëàðäà éîã ñèçëÿðäÿêè øÿí ýöëöøëÿð.
Îíëàðäà éîã ñèçëÿðäÿêè ÷åâèê áÿäÿí,
Îíëàðäà éîã ÿñÿð ñèçäÿêè øÿíëèêäÿí.
Äÿìèí ýöëÿøìÿéÿ “ÿñêè àäÿò” äåäèí,
Áÿí øàøûðäûì, áÿëêÿ îíó ôÿðã åòìÿäèí.
ßñêè îëñóí, áó õîø àäÿò ÿí ìÿäÿíè,
ßí éàëäûçëû àäÿòëÿðäÿí äàùà éåíè...
Áÿíèì ÿí ÷îã äèëÿäèéèì ñèçëÿð è÷èí:
Ñàüëàì áÿäÿí, ñàüëàì ñèíèð, ñàüëàì áåéèí.
Äöíéà ýåíèø áèð ìåéäàí êè, ùåéâàí, èíñàí
Àìàí áóëìàç ÷àðïûøìàäàí, âóðóøìàäàí.
Ùÿð êÿñ áèðÿð ïÿùëèâàíäûð î ìåéäàíäà,
Áèðèíúèëèê ãàëûð àíúàã öñò îëàíäà.
Úàùèë-àëèì ùÿï ÷àðïûøûð, ùÿï ýöëÿøèð,
Ìåéäàíäà òÿê ãàëìàã è÷èí ïÿíúÿëÿøèð.
Èíñàí âàð êè, ýöëöá äóðóðêÿí ãöââÿòÿ,
Ãàðøû ýÿëñÿ ìÿúáóð îëóð èòàÿòÿ.
Òóòäóüóí éîë áþéöê... Ñÿí åë ðÿùáÿðèñèí,
Áöòöí ñÿñëÿðäÿí öñòöíäöð ñÿíèí ñÿñèí.
Áàüûð, ùàéãûð, úàí âåð ûññûç áóúàãëàðà,
Áèëýè íóðó éàüäûð ñþíìöø îúàãëàðà.
Çÿèô áèëÿêëÿðäÿí ÷ÿëèê ãîëëàð éàðàò!
Ùÿð óéóøìóø áåéèíÿ áèð ãûâûëúûì àò!
×àëûø áöòöí áîøëóãëàð ÿçìèíëÿ äîëñóí,
Ùÿð áàòàãëûã ÷è÷ÿêëè áèð úÿííÿò îëñóí.
Áèëýè ñà÷àð ùÿð ãàðàíëûã éóðäà èøûã,
____________
Éàëíûç ÿìÿê âåðèð áèçÿ áÿõòèéàðëûã.
220
ÝßËÈÍ ÊÞ×ßÐÊßÍ
Ãûøûí, ûëûã – ñåâäàëû áèð ýåúÿíèí ãîéíóíäà
Ñåâèíú äîëó áèð îäà õöëéàëàðû îãøàðäû.
Éûüûí-éûüûí ãûç-ýÿëèí ÷àëàð îéíàðäû îíäà,
Ýöðáöç äÿëèãàíëûëàð ûðìàã êèáè úîøàðäû.
Éàëíûç ýþçÿë Ñÿðâèíàç, î è÷ëè-äèëáÿð ýÿëèí
Öçöíòöäÿí áóíàëìûø, ìàòÿìëÿðÿ áàòìûøäû.
×öíêè õóäêàì àííÿñè îíó ñÿðâÿòúÿ çÿíýèí,
Ìÿ’ðèôÿòúÿ ïÿê éîãñóë áèð àáäàëà ñàòìûøäû.
Ñÿðâèíàç èíúÿ ðóùëó, äöøöíúÿëè áèð ãûçêÿí
Áþéëÿ óüóðñóç èøÿ “õåéèð” äåéÿ ñóñìóøäó,
Îíóí ñÿðýöçÿøòèíè áèð êþøÿäÿ áÿêëÿéÿí
Ýÿíú ìöÿëëèì Àçÿðëÿ êÿñèê-êÿñèê ãîíóøäó.
“Áó ãûç!” äåäè: “Éîãñóë áèð äÿìèð÷èíèí éàâðóñó…
Èêè éûëäûð ÿëèíäÿí ÷ÿêèúèíè áûðàãäû1
Àðãàñûç, àú ãàëäûëàð Ñÿðâèíàçëà ãàðûñû,
Àíà ãàëûí áèð êþòöê, ãûç èíúÿ áèð éàïðàãäû.
Ýöíäÿí-ýöíÿ øó éàïðàã ñîëóá-ñîëóá áóíàëäû,
Ýþçÿë àëà ýþçëÿðÿ ãîíäó þêñöçëöê ñèñè.
Ãàäûí áèð àé êå÷ìÿìèø îíó ìÿêòÿáäÿí àëäû,
Ôàáðèãàéà éàçäûðûá éàðûì áûðàãäû äÿðñè.
Ôàáðèãàäà òöòöíäÿí ó÷àí çÿùÿðëè òîçëàð
Ãûçûí òÿðàâÿòèíäÿí ùÿð ýöí áèð àç ÷àëûðäû.
Ïÿìáÿ, ëÿòèô éàíàãëàð ùÿð ýöí ñîëóð áèð ãàäàð,
Àúëûã óúóíäàí ãàäûí áóíà ìÿìíóí ãàëûðäû.
Áèç ãàïûáèð ãîìøóéóç… àãøàì åâÿ ýÿëèíúÿ
Ãûç ñûãûëìàñûí – äåéÿ äÿðñëÿðèíÿ áàãàðäûì.
Ùÿð àé áèçÿ õîø ýÿëäè áó ìÿðàãëû ÿéëÿíúÿ,
Ùÿòòà àíàì-áàáàì äà àç-÷îã åäÿðäè éàðäûì.
Èêèíúè éûë áÿí àðòûã òÿùñèëèìè áèòèðäèì,
Óçàãëàðäà ùöúðà áèð êþéÿ ìöÿëëèì îëäóì.
Óüóðëó áèð éîë äåéÿ ìÿñëÿêèìÿ úàí âåðäèì,
×àëûøäûãúà ýþíöëäÿ áèí äöðëö íÿø’ÿ áóëäóì.
____________
1
“Þëäö” ìÿíàñûíà àëûíìàëû
221
Ùÿð àé ìÿêòóá éàçàðäû, óíóòìàçäû Ñÿðâèíàç,
Ùÿð úöìëÿñè éîðóëìóø äóéüóìà ýöë ñÿðïÿðäè.
Áèð ýöí íÿäÿíñÿ áèðäÿí ñóñäó áèçèì èíúÿ ñàç,
Ìÿêòóá êÿñèëäè øàøäûì, ùÿï òöêëÿðèì öðïÿðäè.
Õÿáÿðëÿøèá äóéäóì êè, àííÿñè ãîðãóíú, àüûð
Éàòàëàüà òóòóëìóø, úàí ÷ÿêèøìÿê öçðÿäèð.
Ùÿìÿí øó çÿíýèí, ãûçû øèêàð è÷èí éàãëàøûð,
Àëòûí ñà÷ûá óüóðñóç úÿíàçÿéè äèðèëòèð.
Ãàäûí íàíêîð ÷ûãìàìûø, ãàðøûëûã îëñóí äåéÿ
Ãûçû íèôðÿò åòäèéè øó áÿõòèéàðà âåðìèø;
Àìàí âåðìÿìèø áåëÿ ýþç éàøûíû ñèëìÿéÿ,
Åâëàä àíà ÿëèëÿ àëòûí ìÿçàðà ýèðìèø.
Øó èíãèëàá ÿñðèíäÿ àçàä èêÿí ãàäûíëàð
Áó çÿ’ôÿ ãàðøû áèëìÿì úàí äàéàíûðìû?… Àñëà!
Ñÿðâèíàçûí ãÿëáèíäÿ áèð àç äà õàñòàëûã âàð,
Èøòÿ áó ÿí ãîðãóëó, ÿí ÷ÿêèëìÿç áèð áÿëà…”
Òàð ÷àëûíäû áó ùàëäà, ùÿð êÿñ ñþçö áèòìÿéÿí
Äÿðäëè ýÿíúÿ éàëâàðäû, áèð àç òöðêö ñþéëÿñèí.
Çàâàëëûíûí è÷èíäÿ ùÿìÿí ãîïóá áèð øèâÿí,
Ùÿçèí-ùÿçèí èíëÿäè ýþìäöéö áèð åøã è÷èí:
Ùè÷ ñîðìà ùàëûìû éàðàëûéàì áÿí,
Øÿí îëìàç áèð äàùà âèðàíÿ ýþíëöì.
Áåéíèìè éàãàí áèð éûüûí ùè÷ëèêäÿí
Ñàíêè áèð øåé ñîðàð äèâàíÿ ýþíëöì.
Ûññûç áèð éóâàíûí ãîéíóíäà äàèì,
Ãÿðèá áèð ãóø êèáè ñþíÿð áÿíëèéèì.
Áèëìÿì êè, äÿðäèìè êèìÿ ñþéëÿéèì!?
Ãàëäû ùÿð ñåâýèéÿ áèýàíÿ ýþíëöì.
Ñÿíäÿí íÿëÿð óìäóì éàçûã, ïÿê éàçûã!..
Éàíüûí îëäó øÿôÿã ñàíäûüûì èøûã.
Îô, éåòÿð áèð äàùà âóðóëìàç àðòûã
Ùÿð ñöçýöí áàãûøà ïÿðâàíÿ ýþíëöì.
Ùÿð êÿñ àëãûøëûéîðêÿí øó òèòðÿê, éàíûã ñÿñè,
Ñÿðâèíàçûí ãÿëáèíäÿ ñàíêè áèð øåé ãûðûëäû,
Ùÿìÿí öçýöí áàãûøëà òÿðê åòäè øÿí ìÿúëèñè,
____________
Ýÿíú ìöÿëëèì áèð äàùà èëùàìûíà ñàðûëäû:
222
Îô íÿ éàìàíäûð î êöñêöí áàãûøëàð,
Åé èïÿê òåëëÿðè çÿðÿôøàí ýÿëèí.
Ùÿð êÿñ ñåâèíúèíäÿí ñÿíè àëãûøëàð,
Éàëíûç áÿíèì ùàëûì ïÿðèøàí, ýÿëèí!
Ýåòìÿ äóð, ýþíöëäÿ áèí ùÿñðÿòèì âàð,
Ñþéëÿíÿúÿê äÿðäèì, ôÿëàêÿòèì âàð,
Ñÿíäÿí ñàíà ýèçëè øèêàéÿòèì âàð,
Åé ìÿëÿê ÿäàëû õóðàìàí ýÿëèí!
Íÿ ñþéëÿéèì, ùàëûì ÿéàíäûð ñàíà,
Ñÿíñèç ýöëöñòàíëàð çèíäàíäûð áàíà,
Ñÿí áèð éàíà, áöòöí äöíéà áèð éàíà,
Åé ñåâäà áàüûíäàí ÿðìÿüàí ýÿëèí!
Ùÿð êÿñ èíëÿéÿí ýÿíúè ùÿñðÿòëÿ äèíëèéîðêÿí,
Áèðäÿí-áèðÿ äûøàðäà áèð ýóðóëòó äóéóëäó.
Áàü÷à, îäà áèð àíäà áÿé òÿðÿôèíäÿí ýÿëÿí,
Ýöëÿí, øàðãû ñþéëÿéÿí ãàäûí-åðêÿêëÿ äîëäó.
Çàâàëëû ýÿíú áó ùàëû áÿêëÿìèéîðìóø ñàíêè,
Ñîëüóí áèð äóìàí êèáè øÿí îäàäàí ÷ÿêèëäè.
Ìÿðàãëû Àçÿð øèìäè, ãûçûí ìÿ’øóãó ùàíêè
Áèð ýþíöëìöø àíëàäû, êþëýÿëè ñèððè áèëäè.
×àë îéíàñûí, âóð ýÿëñèí! Ùÿð êÿñÿ ìåé ñóíóëäó.
“Âàð îëñóí ýÿëèí!” äåéÿ àëãûø òóôàí åäÿðêÿí
Áèðäÿí ãûçûí àííÿñè ÷ûëäûðûá äà ñà÷ éîëäó,
“Àìàí éàðäûì!” äèéîðäó “Ýåòäè éàâðóì ÿëèìäÿí”.
Áöò êÿñèëèá ãûç-ýÿëèí ìÿúëèñÿ êöë ñàâðóëäó,
Ùÿìÿí áèð ÷ûüëûã ãîïóá ÿòðàôû äÿùøÿò àëäû.
Áþéöê-êö÷öê áó ñûðà éàíûá-éàíûá ãàâðóëäó,
Éàëíûç äàëüûí Àçÿðè äÿðèí áèð ùåéðÿò àëäû.
… Áèð ýöí ñîíðà þéëÿéèí Ýöíÿø òöëëÿð þðòöíìöø
Ñîëüóí áèð ýÿëèí êèìè êàèíàòû ñöçÿðäè.
Ýþç áÿáÿéè Ñÿðâèíàç òàáóò è÷èíäÿ ñþíìöø,
Ùÿñðÿòèíäÿí ÷ûëäûðàí àííÿñèíè öçÿðäè.
Ñó÷ëó ãàäûí ÷è÷ÿêëÿð, èïÿêëÿðëÿ ñöñëÿíÿí
Úÿíàçÿ ãàðøûñûíäà éàïðàã êèáè òèòðÿäè.
Àéðûëìàã èñòÿìÿçäè ñîâóðäóüó ÷è÷ÿêäÿí,
____________
“Õàéûð, ûññûç ìÿçàðà îíó áûðàãìàì!” äåäè.
223
Î ñàéüûñûç àííÿéè Àçÿð äÿõè äèíëÿäè,
Ñàïãûí ìöùèòÿ ãàðøû áó ôÿðéàäû èíëÿäè:
Áèð ÷è÷ÿê êè, äóéüóëàðû îãøàéàðàã ýöëöìñÿð,
Õöëéàëàðà íÿø’ÿ ñÿðïÿð, ýþíöëëÿðÿ íóð ñà÷àð.
Éàçûã! Îíó þíúÿ êÿíäè ÿëëÿðèìèç ãÿùð åäÿð,
Ñîíðà øàøãûí âèúäàíûìûç áèð ùå÷ëèéè ñàëàìëàð.
Áèð ãóøúóüàç øèìäè þòÿð ýöëäÿí-ýöëÿ óéàðêÿí
Õàèí àâúû áèð àíäà ñóñäóðóð î øàãðàã ñÿñè.
Ñîíðà àúûð àë äàìëàëàð ÿëëÿðèíè áîéàðêÿí,
ßôñóñ î áèòìèø, äóéóëìàç ýþíöë à÷àí íÿüìÿñè.
Ýþíöë âàð êè, âóëêàí êèáè àëåâ ñà÷àð ùÿð éàíà,
Ùàã ñþéëÿéÿí èëùàìëàðû þëìöøëÿðÿ úàí âåðèð.
Äöøöíìÿäÿí ñþíäöðöá äÿ ìàòÿì òóòàðëàð îíà,
Éàëíûç ñàâðóëìóø êöëëÿðè ìÿçàðëàðà øàí âåðèð.
Éàçûã! Ýåäÿí ýÿëìÿç àðòûã, àíìà ãÿùð îëìóøëàðû,
Áûðàã ûññûç ìÿçàðëàðû, áèð àç èíñàí îë áàðû!
Éàøàìàã ýÿð÷è õîø ÿìÿë,
Éàøàòìàã äàùà ýþçÿë!..
ÑßËÌÀÍÛÍ ÑßÑÈ
Îêòéàáð è÷èí
“Ù”
Ùÿð ýöíÿøÿ âàðäûì, ëÿêÿëè ýþðäöì,
Ùÿð âèúäàíà ýèðäèì, êþëýÿëè ýþðäöì.
Ïàðëàã èìàíëàðû øöáùÿëè ýþðäöì,
Ìÿýÿðñÿ ùÿð úèëâÿ áèð õöëéà èìèø.
Àëòûí ÿñèðèäèð ùÿï èðçö íàìóñ,
Éîãñóëëàðà ýöí éîã, éà ìÿùâ îë, éà ñóñ!
____________ Ùÿð êÿñ èíñàíëûãäàí äÿì âóðóð, ÿôñóñ!
Ùÿï éàëàí, òÿìÿëñèç áèð ñåâäà èìèø.
224
Éàðàëû ýþíëöìö äèêÿíëÿð äåøäè,
Êèìäÿí âÿôà óìäóì, ãàíûìû è÷äè.
Úàâàí þìðöì ôÿðéàä è÷èíäÿ êå÷äè,
Ñÿàäÿò ÿìÿëè áèð ðþ’éà èìèø.
“ß”
Áóíó Àçÿð êå÷èéîðêÿí äóéäó,
“Íÿ ýþçÿë ñÿñ!” äåéÿ äÿðùàë óéäó.
Ïÿê ìÿðàã åòäè, äÿðèí çåâã àëäû,
Õèëãÿòèí øå’ðèíÿ ùåéðàí ãàëäû.
Ñîðäó: “Êèìäèð ÿúÿáà?” áèëäèêëÿð:
“Áèð éåòèì ãûç, àäû Ñÿëìà” äåäèëÿð.
Þíúÿ éîãñóëäó, àëûá áèð ìàêèíÿ,
×àëûøûð, éàðäûì åäÿð àííÿñèíÿ.
Äèêèéîð èíúÿ-èïÿê êþìëÿêëÿð,
Ùÿì ýþçÿë øÿðãè òÿüÿííè åéëÿð.
Ñàíäû Àçÿð ýþðöéîð áèð ðþ’éà,
Ýèðäè ïÿê ñàäÿ êö÷öê áèð îäàéà.
Ýÿëäè Ñÿëìà, ýöëÿðÿê ÿë âåðäè,
“Íÿ ñÿàäÿò!” äåéÿ éåð ýþñòÿðäè.
(Õàñòàëûãäàí éåíè ãàëãìûø àííÿñèíÿ èøàðÿòëÿ)
Èøòÿ àííÿì éåíè ãàëãìûø, áàãûíûç,
Ñàüàëûá ùÿï ñèçè þçëÿð éàëûíûç.
Ãîíóøóá è÷äèëÿð àçúûã ãÿùâÿ,
Éàä äåéèëäèð ÿâÿò, Àçÿð áó åâÿ.
Áèð çàìàíëàð éàüàðàã äÿùøÿòëÿð
Èêè áè÷àðÿéè åòäèêäÿ ùÿäÿð.
Ãóðòóëóø éîëëàðû áóëìóø Àçÿð,
Ãîøàðàã éàðäûìà îëìóø ðÿùáÿð.
Ùÿñáèùàë åéëÿäèëÿð, ñþéëÿäèëÿð,
____________ Ýÿëäè ùÿï õàòèðÿ êå÷ìèø ýöíëÿð.
Äåäè Àçÿð: “Íÿ ÷ûãàð êå÷ìèøäÿí,
225
Ôÿçëÿ áÿùñ åòìèéÿëèì áèð ùè÷äÿí.
Âàðñà ÿí äîüðó ùÿãèãÿò, î – “áó ýöí!”
“Áó ýöí”öí ùþêìöíö þéðÿí äÿ äöøöí!
Êå÷èéîðêÿí áÿíè úÿëá åòäè ñÿñèí,
Ñþçëÿðèíäÿí ñÿíè ýþðäöì áÿäáèí.”
Àííÿñè
Íåéëÿñèí, ùÿï ÷àëûøûð, çÿùìÿòè ÷îã,
Éåíÿ áèð ýöëäöðÿúÿê òàëåéè éîã...
Ýöëäö Àçÿð, äåäè: “Òàëå íÿ äåìÿê!?
Éåòèøèð îëñà òÿøÿááöñëÿ ÿìÿê.
Þíúÿ êÿøô åòìÿëèñèí áÿíëèéèíè,
Åòñÿ ìÿñ’óä åäÿð àíúàã î ñÿíè.
Âàð ùÿð èíñàíäà áþéöê èñòå’äàä,
Îíó áóë, éîãñà íÿ éàïñàí – áÿðáàä...
Ýåäÿëèì, ýÿë! äåäè ýÿë, èçëÿ áÿíè,
Ñàíà Àçÿð òàíûòûð òàëåéèíè.”
Óéäó Ñÿëìà îíà, ãàëãûá ýåòäè,
Øó òóùàô ðÿùáÿðè òÿ’ãèá åòäè,
Êå÷äèëÿð äàð âÿ ýåíèø éîëëàðäàí,
Âàðäûëàð áèð åâÿ... Àçÿð î çàìàí
Ýþñòÿðèá áàã äåäè: “Éàâðóì! Áóðàñû
Ìþùòÿøÿì áèð éàïû, ñÿí’ÿò éóâàñû.
Ñÿíäÿ âàð áöëáöëÿ áÿíçÿð áèð ùàë,
Ýÿë øó ÿëùàí îúàüûíäàí ôåéç àë!
Ìóñèãè ðÿìçèíè þéðÿí, ëàêèí
Ýåúÿëÿð åâäÿ ÷àëûø ÿòìÿê è÷èí.”
Äóðäó Ñÿëìà...
Äåäè: ×îã ãûç ëÿêÿëÿíìèø áóðàäà,
Øó ìöùèò èøòÿ ïÿê àçüûí, ùÿòòà
Ìÿëÿê îëñàì äà ýþðÿí òÿ’í åäÿúÿê,
Áÿíè ÿõëàãû ñþíöê çÿíí åäÿúÿê.
Äåäè Àçÿð:
Ñàüûð îë, äèíëÿìÿ ùÿð êþëýÿéè ñÿí,
Èíúÿëèð ùÿð ãàáàëûã ñÿí’ÿòäÿí.
____________ Áÿøÿðèí óéäóüó ÿõëàã, àäÿò
Áèð éûüûí éûïðàìûø þëýöí ùèêìÿò.
226
Ýöëäö Ñÿëìà, äöøöíöá ùàã âåðäè,
Àãèáÿò èñìèíè ãåéä åòäèðäè.
Êå÷äè éûëëàð, äÿéèøèá ìåâñèìëÿð,
Éàçûí àãøàìäû... Éöðöðêÿí Àçÿð
Äàëäû áèðäÿí-áèðÿ... ìóíèñ, øàãðàã,
Èíúÿ áèð ñÿñ äóéàðàã åòäè ìÿðàã.
Ñàïàðàã ýèðäè øÿùÿð áàü÷ÿñèíÿ,
Áóëäó ïÿê ñöñëö, áþéöê áèð ñÿùíÿ.
Áàãäû, ñÿñ éàç êóëóáóíäàí ýÿëèéîð,
Äàëüàëàð íÿø’ÿëÿíèá éöêñÿëèéîð.
Ñÿëìàíûí ñÿñè
“Ù”
Ùÿð ýöëøÿíÿ âàðäûì, ÷è÷ÿêëÿð ýöëäö,
Ñåâäàëû áöëáöëëÿð ñÿëàìà ýÿëäè.
Ùÿð áÿçìÿ óüðàäûì, ìåéëÿð òþêöëäö,
Ãÿäÿùëÿð þïöøöá õóðàìà ýÿëäè...
Åëìàñëàð, èíúèëÿð ãàðøûìäà ñþíäö,
Ýþçÿëëÿð éàíûìäà õÿéàëà äþíäö.
Áèëëóð ãÿùãÿùÿëÿð ñóñìóø ýþðöíäö,
Ñóñìóø êàìàí÷àëàð èëùàìà ýÿëäè.
Ïÿðèøàí çöëôöìö äàüûòäûì éöçÿ,
Ñåùð åòäè ùÿð òåëè ñàíêè áèð ýþçÿ,
Ýþðäöëÿð ãàðûøìûø ýåúÿ ýöíäöçÿ,
Þëöëÿð íÿø’ÿäÿí ãèéàìà ýÿëäè.
“ß”
Áàãäû Àçÿð, úîøàðàã àëãûøëàð,
Ãàäûí, åðêÿê ãûçû ùÿï ñàðìûøëàð.
“Éàøà, âàð îë!” äåéÿ ñÿñ éöêñÿëäè,
____________ Òþùôÿëÿð, ñöñëö äÿìÿòëÿð ýÿëäè.
Ãûçäà ïàðëàðäû ãöðóð, èñòèüíà,
227
Ãîøäó ùÿð êÿñ êèìè Àçÿð äÿ îíà,
Äåäè: “Òÿáðèê åäÿéèì ýÿë ñÿíè áÿí,
Ñàíà íåðäÿí áó ñÿàäÿò áèëñÿí?
Äöøöí ÿââÿëêè ñÿôàëÿò äÿìèíè!
Èíãèëàá àòÿøè ïàðëàòäû ñÿíè.
Èíãèëàá à÷äû ñÿíèí øÿùïÿðèíè...”
Ãûç ýöëöìñÿð êèáè, øÿí ðÿùáÿðèíè
Þïäö ðóùóíäàêû øå’ðèééÿòëÿ,
Ýþçëÿðèíäÿí ñöçöëÿí ùþðìÿòëÿ...
“ÈÍÃÈËÀÁ ÕÛÐÑÛÇÛ”
Àçÿð ãîíàã1 ýåòìèøäè áèð ýöí ãîìøó áèð êþéÿ
Î êþé øþùðÿò àëìûøäû “êö÷öê áèð øÿùÿð” äåéÿ,
Äÿýèðìÿíëÿð éàíûíäàí éàâàø-éàâàø éöêñÿëäè.,
ßòðàô âÿùøè îðìàíëûã… ìÿíçÿðÿ ïÿê ýþçÿëäè.
Éåøèë ÷èíàð äèáèíäÿ áèð éûüûí êþéëö ýþðäö.
×ûëüûí áèð äÿíèç êèáè ùÿïñè êèí ïöñêöðöðäö,
Ùÿð êÿñ ùöúóìà ùàçûð àü ñûâàëû áèð åâÿ,
Îðäà áèð ãûç éàøàðìûø, àäû: çÿùÿðëè úèâÿ.
Áèðèíúè êþéëö
“Àù áó àë÷àã ôàùèøÿ ýÿáÿðìÿëè, þëìÿëè”.
Èêèíúè êþéëö
Ýÿáÿðìÿëè, þëìÿëè, êþéöí éöçö ýöëìÿëè…
Ö÷öíúö êþéëö
Îíóí ÿëèíäÿ ýÿíúëèê ãûâðûëûð è÷èí-è÷èí.
Äþðäöíúö êþéëö
Õàéûð, áèç ñàü îëäóãúà ãóðòóëóø éîã îíóí÷èí.
____________
1
ßñëè – ãîíóãäóð
228
Áèðèíúè êþéëö
Èøòÿ õàèí ãàðøûêè ïåíúÿðÿäÿí ýþðöíäö.
Èêèíúè êþéëö
Áÿëëè, ãà÷ìàã èñòèéîð, áàã áèð øàëà áöðöíäö.
Àçÿð äåäè:
Áÿí øàøàðûì èíñàíëàðûí àüëûíà
Íè÷èí ùÿð êÿñ äöøìàí êÿñèëìèø îíà!?
Áèð èõòèéàð
×öíêè êþéö ùÿï î ñàïãûí àçäûðäû.
Àçÿð ñîðäó:
Ïÿêè îíó ùàíêè ñàïãûí àçäûðäû?
Áèð êþéëö
Ñþç éîã êè, èðçÿ êÿì áàãàí áèð åðêÿê.
Àçÿð
Î ùàëäà õàèíäÿí þú àëìàã ýÿðÿê…
Äöí î ãûç ëÿêÿñèç áèð ìÿ’ñóì èêÿí,
Íè÷èí áó ýöí “ãÿùáÿ” äåñèí ùÿð ýÿëÿí?
Íè÷èí àúèçëÿðÿ ëÿêÿ ñöðöëñöí,
Åðêÿê ôàùèøÿëÿð ùàãëû ýþðöëñöí.
Áÿíúÿ ÿñèë ãÿùáÿ: øÿùâÿò âóðüóíó
Î àë÷àã êè, þíúÿ ñàïäûðìûø îíó.
Îíà… éàëíûç îíà úÿçà âåðìÿëè.
Êèìñÿ, ãûðûëìàëû ñàéüûñûç ÿëè.
Áèðäÿí – õàéûð! … äåéÿ áèð ñÿñ ýöðëÿäè:
“Ñþéëÿäèéèí ñþçëÿð ÿáÿñäèð” äåäè.
Î áèð èõòèéàðäû, éàíûã ÷þùðÿñè,
____________
Êèíëè ãÿùãÿùÿñè, àúû íÿ’ðÿñè.
229
Éûëäûðûì òÿ’ñèðè éàïäû Àçÿðÿ.
- Õàéûð, õàéûð!… äåäè: Ñàãûí áîø éåðÿ
Ùè÷ éîðìà êÿíäèíè, ýöúëö ñÿôèëëÿð
Áèçäÿí úÿçà äåéèë, ïÿðÿñòèø äèëÿð.
Ùÿð øåé ãöââÿòäÿäèð, ãàëàí ùÿï éàëàí…
Ýöúñöçëöê ÿí áþéöê ãöñóðäóð, èíàí!
Áöòöí úèùàí ãöââÿò òÿðÿôäàðûäûð,
Ãÿâè èáëèñ îëñà áåëÿ Òàíðûäûð.
Àúèçëÿðèí ùàããû þëöìäöð àíúàã,
Áó ãûç äà èøòÿ þéëÿ áèð îéóíúàã…
(Áó ñûðàäà êþøÿ áàøûíäà ýþðöíÿí âÿ îíëàðà äîüðó ýÿëÿí øèøìàí
âÿ ìÿüðóð áèð øÿõñè ýþñòÿðèð)
Áóíó ÿýðè éîëà ñàïäûðàí úÿñóð
Ãóðò äåäèê ãóëàüû ÷ûãäû – áàã îäóð.
Èëê þíúÿ êåéôèíè ñöðäö áèð çàìàí,
Äîéóíúà äÿô åòäè ùÿìÿí áàøûíäàí.
Èøòÿ ÿñèë õàèí!.. âóðóí, þëäöðöí,
Ñîëìóø áÿíèçëÿðè áèð àç ýöëäöðöí.
Õàéûð, áó ùè÷ ìöìêöí äåéèë, ÷öíêè ñèç
Êþëýÿñèíäÿí ãîðãàí òèëêèëÿðñèíèç.
Ùÿì äÿ îíà ãàðøû ÷ûãìàã ãîëàéìû?
“Øóðà ñÿäðè!” Î ùÿð ñÿôèëÿ òàéìû?
Éàãûá éûãàð, áàñûá êÿñÿð, ìÿùâ åäÿð,
Àìèðè-ìöòëÿãäèð, íÿ éàïñàí ùÿäÿð…
____________
Øóðà ñÿäðè éàãëàøäû,
Ùÿð êÿñ éåðèíäÿ øàøäû.
Êèìè ñûðûòûá äóðäó,
Êèìè áîéíóíó áóðäó.
Ùÿðèô àëòäàí éóãàðû
Ñöçöíúÿ èõòèéàðû,
Íÿ âàð? – äåäè – íÿ îëìóø,
Íÿ ñþéëÿíèð øó áàéãóø?
Îíà óéàí ñÿðñÿìëÿð
Áèëìÿëè êè, àç ýöëÿð.
230
Î áèð êþùíÿ éàäèýàð,
Ùÿð ñþçöíäÿ çÿùÿð âàð.
Ùÿð ýöí óéäóðóð ôèòíÿ
Ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ.
Èõòèéàð áó ñþçëÿðäÿí
Ñàðñûëûá úîøäó áèðäÿí.
Ñóñ! – äåäè, ñóñ!.. áó áþùòàí
Éàëàí, éàëàí, ùÿï éàëàí…
Îíóí ôÿðéàäû ñÿäðÿ,
Êàð åòìÿäè áèð çÿððÿ.
Éàëíûç êÿíàðäàí ýÿëÿí
Ñîëóã áèð ãàäûí ùÿìÿí
Èõòèéàðà ñîãóëäó,
Àìàí – äåäè – ÷îã îëäó.
Ýÿë ýåäÿëèì, ýÿë éåòÿð,
Âàðñà ÿäàëÿò ÿýÿð
Õàèí åð-ýåú ìÿùâ îëóð,
ßçèëÿíëÿð ãóðòóëóð.
“Ùàãã, ÿäàëÿò” ñþçëÿðè èõòèéàðû ýöëäöðäö,
Èñéàíëû áèð áàãûøëà áèð ùå÷ëèéÿ òöêöðäö.
Ãàäûíúûüàç éàëâàðäû: “Áàáàúûüûì, ýÿë!” äåéÿ…
×ÿêèëäèëÿð, ýåòäèëÿð... ïÿê ùÿçèíäè î ëåâùÿ.
Àçÿð ìÿðàã åòäè äÿ, ýþçëÿðè øèìøÿê ÷àãàí
Áèð ýÿíúÿ ñîðäó: Éàâðóì! Ñÿäðÿ ãàðøû áó èñéàí
Íè÷èí?.. Íÿ éàïìûø ùÿðèô èõòèéàðëà ãàäûíà?
Ýÿíú, Àçÿðè ãîëóíäàí òóòóá ÷ÿêäè áèð éàíà,
Äåäè: “Øó èõòèéàðûí ìÿøùóð “Ìèðçÿ”äèð àäû.
Ñîëóã ãàäûíúûüàç äà îíóí òÿêúÿ åâëàäû…
Àù çàâàëëû Ìèðçÿíèí ýþçÿë êå÷ìèøè âàðäû,
Áöòöí êþéëöëÿð îíó ñåâýèëÿðëÿ àíàðäû”.
“Ìèðçÿ” éàðûì ÿñðëèê áèð áèëýè ùåéêÿëèéäè,
Äöøêöíëÿðè ãàëäûðàí éàëíûç îíóí ÿëèéäè.
____________
Î ñàðñûëìàç þìðöíö èðôàí åøãèíÿ âåðäè,
231
Ùÿð îáàéû, ùÿð åâè àéäûíëàòìàã èñòÿðäè.
Î èñòÿðäè úàí âåðñèí þëýöí, ûññûç åëëÿðÿ,
Ìåâùóìàò èñëÿðèëÿ ïàñëàíìûø ýþíöëëÿðÿ.
Ùÿð äöðëö çöëìÿ ãàðøû ýþêöñ ýÿðäè ÿð êèáè,
Çöëìÿòÿ öñòöí ýÿëäè ïàðëàã áèð ñÿùÿð êèáè.
Î, äîíìóø áåéèíëÿðÿ èñéàí àòÿøè âåðäè,
Éöç-ýþçöíö óíëàäû1 äîüðó éîëó ýþñòÿðäè.
Àù, î éîãñóë ìöÿëëèì ÷îã çàìàíëàð àú ãàëäû,
À÷äû äà êîð ýþçëÿðè, úÿùàëÿòäÿí þú àëäû.
Áèçèì øóðà ñÿäðè äÿ î êîðëàðäàí áèðèéäè,
Ãîòóð òóòìóø ÿíäàìû áèð êÿìèê, áèð äÿðèéäè.
“Ìèðçÿ” ÷îúóãêÿí îíó ñàüàëòäû “þêñöç” äåéÿ,
Áÿñëÿéÿðÿê åâèíäÿ áåø éûë åòäè òÿðáèéÿ.
×îã ñöðìÿäè Ìèðçÿíèí ãûçû Ñîíàéû àëäû,
Éîãñóëëóüà äàø àòäû, àúëûüà ùÿñðÿò ãàëäû.
… Éàçûí, éàéëàüà ýÿëÿí áÿéëÿð èëÿ ñàç îëäó,
Áèð âÿçèôÿ àëûíúà áèçëÿðè ñàéìàç îëäó.
Áöòöí ÿðçàã èøëÿðè êå÷äè îíóí ÿëèíÿ,
Ùÿð êÿñ ÿýèëäè àðòûã øó áÿéëÿð âÿêèëèíÿ.
Î éûë ãóðàãëûã îëäó, éåíè âÿêèë ÷ûëäûðäû,
Àúëûãäàí ñîëàíëàðà éûëàí êèìè ñàëäûðäû.
Äöíêö éåòèì ÿí ãàáà úàíäàðìàëàðû ýå÷äè,
Éîãñóëëàðûí ãàíûíû áèð úÿëëàä êèìè è÷äè.
Ùÿòòà Ìèðçÿ éöç êÿðÿ ÷îúóã êèáè éàëâàðäû,
Ùÿðèô ãóëàã âåðìÿäè, ýöíäÿí-ýöíÿ øûìàðäû.
Áèð ýöí ñÿðõîø îëìóøäó, àüëû áàøäà äåýèëäè,
Áèð ãàäûíû ÿçÿðêÿí àëòû àé ùÿáñ åäèëäè.
Ýöíëÿð, àéëàð êå÷äè… ìåâñèì áàùàðäû,
Èíãèëàá àëàâû ÿòðàôû ñàðäû.
Éöðÿêëÿð ÷àðïàðàã ÷àòûëäû ãàøëàð,
Äèêñèíäè ãàéüûñûç äóìàíëû áàøëàð.
Øàøãûí äèïëîìàòëàð òàâóüà äþíäö,
Ïàðëàã äöøöíúÿëÿð áèð àíäà ñþíäö.
____________
1
Àêòþðëöüÿ èøàðÿò
232
Êèìè èíãèëàá÷û êöðêöíÿ ýèðäè,
Êèìè éåëêÿíèíè ñóéà åíäèðäè.
Ñÿðâÿòëÿ þéöíÿí éîãñóë áåéèíëÿð
Øþùðÿò ýöäöá “áÿíèì-áÿíèì” äåéÿíëÿð
Áèð øèìøÿê ÷àãûíúà áîéóí áöêäöëÿð,
Ãöââÿò ãàðøûñûíäà ùÿï äèç ÷þêäöëÿð.
Áèçèì êþéëÿðäÿ äÿ èøëÿð äÿéèøäè,
Áÿéçàäÿëÿð ãà÷äû, êþéëöëÿð øèøäè.
Âàðëûëàð éîãñóëà ÿìÿêäàø îëäó,
Áàøëàð ãóéðóã îëäó, ãóéðóã áàø îëäó.
Éîãñóëëàð ñåâèíäè úÿííÿò âàð äåéÿ,
Ñîëüóí ÷þùðÿëÿð áàøëàäû ýöëìÿéÿ.
ßôñóñ!… ÷îã àç ñöðäö ñåâèíú èçëÿðè,
Äÿùøÿòëè áèð êàáóñ ÿçäè áèçëÿðè.
Àù, î êàáóñ èøòÿ äÿìèí ýþðäöýöí
Øóðà ñÿäðè èäè… Àéûëäûã áèð ýöí
Îíó áàøûìûçûí öñòöíäÿ ýþðäöê,
Ýþðöíúÿ ìàò ãàëäû ùÿï áþéöê, êö÷öê.
Ìÿýÿðñÿ ìÿùáÿñäÿ øó úàíëû ôèòíÿ
Èíãèëàá÷û ñîéó âåðìèø êÿíäèíÿ.
Éåíè ðÿíýÿ ýèðìèø äöíêö áèð õÿáèñ,
Ñÿùÿð ìÿëÿê îëìóø ýåúÿêè èáëèñ.
Ùÿðèô þíúÿ ïÿê äÿ ãàáà äåýèëäè,
Éîãñóëëàðà ãàðøû áèð àç ÿýèëäè.
Óíóòäóëàð êþùíÿ êö÷öê Íåðîíó,
Øóðà ñÿäðè ñå÷äè êþéëöëÿð îíó.
Áèð àé êå÷ìÿäè êè, î äîíìóø éûëàí
Úàíëàíûá áàøëàäû éåíè áèð òóüéàí.
Éåíÿ ùÿð ýÿëÿíÿ áèð òóçàã ãóðäó,
Éåíÿ ñþéöá äþéäö, éåíÿ ãóäóðäó.
Ìèðçÿ ùÿð òÿðÿôäÿ ÷ûãàðäû ãàâüà,
Ãàðøû ÷ûãäû áöòöí áó ùàãñûçëûüà!
____________ Ùÿðèô ùÿìÿí îíóí åâèíè àëäû,
Ìÿêòÿáëÿðäÿí ãîâóá ÷þðÿêäÿí ñàëäû.
233
Ùþêóìÿòÿ éàëàí õÿáÿðëÿð âåðäè,
“Èíãèëàá äöøìàíû” äåéÿ ýþñòÿðäè.
Ñîíðà ãûçûíû äà áÿéÿíìÿç îëäó,
Ö÷ ýöí êå÷ìÿäè êè, åâäÿí ãîâóëäó.
Èêè éàâðóñóíó ÿëèíäÿí àëäû,
Ãàäûíà àíúàã áèð ýþç éàøû ãàëäû.
(Ãàðøûäàêû åâÿ èøàðÿòëÿ)
Ñîíðà øó åâäÿêè ãûçà âóðóëäó,
Áèð çàìàí êåéôèíè ñöðöá éîðóëäó.
Áó äà ýþçäÿí äöøäö… îíäàí ÷ûãàëû,
Ìÿ’ñóì áèð ãûç èêÿí îëäó “åë ìàëû”.
ßí ñîíóíäà ÿâÿò, áó ñîí àéëàðäà,
Áàøãà áèð ãûç áóëäó áèçèì úèâàðäà.
Î áèð àôÿò, î áèð ñåâäà éûëäûçû,
ßäàëû, èøâÿëè áèð êíéàç ãûçû…
Ýåúÿ-ýöíäöç äèíëÿð îíóí ñàçûíû,
Äöíéà áàòñà ÷ÿêÿð îíóí íàçûíû.
Áèçèì ñÿäðèí è÷è-òûøû áàøãàäûð,
Ìàéìóí êèáè áèçè ÿëäÿ îéíàäûð.
Íàñûðëû ÿëëÿðÿ ãàðøû äàèìà
Ãÿñèäÿëÿð ñþéëÿð, àëãûøëàð, àìà
Àúëûãäàí éàíàðàã äþíñÿëÿð êöëÿ,
Éöçëÿðèíÿ áàãìàã èñòÿìÿç áåëÿ.
ßôñóíëàìûø îíó éîñìà ãàäûíû,
Èíúÿ ÿëëÿð áàøäàí àëûð àüëûíû.
×öíêè çåâã ÿùëèäèð, èíúÿ ðóùó âàð,
Èêèéöçëö øåéòàí ùÿð èøäÿí ÷ûãàð.
Àçÿð
Ôÿíàëûüû, çöëìö òÿðâè÷ åäÿíëÿð,
Î ïèñ áàòàãëûãäà êÿíäèñè èíëÿð.
____________ Áèð àë÷àüà ãàðøû ãóéðóã ñàëëàéàí,
Î àë÷àãäàí äàùà ñÿôèëäèð, èíàí!
234
Ýÿíú
Êþéëö íÿ éàïñûí êè, íåðÿéÿ ýåòñÿ,
Ðàñò ýÿëÿúÿêäèð øó õàèí èáëèñÿ,
Ïîñòàõàíÿ, äèâàí îíóí ÿëèíäÿ…
Êèì å’òèðàç åòñÿ… Ùÿìÿí áèð ýöíäÿ
“Èíãèëàá äóøìàíû” äåéÿ ùÿáñ åäÿð,
Éóðäóíäàí, åâèíäÿí îëóð äÿðáÿäÿð.
Àçÿð
Î ùàëäà áèð ìîëëà ÷àüûð… Áèð êÿðÿ
Ôàòèùÿ ñþéëÿñèí ñèçèí êþéëÿðÿ.
Áèð þëêÿ êè, ñÿñè-öíö ÷ûãìàéà,
Ùàãñûçëûüà ãàðøû éóìðóã ñûãìàéà,
Î áèð ìÿçàðëûã êè, ýþðÿíëÿð øàøàð,
È÷èíäÿ ùÿï úàíëû þëöëÿð éàøàð.
Áó ùàëäà áèð òàòëû ñÿñ óçàãäàí “Àçÿð!” äåäè,
Êþéëÿðè òÿôòèø è÷èí ýÿëìèø î áèð ýÿíú èäè.
Àíëàòäû êè, ö÷ ýöíäöð èøäÿí áàøû éîðóëìóø,
Âÿçèôÿëÿð áèòìèø äÿ øèìäèúÿ ðàùàò îëìóø…
Àçÿð äåäè: Òÿôòèøäÿí íÿëÿð áóëäóí, íÿ âàðìûø?
Ýÿíú ìöôÿòòèø ñþéëÿäè: Áàëûã áàøäàí ãîãàðìûø!?
Àçÿð
Íåðäÿ ìèñàôèðñèíèç?
Ìöôÿòòèø
Èøòÿ úèúèì ïÿê éàãûí…
Àçÿð
____________
(èñòåùçàëû òÿáÿññöìëÿ)
Äèéîðëàð ñÿäðèí åâè ýþçÿëìèø!..
235
Ìöôÿòòèø
Ñàãûí! Ñàãûí!..
Äÿìèí ñàíà äåäèì éà áàëûã áàøäàí ãîãàðìûø,
Ñÿäðèí ñàéüûñûçëûüû ÷ûãûëìàç éîëà âàðìûø…
Î, èíãèëàá õûðñûçû, áèð ðÿçèë êè, éîã åøè,
Áó ýöíäÿí ñþêöëìÿëè ãóäóç ãàïëàíûí äèøè…
Àçÿðèí éàíûíäàêû êþéëö ýÿíúèí ýþçëÿðè
Íÿø’ÿäÿí ýöëöìñÿäè äóéàðêÿí áó ñþçëÿðè.
Áó ùàëäà êþé ãàðûøäû äàâóë-çóðíà ñÿñèíäÿí,
×îëóã-÷îúóã ãîøàðäû, ùîïëàðäû íÿ’ðÿñèíäÿí.
Ùÿð êÿñ òîïëàíäû ìÿñúèä éàíûíäàêû ìåéäàíà,
Ãîñãîúà áèð ìàêèíÿ ñÿñ ñàëìûøäû ùÿð éàíà.
Ãîìøóäàêû òàðëàäà èøëÿäèêúÿ òðàêòîð,
Éàðûá éåðèí áàüðûíû áèð äåâ êèáè ýóðëóéîð.
Äèêñèíÿí ÷îúóãëàðûí áÿðÿëìèøäè ýþçëÿðè,
Ãàäûí-åðêÿê ñöçÿðêÿí ýöëöìñÿðäè éöçëÿðè.
Óçàã êþéëÿðäÿí ýÿëÿí ìÿðàãëûëàð äà âàðäû,
Ùÿð áàãûøäà ùåéðÿòëÿ ñåâèíú èçè ïàðëàðäû.
Åïåé çàìàí êå÷äè äÿ ñåéð åäÿíëÿð áûãìàäû,
Øóðà ñÿäðè íÿäÿíñÿ, ùÿíóç ýÿëèá ÷ûãìàäû.
Áèðè äåäè àâòîäà1 ÿëäÿ ñöíýö ö÷ íÿôÿð,
Îíó àëûá ýþòöðäö, áÿëëè äóòñàã2 åòìèøëÿð.
Áóíó ýþðÿí ñåâýèëè ìåòðÿñè êûíàüûíà
Àëäû áöòöí äÿéÿðëè øåéëÿðèíè ôàéòîíà,
Êþéÿ âèäà åéëÿäè ñàëëàéàðàã ãîëóíó,
Þìöðëöê áèð ñÿðâÿòëÿ òóòäó øÿùÿð éîëóíó.
Ùÿð êÿñ äåäè: ÷îã øöêöð øó òàóíäàí ãóðòóëäóã…
Ýåòñèí äÿ ùè÷ ýÿëìÿñèí, éåòÿð áóíúà ãóë îëäóã.
Áó ñûðàäà áèð ÷îáàí
Ãàëûí ñÿñëÿ óçàãäàí
Áàüûðäû: “Ùåé éîëäàøëàð!
Àìàí ýÿëèí, éàíüûí âàð!”
Ùÿð êÿñè äÿùøÿò àëäû,
Ñåâèíú èçè àçàëäû.
____________
1
2
Àâòîìîáèë
Äóñòàã
236
Åðêÿê-ãàäûí úîøäóëàð,
Éàíàí éåðÿ ãîøäóëàð.
Ìÿðàã åäèá Àçÿð äÿ
Ìöôÿòòèøëÿ áèð éåðäÿ
Éàðäûì è÷èí ýåòäèëÿð.
Éàãëàøûðêÿí áèð íÿôÿð
Äåäè: Èøòÿ áó ìöäùèø!?
Éàíàí ñÿäðèí åâèéìèø.
Ýþðöíöð, ñîí ãàäûíû
Ìÿõñóñ éàïìûø éàíüûíû.
Áàøäàí-áàøà åâè àëåâ ñàðìûøäû,
Òîç, äóìàí òà áóëóòëàðà âàðìûøäû,
Êþéëöëÿðäÿí êèìè åäÿðäè éàðäûì,
Âàðìàäû éàãûíà êèìè áèð àäûì.
×îãó ñåâèíèðäè è÷èíäÿí áóíà,
Éàëíûç ãîúà Ìèðçÿíèí ãûçû Ñîíà
Ñÿäðèí èëê ùÿðÿìè î ñîëìóø ãàäûí
“Éàðäûì åäèí!” äåäè: “Àìàí, äóðìàéûí!”
Àëûúû áèð øàùèí êèáè ñîãóëäó,
Àëåâëÿð è÷èíÿ ùÿìÿí ãàéá îëäó.
×öíêè éàíûéîðäó èêè éàâðóñó,
Îíó ãîðãóòìàäû þëöì ãîðãóñó.
Ö÷ äÿëèãàíëû äà âåðèá ÿë-ÿëÿ
Éàðäûìà ãîøäóëàð îíóí èçèéëÿ.
×îã ñöðìÿäè ãàäûí ýåðèéÿ äþíäö,
Ãóúàüûíäà áàéüûí áèð ãûç ýþðöíäö.
Ãûçû ûñìàðëàéûá ãîìøó ãàäûíà,
Éåíèäÿí ñîãóëäó àçàí éàíüûíà.
… Áèð àç ñîíðà ÷ûãäû äÿëèãàíëûëàð,
Äåäèëÿð: Ìèðçÿíèí, ãûçû ùÿï ñûçëàð,
“Éàâðóì!.. Îüëóì!” äåéÿ ÷ûðïûíûá äóðóð,
Éàçûã êè, îüëóíäàí èç áåëÿ éîãäóð.
×ûã äåéÿ éàëâàðäûã, áàãàðìû? Àñëà
×ûëüûí êèáè ãîøóð ùÿï ñàüà-ñîëà,
Ùû÷ãûðûð, áàüûðûð, èíèëäÿð, àüëàð,
____________
“Éàâðóì!..” äåéÿ ùÿð êþëýÿéè ãóúàãëàð.
237
Áèð ýÿíú “Àìàí!” – äåäè – ùÿìÿí ýåòìÿëè,
Ýåòìÿëè äÿ îíó õèëàñ åòìÿëè…
Áó ùàëäà áèð “Éàâðóì!..” ñÿñè äóéóëäó,
Òàâàíëàð ÷þêöá äÿ ãàäûí ìÿùâ îëäó.
Àíà ãóðáàí ýåòäè åâëàä óüðóíà,
Ùÿð ýþíöëäÿ ãîïäó àúû ôûðòûíà.
Ãûç-ýÿëèíäÿí ùÿçèí áèð àù éöêñÿëäè,
Êþéöí ãàäûíëàðû ôÿðéàäà ýÿëäè.
Éöêñÿëÿí ôÿðéàäû Àçÿð äèíëÿäè,
“Èøòÿ àíà ãÿëáè… ñåéð åäèí – äåäè.
Àíà ãÿëáè, àíà âèúäàíû áàøãà…
Éàíüûí, ôûðòûíà, éûëäûðûì, ãàñûðüà
Òèòðÿäèð áÿëêÿ ÿí ýöúëö åðêÿéè,
Ôÿãÿò èíúÿ ðóùëó àíà éöðÿéè
Éàâðóñóíó õèëàñ è÷èí ùÿð äÿðäÿ,
Ùÿð äÿùøÿòÿ ãàðøû èñéàí åäÿð äÿ,
Ãîðãó áèëìÿç î áèð øÿôãÿò ùåéêÿëè!..
Ùÿð êÿñ î ùåéêÿëè òÿãäèñ åòìÿëè…”
Àòÿøëÿð è÷èíäÿ àíà ñþíÿðêÿí
Îüëó áóëóíìóøäó áèð åâúèéÿçäÿí.
Éàíüûíäàí öðêÿðÿê øó ãóìðàë ÷îúóã
Ãîðãóäàí ñàðàðìûø, áÿò-áÿíèç ó÷óã…
Áàü÷àäàí ñàâóøóá éàãûí ãîìøóäà
Áóëìóø ñàãëàíàúàã ýèçëè áèð îäà,
Áèð éöê àðãàñûíà ñûüûíûá ãàëìûø,
Ùÿð êÿñäÿí õÿáÿðñèç… óéãóéà äàëìûø…
Ñöçÿðêÿí ÷îúóüó ùÿï ýÿíú, èõòèéàð
Êöë îëìóø áèð âöúóä è÷èí éàíäûëàð.
Áöòöí êþéö ñàðäû àúû áèð ñûçû,
Äèëëÿðäÿí äöøìÿäè Ìèðçÿíèí ãûçû.
Áèð àé êå÷ìÿäè êè, àüëàð ýþçëÿðè
Áèð ñÿùÿð áöðöäö ñåâèíú èçëÿðè.
Äÿðäëè êþéÿ øÿí áèð õÿáÿð éàéûëäû,
____________
Î ýöí ùÿð êÿñ è÷èí áàéðàì ñàéûëäû;
238
×öíêè ùàã àëìûøäû î ýöí éåðèíè,
Øÿùÿð ìÿùêÿìÿñè “Øóðà ñÿäðè”íè
“Èíãèëàá õûðñûçû” å’ëàí åòìèøäè,
Ùÿìÿí ùÿáñÿ àëûá äèâàí åòìèøäè.
ÈÑÉÀÍ
Àçÿð äöøöíöð, äàëüà êå÷ÿðêÿí...
Áèðäÿí-áèðÿ ùÿï äàëüàëû, ùÿï øÿí
Áèð âÿëâÿëÿ ãîïäó,
Áèð ôûðòûíà, áèð çÿëçÿëÿ ãîïäó.
Ñàðìûøäû áöòöí þëêÿéè ùåéðÿò,
Ëàêèí...
×îã éöçäÿ ýöëöìñÿðäè øÿòàðÿò,
Ùÿð íÿø’ÿëè ýÿíúèí
Ðóùóíäà à÷ûëìûøäû ÷è÷ÿêëÿð,
Úîøìóøäó äèëÿêëÿð.
Áèð éàíäà øÿôÿã äàëüàëû, íàçÿíäÿ àãûíëàð,
Ãûçëàð âÿ ãàäûíëàð
Îéíàð, ñåâèíèð, øÿíëèê åäÿðëÿð,
Ùÿï ïÿìáÿ äîäàãëàðäà çÿôÿð øàðãûñû ýöðëÿð.
Ãûçëàð âÿ ãàäûíëàð!..
Ùÿñðÿòêÿí ûøûã àëÿìÿ îíëàð,
Çèëëÿòäÿ àñûðëàðúà áóíàëìûø äà ÿçèëìèø,
Ùöððèééÿòè àíúàã éåíè áèëìèø...
Ñûéðûëäû Ýöíÿø ñèñëè áóëóòäàí,
Ùÿð êÿñ ñöçöéîðêÿí îíó ùåéðàí...
Ïàðëàðêÿí öôöãëÿð,
Áèðäÿí-áèðÿ ÷àðøàôëàð àòûëäû,
Ùÿï úîøäó íöòöãëÿð.
Åðêÿêëÿðÿ ìåéäàí îãóíóðêÿí,
Îíëàð äà ãàòûëäû,
×àðøàô êèáè, ãàëïàã äà éîã îëñóí... äåéÿ áèðäÿí
Åðêÿê âÿ ãàäûí äàëüàëàíûá ýöðëÿäè, úîøäó,
____________
Ìÿ’áÿäëÿðÿ ãîøäó.
239
Ýÿíúëèê äåäè: “Îíëàð äà äÿéèøñèí,
Ìÿêòÿá âÿ êöòöáõàíÿéÿ êå÷ñèí.”
Èñéàí!..
Èñéàí äèéÿ ùÿð ýþçäÿí, àüûçäàí
Áèð íèôðÿò ó÷àðäû.
Èñéàí!..
Êå÷ìèøëÿðÿ, êå÷ìèøäÿêè àäÿòëÿðÿ èñéàí!
Ùÿð éöçäÿ òÿùÿêêöì èçè âàðäû.
Èñéàí!..
Ìÿ’áÿäëÿðÿ, ãàëïàãëàðà, ÷àðøàôëàðà èñéàí!..
Øàøãûíëûüà éîã çÿððÿúÿ èìêàí.
Ùÿð ôÿëñÿôÿ, ãàíóí äÿéèøèðêÿí,
Áèð íþãòÿäÿ äóðñàí äà äöøöíñÿí,
Ìÿãáÿð éàïàúàãëàð êÿìèéèíäÿí.
Èñéàí!..
Ùÿï ÿñêè ùöðóôàòà äà èñéàí!..
Èñéàí!..
Ùÿï êþùíÿ õóðàôàòà äà èñéàí!..
ßòðàôû ñöçÿí éàøëàðû êå÷êèí
Åðêÿê âÿ ãàäûíëàð áóíà øàøìûø...
×àðøàôëàðûí àëòûíäà äóéóëìàãäà ãÿçÿá, êèí,
Ùÿï ùþâñÿëÿ äàøìûø...
Áèð áàã íÿ ðÿçàëÿò!..
Àðòûã íÿ ùÿéà ãàëäû, íÿ èñìÿò!..
Ýÿíúëèê àçàðàã, ùÿääèíè áèëìÿç,
Éîã, éîã, áó ÷ÿêèëìÿç,
Ùÿð ýöí áèð îéóí, áèð éåíè ôèòíÿ,
Ìÿ’áÿäëÿ èøèí íÿ!?
Áÿí Tàíðûéà òàïäûì, íÿ âÿçèôÿí,
Ìÿí’ åòìÿäèì ÿñëà ñÿíè éîëäàí ñàïûéîðêÿí...
×àðøàôëàð àòûëñûí! äèéÿí ÿëáÿò
Íàìóñà òÿúàâöç åäèéîð, áÿëëè ùÿãèãÿò.
Îíëàð êþïöðöðêÿí...
Àçÿð ýöëÿðÿê ñþéëÿäè: “Ñèçäÿí
____________
Ùè÷ áèð éåíèëèê óììàäû áèð êèìñÿ, ÿçèçèì!
240
Áèëìÿì áó êþïöðìÿê íÿéÿ ëàçèì?..
Éîã, ñèçëÿðÿ àèä äåéèë ÿñëà ÷àëûíàí ñàç;
Áÿñáÿëëè, êþòöêëÿð àøûëàíìàç.
Éàëíûç éÿøÿðÿí òàçÿ ôèäàíëàð
Àç-÷îã éåíèëèê çåâãèíè àíëàð.
ßúäàäûìûçûí àäÿòè áÿëëè,
Ùÿð ùàëÿòè áÿëëè...
Ëàêèí áèç î àäÿòëÿðè àòäûã,
Àòäûã, áó ýöí àðòûã
Îíëàðäàêû ÿôñàíÿëè øåéëÿð,
Áèçëÿðúÿ ñþíöê óéãóéà áÿíçÿð.
Ñþç éîã êè, áó ýöí ýÿíúëèéÿ áàãñàí,
Áèð ñåë êèáè ùÿð àí
Ñàüëàì, éåíè ìÿôêóðÿëÿð èçëÿð.
Áèçëÿð!?
Áèçëÿðäÿêè àäÿò äÿ òÿáèè
Áóíëàðúà ñþíöê, éûïðàìûø ÿñêè...
Áèëìÿì êè, áó éîðüóí éöðöéöøëÿ
Ýÿíúëèê íè÷èí óéñóí áèçÿ, ñþéëÿ!
Áèçëÿð éåíèëÿøñÿê áèëÿ, äàèì
Áèð ÿñêèëèê àç-÷îã áèçÿ ùàêèì...
ßí äîüðó éîë èøòÿ!
Ùå÷ îëìàéàëûì îíëàðà ÿíýÿë áó ýåäèøäÿ.
Îíëàð ãîøàúàã, ÷àðïûøàúàãëàð,
Áèð ÷îã ó÷óðóìëàð àøàúàãëàð.
Ëàçèìñÿ úÿùàëÿòëÿ ýöëÿøìÿê,
Áèð ÷àðÿ âàð: àíúàã éåíèëÿøìÿê!..
Îíëàðäàêû ùèììÿò âÿ ìÿòàíÿò
Ãûðáàúëàéàúàã Øÿðãè íèùàéÿò.
Îíëàðäàêû ãöäðÿò âÿ ìÿùàðÿò
Åð-ýåú âåðÿúÿê õàëãà ñÿàäÿò.
Îíëàð ìÿäÿíèééÿòëÿ ýöíÿøëÿð éàãàúàãëàð,
Êå÷ìèøëÿðÿ öñòäÿí áàãàúàãëàð.
Îíëàð ýöëÿúÿê, éöêñÿëÿúÿêëÿð,
Ùÿï éöêñÿëÿúÿê, ùÿï ýöëÿúÿêëÿð.
Îíëàð ýöëÿúÿê, ýöëäöðÿúÿêëÿð,
____________
Áèçäÿí äàùà õîø ýöí ýþðÿúÿêëÿð!”
241
ËÖÜßÒ
À
Àôàã – Öôöãëÿð
Àôÿë – Êå÷èúè, ñþíìöø, éîõ îëìóø
Àôéîí – Òèðéÿê
ˋֈ Р엑
Àëàì – ßëÿìëÿð, êÿäÿðëÿð, ãöññÿëÿð
Àëàé – Çàðàôàò, èñòåùçà
Àëàéèøè-úàùàí – äöíéàíûí áóëàøûã
èøëÿðè, áîø, ìÿíàñûç äÿáäÿáÿ âÿ
çèéíÿòëÿðè
Àëûã – Àõìàã, ñÿôåù
Àëèùÿ – Éàðàäàí
Àëèíèùèæàò – ßñèëçàäÿ
Àøöôòÿ – Àøèã, âóðüóí, ìÿôòóí,
äèëàøöôòÿ – ãÿëáäÿí àøèã îëìóø,
âóðóëìóø
Àòè – Ýÿëÿúÿê, íþâáÿòè
B
Áàùÿì – Áèðýÿ
Áàãûð – Ìèñ
Áàëûã ÿò – ßçÿëÿ
Áàð – Éöê
Áàçè÷ÿ – Îéóíúàã
Áÿäàéå – Áÿäèèëèê, ýþçÿëëèê
Áÿäÿë – ßâÿç
Áÿäèÿ – Íàäèð, ýþçÿë øåé
Áÿèä – Óçàã; õÿéàëè-áÿèä – óçàã
õÿéàë
Áÿëèü – Ýþçÿë äàíûøàí
Áÿíè-áÿøÿð – Èíñàí îüëó
Áÿðôàëóä – Ãàð êèìè, àü
Áÿðý – Éàðïàã, áÿðýè-öììèä – öìèäèí îëìàñû
____________
Áÿðã – Øèìøÿê
Áÿñòÿð – Éàòàã
Áÿøàðÿò – Õîø õÿáÿð
Áÿçë – Ñÿõàâÿòëÿ ïàéëàìàã, ñÿðô
åòìÿê
Áÿçì – Ìÿúëèñ
Áèÿñÿð – Òÿñèðñèç
Áèëÿêèñ – ßêñèíÿ
Áèìàð – Õÿñòÿ
Áèïÿðâà – Ãîðõìàç, úÿñóð
Áèð ãà÷ – Áèð íå÷ÿ
Áèñÿìÿð – Áîø, íÿòèúÿñèç
Áûéûã – Áûü
Áîðà – ×îâüóí
Áóäàëà – Àõìàã, ñÿôåù
Áóä’è-õèëãÿò – Éàðàäûëûøûí èáòèäàñû,
áàøëàíüûú
Áóíàëìàã – ßëäÿí äöøìÿê
Áö’ä – Áàøëàíüûú
Áöðùàí – Äÿëèë
Áöòè-òÿðñà – Õðèñòèàí ýþçÿëè
Ú
Úàìÿõàá – Ýåúÿ ïàëòàðû
Úàìèä – Äîíìóø; ùåéêÿëè-úàìèä –
ùåéêÿë êèìè ùÿðÿêÿòñèç
Úàíýöçà – ßçàá âåðÿí, èíúèäÿí
Úàâèä – ßáÿäè; áàùàðèñòàíè-úàâèä –
ùÿìèøÿáàùàð îëàí éåð
Úÿáùÿ – Àëûí
Úÿáèí – Àëûí; úÿáèíè-ëÿòèô – ýþçÿë àëûí
Úÿäÿëýàù – Âóðóøìà ìåéäàíû, ãîâüà éåðè
Úÿðèùÿ – Éàðà
Úèôÿ – Ëåø
Úèëâÿíöìà – Ïàðëàéûá ýþðöíÿí, úèëâÿëÿíÿí
Úöùÿëà – Úàùèëëÿð, àâàìëàð
242
×
E
×àù – Ãóéó
×àí – Çÿíý
×àìëûã – Øàì ìåøÿñè
×àïãûí – Äÿúÿë, ÿðêþéöí, ãóëäóð
×àïóã – Úÿëä
×àòûã – ×àòìà; äöéöíëÿíìèø (ãàø)
×åøìè-ìÿõìóð – Õóìàð ýþç
×ÿëèê – Ïîëàä
×ûüëûã – Ãûøãûðûã
×ûëäûðìàã – Àüëûíû èòèðìÿê
×èí – Ãûðûø
×èíýÿíÿ – Ãàðà÷û
Åùòèðàç – ×ÿêèíìÿ
Åðêÿê – Êèøè
Åø – Éîëäàø
Åøñèç – Òàéñûç
Åòèéàä – Àäÿò, âÿðäèø
Åòèçàð – Öçð èñòÿìÿê
Åâäÿò – Ãàéûäûø
ß
D
Äàùèéÿ – Äàùè àäàìëàð, áþéöê àüûë
ñàùèáëÿðè; áþéöê èøëÿð; áÿëà,
ìöñèáÿò;
Äàìè-áÿëà – Áÿëà òîðó
Äàðöëôöíóí – Óíèâåðñèòåò
Äàéàã – Êþòÿê, çîïà
Äÿìèí – Èíäèúÿ
Äÿíè – Àë÷àã
Äÿðàüóø – Ãóúàãëàìàã
Äÿðíÿê – Éåéèá-è÷ìÿê ìÿúëèñè
Äèë – Öðÿê, êþíöë
Äèëàøóá – Êþíöë ãûðàí, öðÿéè ùÿéÿúàíëàíäûðàí
Äèëàøöôòÿ – Öðÿéè ñûíûã
Äèëôèêàð – Ãÿëáè éàðàëû îëàí
Äèëýöøà – Êþíöëà÷àí, ãÿëáÿ ôÿðÿù
âåðÿí
Äèëõóí – Öðÿéè ãàíà äþíìöø
Äöýöí – Òîé
Äöíáàëÿ – Áóðàäà: ñîí
____________
Äöíêö – Äöíÿíêè, êå÷ìèø
Äöðëö – Úöðáÿúöð
ßáä – Ãóë, êþëÿ; áÿíäÿ
ßúç – Àúèçëèê
ßôëàê – Ýþéëÿð
ßô’àë – Èøëÿð, ùÿðÿêÿòëÿð
ßùáàá – Äîñò, éàõûí éîëäàø
ßùðàð – Ùöðð àäàìëàð, àçàä éàøàéàíëàð
ßõëàô – Õÿëÿôëÿð, þâëàä
ßêøè – Òóðø
ßë’àìàí – Àìàí èñòÿìÿê
ßë’àí – Èíäèúÿ
ßëùàí – Íÿüìÿëÿð, òÿðàíÿëÿð
ßëìþ’ìöíöí öõöââÿ – Ìþìèíëÿð
ãàðäàøäûð
ßëâàù – Ëþâùÿëÿð
ß’ìà – Êîð
ßìúÿ – ßìè
ßìÿë – Àðçó
ßìíèééÿò – ßìèíëèê
ßíáèéà – Íÿáèëÿð, ïåéüÿìáÿðëÿð
ßíäÿëèá – Áöëáöë; ÿíäÿëèáàíÿ – áöëáöë
êèìè
ßíèí – Àù-íàëÿ, ñûçûëòû
ßíèñ – Äîñò
ßíóä – Èíàäêàð, òÿðñ
ßðáàáè-ùàë – Ùàë ÿùëè îëàíëàð
ßðøè-ïöðÿõòÿð – Óëäóçëó ýþé
ßðóñ – Ýÿëèí
243
ßðâàù – Ðóùëàð
ßðâÿüàí – Òöíä ãûðìûçû; ýöë àëû
ßðç – Éåð, éåð êöðÿñè
ßñÿôèøòèìàë – Òÿÿññöô äîüóðàí
ßñëàô – Ñÿëÿôëÿð, àòà-áàáàëàð
ßøêáàð – Àüëàéàí, ýþç éàøû òþêÿí
ßøðàô – Àðèñòîêðàòëàð, âàðëû âÿ íöôóçëó àäàìëàð
ßòìÿê – ×þðÿê
ßçà – Éàñ
ßçàáè-ÿëèì – Øèääÿòëè ÿçàá
ßçäàä – Çèääèééÿòëÿð
ßçùàð – ×è÷ÿêëÿð, ýöëëÿð
ßçâàã – Çþâãëÿð
Ýèðéàí – Àüëàð
Ýèðéÿíöìóí – Àüëàð, àüëàð ýþðöíÿí
Ýóøåéè-öçëÿò – Òÿêëèê áóúàüû
Ýöðáöç – Ñàüëàì, ýöúëö, ìþùêÿì
Ù
Ôàùèø – Ùèääÿòèíè àøàí
Ôàñèã – Ïîçüóí
Ôÿíí – Åëì
Ôÿðàð – Ãà÷ìàã
Ôÿðèøòÿ – Ìÿëÿê, ìÿëàèêÿ; ÷îõ ýþçÿë
Ôÿððöõáàë – Õîøáÿõò, ðàùàò ãÿëáëè
Ôÿðø – Éåð; ÿðøö ôÿðø – éåð âÿ ýþé
Ôÿðò – Ùÿääÿí àðòûã, èôðàò
Ôÿðçàíÿ – Àãèë, àëèì, áèëèéè èëÿ ôÿðãëÿíÿí
Ôÿçëÿ – Àðòûã
Ôèðäþâñè-ÿ’ëà – Óúà ýþéëÿðäÿêè úÿííÿò
Ôèòðÿò – Éàðàäûëûø, õèëãÿò, òÿáèÿò
Ôöíóí – Åëìëÿð
Ôöðóçàí – Ïàðëàéàí, ïàðëàã
Ôöéóçàò – Ôåéçëÿð
Ùàôèçÿïèðà – Õàòèðÿ áÿçÿéÿí, éàääà
ñàõëàéàí
Ùàë – Èíäè
Ùàìè – Ùèìàéÿ åäÿí, ñàõëàéàí
Ùÿááÿ – Äÿí, òîõóì
Ùÿôðÿ – ×óõóð, ãóéó
Ùÿãàèã – Ùÿãèãÿòëÿð
Ùÿìäóø – ×èéèí-÷èéèíÿ
Ùÿìèééÿ – Ãåéðÿò, íÿúàáÿò
Ùÿìøèðÿ – Áàúû
Ùÿíóç – Ùÿëÿ
Ùÿïñè – Ùàìûñû
Ùÿðàñàí – Ãîðõàí, öðêÿí
Ùÿðèì – Þçýÿéÿ, íàìÿùðÿìÿ ýèðìÿê ãàäàüàí îëàí éåð
Ùÿçéàí – Áîø ñþç, úÿôÿíýèééàò
Ùè÷ëÿýàù – Ýÿðäÿê
Ùè÷ëÿýàùè-ÿäÿì – Éîõëóã îòàüû, ãÿáèð, ìÿçàð
Ùóììà, àòÿøè-ùóììà – Ãûçäûðìà
Ùöáóò – Åíìÿ, éóõàðûäàí àøàüû
äöøìÿ
Ùöäóä – Ñÿðùÿä
Ùöìà – Äþâëÿò ãóøó, úÿííÿò ãóøó,
ñÿàäÿò ýÿòèðÿí
Ùöððèééÿò – Àçàäëûã
Ý
Õ
Ô
Ýåâøÿìÿê – Çÿèôëÿìÿê, éóìøàëìàã
____________
Ýÿì – Úèëîâ
Ýèäè – Éàðàìàç, ñûðòûã
Õàáàëóä – Éàòìûø
Õàê – Òîðïàã, éåð
Õàëò åòìÿê – Ãÿëÿò åòìÿê
244
Õàìóø – Ñàêèò, äèíú
Õàâéàð – Äÿíÿâÿð êöðö
Õÿíäÿíèñàð – Ýöëÿí, ýöëöø âÿ ñåâèíú
ñà÷àí
Õÿòâÿ – Àääûì
Õûðïàëàìàã – Ýåéèá êþùíÿëòìÿê,
êîáóä äàâðàíìàã
Õûðñûç – Îüðó
Õûçëû – Ñöðÿòëè
Õîøáèí – Íèêáèí, îïòèìèñò
Õóäêàì – Þçöíö ñåâÿí, åãîèñò
Õóøÿ÷èí – Áàøàã éûüàí
Õöñðàí – Çèéàí, çÿðÿð
Û
Ûññûç – Ñàùèáñèç, êèìñÿñèç, óúãàð
È
Èáòèëàéè-ãÿðàì – Åøãÿ ìöáòÿëà îëìà,
ñåâäàéà òóòóëìà
Èúòèùàä – Äèí éîëóíäà úèää-úÿùä èëÿ
÷àëûøìà; ìöúòÿùèäëèê
Èäáàð – Áÿõòñèçëèê
Èôôÿò – Áÿêàðÿò, íàìóñëóëóã
Èüáèðàð – Ãÿìÿ äöøìÿ, ãóáàðà ãàïûëìà, ãöññÿ
Èüôàë – Àçäûðìàã, àäëàòìàã
Èùçàð – Ùàçûð åòìÿ
Èõòèëàë – Ãàðìàãàðûøûãëûã, öñéàí
Èõòèéàð – Ãîúà
Èãáàë – Õîøáÿõòëèê, óüóð
Èëãà – Òÿëãèí åòìÿ
Èëëÿò – Õÿñòÿëèê; ñÿáÿá
Èëòèúà – Ïÿíàù àïàðìà, ñûüûíìà
Èìà – Èøàðÿ, èøàðÿ èëÿ àíëàòìà, áèëäèðìÿ
Èìðÿíìÿê – Àðçóëàìàã, ãèáòÿ åòìÿê
____________
Èíúèçàá
– Úàçèáÿ, ìÿôòóíëóã, áþéöê
ùÿâÿñ
Èíôèàë – Ãÿìëÿíìÿ, êÿäÿð äóéìàã,
ðóùè íàðàùàòëûã
Èíøàä – Äåêëàìàñèéà, èôàäÿëè îõó
Èðøàä – Äîüðó éîëà éþíÿëòìÿ,
ìöðøèäèí ìöðèäëÿðèíÿ ùÿãèãÿò
éîëó ýþñòÿðìÿñè
Èñàð – Ñà÷ìà, éàéìà; ñÿõàâÿò ýþñòÿðìÿ, áàüûøëàìà
Èñòå’ëà – Óúàëòìà, éöêñÿëòìÿ
Èñòèüíà – Åùòèéàúñûç îëìàã, þçöíö
âàðëû áèëìÿê
Èñòèêðàù – Èéðÿíìÿ, íèôðÿò åòìÿ
Èñòèãáàë – Ýÿëÿúÿê
Èñòèìäàä – Êþìÿê èñòÿìÿê, éàðäûì
äèëÿìÿê
Èñòèðùàì – Ðÿùì èñòÿìÿê, ÿôâ èñòÿìÿê
Èøòÿ – Áàõ, áóäóð
Èøòèêà – Øèêàéÿò åòìÿ
Èòòèùàä – Áèðëèê
Èç’àí – Àüûë, çÿêà, ôÿðàñÿò
Ê
Êàùèí – Ðóùàíè ðÿèñ, ãåéáäÿí õÿáÿð
âåðÿ áèëìÿéè èääèà åäÿí
Êÿäÿðçà – Êÿäÿð ýÿòèðÿí
Êÿëÿáÿê – Êÿïÿíÿê
Êÿíäè – Þçö
Êÿñðÿò – ×îõëóã, áîëëóã
Êèçá – Éàëàí
Êþòö – Ïèñ, éàðàìàç
Êþâêÿá, êþâêÿáè-äèðÿõøàí – Óëäóç,
ïàðûëäàéàí óëäóç
Êþé – Êÿíä
Êöëõàíáÿéè – Õóëèãàí, ôûðûëäàã÷û
Êöìÿñ – Ùèí
Êöíù – Áèð øåéèí âÿ éà áèð ìÿñÿëÿíèí
êþêö, ÿí äÿðèí íþãòÿñè, ìàùèééÿòè
Êöððåéè-ÿðç – Éåð êöðÿñè
245
Ã
Ãàôà – Áàø, êÿëëÿ
Ãàíäûðìàã – Àëäàòìàã
Ãåéä – Ãàéüû
Ãÿ’âð – ×óõóðóí äÿðèí éåðè, äèáè;
ìÿú.: áèð èøèí êþêö, ùÿãèãÿòè
Ãÿùð – Ãÿçÿá, àúûã
Ãÿùðõÿíä – Àúû-àúû, ÿñÿáè ýöëöø
Ãÿëà – Áàùàëûã, ãÿùòö üÿëà – ãûòëûüà
ýþðÿ øåéëÿðèí ãÿùÿò îëìàñû
Ãÿñâÿòíöìà – Ñûõûíòûëû, ùöçíëö,
ãöññÿ ýÿòèðÿí
Ãÿâè – Ýöúëö
Ãûëàâóç – Áÿëÿä÷è
Ãûâûëúûì – Ãûüûëúûì
Ãîøìàã – Ãà÷ìàã
Ãóðíàç – Ùèéëÿýÿð, îéàíûã, çèðÿê
Ãóøãóëàíìàã – Øöáùÿëÿíìÿê,
åùòèéàòëàíìàã
Ãöäñèééÿò – Ìöãÿääÿñëèê, ïàêëûã
Ãöëáÿ – Îòàã
Ãöðá – Éàõûíëûã, ãöðáè-ùÿã – Àëëàùà
éàõûíëûã
Ë
Ëàô – Áîø äàíûøìàã
Ëàôö ýÿçàô – Ëöçóìñóç, ìÿíàñûç
ëàããûðòû, áîø ñþùáÿò, áîø ñþçëÿð
Ëàùóòè – Ðóùàíè àëÿìÿ ìÿíñóá,
ìÿíÿâè àëÿì, öëóùèééÿò àëÿìè
Ëåâñ – ×èðê, ìóðäàðëûã; ëåâñè-ðèéà –
ðèéàêàðëûüûí ÷èðêèíëèéè
Ëåéë – Ýåúÿ
Ëåéëàã – Éàñÿìÿí
Ëåéëö íàùàð – Ýåúÿ-ýöíäöç
Ëÿááÿðëÿá – Àüçûíà êèìè
____________
Ëÿáðèç – Äîëó, àüçûíà ãÿäÿð äîëó;
ëÿáðèçè-ñÿàäÿò – ñÿàäÿòëÿ äîëó
Ëÿì’àí – Ïàðëàìà, ïàðûëäàìà
Ëÿì’ÿíèñàð – Øþëÿëÿíÿí, ïàðûëäàéàí,
ëÿìÿñà÷àí
Ëÿðçàí – Òèòðÿê, òèòðÿéÿí
Ëÿðçÿäàð – Òèòðÿê, òèòðÿéÿí; ðóùèëÿðçÿäàðè-øÿá – ýåúÿíèí òèòðÿéÿí
ðóùó
Ëÿðçèø – Òèòðÿòìÿ
Ëèñàí – Äèë
Ëèñàí÷û – Äèë÷è
Ì
Ìàäÿð – Àíà
Ìàôàò – Èòèðèëìèø, çÿðÿð
Ìàçè – Êå÷ìèø çàìàí
Ìåâò – Þëöì
Ìÿáùóò – ×àøìûø, þçöíö èòèðìèø
Ìÿ’äÿëÿò – ßäàëÿò
Ìÿ’ìóð – Àáàä
Ìÿ’íóñ – Äîñò, éîëäàø
Ìÿ’òóô – Òóø ýÿëìèø: ýþçëÿðè áèð
àéíàéà ìÿòóô îëäó – áàõäû
Ìÿ’âà – Éåð, ìÿñêÿí
Ìÿúçóá – Úÿçá îëóíìóø; àøèã
Ìÿäàð îëìàã – Õåéèð èøÿ âàñèòÿ
îëìàã, õàëã õåéðèíÿ ñÿðô îëóíìàã
Ìÿäôÿí – Ãÿáèð
Ìÿäèä – Óçóí, ñöðÿêëè
Ìÿôñÿäÿò – Ôèòíÿ-ôÿñàä, ïîçüóíëóã
Ìÿùàáÿò – Ùåéáÿòëè ýþðöíöø
Ìÿùàñèí – Ýþçÿëëèêëÿð
Ìÿùòàá – Àé èøûüû, àéëû ýåúÿ
Ìÿùçóí – Ùöçöíëö
Ìÿùçóð – Òÿùëöêÿ, ãîðõó, òÿùëöêÿëè
Ìÿãàáèð – Ìÿãáÿðÿëÿð, ìÿçàðëàð;
òåéôè-ìÿãàáèð – ãÿáðèñòàíëûã êàáóñó
Ìÿëúÿ’ – Ñûüûíàúàã éåðè, ïÿíàù éåðè
Ìÿëÿêèééÿò – Ìÿëÿêëèê, ïàê, ýþçÿëëèê
Ìÿëÿêðöõñàð – Ìÿëÿê éàíàãëû, ýþçÿë
246
Ìÿìçóú – Ãàðûøûã, ãàðûøäûðûëìûø
Ìÿí’ åòìÿê – ×ÿêèíäèðìÿê
Ìÿíàçèð – Ìÿíçÿðÿëÿð
Ìÿíÿêøÿ – Áÿíþâøÿ
Ìÿðàã åòìÿê – Íàðàùàò îëìàã
Ìÿðàðÿò – Àúûëûã, òÿëõêàìëûã, äèëõîðëóã
Ìÿðäóä – Ðÿää åäèëìèø, ãîâóëìóø
Ìÿðäöìýèðèç – Èíñàíëàðäàí ãà÷àí
Ìÿðêÿá – Ìèíèê ùåéâàíû
Ìÿñÿððÿò – Øÿíëèê, øàäëûã
Ìÿñùóð – Ñåùð åäèëìèø, ñåùð èëÿ àëäàäûëìûø; âóðüóí, âóðóëìóø
Ìÿñèùà – Èñà ïåéüÿìáÿðèí ëÿãÿáè
Ìÿøùóä – Øàùèä îëóíìóø
Ìÿçàëèì – Çöëìëÿð, ÿäàëÿòñèçëèêëÿð
Ìÿçáÿù âÿ ìÿçáÿùÿ – Ñàëëàãõàíà;
ãûðüûí éåðè. Úàâèääÿ: èíñàí ìÿçáÿùè, ìöùàðèáÿ ìåéäàíû
Ìèíè-ìèíè – Áàëàúà-áàëàúà
Ìèðàëàé – Ïîëêîâíèê
Ìèñàôèð – Ãîíàã
Ìþùíÿòôÿçà – Ãÿì àðòûðàí, ÿçèééÿò
÷îõàëäàí, áÿëàéà ñàëàí
Ìþùòÿìèë – Åùòèìàë îëóíàí
Ìþùòÿðèç – ×ÿêèíÿí, ãîðõàí
Ìþùòÿñèð – Åùòèðàñëû, éàíüûëû
Ìþ’òàä – Àäÿò åòìèø
Ìþâúÿ – Äàëüà, ëÿïÿ
Ìþâúèä – Éàðàäàí, äîüóðàí;
ìþâúèäè-èëùàì – èëùàì ýÿòèðÿí,
èëùàìà ýÿòèðÿí (øàèð)
Ìóúèá – Ñÿáÿá
Ìöáðÿì – Ìþùêÿì, äÿô åäèëìÿç;
åùòèéàúè-ìöáðÿì – þäÿíèëìÿñè
çÿðóðè åùòèéàú îëàí
Ìöúÿùùÿç – Òÿúùèç îëóíìóø
Ìöúðèì – Ýöíàùêàð
Ìöÿëëà – Éöêñÿê, ÿçÿìÿòëè
____________
Ìöÿççÿá – ßçàá ÷ÿêÿí, ÿçèééÿò
è÷èíäÿ îëàí
Ìöôòÿðèñ – Éûðòûúû
Ìöüáÿð – Àúûãëû, èíúèê
Ìöüôèë – Àëäàäûúû, éàëàí÷û; ñÿðàáèìöüôèë – àëäàäûúû èëüûì
Ìöùàë – Ãåéðè-ìöìêöí, ÷ÿòèí
Ìöùÿéé – Ùàçûð, áèð èøè ýþðìÿéÿ ùàçûð îëìàã
Ìöùèá – Ãîðõóíú, ùåéáÿòëè
Ìöùëèê – Ùÿëàêåäèúè, þëäöðöúö
Ìöõÿééÿë – Õÿéàëà ýÿòèðÿí, õÿéàëè
Ìöêÿääÿð – Êÿäÿðëè, òóòãóí
Ìöêÿððÿð – Òÿêðàð îëóíàí, äÿôÿëÿðëÿ
Ìöãòÿäèð – Ãöäðÿòëè, áàúàðûãëû
Ìöëàçèì – Ëåéòåíàíò
Ìöëÿââÿñ – Ìóðäàð, ÷èðêèí, áóëàøûã
Ìöëòÿúè – Èëòèúà åäÿí, ïÿíàù àïàðàí,
ñûüûíàí
Ìöíÿââÿð – Èøûãëû, íóðëó
Ìöíôÿèë – Ïÿðò îëìóø, óòàíìûø
Ìöíêÿñèð – Ñûíûã, ãûðûã
Ìöðòÿñÿì – Ðÿñì åäèëìèø, ñóðÿòè ÷ÿêèëìèø
Ìöñÿëëÿì – Äîüðó, èíêàð åäèëìÿç
Ìöñÿëëÿò – Çÿùëÿòþêÿí
Ìöñðè – Éîëóõóúó
Ìöñòåâëè – Ôÿòù åäÿí, ùàêèì îëàí
Ìöñòÿüðÿã – Ãÿðã îëìóø, áàòìûø;
ÿíâàðÿ ìöñòÿüðÿã – áàøäàí-áàøà
íóð è÷èíäÿ
Ìöñòÿèä – Ìåéëëè, ùàçûð, ãàáèë
Ìöøÿââÿø – Ùÿéÿúàíëàíìûø, ãàðûøìûø
Ìöòÿúÿññèñ – Àðàéûá àõòàðàí, áèëìÿê
èñòÿéÿí
Ìöòÿôÿêêèð – Áóðàäà: ôèêèðëè, ãàéüûëû
Ìöòÿùÿññèðàíÿ – Ùÿñðÿòëÿ
Ìöòÿñÿââÿð – Òÿñÿââöð îëóíàí
Ìöòÿâÿððèì – Âÿðÿìëè, õÿñòÿ
Ìöçëèì – Ãàðàíëûã, çöëìÿò è÷èíäÿ
îëàí; ìÿúùóë
Ìöçòÿðèá – Èçòèðàáëû
247
Í
Íà÷àã – Áóðàäà: äÿðâèøëÿðäÿ îëàí
òÿáÿðçèí
Íàäèì – Ïåøìàí
Íàôèëÿ – Áîø éåðÿ, ùÿäÿð
Íàèì – Éàòàí; ùöñíè-íàèìè-úàâèä –
ÿáÿäè ñóñàí ýþçÿëëèê
Íàì – Àä
Íàðè-ùèúð – Àéðûëûã îäó
Íàñåù – Íÿñèùÿò÷è
Íàñûë – Íåúÿ
Íàñèéÿ – Àëûí
Íàñóò – Èíñàíëûã, èíñàí àëÿìè, ëàùóòóí ÿêñè
Íàøèíèäÿ – Åøèäèëìÿìèø
Íàçèð – Áàõàí, òàìàøà åäÿí
Íåâäÿìèäÿ – Éåíè ýþéÿðìèø (÷ÿìÿí)
Íåâ’ÿðóñ – Òÿçÿ ýÿëèí, ìÿú.: èëê áàùàð
Íåâøöêöôòÿ – Éåíè à÷ûëìûø (ýöë)
Íåâçàä – Éåíè äîüóëìóø, áàëà;
íåâçàäè-òÿáèÿò – òÿáèÿòèí áàëàñû
(ýöíÿø ùàããûíäà)
Íÿúìè-ýåéñóäàð – Ãóéðóãëó óëäóç,
êîìåòà
Íÿäàìÿò – Ïåøèìàíëûã
Íÿôÿõàò – Íÿôõÿëÿð, íÿôÿñëÿð
Íÿüÿìàò – Íÿüìÿëÿð, ìàùíûëàð
Íÿùé – Ãàäàüà
Íÿø’ÿïÿçèð – Íÿøÿ àëàí
Íÿøèäÿ – Íÿüìÿ, øåèð, øÿðãè
Íÿøâÿçà – Íÿøÿëè
Íÿçàôÿò – Òÿìèçëèê
Íÿçðåéè-õóíèí – Ãàíëû áàõûø, ãàíëû
ýþçëÿð
Íèýàù – Áàõûø
Íèìõàá – Éàðûéóõóëó
Íèñàí – Àïðåë
____________
Íèñéàí – Óíóäóëìà
Íèøèìÿí – Îòóðàúàã éåð, éàøàéûø éåðè;
ìÿúëèñ
Íèçà’ – ×ÿêèøìÿ, äàâà-äàëàø
Î
Îáóð – ×îõ éåéÿí, ãàðûíãóëó
Îðìàí – Ìåøÿ
Îéàëàìàã – Ôèêðèíè éàéûíäûðìàã,
ÿéëÿíäèðìÿê
Þ
Þêñöç – Éåòèì
Þðñÿëÿìÿê – ßçìÿê, äàüûòìàã,
ÿëäÿí ñàëìàã
Þðñÿëÿíìÿê – ßçèëìÿê, áöçöøìÿê
Ï
Ïà÷àâðà – ßñêè, úûð-úûíäûð
Ïåéäÿðäÿðïåé – Äàëáàäàë
Ïåéðþâ – Áèðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí,
áèðèíè èçëÿéÿí
Ïÿê – ×îõ
Ïÿêè – ×îõ éàõøû
Ïÿìáÿ – ×ÿùðàéû
Ïÿððàí – Ó÷àí, ãàíàäëàíàí
Ïÿéàì – Ñèôàðèø
Ïûíàð – Áóëàã
Ïèð – Ãîúà; ðÿùáÿð; ïèðè-ìöðøèä –
ãîúà ðÿùáÿð, éîë ýþñòÿðÿí
Ïûðëàíòà – Áðèëéàíò
Ïèøýàù – Þí òÿðÿô; ïèøýàùè-íèýàù –
ýþç ãàáàüûíäà îëàí éåð, òÿðÿô
Ïöð’ÿçùàð – ×è÷ÿê äîëó éåð
Ïöðôèêðÿò – Ôèêèðëè, ÿíäèøÿëè; àüûëëû
Ïöðüöáàð – Òîçëó, òîçà áóëàøìûø;
äÿðäëè, êÿäÿðëè
Ïöðèüáèðàð – Òîçëó, ãóáàðëû
248
Ïöðèøòèêà – Øèêàéÿòëè, ÷îõ øèêàéÿòëè
îëàí
Ïöð’èòàá – Òþùìÿòëè, ìÿçÿììÿòëè
Ïöðìÿàë – Ìÿíàëû
Ïöðìÿàëè – Éöêñÿê êåéôèééÿòëÿðè îëàí
Ïöðìÿëàë – ×îõ ãÿìýèí, ÷îõ êÿäÿðëè
Ïöðñöêóí – Ñÿññèç, ñàêèò
Ïöðòåéô – Êàáóñëà äîëó
Ïöðçÿôÿð – Çÿôÿðëÿ, ãàëèáèééÿòëÿ;
ãÿëÿáÿëè
Ïöðçÿùÿá – Ãûçûë äîëó, ãûçûëëû
Ð
Ðàùçÿí – Éîëêÿñÿí, ãóëäóð
Ðÿáèè – Èëê áàùàðà ìÿõñóñ
Ðÿ’ä – Èëäûðûì
Ðÿùàêàð – Õèëàñåäèúè, ãóðòàðûúû
Ðÿùíöìàéè-Øÿð – Øÿðÿ àïàðàí, çèéàí
éîëóíó ýþñòÿðÿí
Ðÿõàâÿò – Ñöñòëöê
Ðÿãèã – Èíúÿ, çÿðèô
Ðÿ’íà – Ýþçÿë
Ðÿíúóð – Õÿñòÿ, êÿäÿðëè
Ðÿééàí – Ñóäàí äîéìóø; ëÿáè-ðÿééàí
– ñóäàí äîéìóø äîäàã; äÿíèç
Ðÿçìýàù – Ìöùàðèáÿ éåðè, ùÿðá
ìåéäàíû
Ðèúàë – Áþéöê, ùþðìÿòëè àäàìëàð;
äþâëÿò àäàìëàðû
Ðèùëÿò åòìÿê – Þëìÿê, âÿôàò åòìÿê,
êþ÷ìÿê
Ðþâøÿí – Èøûãëû
Ðþâçÿ – Áàü÷à, áàü, ýöëëö-÷è÷ÿêëè éåð
Ðóçö øÿá – Ýöíäöç-ýåúÿ
Ñ
Ñàêèí – Ñàêèò
____________
Ñàãûí – Áàõ ùà, åùòèéàòëû îë
Ñàìèÿ – Äèíëÿéÿí, ãóëàã àñàí ãûç, ãàäûí
Ñåìèç – Êþê
Ñåéùÿ – Ãûøãûðûã
Ñÿáàùÿò – Ýþçÿëëèê
Ñÿáç – Éàøûë
Ñÿäð – Äþø, ñèíÿ
Ñÿôâÿò – Áóëóäëà þðòöëö; ñÿùàáÿïóøèùèúàá – ùèúàá ïÿðäÿñèëÿ þðòöëö
Ñÿùàáÿ-ïóø – Ñàôëûã, òÿìèçëèê, ïàêëûã
Ñÿùùàð – Ñåùð åäÿí, ñåùðáàç; ìÿú.:
÷îõ úàçèáÿëè ýþçÿë; ëÿáè-ñÿùùàð –
÷îõ ýþçÿë äîäàã
Ñÿãÿò – Øèêÿñò
Ñÿëèì – Ñàüëàì
Ñÿì – Çÿùÿð; ñÿìëè áþúÿê – çÿùÿðëè
úöúö
Ñÿìëè – Çÿùÿðëè
Ñÿíýäèë – Äàøãÿëáëè, ðÿùìñèç, ìÿðùÿìÿòñèç
Ñÿð’ÿäàð – Åïèëåïòèê
Ñÿðýÿøòÿ – Àâàðà; ùåéðÿòäÿ îëàí
Ñÿðìÿäèééÿò – ßáÿäèëèê
Ñÿðøàð – Äîëó, àüçûíà ãÿäÿð äîëäóðóëìóø; áîë, ýåí-áîë
Ñÿðâÿòö ñàìàí – Âàð-äþâëÿò
Ñûúàã – Èñòè
Ñèìàõ – Ãóëàã, ãóëàã éîëó, åøèòìÿê
éîëó
Ñèìèí, òÿíè-ñèìèí – Ýöìöøö, ýöìöø
áÿäÿí
Ñèíÿê – Ìèë÷ÿê
Ñèíñè – Ýèçëè; ñèíñè ìÿðÿç – ýþçÿ
ýþðöíìÿç õÿñòÿëèê
Ñûðûòìàã – Ñûðòûëûá ýöëìÿê
Ñûðìà – Ýöìöøö âÿ éà ãûçûëû ñàïëà
âóðóëìóø áÿçÿê
Ñûòìàëû – Ãûçäûðìàëû
Ñèòàðÿ – Óëäóç
Ñèéÿùðÿíý – Ãàðà ðÿíýëè
Ñîêàã – Êö÷ÿ
Ñîìóðòãàí – Ãàøãàáàãëû
249
Ñîéòàðû – Ìÿñõÿðÿ÷è, éàëòàã, õàëãû ýöëöíú ùÿðÿêÿòëÿðèëÿ ýöëäöðÿí àäàì
Ñóð – Çèéàôÿò, òîé, øàäéàíàëûã
Ñóçèø – Éàíüû
Ñöôëè – Àë÷àã, éåðÿ ìÿõñóñ
Ñöôëèééÿò – Àë÷àãëûã
Ñöêóò – Ñàêèòëèê
Ñöìò – Ñÿññèçëèê, ñöêóò
Ñöñëö – Áÿçÿêëè
Ø
Øàùìàðè-öñéàí – Àñèëèê èëàíû; ìÿú.:
úèíàéÿòëè ùÿðÿêÿò
Øàùðàù – Áàø éîë, ïðîñïåêò
Øàêà – Çàðàôàò, ÿéëÿíìÿ
Øàéàí – Ëàéèã
Øÿáàá – Ýÿíúëèê
Øÿáíÿâÿðä – Ýåúÿ ýÿçèá äîëàøàí;
øÿáíÿâÿðäè-ñÿìà – ýåúÿëÿð ñÿìàíû, ýþéëÿðè äîëàøàí (àé)
Øÿáðÿíý – Ãàðà, ãàðàíëûã ýåúÿ ðÿíýèíäÿ îëàí
Øÿùàìÿòëè – Èýèä, âöãàðëû
Øÿùïÿð – Ãàíàä; ó÷óø ëÿëÿêëÿðè
Øÿêêèééàò – Øÿêêëÿð, øöáùÿëÿð
Øÿìñ – Ýöíÿø
Øÿðàðÿ – Ãûüûëúûì
Øÿ’øÿÿáàð – Øþëÿñà÷àí, çèéà ñà÷àí
Øÿòàðÿò – Úÿëäëèê, âóðíóõìà
Øèòàáàí – Òÿëÿñÿí, òÿëÿñìÿ
Øóì – Óüóðñóç
Øöêóôÿçàð – Ýöëëöê, ÷ÿìÿíëèê
Ò
Òàáàí – Ïàðëàã, èøûã ñà÷àí
Òàáôÿðñà – Ýöúäÿí, òàãÿòäÿí ñàëàí
____________
Òàãÿòñóç – Òàãÿòäÿí ñàëàí
Òàñëàìàã – Þçöíö éàëàíäàí ùöíÿðëè
ýþñòÿðìÿê, þçöíäÿ îëìàéàí øåéè
âàð êèìè ýþñòÿðìÿê, ëîâüàëàíìàã
Òàòëû – Øèðèí
Òÿáàù – Äàüûëìûø, ïîçóã
Òÿáäèë – Äÿéèøìÿê
Òÿáÿñáöñ – Éàëòàãëûã, àë÷àëìà
Òÿúÿääöä – Éåíèëÿøìÿ
Òÿúÿëëè – Ïàðûëòû, ýþðöíìÿ
Òÿúÿððöä – Àéðûëûá òÿêëÿøìÿ, ãàðûøìàìà
Òÿÿá – ßçèééÿò, èçòèðàá
Òÿôÿððöúýàù – Ýÿçèíòè éåðè, ñÿéàùÿò
éåðè
Òÿüàôèë – Õÿáÿðñèçëèê, þçöíö õÿáÿðñèçëèéÿ âóðìàã
Òÿüÿííè – Íÿüìÿ îõóìàã
Òÿùÿêêöì – Èñòåùçà
Òÿùÿññöð – Ùÿñðÿò ÷ÿêìÿê
Òÿùÿââöë – Äÿéèøìÿ, ÷åâðèëìÿ
Òÿùÿââöð – Øèääÿò âÿ ãÿçÿá ýþñòÿðìÿ, àúûãëà öñòöíÿ ùöúóì åòìÿ
Òÿõÿòòöð – Éàäà ñàëìà
Òÿêìÿ – Òÿïèê
Òÿãäèñ – Ìöãÿääÿñëÿøäèðìÿ, øþùðÿòëÿíäèðìÿ
Òÿãÿððöá – Éàõûíëàøìà
Òÿëõêàì – Êåôè ïîçóã, áÿäáÿõò
Òÿìúèä – Åùòèðàì ýþñòÿðìÿ, áþéöòìÿ
Òÿìÿääöí – Ìÿäÿíèëÿøìÿ, ìÿäÿíèééÿò
Òÿìÿëëöã – Éàëòàãëûã
Òÿìÿñõöð – ßëÿ ñàëìà, èñòåùçà åòìÿ,
òÿùãèð åòìÿ
Òÿìÿââöú åäÿí – Äàëüàëàíàí, òèòðÿéÿí
Òÿìéèç – Ñå÷ìÿ, ôÿðã ãîéìà
Òÿíÿôôöð – Íèôðÿò åòìÿê
Òÿíè-ñèìèí – Ýöìöø áÿäÿí; ìÿú.:
àé, ãÿìÿð
Òÿííàç – Ýþçÿë, áîéëó-áóõóíëó
250
Òÿïñè – Ìÿúìÿéè
Òÿðúèù – Öñòöíëöê; òÿðúèù åòìÿê –
öñòöí òóòìàã
Òÿðÿá – Ñåâèíú, øàäëûã
Òÿðÿáíèñàð – Ñåâèíú ñà÷àí, ñåâèíäèðÿí
Òÿðÿáçà – Çþâã âåðÿí, ñåâèíú éàðàäàí
Òÿðÿùùöì – Ðÿùì åòìÿê
Òÿðñà – Õðèñòèàí
Òÿñÿòòöð – Áöðöíìÿê
Òÿñõèðè-ãöëóá – Öðÿêëÿðè ôÿòù åòìÿ,
ìÿôòóí åòìÿ
Òÿñìèì – Çÿùÿðëÿìÿ
Òÿâÿððöì – Âÿðÿì îëìàã, âÿðÿìëÿìÿ
Òÿçéèí – Áÿçÿìÿê
Òÿçéèð – Ñàõòàëûã, ãåéðè-ñÿìèìè
Òèôëàíÿ – Óøàãúàñûíà
Òèìàðõàíà – Õÿñòÿõàíà; äÿëèëÿð õÿñòÿõàíàñû
Òèð – Îõ
Òèðÿ – Ãàðà, ãàðàíëûã
Òèçïÿðâàç – Èòè ó÷àí, òåç ãàíàäëàíàí
Òîãàò – Ñèëëÿ
Òðåí – Ãàòàð
Òóùàô – Ãÿðèáÿ, ÿúàèá
Òóçàã – Òÿëÿ
Òöððÿéè-øÿáðÿíý – Ãàðà ñà÷ëàð
Òöéóð – Ãóøëàð
Ó
Óôàã – Êè÷èê
Óüðàøìàã – ×àëûøìàã
Óñëàíìàã – Äèíú äóðìàã, éàðàìàçëûã åòìÿìÿê
Óñëó – Àüûëëû
Ö
____________
Öáóäèééÿò – Ãóë îëìà, èòàÿò åòìÿ
Öðÿôà – Àðèôëÿð
Öðÿôà òàñëàüû – Éàëàí÷û ðóùàíè, ñàõòà
àðèôëèê
Öðéàí – ×ûëïàã
Â
Âà ÿñÿôà – Ùåéèô, ÷îõ òÿÿññöô
Âàëèäÿ – Àíà
Âàðÿñòÿ – Àçàä îëìóø, ãóðòóëìóø,
âàðÿñòåéè-ìÿçàëèì – çöëìëÿðäÿí
õèëàñ îëìóø
Âåíöñ – Âåíåðà
Âÿúäàëóä – Âÿúä è÷èíäÿ, þçöíö èòèðìèøúÿñèíÿ åøãÿ òóòóëìóø
Âÿúäÿôðóç – Âÿúäÿ ýÿòèðÿí, âÿúä àðòûðàí, ùÿéÿúàí îéàäàí ùàäèñÿ
Âÿüà – Ýóðóëòó, ãîâüà
Âÿùäÿò – Áèðëèê
Âÿã’ÿ – Ùàäèñÿ
Âÿãô – Áèð õåéèð èøÿ àéðûëìûø (ìàë);
âÿãôè-ñåâäà; éàøàðìûø âÿãôèñåâäà, ñàôö öðéàí – þçöíö åøãÿ,
ñåâäàéÿ âÿñô åòìèø, âåðìèø…
Âÿãóð – Âöãàðëû
Âÿñâÿñÿ – Øåéòàí ïû÷ûëòûñû
Âèðä – Äóà, òÿêðàð-òÿêðàð îõóíàí
Ãóðàí àéÿñè, éà ùÿð ùàíñû áèð
ùÿäèñ, ñþç
Âöùóø – Âÿùøè ùåéâàíëàð
Âöñëÿòýöçèí – Âöñàë àõòàðàí, ìÿøóãÿñèíÿ ÷àòìàüà ÷àëûøàí
É
Éàëäûçëû – Ãûçûë ñóéóíà ÷ÿêèëìèø:
àëäàäûúû
Éàðûí – Ñàáàù
Éàâðó – Áàëà, êþðïÿ
Éàâóç – Ñÿðò, úÿñóð
Éåêàâàç – Áèð ñÿñëÿ
Éåëòÿíìÿê – Ýöúÿ äöøìÿê
Éîñìà – Øÿí, íàçëû
251
Ç
Çàùèð – Ïàðëàã, àéäûí; íöúóìè-çàùèðÿ
– ïàðûëäàéàí óëäóçëàð
Çàèä – Öñòÿýÿë, öñòöí; àðòûã
Çàèð – Çèéàðÿò åäÿí, çèéàðÿò÷è
Çÿáóí – Çÿèô, êþìÿêñèç
Çÿ’ô – Çÿèôëèê
Çÿùðàëóä – Çÿùÿðëè, çÿùÿðÿ áóëàøìûø;
÷îõ àúû (ñþç âÿ ñ.)
Çÿùðõÿíä – Àúû ýöëöø, èñòåùçàëû ýöëöø
Çÿêè – Àüûëëû
Çÿëàì – Ãàðàíëûã, çöëìÿò; çÿëàìèòÿùÿééöð – ùåéðÿò ãàðàíëûüû
Çÿðàôÿò – Çÿðèôëèê, èíúÿëèê
Çÿððèíïÿð – Çÿðãàíàäëû, ñÿééàùèçÿððèíïÿð – ãóéðóãëó óëäóç,
êîìåò
Çèá – Áÿçÿê, éàðàøûã
Çèôò – Ãûð
Çèëë – Êþëýÿ
Çèíäÿ – Éàøàéàí, äèðè
Çèøòáèí – Ïèñ ýþðÿí, ÷èðêèí áèëÿí
Çöëë – Çèëëÿò, àë÷àãëûã
Çöíóí – Çÿííëÿð, ýöìàíëàð, øöáùÿëÿð
Çöââàð – Çèéàðÿò÷èëÿð
____________
252
ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ
Áèð íå÷ÿ ñþç...........................................................................................4
Ùöñåéí Úàâèäèí éàðàäûúûëûüû..................................................................7
ØÅÈÐËßÐ
Êå÷ìèø ýöíëÿð
Ùöáóòè-Àäÿì ......................................................................................27
Áàêûäà..................................................................................................30
Éàäè-Ìàçè ...........................................................................................34
Îòóç éàøûíäà........................................................................................36
Ýåúÿéäè… ...........................................................................................38
Áèð ðÿñì ãàðøûñûíäà .............................................................................40
Åëìè-áÿøÿð ..........................................................................................41
Ãàäûí!..................................................................................................43
Êö÷öê ñÿðñÿðè ......................................................................................45
Þêñöç ßíâÿð .......................................................................................46
Èëê áàùàð ..............................................................................................48
Ãûç ìÿêòÿáèíäÿ...................................................................................49
×è÷ÿê ñåâýèñè .......................................................................................50
Áàùàð øÿáíÿìëÿðè
Ùÿðá âÿ ôÿëàêÿò ...................................................................................51
Äÿíèç òàìàøàñû ....................................................................................55
Øåéõ Ñÿí’àí ........................................................................................58
Ðÿãñ.....................................................................................................59
Ùÿð éåð ñÿôàëû, íÿø’ÿëè… .....................................................................61
×ÿêèíìÿ, ýöë!.. ...................................................................................62
Ñåâèíìÿ, ýöëìÿ, ãóçóì!.. ..................................................................63
Ïÿìáÿ ÷àðøàô .......................................................................................64
Õóðàìàí-õóðàìàí ..............................................................................65
Óéóéîð.................................................................................................67
Ýþðìÿäèì
...........................................................................................69
____________
Áÿí èñòÿðèì êè…..................................................................................70
253
Âÿðÿìëè ãûç .........................................................................................71
Êàðñ âÿ Îëòó ÿòðàôûíäà ñÿáÿáñèç (!?) îëàðàã àë÷àãúàñûíà
ãÿòë âÿ éÿüìà åäèëÿí ìÿçëóìëàð è÷èí .................................................72
×îáàí òöðêöñö .....................................................................................74
Äöí âÿ áó ýöí.....................................................................................76
Ãöðóáÿ ãàðøû........................................................................................77
Ùÿðá èëàùû ãàðøûñûíäà ...........................................................................79
Èøòÿ áèð äèâàíÿäÿí áèð õàòèðÿ ...............................................................80
Óíóòóëìóø øåéëÿð
Åé ðóùè-ïöðñöêóí!...............................................................................90
Êö÷öê áèð ëåâùÿ...................................................................................92
Èêè ùÿìøèðåéè-ëÿòàôÿòâàí .....................................................................93
Áèð ãûçûí ñîí ôÿðéàäû, éàõóä çèíäàí ýóøÿñèíäÿí áèð ñÿñ.....................95
Ãîìøó ÷è÷ÿéè ......................................................................................97
Íÿúìè-ýåéñóäàð..................................................................................98
Èáòèëàéè-ãÿðàì .....................................................................................99
Øå’ð ìÿôòóíó......................................................................................100
Äÿíèç ïÿðèñè.......................................................................................101
Áèëìÿì êèìÿ?...................................................................................102
Áó ýåúÿ..............................................................................................103
À…ù, éàëíûç ñÿí! ..............................................................................104
Ãÿìÿð................................................................................................105
Íè÷èí!?...............................................................................................106
Ýåò .....................................................................................................107
Ìÿ’éóñ áèð ãÿëáèí ôÿðéàäû .................................................................108
Ñîí áàùàðäà .......................................................................................110
Ìöõòÿëèô øåèðëÿð
Âåðäèì î ýöí êè, çöëôè-ïÿðèøàíÿ ýþíëöìö…....................................112
Ãÿçÿë .................................................................................................113
Ãÿçÿë .................................................................................................114
Ãÿçÿë .................................................................................................115
Ãÿçÿë .................................................................................................116
____________
Ùàúû Çåéíàëàáèäèí Òàüûéåâèí éàðäûìû ìöíàñèáÿòèëÿ ........................117
254
Ìÿðñèéÿ .............................................................................................120
Íþâùÿ ................................................................................................121
Ùàëè-ÿñÿô – èñòèìàëûìû òÿñâèðäÿ áèð àùè-ìÿçëóìàíÿ ........................124
Ãîúà áèð òöðêöí âÿñèééÿòè .................................................................127
Áÿíèì òàíðûì ....................................................................................130
Áèð çàìàíëàð ......................................................................................131
Íîâðóç áàéðàìû.................................................................................132
“Èñìàéûë áÿé” ....................................................................................134
Òöðê ÿñèðëÿðè ......................................................................................136
Ãà÷ãûí ...............................................................................................138
Ñîëüóí ìÿíÿêøÿëÿð ...........................................................................139
×ÿëèê ãîëëàð........................................................................................140
Øÿðã ãàäûíû ........................................................................................141
ÏÎÅÌÀ
Àçÿð...................................................................................................145
____________
255
Áóðàõûëûøà ìÿñóë:
ßçèç Ýöëÿëèéåâ
Òåõíèêè ðåäàêòîð:
Ðþâøÿí Àüàéåâ
Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:
Íÿðýèç ßëèéåâà
Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:
Ðÿâàí Ìöðñÿëîâ
Êîððåêòîð:
Ïÿðâàíÿ Ìÿììÿäîâà
Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 03.08.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 14.02.2005.
Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 16. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 23.
Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.
____________