Kastamonu Karaçomak Deresi`nin Kentsel Yaşama

Türkiye’ nin Kıyı ve Deniz Alanları IX. Ulusal Kongresi
14-17 Kasım 2012, Hatay-Antakya
Kastamonu Karaçomak Deresi’nin Kentsel Yaşama
Etkisi
Araş. Gör. İ. Emre Kovankaya(1), Araş. Gör. Yasin Bektaş(2),
Araş. Gör. Adem Sakarya(3)
(1)
Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama
Bölümü, Yıldız Kampusu, Beşiktaş/İstanbul
Tel: 0 212 383 26 35 Faks: 0 212 261 05 49 - E-posta:
[email protected]
(2)
Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama
Bölümü, Yıldız Kampusu, Beşiktaş/İstanbul
Tel: 0 212 383 26 35 Faks: 0 212 261 05 49 - E-posta:
[email protected]
(3)
Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama
Bölümü, Yıldız Kampusu, Beşiktaş/İstanbul
Tel: 0 212 383 26 35 Faks: 0 212 261 05 49 - E-posta:
[email protected]
Özet
Kastamonu ilinin en önemli imaj öğelerinden biri olan ve kent
makroformunda temel belirleyici bir doğal eşik olarak görülmesi gereken
Karaçomak Deresi, kamusal potansiyeli açısından yeterli bir şekilde
değerlendirilememektedir. Kastamonu İli, kentsel kimliğinin oluşumunda tarihi bir
öneme sahip olan dere ve buna bağlı fiziksel çevre, tüm belirleyiciliğine rağmen
kent hayatında ikinci planda kalmaktadır. Akarsu öğesinin kentsel mekandaki
Türkiye Kıyıları 2012
belirleyici potansiyelini ön plana çıkarabilmenin olanakları açısından, Karaçomak
Deresi’nin incelenmesi, fiziksel ve ekonomik potansiyellerin ortaya koyulması
gerekmektedir. Bu bildiride, ilk olarak derenin tarihsel süreçteki önemi ve
dönüşümü, ikinci olarak mevcut durumdaki kullanımı ve kıyı alanlarının oluşumu,
son olarak da yukarıda bahsedilen potansiyeller ve bu potansiyellere bağlı olası
öneriler incelenmeye çalışılacaktır.
Anahtar Sözcükler
Kıyı kullanımı, Karaçomak, Kastamonu, Kentsel Makroform, Kent Planlama,
Taşkın, Yağmur Kanalı, Kentsel İmaj, Dere, Batı Karadeniz.
Giriş
Kentsel alanda doğal su öğesi, birçok farklı yerleşmede dikkat çeken ve ön
plana çıkartılan çekici bir imaj unsuru ola gelmiştir. Özellikle vadilere kurulan
kentlerde kent makroformunda akarsu veya vadi topografyasının belirleyiciliği ön
plana çıkmaktadır. Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge
Planlama Bölümü’nün 2011–2012 bahar yarıyılında gerçekleştirilen Planlama 4
dersi kapsamında Kastamonu İlinde yapılan çalışma vesilesiyle Karaçomak Deresi
ve Kastamonu arasında yukarıda ifade edilen ilişki üzerine odaklanılmıştır.
Karaçomak Deresinin aktığı vadi, Kastamonu İlinin topografik alt yapısını
teşkil etmekle beraber, günümüzde derenin belirleyiciliği kent içinde ufak,
yalıtılmış ve geri planda kalmış dekoratif bir öğeden fazlası değil. Derede yapılan
ıslah çalışması sonucu kanalizasyon ve yağmur suyu ayrıştırılmış ve derenin bir
kanal içinde akması sağlanmış olmakla beraber, derenin kent merkezinden
geçerken içinden aktığı kanalın derinliği/kesiti ve etrafındaki yapılaşma bütünü
mevcut durumda derenin potansiyelinin çok altında bir kullanımını sağlar
görünmektedir.
Bu bildiride, bu potansiyelin daha iyi kullanılabilmesinin Şehir ve Bölge
Planlamacılar açısından olanaklarını incelemeye çalışılmıştır. Metodolojik olarak,
derenin tarihsel gelişimi ve kentteki önemi ile birlikte, önemli bir kısmını Planlama
4 öğrencilerimizin yaptığı analizleri ve yürürlükteki planları incelenerek, planlama
kararlarına yapılabilecek önemli müdahalelerin altı çizilmeye çalışılmıştır. Kat
adetleri, bodrum kat kullanımı benzeri analizler ile DSİ’nin analizleri ve mevcut
imar planları bu bildirinin alt yapısını oluşturmaktadır.
Şüphesiz ki, söz konusu olan bir derenin kesitine müdahalede, disiplinler
arası bir mecraya girilmiş olmaktadır; çevre ve su mühendisliği, peyzaj, mimari
gibi disiplinler arasından, mevcut durum şehir planlama bakış açısı ile
irdelenmiştir. Olası bir projelendirmede de, oluşturulabilecek ekibin bu meslek
gruplarını içermesi gerekmektedir.
www.kaytmk.org
Karaçomak deresinin tarihsel süreçteki değişimi ve gelişimi
Kastamonu kenti gelişim sürecinde, topografik sınırların etkisi, geleneksel
yapıların çevresinde özellikle Karaçomak Deresi boyunca kuzeyinde ve güneyinde
gelişmeye devam etmektedir. Bu özelliği nedeniyle, yerleşim alanları özellikle
derenin batı yakasında daha yoğun bulunmasına sebep olmuştur. 1506 yılında
Karaçomak Deresi üzerinde Nasrullah Köprüsünün yapımıyla birlikte kentin doğu
yakası ile bütünleştiği görülmektedir. Gelişme alanlarında ve yenilenen bölgelerde
yapı yoğunluğunun arttırılması nedeniyle Karaçomak Deresi kent içerisinde
hissedilmemektedir. Dere etrafında inşa edilen çok katlı yapılar sebebiyle akarsu
kenti olma özelliğini yok edilmektedir (Erkan Biçer, 2002).
Kastamonu Deresinin, süreç içerisindeki en önemli değişimi zaman
içindeki imaj niteliğinin değişimidir. Kentin en önemli ulaşım omurgasını oluşturan
yollar, derenin yanından geçen yollardır (Şekil 1). Özellikle dere yanından geçen
yolların genişletilmesi ve üzerinin yer yer örtülmesi derenin kent içerisinde
hissedilememesine neden olmuş, ayrıca kanal mekan özelliğini kazandırmıştır.
Süreç içerisinde derenin yanındaki yollarda iki defa genişletme gerçekleştirilmiştir.
Yol boyunca yapılaşma 5 kata çıkarılmıştır (Bkz. Şekil 2,3). Bu özelliği ile dere
merkezde kenar öğesi olmaktan çıkıp, işaret öğesi özelliğini almıştır. Ancak
merkezden uzaklaştıkça iki yaka arasında sınır oluşturduğu için, hala kenar öğesi
olma özelliğini devam ettirmektedir (Erkan Biçer, 2002).
Şekil 1: Kastamonu Deresi
Türkiye Kıyıları 2012
Şekil 2: Kastamonu deresi ve Cumhuriyet Meydanı (İl Turizm Müdürlüğü Arşivi
aktaran Erkan Biçer, 2002)
Kastamonu Deresinin kent mekanı içerisinde görsel değeri irdelendiğinde,
eski fotoğraflarda Kale’den bakıldığında, yapılar arasında akarsuyu yatağı
görülebilmektedir. Bu fotoğraflarda dere hissedilebilirken, günümüzde
akarsuyunun bu etkisi kent içerisinde hissedilememektedir. Bunun sebebi ise 1980
sonrasında yapılan imar planları sonucunda dere boyunca çok katlı yapıların inşa
edilmesidir. Özetle Kastamonu Deresi kent mekanı içerisinde kentsel imaj
açısından etkisi izlenememektedir. Kastamonu Deresi kotu düşürülerek kanal
içinde akıtılması, görsel ve ekolojik çevre değerleri açısından akarsu özelliklerini
kaybetmesine neden olmuştur (Bkz. Şekil 2). Bu nedenle sadece karşı tarafa
ulaşmak için köprülerde geçisi sağlanan önemsiz bir engel konumuna düşmüştür.
Kastamonu Deresinin yer yer üstünün örtülmesi de kent mekanı içerisinde önemini
yitirmesine neden olmuştur (Erkan Biçer, 2002).
www.kaytmk.org
Şekil 3: Merkezde Cumhuriyet Caddesi kesiti, 1927,1977,2000 (Kastamonu
Dünden Bugüne Görüntüleri aktaran Erkan Biçer, 2002)
Mevcut durum
Dere Kastamonu İli merkez ilçesinin güneyindeki Karaçomak Barajı’ndan
kontrollü olarak 6,48 km boyunca kırsal alandaki tarlalar arasından ilerler, İstanbul
ve Ankara Caddeleri kesişiminden kentsel alana girmekte ve güney kuzey
doğrultusunda Kastamonu’yu dikey olarak ortadan ikiye ayırmaktadır. Kastamonu
ilinin yerleştiği Karaçomak vadisi derenin yatağıdır. 5,2 km boyunca kentin içinden
geçerek doğal bir eşik sağlayan dere, kontrollü bir sistemle Taşköprü yönünde
kırsal alana ulaşmaktadır.
2008 yılında yapılan Kastamonu ilave revizyon nazım imar planında
Karaçomak Barajı ile ilgili şu ifadeler yer almaktadır:”1976 yılında hizmete giren
Karaçomak Barajının su hacmi 23,0 milyon m3 tur. Bu barajdan gelen 5,71 milyon
m3/yıl su içme suyu olarak alınmakta geriye kalan suyla 2.133 ha alan
Türkiye Kıyıları 2012
sulanmaktadır. Karaçomak Barajının yağış alanı 206 km2, yıllık ortalama akım
35,03 hm³, talvegten1 yüksekliği 49 m, temelden yüksekliği 70 m’dir.” (
Kastamonu 1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar Planı, 2008)
Karaçomak Deresi bir vadi tabanı oluşturmaktadır. Çanaklı bir yapının
zeminini oluşturan Karaçomak Deresi, etrafında yerleşime uygun eğimde bir alana
sahiptir. Bu özelliğinin olması ve kentlerin genelde suyolları civarında kurulması
nedeniyle Kastamonu kenti Karaçomak Deresi etrafında kurulmuştur.
Kent, Karaçomak Deresi’nden yükselen yamaçlarda gelişmiştir. Her iki
yamaca doğru gelişen kentsel dokuda Dere, kent için önemli bir aks
oluşturmaktadır. Nitekim bu aks tarihsel süreç içerisinde ana ulaşım bağlantısının
yerleşimini de belirlemiştir. Dere etrafında oluşturduğu düzlük ile yoğunluğun bu
alanda artmasına olanak sağlamış ve bu yoğunluk yamaçlardan yukarı çıkıldıkça
azalmaktadır (Bkz. Ek1)2.
Kastamonu Kenti için ana ulaşım aksı ile aynı doğrultuda olan Karaçomak
Deresi, kent için önemli bir imaj öğesidir. Dere’nin yakın çevresinde genel
anlamda ticaret fonksiyonuna sahip yapılar bulunmaktadır. Cumhuriyet Meydanı
ve çevresi ile kent için merkezi iş alanını oluşturan bölge, dokunun yoğunlaştığı
bölgedir. Bu bölgenin yüksek yoğunluğunu dengeleyen öğe ise Karaçomak
Deresi’nin oluşturduğu kentsel açık alandır. Bu nedenle Karaçomak Deresi kent
için bir yeşil aks özelliği taşımaktadır. Ticaret fonksiyonun yanı sıra Dere şeridinde
idari ve eğitim fonksiyonlarına sahip yapılar da yer almaktadır (Bkz. Ek2).
Ortalama 2-3 kat yüksekliğine sahip yapıların bulunduğu Kastamonu Kent
merkezinde, yüksek katlı yapılar Karaçomak Deresi aksında yer almaktadır.
Özellikle merkezi iş alanında yüksek katlı yapıların varlığı dikkat çekmektedir.
Ayrıca kentin gelişme alanı olan kuzeyde yeni yapılar genelde 6 ve üzeri kat
adedine sahiptir. Bu durum, kent nüfusunun büyük bir kısmının Karaçomak Deresi
etrafında yerleştiğini göstermektedir (Bkz. Ek3).
Karaçomak Deresi’ne sadece yağmur suyu kanalları ile bağlantılar
bulunmaktadır. Bu nedenle dereye yağmur suyu taşıyan kanalların durumu dere ve
çevresi için önemli olmaktadır. Bu aşamada mevcut dokudaki bodrum kat
kullanımını incelemek gerekmektedir. Nitekim yağmur kanallarındaki herhangi bir
tıkanma bodrum katlarını olumsuz etkileyecektir. Dere yakın çevresinde yer alan
merkezi iş alanında bodrum kat kullanımı bulunmamaktadır. Ancak yeni gelişme
alanı olan kuzey bölgedeki yapılarda ise bodrum kullanımı bulunmaktadır (Bkz.
Ek4).
1
Akarsu yatağının en derin yerlerini birleştiren çizgi.
EK 1 Kastamonu Belediye sınırını kapsamaktadır, Ek 2- 3- 4- 5 ise Karaçomak Deresi ve
yaklaşık 600 m yakın çevresini kapsamaktadır
2
www.kaytmk.org
Karaçomak Deresi’nin olası taşma durumunda hangi binaların zarar
görebileceğine yönelik yapıların niteliklerini incelemek gerekmektedir. Yapılan
incelemede dört farklı aşama belirlenmiştir; herhangi bir müdahale gerektirmeyen,
basit onarım gerektiren, kapsamlı onarım gerektiren ve onarılamayacak durumda
olan. Dere yakın çevresinde yer alan yapılar nitelik açısından genellikle herhangi
bir müdahale gerektirmeyen ve basit onarım gerektiren niteliğindedir (Bkz. Ek5).
Mevcut planlar
Kastamonu için 1996 yılında nazım imar planı ve uygulama imar planı
yapılmıştır. Ancak bu tarihten itibaren birçok sayıda ilave planlar yapılmış ve
planlar arasında bütünlük kurulamamıştır ( Kastamonu 1/5000 İlave Revizyon
Nazım İmar Planı, 2008).
Kastamonu’na yönelik genel bir planlamanın yapılması kararının ardından
2008 yılında Kastamonu İl Merkezi için 1/5000 revizyon- ilave nazım imar planı
ve bu plan dâhilinde 1/1000 revizyon- ilave uygulama imar planı, 2025 yılı
projeksiyonlu olarak yapılmış ve onanmıştır. Planlar, kentsel sit alanları dışında
toplam 2050 hektarlık bir alan için yapılmıştır. Bu nedenle Karaçomak Deresi’ne
komşu bütün yapı adaları bu planlar dâhilinde ele alınmamıştır. Kentsel sit alanları
için ise koruma imar planlarının yapımı devam etmektedir (geçerli olan plan ise
1990 yılında yapılan koruma amaçlı imar planıdır) ( Kastamonu 1/5000 İlave
Revizyon Nazım İmar Planı, 2008).
Yapılan planda arazi kullanımına yönelik hükümleri, Karaçomak Deresi’ne
yönelik verilecek kararlardan dolayı incelemek gereklidir.
1/5000 ölçekli nazım imar planında Karaçomak Deresi kenarında bulunan
adalara konut fonksiyonu başta olmak üzere konut, eğitim ve yönetim
fonksiyonları verilmiştir. Bu plana ait plan notlarında Karaçomak Deresi’ne komşu
olan yapı adaları için herhangi bir özel hüküm bulunmamaktadır ( Kastamonu
1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar Planı, 2008).
Kentsel alanda bulunan boşlukların gelişme alanı olarak değerlendirilmesi
planda öngörülmüştür ve bu karara yönelik mevcut duruma göre daha yüksek
yoğunluk kararları alınmıştır. Ayrıca kentin ana ulaşım aksı olarak da Dere ile
paralel olan aks belirlenmiştir ( Kastamonu 1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar
Planı, 2008).
Türkiye Kıyıları 2012
Şekil 1:Kastamonu Nazım İmar Planı (Kastamonu Belediyesi İlave
Revizyon Nazım Planı, 2008)
1/1000 ölçekli planda Karaçomak Deresi sınırında bulunan yapı adalarına
yüksek katlı (6 kat ve üzeri) imar izni verilmiştir. Bu alanlarda ise emsal
düzenlemesine gidilmiş ve plan notlarında emsal değerlerinin belediye onayı ile
arttırılabileceği belirtilmiştir.( Kastamonu 1/1000 İlave Revizyon Uygulama İmar
Planı, 2008).
İlave revizyon uygulama imar planında yağmur kanallarının bağlandığı
Karaçomak Deresi yakın çevresine yönelik bodrum katı kullanımını ilgilendiren
herhangi bir karar yoktur. Plan notlarında ise bodrum katlara yönelik yapılabilmesi
veya yapılmamsı konusunda (spor tesislerinde yapılabilirliği vurgulanmıştır)
herhangi bir ifade bulunmamaktadır. Bu nedenle plan tadilatları ile bodrum katı
yapımına izin alınması muhtemel bir durumdur.
www.kaytmk.org
Sonuç ve Öneriler
Karaçomak deresi, tarihsel gelişimi ve kentsel konumu itibariyle en
belirleyici
fiziksel
öğelerden
biri
olmasına
rağmen
potansiyeli
değerlendirilememekte ve kentsel gelişimde arka planda kalmaktadır.
Eskişehir/Porsuk veya Adana/Seyhan örnekleri incelendiğinde benzer bir
potansiyelin Kastamonu’da da mevcut olduğu anlaşılacaktır. Karaçomak deresinin
kentsel mekanda ön plana çıkarılmasının Kastamonu’nun olası gelişim potansiyeli
açısından da olumlu etkisi olacaktır.
Karaçomak deresinin kentsel mekanda daha etkili bir öğe olabilmesi, iki
önemli müdahale ile gerçekleştirilebilir;
İlk olarak, gerek kente hakim olan manzara noktalarından, gerekse bizzat
derenin yanından ilerlerken dere öğesi hissedilmemektedir. Derenin teşkil ettiği
lineer kent merkezi boyunca arazi kullanımında ticaretin ve donatıların
yoğunlaştığı ve kat adetlerinde de artış gözlemlenmektedir. Mevcut durumdaki
yüksek kat adetleri kentsel mekanda dere çevresinde adeta bir duvar örmüş,
yoğunlaşan ticaret ve donatı kullanımını besleyen ve şehrin omurgası olan ana
ulaşım arteri de dereye ulaşımda yapay bir eşik teşkil etmektedir. Dolayısıyla kent
sakinleri insan ölçeğinde dereden uzak kalmaktadır, dere fiziksel anlamda kentten
yalıtılmıştır. İmar planı raporunda ticaret kullanımında KAKS 0,6 olarak
belirlenmiş olmakla beraber, kat adetlerindeki yoğunluk bu karara uyulmadığını
göstermektedir. 1/1000 ölçekli planda Karaçomak Deresi sınırında bulunan yapı
adalarına yönelik emsal uygulamasına gidildiğinden ve belediye onayı ile bu emsal
değerinin arttırılabilmesi kat yüksekliklerini arttıracaktır. Ortalama parsel
büyüklüğü ile beraber değerlendirdiğinde bu oranın fiziksel duvar etkisini
kaldırabileceğini söylemek mümkün olmadığından, bu alandaki yapılaşmada emsal
değerlerinin yeniden gözden geçirilerek azaltılması gerekmektedir.
İkinci olarak, derenin mevcut kesitinde bazı fiziksel değişiklikler
yapılabilir. 2,5 – 3 metrelik yeşil bir aks ile çevrili olan dere, günümüzdeki haliyle
ve son ıslah çalışmalarından sonra, takip ettiği ana cadde kotunun yer yer 5 metre
kadar altına inmekte, en yakın mesafesi ise 2,5 metre olmaktadır. Etrafını çeviren
yeşil aks ile beraber derenin akış kotunu yükseltmenin olanakları aranmalıdır.
Derenin akış kotunun yükseltilerek kesitinin değiştirilmesi bu yalıtılmışlığı kıracak
ve kentsel mekanda doğal su öğesinin daha fazla ön plana çıkmasına yardımcı
olacaktır. Dere kesitinin yükseltilmesi, kentin güneyindeki barajdan kontrol
edilebilecek bir değişken olmakla beraber, bu önerinin ortaya çıkarabileceği
uygulamayı engelleyici olabilecek problemler olacaktır. Yağmur kanallarının
bağlandığı Karaçomak Deresi’nde su seviyesinin artması ile kanalların tıkanması
sonucunda bodrum katlar olumsuz etkilenecektir. Ancak daha önce de belirtildiği
gibi bodrum kat kullanımına yönelik kararların planda olmamsının ortaya
çıkaracağı olası bodrum kat kullanımı yapıları olumsuz bir şekilde etkileyecektir.
Bu nedenle bu alanda bodrum kat kullanımının kaldırılması gerekmektedir.
Türkiye Kıyıları 2012
Mevcutta dereyi besleyen ve ıslah çalışmasıyla kanal haline getirilmiş
suyolları dokuzu kapalı ve yedisi açık olmak üzere on altı adettir (Kastamonu
Belediyesi İlave Revizyon Nazım İmar Planı Araştırması, DSİ Durumu Paftası,
2008). Bu kanalların bir kısmı üzerinde yapılaşmaya gidilmiş olduğundan, bu
tehdit göz önünde bulundurulmalı ve DSİ kontrolünde maksimum yağış/kar
erimesi gibi gerekli ölçümler eşliğinde bir kot belirlenmeli; her halükarda, bodrum
kat kullanımı iptal edilmelidir.
Teşekkür
Bu çalışmanın oluşum sürecinde kullanılan mekânsal analizlerin ortaya
çıkmasında emeği geçen Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve
Bölge Planlama Bölümü 2011/2012 eğitim öğretim yılının bahar yarıyılında
Planlama 4 ekibinde yer alan öğrencilere teşekkürlerimizi sunarız.
Kaynaklar
Erkan Biçer, N. (2002), “Kastamonu Örneğinde Anadolu Kenti İmaj
Öğeleri ve Değişim Süreci”, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri
Enstitüsü Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı Doktora Tezi.
Kastamonu Belediyesi (2008), “1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar Planı”
Kastamonu Belediyesi (2008) “ 1/1000 İlave Revizyon Uygulama İmar
Planı”
Kastamonu Belediyesi (2008) “İlave Revizyon Nazım İmar Planı
Araştırması- Araştırma Raporu”
www.kaytmk.org
EKLER
EK1:
Türkiye Kıyıları 2012
EK2:
www.kaytmk.org
EK 3:
Türkiye Kıyıları 2012
EK 4:
www.kaytmk.org
EK 5: