tarih 5 - Açık Öğretim Kurumları

T.C.
MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI
AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ - MESLEKİ AÇIK ÖĞRETİM LİSESİ
TARİH
5
DERS NOTU
YAZAR
Erdoğan ERMAN
ANKARA 2014
MEB HAYAT BOYU ÖĞRENME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ YAYINLARI
AÇIK ÖĞRETİM OKULLARI DERS NOTLARI DİZİSİ
Copyright © MEB
Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Tümü ya da bölümleri izin
alınmadan hiçbir şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Yazar
: Erdoğan ERMAN
Grafik
: Hatice DEMİRER
Kapak
: Güler ALTUNÖZ
& #' ! & " &
!&
" ) !(
! $ $
))&" &
&* ! ) # #
') ! " * &*& " * # "& !&
(" &*
&& & %&* &
!!)&&!
*&&*&&)')))*
%***&&
*$&!
" "
) # " *$
& $ !#$&*&*
&")(**#
!&" )
#
')$
İÇİNDEKİLER
1. ÜNİTE
TÜRKLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞI
1. KONU: TÜRKLERİN ANA YURDU _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12
2. KONU: ANA YURTTA KURULAN İLK UYGARLIKLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 12
3. KONU: HUNLARDAN ÖNCEKİ TÜRKLERİN YAŞAYIŞLARI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 15
4. KONU: İSKİTLER (SAKALAR) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 22
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
ÜNİTE 2
İLK TÜRK DEVLETLERİ
1. KONU: TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 32
2. KONU: BÜYÜK HUN DEVLETİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 34
3. KONU: KAVİMLER GÖÇÜ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 42
4. KONU: AVRUPA HUN DEVLETİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 44
5. KONU: AKHUNLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 50
6. KONU: KÖK TÜRKLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53
7. KONU: UYGURLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 66
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 72
ÜNİTE 3
DİĞER TÜRK DEVLETLERİ
1. KONU: KIRGIZLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 78
2. KONU: SABARLAR (SİBİRLER) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 82
3. KONU: AVARLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 83
4. KONU: HAZARLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 85
5. KONU: BULGARLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 88
6. KONU: TÜRGİŞLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 92
7. KONU: KARLUKLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 94
8. KONU: MACARLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95
9. KONU: PEÇENEKLER _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 95
10. KONU: UZLAR _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 97
11. KONU: KUMARLAR (KIPÇAKLAR) _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 99
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 102
ÜNİTE 4
İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE UYGARLIK
1. KONU: TOPLUM YAPISI _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 108
2. KONU: DEVLET YÖNETİMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 110
3. KONU: ORDU _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 119
4. KONU: DİN VE İNANIŞ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 123
5. KONU: HUKUK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 126
6. KONU: YAZI, DİL VE EDEBİYAT _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 128
7. KONU: EKONOMİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 132
8. KONU: SANAT _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 136
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 142
ÜNİTE 5
İLK TÜRK DEVLETLERİNİN DİĞER DEVLETLERLE İLİŞKİLERİ
1. KONU: TÜRK-ÇİN İLİŞKİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 147
2. KONU: TÜRK- MOĞOL İLİŞKİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 153
3. KONU: TÜRK-ARAP İLİŞKİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 154
4. KONU: TÜRK-İRAN İLİŞKİLERİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 157
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 159
SÖZLÜK _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 161
KRONOLOJİ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 170
KAYNAKÇA _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 174
1. ÜNİTE
TÜRKLERİN TARİH SAHNESİNE ÇIKIŞLARI
TARİH 5
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Türklerin ana yurdunun neresi olduğu ve coğrafi özellikleri hakkında çıkarımlarda bulunabileceksiniz.
2. 2.Anayurtta kurulan uygarlıkları ve bu uygarlıklara ait özellikleri öğreneceksiniz.
3. 3.Hunlardan önceki Türklerin yaşayışları ve İskit Türkleri hakkında çeşitli bilgiler edineceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
KONARGÖÇER
SAKALAR
BOZKIR
ORTA ASYA
GÖÇ
MEDENİYET
10
KÜLTÜR
TARİH 5
GİRİŞ
Sevgili Öğrenciler!
Türkler tarih boyunca çok geniş coğrafi mekânlara dağılmış ve her zaman için
bulundukları yerlerde etkili olup, tarihin uzun bir döneminde dünya siyasetine yön
vermişlerdir. Bu ünitemizde tarihe yön vermiş bir millet olan Türklerin ilk anayurdunun neresi olduğu ve buralarda oluşan uygarlıklar konusunu sizlerle paylaşacağız.
OKUYALIM
Orta Asya’nın kuzey kısmı iğne
yapraklı ağaçlardan oluşan Tayga ormanları ile kaplıdır. Tayga ormanlarını
bozkır kuşağı takip eder. Altay ve Sayan dağları ile ortadan kesilen bozkır
kuşağı, bu dağların doğu ve batı taraflarında tekrar meydana çıkar ve devam
eder. Bu şeridin güneyinde uzanan
Resim. 01.01: Orta Asya’ dan Bir Görünüm
kumlu bozkırlar ise, yer yer çöllerle son
bulur. Bozkırlarda tayga ormanlarının
yerini, ilkbaharda süratle yeşeren ve çiçeklenen, fakat kısa sürede kuruyan otlar alır;
ağaçlar ise küçülür ve seyrekleşir. Aşağı-yukarı 1500 metre yükseklikte bulunan bozkır yaylalarının tipik hayvanı, sürüler halinde beslenen kuyruklu ve kuyruksuz koyundur. Atın ve bir görüşe göre de çift hörküçlü devenin vatanı bu bozkır sahasıdır.
Ayrıca, bölgede bol miktarda bıldırcın, ibibik, gökkarga, arıkuşu, sungur, doğan, toy,
keklik, üveyik, çulluk gibi kuşlar da bulunur.
Orta Aya’da sert bir kara iklimi hüküm sürer. Kışlar dondurucu ve fırtınalı, yazlar ise kavurucu sıcaklarla kurak geçer. Yağışlar yetersiz olup, metrekareye düşen yağış miktarı 550 kg civarındadır. Yazın ara sıra gelen şiddetli sağanaklar bile kuraklığı
gideremez. Sıcak kuru kara rüzgârları, bazen boraya (boran) dönüşür ve etrafı toz
duman içinde bırakır.
Anayurdun(Orta Asya) gerek çevre, gerekse iklim şartları tarıma yeteri kadar
imkân tanımaz. Başlıca geçim kaynağı hayvan ve hayvan ürünleridir. Fakat kışın sık
sık görülen kar fırtınaları, hem insanlar hem de hayvanlar için felâketler getirir ve
hayatı son derece güçleştirir.
Salim KOCA, Türk Kültürünün Temelleri, s,13,14 ten özetlenmiştir.
?
Yukarıdaki görsel ve metinden yararlanarak Orta Asya’nın coğrafi özelliklerinin Türkler ’in yaşayışlarına etkileri hakkında neler söylenebilir?
11
TARİH 5
1. TÜRKLERİN ANA YURDU
Türklerin ana yurdu Orta Asya’ dır. Orta Asya; Asya Kıta’sının ortasında yer alır.
Doğudan Kingan Dağları, kuzeyden Sibirya, batıdan Hazar Denizi, güneyden Hindikuş ve Karanlık Dağları ile çevrilidir. Bu geniş coğrafî bölgede Türklerin ilk ana yurdunun Ural-Altay Dağları ve Hazar Denizi arasında kalan bölge olduğu kabul edilir. Sert
karasal iklimin hüküm sürdüğü Orta Asya, etrafı dağlarla çevrili geniş düzlüklerden
ve yüksek platolardan oluşan coğrafî bir yapıya sahiptir.
2. ANAYURTTA KURULAN İLK UYGARLIKLAR
Kültür; bir toplumun sahip olduğu dil, din, gelenek, sanat ve hayat tarzı g unsurların bir bütünüdür. Bir başka deyişle, bir milletin tarihi boyunca meydana maddî
ve manevî değerlerin bütünüdür.
Medeniyet (uygarlık ) ise insanlığa mal olmuş, bütün insanlık tarafından beğeni] ve benimsenen ortak değerlerdir. Örneğin; İslam Medeniyetinin içinde Arap, Fars
ve Türk kültürleri bulunmaktadır.
Kültür millîdir, uygarlık ise insanlığın ortak malıdır. Bir kültürün oluşmasında,
içinde yaşanılan coğrafyanın özellikleri, insanların ihtiyaçları ve doğa ile olan ilişkileri önemli etkiler gösterir.
Yapılan kazılar sonucunda Orta Asya’da Yontma Taş Devri’ne kadar uzanan oldukça gelişmiş kültürler meydana çıkarılmıştır. Bu kültürlerin merkezleri en eski Türk
yurdu ile Türkler’ in yayıldıkları sahalarda bulunmaktadır. Bu yerlerde kurgan diye
tarif edilen mezar odalarında ele geçen türlü eserlerle M.Ö. 4 bin yıllarından itibaren
Orta Asya’da oluşturulan kültürlerin özellikleri hakkında bilgi edinmek mümkün olmaktadır. Daha sonraki dönemlerde atlı-göçebe Türk medeniyetinin temelini oluşturan bu kültürleri inceleyelim.
A. Afanesyovo Kültürü (M.Ö.3000-1700): Türk anayurdunda en eski kültüre
Abakan bölgesinde rastlanmıştır. Abakan veya Afanesyovo adıyla anılan bu kültür,
batıda İtil (Volga) nehrine, güneyde Altay dağlarına kadar olan geniş bir sahaya yayılmıştır. Çakmak taşından ok uçları, kemik iğneler, bakır bizler, bıçaklar, küpeler ve
türlü maden işleme âletleri bu kültürün belli başlı eserleridir. Afenesyova kültüründe insanlar avcılık yapıyor ayrıca at ve koyun da besliyorlardı.
12
TARİH 5
Harita 01.01: Orta Asya’da Kurulan İlk Uygarlıklar
B. Andronovo Kültürü (MÖ. 1700-1200): Afanesyovo’nun devamı olarak kabul
edilen Andronovo kültürü, Tanrı dağları ve Balkaş gölünden Yayık nehrine kadar uzanan bozkır sahasında gelişmiştir. Bu kültürü oluşturanların Türkler’ in ataları olduğu
tespit edilmiştir. Bu kültürün en önemli buluntuları geniş ağızlı, düztabanlı, kulpsuz
ve süslü kaplar, taş kaşıklar, ok uçları, kemik iğneler, kabzalı hançerler, saplı baltalar
ile inci ve küpe gibi süs eşyalarıdır. Ayrıca tunçtan ve altından yapılmış eşyalar da ilk
defa bu kültürde görülmüştür. Çinliler, tunç yapmayı Andronovo insanından yani
Türkler’ in atalarından öğrenmiştir. Andronovo kültürünün temsilcileri, atın ve koyunun yanında deve ve sığır gibi hayvanları da beslemeyi öğrenmişlerdir.
?
Androva kültürünün özellikleri ve başka uygarlıklara etkileri hakkında neler
söylenebilir?
13
TARİH 5
C. Karasuk Kültürü (MÖ. 1200-700): Karasuk kültürü, Yenisey ırmağı çevresinde ortaya çıkmıştır. Bu kültürde Andronovo geleneği devam ettirilmekle beraber,
yenilik olarak demir madeni bulunmuş ve işlenmesine başlanmıştır. Bundan başka,
dört tekerlekli arabalar ve keçeden Türk derme çadırları, ilk defa bu kültürde ortaya
çıkmıştır. Karasuk kültürünün insanı, koyun yapağısını dokuyarak elbiseler yapmasını da biliyordu.
?
Karasuk kültürünü Andronava ve Afenesyova kültürlerinden ayıran özellikler
nelerdir?
D. Tagar ve Taştık Kültürü (MÖ. 700-100): Karasuk kültüründen sonra Abakan
ve Minusinsk bölgesinde Tagar kültürü gelişmiştir. Tagar kültürüne ait tunçtan iki
yanı keskin bıçaklar, hançerler ve çok sayıda ok uçları ile süslü altın ve tunç tokalar,
iğneler, taçlar, bilezikler, küpeler, taraklar ve saplı tunç aynalar bulunmuştur. Eşyalar
üzerine işlenen hayvan başı motifleri, daha sonraki Orta Asya Türkleri’ nin geliştireceği hayvan sanatının temelini oluşturacaktır.
Tagar kültürü, MÖ. 300 yıllarından itibaren Taştık kültürü adıyla yeni bir gelişme göstermiştir. Tagar ve Taştık kaya resimleri ile mezarlarında ele geçen çeşitli
buluntular, Türk kültürünün bütün özelliklerini yansıtmaktadır.
?
Tagar ve Taştık kültürlerinin Türk kültür tarihi açısından önemleri hakkında neler söylenebilir?
E. Anav Kültürü (MÖ. 40001000): Orta Asya’da en eski medeniyet merkezlerinden biri de Batı
Türkistan’da Aşkabad yakınlarında
bulunan Anav bölgesidir. Anav’ da
yapılan kazılarda oldukça gelişmiş
yerleşik bir kültüre rastlanmıştır.
Anav kültürünün insanı, güneşte
kurutulmuş tuğlalardan yapılan
evlerde oturuyor; koyun, sığır gibi
hayvanları besliyor; çiftçilik yapı-
14
Resim 01.02: Anav’ın Kuzey ve Güney Kurganlarında
Bulunan Boyalı Çömlek Parçaları
TARİH 5
yordu. Bu kültürün insanı, arpayı, buğdayı dibeklerde öğütmesini ve bakırdan süs
eşyası yapmasını biliyordu. Anav kültürüne ait dokuma parçaları, nakışlı seramik
parçaları ve süs eşyaları insanlık tarihine ait en eski eserler olması açısından önem
taşımaktadır.
?
Anav kültürünün özellikleri nelerdir?
3. HUNLARDAN ÖNCEKİ TÜRKLERİN YAŞAYIŞLARI
Hunlardan önce, henüz teşkilatlı bir topluluk haline gelememiş olan Türkler,
toplayıcılık, avcılık ve göçebelik aşamalarını takiben yerleşik hayata geçmişlerdir.
Bozkırın zor koşulları Türklerin karakterini etkilemiş, bu zor koşullar, onlara güven,
güçlü bir irade, dayanıklılık ve kanaatkârlık gibi özellikleri kazanmalarını sağlamıştır.
Türklerin Orta Asya’da yaşayışlarını anlatan aşağıdaki metni okuyunuz.
OKUYALIM
ATLI-GÖÇEBE TÜRK MEDENİYETİ VE ÖZELLİKLERİ
Orta Asya’nın son derece elverişsiz olan tabiat ve iklim şartları, Türkler’ i
devamlı bir mücadelenin içine itmiştir.
Türk karakteri, yaşayışı, dini inancı, dünya görüşü, sanat anlayışı örf ve âdetleri
üzerinde derin izler bırakan bu mücadele
iki yönlüdür: 1- Tabiata hâkim olmak için
mücadele, 2- Yaşamak için mücadele.
Türkler her şeyden önce kendileriResim 01.03: Konar-Göçer Hayatında
Kullanılan Çadır Örnekleri
ni tabiata uydurmaları, yani onun kadar
sert olmaları gerekmiştir. Aksi takdirde
yaşamaları imkânsız olurdu. Zamanımızda bir bilginin dediği gibi, onlar sert ve acımasız tabiat ve iklim şartlarına karşı cesaretle meydan okumuşlar ve yine ona en
uygun tepkiyi göstermişlerdir. Sonunda tabiata hâkim oldukları gibi, onun gerektirdiği karakteri de almışlardır. Yani; maddî ve manevî dayanıklılık, demir gibi bir irade,
kendine güvenmek, disiplin severlik, ileri görüşlülük, kararlılık, kanaatkârlık onların
15
TARİH 5
karakterinin başlıca özelliği olmuştur. Ayrıca, millî dayanışma anlayışının icabı olarak fedakârlık, bağlılık, dostluk, minnettarlık, vefa, samimiyet, mertlik, dürüstlük,
cömertlik ve konukseverlik gibi ahlaki özellikler de onlarda pek erken zamanlarda
gelişmiş ve yerleşmiştir.
Türkler’ in asıl başarıları, içinde yaşadıkları çevreye uygun hayat tarzını gerçekleştirmiş olmalarıdır. Bu “ atlı-göçebe hayatıdır.” Bundan dolayı kurdukları medeniyete de, “Atlı-Göçebe Medeniyet” adı verilmiştir.
Atlı-göçebe hayatın temelini Andronovo kültürü oluşturur. At, göçebe hayatın temel unsurudur. Göçebenin günlük hayatı atın üzerinde geçer. Büyük sürülerin
sevk ve idaresi, hayvanların bir arada tutulması ve korunması otlakların önceden seçilmesi ve elde tutulması gibi bozkır ekonomisi için gerekli bütün işler, zamanın en
süratli vasıtası olan at sayesinde gerçekleştirilir. Daha da önemlisi, devlet at üzerinde
kurulur ve at üzerinde yönetilir. Atı evcilleştirip binen ve ondan bir savaş aracı olarak
ilk yararlanan kavim Türkler’ dir. Başta Çinliler olmak üzere Avrupalı bütün kavimler
ata binmeyi Türkler’ den öğrenmişlerdir.”
Göçebe hayatta atın yanında demirin de önemli bir yeri vardır. Demir, silâh
sanayinin başlıca madenidir. Andronovo kültürünün son zamanlarında yavaş yavaş
görülmeye başlayan demir, MİÖ.1000 yıllarından itibaren Orta Asya’da yaygın bir şekilde kullanılır olmuştur.
Orta Asya Türk kavimlerinin
göçebelikleri amaçsız gezgincilik
arzusundan değil, sürülerine taze
ot ve su bulmak düşüncesinden
kaynaklanıyordu. Bundan dolayı,
hayat yaylak (yazın geçirildiği yer)
ve kışlak (kışın geçirildiği yer) arasında düzenli gidip-gelme şeklinResim 01.04: Orta Asya’da Bir Bozkır
de geçiyordu. Yazlık otlaklar bütün
oymağın ortak malı olduğu halde, kışlık konaklar ferdin mülkü sayılıyordu. Onlar,
ancak göçebelik hayatın ve tabiat şartlarının müsaadesi ölçüsünde tarımla ilgilenebiliyorlardı.
Orta Asya’nın son derece sert olan iklim şartları, şahsını, ailesini ve malını korumak isteyen herkesi asker olarak yetiştirmek zorunda bırakıyordu. Bundan dolayı,
eski Türkler’ de “halk ordu, ordu da halk idi”.
Salim KOCA, Türk Kültürünün Temelleri,S,17,18,19
16
TARİH 5
?
Metinde verilen bilgilere göre,
1.Türkler yaylak kışlak hayatını hangi sebeplerden dolayı tercih etmişlerdir?
2.At’ın Türklerin yaşantısındaki önemi hakkında neler söylenebilir?
3. Türklerde erken dönemlerden itibaren “ordu-millet” kavramının gelişme sebepleri nasıl açıklanabilir?
Orta Asya Türk Göçleri ve Sonuçları
OKUYALIM
TÜRKLERİN GÖÇLERİ VE YAYILMALARI
Türklerin ilk ana yurdu, Altay ve Sayan (Kögmen) dağları çevresi ile bu dağların
kuzey batı bölgeleridir. Fakat diller üzerinde yapılan çalışmalarla Türk anayurdunun
bu bölgelerle sınırlı kalmadığı, Türklerin buradan doğuya, batıya ve güneye doğru
gittikçe yayıldıkları anlaşılmaktadır. Meselâ Türkler, M.Ö. 2 bin yıllarının ortalarından
itibaren Altay dağlarından Ural dağlarına ve Yayık nehrine kadar olan geniş bozkır
sahaya tamamen yayılmışlardır. Türklerin batıya doğru yayılmalarında Orta Asya’nın
coğrafyası âdeta yön ve yol gösterici bir rol oynamıştır. Türk anayurdundan batıya
Harita 01.02: Türklerin Anayurdu ve Göç Yolları
17
TARİH 5
doğru yayılan Türkler, Altay ve Tanrı dağlarının birbirine en çok yaklaştığı yerde batıya açılan bir düzlükle karşılaşmışlardır. Coğrafyacıların Cungarya, Türklerin ise Yarış
Ovası adını verdikleri bu düzlük, tabiatın kavimlere açtığı âdeta bir kapı durumundadır. Bundan sonra Cungarya’nın hemen batısında ortaya çıkan Tarbagatay dağlık
arazi ise, Türklerin önünde önemli bir engel teşkil etmemiştir. Tarbagatay’ dan kolayca aşan Türkler, Kırgız bozkırı veya Turan ovası adı verilen bugünkü Kazak bozkırlarını tamamen kaplamışlardır.
Kavimler, göç ve yayılmalarında genellikle aşılması güç dağ, nehir, orman ve
deniz gibi tabiî (doğal) engellerden daima kaçınarak, kendilerine daima düz ve engeli az zeminler aramışlardır. Zira, büyük doğal engeller hareketi ve ilerlemeyi zorlaştırdığı gibi, bazen de imkânsız hale getirmekteydi. İpek Yolu, kavimlerin göç ve
yayılmalarında âdeta doğal bir yol durumundaydı. Türk ana yurdundan çıkan Türk
topluluklarının bir kısmı kuzey ipek Yolu’nu izleyerek, batıya doğru göç etmişler ve
yayılmışlardır. Hun, Ogur (Oğuz), Dokuz Oğuz, Avar ve Ak-Hun gibi Türk toplulukları
bunlardan bazılarıdır.
Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi 1.Cilt S,453,454
?
Yukarıdaki metinde verilen bilgilere göre Orta Asya’nın coğrafi özelliklerinin
Türklerin farklı yerlere göç etmelerindeki etkisi hakkında neler söylenebilir?
Göç kişilerin ya da toplulukların bir yerleşim bölgesinden diğerine giderek
meydana getirdikleri yer değiştirme hareketidir. Orta Asya’da yaşayan Türkler coğrafi, siyasi ve ekonomik nedenlerden dolayı MÖ. XVI. yüzyıldan itibaren değişik
zamanlarda yaşadıkları yerlerden göç etmişlerdir. Bu göçler MS 11. yüzyıla kadar
devam etmiştir. Bu göçlerle Türkler; Asya, Avrupa ve Afrika kıtasının değişik bölgelerine yerleşmişlerdir.
Orta Asya Türk Göçlerinin Nedenleriı
Tabii Afetler
Kuraklık, Salgın hastalıklar, soğuklar, iklim şartlarının
tarıma elverişli olmaması. Bunların sonucunda anayurtta
yaşam şartlarının son derece güçleşmesi.
Nüfus Artışı ve
Otlak Yetersizliği
Anayurt topraklarının, hızla çoğalan Türkler’ e geçim
bakımından yetersiz kalması. Otlakların da sayısı gittikçe
artan sürülere yetmemesi.
18
TARİH 5
Siyasi
Anlaşmazlıklar
Türk boyları arasında siyasal anlaşmazlıklardan
dolayı savaşlar çıkması, Çin, Kitan ve Moğol baskıları, Türk
boylarının birbirine bağlılığı (göç eden bir boyu diğer
boyların takip etmesi), yeni yurtlar edinme düşüncesi.
Bağımsızlık
Türk boylarının bağımsızlıkları tehlikeye düştüğünDüşüncesinin Güçlü de, bir başka topluluğun egemenliği altına girmektense
Olması
özgür yaşayabilecekleri yerlere göç etmeleri.
Fetih Arzusu ve Yeni
Türklerin yeni yerler fethedecek hayat şartlarına ve
Vatanlar Kurma
vasıtalara sahip olması.
Fikri
Orta Asya Türk Göçlerinin Sonuçları
1. Türk topluluklarının, göç
ettikleri bölgelerde (Anadolu, Suriye, Orta Avrupa ve Sibirya) yeni
devletler kurmaları Türk kültürünün yayılmasına neden olmuştur.
2. Türkler, egemenlik kurdukları bölgelerde yaşayan toplulukları idari ve askeri alanlar başta
olmak üzere pek çok alanda etkilemişlerdir.
Resim 01.05: Türklerin Göçleri İle İlgili Temsili Resim
3. Türklerin, göç ettikleri bölgelerde yaşayan yerli halk ile kaynaşarak yeni kültürler oluşturmaları Türk topluluklarının birbirlerinden farklı özellikler kazanmalarına ortam hazırlamıştır.
4. Türk göçleri, Asya ile Avrupa’nın siyasi ve kültürel yapısında önemli değişikliklere neden olmuştur.
5. Kavimler Göçü gibi dünya tarihine yön veren önemli olaylara zemin hazırlamıştır.
6. Türklerin değişik bölgelere yayılmaları, Türk tarihinin belli bir bölgede bir
bütün halinde incelenmesini zorlaştırmıştır.
7. Türk boylarından bazıları göç ettikleri bölgelerdeki kültürlerin etkisiyle ve nüfus bakımından azınlıkta kalmalarından dolayı milli benliklerini koruyamamışlardır.
19
TARİH 5
?
t 0TNBOM‘MBS [BNBO‘OEB ƞTQBOZBEB [VMàN WF CBTL‘ZB VǘSBZBO :BIVEƌMFSƌO
Türk topraklarına yerleşmeleri,
t(àOàNà[EF4VSƌZFEFPMBOƌÎLBS‘ǵ‘LM‘LMBSTPOVDVOEBPàMLFEFZBǵBZBOWBtandaşların bir kısmının Türkiye’nin Hatay iline yerleşmeleri,
Yukarıda verilen olayları göçlerin sebepleriyle ilişkilendirdiğinizde neler söyleyebilirsiniz?
Türklerin; atı evcilleştirmiş olmaları, göçebe bir hayat sürmeleri, at arabası ve
tekerleği kullanmaları Orta Asya’dan yapılan göçleri kolaylaştırmıştır. Türkler gerek
milattan önce gerekse milattan sonraki zamanlarda anayurttan dünyanın öteki yerlerine göç etmişlerdir.
t .ƌMBUUBO½ODFLƌ5àSL(ÚÎMFSƌ.½EFOƌUƌCBSFOCBǵMBZBOHÚÎMFS.½
1100 yıllarında daha da yoğunlaşmıştır. Bu tarihte kalabalık Türk boyları
Çin’in Kansu ve Ordos bölgelerine yayıldılar. Diğer bir topluluk ise, İran üzerinden Mezopotamya ve Anadolu’ya kadar ilerlemiştir. Yakut ve Çuvaşlar,
Sibirya’ya doğru göç ettiler. Çuvaşlar, daha sonra batıya yönelerek, Ural dağlarının güneyine yerleşmişlerdir. M.Ö. 1000 yılı başlarında, Türk boylarından
bazıları Hindistan’ın İndus-Pencap bölgesine doğru yayılmaya başlamıştır.
t .ƌMÉUUBO 4POSBLƌ5àSL (ÚÎMFSƌ #V EÚOFNEFLƌ HÚÎMFS EBIB ÎPL HàOFZF WF
batıya doğru yapılmıştır. Güneye olan Türk göçünün iki hedefi vardı. Bunlardan biri Kuzey Çin, diğeri de Kuzey Hindistan’dı. Kuzey Çine sadece akınlar
düzenlemekle kalmamışlar ayrıca burada çeşitli isimlerle devletler kurmuşlardır. Meselâ Tabgaç Devleti’ni kuran bir Türk Hanedanıydı. Tabgaçlar IV.
yüzyılın ikinci yarısına doğru Kuzey Çin’i ele geçirip iki asırdan fazla Çin’in
hakimi olmuşlardır.
Türkler batı yönündeki göçlerinde iki yol kullanmışlardır. Bunlardan biri “kuzey yolu” diğeri de “orta yol” olarak adlandırılır. Kuzey yolunu kullanan Türklerden
bir kısmı Hazar denizi ve Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlarda, Balkanlarda ve Orta
Avrupa’da güçlü devletler kurdular (Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Macarlar, Peçenekler,
Kumanlar, Oğuzlar). Orta yolu kullanan Türkler ise Ortadoğu’ya hakim oldular. XI.
yüzyılda ise kalabalık Oğuz boyları, Maveraünnehir’den hareket edip, İran üzerinden Anadolu’ya girmeye başlamışlar bu göçler ve fetihler sonucunda Anadolu’ya
yerleşerek burada yeni yurtlarını kurmuşlardır.
20
TARİH 5
OKUYALIM
TÜRK GÖÇLERİ’ NİN ÖNEMİ
Türklerin dünya coğrafyası üzerinde yayılma ve yaşamaları üç bölümde değerlendirilebilir. Bunlar:
1. Türklerin Orta Asya’dan kapalı olarak kaldıkları devre,
2. Orta Asya’dan çıkarak Türklerin birliğini sağlamış tek ve büyük imparatorluklar olarak çok geniş topraklara hükmettikleri ve çeşitli yerlere dağıldıkları devre ,
3. Türklerin doğu ve batıda bağımsız devletler veya topluluklar halinde yaşadıkları devre.
Türklerin bu denli dinamik dünya tarihine tesir etmeleri ve yön vermeleri,
16.asırda olduğu gibi bazı asırların “Türk asrı” olarak nitelenmesine sebep olmuştur.
16.asrında dünyada mevcut ilk beş büyük devlet, Türkler tarafından kurulup yönetildiği gibi bu ülkelerde yaşayan nüfus 270 milyon civarındaydı ve bu rakam o zamanki 540 milyon civarında olan dünya nüfusunun yaklaşık yarısına eşitti.
Türklerin ilk yurtları Orta Asya’dan çıkıp diğer yerlere yayılmaları ve buralara
hükmetme gayretleri, diğer toplum ve milletler ile çeşitli temas ve kültürel ilişki içinde bulunmalarına sebep olmuş. Bu temas ve kültürel ilişki ise;
1. Bazı Türk grubu ve toplumlarının yabancı kültürlerin etkisi ve baskısı altında
Türklük özelliklerinin kaybetmelerine
2. Bazı başka toplum veya milletlerin Türk kültürü etkisi altında Türkleşmelerine neden olmuştur.
Batıya göç eden Türklerin bir kısmı Ön Asya’ya (Anadolu) yerleşerek sırası ile
Selçuklu, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti Devletini kurmuşlardır. Yani Türkiye Cumhuriyeti, Selçuklular ve Osmanlıların varisi ve devamıdır. Geniş topraklara yayılmış,
değişik din, dil ve ırktan oluşan Osmanlı Devleti yıkılırken yerine aynı dil, din ve ırka
sahip millî bir devlet olan Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur.
Meşkure Yılmaz, Türklerin Dünyası, s,18.
21
TARİH 5
?
Metinde verilen bilgilerden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplandırınız.
1. Türk göçlerinin dünya tarihindeki önemi ile ilgili neler söylenebilir?
2. Türklerin başka kültürlerle temaslarının olumlu ve olumsuz yönleri hakkında
neler söylenebilir?
3. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu ile Orta Asya göçleri arasında nasıl bir ilişki
kurulabilir?
Göçlerden Sonra Ana Yurdun Durumu
Türk boylarının hepsi göçlere katılmadı. Ana yurtta kalan Türkler İrtiş, Selenga
ve Orhun ırmakları ile Baykal gölü dolaylarında varlıklarını devam ettirerek burada
büyük devletler kurmuşlardır. (Büyük Hun, Kök Türk ve Uygur devletleri).
4. İSKİTLER
İskitler doğudan batıya doğru kavimlerin birbirlerini sıkıştırmaları sonucunda
tarih sahnesine çıkmışlardır. Orta Asya’da Hazar denizi ile Tanrı Dağları arasındaki
geniş topraklarda yaşayan İskitler dış baskılar sonucunda MÖ 7. Yüzyıl sonlarında
Kafkasya üzerinden Karadeniz’in kuzeyine gelip yerleşmişlerdir. Tarihçi Herodot
Asya’da yaşayan İskitlerin Massagetlerle yaptıkları savaşta yenildiklerini ve bundan
dolayı batıya doğru yayıldıklarını bildirmektedir. Arkeolojik buluntulara göre İskitler
MÖ 1.bin yıl içerisinde Tuna Nehri’nden Çin’in batı sınırına kadar uzanan oldukça
geniş bir sahaya yayılmışlardır.
İskitler eski Yunanlılar tarafından İskitler, Persler tarafından ise Sakalar olarak
adlandırılmışlardır. Kimmerlerin peşinden Kafkasları aşarak Anadolu’ya giren İskitler, Kızılırmak’ın doğusunda kalan bölgelerin tamamına egemen olmuşlardır. Medlerle birleşerek Urartu Devleti’ni yıkan İskitler, Suriye üzerinden Mısır’a kadar olan
bölgelere saldırılarda bulunmuşlardır. Medler ve Perslerle uzun süre savaşlar yapan
İskitlerin mücadelelerinin önemli bir kısmı İskit hükümdarı Alp Er Tunga ile Pers hükümdarı Kirus arasında geçmiştir. Bu mücadeleler Firdevsi tarafından yazılan ve İran
destanı olarak bilinen “Şehname” ye konu olmuştur. Firdevsî Alp Er Tunga’dan Efrasiyap adı ile bahsetmektedir.
Siyasî varlıklarını M.Ö. 2. yüzyıl sonlarına kadar sürdüren İskitler, Moğol istilâsı
sırasında kuzeye çekilerek Sibirya’ya yerleşmişlerdir. Bugün Sibirya’da yaşayan Yakut
Türkleri İskitlerin torunlarıdır.
22
TARİH 5
İskitlerin Yaşayışları:
Tarihçi Herodota göre, İskitler başlarına yüksek, yukarıya doğru sivrilerek yükselen başlıklar giyerlerdi. Savaş aracı olarak yay, hançer ve balta taşırlardı.
İskitler, adı bilinen ilk atlı-göçebe kavimdirler. Kadınları ve çocukları çadırlarını
üzerine kurdukları arabalarda, erkekleri ise atlar üzerinde göçerlerdi. Onlar, yerleşik
hayata geçerek ziraat ve ticaretle uğraşan soydaşlarını küçük görmüşler ve kendileri
ile eşit saymamışlardır. Geleneklerine son derece bağlı olan İskitler yabancı geleneklere özenenleri sert bir şekilde cezalandırırlardı.
İskitler, keçeden kubbeli derme çadırlarda otururlar, kımız
içerlerdi. Ayrıca, sütün yağını alıp, geriye kalanını yoğurt veya
çökelek yaparlardı. Elbise olarak, belden kemerle sıkılan uzun
etekli ceketler ile pantolon ve bot giyerlerdi. Başlarına uzun külahlar (sivri börkler) geçirirlerdi. Saçlarını kesmezler, sakallarını
ise tıraş ederlerdi.
Resim 01.06:
İskitler Dönemine
Ait Altın Plaka
İskitliler ata binmekte çok başarılıydılar. Ata binenin dengesini sağlamasına
yardımcı olan üzengi de, ilk defa İskitler tarafından kullanılmıştır.
Din: İskitlerde çok tanrılı bir din anlayışı vardı. Baba denilen Gök Tanrısı, tanrıların en büyüğüydü. İskitler, tapınak ve tanrı heykeli yapmazlar fakat, Savaş Tanrısı
için her yıl, iki metre yüksekliğinde bir odun yığını yaparak bunun üzerine, Savaş
Tanrısını simgeleyen bir kılıç dikerlerdi. İskitler, tanrılarına çeşitli hayvanları adayarak kurban ederlerdi. En çok, at kurban edilirdi.
İskitlerde, ruhsal hayata inanmak büyük önem taşıyordu. Kutsal saydıkları her
şeyin ve cismin bir ruh taşıdığına inanırlardı. Fal baktırmak ve büyü yaptırmak toplumda yaygındı. Falcılar, kavak dallarına bakarak ya da ıhlamur kabuklarını parmaklarına dolayarak fala bakarlar ve gelecekten haber verirlerdi.
İskitler cenaze törenlerinde yüzlerini bıçakla çizerek kan akıtırlar, yüksek sesle
ağlaşırlar ve ölülerini çok sevdikleri atlarıyla birlikte gömerlerdi. Ayrıca ölen kişiyi
mumyalarlardı.
Sanat: Heredot; İskitler’in çok medenî bir millet olduğunu belirtmiştir. Onlar
gümüş işçiliğinde, dişçilikte ve çıkıkları sarmakta ustaydılar.
Çin ülkesinden Tuna boylarına kadar uzanan geniş bozkırlarda İskitler’e ait
çeşitli silâhlar, binit ve koşum takımları, kaplar ve vazolar, kemer tokaları, kopçalar,
aynalar ve birçok süs eşyaları ele geçmiştir. İskit sanatında Orta Asya Türk sanatının
23
TARİH 5
özünü oluşturan hayvan üslubu görülür ve bu sanat tarzı İskitler tarafından geliştirilmiştir. Eşyalarını geyik ve kuş gibi hayvan resim ve kabartmalarıyla süsleyen İskitler
hayvan motifini hem süs hem de kötü ruhların etkisinden korumak amacıyla kullanmışlardır.
İskitler maden işlemekte ustaydılar. Onlar için “Bozkırların Kuyumcuları” denilmiştir. Sanat alanında Yunanlıları da etkileyen İskitlerin kullandıkları altın ve gümüşten at koşum takımları ile kemer tokalar daha sonraki dönemlerde Yunanlılar
tarafından örnek alınmıştır.
Resim 01.07: İskitlere Ait Sanat Eserleri
?
ƞTLƌUTBOBU‘O‘OÚ[FMMƌLMFSƌOFMFSEƌS
ƞTLƌUMFSƌOTƌZBTƌBΑEBOÚOFNMFSƌƌMFƌMHƌMƌOFMFSTÚZMFOFCƌMƌS
24
TARİH 5
OKUYALIM
İSKİTLER
İskitlerin hayat tarzları, kullandıkları arabalar, besledikleri hayvanlar, ata iyi binebilmeleri ve hayatlarının büyük bir kısmının at üzerinde geçmesi diğer eski Türk
topluluklarını hatırlatmaktadır. Aynı hayat tarzı bozkır Türk topluluklarında vardır.
İskitlerin gelenek ve göreneklerine bağlılıkları, genelde at kurban etmeleri ve
onlarda domuz kültürünün olmaması, hatta ölü gömme adetleri eski Türk topluluklarınkine aynen uymaktadır.
İskit kurganlarından çıkarılan sanat eserleri de büyük önem taşımaktadır. Göçebe Hayvan Üslûbu adı verilen ve stilize hayvan figürleriyle süslenmiş olan buluntular eski Türk sanat eserleriyle bağlantı kurulmasına imkan vermektedir. Özellikle
Hun sanatı, İskit sanatının bir devamıdır.
İskitlerin dinlerinin, dillerinin, sanatlarının, gelenek ve göreneklerinin eski
Türklerinkiyle bağlantıları ve bu kadar çok yönlü benzerliklerinin olması, İskitlerin
büyük çoğunluğunun, özellikle yönetici tabakanın Türk olduğu kanaatini doğurmaktadır. Çünkü bu derece çok benzerlik bu düşünceyi kuvvetlendirmektedir.
Abdülhalık M.Çay,İlhami Durmuş,İskitler,GTT Ansiklopedisi C,1 s, 503,504’ten özetlenmiştir.
?
.FUƌOEFWFSƌMFOCƌMHƌMFSEFOZPMBΑLBSBLƞTLƌUMFSƌOZBǵBNUBS[MBS‘IBLL‘OEB
neler söylenebilir?
ƞTLƌUMFSƌOIBOHƌÚ[FMMƌLMFSƌOEFOEPMBZ‘5àSLPMBCƌMFDFLMFSƌƌEEƌBFEƌMNFLUFEƌS
25
TARİH 5
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularını cevaplayınız.
1. Aşağıda verilen bilgilerden hangisinin Orta Asya ile ilgili olduğu söylenemez?
A. Kuzey kısmı Tayga Ormanlarıyla kaplıdır.
B. Bozkır kısmı Altay ve Sayan dağları ile ortadan kesilmiştir.
C. Sincap, Tavşan gibi birçok hayvan çeşidi bulunur.
D. İklim şartlarının uygunluğundan dolayı tarım oldukça gelişmiştir.
2. Orta Asya’da yapılan kazılar sonucunda hangi devire kadar uzanan kültürler
ortaya çıkarılmıştır?
A. Cilalı Taş Devri
B. Bakır Devri
C. Yontma Taş Devri
D. Tunç Devri
3. Türklerin anayurdun da en eski kültüre aşağıdaki yerlerden hangisinde
rastlanmıştır?
A. Yenisey Irmağı çevresinde
B. Minusink bölgesinde
C. Batı Türkistan’da
D. Abakan bölgesinde
4. Bu kültürde Andronovo geleneği devam ettirilmekle beraber, yenilik olarak
demir madeni bulunmuş ve işlenmesine başlanmıştır. Bundan başka, dört
tekerlekli arabalar ve keçeden Türk derme çadırları, ilk defa bu kültürde ortaya
çıkmıştır.
Verilen bilgilerdeki gelişmeler aşağıdaki kültürlerin hangisinde yaşanmıştır?
A. Afanesyova Kültürü
B. Karasuk Kültürü
C. Tagar Kültürü
D. Taştık Kültürü
26
TARİH 5
5. Aşağıda verilen bilgilerden hangisi Anav kültürü insanları ile doğru bir bilgi
değildir?
A. İlk defa koyun yapağısını dokuyarak elbiseler yapmışlardır.
B. Güneşte kurutulmuş tuğlalardan yapılan evlerde oturmuşlardır.
C. Koyun, sığır gibi hayvanları besleyip çiftçilik yapmışlardır.
D. Arpayı, buğdayı dibeklerde öğütmüşler ve bakırdan süs eşyası
yapmışlardır.
6. Aşağıdakilerden hangisinin Atlı-Göçebe Türk medeniyeti insanlarına ait
özelliklerden biri olduğu söylenemez?
A. Kendine güvenmek
B. Kanaatkârlık
C. İleri görüşlülük
D. Macera düşkünlüğü
7.
I. Dış baskılar
II. Kuraklık ve aşırı soğuklar
III. Türk boyları arasındaki anlaşmazlıklar
IV. Geçim sıkıntısı
Yukarda verilenlerden hangileri Türklerin Orta Asya’dan göç etmesinin siyasi
sebepleri olarak gösterilebilir?
A. I ve II
B. II ve III
C. I ve III
D. III ve IV
8. Aşağıdakilerden hangisi Türklerin Orta Asya’dan göç etmelerinin nedenleri
arasında gösterilemez?
A. Otlakların sayıları gittikçe artan hayvanlara yetmemesi
B. Gezmeyi sevmeleri
C. Boylar arasında silahlı çatışmalar olması
D. Tabiî afetlerin yaşanması
27
TARİH 5
9. İskitlerin aşağıdaki kavimlerden hangisiyle yaptıkları savaşlar ünlü şair Firdevsi’nin
Şehname adlı eserine konu olmuştur?
A. Kimmerler
B. Medler
C. Persler
D. Asurlular
10. İskitler hangi özelliklerinden dolayı “Bozkırın Kuyumcuları” olarak nitelendirilmişlerdir?
A. Dişçilikte ve çıkıkları sarmakta usta olmaları
B. Eşyalarını geyik ve kuş gibi hayvan resim ve kabartmalarıyla süslemeleri
C. Savaşçı bir kavim olmaları
D. Maden işlemekte usta olmaları
28
2. ÜNİTE
İLK TÜRK DEVLETLERİ
TARİH 5
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Türk milletinin dünya tarihindeki önemi, milletler ailesi içindeki şerefli geçmişini kavrayacaksınız.
2. Atalarımızın çeşitli zamanlarda ve yerlerde devletler kurduklarını öğreneceksiniz.
3. Devlet adamlarımızın yerinde gösterdikleri uzak görüşlülük, fedakarlık gibi
yeteneklerini ya da bilinçsiz davranışları sebebi ile olayların ve tarihin akışını nasıl etkilediklerini bileceksiniz.
4. Milli bağımsızlığın değerini kavrayacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
ANAYURT
UYGUR
TÜRK
KÜLTÜREL
ETKİLEŞİM
KÖK TÜRK
HUN
ÇİN SEDDİ
İPEK YOLU
30
TARİH 5
GİRİŞ
Sevgili Öğrenciler!
Türkler tarih boyunca çok geniş coğrafi mekânlara dağılmış ve her zaman için
bulundukları yerlerde etkili olup, tarihin uzun bir döneminde dünya siyasetine yön
vermişlerdir. Bu ünitemizde tarihe yön vermiş bir millet olan Türklerin ilk anayurdunun neresi olduğu ve buralarda oluşan uygarlıklar konusunu sizlerle paylaşacağız.
OKUYALIM
İlk Türkler, yani en eski atalarımız bugün Orta Asya diye bilinen yerde, Tanrı Dağları ile Altay
Dağları arasında yaşıyorlardı. Tarih
öncesi insanlar ve kültürlerle uğraşan bilim adamlarının o bölgelerde
yaptıkları kazılardan elde edilen
bilgilere göre, Türkler beyaz ırktan
ve geniş kafalı (brakisefal), orta
boylu insanlardı; Burası Çin’le sınırdaş olan bir ülke idi; bu yüzden
Türkler’ in eski tarihlerine ait bilgiResim. 02.01: Altay Dağları
lerin pek çoğunu Çin tarihinden
öğreniyoruz. Çin tarihleri Milat’tan Önce 2000-1000 yılları arasında ilk Türk hükümdarlarından bahsediyorlar. Böylece Türkler’ in bilinen tarihi, dört bin yıllık bir tarihtir.
Türkler o zamanlarda hem soy, hem dil bakımından yakın komşularından, yâni
Çinlilerden ve Moğollardan farklı idiler. Asıl geçim kaynakları hayvancılıktı. Bu yüzden hep hareket hâlinde bir hayat sürüyorlar, çok iyi at kullanıyorlardı. Son derece
çevik süvari birlikleri sayesinde komşu ülkeler üzerinde hâkimiyet kurabiliyorlardı.
Çin’de bile zaman zaman hükümdarlık, Türk ailelerinin eline geçiyordu.
Erol GÜNGÖR, Tarihte Türkler, s,11,12
?
Yukarıdaki metinde verilen bilgilere göre
1. Türklerin ilk Anayurdu nerelerdir?
2. Türk Tarihini niçin Çinlilerden öğrenmek zorunluluğu oluşmuştur?
3. Türklerin hangi özellikleri ön plana çıkmaktadır?
31
TARİH 5
1. TÜRK ADININ ANLAMI VE KÖKENİ
“Eğer bir millet büyükse kendisini tanımakla daha büyük olur. “
Mustafa Kemal Atatürk
DÜŞÜNÜNÜZ
Atatürk’ün yukarıdaki sözü sizde hangi düşünceleri oluşturmaktadır?
İnsanlık tarihinde seçkin bir yeri olan, başka toplumları etkileyen ve çoğu zaman yönlendiren milletimizin adının anlamı ve kökeni hakkında pek çok araştırmalar yapılmış, bu konuda çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. Türk, Ön Asya mitolojisinde
Nuh Peygamber’in torunu Yafes’in adıdır. Mukaddes kitaplardaki rivayetlere göre
Nuh Peygamber, dünyayı oğulları Hâm, Sâm ve Yafes arasında paylaştırırken Türklerin atası olarak kabul edilen Yafes’e Ceyhun Nehri ötesindeki memleketleri yani
Türkistan’ı vermiştir.
Türk adına ilk olarak Çin yıllıklarında rastlanmıştır. Türk adını devlet adı olarak
da, ilk kez Kök Türkler kullanmışlardır. Çin kaynaklarında “miğfer” anlamında kullanılan Türk adı, Kök Türk Kitabelerinde Türk veya Türük şeklinde geçmektedir. Uygurlar
zamanından kalma belgeler kelimenin “güç, kudret “anlamı taşıdığını ortaya koymaktadır. Kaşgarlı Mahmut, “Divân-ı Lûgat-it Türk” adlı eserinde, Türk adının “olgunluk çağı” anlamına geldiğini belirtmiştir. Macar bilgini A.Wambery ise Türk adının
“türemek, çoğalmak” anlamlarına geldiğini söyler. Ziya Gökalp Türk kelimesinin anlamını “töreli, kanun nizam sahibi” olarak açıklar. Atatürk, Onuncu Yıl Nutkunda Türk
milleti hakkındaki düşüncelerini şu sözlerle ifade etmiştir:
“Türk milletinin karakteri yüksektir. Türk milleti çalışkandır. Türk milleti zekidir.
Çünkü Türk milleti millî birlik ve beraberlikle güçlükleri yenmesini bilmiştir. Çünkü
Türk milletinin yürümekte olduğu ilerleme ve medeniyet yolunda elinde ve kafasında tuttuğu meşale müspet ilimdir.”
“Şunu da ehemmiyetle belirtmeliyim ki yüksek bir insan cemiyeti olan Türk
milletinin tarihî bir vasfı da güzel sanatları sevmek ve onda yükselmektir.”
?
Atatürk’ün yukarıdaki sözlerinden yola çıkarak Türk adını tanımlamak isteseydiniz neler söylerdiniz? Neden?
32
TARİH 5
Türkiye adı coğrafi bir terim olarak, VI. yüzyıla ait Bizans kaynaklarında Orta
Asya için, IX. ve X. yüzyıllarda Volga Nehri’nden Orta Avrupa’ya kadar uzanan bölge,
XII. yüzyıldan itibaren de Anadolu için kullanılmıştır. Bazı kaynaklarda Türkiye adı
XIII. yüzyılda Memlûklerin egemenliğindeki Mısır ve Suriye için de kullanılmıştır.
OKUYALIM
TÜRKLERİN TEMEL ÖZELLİKLERİNDEN BAZILARI
Arap müellifi(Yazar) Cahiz’den (ö. 869) itibaren, Türk’e verilen ve yüklenilen
özelliklerin bazıları şunlardır:
1. Türk, edepli, terbiyeli, akıllı ve temiz kalplidir, azimlidir, hoşgörülüdür, tedbir
sahibidir.
2. Türk, sağlam yapılıdır, cesurdur, kahramandır. İyi savaşır. Türk ancak korkulması gerekenden korkar. Türkler iyi savaşçı oluşları sebebiyle, bütün Orta Çağlar boyunca, dünyanın da en seçkin askerlerinden sayılmışlardır.
3. Türk namusludur, güvenilir insandır.
4. Türk zayıf ve acizleri korur; savaş zamanlarında korkunç bir muharip görünümünde ise de o barış zamanlarında en sakin insandır. Bu zamanlarda gelene gidene yemek yedirir-içirir, yardım eder.
5. Türk tabiatın içinden geldiğinden, küçük yaşlarından itibaren hayat kavgasına alışmıştır. Hayatın ve yaşamanın zorluklarını bilir ve onları çözmeye yatkındır.
Cahiz’in dediğine göre “Türk, eli kolu bağlı olarak bir kuyuya atılsa, mutlaka bir çaresini bulup kurtulur”. Belki bu sebepten daha doğuştan iyi mücadelecidir.
Türkler, dünya coğrafyasında sayıca çok kalabalık bir millet olmamakla birlikte,
komşularına göre üstün özellikleri sebebiyle Dünya tarihinde seçkin ve çok önemli
bir yer tutmuşlardır. Bunun belli başları sebeplerini de şöyle sıralayabiliriz:
a. Türk, teşkilatçıdır; teşkilatçı özelliği onun sadece halkını değil, özellikle silahlı kuvvetlerini seçkin bir hale sokar.
b. Türk, durmak nedir bilmez; o her zaman çalışır. Hepsinden önemlisi durmaksızın kendisini aşmak ve yenilemek ister.
c. Türk, “sade” insandır: O kısa ve öz konuşur; uzun ve boş sözlerden nefret
eder. Bu sebeple “sadelik, açık ve yalın” olmak onun en belirgin vasıflarındandır.
33
TARİH 5
d. Türk, ata erken zamanlarda sahip olduğundan, atın sürati ve hareketli oluşu
sebebiyle komşularına büyük üstünlük sağlamıştır. Bu sebeple olsa gerek Cahiz şöyle diyordu: “Türk’ün ömrünün at üzerinde geçen günlerinin, yer üzerinde oturarak
geçirdiği günlerden daha çok olduğunu görürsün”.
e. Türk, bir maden olarak “demir”i erken bir zamanda bilmiş, demiri çelik haline
sokarak güçlü silahlara sahip olmuştur. Böylesine üstün silahları ve yukarda sözünü
ettiğimiz “at”ı ile komşularına karşı başarılı olmuştur.
Tuncer Baykara, Türklüğün En Eski Zamanları, GTT 1 s,358,359’dan özetlenmiştir.
?
Metinde verilen bilgilere göre;
1. Türklerin karakter yapılarının oluşmasında nelerin etkili olduğu söylenebilir?
2. Türklerin dünya tarihinde önemli bir yere sahip olmasının sebepleri nelerdir?
2. BÜYÜK HUN DEVLETİ
Tarihte bilinen ilk Türk Devle ’ti Hunlardır. Hun Devleti’nin ne zaman kurulduğu kesin olarak tespit edilememiştir. . Hun adına ilk kez M.Ö. 318 yılına ait Çin
kaynaklarında rastlanmıştır. Bu tarihte Hunlar, beş Çin beyliği ile anlaşıp bir diğer
Çin beyliğine saldırmışlardır. Bu olay, IV. yüzyılın başlarında devletlerarası ilişkilerde
önemli rol oynayan, güçlü bir Hun Devleti’nin bulunduğunu açıkça göstermektedir.
Çinlilerin MÖ 318 yılında Türklerle yaptıkları ittifak Hunlarla ilgili tarihte bilinen ilk
yazılı belgedir. Bu sırada Hunların yurtları Orhun-Selenga ırmaklar ile bu ırmakların
batısında yer alan Ötüken çevresiydi. Hun ismi, Çin kaynaklarında “Hiung-Nu” şeklindedir. “Hiung-Nu” kelimesi “kavim, halk, topluluk” anlamlarına gelmektedir.
OKUYALIM
ÇİN SEDDİ NİÇİN YAPILDI
Çin beylikleri arasındaki egemenlik mücadelesine karışan Hunlar, Çin toprakları üzerine akınlarını ve baskılarını karşı konulmayacak derecede artırdılar ve Çin’in
bütün Kuzey eyaletlerini ele geçirdiler. Çinliler, zamanın en mükemmel silâhlarına ve
en hızlı hareket kabiliyetine sahip olan Hun akıncılarına karşı koyamadılar. Çin kralları, Hun akınlarını durdurabilmek için dünyanın hiçbir yerinde ve devletinde görül-
34
TARİH 5
memiş tedbirlere başvurdular. Hun akınlarına karşı Çin
Cao Krallığı’nın inşa etmeye
başladığı surlar, Ts’in Krallığı zamanında tamamlandı
(M.Ö.214) ve bugün görenleri
hayretler içinde bırakan 2400
km. uzunluğundaki “Çin Seddi” meydana getirildi.
Öte yandan, aynı Cao
Krallığı’nda Hun akınları yüzünden, , köklü reform hareResim. 02.02: Çin Seddin’ den Bir Görünüm
ketlerine girişilmek zorunda
kalındı. Önce ağır savaş arabaları hizmetten kaldırıldı. Yerine Hunlarınki gibi manevra kabiliyeti yüksek atlı birlikler teşkil olundu. Ayrıca, askerlerin üzerinden hareketi
engelleyen ipekli uzun elbiseler çıkarıldı. Bunun yerine Hun pantolonları, çizmeleri
ve başlıkları (börk) giydirildi; belleri Hun kemerleri ile sıkıldı; hepsi Hun silâhları ile
donatıldı ve Hun tarzında eğitimlere başlandı. Fakat Çin aldığı bütün bu tedbirlerle
Hun akınlarını durduramadı.
Salim KOCA, Türk Kültürünün Temelleri, s 42,43’ten yararlanılarak hazırlanmıştır.
?
Verilen bilgilere göre Çinliler, Türklerden neler öğrenmişlerdir?
Teoman Dönemi(MÖ 220-209)
Asya Hunlarının bilinen ilk hükümdarı Teoman’dır. Teoman; Çinliler, Yüeçiler ve
Moğol asıllı Tunguzlarla savaşmıştır. Askeri bakımdan üstün olan Türkler, bu mücadeleler sonucunda Çin’i zor durumda bırakmışlar ve Çin topraklarının bir kısmını ele
geçirmişlerdir. Teoman Türk boylarını kendi egemenliğinde birleştirmeyi başararak,
Türklerin siyasi birliğini sağlamıştır.
Teoman eşinin etkisiyle büyük oğlu Mete’nin hükümdar olmasını engellemek
istemiştir. Bunu sağlamak için de Mete’yi Yüeçilere rehin olarak göndermiştir. Ancak
Mete kaçarak güçlü bir ordu kurmuş ve bir süre sonra babasına karşı ayaklanarak
Babası Teoman’ı öldürüp, Hun hükümdarlığını ele geçirmiştir. Bu olayla ilgili aşağıda
verilen metni okuyunuz.
35
TARİH 5
OKUYALIM
METE HAN’IN HÜKÜMDAR OLMASI
Teoman’ın oğullarından biri Mete idi. Sonradan Teoman çok sevdiği bir hanımla evlendi. Bu hanımı bir oğul doğurdu. Bundan sonra Teoman küçük oğlunu
tahta çıkarmak istedi. Üvey annesinin ısrarı üzerine Mete’yi Yüeçilere rehin olarak
gönderdi. Teoman, Yüeçilere ani olarak bir baskın yaptı. Yüeçiler Mete’yi öldürmek
istedi.Fakat Mete atını aldı ve kaçtı. Geri döndü. Geri dönünce Teoman tarafından
övüldü. Teoman, Oğlu Mete’nin on bin atlı askerî birliğe komutan olması için bir
emir çıkardı.
Mete “ıslık çalan” bir ok yaptı. Kendi okçu atlılarına eğitim yapmalarını emretti.
Ordusuna şöyle dedi. “Islıklı ok nereye atılırsa herkes aynı hedefe ok atacaktır. Okunu
atmayanların ise başları kesilecektir.”
Mete ava gitti. Avda Mete bizzat kendisinin atına bir ıslıklı ok attı. Fakat Mete’nin
askerlerinden bazıları atına ok atma cesaretini gösteremediler. Bunun üzerine Mete
harekete geçti. Ok atmayanları cezalandırdı.
Mete bir gün de babası Teoman ile bir ava çıkmıştı. Avda ıslıklı okunu babasına
attı. Mete’nin askerleri Mete’nin ıslıklı okunu izlediler ve Teoman’ı öldürdüler. Böylece Mete kendisini hakan olarak tahta çıkardı.
Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Büyük Hun İmparatorluğu, s. 213’den düzenlenmiştir.
?
Metindeki bilgilere göre o dönemde devletlerarası ilişkiler hakkında neler söylenebilir?
36
TARİH 5
Harita. 02.01: Asya Hun Devleti
Mete Dönemi
Teoman’dan sonra MÖ 209 yılında Asya Hun Devleti’nin başına oğlu Mete
“şanyü” unvanını alarak geçmiştir. Mete, Hun ordusunu onlu sisteme göre yeniden
düzenleyerek Askerlerini on, yüz, bin ve on bin kişilik gruplara ayırmış ve her grubun
başına bir komutan atamıştır. Böylece Türk tarihindeki ilk düzenli ordu teşkilatını
Mete kurmuştur.
Mete tahta çıktığında ülkesinin doğusunda Moğol
asıllı bir kavim olan Tunguzlar, güneyinde Çinliler, güneybatısında da Yüe-çiler bulunuyordu. Tunguzlar Hun devletindeki hükümdar değişikliğinden yararlanmak istediler.
Bu amaçla Mete’den toprak istediler. Ülke topraklarının en
küçük parçasının bile hiçbir şekilde verilemeyeceğini ifade
eden Mete, sefere çıkıp, Tunguzları ağır bir yenilgiye uğratarak vergiye bağlamıştır.
Mete, Tunguzlardan sonra İpek Yolu ticaretini engelleyen Yüe-çiler üzerine sefere çıkarak bu yolun güvenliğini
sağlamıştır. Daha sonra da kuzeye yönelerek Hunlarla akraResim. 02.03: Metehan
ba olan Tölesler ve Kırgızları egemenliği altına almıştır. Bu
durum Çin yıllıklarında “Hunların bütün soylu büyük kişileri Mete’nin hâkimiyetini
tanımışlar ve onu en büyük şanyü olarak yüceltmişlerdir.” şeklinde ifade edilmiştir.
Mete MÖ 201 yılında Çin seferine çıkarak Çin’in kuzeyindeki Ordos bölgesine
sahip olmuştur. Bunun üzerine Çin İmparatoru Kao-ti büyük bir ordu ile Hunların
37
TARİH 5
üzerine yürümüş fakat başarı sağlayamamıştır. Çin bozkırlarını Hunlara bıraktı. Ayrıca her yıl tahıl, ipek ve yıllık vergi vermeyi kabul etti. Zor durumda kalan Çinliler,
MÖ 200 tarihinde Hunlarla bir antlaşma imzalamışlardır. Bu antlaşmaya göre Çinliler,
Hunlara vergi vermeyi(yiyecek ve ipek) ve ülkenin kuzeyindeki bozkırları Hunlara
bırakmayı kabul etmişlerdir. Mete, Çin gibi son derece geniş topraklara sahip bir
devletin dışardan yönetilemeyeceğini ve istilâ edilemeyeceğini bildiği için, Çin topraklarına yerleşmeyi uygun görmemiş böyle bir antlaşmayı daha uygun görmüştür.
Çin’e yerleşilirse Türklerin çok kalabalık olan Çinliler içerisinde benliklerini kaybedeceklerine inanmıştır. Fakat Çin’i sürekli olarak askerî baskı altında tutmak istemiştir.
?
Mete’nin Çin siyasetinin önemi hakkında neler söyleyebilirsiniz?
Mete, MÖ 174 yılında öldüğü zaman, devletin sınırları, doğuda Kore’ye, batıda
Aral gölüne, kuzeyde Baykal gölüne, güneyde Tibet’e ve Karakurum dağlarına kadar
uzanıyordu. Tarihte bilinen ilk Türk devleti olan Asya Hun Devletini Mete Han teşkilatlandırmıştır. Mete, saltanatının 20 yıl gibi uzun bir dönemini Hun hâkimiyeti altında Orta Asya birliğini kurma faaliyetiyle geçirmiştir. Mete, 26 tane büyüklü küçüklü
devleti ortadan kaldırarak, Hun siyasî birliğini kurmuştur. Mete bu durumu “Ok ve
yay gerebilen kavimleri bir aile gibi birleştirdim şimdi onlar Hun oldular” şeklinde
açıklamıştır. Bu sözden anlaşıldığı gibi, Mete, Orta Asya’da sadece Hun siyasî birliğini
kurmakla kalmamış, aynı zamanda bu topluluklara “Hun olma”, yani millet olma bilincini de kazandırmıştır.
Özet olarak, Mete, M.Ö. 209 yılında Hun tahtına çıkmış, kendisinden toprak
talebinde bulunan Moğol kökenli Tunguzları ağır bir şekilde cezalandırmış, eşi bulunmayan bir taktikle Çin imparatorunu kuşatıp, vergiye bağlamış, Türkçe konuşan
ve Türk soyundan olan toplulukları Hun hâkimiyeti altında toplayarak, Hun siyasî
birliğini kurmuş ve Hun Devleti’ni sadece Orta Asya’nın değil, bütün Asya’nın, hatta
bütün dünyanın en büyük gücü haline getirmiştir. Zaman zaman Çin üzerinde siyasî
baskısını hissettirerek, Hun halkına uzun bir barış ve huzur dönemi yaşatmıştır.
Kİ-Ok Dönemi (MÖ174-MÖ 160)
Mete’nin M.Ö. 174 yılında ölümünden sonra tahta oğlu Ki-ok geçmiştir. Çin’e
karşı babasının politikalarını devam ettiren Ki-ok MÖ 161 yılında Çin’in merkezine
kadar ilerleyip Hun baskısının azalmadığını Çinlilere göstermiştir. Bundan sonra Çin
ile ilişkilerini barış ortamında yürüten Ki-ok, bir Çinli prenses ile evlenmiştir. Ki-ok,
38
TARİH 5
Çin’i baskı altına aldıktan sonra İpek Yolu üzerinde oturan Yüe-çiler üzerine yönelmiştir. Vurduğu ağır bir darbe ile Yüe-çileri mağlup ederek, bu kavmi göç etmeye
zorlamıştır. Ki-ok’un vurduğu darbeden sonra Orta Asya’yı terk ederek, bugünkü
Afganistan, Pakistan ve Kuzey Hindistan’a gelen Yüe-çiler, burada büyük İskender
zamanından kalan Grek kolonilerine son vererek, Kuşan adıyla anılan yeni bir devlet
kurmuşlardır (M.Ö. 138).Yüe-çiler üzerine yapılan seferle İpek Yolu, tamamen Hunların eline geçmiştir.
Harita 02.02: İpek Yolu Haritası
OKUYALIM
HUN İKTİDARINI HEDEF ALAN YIKICI ÇİN PROPAGANDASI
Çin imparatorları, özellikle barış zamanlarında Hun Hakanlarına eş olarak gönderdikleri prenseslerin maiyetlerinde Türk ülkesine soktukları ajanlar vasıtasıyla Hun
beyleri ve Hun birliği içindeki kavimler arasında sinsice ayrılık tohumları ekiyorlardı.
Ayrıca ticaret yoluyla Hun ülkesine bol miktarda ipek ve lüks eşya göndererek, onları rahata ve zevke alıştırıyorlardı. Hâlbuki rahat ve zevk düşkünlüğü atlı-göçebe ve
akıncı hayat tarzına tamamen aykırı idi. Bu, dışarıdan çökertilemeyen kalenin içeriden çökertilmesi demekti.
39
TARİH 5
Çin hayat tarzına karşı özenti, ilk defa Ki-ok Kağan zamanında kendini göstermiştir. Hunların güçlü zamanlarında pek etkisi görülmeyen bu olumsuz durumlar,
daha sonraki zayıf hakanlar zamanında tam bir huzursuzluk kaynağı oldu. Hun iktidarında derin çatlaklar belirmeye başladı.
Salim Koca, Türk Kültürünün Temelleri, s. 51,52
?
Hun Kağanlarının Çinli prenseslerle evlenmelerinin Türk tarihi açısından olumsuz etkileri neler olmuştur?
Kün-Çin Dönemi (MÖ160-126)
Kiok’un yerine geçen Kün-Çin dedesi ve babası ölçüsünde başarılı olamamıştır.
Onun zamanında Hun iktidarı sarsıntılar geçirmeye başlamıştır. Çinliler, ilk defa ufak
çapta da olsa Hun akınlarını sınır boylarında durdurmayı başarmışlardır. Bu dönemden itibaren Çinliler’in gözünde Hunların yenilmezliği inancı yıkılmaya başlamıştır.
Büyük Hun Devleti’nin Parçalanışı ve Yıkılışı
Hun akınları karşısında önceleri devamlı
savunmada kalan Çinliler, gönderdikleri ajanlar vasıtasıyla Hunlar hakkında iyice bilgi sahibi olmuş ve zamanla savunma durumunu terk
edip, tıpkı Hunlar gibi saldırıya geçmişlerdir.
İlk önce Hunları taklit ederek atlı ordu birlikleri
oluşturan Çin, batıya doğru yayılma politikasını başlatarak; Tanrı dağları, Çungarya, Turfan,
Resim 02.06: Büyük Hun Devleti Bayrağı
Yarkent, Kuça gibi İpek Yolları üzerinde bulunan Hun topraklarını istilâya girişmiştir. MÖ 60 yılında ipek Yolu’nun denetimi Çinlilerin eline geçmiştir. Bu durum sonucunda Hun devlet gelirlerinde önemli ölçüde
azalmalar oldu. Çünkü onlar, ipek yollarını kullanan tüccarlardan geçit ve koruma
vergisi alıyorlardı. Ayrıca, Çin’den vergi ve hediye olarak sağlanan giyecek ve yiyecek
maddeleri de birdenbire kesildi, öte yandan, Hunların yaşadıkları bölgeler, onların
bütün ihtiyaçlarını karşılamaya elverişli değildi. Gittikçe artan ekonomik darlık, Hun
birliği içindeki boyların devlete bağlılığını zayıflatıyordu. Bütün bunlara Çinli prenseslerle gelen casusların Hun ülkesinin birliğini bozacak çalışmaları da eklenince,
Hun Devleti zayıflamaya başlamıştır.
40
TARİH 5
Devletin zayıflayıp asker| ve ekonomik gücünü kaybettiği sıralarda Ho-HanYeh hükümdar olmuştur. Ho-Han-Yeh, Çin himayesinde yaşamak isteyince kardeşi Çi-Çi ona karşı çıktı. Çi-Çi ve taraftarları özgürlüklerinden taviz verilmesini utanç
olarak değerlendiriyorlardı. Yabancı egemenliğini tanımak istemeyen Çi-Çi, batıya
giderek Çu ve Talas ırmakları düzlüğünde ayrı bir devlet kurdu. Ho-Han-Yeh ise güneye çekilerek Çin’in himayesine girdi. Böylece Hun Devleti biri güneyde, diğeri batıda olmak üzere ikiye ayrıldı (M.Ö. 58).
OKUYALIM
Çİ-Çİ’NİN TÜRK TARİHİNDEKİ ÖNEMİ
İstiklâli feda etmeyi “gülünç ve utanç verici” bulan Çi-çi, kendisini destekleyen
beyleri ve boyları yanına alarak, batıya çekildi. Tanrı dağlarının kuzeyinde oturan Vusunların direnişini kırdı. Tarbagatay bölgesindeki Ogurları, İrtiş kaynak havzasındaki
Tinginleri ve Kırgızları itaat altına aldı. Bundan sonra Çu-Talas havzasına yerleşen Çiçi, burada kendisine, etrafı surlarla çevrili yeni bir başkent kurdu (M.Ö. 41).
Çi-çi’nin bu hızlı yükselişi, kuvvetler dengesini daima elinde tutmak isteyen
Çin’i telaşlandırdı. Çi-çi’nin üzerine, Ho-han-yeh kuvvetleriyle destekli 70 bin kişilik
bir kuvvet gönderdi. Bu ordu, Çi-çi’yi başkentinde kuşattı. Çi-çi, böyle bir harekâtı
beklemediği için Çin ordusuna hazırlıksız yakalandı. Çi-çi, burada, Çin’e ve kardeşine karşı tarihin en dramatik istiklâl mücadelesini verdi. Çin ordusu, Talas ırmağı
kıyısındaki surlarla çevrili olan Hun başkentini tamamen tahrip ettikten sonra Çiçi’nin sarayına ulaştı. Bütün şehir, sokak sokak, oda oda didik didik edildi. Başta Çi-çi
olmak üzere Tiginler, hatunlar ve saray mensuplarından 1518 kişi, devlet ve istiklâl
uğruna hayatlarını kaybettiler. Böylece, Batı Hun Devleti’nin siyasî varlığı tamamen
sona erdi (M.Ö. 36). Çi-çi’ye bağlı olan Hun boylan ise, bölgede dağınık bir hayat
yaşamaya başladılar.
Sonuç olarak, Çi-çi ve taraftarları, istiklâl mücadelesini hayatlarıyla birlikte kaybettiler; fakat onlar gelecek nesillere ölmez bir ideal ve örnek bıraktılar. Gerçekten de onlar, istiklâl ve devletleri uğruna hayatlarını kaybetmişler, fakat inançlarını
yaşatmayı başarmışlardır. Zira bir süre sonra oğullarının ve torunlarının ruhunda
istiklâl fikri tekrar uyanmış, dedelerinin uğrunda hayatlarını kaybettikleri devlete ve
istiklâle tekrar kavuşmuşlardır.
Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi 1,S,563
41
TARİH 5
?
Çi-Çi ve arkadaşlarının verdikleri mücadelenin Türk tarihindeki önemiyle ilgili
neler söylenebilir?
Çin egemenliğinde yaşayan Doğu Hunlarına bir süre sonra güçlü devlet adamı
Yü Şan-yü (MS 18-46), yeniden bağımsızlıklarını kazandırdı. Ancak Hunlar aralarında
çıkan anlaşmazlıklar sonucu MS 48 yılında bir kez daha Kuzey ve Güney Hunları olarak ikiye ayrıldılar. Kuzey Hun Devleti MS 156 yılında Çinlilerin ve Siyenpilerin saldırıları sonucu dağıldı. Güney Hun Devleti ise Çinlilerin atadığı hükümdarlar tarafından
yönetildiği için bağımsız bir siyaset izleyemedi. MS 216 yılında tamamen yıkıldı.
Asya Hun Devleti’nin yıkılması ve bazı Türk boylarının Batıya göç etmesi üzerine Orta Asya’nın en güçlü devleti haline gelen Çin, bir süre Hunları egemenlikleri
altında tutmuştur. Hunlar, Çin idaresinde kalmalarına rağmen milli benliklerini korumaya çalışmışlardır.
Asya’da bu dönemde Orhun ve Selenga nehirleri arasında Avar, İran’da Sasani,
Maveraünnehir bölgesinde de Akhun Devleti kurulmuştur
3. KAVİMLER GÖÇÜ
M.Ö. 36 yılında Çinlilerin saldırıları sonucu dağılan Batı Hunları, Kırgız bozkırlarına gelip yerleşmişlerdi. Kuzey Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra batıya hareket
eden Hunlar da Kırgız bozkırlarına geldiler. Daha önce gelmiş olan Hun boylarıyla
birleştiler ve güçlendiler. Avrupa Hunlarının ataları olan bu topluluklar, M.S,350 yılında batı yönünde harekete geçtiler. Aral gölü ile Hazar denizinin kuzeyindeki Alan
ülkesini ele geçirdiler. Batıya doğru ilerlemeyi sürdüren Hunlar, M.S.375 yılında İtil
(Volga) nehrine ulaştılar. Bu tarihlerde Hunların başında, Balamir adında bir hakan
bulunuyordu.
Hunların Avrupa içlerine doğru ilerleyişi karşısında, bu bölgede yaşayan Kavimlerden Vızigotlar, Ostrogotlar, Vandallar, Burgondlar ve Germenler, batıya doğru,
birbirlerini iterek yer değiştirdiler. Doğu Avrupa’da yaşayan bu kavimlerin 375 yılından itibaren Hun baskısı nedeniyle Avrupa içlerine doğru ilerleyerek yer değiştirmelerine tarihte Kavimler Göçü adı verilmiştir. Bu olay yıllarca sürmüş ve pek çok
ulusun yer değiştirmesiyle sonuçlanmıştır. Kavimler Göçü ile ilgili aşağıda verilen
haritayı inceleyiniz?
42
TARİH 5
Harita 02.03: Türklerin Göç Yolları
Kavimler Göçü’nün Sonuçları
Dünya tarihinin önemli olaylarından biri olan Kavimler Göçü’nün sonuçlarını
şöyle özetleyebiliriz:
1. Roma İmparatorluğu, 395 yılında Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmış, 476 yılında Batı Roma İmparatorluğu yıkılmıştır.
2. Avrupa’daki kavimlerin birbirleriyle karışıp kaynaşması sonucunda bugünkü Avrupa milletlerinin temelleri atılmıştır. Bunu kısaca açıklarsak; Alanlar, Vandallar
ve Vizigotların İspanya Yarımadasına yerleşmesiyle, İspanya, Angıllar ve Saksonların
Britanya Adası’na yerleşmesiyle İngiltere, Germenlerin Ren Nehri Bölgesine yerleşmesiyle Almanya, Frankların Manş Denizi çevresine yerleşmeleriyle Fransa gibi devletlerin temelleri atılmıştır.
3. Germen kavimleri arasında Hristiyanlığın yayılmasıyla birlikte kilise ve din
adamları güç kazanmıştır. Bu durum inanç ve bilgiyi dinle birleştiren ve bir Orta Çağ
felsefesi olan skolastik düşüncenin Avrupa’da egemen olmasına neden olmuştur.
4. Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılmasıyla Avrupa’da yaşanan otorite boşluğu, eyaletlerde yönetimi ellerinde bulunduran soyluların bağımsız hareket etmelerine, bu durum da feodalite rejiminin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
5. Avrupa’ya yerleşen Türkler, Avrupa Hun Devleti’ni kurmuşlar ve Avrupa kültürünü etkilemişlerdir.
43
TARİH 5
6. Bazı tarihçiler Kavimler Göçü’nü ilk çağın sonu orta çağın başlangıcı kabul
etmişlerdir.
?
,BWƌNMFS(ÚÎàOàO"WSVQBZBFULƌMFSƌOFMFSPMNVǵUVS
,BWƌNMFS(ÚÎàOàOTƌZBTƌWFLàMUàSFMTPOVÎMBS‘ZMBƌMHƌMƌOFMFSTÚZMFOFCƌMƌS
4. AVRUPA HUN DEVLETİ
Balamir Dönemi
Kuzey Hun Devleti’nin dağılmasından sonra batıya çekilen Hunlar, Ural ve Volga nehirleri arasına yerleşip buradaki Türkleri bir araya toplamaya çalıştılar. Hunlar,
IV. yüzyılın ortalarında Alan ülkesini ele geçirdikten sonra, 374 yılında İtil (Volga)
nehri kıyılarında göründüler. Bu tarihlerde Karadeniz’in kuzeyindeki düzlüklerde,
Ostrogotlar ve Vizigotlar yaşıyordu. Başlarında Balamir’in bulunduğu Hunlar, önce
Ostrogotları, daha sonra Vizigotları yenilgiye uğrattılar ve onların yerlerini terk etmelerine neden oldular.
Uldız Dönemi
Balamir’den sonra 378 yılında başa geçen Uldız döneminde iki kol halinde
hareket eden Avrupa Hunlarının bir bölümü Roma topraklarına girmiş, diğeri de
Kafkaslar üzerinden Anadolu’ya girmiştir. Anadolu’ya giren Hunlar, Çukurova ve
Suriye’de bir süre kaldıktan sonra tekrar Karadeniz’in kuzeyindeki topraklara döndüler (395-396). Bu olay, Türklerin Anadolu’da ilk kez görülmeleri açısından önemlidir.
Hun Hakanları, V. yüzyılın başlarından itibaren komşu oldukları Bizans ve Roma
İmparatorlukları ile yakın ilişkiler kurmuşlardır. Avrupa Hun Devleti’nin dış politikası
Uldız döneminde belirlenmiştir. Uldız, Bizans’ı baskı altına alırken, Batı Roma’yı koruyucu bir tutum içine girmiştir. Örneğin, “barbar” kavimleri birleştirip başına geçen
Got lideri Radagais, Batı Roma İmparatorluğu’nu ortadan kaldırmak maksadıyla harekete geçince, Roma’nın imdadına Uldız yetişmiştir. Uldız, Floransa’nın güneyinde
Radagais’e vurduğu ağır bir darbe ile, bir daha birleşmelerine imkân kalmayacak
şekilde bu Got kitlelerini dağıttığı gibi, Roma’yı da büyük bir tehlikeden kurtarmıştır.
Uldız, siyasetinin öteki cephesini de ihmal etmiyordu. O, bazen Tuna’yı geçiyor,
karşısına çıkan Bizans valisine, “istersem, güneş ışıklarının eriştiği her yeri ele geçirebilirim” diyerek, onu tehdit ediyor, baskısını hissettiriyordu. Başka bir ifade ile Uldız,
korkutma siyasetini uygulayarak amacına ulaşmasını çok iyi biliyordu. Uldız, önce
44
TARİH 5
Bizans’ı baskı altına alarak Batı Roma İmparatorluğu ile iyi ilişkiler kurmayı, daha
sonra da Batı Roma üzerine yürümeyi dış politikasının esası olarak belirlemiştir.
Uldız’ın 410 yılında ölümünden sonra yerine Karaton geçti. On yıl kadar hükümdarlık yapan Karaton hakkındaki bilgiler son derece azdır. Karaton’dan sonra
Hunların yönetimine 422 yılında Rua geçti. Bu sırada, Hun ve Roma İmparatorlukları
arasındaki ilişkiler oldukça iyi durumdaydı. Roma, Hunlar’dan sağladığı askerî destek sayesinde Galyadaki Got ve Frank kitlelerini İtaat altında tutabiliyordu. Bizans
ise bir taraftan Rua’ya ağır vergiler ödeyerek Hun baskısından kurtulmaya çalışırken
diğer yandan Hun ülkesine soktuğu ajanlar vasıtasıyla yabancı soydan olan kavimlere olumsuz propaganda yaptırarak, Hunları zor durumda bırakmaya çalışıyordu.
Rua’dan sonra ise Hunların başına Attila ve Bleda, birlikte geçtiler (434.)
Harita 02.04: Avrupa Hun Devleti
Attila Dönemi
Avrupa Hun Devleti en parlak dönemini Attila zamanında yaşamıştır. Attila
Büyük kardeşi Bleda ile birlikte tahtı paylaşmakla beraber, tüm yetkiler kendisinde
olmuştur. Babası Muncuk erken öldüğü için, Attila amcası Rua’nın yanında yetişmiş,
daha iş başına gelmeden devlet yönetme siyasetinin temellerini öğrenme imkânını
bulmuştur. İş başına gelince de, yönetimde gösterdiği üstün başarıdan dolayı bü-
45
TARİH 5
tün otorite Attila’da toplanmıştır. Bleda ise, ikinci derecede kalmıştır. Attila’nın başa
geçtiği dönemde, Doğu Roma İmparatorluğu ile bazı sorunlar yaşanmaktaydı. Bu
sorunların temelinde ise Bizans İmparatorluğu tarafından esir edilen ya da değişik
nedenlerle bu ülkeye sığınan Türkler bulunmaktaydı.
Attila, Hun-Bizans ilişkilerini yeniden düzenlemek istiyordu. 434 yılında Doğu
Roma İmparatoru’nun iki devlet arasındaki sorunların görüşülmesi amacıyla bir elçilik heyeti göndermesi, bu konuda Attila’ya beklediği fırsatı verdi. Bizans elçilerini, Tuna ve Morova nehirlerinin birleştiği yerdeki Margos kalesi önünde karşılayan
Attila, Doğu Roma heyetiyle tarihe Margos Barışı (434) olarak geçen bir antlaşma
imzaladı. Attila’nın, isteklerini, barış koşulları olarak yazdırdığı ve Kontstantia Barışı
olarak da bilinen bu antlaşmanın başlıca maddeleri şunlardır:
t )VOMBSUBSBG‘OEBOFTƌSFEƌMNƌǵ3PNBM‘MBSƌMFÎFǵƌUMƌOFEFOMFSMFàMLFMFSƌOƌUFSL
eden Hunlar, Doğu Roma Devleti’ne kabul edilmeyeceklerdir.
t 3PNBM‘NàMUFDƌMFSWFFTƌSMFSƌOIFSCƌSƌƌÎƌO"WSVQB)VOMBS‘OBTFLƌ[BMU‘OGƌEZF
ödenecektir.
t #ƌ[BOT)VOMBSBCBǘM‘LBWƌNMFSMFBOUMBǵNBZBQNBZBDBLU‘S
t 5ƌDBSƌGBBMƌZFUMFSCFMƌSMƌT‘O‘SLBTBCBMBS‘OEBEFWBNFEFDFLUƌS
t :BQ‘MBOBOUMBǵNBEFWBNM‘PMBDBLWFIFSƌLƌUBSBGEBVZBDBLU‘S
t #ƌ[BOT‘O)VOMBSBÚEFNFLUFPMEVǘVWFSHƌBMU‘OMƌCSFEFOBMU‘OMƌCSFZF
çıkacaktır.
?
Margos Antlaşması’nın içeriğinden yola çıkarak Avrupa Hun Devleti’nin Doğu
3PNBƞNQBSBUPSMVǘVLBSǵ‘T‘OEBLƌBTLFSƌWFTƌZBTƌEVSVNVIBLL‘OEBOFMFSTÚZMFOFbilir?
Attila, Margos anlaşmasından sonra ülkenin doğu bölgesini denetimi altına
aldı. Volga boylarındaki Ak-Oğurların ayaklanma girişimlerini bastırdı (435). Bu sırada iç karışıklıklar içinde bulunan Batı Roma, Hunlardan yardım istemek zorunda
kaldı. Bu yardım sırasında Oktar komutasındaki bir Hun ordusu, Burgondlara karşı
büyük bir zafer kazandı (436). Hun-Burgond mücadelesi, Almanların ünlü Nibelungen destanlarının kaynağı olmuştur.
46
TARİH 5
Attila’nın Seferleri
I.Balkan Seferi
Margos Barışı’ndan bir süre sonra Bizans, barış hükümlerine aykırı davranışlarda bulunmaya başladı. Hun mezarlarının Bizanslı papazlar tarafından açılıp soyulması, Attila’yı son derece kızdırdı. Ayrıca, Türk boylarından bazıları Bizans tarafından
isyana teşvik ediliyordu. Bizans, Hunlara göndermeyi vadettiği 700 Libre altını da ihmal etmişti. Bütün bu sebepler bir araya gelince, Attila Bizans’ı cezalandırmaya karar
verdi. Ordularının başında Belgrat ve Niş üzerinden Bizans topraklarına giren Attila
Balkanlarda süratle ilerlemeye başladı. Bizans, Attila’nın ezici gücü karşısında ancak
batı Roma’nın araya girmesiyle kurtulabildi. Batı Roma, önceki barış şartlarının aynen yerine getirilmesini garanti edince, Attila amacına ulaşmış olarak geri döndü.
II.Balkan Seferi
Bizans, Batı Roma sayesinde elde ettiği barışın kıymetini takdir edemedi.
Kaçakları iade etmediği gibi Hun mezarlarını soyanları da cezalandırmadı. Üstelik
yükümlü olduğu yıllık vergiyi de ödemekte isteksizlik gösterdi. Bu durum üzerine
tekrar harekete geçen Attila, Balkanlar’da 70 den fazla Bizans şehrini geçerek Büyük
Çekmece ’ye kadar ilerledi. Bizans İmparatoru Attila’nın önünde bir kere daha boyun eğerek barış istedi. Bizans İmparatoru II. Theodosius’un elçisi Anatolyos, Attila
tarafından kabul edildi ve anlaşmaya varıldı. Anatolyos Barışı denilen bu antlaşmaya
göre;
a) Bizans’ın ödediği yıllık vergi üç katına çıkarılacak,
b) Bizans, savaş tazminatı ödeyecek,
c) Tuna’nın güneyinde beş günlük mesafedeki yerler askerden arındırılacaktı.
Bizans imparatoru Attila’nın bütün isteklerini kabul etmişti ama bunlardan
gittikçe ağırlaşan yıllık vergileri ödemekte güçlük çekiyordu. İmparator bu ağır durumdan kurtulabilmek için bir suikastla Attila’yı ortadan kaldırmayı plânladı. . Bu
durumu önceden haber alan Attila, Hun başkentine gelen elçilik heyetindeki suikastçıya, suçunu itiraf ettirdi. Daha önce en küçük bir olayı dahi savaş sebebi sayan
Attila, bu olay üzerine, imparatoru ağır bir dille suçlamakla yetindi. Bunun sebebi,
Attila’nın, Bizans’ı yeter derecede yıpratmış olduğuna ve onlardan ülkesine bir zarar gelmeyeceğine inanmasıydı. Bizans’ı tamamen kendine bağlı kabul eden Attila,
bundan sonra Batı Roma’ya yönelme zamanının geldiğine inanıyordu.
Attila, Batı Roma üzerine yapacağı sefere, bir bahane aramıştır. Bu amaçla Kendisine daha önce bir nişan yüzüğü gönderen İmparator III. Valantien’in kız kardeşi
47
TARİH 5
Honorya’nın (Honoria) teklifini kabul ettiğini bildirdi. Çeyiz olarak da, imparatorluğun yarısını istedi. Attila, isteklerinin kabul edilmemesi üzerine, bunu savaş nedeni
saydı. Attila, 451 yılı başlarında 200 bine varan ordusu ile Orta Macaristan’dan batıya
doğru harekete geçti. Mart ayında Ren nehrini üç koldan geçerek Galya’ya(Fransa)
girdi. (Galya seferi, 20 Haziran 451). Amacı, Roma ile birleşmesine fırsat bırakmadan
Gotlar’a ağır bir darbe vurmaktı. Fakat, Attila’nın hareketini adım, adım takip eden
Romalı General Aetyus(Aetius), çeşitli kavimlerden oluşan ordusu ile aynı zamanda
Galya’ya geldi ve Gotlar’la birleşti. Yeni katılanlarla Aetius’un da gücü 200 bine ulaştı, iki ordu Katalon ovasında karşılaştı. Öğleye doğru başlayan çarpışmalar, bütün
gece sürmüş, iki taraf da çok kayıp vermiştir. Verdikleri kayıplar yüzünden oldukça
sarsılmış olan Got ve Frank kuvvetleri, sabahleyin savaş meydanım terk edince, desteksiz ve müttefiksiz kalan Aetius da çekilmek zorunda kaldı.”
Bu seferde iki taraf da çok kayıp vermesine rağmen kesin sonuç alınamamıştır(451). Attila’nın, bu savaşın sonucunda amacına ulaştığı görülmektedir. Attila’nın
amacı, Batı Roma İmparatorluğunun asker deposu durumunda olan Galya’yı saf dışı
etmekti. Bu nedenle, önce Galya (Fransa) üzerine yürüyen Attila, Romanın müttefiklerinin savaş gücünü kırarak Roma’yı desteksiz bıraktı.
İtalya Seferi
Attila, 452 yılında, 100 bin kişilik ordusuyla Alpleri aşarak İtalya’ya girdi. Roma,
Attila’nın karşısına çıkaracak bir kuvvet bulamadı. Senato, ne olursa olsun barış yapmak kararındaydı. Bu amaçla, arabuluculuk için yardım istedikleri Papa I. Leon’un
başkanlığında bir heyet, Attila’nın yanına gönderildi. Papa I. Leon, Attila’dan, tüm
Hristiyanlık dünyası adına Roma’yı bağışlamasını istedi. Attila, Papa ile anlaştıktan
sonra geri döndü. Papa, Hunların elindeki esirlerin serbest bırakılmasını da sağladı.
Attila’nın geri dönüşünde, Roma’nın Hristiyanlar için kutsal bir merkez olması, Batı
Roma’nın gücünün kırıldığına inanması, Doğu’da bir tehlike olarak gördüğü Sasani
Devleti üzerine sefere çıkmak istemesi Bizans’ın, Hun topraklarına saldırdığı haberleri gibi nedenler etkili olmuştur.
OKUYALIM
ATTİLA
Attila, bütün Avrupa’yı gücü önünde boyun eğdiren karşı konulmaz bir otorite
olmasına rağmen, günlük hayatında gösterişten hoşlanmaz, sadeliği severdi. Yiyip,
içmekte ve giyimde hep aynı sadelik hâkimdi. Öte yandan, o, yabancılara karşı gü-
48
TARİH 5
cünü ve servetini göz kamaştıran bir parlaklıkla ve etkili bir şekilde göstermekten
hoşlanırdı. Özellikle yabancı elçilere verdiği ziyafetler, gücünün ve servetinin gözler
önüne serildiği bir yer olurdu.
Kendi çağında yazılan tarih kitapları onu iyiliksever, alçak gönüllü ve daha birçok yüksek niteliklere sahip bir hükümdar olarak tanıtırlar.1
Avrupalının hatırasında Hunlar kadar derin iz bırakan başka bir kavim yoktur.
Kilise çevrelerinde Attila’nın Galya ve İtalya seferlerinden dolayı daha ilk Ortaçağdan
beri birçok efsane meydana gelmiş ve bu efsaneler sahne sanatına( Film ve Tiyatro
oyunlarına) bol malzeme sağlamıştır. Fakat Avrupa kavimleri arasında meydana gelen Attila ve kavmi hakkındaki efsaneler ülkelere göre değişir
Hıristiyanlar, günahlarından dolayı Allah’ın kendilerini cezalandırmak maksadıyla, Attila’ya Allah’ın Kamçısı unvanını vermişlerdi. Bizanslılar Attila’nın öldüğüne
inanmamış ve onun bir komplo kurbanı duğunu düşünmüşlerdir.
Got-Longobard efsanelerinde Attila, harpten hoşlanan, ılımlı tabiatta keskin
zekâlı bir hükümdardır. Kilise menkıbelerinde Attila, dünya hâkimi ise de, silâhsız ve
âciz kilise mensupları ondan üstündürler. Galya’da meydana gelen menkıbelerde
Attila, genellikle çok kan dökücü ve merhametsizdir.
İtalyanlar arasında Attila çok değişik şekildedir. Bu ülkede
daha sonra yüzyıllarda meydana gelen pek çok olay Attila’ya mal
edilmiştir. Dante’ye göre Attila, Hıristiyanlığı sevmediğinden birçok İtalyan şehrini kül etmiştir. Cermen efsanelerinde Attila, çok
büyük ve âlicenap bir hükümdardır. Attila’nın sarayında birçok
Cermen hükümdarı yaşar. Nibelungen destanı Hun-Cermen
mücadelelerinden meydana gelmiştir. Bu hikâyelerde Attila, büyük otoriteye sahip, azametli, asil ruhlu bir hükümdardır.
Resim 04.05: Attila
Macarlar arasında Attila ve Hunların çok değişik bir yeri vardır. Bir zamanlar,
Hunlarla Onoğurların karışarak yeni bir siyasi Türk topluluğu meydana getirdiği sırada onlarla beraber yaşadıkları sanılan eski Macarlar, Hunları, Macarın ataları kabul
eder ve en eski Macar kroniklerinde bu görüş yer tutar, ismen biline ilk Macar reisi
Ârpad ailesi üyeleri arasında, efsanevî atalarının Attila olduğu inancı yerleşmişti. Bugün Romanya’nın Erdel (Transilvanya) eyaletinde yaşayan Macar kabilesi Sekeller de
kendilerini Hunların soyundan sayarlar. Bu yüzde Macar sarayında ve Macarlar arasında, daha başlangıçtan beri, bir Hun geleneğinin olduğu tahmin edilmektedir.2
1.Salim KOCA, Türk Kültürünün Temelleri, s,65
2.Şerif BAŞTAV, Avrupa Hunları, GTT 1 Ansiklopedisi s,637,638’
49
TARİH 5
?
1. Avrupa Hunlarının, Avrupalılar üzerindeki etkileriyle ilgili neler söylenebilir?
2. Attila hakkında farklı görüşlerin ortaya çıkmasının sebepleri hakkında neler
söylenebilir?
Avrupa Hun Devleti’nin Yıkılışı
Attila ile birlikte Hun Devleti’nde babadan oğula geçen bir hükümdarlık sistemi yürürlüğe girmiştir. Attila’nın ölümünden sonra yerine geçen oğulları İlek, Dengizik ve İrnek, ülkeyi babaları gibi yönetemediler. İlk olarak tahta çıkan ilek, ayaklanan
Germen kavimleriyle savaşırken öldü (454). Dengizik, birliği yeniden sağlamak ve
devlete eski gücünü kazandırmak için Bizans’la giriştiği savaşta öldü (469). İrnek,
büyük kardeşlerinin ölümünden sonra, Orta Avrupa’da tutunmanın zor olacağını
anlayarak, Hunların büyük bir kısmı ile Karadeniz’in kuzeyindeki geniş düzlüklere
çekildi. Hunların büyük bir kısmı Orta Asya’ ya geri dönerken, , bir kısmı da Avrupa’
ya doğru ilerleyen Avarlara katıldılar. Avarlara katılan Hunlar, daha sonra Macarların
ve Bulgarların ortaya çıkmasına zemin hazırladılar. Avrupa’da kalan Hun boylarının
bir kısmı kültürel etkileşim sonucunda IV. Yüzyıldan itibaren Hristiyanlığı kabul etmeye başlamışlardır.
Avrupa Hunları, siyasi istikrar ve güvenliği sağladıklarından dolayı doğu batı
arasındaki ticaret faaliyetlerini kolaylaştırmışlardır. Avrupalılar, pantolon ve ceket
giymeyi, at koşumları ve atları eyerleme yöntemleri konularında Hunlardan etkilenmişlerdir. Ayrıca Avrupa’daki bazı kavimler ordularını Türk ordusunu örnek alarak
yapılandırmışlardır.
?
Attila’nın ölümünden kısa bir süre sonra Avrupa Hun Devleti’nin yıkılış nedenleri hakkında neler söylenebilir?
5. AKHUNLAR
Akhunlar beşinci yüzyılda, Asya’nın önde gelen siyasi kuruluşları arasında yer
almışlardır. Türkistan, Mâverâünnehir, Afganistan, Horasan ve Hindistan’ın kuzey
bölgelerinde, Sakalar ve Kuşanlar gibi büyük bir devlet kuran Akhunlar, sadece askeri değil, siyâsi kültürel ve medeni durumları ile yaşadıkları yüzyılda önemli etkiler
50
TARİH 5
bırakmışlardır. Onların Bizans, Sasani, Çin ve Hindistan’daki hanedanlar ile siyasi ve
askeri temasları olmuştur.
Akhunların bağlı oldukları büyük kabile Hunlardı. Yani Büyük Hun Devleti’nin
yıkılmasından sonra Afganistan’ın kuzeyine yerleşen Hunlar, Akhun Devleti’ni kurmuşlardır.
Akhunları, komşuları ile sıkı ilişkileri nedeni ile tarihlerde farklı isimlerle yer
almıştır. Çin kaynaklarında, I-ta, I-tien, Iep-t’ien, Hua, Ye-tha kelimeleri Akhunların
karşılığıdır. İranlılar ise Akhunları Eftalit(Heftal,Heftalit,Hebtal) adı ile isimlendirmişlerdir. Eftalit adı, Sâsânî hükümdarı Fıruz’u yenilgiye uğratan Hun hükümdarı “Eftalanos” tan gelmektedir.
Akhunlar, IV. yüzyılda, Asya içlerinden batıya göç ettiler. Yüeçilerin varisi olan
Kuşanların çökmesinden sonra, Hun kabileleri arasında güçlenerek, büyük bir devlet kurdular. Akhunlar, bundan sonra, iklimi ve zenginliği ile farklı bir yaşayış ortamı
olan, Hindistan’a indiler. Indus’ Nehri’nin yukarı havzasında, şimdiki Pencab bölgesinde hakim duruma geçtiler ve yerleştiler. Toharistan ve Badgis’in vadileri onların
başlıca yaşayış alanları idi. Akhunlar, Hind edebiyatında, destanlarında, kitabelerinde, paralarında ve coğrafyasında uzun zaman yer alarak, kendilerinden bahsettirmişlerdir.
Harita 02.05: Akhun Devleti
51
TARİH 5
Akhunların Güçlenmesi
Akhunlar, V. yüzyılın başlarında Ceyhun Nehri’ni geçerek, Sâsânî topraklarını
işgal etmeye başladılar. Sâsânî hükümdarı V. Behram Gur (420-438), Rey şehri önlerine kadar ilerleyen Akhunları yenilgiye uğrattı.Doğu sınırlarına yerleşmiş olan Akhunlara karşı rahatsızlık duyan Sâsânîler sınır ihlallerini önlemek için kuleler yaptılar.
459-484 tarihleri arasında saltanat süren Şâh Firûz, Akhunların yardımı ile tahta çıkabildi. Onu destekleyen Akhun başında hükümdarı, Ahsunvar (Aksuvar) idi.
Ahsunvar, Akhun hâkimiyetini Kuzey Hindistan’a kadar genişletti.
Bir müddet sonra Firûz Akhunlara karşı verdiği sözleri tutmadı. Yapılan savaşta
Firuz’u yenen ve bağışlayan Aksuvar, daha sonra Akhunların arazine tekrar saldıran
Firuzla tekrar savaştı.Firuz bu savaşta hayatını kaybetti.
Firûz’dan sonra 484-531 yılları arasında, Sasani hükümdarı Şah Kavad idi. Bir
ara taht kavgasını kaybeden Kavad, yeniden tahtı elde etmeyi Akhunlar vasıtası ile
gerçekleştirebildi. Aksuvar ile dostluk tesis etti. Bu defa, , ülkeyi temelden sarsacak
olan olay , Mazdek’in tutumu idi. Yeni bir fikirle ortaya çıkan Mazdek, insanların mutluluğunu servet ve kadının bozduğunu bunların, toplumun ortak malı olması halinde sıkıntıların sona ereceğini söylüyordu.Mazdek tahtı sarsacak kadar kuvvetlendi.
Bir müddet sonra Kavad, , ülkesini terk etti ve Akhunlara sığındı. Onlar, yine yardımcı
kuvvet vererek, Mazdek isyanını bastırdılar ve Kavad tekrar tahtına kavuştu.
Akhunlar, V.yüzyılın ikinci yarısında Afganistanı Hindistan’a bağlayan geçilmesi zor geçitleri aşarak Hindistan içlerine girmeye başladılar ve Kuzey Hindistan’ı
egemenlikleri altına aldılar. Hindistan’a yapılan akınlar sırasında, Akhunların başında Toraman adlı bir hükümdar bulunuyordu. Pencap bölgesini bütünüyle Akhunlann denetimi altına alan Toraman, Hindistan’ın üst bölgelerinin gerçek ve ilk fatihi
olmuştur.
Akhunların Yıkılışı
I. Husrev Anuşirvan (531-579) Kavad’dan sonra Sasani hükümdarı olmuştu. Bu
sıralarda Akhunların doğusundaki yeni siyâsi güç Kök Türklerdi. Bunlar, askeri ve ticari yollar nedeni ile Akhunların rakibi idiler. Çünkü ipek yolu ticaretinin kontrolü
Akhunların elinde idi. Kök Türklerin Batıya doğru genişlemeleri için tek engel Akhunlardı. Bu nedenle, Sasani-Kök Türk ittifakı yapıldı. Sasaniler Kök Türklerin batı
kolunu yöneten İstemi Han ile birlikte Akhunların üzerine yürüdüler. Büyük bir zafer kazanarak, Akhunları yenilgiye uğrattılar. Akhunlar, Kök Türklerin ve Sasanilerin
ortak saldırıları sonucunda yıkıldılar ve toprakları, bu iki devlet arasında paylaşıldı
(564).
52
TARİH 5
?
"LIVOMBS‘OƞSBOWF)ƌOEƌTUBOUBSƌIƌOEFLƌFULƌMFSƌƌMFƌMHƌMƌOFMFSTÚZMFOFCƌMƌS
6. KÖK TÜRKLER
Asya Hun Devleti’nin dağılmasından sonra Orta Asya’da dağınık hâlde yaşayan
Türkleri bir araya getirerek siyasî birlik kuran Türk devleti Kök Türklerdir. Tarihte Türk
adını ilk kez devlet adı olarak Kök Türkler kullanmışlardır. Kök Türklerin atalarının
Hunlar olduğu Çin kaynaklarında belirtilmiştir. Orta Asya’da Büyük Hun Devleti’nden
sonra kurulan ikinci büyük Türk devleti Kök Türklerdir. Kök Türkleri kuranlar Aşina kabilesidir.
OKUYALIM
ERGENEKON DESTANI
Köktürkler bütün Türk illerinde herkesi itaat
altına almış, başkaldıran kavim ve kabileleri devlete
bağlamışlardı. Hiç kimse onlarla boy ölçüşemezdi.
Onların bu kudretini kıskanan düşman kavimler birleşerek Köktürkleri ortadan kaldırmak için saldırıya
geçtiler. Haince kurdukları pusu sonucu Köktürkleri
yendiler ve çoğunu öldürdüler. Kağanları İl Han’ın Resim 04.06: Ergenekon’dan Çıkış
Temsili Resim
küçük oğlu Kayı ve yeğeni Tokuz kurtuldu. Kayı ve
Tokuz eşleriyle birlikte gündüzleri saklanıp geceleri ilerlediler ve geldikleri yoldan
başka yolu olmayan bir vadiye yerleştiler. Buraya “Ergenekon” dediler. Ergenekon’un
tatlı suları, türlü yemişleri, av için kuş ye geyikleri vardı. Ulu Tanrıya şükredip burada rahat ve güvenle yaşamaya başladılar. Dört yüz yıl sonra o kadar çoğaldılar ki
Ergenekon’a sığamadılar. Buradan göç etmeye karar verdiler. Ancak çıkış yolu bulamadılar. Aralarında bir demirci vardı. Demirci, “Şu dağda demir madeni var, demiri
eritirsek belki dağ bize geçit verir.” dedi. Dağın her tarafını odun ve kömürle kat kat
doldurdular. Yetmiş manda derisinden körükler yapıp yetmiş yere koydular. Tanrı’nın
yardımı ile, dağ ateşe dayanamadı, demir eriyip gidince bir geçit açıldı. Çıkıp Göktürk yurduna geldiler. Kayı Han’ın torunu Börteçine kağan oldu, dört bir yana adam
gönderip yurtlarını yine aldıklarını bildirdi ve herkesin kendisine boyun eğmesini
emretti. Göktürkler yine eski sân ve şereflerine kavuştular.
53
TARİH 5
Dağı delip Ergenekon’dan çıktıkları günü kutsal kurtuluş günü ilân ettiler. Her
yılın o gününde büyük merasim yaptılar. Kağan bir demiri kızdırıp örse koyarak çekiçle döver, onun ardından bütün Türk beyleri demir döverek kurtuluşlarını anarlardı (Günümüzdeki Nevruz Bayramı kutlamaları Kök Türklerin Ergenekon’dan çıktıkları
güne dayanır).
Erol GÜNGÖR, Tarihte Türkler, s,39,40’tan özetlenmiştir.
?
Ergenekon Destanıyla ilgili verilen bilgilerden yola çıkarak I.Kök Türk Devleti’nin
kuruluşuna dair hangi çıkarımlarda bulunulabilir?
I. Kök Türk Devleti (552-659)
Kök Türkler VI. yüzyıl ortalarında, Bumin adında bir liderin idaresinde, Avar
Devleti’ne bağlı olarak yaşıyorlardı. Demircilikle uğraşan Kök Türkler bağlı bulundukları Avarlara silah yapıyorlardı. Bumin Han, Avar hükümdarının emri ile 551 yılında Avarlara isyan eden Töleslerin isyanını bastırdı. Bumin, Töleslerin ayaklanmalarını
bastırdıktan sonra Avar hükümdarının kızıyla evlenmek istedi. Ancak Bumin’in bu
Harita 02.06: Kök Türk Devleti
54
TARİH 5
isteğine Avar hükümdarı “siz, bizim kölelerimiz, demircilerimizsiniz. Nasıl olurda bizden kız istemeye cesaret edebilirsiniz” diyerek Bumin’ in isteğini geri çevirdi. Bunun
üzerine Bumin kendine bağlı kabilelerle Avarlara karşı ayaklanarak Avarları yenilgiye
uğrattı. Bumin merkezi Ötüken olmak üzere Kök Türk Devleti’ni kurdu ve İl - Kağan
unvanını aldı (552). Bumin Kağan eski Türk geleneklerine uygun olarak devletin batı
kanadını “yabgu” unvanıyla kardeşi İstemi’ ye verdi. Bumin Kağan devleti kurduğu
sene içinde öldü.
Bumin Kağan’dan sonra devleti bir süre Ko-lo Kağan yönetti. Ama o da uzun
yaşamadı. Ko-lo Kağan’ın ölümünden sonra yerine Mukan Kağan geçti.
Mukan Kağan Dönemi(552-576)
Mukan Kağan döneminde Kök Türkler en güçlü zamanlarını yaşamışlardır.
Mukan Kağan ilk olarak Avarları yenilgiye uğratıp onları batıya göçe zorladı (555).
Doğu’da Moğol soyundan olan Kitanları ve bir Türk boyu olan Kırgızları yenerek hakimiyeti altına aldı. Çin üzerine seferler düzenledi. Amcası İstemi Yabgu ile birlikte
Ak Hunlar üzerine yapılan seferlere katıldı. Kısa sürede ülke topraklarını, doğuda
Mançurya’dan batıda İran’a kadar uzanan büyük bir imparatorluk hâline getirdi.
Diğer taraftan ülkenin batı kanadını yabgu unvanıyla yöneten İstemi, yaptığı
seferlerle, Altay Dağlarının batısından Issık Göl ve Tanrı Dağlarına kadar hâkimiyet
sahasını genişletti. İstemi Yabgu’nun en büyük amacı İpek Yolu’nun denetimini ele geçirmekti. Bu amaçla Ak Hunlara karşı Sasanilerle işbirliği yaparak Ak Hun
Devleti’ne son verdi. Bir süre sonra Sasanilere karşı da Bizans’la işbirliği yaptı. Bu yüzden Bizans ve Sasani savaşları başladı. Bu durumdan yararlanan İstemi Yabgu İpek
Yolu’nun denetimini ele geçirdi. Kök Türkler ekonomik yönden güçlendi. Devletin
sınırları batıdan Hazar Denizi’ne kadar ulaştı.
OKUYALIM
İPEK YOLU MÜCADELESİ
Kök Türk Devletinin sınırları güneybatıda Akhun (Eftalit) Devleti’nin sınırlarına
dayanınca, İpek Yolu tamamen Kök Türklerin dış politika hedefleri arasına girdi. Bu
sırada ipek Yolunun önemli bir kısmı Akhunlar elinde bulunuyordu. Kök Türklerin,
İpek Yolu siyasetinde ilk teşebbüsleri, Akhun Devleti’ni ortadan kaldırmak maksadıyla Sasanî Devleti ile bir ittifak kurmak şeklinde başladı. Akhunlara karşı Kök Türk
ve Sasanî hükümdarları arasında bir ittifak kuruldu. Bu ittifak ayrıca, hanedan üyeleri
arasında yapılan evlilikler yoluyla kuvvetlendirildi.
55
TARİH 5
Bu İttifak gereğince, Batı Kök Türklerin başında bulunan istemi Yabgu, 557 yılında tek başına vurduğu bir darbe ile Akhun Devleti’ni yıktı. Akhun topraklan Kök
Türklerle Sasaniler arasında paylaşıldı. Böylece, İpek Yolunun Orta Asya kısmı Kök
Türklerin eline geçmiş oldu. Fakat Sasani hükümdarı, yaptığı anlaşmaya sadık kalmadı; ticareti engellemeye başladı. O, bununla da kalmadı: ticaret kervanlarıyla gelen Kök Türk elçilerini öldürttü; tüccarların ipeklerini ellerinden alarak yaktırdı.
Buna karşılık İstemi Yabgu, İpek Yolunu daima açık tutmak ve mal akışını sağlamak istiyordu. Bunun için Sasani engelinin mutlaka kırılması lazım geliyordu. Bu
maksatla İstemi Yabgu, Sasanilere karşı yeni bir müttefik bulmak için Bizans ile siyasî
ilişki kurma yoluna gitti. İki devlet arasında karşılıklı elçiler gidip geldi. Sonunda Kök
Türklerle Bizans arasında, Sasaniler karşı ittifak kuruldu.
Böylece tarihte Bizans ile Türkler arasında ilk defa siyasî ilişki kurulmuş oldu.
Bu ittifak sonunda ipek Yolu üzerindeki Sasani engeli ortadan kaldırılmış oldu. Bizans saldırıları ile zayıflayan Sasani Devleti, Hz. Ömer zamanında Müslüman Arap
orduları tarafından kolayca yıkılacaktır. Gerçekleştirdiği seferlerle Orta Asya’nın batı
bölgelerini Türkleştiren istemi Yabgu 576 yılında öldü.
Salim Koca, Eski Türklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat, G T T 2,
s. 377 -373 den yararlanılarak hazırlanmıştır.
?
.FUƌOEFWFSƌMFOCƌMHƌMFSFHÚSFƞQFL:PMVOVEFWMFUMFSBSBT‘ƌMƌǵLƌMFSFEFLƌÚOFNƌ
hakkından neler söylenebilir?
Tapo Kağan Dönemi (572 - 581)
Tapo Kağan ülkenin büyüklüğü nedeniyle kendi yönetimindeki Doğu kanadını ikiye ayırmış, Doğuya yeğeni İşbara’yı, Batıya da kardeşi Jotan’ı yabgu unvanı ile
atamıştır. Batı bölgesini yöneten İstemi Yabgu’nun 576 yılında ölmesi üzerine yerine
oğlu Tardu geçmiştir.
Tapo Kağan’ın Maniheizmi kabul etmesi ve bu dinin yayılması için çalışması,
diğer yandan Çin’e olan hayranlığı halkın tepkisini çekmiş, Kök Türk Devleti ileri gelenleri de bu durumu hoş karşılamamışlardır. Diğer yandan Tapo Kağan Buda dinini
Kök Türk ülkesinde yerleştirmeye ve korumaya çalışmıştır. Dış politikada da başarılı
olamayarak itibarı sarsılan Tapo kağan 581 yılında ölmüştür.
Tapo Kağan’ın ölümü üzerine Kurultay tarafından hükümdar seçilen İşbara
Kağan döneminde Çin, Türkleri milli kimliklerinden uzaklaştırmak için yoğun çaba
56
TARİH 5
harcamıştır. Çin İmparatoru’nun İşbara’dan Türk töresinden vazgeçmesini istemesi
üzerine, İşbara; “Çok eski çağlardan beri devam eden adet ve geleneklerimizi değiştirmeye benim gücüm yetmez.” cevabını vermiştir.
?
ƞǵCBSB,BǘBO‘OTÚ[MFSƌOFHÚSF5àSLMFSƌOIBOHƌÚ[FMMƌLMFSƌEƌMFHFUƌSƌMNFLUFEƌS
Kök Türk Devleti’nin İkiye Ayrılması
Türk Devletlerinin ikili sistemle yönetilmesi en zayıf yönleri idi. Kök Türk Devleti de bu sisteme uygun olarak kurulmuştu. Batı Kök Türk Yabguları, Doğu Kök Türk
Kağanları’nın hâkimiyetlerini tanıyorlar, fetihleri, iç ve dış işleri hep Doğu adına yürütüyorlardı. Devletin kurucusu Bumin Kağan’ın yüksek hâkimiyetini tanıyan İstemi
Yabgu, batı bölgelerinin yöneticisi idi. İstemi’nin yerine geçen Tardu’nun Doğuda
bulunan İşbara Kağan’ın üstünlüğünü tanımaması, bir iç harbe yol açtı. Çinliler tarafından da körüklenen bu mücadele sebebiyle Kök Türk Devleti kuruluşundan otuz
yıl sonra doğu ve batı Kök Türk devletleri olarak ikiye ayrıldı (582).
AK HUN DEVLETİ
AVRUPA HUN DEVLETİ
ASYA HUN DEVLETİ
200
0
200
KÖK TÜRKLER
UYGURLAR KIRGIZLAR
SASANİLER
DOĞU ROMA
ROMA İMPARATORLUĞU
300
İSLAM DEVLETİ
BATI ROMA
300
MİLATTAN ÖNCE
400
500
600
700
800
900
1000
MİLATTAN SONRA
Tarih şeridi
Yukarıdaki tarih şeridine göre Kök Türklerin çağdaşı olan devletler hangileridir?
Doğu Kök Türk Devleti
Kök Türk Devleti’nin 582 yılında ikiye ayrılmasından sonra, Doğu Kök Türk Devleti, kendisini toparlayamadı ve gücünü kaybetmeye başladı. İşbara Kağan’ın arka
arkaya Çin’e düzenlediği bütün seferler, başarısızlıkla sonuçlandı. Çin, ipek ticaretini
engelleyip, Kök Türklerin on bin kadar tüccarını sınır dışı etti. Bu durum Göktürkler
arasında açlık ve yoksulluğun doğmasına yol açtı. Kendine bağlı boyların Batı Göktürklere sığınması üzerine, İşbara Kağan zor durumda kaldı. 585 yılında Kök Türk
57
TARİH 5
istiklâli ağır bir darbe yedi. Sonunda iç bunalımlara ve dış baskılara dayanamayan
İşbara Kağan, Çin egemenliğini tanımak zorunda kaldı. Çin’in asıl amacı Kök Türkleri, Çinlileştirmek idi. Türk geleneklerine bağlı olan İşbara Kağan, 585 yılında Çin
imparatoruna yazdığı bir mektupta, siyasî istiklâlini feda ettiği halde, Çinlileşmeye
şiddetle karşı çıkmıştır. O, mektubunda Çin imparatoruna şöyle demiştir: “Oğlumu
sarayınıza gönderiyorum. Size, ilahî kökten gelen atları her yıl takdim edecektir. Sabah akşam emirlerinizi bekleyeceğim. Fakat elbiselerimizin önünü açmaya, omuzlarımızda dalgalanan saç örgülerimizi çözmeye, dilimizi değiştirmeye ve sizin kanunlarınızı kabul etmeye gelince; örf ve âdetlerimiz çok eski olduğu için, onları bozmaya
cesaret edemedim. Bütün milletimiz de aynı kalbe sahiptir.
Çin esareti altında bulunan İşbara Kağan 587 yılında öldü. İşbara Kağan’dan
sonra sırayla Yehu, Tülan, Kimin,ve Şipi Kağan oldular. 600-609 yılları arasında Kağanlık yapan Kimin, Çin imparatoruna, “Türk kavmini Çinliler gibi yapmaya giyim,
âdet ve dilde Çinlileştirmeye hazır bulunduğunu” bildirdi. Bunun üzerine Çin, Kök
Türk Kağanlarını devamlı kontrol altında tutabilmek için, onları kendi ülkesinde
oturmaya mecbur tuttu.
Kimin Kağan’dan sonra yerine geçen oğlu Şipi (609-619), Çin’de meydana gelen karışıklıklardan da yararlanarak ülkesini yeniden güçlendirmeye çalıştı. Asayiş ve
huzuru yeniden sağladı. Batıda Tibet, doğuda Amur ırmağına kadar uzanan topraklar üzerinde hâkimiyet kurdu. İşbara Kağan’dan bu yana Kök Türklerin Çin’e vermekte olduğu haracı vermeyi bıraktı. Kendisine karşı savaş açan Çin imparatorunu, ani
bir baskınla kuşattı. Çin imparatoru, Kök Türklere yıllık vergi vermek şartıyla ancak
kurtulabildi. Bu yenilgiden sonra Çin’de iç karışıklıklar başladı. Bunun sonucun da ise
Çin’de Sui hanedanının yönetimi yıkıldı ve yerine Tang hanedanı geçti.
Şipi Kağan 619 yılının Şubat ayında Çine yaptığı bir akın esnasında öldü. Onun
yerine oğlu küçük olduğundan kardeşi İlteber Şad Çu-lo unvanıyla kağanlığa geçti.
Çin’de yeni kurulan T’ang hanedanının birçok muhalifi vardı. Kök Türkler, bu muhalifleri destekleyerek T’ang hanedanının güçlenmesini engelliyorlardı. Bu arada
Çin’in kuzeyindeki şehirler sürekli olarak Kök Türkler tarafından yağmalanıyordu.
Çin imparatoru Kök Türklerin saldırılarını engellemek amacıyla Çu-lo Kağan’a bir elçi
gönderdiler. Çu-lo Kağan ikna edilemedi fakat Çinli elçi kendi tarafına çektiği bazı
adamlar sayesinde kağanı zehirledi. Bir müddet sonra Çu-lo Kağan aldığı zehrin etkisi sonunda öldü(621).
Çu-lo Kağan’dan sonra yerine kardeşi Kie-li (Hieli) geçti. Bu dönemde Çin başkenti yakınlarına kadar uzanan akınlar yapıldı. Çin’in kuzeyindeki bütün şehirler Kök
Türkler tarafından kuşatılıyordu. 625 yılına kadar süren akınlar sonrasında Çin’le barış yaptı.
58
TARİH 5
627 yılında ağır bir kış olmuş, hayvanların çoğu öldüğü için kıtlık baş göstermişti. İçine düştüğü ekonomik sıkıntıdan vergileri artırarak kurtulmak isteyen Kie-li
Kağan, büyük bir isyanla karşılaşıp, kendine bağlı boyların çoğunu kaybetti. Kağan,
kıtlık ve soğuk dolayısıyla güneye doğru ilerledi. Fakat 630 yılında Çinlilerin kurduğu
pusuya düşerek, yanında kalan son birliklerini de kaybetti. Daha sonra kendisi de
yakalanarak Çin’e götürüldü (630).Böylece Türkler Çin hâkimiyetini tanımak zorunda
kaldı. Doğu Kök Türk Devleti de bu olayla birlikte sona erdi.
Harita 02.07: Doğu Kök Türk Devleti
Batı Kök Türk Devleti (582-659)
582 yılında Doğu’dan ayrılan Batı Kök Türkleri, bir taraftan Kök Türk birliğini
tekrar kurmaya, bir taraftan da batı yönünde sınırlarını genişletmeye çalıştılar. Tardu
Kağan zamanında Doğu Kök Türk Devleti’ni hâkimiyeti altına almak için mücadele
etti.
Tardu Kağan, batıyı da ihmal etmedi. Kırım’da Bizans’a ait olan Kerç Kalesi’ni
alan Batı Köktürk orduları, bir süre sonra Kersonesos Kalesi’nin önlerinde göründüler. Bu sıralarda başka bir orduları da Kafkaslar’daki Derbend’i kuşatmıştı. Bu akınlar
sonunda Tardu Kağan, ülkesinin topraklarını Kırım yarımadasına kadar genişletti. Ayrıca Batı Türkistan’da oturan Soğdlarm bütün krallıkları Tardu’nun hakimiyetine girdiler. 591 yılında Doğu Türkistan’daki Turfan Krallığı da ele geçirildi. 588-89 yıllarında
Sasaniler üzerine yapılan hücumlar sonucunda Baktriya ve Toharistan işgal edilerek Herat’a kadar ulaşılmıştır. Bu sırada Sasani imparatorluğu tahtında Anuşirvan’ın,
İstemi Yabgu’nun kızı Fakim’den doğan Türkzade lakaplı Hürmüz hüküm sürüyordu. Fiziki görüntüsünden dolayı Türklere benzediği için Türkoğlu anlamına gelen
Türkzade lakabıyla meşhur olmuştu. Hürmüz’ün oğlu Hüsrev Perviz’in hükümdarlığı
zamanında Batı Kök Türk askerleri Sasanilerin iç mücadelelerine karışarak onlar üzerinde baskı kurdular.
59
TARİH 5
Tardu Kağan zamanında, Toharistan, Kunduz, Belh gibi ülkeler de Batı Kök
Türkleri tarafından fethedilmişti. Devletin sınırları batıda Kırım yarımadasına, güneyde Keşmir’e kadar uzanıyor; Kafkasya, Horasan, Afganistan ve Kuzey Hindistan
Türkleşiyordu. Tardu, 598 yılında Bizans imparatoruna yazdığı mektupta kendini
“Yedi iklimin ve yedi ırkın” büyük hükümdarı” olarak tanıtıyordu.
Tardu Kağan’ın Çin’e başlattığı seferi, onun
sonunu hazırlayan olayların başlangıcı oldu: Kök
Türk ordusunun geçtiği yollardaki nehirlerin, kuyuların, pınarların önceden Çinli ajanlar tarafından zehirlenmesi, Tardu’nun çok sayıda asker ve
at kaybetmesine yol açtı. . Bu olaydan sonra Türk
kavimleri arasında ayaklanmalar başladı. Bu kavimlerden biri olan Tölesler’in ayaklanmasını bastırmakta Tardu başarısızlığa uğrayınca, yenilgiyi
içine sindiremeyerek 603 yılında ortadan kayboldu ve böylece tarihten izini sildirdi.
Tardu’nun ölümünden sonra yerine geçen
hakanlar, Çin’in baskılarına karşı koyamadılar, iç
Resim 02.07: Bumin Kağan
karışıklıkları önleyemediler. Tardu’nun küçük torunu Tong Yabgu (618-630) döneminde, Kök Türkler yeniden güçlendiler. Bu dönemde yeni kurulan ordu ile birlikte sınırlarda yeni topraklar ele geçirildi. Töleslerin ayaklanması bastırıldı. 619 yılında Sasaniler yenilgiye uğratılarak Rey ve İsfahan şehirleri
ele geçirildi. 623 yılında Bizans imparatoru Heraklius ile Hazarlar ve Batı Kök Türkleri,
Sasani ordularını ağır bir mağlubiyete daha uğrattılar. Göktürklerin Sasani hükümdarı Hüsrev Perviz’i yenmesi İslam dünyasına büyük kolaylık sağlamıştır. Zayıflayan
Sasani imparatorluğu ileriki yıllarda İslam kuvvetleri
tarafından kolayca yıkılmıştır.
Resim 02.08: Kök Türk Kitabeleri
60
Tong Yabgu’nun son zamanlarında ülke içinde asayiş ve düzen tekrar bozuldu; taht kavgaları ve
ayaklanmalar başladı. Özellikle On-ok ve Karlukların
isyanları devletin çöküşünü hızlandırdı.630 yılında
Tong Yabgu’nun öldürülmesi üzerine On-ok ve Tölesler ayaklandılar. Çin, bu fırsatı kaçırmadı; hemen
işe karışarak batı kök Türklerini egemenliği altına
almaya başladı. Çin, 630 yılında başlattığı Batı Kök
Türklerini egemenliği altına alma faaliyetini, ancak
659 yılında tamamlayabildi ve bu tarihte Kök Türkler
tamamen Çin hakimiyetine girdiler.
TARİH 5
?
Doğu ve Batı Kök Türklerin yıkılış sebeplerini düşündüğünüzde her iki devletin
yıkılışlarındaki ortak sebeplerle ilgili neler söylenebilirsiniz?
II. KÖK TÜRK DEVLETİ (682-744)
Kök Türkler 682 yılına kadar Çin esaretinde yaşadılar. Çinliler bir arada tutmayıp, Çin seddi boyunca kurdukları eyaletlere dağıtarak konar göçer bir hayat yaşayan Türkleri şehirlerde yaşamaya zorlayıp enerji ve hareket kabiliyetlerini zayıflatmak istediler. Esir yaşamayı kabul edemeyen Türk soylularından bazıları hayatlarına
son verirken Kürşad, Nişufu gibi kahramanlar da giriştikleri istiklâl mücadelelerinde
hayatlarını kaybettiler. Bu olaylar Türkler arasında kuvvetli bir millî şuur uyandırdı.
Kürşad’ın yaptığı mücadeleyi anlatan aşağıdaki metni okuyunuz.
OKUYALIM
KÜRŞAD İHTİLALİ
Türklerin Çin esaretine girmesini hazmedemeyen Kürşad ve
otuz dokuz arkadaşı Türklerin bağımsızlıkları için planlar yapıyorlardı. Kök Türk Kağanlığı soyundan
gelen Kürşad, Çin imparatorunu
kaçırmayı ve fidye karşılığında
Türklerin serbest bırakılmasını
planlıyordu. Ancak planlarının öğrenilmesi üzerine Çin Sarayı’nı basarak imparatoru kaçırmaya karar
verdiler.
O gece gökteki yıldızlar titreşip yanıyor, Ötüken den gelen sert
rüzgâr ciğerlere dolup taşıyordu.
Kürşad’ın evinde toplantı vardı.
Kürşad ve Böğü Alp güvendikleri
Türk beylerinden birkaçını çağırResim 02.09: Kürşad’ ın Temsili Resmi
61
TARİH 5
mışlardı. Yedi kişi az ışıklı bir odada büyük bir iş konuşuyorlardı. Her zamanki gibi
ciddi idiler. Kürşad sözlerine şöyle başladı: “Türk beyleri! On yıl boyunca süren tutsaklık sona erecektir. Ötüken de devlet kuran atalarımızın ruhunu daha çok incitmemek, ıssız kalmış bozkırları daha çok güldürmemek, budunu ünsüz bırakmamak,
Türk Tanrısını daha çok öfkelendirmemek için devleti yeniden kuracağız. Devleti diriltmek içinde Çin imparatoruna karşı mücadeleyi başlatacağız.” dedi.
Kürşad ve arkadaşları Çin sarayını basarak imparatoru esir almak istediler. Ancak, yerden mantar biter gibi çoğalan Çin muhafızlarına karşı büyük mücadele vermelerine rağmen imparatoru ele geçiremeyeceklerini anlayarak sarayı terk ettiler.
Onları takip eden Çin ordusu ile Vey Irmağı kıyısında savaşarak hayatlarını kaybettiler. Ancak Kürşad ve arkadaşlarının bu hareketten diğer Türk boyları arasında bağımsızlık mücadelelerinin başlamasında etkili oldu.
Hüseyin Nihat ATSIZ , Bozkurtların Ölümü, s. 389 - 390’dan hazırlanmıştır.
?
Türklerin Çin’e karşı bağımsızlık mücadelesine başlamalarında hangi özellikleri etkili olmuştur?
Kürşad ve arkadaşlarının başlattıkları bağımsızlık mücadelesi Çin hâkimiyetinde
bulunan Türklerin cesaretlerini artırdı. Kök Türkler Kutluk öncülüğünde başlattıkları
bağımsızlık mücadelesini başarıyla sonlandırarak 682 yılında II. Kök Türk Devleti’ni
kurdular. Kutluk kendisini kağan ilan ederek “devleti derleyip toparlayan” anlamına gelen ilteriş unvanını aldı. Ötüken’i başkent yaptı. Bağımsızlığın kazanılmasında
önemli rol oynayan Tonyukuk’u vezir olarak tayin etti. Kardeşi Kapgan’ı “şad” diğer
kardeşi Tosifu’yu “yabgu” tayin etti. Kök Türklerin ikinci defa kurdukları bu devlete,
kurucusun adından dolayı Kutluk Devleti denmiştir.
Kutluk İlteriş Kağan (682 - 692), batıdaki On-ok ve kuzeydeki Kırgızlar dışındaki
bütün Türk boylarını bir yönetim altında toplamayı başardı. Çin’i baskı altında tutmak amacıyla 682-687 yılları arasında Çin’e 46 sefer düzenledi. Bu akınlar sonunda
pek çok Çin şehrini tahrip ederek büyük ganimetler ele geçirdi. Kök Türkleri yeniden
eski gücüne kavuşturan Kutluk İlteriş Kağan 692 yılında ölünce yerine kardeşi Kapgan Kağan geçti.
Kapgan Kağan Dönemi (692-716)
Uzak görüşlü ve büyük bir devlet adamı olan Kapgan Kağan’ın ileriye dönük
belirlediği hedefler; Çin’i sürekli olarak baskı altında tutmak, Çin’de yaşayan Türk
62
TARİH 5
boylarını Ötüken’e çekmek ve Asya’daki bütün Türk boylarını Kök Türk birliği altında
toplamaktı.
Kapgan Kağan döneminde Türk boylarının çoğunun Kök Türk hâkimiyetine
girmesiyle Türk birliği büyük ölçüde sağlandı. Çin’i baskı altında tutan Kapgan Kağan, Kırgızları yenmiş ve ülkelerini ele geçirmiştir. On-okları da yenerek Balkaş, Isık
göl ve Talas bölgelerini Kök Türklere bağlamıştır.
Kapgan Kağan’ın devlet yönetimin uyguladığı sert ve kırıcı politikası ile Çin’in
bölücü kışkırtmaları iç isyanların çıkmasına sebep olmuştur. Bu dönemde çıkan Türgişlerin ve Karlukların isyanları güçlükle bastırılabildi. Kapgan Kağan, en son Oğuzların ayaklanmasını bastırdıktan sonra Ötüken’e dönerken, Oğuz boylarından Bayırkular tarafından pusuya düşürülerek öldürülmüştür(716).
?
Kapgan Kağan hedeflerinden hangilerini gerçekleştirmiştir? Bu hedeflerin gerçekleşmesinin Kök Türk tarihi açısından önemi hakkında neler söylenebilir?
Bilge Kağan Dönemi (716-734)
Kapgan Kağan 716 yılında ölünce Kök Türklerin başına oğlu İnal Kağan geçti. İnal Kağan devlet yönetiminde başarılı olamadı. Bunun üzerine Kutluk Kağan’ın
oğlu Kül Tigin tarafından tahttan indirildi. Kül Tigin, ağabeyi Bilge’yi kağan yaparken
kendisi de ordu komutanlığı görevini üstlendi. Devletin kuruluşunda önemli hizmetleri bulunan Tonyukuk ise danışmanlık görevine tekrar getirildi.
Bilge Kağan tahta çıktıktan soma hemen iç
isyanları bastırarak yurt içindeki kargaşaya son verdi. Kültigin düzenlediği seferlerle Dokuz Oğuzların,
717’de Uygurların ve 718’de Karluklar’ın isyanlarını
bastırıp itaat altına aldı. Bilge Kağan Kök Türklere
bağlı Türk boylarını ayaklanmaları için kışkırtan Çin’i
cezalandırmak düşüncesiyle 720 yılında sefere çıktı.
Öncelikle Basmiller yenilgiye uğratılarak Beş-Balık
şehri kuşatıldı. Kan-su’da yapılan savaşta Çin ordusu
yenildi, Beş-Balık şehri ele geçirildi (720). Bu tarihten
sonra Bilge Kağan Çin’le savaşmanın topluma bir yarar sağlamayacağını düşünerek Çinlilerle barış yaptı.
Resim 02.10: Kültigin Büstü
63
TARİH 5
OKUYALIM
TONYUKUK, KÜLTİGİN, BİLGE KAĞAN
Diplomasi sanatının emsalsiz ustası olan Tonyukuk, üç Türk kağanına (İlteriş,
Kapgan, Bilge) 46 yıl hizmetten sonra, 725’i takip eden yıllarda öldü(727). Batılı araştırıcılar onu Alman birliğinin kurucusu “Bismark”a benzetirler. Çin iç ve dış politikasının bütün cephelerini çok iyi bilen Tonyukuk, bu devlete karşı aldığı etkili ve isabetli
tedbirleriyle Kök Türk Kağanlarının başarıya ulaşmalarında başlıca rol oynamıştır.
Örneğin Bilge Kağan zamanında Türklerin Budizm dinine girmesini engellemiş, aynı
zamanda Türklerin etrafı surlarla çevrili şehirlerde oturmasına engel olarak Çinliler
tarafından tekrar esir edilmelerine mani olmuştur. Onun için, kendi adıyla anılan bir
yazıt dikilmiştir.
Tonyukuk’tan sonra, Kök Türk ordularının zafer kahramanı olan Kültigin öldü
(731). Bütün ömrünü Kök Türk ordularının başında savaşlarda geçiren Kültigin, cesareti ve iyi savaşçılığı ile ün yapmıştır. O, doğuştan komutan ve hiçbir tehlikeden çekinmeyen cesur bir cengâverdi. Ölümü başta Bilge Kağan olmak üzere, bütün Türk
İlini yasa boğmuştur. Kültigin için, yabancı temsilcilerin de katıldığı büyük bir cenaze töreni yapılmış, bir yıl sonra da Bilge Kağan tarafından adına bir yazıt dikilmiştir.’””’
Bilge Kağan, iki büyük yardımcısını kaybettikten sonra önemli bir faaliyette
bulunmadı. Sadece Kitan ve Tatabı kavimleri üzerine birer sefer düzenledi. Öte yandan, o, Çin ile kurduğu dostluğu evlilik yoluyla daha da sağlamlaştırmak istedi; fakat
kendisine uygun görülen Çinli prensesle evlenemedi. Buyrukçor adında yüksek dereceli bir memuru tarafından zehirlenerek öldürüldü (734).
Bilge Kağan’ın ölümü, daha Kültigin’in acısını unutmamış olan Türk topluluklarını tekrar yasa boğdu. Çin imparatoru bu büyük Türk kağanı için ülkesinde yas ilân
etti. Onun için bir anıt kabir yapıldı ve yabancı temsilcilerin de katıldığı bir törenle
22 Haziran 735 tarihinde gömüldü. Bir yıl sonra da oğlu tarafından adına dikilen bir
yazıtla hatırası ebedileştirildi.
Öldüğü sırada 50 yaşlarında olan Bilge Kağan, 19 yıl “Şad”, 19 yıl da “Kağan”
olarak milletine hizmet, etmiştir. O, ölçülü ve ılımlı; fakat sağlam ve eğilmez bir karakterle imkânlarının sınırlarını hiç gözden kaçırmadan hedefine ısrarla yürürdü.
Bütün hayatını ölümsüzlüğüne inandığı Türk milletinin birlik ve refahına harcadı.
Millî şuuru ayakta tutmak, onun hayatının en büyük gayesi oldu. Aynı zamanda ileri
görüşlü bir siyaset adamı olan Bilge Kağan, komşu ülkelere, özellikle Çin’e karşı saygı
uyandıran dengeli bir politika izledi.
64
TARİH 5
Bilge Kağan, Orhun yazıtlarındaki ölmez fikirleriyle karşımıza zamanını aşmış
bir lider olarak çıkmaktadır. O, adı geçen yazıtlarda, Türk töresinden, Türk ilinden,
Türk kağanına bağlılıktan ve Türk kültüründen ayrılmanın nasıl bir felâketle sonuçlandığını acı ve ibret verici levhalar halinde gözler önüne serer. Bilge Kağan bununla
da yetinmez, özellikle gelecek nesillerin bu felâketlerden dersler almasını ister.
Salim KOCA, Türk Kültürünün Temelleri, s, 87-89
?
1. Vezir Tonyukuk’un Kök Türk tarihindeki önemini söyleyiniz?
2. Kültigin hangi özelliği ile tarihe geçmiştir?
3. Bilge Kağan’ın Orhun Yazıtlarındaki fikirleri hangi açıdan önem taşımaktadır?
Harita 02.08: II. Kök Türk ( Kutluk) Devleti
II.Kök Türk Devleti’nin Yıkılması
Bilge Kağan’nın ölümünden sonra Göktürk tahtına çıkan oğulları Türk Bilge
Kağan ve Tengri Han onun yerini tutamadılar; Tengri Han, çocuk yaşta başa geçtiği
için yönetim, annesinin eline geçti. Hatun, devlete hâkim olamadı, Hanedan üyeleri
65
TARİH 5
birbirine düşünce, devlete bağlı boylar ayaklandılar. Bu durumdan yararlanan Basmiller, Karluklar ve Uygurlar birleştiler. Basmil başbuğu, kağan ilân edildi (742). Daha
sonra son Kök Türk kağanı Ozmış’ı öldürdüler ve Kök Türk egemenliğine son verdiler
(742). Fakat bir süre sonra üç ortağın arası açıldı; bunlardan Uygurlar iktidarı tek başlarına ele geçirdiler. Böylece Türklerin kutlu yurt olarak kabul ettikleri Ötüken’de Kök
Türklerin yerini yeni bir Türk Devleti olan Uygurlar almıştır.
7. UYGURLAR
Orta Asya Türk tarihinin eski döneminde
bozkır kültürüyle kurulan üçüncü devlet Uygur
Kağanlığıdır. Uygurlar yerleşik hayat tarzını benimsemeleri dolayısıyla Türk tarihinin farklı bir
cephesini oluşturdular.
Uygurlar, bağımsız bir devlet kurmadan
önce, Orhun ve Selenga ırmaklarının bulunduğu
yerlerden Aral Gölü çevresine kadar uzanan bölgelerde, oymaklar halinde yaşıyorlardı. Başlarında Resim 02.11: Uygur Devleti Bayrağı
Erkin unvanını taşıyan bir bey bulunuyordu. Kapgan Kağan zamanında Kök Türklere bağlandılar. Uygurlar, Kök Türklerin zayıf durumda olmalarından faydalanarak , Basmil ve Karluk kabileleri ile birleşerek Kök Türk
Devleti’ni yıktıktan sonra, bağımsız bir devlet kurdular (744). Başkentleri Ötüken’di.
Daha sonra “Ordu Balık” denen Karabalagasun Uygurların başkenti olmuştur.
Kutluk Bilge Kül Kağan Dönemi:
Uygur Devleti’nin kurucusu olan Kutluk Bilge Kül Kağan, Ordubalık (Karabalgasun) şehrini
kurarak başkent yapmıştır. Bu dönemde devletin
sınırları Amur ırmağından Altay Dağları’na kadar
uzanmıştır. 747’de ölen Kutluk Bilge Kağan’ın yerine, oğlu Moyen Çur (747-759) geçmiştir.
Resim 02.12: Kutluğ Kül Bilge Kağan
66
TARİH 5
Harita 02.09: Uygur Devleti
Moyen- Çur Dönemi (747 - 759): Moyen-Çur zamanında Türgişler ve Kırgızlar
Uygur hâkimiyetini tanıdılar. Bu sıralarda Orta Asya hâkimiyeti için Çinlilerle Müslüman Araplar arasında şiddetli mücadeleler oluyordu. 751 yılında yapılan Talas Savaşında Müslüman Araplar, Çinlileri ağır bir yenilgiye uğrattılar. Çinlilerin Orta Asya’dan
çekilmesi sonucunu doğuran bu olaylar üzerine Çin’de hoşnutsuzluklar ve isyanlar
baş gösterdi. Bu isyanların bastırılmasında Uygurlar Çin imparatoruna yardım ettiler.
Bu yardım karşılığı olarak Çin, yılda 20 bin top ipek vermeye başladı. Bundan sonra
Çin üzerinde Uygur kağanlarının doğrudan etkileri görülmeye başlamıştır.
Bögü Kağan Dönemi (759 - 780): Bögü adı, akıl ve feraset sahibi, alim, sihirbaz anlamlarına gelir. Bögü Kağan karışıklık içindeki Çin’i nüfuzu altına almak için,
Çin İmparatoru’na yardım politikalarını sürdürdü. 762’de Tibetlilerin saldırılarına ve
isyancılara karşı imparatoru korumak amacıyla Çin’e bir sefer yaptı. Burada birçok
şehri işgal ederek pek çok ganimet elde etti. Bu sefer Türk kültür tarihi bakımından
önemli sonuçlar doğurmuştur. Bögü Kağan ülkesine dönerken dört Mani rahibini
de beraberinde getirmiş, Mani dinine ait bir de tapınak yaptırmıştır. Ancak bu din
sadece kağan ve çevresinde kabul görmüştür. Hayvansal gıdalar yenmesini yasaklayan Maniheizm, savaşçılık duygusunu zayıflatıp, Uygurların hayat anlayışlarında
büyük değişiklikler meydana getirmiştir. Bu değişiklerden biri Uygurların yerleşik
67
TARİH 5
yaşama geçmesidir. Yerleşik hayata geçilmesiyle birlikte Türklerde sosyal yaşam değişmiş, tarım ve mimari gelişmiş, şehircilik ve şehir kültürü ortaya çıkmıştır. Kurulan
şehirler o dönemin canlı ticaret merkezleri olmuştur.
Uygurlar, Mani dinini halkın öğrenmesi amacıyla çok sayıda kitap yazmışlardır.
Bu kitapların basımında matbaanın temeli sayılabilecek kalıplar kullanmışlardır.
Uygurlar, en parlak dönemlerini Bögü Kağan’ın yirmi yıllık hükümdarlığı döneminde yaşamıştır. Bögü Kağan, Kırgızlar üzerine de bir sefer düzenledikten sonra Çin’e sefer yapmayı planladığı bir sırada, bu sefer yüzünden anlaşamadığı yakın
adamlarından biri olan Tung Baga Tarkan tarafından 780 yılında öldürülmüştür.
OKUYALIM
Uygurlar sayı bakımından çok değillerdi. Fakat disiplinleri ile cezaları çok şiddetli ve kendileri de çok cesur idiler. Yüksek tekerlekli arabaları vardı. Göçlerde ve
harplerde bu arabalarına çok güveniyorlardı. Başlangıçta bütün Uygur boylarını
kendi idaresi altına toplayan müşterek bir reisleri yoktu. Konargöçer oldukları için
de sürekli olarak bir yerde oturmuyorlardı. Ata binmede ve ok atmadaki maharetleri fevkalade idi. Hayatlarını çoğu zaman, akın yapmakla devam ettirirlerdi. Çünkü
toprakları çok verimsizdi. Selenga, Orhun ve Tola nehirlerinin kıyılarında oturan bu
oymakların atları çok azdı. Fakat koyun ve sığırları pek çoktu.
Bahaddin Ögel, Türk kültürünün Gelişme Çağları. C I s. 62
?
Mani dini Uygurların metinde verilen özelliklerini nasıl etkilemiştir?
Baga Tarkan Dönemi (780 - 789): Baga Tarkan, cesaretliliği, kuvvetli idareciliği
ve ülkede düzeni sağlamak için çıkarmış olduğu kanunlarla tanınmıştır.
Baga Tarkan, Kırgızları yenmiş, Çin ile olan dostane ilişkilerini, Çin’li bir prensesle evlenerek geliştirmiştir. Ama Uygurlar içinde bulunan dokuz Oğuzlara karşı
uyguladığı olumsuz tutum, devlet içinde büyük karışıklıklara sebep olmuştur.
Baga Tarkan’ın 789 yılında ölümünden sonra Uygurların başına, aynı aileden
dokuz Uygur hakanı geçti ise de onlar Tibetlilerin saldırılarını önlemede pek başarılı
olamamışlardır. Ayrıca 839 yılında yaşanan şiddetli kış mevsimi ve bunun neticesinde gelen kıtlık, açlık ve şiddetli salgın hastalıklar, Uygurları ekonomik ve sosyal
yönden olumsuz şekilde etkilemiştir. Bu durumdan yararlanan Kırgızlar, 840 yılında
68
TARİH 5
Uygur topraklarına girerek, başkent Karabalgasun’u (Ordu-Balık) ele geçirip Uygur
hakanını öldürerek Uygur Devleti’ne son vermişlerdir.
Devletleri yıkılan Uygurlar, kitleler halinde göç etmeye başladılar. Uygurların
büyük bir kısmı Karluk ülkesine, bir kısmı da Doğu Türkistan’da Beş-Balık, Turfan ve
Hoça gibi önemli ticaret merkezleri civarına yerleşerek buralarda yeni devletler kurdular.
Kansu Uygur Devleti (Sarı Uygurlar):
Yurtlarını terk eden Uygurların bir bölümü, Çin’de Kansu bölgesine yerleşerek Kançov şehrinde
yeni bir devlet kurdular. Siyasi ve
askerî alanda fazla kendilerini gösteremeyen Kansu Uygurları, Çin ile
olan akrabalık bağları sayesinde
onlarla ticari ve dostluk ilişkilerini
geliştirmişlerdir.
Kansu Uygur Devleti, 940
yılında Kitanların,1028 yılında da
Tangutların yönetimi altına gir- Resim 02.13: Sincan Bölgesinin Başkenti Urumçi’nin
Günümüzden Bir Görünümü
diler. 1226 yılında ise Cengiz Han
idaresindeki Moğolların egemenliğine girdiler. Sarı Uygurlar günümüzde, Doğu
Türkistan’da varlıklarını sürdürmektedirler.
Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti:
Beş Balık, Turfan ve Koçu çevresine yerleşen Uygurlar, Kırgızlar tarafından öldürülen son Uygur hakanı Alp Külüg Bilge’nin yeğeni Mengli’yi kendilerine kağan
seçerek bir devlet kurdular.(856).Tibetlilerin saldırılarını önlemelerine karşılık Çin,
onların kurduğu devleti tanımak zorunda kaldı.
Uygurlar, ticaret yolları üzerinde bulunduğu için tarım ve ticaretle uğraşmışlar,
Çin ve batı ülkeleriyle ticaret yaparak, ekonomik yönden güçlenmişlerdir. Ticaretin
yanında tarım ve hayvancılık da gelişmiştir.
Turfan Uygurları, 1206 yılında Karahitayların, 1209’da da Moğol İmparatorluğu’nun egemenliği altına girdiler. Moğol İmparatorluğu’nda önemli idari görevler
alan Uygurlar, Moğolların resmî dillerinin Uygur dili olmasını sağladılar. Ayrıca kül-
69
TARİH 5
tür ve medeniyet yönünden de etkili olan Uygurlar, Moğolların Türkleşmesinde ve
Çağatay edebiyatının oluşmasında önemli rol oynadılar. Moğollar Uygurlardan hayvancılık, meyvecilik ve sanatla ilgili pek çok şey öğrenmişlerdir.”Uygurlar’dan elçiler
Roma’da, öğretmenler Cengiz ailesinin içinde, ekonomistler Moğol hükümetlerinde,
mühendisler Moğol ordularında vazife gördüler” diyen L.Rasony bu değerlendirmesiyle Uygarların kültür rehberliği ve hocalık özelliklerini dile getirmiştir.
OKUYALIM
UYGUR DEVRİ’NİN GENEL KARAKTERİ
Uygur Kağanlığı Kök-Türk Devleti’nin sahip olduğu mirasın üzerine kurulduğu
için, bu devletin yani bozkır kültürünün geleneğini sürdürüyordu. Ancak, zamanla
Çinlilerle fazla yakınlaşma, Maniheizm’in girmesi hayat tarzını eskisine göre değiştirmelerine sebep oldu. Soğdluların devlet mekanizmasında yer alıp etkili olmalarının da rolü vardı. Uygur devleti Dokuz Oğuz boyları üzerinde yükselmişti. Yani halk
unsurunun esası onlardı. Zaten, Karluk, Türgiş gibi kalabalık boylar Orta Asya’nın
batısında Sır Derya, Çu, Talas, İli gibi ırmakların havzalarında yoğunlaşmıştı. Dokuz
Oğuz tabiri Çin kaynaklarında doğudaki Töles boylarına verilen addır ve 627 yılında
ilk defa kullanılmıştır. Bunun yanında Uygurlar kendi içlerinde on kabileden oluşmaktaydılar.
Karabalsagun, devletin merkeziydi ve devlet meclisi burada toplanırdı. KökTürklerin kullandığı bütün unvanların aynı zamanda Uygurlar tarafından kullanıldığını görüyoruz. Ama bazı unvanların karşılıkları değişmişti. Mesela Çince kökenli
olan Tutuk unvanı askeri vali yerine boy reisi anlamına geliyordu. Sayılan 11 tane
olup siyasi görevlerinin yanında devlet için vergi toplarlardı. Hükümdarlık babadan
oğula geçerken, Tun Baga Tarkan, 779’da bir ihtilalle onu tahtından indirerek kağan
olmuştu. Ancak, o da hanedandan geliyordu. Bakanlarının çoğu Mani dinine girdikten sonra Soğdlulardan seçiliyordu. XI. yüzyılın başlarından itibaren Mani dini ağırlığını iyice hissettirmeye başladı. 807’de Çin’e giden Uygur elçilerinin yanında Mani
rahipleri de vardı. Halbuki 779’da ihtilal yapan Tun Baga Tarkan, Mani dinini benimseyenleri devletten uzak tutmuştur. On üç hükümdarın yedisinin hanımı Çinli idi.
Uygurlar deve ve ata dayalı basit bir ulaşım sistemi kurmuşlardı. Eserini IX. asrın ortalarında yazmış olan el-Cahız’a göre Uygurlar Mani dinini kabul ettikten sonra
Karluklara yenilmeye başlamışlardı. Yeni kabul edilen din Uygur kağanlarının savaş
isteklerini köreltmiş olmalıydı. Belki Uygurlar arasında bozkır ve şehirli olmak üzere
iki farklı hayatın ortaya çıkması devletin temelini sarsan bir başka sebepti. Devletin
70
TARİH 5
başkent dışındaki otoritesi zayıflamış, dolayısıyla boy reislerine fırsat çıkmıştı. Lüks
ve gevşek hayat askeri mücadelelere karşı devlet adamlarının gücünü bitirirken, iktidarı ele geçirmek için vezirler fırsat kolluyorlardı.
Ahmet TAŞAĞIL, Uygurlar, GTT 1, S, 722, 744’ten özetlenmiştir.
?
1. Uygurlar içinde hangi Türk toplulukları yer almıştır?
2. Tun Baga Tarkan hangi özelliği ile diğer Uygur kağanlarından ayrılmaktadır?
3. Uygurların hayat tarzlarının değişmesinde neler etkili olmuştur?
71
TARİH 5
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularını cevaplayınız.
1. Aşağıdakilerden hangisi Çin kaynaklarında Türk adının anlamı olarak kullanılmıştır?
A. Miğfer
B. Güç
C. Olgunluk çağı
D. Töreli
2. Türkler, bir başka topluluğun egemenliği altına girmektense özgür yaşayabilecekleri başka yerlere göç etmeyi tercih etmişlerdir?
Bu durumun aşağıdakilerden hangisine ortam hazırladığı ileri sürülebilir?
A. Türklerin değişik coğrafi bölgelere yayılmasına
B. Ülke topraklarının genişlemesine
C. Yerleşik hayata geçişin hızlanmasına
D. Türk kültürünün zayıflamasına
3. Aşağıdaki Türk devletlerinden hangisinin saldırılarına karşı Çin Seddi yapılmıştır?
A. Kök Türkler
B. Avarlar
C. Büyük Hun Devleti
D. Akhunlar
4. “Boyun eğmeyeceğiz. Zira, öteden beri Türkler başkalarına bağlı yaşamayı
hakir görürler. Savaşçı süvari hayatımız sayesinde adı, yabancıları titreten bir
millet olduk. Biz ölsek de kahramanlığımızın şöhreti kalacak. Çocuklarımız ve
torunlarımız diğer kavimlerin efendisi olacaklardır.” Sözleriyle bağımsızlığın
önemini belirten Çi-Çi aşağıdaki Türk devletlerinden hangisinin hükümdarıdır?
A. Asya Hun Devleti
B. Batı Hunları
C. Doğu Hunları
D. Kuzey Hunları
72
TARİH 5
5. Aşağıdakilerden hangisi Kavimler Göçü’nün sonuçlarıyla ilgili bir gelişme
değildir?
A. Avrupa yüzyıla yakın bir süre karışıklıklar içinde kaldı
B. Roma İmparatorluğu ikiye ayrıldı.
C. Avrupa’da yeni Türk devletleri kuruldu.
D. Türkler İpek Yolu’na hâkim oldu.
6. Avrupa Hun Devleti Hükümdarı Attila aşağıdaki seferlerden hangisini tamamlayıp
ülkesine döndükten sonra ölmüştür?
A. Birinci Balkan
B. İkinci Balkan
C. Galya
D. İtalya
7. Mazdek isyanının bastırılmasına yardım ederek Şah Kavad’ın tekrar Sasani
hükümdarı olmasını sağlayan Türk devleti aşağıdakilerden hangisidir?
A. Avrupa Hun
B. Asya Hun Devleti
C. Akhun devleti
D. Avarlar
8. Kök Türkler döneminde devlet, doğu - batı olarak ikiye ayrılmıştır. Doğu tarafını
büyük Hakan unvanı ile Bumin, batı tarafını ise içişlerinde bağımsız, dışişlerinde
Bumin’e bağlı olarak kardeşi İstemi Yabgu yönetmiştir.
Bu durum aşağıdakilerden hangisine kanıt olarak gösterilebilir?
A. Devletin ikili sistemle yönetildiğine
B. İstemi Yabgu’nun tam bağımsız hareket ettiğine
C. Yerleşik hayat tarzının benimsendiğine
D. Taht kavgalarının yaşandığına
9. Uygurlar, Türk devletleri arasında ilk defa yerleşik hayat tarzını benimsemeleri
dolayısıyla Türk tarihinin farklı bir cephesini oluşturdular.
Aşağıdakilerden hangisi Uygurların yerleşik hayata geçmesiyle ilgili bir gelişme
73
TARİH 5
olarak değerlendirilemez?
A. Tapınaklar yapmaları
B. Kendilerine ait bir alfabe oluşturmaları
C. Tarımsal faaliyetlerle uğraşmaları
D. Şehirlerin etrafına surlar yapmaları
10. I. Asya Hun Devleti
II. Kök Türkler
III. Akhunlar
IV. Uygurlar
Verilen devletler kuruluş tarihlerine göre göre aşağıdakilerin hangisinde doğru
olarak sıralanmıştır?
A. I -II-III-IV
B. II-I-III-IV
C. III. I- II- IV
D. I- III- II- IV
74
3. ÜNİTE
DİĞER TÜRK DEVLETLERİ
TARİH 5
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Türklerin tarihte ve tarihin akışında oynadıkları büyük rolü kavrayacaksınız.
2. Türklerin çeşitli zamanlarda ve yerlerde ayrı ayrı devletler kurduklarını öğreneceksiniz.
3. Türk kavimlerinin ve Türkler tarafından kurulan devletlerin bulundukları
yerlerde; sosyal, ekonomik ve siyasi olayları nasıl etkilediklerini açıklayacaksınız.
4. Türk kavimlerinin ve devletlerinin yaşadıkları dönemlerde meydana gelen
olayların günümüzle kıyaslamasını yapabileceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
AVAR
ŞEHİRLİLEŞME
HAZAR
KAFKASYA
OĞUZ
MANAS
DEŞT-İ KIPÇAK
76
HAZAR BARIŞ
ÇAĞI
TARİH 5
GİRİŞ
Sevgili Öğrenciler!
Bugün Türk denilince sadece Türkiye Cumhuriyetinde yaşayan insanlar akla
gelmemelidir. Yeryüzünde ana dili Türkçe olup ta bizim sınırlarımızın dışında yaşayan
milyonlarca insan vardır. Buradan anlaşılmaktadır ki Türklerin bugünkü Türkiye’ye
gelmeden önce de bir tarihleri vardı. Türkler tarih boyunca çok çeşitli ülkelere yayılmışlar ve gittikleri yerlerde yeni devletler kurmuşlardır. Orta Asya’da yaşayan Türkler
zamanla nerelere gitmişler? Türk Dünyası denilince hangi ülkeleri, hangi toplulukları
anlamalıyız? Bu ünitemizde çeşitli Türk toplulukları ve kurdukları devletler hakkındaki bilgileri sizlerle paylaşacağız.
Harita 03.01: Karadenizin Kuzeyinde Kurulmuş Olan Türk Devletleri
Roma ordusunda onlu sistem uygulandı. IV. yüzyıl sonlarında bu orduda yay kullanılan en önemli silah oldu. Avrupa’da üzengi kullanımı Avarlarla yaygınlaştı.” Turan
“taktiğinin uygulanmaya başlandığı Bizans Ordusunda Türk giyim tarzı ve saç biçimi
de tercih edildi. IX. yüzyıl ortalarında Ruslar, Hazar, Peçenek ve Kuman; Balkan Slavları ise Tuna Bulgarları aracılığı ile hem eğitim hem teçhizat(silah, tuğ) yönlerinden
Türkleri örnek alan askerî güçler oluşturdu. Çinliler ve Avrupalı kavimler et konservesi yapmayı da Türklerden öğrendi.
Laszlo RASONYI, Tarihte Türklük, s.68-74 ten hazırlanmıştır.
77
TARİH 5
?
4BZGBEBWFSƌMFOIBSƌUBZBHÚSF5àSLMFSƌO%àOZBà[FSƌOEFZBZ‘M‘ǵMBS‘IBLkında nasıl bir fikir edinilebilir?
2. Metinde verilen bilgilere göre Dünyanın çeşitli yerlerine yayılan Türklerin
başka uygarlıklara katkıları hakkında neler söylenebilir?
1. KIRGIZLAR
OKUYALIM
KIRGIZ ADI, İLK KIRGIZLAR VE KIRGIZ TÜRKÇESİ
Çin kaynaklarında adları Kien-kun, K’i-ku, Kie-kou, şeklinde geçen Kırgız adı,
Kök Türkçe yazılı metinlerde Kırkız, Tibetçe kaynaklarda Gir-kis şeklinde geçmektedir.
Kırgız isminin kaynağı konusunda çeşitli görüşler mevcuttur. Bu adın “Kır” ile
“Giz” kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiş, kır gezer anlamında bir kelime olduğu yanında, “kırk” ve “yüz” sayı adlarının kaynaşmasından oluştuğu da ileri
sürülmüştür. Kırgız adının “kırku”dan, yani kırmızı ve “yüz” kelimelerinden ibaret olduğu da söylenir. Hatta Kırgız kelimesinin “Kırk Oguz”dan geldiği, Kırgızların Oğuz
Han’ın yirmi dört komutanından türediği ve kırk Çinli kızın Oğuz bölgesine gelip,
onlarla evlenerek, doğan çocuklarının Kırk Oğuz adıyla anıldığı yolunda efsaneler
mevcuttur.
Çin yıllıklarında Kırgızları MÖ 2-1. asırlarda Hunlar zamanındaki hadiseler anlatılırken görmekteyiz ve bu sıralarda nüfuslarının 100-150 bin civarında olduğu sanılmaktadır. Kırgızlar, M.Ö. 2 ve 1. yüzyıllarda Baykal Gölü’nün batısı, Balkaş Gölü’nün
doğusu, Bar Göl’ün kuzey tarafları, Yenisey’in orta kısımlarında, kısaca Tanrı Dağlarının doğusu ile Tannu-Ola arasında bulunmuşlardır. Büyük ihtimalle 13. asırdan
sonraki Moğol istilasının ardından da bugünkü yurtlarına kalabalık bir grup olarak
geldiler. Kırgız Türkçesi Türk dilinin tasnifinde Kazak, Nogay, Tatar, Başkurt, Kara Kalpak, Karaçay-Balkar gibi kuzey-batı (Kıpçak) Türk şiveleri grubunda yer alır. Bugün
Issık Köl havalisinde, Tekes, Talas ve Çu Irmaklarının yukarı taraflarında, Altay, Pamir
ve Tanrı Dağlarında yaşayan Kırgızlar, milattan önceki adlarını günümüze kadar koruyabilen ender Türk boylarındandır.
Sadettin GÖMEÇ, Kırgızlar, s.11-12 den özetlenmiştir.
78
TARİH 5
?
Metinde verilen bilgilerde;
1. Kırgızların hangi özelliğine dikkat çekilmektedir?
2. Kırgızlar bugünkü yurtlarına hangi olaydan sonra gelmişlerdir?
Asya Hunlarından sonra 4.yüzyılın ikinci yarısında Kuzey Çin’de kurulan Tabgaç Hanedanlığının hakimiyetini kabul eden Kırgızlar Mukan Kağan döneminde de
Kök Türklere bağlandılar.630 yılında Kök Türklerin Çinliler tarafından mağlup edilmesiyle birlikte Kırgızlar bağımsızlıklarını kazandılar. II.Kök Türk Devleti Kağanlarından Kapgan Kağan (691-716)Kırgızlara, Çin imparatorluğuna karşı birlikte mücadele
teklifinde bulundu. Ancak Kırgızlar ret cevabı verdiler. 709 yılında Kırgızlar bir Türk
boyu olan Çiklerle işbirliği yaparak Kök Türklere başkaldırdılarsa da, 710 yılında tekrar itaat altına alındılar.
Resim 03.01: Kırgızlara Ait Çadır Örnekleri
Kırgızlar, II. Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra da Uygur egemenliğini
kabul etmek zorunda kaldılar.840 yılında Orhun bölgesine girerek Uygur Devleti’ni
yıktılar. Kırgızlar, merkezi Ötüken olan bir devlet kurdular. Böylece Türk Devleti’nin
başına Kırgızlar geçmiş oldular. Ancak, Kitanlar bu devleti yıkarak Kırgızları Baykal
gölünün batısına sürdüler. 1207 yılında, Moğol hükümdarı Cengiz Han, Kırgızları
hâkimiyeti altına aldı. Kırgızlar, Moğol hâkimiyetine giren ilk Türk kavmi oldu. Böylece Türklerin en eski yurdu olan Ötüken Moğolların eline geçti.
“Tarih araştırmacılarını şaşırtan husus, Kırgızların Moğolistan’a veyahut da
Ötüken diye bildiğimiz kutlu Türk topraklarına neden önem vermedikleridir. Çünkü
Orhun Vadisi sadece hayvancılık yapmaya müsait bir yer değil, aynı zamanda Çin ile
iktisadi münasebetler kurma noktasındaydı. Tabii ki bütün bunların zamanın şartları
79
TARİH 5
içinde düşünülmesi lazımdır. Çünkü Çin kaynakları da bize bu durumu izah edecek
çok açık bilgiler sunmuyorlar.”
Kırgızlar, Altay dağlarının kuzeyinde küçük beylikler hâlinde yaşamaya devam
ettiler. XIX. yüzyılın ilk yarısında Rus egemenliğini tanımak zorunda kaldılar.
OKUYALIM
KIRGIZLARIN RUSYA’YA İSYANLARI
I. Dünya Savaşı içerisinde Rus idaresine karşı 1916’da, 11 milyon Türkistanlının
katıldığı büyük bir ayaklanma oldu. 6 Ağustos 1916’da Kırgızlar da Bişkek’te isyan
hareketini başlattılar. Başkaldırmanın sebepleri olarak Rusların Türkistan’ı ağır askeri tedbirlerle yönetmeleri, Rus memurların rüşvet almaları, halkı soymaları, hakir
görmeleri, Ruslara karşı olan milli düşmanlık, dini hisler, topraklarının gasp edilerek
hayat haklarının kısıtlanması, en önemli ürünlerinin harp yıllarında son derece düşük ücretlerle alınması ve halkın açlık çekmesi, yüksek vergiler ile mal müsaderesi olarak gösterilmektedir. Mesela, Rus askerleri Türklerin kuru ot, yağ, koyun ve iyi
atlarını zorla kamulaştırıyorlardı. Şikâyette bulunanlar veya karşı gelenler ölünceye
kadar işkencelere tabi tutuluyordu. İsyanın çıkmasında en etkin faktör, çarın emriyle
Rus genelkurmayının cephe gerisinde çalıştırmak için Türkleri kullanmak istemesi
olmuştur. Bunun yanı sıra Türkistan’da kalanlar da Rus çiftçilerinin ailelerine bedava
çalışmak mecburiyetindeydiler. Toprağı ekmek, sulamak, biçmek, hasatı kaldırmak
hep onların işiydi.
Kırgız isyanının teşkilatlanmamış olduğu da göze çarpmaktadır. Hareketin
başında son Kırgız manapı yer almıştır. Diğer beyler de onun hareketini desteklediler. Rus generaller emirleri altındaki askerlere “kurşunlara acımayın” talimatını verdiler. Türkistan’a yerleştirilen bütün Rus göçmenler silahlandırılarak Kırgızlar üzerine saldırıldı. Bizzat Rus general Kuropatkin tarafından 347 kişinin kurşuna dizildiği
söylenmektedir. Kırgız Türklerinin bu isyanda 673.000 şehit verdiği bilinmektedir.
200.000’e yakın Türk de Sibirya’ya sürüldü. Ayaklanmadan sonra Çin’e 300.000 Kırgız-Kazak Türkü’nün kaçtığı resmi kayıtlarda mevcuttur. İsyan sırasında ele geçirilen
ihtiyar Kırgız liderlerinden Kanat, Rusları “kendisine ve halkına yaşayacak bir yer bile
bırakmamakla” suçlamış ve kendisi de başını hücresinin duvarlarına vura vura intihar etmiştir.
Sadettin GÖMEÇ, Kırgızlar, s,106, 107.
80
TARİH 5
1926 yılında Kırgızların yaşadığı
topraklar özerk bir cumhuriyet dönüştürüldü. 1936 yılında da Kırgızistan, Sovyet
Birliği’ne (SSCB) bağlı 15 cumhuriyetten
biri oldu. Sovyetler Birliği’nin 1991 yılında dağılmasından sonra da başkenti
Bişkek olan Kırgızistan Cumhuriyeti kuruldu.
İç Asya’nın yüzölçümü en küçük
ülkelerinden biri olan Kırgızistan’ın doğusunda Çin işgalindeki Doğu Türkistan, batısında Özbekistan, kuzeyinde
Kazakistan ve güneyinde de TacikisResim 03.02: Manasın Han Olması ile İlgili
tan bulunmaktadır. Bugün diğer Türk
Temsili Resim
cumhuriyetlerinde, Doğu Türkistan’da,
Afganistan’da ve Türkiye’de iki milyonu aşkın Kırgız Türkü yaşamaktadır. Kırgızistan’ın önemli şehirleri Bişkek, Oş ve
Celalabat’tır. Dünyanın en uzun destanı olarak bilinen Manas Destan’ı Kırgızlara aittir. Manas Destanından kısa bir bölüm aşağıda verilmiştir.
MANAS’IN HAN OLMASI
Yaşlısı genci gürler.
Hanımız Manas olsun der. Halkın tümü uğuldar, Hizmetine dururlar.
KIRGIZLARIN ALTAY’DAN ALA TAG’A GÖÇÜ
Ermiş, yetmiş er Manas,
Gönlünde geniş Talas.
Göçüp, geldi Kırgızlar,
Ala Tag Manas yurduna.
Sadettin GÖMEÇ, Kırgızlar s,149
?
1. Kırgızların Türk tarihindeki olumsuz etkisi hangi olaydan kaynaklanmaktadır?
2. Kırgızların Ruslara isyanı göz önüne alındığında bağımsız yaşamanın bir
millet açısından önemi hakkında neler söylenebilir?
3. Manas Destanına ait bilgilerden Kırgızlarla ilgili hangi çıkarımlarda bulunulabilir?
81
TARİH 5
2. SABARLAR (SİBİRLER)
Asya Hun Devleti yönetimi altındaki topluluklardan biri olan Sabarların ana
yurtları Tanrı Dağları’nın doğusu ile İli Nehri arasındaki bölgelerdi. V. yüzyılda Avarların baskısı nedeniyle batıya yönelen Sabarlar Ural ve Altay Dağları arasında yaşayan
Ogur Türklerini yurtlarından çıkararak buraya yerleştiler. 6.yüzyıl başlarında İtil ve
Don nehirleri arasında kalan bölgeye gelen Avarlar hükümdarları Balak döneminde
Sasaniler ve Bizans’la ilişkiler kurdular.516 yılında Kafkasları aşarak Anadolu’ya gelen
Sabarlar Kayseri, Ankara ve Konya’ya kadar ilerlediler. Sabarlar, Avrupa Hunlarından
sonra Anadolu’ya akın yapan ikinci Türk kavmidir.
Balak’dan sonra karısı Boğarık Hatun Sabarların hükümdarı oldu. Boğarık Hatun güzelliği yanında, idareciliği ve askerliği ile de şöhret yapmıştı. Bu dönemde
Bizans güçlü bir orduya sahip olan Sabarlar ile anlaşma yoluna gitti. Bizans ile anlaştıktan sonra Sasanilerle mücadeleye giren Sabarlar bu mücadelede sonunda oldukça zayıf duruma düştüler. 557 yılında Sabarlar, Avarlara yenildiler. Bu olaydan
sonra dağılan Sabarlar sınırları Karadeniz’e kadar ulaşmış bulunan Kök Türklerin
hâkimiyetini kabul ettiler. Güney Kafkaslardaki Sabar hâkimiyetine ise 576 yılında
Bizans son verdi. Dağınık bir halde yaşamaya başlayan Sabarlar daha sonraları da
Hazar Hakanlığına tabi oldular. En son Peçenek akınları sonucunda diğer kavimlerle
karışarak büsbütün ortadan kalktılar. Sibirya bölgesinin ismi bu Türk boyundan gelmektedir.
Sabarların Tarihi Rolleri
Sabarlar V. Yüzyılda Macarları Doğu Avrupa’ya yönlendirerek, Macar tarihinde
önemli bir rol oynadılar. VII. yüzyıl ortalarına kadar dağınık bir halde yaşayan Sabarlar, Hazar Hakanlığının da temelini oluşturdular.
Sabarlar ileri bir medeniyete, özellikle de çok gelişmiş savaş araç ve gereçlerine sahiptiler. Bizanslı tarihçi Priskos onlar hakkında şu bilgileri vermektedir:
“Sabarlar, insan hafızasının hatırlayabildiği zamandan beri ne İranlılardan, ne
Romalılardan hiç kimsenin düşünemediği makinelere sahiptirler. Öyle ki, her iki imparatorlukta mühendis eksik olmamış ve her devirde surları dövmek için makineler
yapılmıştır, fakat şimdiye kadar böyle bir buluş ne ortaya konmuş ne de onlar gibi
kullanılabilmiştir. Bu şüphesiz insan dehasının bir eseridir.”
82
TARİH 5
3. AVARLAR
Batı kaynaklarında Avar, Çin kaynaklarında Juan-Juan adıyla anılan
Avarlara, Köktürkler Apar demişlerdir.
Asya Hun Devleti’nin yıkılmasından
sonra ortaya çıkan Avarlar, IV. yüzyılın
sonlarında bugünkü Moğolistan’da bir
devlet kurmuşlardır. 535 lerden sonra,
Aşina sülâlesinden gelen Bumin ve karResim 03.03: Avar Devleti Bayrağı
deşi İstemi’nin idaresinde ayaklanan Türk
boyları, 552’lerde Juan-Juan (Avarlar)’ların hâkimiyeti altından çıkarak, Kök Türk
Devletini kurdular ve Avarları batı istikametine çekilmeğe zorladılar. Batı istikametine doğru göç eden Avarlar Kafkasya’ya geldiler ve burada bulunan Sabar(Sibir)
Türklerini egemenliklerine alarak Sabar devletine son verdiler(558).
OKUYALIM
AVARLARIN KUZEY KAFKASYA’DA BİZANSLA İLK TEMASLARI
Orta Asya’da Kök Türk Devleti’nin kurulması gibi büyük olaylar vuku bulurken,
Akdeniz havzasında da, Bizans İmparatoru Jüstinyen (Justinian) zamanında başlanan büyük savaşlar sona ermişti. Justinian’ın, Roma İmparatorluğu’nu canlandırmak
amacı ile açtığı seferleri mühim başarılarla sonuçlanmıştı: 534 te Kuzey Afrika’daki
Vandallar Devleti Bizans tarafından zapt edilmiş, 534-552 yıllarında yapılan çetin savaşlar sonunda da İtalya’daki Ostrogot Devleti ortadan kaldırılmıştı. Ancak Bizans’ın
doğu komşusu olan kudretli Sasanî’ler Devletine karşı herhangi bir üstünlük elde
edilememişti. Yirmi yıldan fazla devam etmiş olan bu savaşlar neticesinde Bizans
İmparatorluğu çok yorgun düşmüştü; bundan ötürü barışa şiddetle ihtiyacı vardı.
Hâlbuki Karadeniz’in kuzeyinde bulunan Kutrigur Bulgar’ları, Bizans’ın Balkan ülkelerini durmadan rahatsız etmekte idiler. Tam bu sıralarda Kafkasların kuzey kısımlarına yeni bir kavim olan , “Avar”ların gelişi, Bizanslılar için yeni bir umut oldu.
Avarlar Kuzey Kafkaslar’da ilk önce Alan’larla temasa geldiler. Bu sırada Bizans
kumandanlarından Justin adlı bir zat, Laz ilinde asker toplamakla meşguldü; Avar’ların reisi Zaros işte bu Justin’e adamlar göndererek, Avar’ların Bizans imparatorluğu
ile dostça münasebetlere girişmek istediğini belirtti. Bunun üzerine, 558 yılında
Kandik adlı bir Avar elçisi İstanbul’a geldi. Varılan anlaşmaya göre Bizans, Avar’lara
83
TARİH 5
her yıl bir miktar hediye (yani “vergi”) gönderecek ve bunun karşılığında da Avarlar,
Bizans’ın düşmanlarına karşı savaşacaklardı. Bu suretle 558 yılında Avarlar ile Bizans
arasında anlaşma olmuş ve dostça münasebetler kurulmuştu.
Akdes Nimet Kurat, Türk Kavimleri ve Devletleri, s,26
?
Bizans hangi gerekçelerle Avarlarla antlaşma yapma gereği duymuştur?
Kafkasya’dan sonra Avarlar batıya doğru ilerlemeye devam etti. Bugünkü
Romanya toprakları üzerinden Balkanlara giren Avarlar Bayan Han yönetiminde
Macaristan’a yerleşerek büyük bir devlet kurdular. Bayan Han idaresinde Avarlar,
Orta Avrupa ve Balkanlar’da geniş fetih hareketlerine giriştiler. Bayan Han, 562 de
İmparator Justinian’a bir elçi göndererek, Avar’ların Bizans arazisinde yerleşmelerini
istemişti. Bizans İmparatoru, Avar kağanının bu isteğini kabul etmedi.
565 de İmparator Justinian’ın ölümü üzerine, Avarlar harekete geçerek, Pannonya istikametinde ilerlediler. 568 de Pannonya ve çevresi tamamıyla Avar’larm
hâkimiyeti altına girdi ve Bayan Kağan Orta Avrupa’da en kudretli hükümdar haline geldi. 570 yılında da Avarlar Don Nehri boyuna kadar tekrar harekete geçtiler.
Avarları bu faaliyetine karşı Kök Türk’ler taarruza geçerek Don nehrinin batısında,
Azak Denizi çevresi ve kuzey Kafkaslardan ilerleyerek Kök Türk Kağanlığının sınırlarını Kırım’a kadar uzatmışlardır. Bu suretle Karadeniz’in kuzey sahasının doğu kısımları
Kök Türkler ve Batı kısımları da Avarların hâkimiyeti altına girmiştir.
Avar’lar daha sonra Bizans İmparatorluğu üzerine yönelmiş ve Trakya’ya kadar olan Bizans toprakları Avar’ların istilâsına uğramıştır. VII. yüzyıl başlarında Bizans
imparatorluğu oldukça kötü durumdaydı. Bu şartlar içinde Bizans’ın Afrika Ekzarh’ı
(umumî valisi) Heraklius 610 da Bizans tahtına geçmiş ve Bizans imparatorluğunda
birçok askerî ve idarî reformlar yaparmış ayrıca ve Kök Türk’ler den de yardım alarak
suretiyle imparatorluğu mutlak bir çöküntüden kurtarmıştır.
Bu sırada Bizans için İki büyük tehlike aynı zamanda ortaya çıktı. Bunlardan
birincisi Sasanî ordularının Anadolu’yu tamamen ele geçirerek Üsküdar’a kadar gelmeleri, ikincisi ise Avarlarında Trakya’dan ilerleyerek İstanbul’u kuşatmaları. Ancak
Avarların, Sasaniler ile birlikte 619 ve 626 yıllarında iki kez gerçekleştirdikleri İstanbul kuşatmaları başarısızlıkla sonuçlandı.
84
TARİH 5
Tarihte İstanbul’u ilk defa kuşatan Türk kavmi, Avarlardır.
İstanbul kuşatmalarından sonra Bizans üzerinde Avarların baskısı azaldı. VII.
Yüzyılın ortalarına doğru Karadeniz’in kuzeyindeki Kutrigur Bulgarlarının gittikçe
kuvvetlenmeleri ve bir devlet olarak faaliyete geçmeleri üzerine, Avarlar Karadeniz’in
çevresinden Batı’ya doğru itildiler. Avarlar bir müddet Franklara karşı savaştılar ama
başarılı olamadılar. Frank Karalı Büyük Karl tarafından Avarların devleti yıkıldı(805).
Balkanlarda ve Orta Avrupa’daki hakimiyet kuran
Avarların Macar, Romen, Arnavut, Bulgar, Hırvat, Rus vb.
Germen ve Slav toplulukları üzerinde devlet yönetimi
ve askerlik konusunda önemli etkileri olmuştur. Örneğin
Bizans’ta Avarların ordusu örnek alınarak yeni ordular kurulmuştur. Suriyeli Piskopos Yohannes’in de bu konuda değerlendirmesi şu şekildedir: “Eskiden ormanlarından dışarı Resim 03.04: Avarlara Ait
Süs ve Takılar
çıkmayan Slavlar, Avarlar sayesinde savaşa alışmış, altın,
gümüş ve at sürüsü sahibi olmuşlardır.” Üzengiyi Avrupalılara tanıtan Avarlar olmuştur. Avarlar sınır boylarını korumak için büyük duvarlar inşa etmişlerdir. Avarların
yaşadıkları yerlerde yapılan arkeolojik kazılarda at koşum takımları, silahlar, takılar
ve çeşitli süs eşyaları bulunmuştur.
Avarlar, ölümden sonra yaşayışa inanmışlardır. Ölüleri için yaptıkları mezarlara
hayatta kullandıkları silahlar, mutfak araç ve gereçleri gibi çeşitli eşyalarını da koymuşlardır. Hristiyanlığı kabul eden Avarlar bir süre sonra millî benliklerini de kaybederek Slavlaşmışlardır.
4. HAZARLAR (630-968)
Tarihte Hazar adı Hazar Denizi ile Kafkaslar arasında yaşayan Sabar, Ogur ve
Onogur Türklerinin birleşmesiyle oluşan birliğe verilen isimdir. Bu kavim Bizans ve
Çin kaynaklarında Türk veya Türk-Hazar olarak da anılmıştır. Hazarların esas kitlesini
Sabarlar oluşturduğundan Hazarlar Sabarların devamı olarak kabul edilmiştir. Örneğin X. yüzyıl İslam tarihçisi Mes’ûdî, İranlıların Hazar adını verdikleri kavme Türklerin
Sabar (Sabir) dediklerini belirtmektedir.
Kafkaslara egemen olan Hazarlar, Karadeniz’in kuzeyi ile Kafkaslar arasında
Kök Türklere bağlı olarak yaşıyorlardı. Birinci Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra Karadeniz’in kuzeyi ile Kafkaslar bölgesinde bağımsız Hazar Hakanlığı kuruldu
(630). Avrupa’da kurulan ilk Türk devletleri içinde en kuvvetli ve en uzun ömürlü
olanı Hazar Devleti ‘dir.
85
TARİH 5
Harita 03.02: Hazar Devleti
Hazarlar, Bizans, Sasani ve Araplarla ilişkide bulundular. Bizans - Sasani mücadelesinde
Bizans’ın yanında yer alarak Sasanilerin zayıflamasında etkili oldular. Sasanilerin Hz Ömer
döneminde yıkılmasından sonra İslam Devletiyle Hazarlar sınır oldular. Hz Osman döneminde(644-656) Hazarlarla Müslümanlar araResim 03.05: Hazar Kağanı Temsili
sında ilk savaşlar başladı. Hazarlar, Kafkasya’ya
Resmi ve Hazar Devleti Bayrağı
giren Müslüman Arap ordularını durdurmayı
başardılar. Ancak Emevîler döneminde daha şiddetli çarpışmalar yaşandı. Müslüman Arapların Hazarlara karşı en büyük zaferleri Emevi Halifesi Hişam zamanında
Ermenistan ve Azerbaycan valisi Mervan’ın kumandasındaki kuvvetlerin 737 yılında
yaptıkları saldırılarla sağlanmıştır. Bu mücadeleler sonunda Hazar Kağanı barış istemek zorunda kalmıştır. Emevîler zamanında devam eden bu savaşlar, Abbasîler
zamanında yavaşladı.
Hazarlar, 665 yılında Büyük Bulgarya Devleti’nin yıkılmasında büyük rol oynadılar ve bu devletin yıkılması ile birlikte sınırlarını Dinyeper nehrine kadar genişlet-
86
TARİH 5
tiler. Müslüman Araplar ve Bulgarlar ile olan mücadelelerini sona erdiren Hazarlar,
güçlü orduları ile bölgenin huzurunu ve ulaşım güvenliğini sağladılar. Bu döneme
Hazar barış çağı denilmiştir.
VIII. ve IX. yüzyıllarda Doğu Avrupa’nın en büyük devleti haline gelen Hazarlar X. yüzyıldan itibaren Peçenek saldırıları sonunda zayıfladılar. Ticaret yolları üzerindeki hâkimiyeti zayıflayan Hazarlar, Rusların saldırılarına karşı koyamadılar ve bir
süre sonra Ruslar tarafından yıkıldılar (968). Hazar Denizi adını bu devletten almıştır.
Hazarlarda yönetici zümre Museviliği kabul etmiş ve böylece Türk tarihinde
Museviliği kabul eden ilk ve tek Türk devleti hazarlar olmuştur. Halk arasında Museviliğin yanında Hristiyanlık ve İslâmiyet de yayılmıştır. Farklı dini inanışlara rağmen
Hazarlarda tam anlamıyla bir dini tolerans yani hoşgörü hüküm sürmüştür. Ruslar ve
Slavları devlet ve ordu teşkilatlanmasında etkileyen Hazarlar, Macarların oluşmasında da etkili olmuşlardır.
Diğer Türk devletlerinden farklı
olarak Hazarlarda Kağan sadece devlet
hâkimiyetinin sembolü olmuş fakat devletin askeri ve idari açıdan yönetimi başka bir bey tarafından yapılmıştır. Böylece
Hazarlarda “çift hâkimiyet” sistemi uygulanmıştır.
Hazar Devleti’nin siyasî gücünü
artıran nedenlerin başında, canlı ticaret
bölgesinin merkezinde yer almaları geliyordu. Hazarlar’ın ülkesinde İdil nehri,
Yayık, Don ve Kuban gibi dört büyük nehir bulunuyordu. Bu bölgeler devrin en
büyük ticaret yollarının kavşağında bulunuyordu. Bu yollardan en önemlisi İdil
Resim 03.06: Cufut Kalesi Kırım
(Volga) nehriydi. İdil nehri İslâm Dünyası
(Suriye, Irak, İran, Türkistan) ve Çin ile İskandinavya arasındaki büyük ticaret faaliyetine imkân sağlamıştı. Aynı şekilde Harezim’den aşağı İdil boyuna ve oradan da
Karadeniz sahillerine giden büyük kervan yolu da aşağı İdil’den geçiyordu. Hazar
ülkesine Orta idil ve Kama boylarından bilhassa kıymetli kürkler olmak üzere birçok
ticaret malzemesi gelirdi; Çin ve Türkistan’dan ise bilhassa ipek ve diğer kıymetli kumaşlar; Iran ve Bizans’tan türlü sanat ve ziynet eşyası gelirdi. Bu suretle Hazar yurdu ve bilhassa Hazar başkenti, VIII. yüzyıldan itibaren Doğu Avrupa’nın ekonomik
faaliyet ve gelişme bakımından en elverişli bir yeri olmuştu. İşte bu müsait coğrafî
durum Hazar Devleti’nin gelişmesinde büyük bir rol oynamıştır.
87
TARİH 5
?
1. Hazarlar hangi yönleriyle diğer Türk devletlerinden farklılık göstermektedir?
)B[BSMBS‘O 4BTBOƌMFSF LBSǵ‘ #ƌ[BOT‘ EFTUFLMFNFTƌOƌO ƞTMBN UBSƌIƌ BΑT‘OEBO
olumlu etkisi nasıl açıklanabilir?
3. Hazarlar hangi devletlerle siyasi münasebetlerde bulunmuşlardır?
4. Hazarlar dönemiyle ilgili, Hazar Barış Çağı ve Hazar Altın Çağı deyimleri niçin kullanılmıştır?
5. BULGARLAR(583-665)
Avrupa Hun İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra İrnek Kağan yönetiminde Karadeniz’in kuzeyine gelen Hunlar, buradaki değişik Türk boylarından meydana
gelen Ogurlarla birleştiler. Ogurlar başlıca Onogur, Utigur ve Kutrigur kabilelerine
ayrılmışlardı. Bu Türk kavimleri, birleşmeden sonra Bulgarlar olarak anıldılar. Bulgar
adı, Türkçedeki bulga ‘karıştırmak’ fiilinden türemiş olup anlamı ‘karışık’tır. Tarihî bakımdan bu şöyle açıklanabilir: Hun İmparatorluğu’nun yıkılmasının ardından dağılan Hunların bir kısmı Karadeniz’in kuzeyindeki bozkır alanlara geri çekilerek 463
dolaylarında oraya gelmiş olan Onogur, Ogur ve Kutrigur halkları ile karıştılar. Adları
da bu karışımdan türedi.
Bulgarların aslı Oğuzlardır. Kafkasların ve Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan Bulgarlar, V. yüzyılda Avrupa Hun Devleti’ne, VI. yüzyılda Avarlar’a bağlı olarak yaşadılar.
Kök Türklerin Avarları mağlup etmeleri üzerine VI. yüzyıl sonlarında Dinyeper’den
İran’a kadar uzanan bölgede bağımsız bir devlet kurdular. Fakat bu devletin kurucusu Kubrat’ın ölümüyle Bulgar birliği parçalandı(642). Bu parçalanmanın sonucunda, bir kısmı Kafkasya’da kalıp Hazarların arasında eridiler. Hazar hâkimiyetini kabul
etmek istemeyenler ise kuzeye ve batıya gittiler. Kuzeye çekilenler Volga (İtil) nehri
boylarında İtil Bulgar Devleti’ni, batıya gidenler ise Tuna nehrini aşıp Balkanlarda
Tuna Bulgar Devleti’ni kurdular.
BÜYÜK BULGAR DEVLETİ
TUNA BULGAR DEVLETİ
88
İTİL(VOLGA) BULGAR DEVLETİ
TARİH 5
Tuna Bulgar Devleti(679-864):
Büyük Bulgar Devleti Hazarlar tarafından yıkılınca bir kısım Bulgarlar, Kubrat’ın
küçük oğlu Asparuh yönetiminde Tuna boylarına gelip burada Tuna Bulgar Devleti’ni
kurdular. Asparuh, kendisine karşı gönderilen Bizans ordusunu yendi ve Tuna
Nehri’ni geçerek güneydeki bölgeleri ele geçirdi. Tuna Bulgarları, Bizans ile siyasî
ve ekonomik alanda da sıkı ilişkiler kurdular. 718 yılında Müslümanların İstanbul’u
kuşatmaları sırasında Bizans’ın yanında yer aldılar. Bulgarlar daha sonra Slavları yönetimlerine aldılar. Tuna Bulgarı en parlak dönemlerini Kurum Han (804-814)
zamanında yaşadılar. Onun zamanında İstanbul kuşatılmış ve Bizans İmparatoru
Nikepheros(Nikeferos) öldürülmüştür. Avarlara karşı başarılı mücadeleler verilmiştir.
Kurum Hanın ölümünden sonra oğlu Omurtag başa geçmiştir (814).Bu dönemde
Bizans’la barış yapıldı. Barışa razı olmayan Frank Krallığı ise Omurtag Han tarafından
mağlup edildi. Bu başarı sonunda Tuna havzasını ele geçiren Omurtag Han, Maroş
Nehri vadisindeki, Orta Avrupa’nın en büyük tuzlalarını işletmeye açarak, devletini
ekonomik açıdan zenginleştirme imkanını elde etti.
Omurtag Han döneminde Slavlara devlet yönetiminde görevler verilmeye ve
onlarla evlilik yapılmaya başlandı. Bu durum daha sonraki hükümdarlar zamanında
devam etti. Bu bölgedeki halkın çoğunluğu Salav olduğu için Türklerde zamanla
Slavlaşmaya başladılar. Boris Han zamanında (814-832) ise Hristiyanlığı kabul ettiler.
Böylece Tuna Bulgarları yavaş yavaş Türklük özelliklerini yitirdiler.
1018 yılında Bizans
İmparatoru II. Basileyos ( II.
Basileios) (976-1025) Tuna
Bulgarlarının topraklarını işgal edip bir Bizans eyaleti haline getirerek, devletin siyasi
varlığına son verdi. Bundan
sonra Bizans hâkimiyetinde
yaşayan Bulgarlar, XIV. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı hâkimiyetine girdiler.
Bugünkü Bulgaristan’da yaşayan Türkler, Osmanlıların
Anadolu’dan Rumeli’ye yerleştirdiği Türkmenlerin soyundandır.
Harita 03.03: Bulgarlar
89
TARİH 5
İtil (Volga) Bulgar Devleti (7. yüzyılın sonları-1237):
Büyük Bulgar Devleti’
nin yıkılmasından sonra İtil
boylarına göç eden Bulgarlar,
İtil Bulgar Devleti’ni kurdular.
Bu devlete, Kama ırmağının
İtil ile birleştiği bölgede kurulduğu için Kama Bulgarları adı da verilir. Başlangıçta
Hazar Hakanlığı’na bağlı olaResim 03.07: Bulgar Şehir Harabelerinde Camide Bulunmuş
rak yaşayan İtil Bulgarları, bu
Bir Mozaik Yazısı
devletin yıkılmasından sonra bağımsız oldular. Yaşadıkları toprakların verimliliği ve ticaretin gelişmesi güçlü
bir devlet haline gelmelerini sağladı. Devletin başkenti olan Bulgar şehri, IX. ve XII.
Yüzyıllar arasında Avrupa’nın en önemli ticaret merkezlerinden biriydi. Bulgar tüccarlarının, Hazar ülkesindeki Müslüman tüccarlarla etkileşim içinde olmaları, İtil Bulgarlarının X. yüzyıl başlarında İslam dinini benimsemelerinde etkili oldu. Almuş Han
döneminde İslamiyet kabul edildi. Böylece İtil Bulgarları Doğu Avrupa’da Türk-İslam
kültürünün temsilcileri oldular.
OKUYALIM
İSLAM KAYNAKLARINDA İDİL BULGARLARI
İslam kaynaklarında idil Bulgarlarından, İslam dünyası ile Doğu Avrupa arasında ticaretin rayına oturduğu ve, Maveraünnehir’den başlayıp Kazak bozkırlarından geçen ana ticaret yolunun doğrudan Idil-Kama bölgesine gittiği 10. yüzyılın
başından itibaren söz ediliyor. Hazar Devleti’nin zayıflaması ve yeni ticarî olanakların
belirmesi, adını Almış olarak bildiğimiz ikinci Bulgar hükümdarını İslamiyet’i kabul
etmeye teşvik eder. Bunun üzerine Abbasi Halifesi, 922’de kendisine bir elçilik heyeti
gönderir. Bu heyetin bir üyesi de, heyetin raporunu tutan İbn Fadlan’dır. İslamiyet’in
kabulü hiç kuşkusuz, Musevî olan Hazar hanına karşı atılmış bir adımdı. Öte yandan bu durum, Bulgar ve Suwar şehirlerinin güçlenmesine ve idil Bulgarlarının para
basmasına önemli ölçüde katkıda bulunmuştu. Kiyev Knezi Svyatoslav’ın 965’te idil
Bulgarlarına ve Hazarlara karşı saldırıya geçmesi sonucunda Hazar Devleti çökerse
de bu ağır yenilgi idil Bulgarlarını etkilemez. Aksine, kendi devletleri bu dönemden
başlamak üzere Doğu Avrupa ve Halife arasındaki ticaretin merkezi durumuna ge-
90
TARİH 5
lir.10. yüzyılın sonundan itibaren yaklaşık iki yüz yıl kadar para basımı yapılmasa da,
Arap seyyah Abu Hamid al-Garnati’nin 12. yüzyılda idil Bulgarlarını ziyaret etmesi,
ticaretin devam ettiğini açıkça gösteriyor.
Genel Türk Tarihi. Ansiklopedisi, Cilt 2 S,216
?
.FUƌOEFWFSƌMFOCƌMHƌMFSEFƞEƌM#VMHBSMBS‘O‘OIBOHƌZÚOMFSƌWVSHVMBONBLUBE‘S
İtil Bulgar Devleti’ne 1237 tarihinde Moğol hükümdarı Batu Han son verdi. Moğollar
diğer yerlerde yaptıkları gibi burada da Bulgar
şehrini yakıp yıktılar. Dağılan İtil Bulgarları Altın Orda Devleti bünyesinde varlıklarını sürdürmeye başladılar. Ancak 1399 yılında Bulgar
şehirleri Rus işgaline uğrayınca, Kazan Nehri
civarına göç ettiler. Günümüzdeki Kazan Türkleri, İtil (Volga) Bulgarları soyundan gelmektedirler.
İtil (Kama) Bulgarları benliklerini bugün
de koruyarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Ancak Tuna Bulgarları Slavlar arasında yok olup
gitmişlerdir. Bunda İtil Bulgarlarının İslamiyet’i,
Tuna Bulgarlarının da Hristiyanlığı kabul etmesinin etkisi büyüktür. Ayrıca bu durum
İslamiyet’in farklı kültürler karşısında toplumların kendi benliklerini ve kendi değerlerini
muhafaza etmedeki katkısını da açıkça göstermektedir.
Resim 03.08: 1000 Yıl Camii
(İslamiyet’in Bulgar Devleti Tarafından
Resmen Kabulünün 1000. Yılı
Münasebetiyle 1922’ de İnşa Edilen
Camii)
Bulgar Türkleri; kuyumculuk sanatı yanında mimarîde de oldukça ileri bir durumda idiler. Bulgar Türkleri şehirlerini, dört köşe yontma taştan yapılan kaleler, aslan heykelleri, saraylar, suyolları, Avar ve Macar sanatı ile benzerlik gösteren kuyumculuk eserleri ve süslemeli seramiklerle süslerlerdi.
91
TARİH 5
6. TÜRGİŞLER
Çin kaynaklarında Tuki-şi olarak adlandırılan Türgişler, İslam kaynaklarında
Türkeş ve Türkiş şeklinde
yazılmış, Kök Türk ve Uygur
metinlerinde ise Türgiş olarak yazılmıştır. Türgişler Altay
dağlarının batısından Seyhun
Irmağı’na kadar uzanan geniş
düzlüklerde
yaşamışlardır.
Batı Batı Kök Türk Devleti’ne
bağımlı olarak yaşayan Türgişler bu devletin yıkılmasınHarita 03.04: Türgişler
dan sonra bağımsız oldular.
Bilinen ilk hükümdarları Bağa Tarkan’dır. Merkezleri Balasagun olan Türgişler bu dönemde bütün On-Okları kendilerine bağladılar. Türk tarihinde kendi adına para bastıran ilk hükümdar Bağa Tarkan’dır. Türgişler, İkinci Kök Türk Devleti’nin kurulmasıyla
birlikte yeniden Kök Türklere bağlandılar. Türgişler 717 yılında başlarına geçen Sulu
Kağan yönetiminde tekrar bağımsızlıklarını kazandılar.
Sulu Kağan zamanında Maveraünnehir’de mahalli şehir devletleri vardı ve
bunlar Emevilerin istilasına karşı Su-lu Kağan’dan yardım istiyorlardı. Bu sıralarda
Emevi Devleti İslamiyet’i doğu Maveraünnehir ve Seyhun’un doğusuna yayma politikası izlemekte idi. Türgişler hem Maveraünnehir bölgesinin hem de Orta Asya halkının ekonomik çıkarlarını korumak için Arap ordularına karşı çıktılar. Çünkü kuzeye
doğru giden Kuzey İpek Yolu Türk illerinden geçiyordu.
Türgiş-Emevi mücadelesi uzun müddet devam etti. Bu sırada Emeviler Türgişlere karşı başarılı olabilmek için sık sık Horasan valilerini değiştirdiler. Ama Türgişlere
karşı başarılı olamadılar.721 yılından sonra Semerkant ve Seyhun çevresi Türgişler
tarafından geri alındı. Emevi Devleti’nin son zamanlarında ülkede Şii ve Abbasi muhalefeti oldukça artmıştı. Bu durumdan yararlana Sulu Kağan Emevi muhalifleriyle
işbirliği yaptı. Bu sayede Sulu Kağan 728 yılında Buhara’yı kolayca ele geçirdi.
Kendi döneminde Arapların Türk illerine karşı ilerlemesini durdurmayı başaran
Sulu kağan Çinliler tarafından kışkırtılan kendi komutanı Kül-Çor tarafından öldürüldü. Bu olaydan sonra Türgişler, Sarı ve Kara Türgişler diye ikiye ayrıldılar. Fakat bun-
92
TARİH 5
dan sonra da aralarında iç mücadele başladı.
Türgişlerin kendi arlarındaki mücadelesinden
yararlanan Karluklar,766 yılında Türgişlerin
devletine son verdiler. Türgişler, Maveraünnehirin Türk kalmasında ve Türklerin şehir hayatını benimsemelerinde rol oynadılar. Bunların
yanı sıra Oğuzların batıya doğru ilerlemelerine de yardımcı oldular.
OKUYALIM
Resim 03.09: Türgiş’ler Dönemine Ait
Devlet Damgasına Benzeyen Tunç Levha
SULU KAĞAN
22 yıl saltanat süren Sulu Kağan temiz ve ılımlı bir mizaca sahipti. O, tebaasını
çok seviyor ve onları güzel bir şekilde idare ediyordu. Savaşlardan elde ettiği ganimeti eşit bir şekilde maiyetine dağıtıyordu. Bu sebeple kumandanları ondan hoşlanıyor ve maiyetleri ile beraber kendilerini onun hizmetine adıyorlardı.
İslam kaynaklarına göre Araplar ona “Ebu Müzahim” (zahmet, sıkıntı veren,
tazyik eden manasındadır) diyorlardı. Emevilere çok zahmet verdiği ve sıkıntı çektirdiği için ona bu lakabı takmışlardı.
Sulu Kağan’ın ölümü Türgiş tarihi kadar dünya tarihini de etkilemiştir. Onun
ölümü ile Türgişlerde bir dağılma görülürken Emevi devleti ile Çin dış politikalarını
değiştirdiler. Su-lu Kağan Maveraünnehir’i Emevilere dar etmiş, onlar Ceyhun ötesine geçmeye adeta korkar olmuşlardı. Onun ölümü üzerine Emeviler askıya aldıkları
taarruz politikalarını tekrar canlandırdılar. Bu amaçla Nasr bin Seyyar kumandasındaki (738-748) İslam orduları Seyhun’u geçmeye başladı. Aynı şekilde Çin İmparatorluğu da İpek Yolu’nun öneminden dolayı batı seferlerine tekrar başladı. Kısa bir
süre sonra 751 yılında Talas Savaşı Müslüman Arap orduları ile Çin İmparatorluğu’nu
karşı karşıya getirdi.
Hüseyin Salman, Türkler Ansiklopedisi, C II,s.417-418
?
4VMV,BǘBO‘OÚMàNàƌMFCƌSMƌLUF&NFWƌWF±ƌOQPMƌUƌLBMBS‘OEBOBT‘MCƌSEFǘƌǵƌLMƌL
yaşanmıştır?
93
TARİH 5
7. KARLUKLAR
Altay Dağları’nın batısında Kök Türklere bağlı olarak yaşayan Karluklar, Uygu
ve Basmillerle birlikte II. Kök-Türk Devleti’nin yıkılmasında önemli bir rol oynadılar.
Kök Türklerin yerine kurulan Ötüken’deki Uygur Devleti’nin yönetiminde önemli
görevlerde bulundular. Orta Asya hâkimiyeti için Araplarla Çinliler arasında yapılan
Talas Savaşı sırasında, Müslüman Arapların yanında yer alarak, Çinlilerin yenilmesini
sağladılar(751). Bu savaşla birlikte Çin’in orta Asya’ya egemen olması engellendiği
gibi, Orta Asya’daki Türk hakimiyetinin de devamı sağlanmıştır. Bu başarı da Karlukların önemli katkıları olmuştur.
766 yılında Türgişler Devleti’ni yıkan Karluklar, Türgişlerin merkezi olan Balasagun ve Talas çevresine yerleştiler. 840 yılında Uygur Devleti yıkılınca, Karluk yabgusu
bağımsızlığını ilan edip Kara Han unvanını aldı. Devletin merkezi Balasagun şehriydi. İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluğu olan Karluklar, ilk Müslüman Türk devleti
olan Karahanlılar Devleti’nin kurulmasında da etkili oldular.
Karluklar; özellikle çanak, çömlek yapımı ve süslemesinde kendilerini göstermişlerdir. İslamiyet’in etkisi ile süslemede insan figürlerinin yerini, bitki motifleri ve
geometrik şekilli desenler almıştır. Karluk dönemi kapların en önemli özelliği, motiflerin kabın üstüne yapıştırılması idi. Karluklar bu yapıştırma tekniğini, testiler ve
ağızlı maşrapalarda başarıyla kullanmışlardır.
XII. yüzyılda önce Karahıtaylara bağlanan Karluklar, Moğol istilası sonrasında
ise Moğollara bağlanmışlardır. Karlukların Türk tarihindeki özelliklerini şöyle özetleyebiliriz;
1. 751 yılında yapılan Talas Savaşı’nda Abbasilerin yanında yer alarak Çinlilerin
yenilmesine katkıda bulunmuşlardır.
2. İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluğudur.
3. Orta Asya’da kurulan İlk Türk İslam devleti olan Karahanlıların kurulmasında
rol oynamışlardır.
4. Moğolların hâkimiyetine giren ilk Müslüman Türk topluluğu Karluklardır.
5. Uygurlar ve Türgişler döneminde Türklerin yaşayışına giren şehirleşme Karluklar tarafından geliştirilerek devam ettirilmiştir.
94
TARİH 5
8. MACARLAR(896-11.YÜZYIL SONLARI)
Macarlar, Volga nehri ile Ural dağları arasında yaşayan Fin-Ugor kavimleri ile
On-Ogur Türklerinin karışımından meydana gelen bir kavimdir. Diğer bir adları da
Hungar dır. Macarlar, V. yüzyıl sonlarında, Avar ve Sabirlerin baskısıyla, Kuban nehri kıyılarına göç ettiler. IX. yüzyılda Peçenek saldırıları yüzünden tekrar göç etmek
zorunda kaldılar. Liderleri Arpad yönetiminde Karpat dağlarını aşarak bu günkü
Macaristan’a geldiler (896).
Macarlar Avrupa içlerine akınlar yaptılar. Almanlarla savaşarak onların doğuya
yayılmalarını engellediler. Böylece Balkan kavimlerinin Almanlaşmasını (Germenleşme) engellediler. Macarlar, Almanları savaş teknikleri ve askeri açıdan da etkileyerek
onların savaş taktiklerinin değişmesine sebep olmuşlardır. Macarların yaşadığı topraklara o dönem için Türkiye denilmekteydi.
1000 yılında Hıristiyanlığı kabul eden Macarlar, aynı zamanda büyük bir kültürel değişikliğe uğradılar ve Türklük özelliklerini kaybettiler. Buna rağmen Macarlar
Türkçe kelimelerin çoğunu kullanmaya devam etmişlerdir. Macarlar ileriki dönemlerde de Türk Türklüğe ilgilerini sürdürmüşlerdir. Bu amaçla 1870 yılında ilk Türkoloji
Enstitüsü Budapeşte de açılmıştır.
9. PEÇENEKLER
Peçenekler, I. Kök Türk Devleti’ne bağlı olarak yaşıyorlardı. Talas Savaşı’ndan
(751) sonra Karluk’ların kuvvetlenmeleri ile Peçenekler batıya doğru göç ederek Volga Nehri boylarına yerleştiler. Diğer yandan Oğuz boylarından birçoğunun batı istikametinde ilerlemeleri, bu defa Peçeneklerin yeniden yer değiştirmelerine sebep
oldu ve Peçenekler Hazarların ve Uzların baskıları sonucunda, Karadeniz’in kuzeyine
geldiler. Peçenekler, burada yaşayan Macarları göçe zorladılar ve Macarları yerlerinden atarak Don ve Dinyester nehirleri arasındaki toprakları işgal ettiler. (10. yüzyılın
sonları). Bu bölgede, Ruslarla yüz yıldan fazla mücadele ederek onların Karadeniz’e
inmesini engellediler.
OKUYALIM
PEÇENEKLER VE RUSLAR
Peçenekler, Karadeniz’in kuzeyine geldiklerinde burada en mühim devlet,
merkezi Kiyef olan Rusya (Kiyef Rusyası) idi. Peçenekler, göçebe olmaları dolayısıyla,
yerleşik Rus arazisine akın yapacaklar, Rus köyleri ve şehirlerini yağma edecekler,
ahaliyi esir sıfatıyla alıp götüreceklerdi. Peçeneklerle Ruslar, yaklaşık olarak 900 ta-
95
TARİH 5
rihlerinden 1036 ya kadar 130 yıl yan yana yaşamışlardı. Rus vakayinamelerinde Peçenek akınları ve savaşlarından çokça bahsedilmiştir. Yaklaşık olarak 121 yıl içinde 11
Peçenek akınından bahsediliyor. Peçenek akınlarının haklı sebepleri de vardı. Onlar
ya tahrik edilmişler veya birbirleriyle mücadele den Rus Knezleri tarafından yardım
için davet edilmişlerdir. Zaman zaman da Peçenekler Rus Knezlerinin hizmetine girmişlerdir. Örneğin Knez Igor, 944 yılında Kırım’daki Khersones şehrine, yâni Bizans’a
karşı bir sefer açtığında, ücretli asker olarak Peçenekleri de yanına almıştı.
“Rus İskenderi” diye tanınan ve Kiyef Rusyası’nın en kahraman simalarından
biri olan Knez Svyatoslav zamanında, Peçeneklerle Ruslar arasında daimî bir düşmanlık hüküm sürdü.
Peçenekler 968 yılında Kiyef şehrini kuşattılar fakat alamadılar. Peçeneklerle
Ruslar arasındaki savaşların en şiddetlisi 1036 yılında oldu.1036 yılındaki yenilgiden dolayı Peçenekler bir daha Rusya’yı tehdit edemediler. Peçeneklerden boşalan
bozkırlara bir müddet sonra Uz’lar geleceklerdir. Bu suretle Peçeneklerin Ruslarla
temasları 1036’dan sonra tamamen kesilmiş ve Kiyef Rusyası için “Peçenek meselesi”
diye bir problem kalmamıştı.
Akdes Nimet Kurat, Türk Kavimleri ve Devletleri, s,42,43 ve 54 ten özetlenmiştir.
?
Metinde verilen bilgilere göre Peçenek-Rus ilişkileri hakkında neler söylenebilir?
Peçenek-Bizans ilişkileri ve Peçeneklerin Sonları
Bizans İmparatorluğunu yöneten Karadeniz’in kuzeyindeki kavimlerle her
zaman yakından ilgilenmişlerdir. Çünkü bu kavimlerin hepsi Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlara gelmişler ve Bizans için büyük tehlikeler oluşturmuştu. İzansın bu
kavimlere karşı siyaseti de bir kavmi diğer bir kavimle imha ettirmekti. Bizans- Peçenek mücadelesini şöyle özetleyebiliriz: Peçenekler Bizans ordusunda paralı askerlik
yaptılar. 1071 yılında Bizans ile Büyük Selçuklu Devleti arasında yapılan Malazgirt
Savaşı’nda taraf değiştirerek bu savaşın Büyük Selçuklu Devleti’nce kazanılmasında
etkili oldular. İstanbul’u kuşatmak isteyen İzmir Beyi Çaka Bey ile Türkiye Selçuklularının yaptıkları ittifak da Peçenekler de yer aldı. Kendisine karşı oluşturulan bu üçlü
ittifakı dağıtmak için harekete geçen Bizans, Peçenek baskısından kurtulmak için
Kumanlarla anlaşarak Peçeneklere saldırmalarını sağladı. Kumanların Peçeneklere
saldırısı, Peçenekler için öldürücü bir darbe oldu ve Kumanlar, Peçeneklerin siyasi
varlıklarına son verdiler. (1091). Bu tarihten sonra bir daha toparlanamayan Peçenekler; Macarlar, Uzlar ve Kumanlar arasında eridiler.
96
TARİH 5
150 yıldan fazla Karadeniz’in kuzeyinde, kudretli bir kavim olarak bulunan Peçenekler, kuvvetli bir boy teşkilâtına sahip olmalarına rağmen kendi başlarına bir
“Devlet” kuramamışlardır. Yâni Devlet müesseselerini yürütecek bir teşkilât, belli bir
vergi sistemi, “Han”ın hâkimiyetini koruyacak bir kuvvet meydana getirememişlerdir
Peçenekler, maden işlemeciliği ile sürahi, çanak, maşrapa
gibi araç-gereç yapımında usta idiler. Peçeneklere ait sanat eserlerine en güzel örnekler, 1799 yılında Macaristan’ın
Torantal ilindeki Nagy Szentmiklos Köyü’nde bulunan hazinedir. 23 parça üründen oluşan Peçenek hazinesinde
sürahi, çanak, maşrapa, vazo, irili-ufaklı taslar yer almaktadır. Altın kaplar ve üzerlerindeki süslemeleri, Orta Asya
figürlerini çağrıştırmaktadır. Günümüzde Viyana’da sergilenmektedir. Peçenek hazineleri Nagy Szent Miklos adı Resim 03.10: Peçeneklere
Ait Altın Kaplar
ile bütün dünyada meşhur olmuştur. Bu hazine içinde yer
alan sürahiler,içki kâseleri gibi malzemeler tamamıyla altından yapılmıştır.
?
1. Bizans Türk kavimlere karşı hangi siyaseti uygulayarak başarılı olmuştur?
2. Peçenekler hangi olay sonunda yıkılmışlardır?
3. Peçenek hazinesi hangi açıdan önem taşımaktadır?
10. UZLAR (OĞUZLAR)
Oğuz adı , “Ok” “uz”dan gelmektedir. Ok; boy, oymak, “z” de “biz, siz” de olduğu gibi çokluk ekidir. Böylece Oğuz adı, kabileler, boylar demektir. Oğuzlara, Müslümanlığı kabule ettikten sonra(X. yüzyıl),Müslüman Türk anlamına gelen Türkmen
adı verilmiştir. Prof.Dr. Faruk Sümer Oğuzları kısaca şöyle açıklar; “Oğuzlar Türkiye
Türklerinin atalarıdır. Anadolu’yu bir Türk yurdu yapan Türk ağacının bu büyük dalı,
Selçuklu ve Osmanlı İmparatorlukları olmak üzere pek çok devletler kurmuştur”.
Oğuzların Orhun ve Selenga nehirleri bölgesinde yaşadıkları Kök Türk Yazıtlarındaki bilgilerden anlaşılmaktadır. Oğuzlar Kök Türkler’e çok yakın bir topluluk
olup, hem Doğu Kök Türkleri, hem de Batı Gök Türk toplulukları arasında yer almışlardır. Doğu Kök Türkleri topluluğu arasında bulunanlara Dokuz Oğuz adı verilmiştir.
Bu, onların Dokuz boydan meydana geldiklerini ifade eder. Dokuz Oğuzların VII. yüz
yılın ikinci yarısında eski Türk yurdu olan Moğolistan’da bir devletleri vardı. Bu esnada Kök Türkler’de Çin’ de tutsaklık içinde bir hayat geçiriyorlardı. Kök Türkler bağımsızlıklarını kazandıktan sonra, İI Teriş Kağan’ın idaresinde harekete geçerek Dokuz
Oğuzları yendiler; hükümdarları Baz Kağan öldürüldü ve onlar Kök Türk kağanlığına
bağlandılar. Fakat Dokuz Oğuzlar bağımsız bir hayat geçirmek istiyorlardı. Bu yüz-
97
TARİH 5
den buhranlı zamanlarda daima Kök Türkler’e isyan ediyorlardı. Hatta 740 yılından
sonra Uygurlar ile anlaşarak Kök Türk devletinin yıkılmasında (744 yılı) etkili oldular.
Fakat Dokuz Oğuzlar, Uygurlara karşı da ayaklandılar ise de, bu ayaklanmalar bastırıldı. Dokuz Oğuzların sonu üzerinde kesin bilgi yoktur.
Batı Kök Türk topluluğu arasındaki Oğuzlar, Isık Göl’ün batısındaki Çu ve Talas
ırmakları boylarında yaşıyorlardı. Batı Kök Türkler’i devleti yıkıldıktan sonra Oğuzlar aşağı Seyhun boylarına geldiler, burayı ve ırmağın kuzeyi ile kuzey batısındaki
geniş bozkır bölgesini yurt edindiler. Oğuzlar kışın bu ırmağın kıyılarında oturuyor,
yazın kuzey ve kuzey batıdaki bozkırlara yaylağa çıkıyorlardı. Bu bölgede yaşayan
Oğuzların bir kısmı, Kıpçakların ve Karlukların baskıları sonucunda Peçenekleri batıya iterek, Karadeniz’in kuzeyindeki Peçenek yurduna yerleştiler. Seyhun bölgesinde
kalan Oğuzlar bu bölgede merkezi Yenikent olan Oğuz Yabgu Devleti’ni kurdular.
10. yüzyılın sonlarına doğru İslâmiyeti kabul eden Oğuzlar, 11. yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti’ni kurarak i Türklerin Anadolu’yu yurt edinmelerine öncülük ettiler.
Anadolu’da önce Türkiye Selçukluları Devleti’ni, sonra Osmanlı İmparatorluğu’nu
kuran Oğuzlardır.
Karadeniz’in kuzeyine yerleşen Oğuzlara Bizanslılar
Uz adını vermişlerdir. Oğuzlar, burada Ruslarla savaştılar.
Fakat Kıpçakların ve Rusların baskıları yüzünden 11. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yerleştikleri yerlerden ayrılıp Tuna’yı geçerek Balkanlara geldiler. Daha sonra Trakya
ve Makedonya’yı yağmalayarak Selanik’e ulaştılar. Ancak,
Oğuzların bu İstila hareketi kalıcı olmadı. Salgın hastalıklar
ve şiddetli soğuklar nedeniyle Oğuzlar ağır kayıplar verdiler. 1068 yılında Macaristan’a düzenledikleri akında başarılı olamayınca, önemli bir güç olmaktan çıktılar.
Resim 03.11: Temsili Oğuz
Askeri
Balkanlara gelen Oğuzların bir kısmı, Bizans ordusunda görev aldı. Malazgirt
Savaşı sırasında Peçeneklerin yaptığı gibi Bizans ordusundan ayrılarak Selçukluların
safına geçtiler. Oğuzlar Bizans Devleti, Oğuzların bir kısmını Romanya’nın Dobruca bölgesine yerleştirdi. Günümüzdeki Gökoğuzlar (Gagavuzlar), buraya yerleşmiş
olan Oğuzların torunlarıdır.
OKUYALIM
OĞUZLARIN BAZI ÖZELLİKLERİ
Oğuzlar, diğer Türk toplulukları gibi, at eti yemekte ve kımız içmekte idiler. Ancak İslâm dinine girdikten sonra bu geleneği bırakmışlardır. Zira mensup bulundukları Hanefî mezhebi at eti yenmesini “mekruh” saymıştır.
98
TARİH 5
Oğuzların fazilet telâkkilerine gelince: Bunlar; cesur insan olmak ve yoksullara
yardım etmekti. Beyler’den cömert olanlar sevilir ve sayılırdı. Malını esirgeyen, cimri
bir Bey’e, bir Kağan’a katiyen itaat edilmezdi. Oğuzlar ‘da hırsızlık pek ayıp bir hareket
sayıldığı gibi, ağır bir şekilde de cezalandırılırdı. Yalan söyleyene asla itibar edilmezdi. Bu gibi insanların bazen yüzüne tükürülmek suretiyle tahkir(hakaret) edildikleri
de haber verilmektedir. Onlar “dürüst” insanlardı. Başkasının hakkına göz dikmezler
kendi haklarını da korumasını bilirlerdi. Konuk severlikleri oldukça meşhurdu.
Türk kadınları pek iffetli idiler ve İslâm âleminde de böyle tanınmışlardı. Oğuzlar ahirete “ol acun”, hesap gününe “sağış”, cennete “uçmak”, cehenneme “tamu” demekte idiler. Bu kelimeler Orta Asya’da kalmayarak Türkiye’ye gelmiş ve eski eserlerimizde kullanılmıştır. Tanrı manasını ifade etmek üzere bir de Çalap adı vardır ki XIV
- XV. yüz yıllarda Türkiye’de kullanılmıştır.
Meselâ Hacı Bayram-ı Velînin:
“Çalabım bir şar yaratmış; İki cihan arasında
Bakıcak didâr görünür;Ol şehrin kenâresinde”
dörtlüğü ile başlayan şiiri meşhurdur.
Oğuzların din adamlarına “kam” denirdi. Şaman sözü Tunguzca’dır ve pek
tabiî olarak eski Türkler’ce meçhul bir sözdür. Diğer Türk toplulukları gibi, Oğuzlar
“kamlar”ın manevî güce sahip olduklarına inanıyorlar ve onlara karşı korku ile karışık
büyük bir saygı duyuyorlar, onların her türlü isteklerini yerine getiriyorlardı.
Faruk SÜMER, Oğuzlar II, Tarih Dergisi,Nisan,1987, Sayı 4,s,6,7
?
Verilen metinden;
1. Oğuz kültürü ile ilgili hangi çıkarımlarda bulunulabilir?
2. Oğuz Türkleri hangi dini terimlere hangi isimleri vermişlerdir?
3. Oğuzların devlet kurmadaki özellikleri hakkında neler söylenebilir? Oğuzların kurdukları devletlerden bazılarını araştırarak öğreniniz.
11. KIPÇAKLAR (KUMANLAR)
Kuman’ların adı doğu kaynaklarında en çok Kıpçak (Kıfçak) olarak geçer. Bundan başka “îmek” ve “Kimek” adları da sık sık görülür.Bu kavme Araplar Kıpçak, Bizanslılar Kuman, Macarlar Kun, Ruslar Polovtsı, Almanlar ise Falon ve Falb adını vermişlerdir. Bu kavme verilen adın manası “açık sarı” ve saman renginde olan sarı saçı
ifade eder. Yani Kumanlara takılan farklı isimler bir kavim adı değil bu kavmin sarışın
olduğunu ifade içindir. Kumanlara birçok ad verilmesi bu sebeptendir. Kuzeybatı
99
TARİH 5
Sibirya’da İrtiş Nehri ile Ural Nehri arasında yaşayan Türk halkına genel olarak Kıpçak
adı verilmiştir. Hazar Denizi ile Ukrayna arsındaki bölgeye de Kıpçak Bozkırı(Deşt-i
Kıpçak) denmiştir.
Kök Türk Devleti’ne bağımlı olarak varlıklarını sürdüren Kıpçaklar, Balkaş gölü
ile İrtiş ırmağı arasındaki alanda yaşıyorlardı. 10.Yüzyıl sonlarında Kıpçaklar, bir Moğol kavmi olan Karahitayların baskısı sonucu batıya göç ederek Karadeniz’in Kuzeyindeki bozkırlara yerleştiler.
Orta Asya’dan Avrupa’ya yapılan Türk göçleri Kumanlarla tamamlanmıştır.
Kumanlar, XI. yüzyılda Oğuzların Balkanlara çekilmesiyle Güney Rusya’ya girdiler.1061 yılında ilk defa karşılaştıkları Rusları mağlup ettiler. Balkanlara, Macaristan’a
ve Bizans’a akınlarda bulundular. Rus prenslikleriyle birçok defa savaşan Kıpçaklar,
Rusların Karadeniz’e inmelerini önlediler. Ayrıca Balkanların Slavlaşmasını da geciktirdiler.
Peçenekler, Türk denizcisi Çaka Bey ile İstanbul’un kuşatılması için ittifak yapmışlardı. Bizans imparatoru bu tehlikeyi ortadan kaldırabilmek için Kıpçakların Peçenekler üzerine saldırmalarını sağladı.1091 yılında yapılan Peçenek-Kuman Savaşında Peçenekler ağır bir darbe yediler. Bu savaş Peçeneklerin siyasî varlıklarını sona
erdirirken, Bizans’ın da Türkler karşısında rahatlamasına sebep oldu.
Karadeniz’in kuzeyinde yaşayan Kıpçaklar, ülkelerini işgal eden Altın-Orda
hükümdarı Batu Hana karşı başarılı olamadılar (1239- Kalka Savaşı). Bu yenilgiden
sonra dağılarak Macaristan’a ve Balkanlara göç ettiler. Macaristan’a giden Kıpçaklar Romen Devleti’nin kuruluşunda etkili oldular (1330).yurtlarında kalan Kıpçaklar
ise Moğolların Türkleşmesinde etkili oldular. Kıpçakların X. yüzyılda sürekli savaştıkları Türk kavimlerinden biri de Oğuzlardır. Kıpçak-Oğuz mücadeleleri Dede Korkut
Hikâyelerini ortaya çıkarmıştır.
Kıpçakların çoğu, daha sonraki yıllarda Eyyûbî ve Memlûk ordusunun kaynağını oluşturmak amacıyla gulam (köle) olarak Mısır’a götürüldü. Eyyûbî ve Memlûk
ordusunda görev yapan Kıpçakların bir kısmı da bu devletlerin yönetim kadrolarında görev aldı. Bunların içerisinde önemli mevkilere ve sultanlığa yükselenler oldu.
Örneğin Mısır’daki Kölemen beylerinden Aybek(Aybey), 1250 yılında Mısır’da Memluk Devleti’ni kurmuştur. Kumanların bir kısmı Harzemşahlar Devleti’nin hizmetinde
de bulunmuşlardır. Hristiyanlığı kabul eden Güney Rusya’daki Kumanlar ise zamanla
Slavlaşarak kaybolmuşlardır.
100
TARİH 5
OKUYALIM
CODEKS CUMANİCUS (KODEKS KUMANİKUS)
Kuman-Kıpçaklar Moğol istilâsından çok evvel, bilhassa Kırım’da Cenova’lı ve
Venedik’li Katolik misyonerler ve Fransız rahiplerinin gayretleriyle Hıristiyanlık propagandalarına maruz kalmışlardı. İtalyan misyonerler Kumanlar arasında dinî propagandayı kolaylaştırmak ve aynı zamanda ticaret ve pratik hayatta da kullanmak
üzere 2500 Kumanca söz içeren büyükçe bir “Sözlük” oluşturmuşlardı.
Codex Cumanicus ta Kuman diline ait bazı gramer kaideleri, İncil’den tercümeler, bazı Katolik ilahilerinin Türkçe tercümeleri ve bazı atasözleri bulunmaktadır.
Bu sözlüğün o zamanki Kuman-Kıpçak hayatını aydınlatmak bakımından da önemi
büyüktür. Codex Cumanicus’’ta, “Kuman-Kıpçak dilinde şehir hayatına, inşaata, mimariye, şehir hayatındaki ev eşyasına, çeşitli yemeklere, demircilik ve madenciliğe,
mektep ve yazı işlerine, musiki, san’at ve eğlencelere, devlet idaresine, elbiselere,
mücevherlere, tıbbi, ilâçlara, tatlılara, kokulu şeylere, nihayet pek çeşitli olan ticaret
eşyalarına, hesap işlerine, hatta ambalaj, hamallık ve taşıt işleri ile ilgili kelimelere
rastlanmaktadır” Bu kelimeler Kıpçak Türkçesinde kullanıldığına göre, Kırım ve Kafkas sahillerinde yaşayan Kıpçakların medenî seviyeleri çok yüksekti. Bu Kumanca
“Sözlük”, Moğol istilâsından 60 yıl sonra düzenlenmiştir.
Akdes Nimet Kurat, Türk Kavimleri s,100,101
?
Codeks Cumanicus adlı sözlük Kuman tarihi açısından niçin önemlidir?
Harita 03.05: İlk Türk Devletlerinin Toprakları Üzerinde Bugün Bulunan
Devletler
101
TARİH 5
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularını cevaplayınız.
1. Aşağıdakiler hangisi Türk kavimleri arasında yer almaz?
A. Karluklar
B. Vandallar
C. Kıpçaklar
D. Türgişler
2. Moğol hâkimiyetine giren ilk Türk kavmi aşağıdakilerden hangisidir?
A. Kırgızlar
B. Sabarlar
C. Avarlar
D. Kıpçaklar
3. Aşağıdakilerden hangisi Macaristan’da Avar Devleti’nin kurucusudur?
A. Boğarık Hatun
B. Kubrat
C. Arpad
D. Bayan Han
4. İbn-i Havkal” Hazarların İdil şehrinde Müslümanlara, Yahudilere ve Hristiyanlara
ait ikişer kadı, Şamanistlere ait bir kadı olmak üzere yedi kadı görev yapmaktadır”
demektedir. Hazarlarla ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi İbn-i Havkal’ın
sözünü ettiği durumun açıklamasıdır?
A. Ticaretin gelişmiş olması
B. Ekonomik hayatın canlı olması
C. Farklı dinlere inanılması
D. Çift hakimiyet sistemi uygulanması
5. Kumanların bazıları, Bulgarlar, Avarlar, Macarlar gibi Avrupa’da devlet kuran
Türklerin bazıları millî benliklerini koruyamamış ve bir süre sonra Türklük
özelliklerini kaybetmişlerdir. Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
A. Bizans tarafından baskıya uğramaları
B. Birbirleriyle savaşmaları
C. İslam ülkelerine uzak yaşamaları
D. Hristiyanlığı kabul etmeleri
102
TARİH 5
6. İslamiyet’i kabul ederek Doğu Avrupa’da Türk İslam kültürünün temsilcisi olan
Türk kavmi aşağıdakilerden hangisidir?
A. İtil Bulgarları
B. Tuna Bulgarları
C. Peçenekler
D. Oğuzlar
7. Maveraünnehir’de Müslüman Arap ordularına karşı başarılı Mücadeleler verip
onların saldırılarını durduran Türk hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir?
A. Almış Han
B. Sulu Kağan
C. Mukan kağan
D. Bögü Kağan
8. Moğolların hâkimiyetine giren ilk Müslüman Türk topluluğu aşağıdakilerden
hangisidir?
A. Oğuzlar
B. Kumanlar
C. Karluklar
D. Bulgarlar
9. Peçenekler aşağıda verilen Türk kavimlerinden hangisinin saldırıları sonunda bir
daha toparlanamayarak dağılmışlardır?
A. Macarlar
B. Karluklar
C. Türgişler
D. Kumanlar
10. Aşağıda Oğuzlar tarafından kurulan bazı devletler verilmiştir. Bunlardan hangisi
Oğuzların Anadolu’da kurdukları devletlerden biridir?
A. Türkiye Selçuklu Devleti
B. Büyük Selçuklu Devleti
C. Akkoyunlu Devleti
D. Safevi Devleti
103
4. ÜNİTE
İLK TÜRK DEVLETLERİNDE KÜLTÜR VE
UYGARLIK
TARİH 5
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. Türklerin insanlığa yaptığı hizmetleri, dünya kültür ve medeniyeti gelişmesindeki katkılarını kavrayacaksınız.
2. Millî duyguları geliştirerek, Türk milletinin tarihte büyük medeniyetler kurduğunu öğreneceksiniz.
3. Türk kültürünün geçmişten günümüze devamlılık içinde geliştiğini kavrayacaksınız.
4. Türk büyüklerinin millî ve evrensel yönlerini öğreneceksiniz.
5. Türk milletinin zekâ ve kabiliyetini, çalışkanlığını, ilim ve sanatseverliğini,
estetik zevkini, insanlık duygusunun yüceliğini ve bu üstün özelliklerin haline gelmesinin gerekliliğini öğreneceksiniz.
ANAHTAR KAVRAMLAR
BOY
İKİLİ TEŞKİLAT
OYMAK
KURULTAY
TÜZ
İL (EL)
KEREGÜ
KUT
106
TARİH 5
GİRİŞ
Sevgili Öğrenciler!
Atatürk bir sözünde “Bizim milletimiz, vatanı için, hürriyeti ve hâkimiyeti için
fedakâr bir millettir. Benliğinde bu özellik yerleşmiş bir milleti, yürümekte olduğu
doğru yoldan hiç kimse, hiçbir kuvvet alıkoyamaz “ demiştir. Ünlü batılı tarihçi Hammer de Türklerle ilgili bir sözünde;” Türkler devlet kurmakta ustadır. Ülkeleri değil
kıtaları alt üst etmişler ve sarsılması hiç de kolay olmayan egemenliklerini oluşturmuşlardır. Tarih, Türklerden çok şey öğrendi. Onların elinden çıkma öyle eserler vardır ki uygarlık için birer süs olmaktadır” değerlendirmesini yapmıştır. Bu ünitemizde
böylesine tarihte önemli bir yeri olan Türk devletlerinin kültür ve uygarlıkları ile ilgili
bilgiler edineceksiniz.
Resim 04.01: Ergenekon’dan Çıkışın Temsili Resmi
CİHANDA TÜRK
Bozkurtlar vatanı sert yaylaların; Huyundan huy kapmış ırkımız bizim
Her birimiz bir savaşta doğmuşuz; Zafere karışmış kırkımız bizim.
Atlarımız aldan, kırdan, yağızdan; Akıncılar kopmuş gelmiş Oğuz’dan
Küçüklü büyüklü hep bir ağızdan; Dünyaca söylenir türkümüz bizim.
107
TARİH 5
Deniz Fâtihlere karşı duramaz; Değme dağlar bize göğüs geremez
Kapımızdan rüzgâr bile giremez; Açıktır evimiz barkımız bizim.
Üstümüzde üç kıtanın kayıdı; Tarih dizimizde doğdu büyüdü
Duymamışken medeniyet neyidi; Garba ışık verdi Şarkımız bizim.
Akından akına seslendikçe biz; İnlerdi kayalar titrerdi deniz
Tarihten ihtiyar bir değirmeniz Kanımızla döner çarkımız bizim
Bekir Sıtkı Erdoğan, Dinî ve Millî Şiirler Antolojisi, s,99
?
Yukarıdaki şiirden Türklerin yaşam tarzlarıyla ilgili hangi bilgilere ulaşılabilir
1. TOPLUM YAPISI
Orta Asya coğrafi yapısından dolayı burada yaşayan Türkleri göçebe bir hayat
sürmeye zorlamıştır. Türklerin teşkilatçı ve mücadeleci olmasında bu yaşam şekli oldukça etkili olmuştur.
Orta Asya’da, Türklerin temel geçim kaynakları hayvancılıktı. Türkler, hayvanlarına ot ve su bulmak için yaylak ve kışlaklara göç etmişlerdir. Geçim kaynakları
özellikle de küçükbaş hayvancılık olan Türkler hayvanlarına daha iyi otlak bulabilmek için ilkbaharda yaylaların bulunduğu yüksek yerlere göç ediyorlardı. Her boyun ve oymağın belirli bir yaylası ve otlağı vardı. Göç, boy beyinin emri ile başlardı.
Göç araçları olarak, çift hörgüçlü develer veya dört tekerlekli arabalar, üstü kapalı ve
öküzlerle çekilen arabalar(Kağnı) kullanılırdı. Yaylalara göçerken güzel elbiseler giyilir, neşeli şarkılar söylenirdi. Yaylacılık geleneği Selçuklu ve Osmanlı Döneminde de
devam etmiştir. Bugün bile Karadeniz, Doğu Anadolu ve Toroslar ‘da yayla geleneği
sürdürülmekte ve yapılan göçlerde Türklerin Orta Asya göçlerine benzeyen durumlar yaşanmaktadır.
Toplumsal yaşayışı düzenleyen kurallar olarak tarif edebileceğimiz töre Türk
toplum yapısında önemli bir yer tutmaktadır. Türk toplulukları töreye bağlılıkları
sayesinde her zaman varlıklarını koruyarak yeni devletler kurmuşlardır. Türk toplumunda devlet, birey ve toplum birbirinden ayrılmaz bir bütündü. Devletten beklenen en önemli istek adaleti sağlaması, fertlerin de devlete karşı sorumlulukları
askere gitmek ve vergi vermekti. Yöneticiler ile halk arasında karşılıklı görev ve sorumlulukları belirten yazılı olmayan anlaşmaya “tüz” denirdi. Türk devletlerinde ka-
108
TARİH 5
ğanın sarayında, kurultayda ve ziyafetlerde her boyun oturacağı yer vardı ve oraya
“orun” denirdi. Kesilen hayvanın etinden dağıtılacak paya da “ülüş” denirdi.
İlk Türk devletlerinde toplumsal yapının en alt birimi oguş(aile)du. Ailelerin
birleşmesiyle oluşan urug, urugların birleşmesiyle boy, boyların birleşmesi ile de bodun oluşurdu.
Oguş
Urug
Boy
Bodun
Oguş (Aile)
Türk toplumunun en küçük sosyal birimi aile (Oğuş) dir. Aile genelde; anne,
baba ve evlenmemiş çocuklardan meydana gelirdi. Evlenen kız veya erkek, ailesinden ayrılarak ayrı bir ev kurardı. Türkçede evlenmek sözünün anlamı da ev kurmak,
ev sahibi olmak demekti. Ailede en küçük erkek kardeş, genellikle baba ocağında
kalırdı. Türklerde aile geniş aile gibi (ataerkil) gözükse de çekirdek aile daha yaygındır. Türklerde babaya kang, anneye ise ög denirdi.
Türklerde evlenen çocuklara bir miktar mal ve çadır verilirdi. Kız çocukları evlenirken çeyiz aldıkları için daha sonra mirastan yararlanamazlardı. Türklerde dışarıdan evlilik yaygındı. Tek eşle evlilik çoğunluktaydı. Evlenme aşamaları; söz kesme,
nişan ve düğün törenlerinden oluşurdu. Evliliğin hukuki bir boyut kazanması için
nikâh yapılırdı. Ailede eşler arasında sadakat vardır. Evli erkek ve kadın gayri meşru
ilişkide bulunduğunda cezası ölümdü. Türk hukuk sisteminde eşlerin karşılıklı olarak
sebep göstermek ve ispat etmek şartıyla boşanma hakları vardı. Türk kadını sadece
çocuğun topluma hazırlanmasında
değil ailede sağlıklı bir iletişim ortamının kurulmasında da etkiliydi.
Ayrıca ekonomik hayatta da üretici
durumdaydı.
Aynı çağlarda bir Çinli aile
nasıldı? Geniş aile tipine sahip
Çinlilerde bütün yetki babadaydı.
Çin’de doğan erkek çocuk pahalı
kumaşlara, kız ise bez parçaları-
Resim 04.02: Eski Türk Çadırları
109
TARİH 5
na sarılırdı. Erkek çocuğun oyuncakları, kız çocuğun oyuncaklarından daha güzel
olurdu. Kadın ise kocasının önünde fazla konuşamaz kocası ve çocuklarıyla yemeğe
oturamazdı.
Eski Türk aileleri; kağnılar, develer ve katırlar üzerinde bir yerden başka bir yere
taşınabilen çadırlarda otururlardı. Bu çadırlar “Yurt” veya “keregü” olarak adlandırılırdı. Bu çadırların dışında nitelikli evlerde bulunmaktaydı.
Urug (Aileler Birliği)
Türk toplumunda ailelerin birleşmesinden Urug ( Sülale) meydana gelirdi.
Urug, genellikle birbirine yakın akrabalık bağlarıyla bağlı olan ailelerden oluşurdu.
Urug ile ilgili kararlar, aile reisleri tarafından alınır ve uygulanırdı. Uruglar, bağımsız
olmayıp, siyasi yönden bir boyun parçası idiler. Urug’da amaç; sosyal, ekonomik ve
güvenlik açısından birbirlerine destek olmaktı.
Boy (Uruglar Birliği)
Urugların birleşmesi ile boy meydana geliyordu. Boy, siyasi bir nitelik taşır ve
başında bey bulunurdu. Boy beyleri, başında bulunduğu topluluğu, töreye göre idare ederdi. Boy beylerinin görevi boyun çıkarlarını korumak, adalet ve dayanışmayı
sağlamaktı. Boy beyi cesareti, ekonomik gücü ve doğruluğu ile tanınmış kimseler
arasından seçilirdi. Boy beyini, boyu meydana getiren aile temsilcilerinden oluşan
bir kurul seçerdi. Her boyun belli toprağı ve askeri gücü bulunurdu. Boylar genellikle
soy ve dil birliğine sahiptiler. Ayrıca her boyun özel bir damgası bulunurdu. Bir siyasi
birliğe katılan boya “ok” deniyordu.
Bodun - Budun (Boylar Birliği - Millet)
Boyların birleşmesinden budun ( bodun ) oluşuyordu. Başında “kağan, han, ilteber, yabgu, şad, erkin” gibi unvanlar taşıyan bir başkan bulunmaktaydı. Bodunlar,
boyların yakın işbirliği sonucu meydana gelen siyasi bir topluluktu. Bodun bağımsız
olabileceği gibi bir İl’e bağlıda olabilirdi. Budunların (Budun-millet) birleşmesiyle il
(devlet) meydana geliyordu.
2. DEVLET YÖNETİMİ
İlk Türk Devletleri’nde devlet il (el) kelimesi ile ifade ediliyordu. İl, belli bir toprağı, halkı, hukuki düzeni olan siyasi bir topluluktu. İl dağıldığında, onu oluşturan alt
birlikler aynen özelliklerini korurlardı. Bu yüzden, Türklerde yıkılan bir devletin yeri-
110
TARİH 5
ne yenisini kurmak hiç zor değildi. Eski Türklerdeki bu sosyal teşkilat, Türklerin tarih
sahnesinden silinmemesinde önemli rol oynamıştır. İlk Türk devletlerinde, Uygurlar
hariç, diğer Türk topluluklarında göçebe bozkır hayatı hâkimdi.
Türk devletlerinde siyasi iktidar kut kelimesi ile ifade edilirdi. Kutun sahibi olan
devletin de hakimidir. Eski Türklerde kut “ devlet, ikbal, saadet, ruh, baht” gibi anlamlara gelirdi. Kutadgu Bilig’de Kut’un mahiyeti şöyle açıklanır:” Fazilet ve kısmet
kuttan doğar, beğliğe giden yol ondan geçer, her şey kutun eli altındadır”. Buradan
anlaşılacağı gibi devletin gerçek sahibi tanrıdır. Kut anlayışına göre Türk kağanlarına yönetme yetkisi Tanrı tarafından verilmekteydi. Kağan, bu yetkiyi sadece kendi
devletinde değil yeryüzündeki bütün insanlar üzerinde kullanmıştır. Kağan, dünyayı
hâkimiyeti altına alarak yönettiği bütün insanları adaletli bir yönetim ile huzur, refah ve barış ortamında yaşatmayı görev kabul eder. “Türk cihan hâkimiyeti” olarak
adlandırılan bu görev ilk Türk devletlerinden başlayarak süreklilik arz eden millî bir
ülkü hâline gelmiştir.
Türkler devlet için baba kelimesini kullanmışlardır. Toprak ise devlet babanın
koruduğu ana vatan şeklinde ifade edilmiştir. Türklerde devletin kurulabilmesi için
gerekli olan bazı unsurlar; bağımsızlık, halk, ülke ve teşkilattır.
Bağımsızlık: Türklerde bağımsızlık “oksızlık” olarak isimlendirilmiştir. Bağımsızlık, candan ve maldan daha değerlidir. Bağımsızlığı yitirmek, Türk milleti için en
büyük felaket olarak görülmüştür. Aynı zamanda Türkler; siyasi bağımsız kadar kültürlerini de korumaya önem vermiştir. I. Köktürk Devletinin yıkılmasından sonra Çin
esaretine giren Türk milletini yeniden bağımsızlığa kavuşturmak isteyen Kürşat bağımsızlığın önemini anlatmak amacıyla konuşmasına şöyle başlamıştır: “Türk beyleri! On yıl süren tutsaklık sona erecektir. Devleti diriltmek için de Çin kağanına karşı
mücadeleyi başlatacağız”. “Ekmeksiz yaşarım ama hürriyet olmadan yaşayamam”
atasözü Türklerde çok bilinir.
Halk (Millet-Budun): Millet devleti yaşatan ve kağanı başarılı kılan ana unsurdur. Hükümdar milleti için vardı ve onu başarılı kılan milletti. Türk devletlerinde halk
soyluluk ve kölelik gibi sınıflara ayrılmamıştı. Toplum ekonomik ve dini özgürlüğe
sahipti. Ayrıca fertler özel mülkiyet hakkına sahiplerdi. “Halk devlet için değil, devlet
halk içindir.” anlayışı benimsenmişti.
Ülke (uluş): Ülke, bağımsız bir devletin yetkilerini özgürce kullanabileceği sınırları belirli coğrafi mekândır. Türklerde toprak yani ülke kutsaldır. Türkler ülke sınırlarına yaka diyorlardı. Bir Türkmen atasözünde ülke topraklarının önemi şöyle
anlatılır “Yerinden ayrılan yedi yıl, yurdundan ayrılan ölünceye değin ağlar”.
111
TARİH 5
Türklerde ülke daima bütünlüğünü korumuştur. Mete Han, kendisinden çorak
bir arazi parçasını isteyen Tunguzlara, millete ait toprağı başkasına vermeye yetkili olmadığını söyleyerek savaş açmıştır. Türklerde ülke, vatan anlayışı daima siyasi
bağımsızlık fikri ile beraber düşünülmüştür. Nitekim bağımsızlıktan sona erdiğinde
Türkler topraklarını kolayca terk edebiliyorlardı.
Teşkilatlanma: Türkler, çok iyi işleyen idari ve askerî teşkilatlar kurarak tarih sahnesine çıkmışlar, geniş sahalara ve büyük topluluklara hükmetmişlerdir. Büyük Hun
Hükümdarı Mete Han’ın askerî ve idari teşkilatı, bütün Türk tarihi boyunca devam
ederek, devlet kurucularına örnek olmuştur. Türkler tarihin hiçbir devrinde devletsiz
kalmamış ve birçok topluluğa devlet teşkilatlanması konusunda örnek olmuşlardır.
Avar, Peçenek, Kuman Türkleri, o zamana kadar devlet kuramamış olan Romenleri
ve Balkan Ulahlarını teşkilatlandırarak tarih sahnesine çıkmalarına ön ayak olmuşlardır. Bozkır yaşamının etkisi Türklerin kolay teşkilatlanmasını sağlamıştır.
Hükümdar: Türk devletlerinde egemenliğin ve siyasî iktidarın en başta gelen
unsuru hükümdardı. Türk hükümdarları; şanyü. kağan, hakan, han, yabgu. il teber,
idi-kut ve erkin gibi unvanlar kullanmışlardır.
Türk devletlerinin en zayıf yönü, veraset (mirasta hak sahibi olma) konusunun
belli bir kurala bağlanmamış olmasıydı. Kutlu hanedan soyundan olanlar hükümdar
olabiliyordu. Tanrı tarafından hakana verildiği düşünülen yönetme hakkı (kut), kan
yoluyla babadan erkek çocuklara da geçiyor, bu da tüm çocuklara, taht üzerinde hak
sağladığına inanılıyordu.
OKUYALIM
KAĞAN OLMA TÖRENİ
Tanr’nın kut verdiğine inanılan ve kurultayda seçilen kişi, ülkenin hakanı olurdu. Sonra cülus (tahta çıkma) merasimi düzenleniyordu. ‘Göğe çıkar gibi tahta çıkma
töreni denilen bu tören şu şekilde cereyan ediyordu: Kağan, keçe üzerine oturtuluyor ve dokuz defa döndürülüyor, her dönüşte halkı selamlıyor, sonuçta dokuzuncu
semadaki Tanrı’nın yanına ulaştığına inanılıyordu. Muhtemelen bu törenin devamı
olarak beyler, vezirlerle bir araya gelip saray ortasına bir siyah keçe döşeyip kağanı getirip keçenin üzerine oturtuyorlardı. Beyaz elbise içindeki beyler, yeni kağana
bağlılıklarını “Yukarıda güneşe bak, baki olan Tanrı’yı itiraf eyle. Sen onun gölgesisin.
Kendi tedbirini onun muradına uydur. Aksi hâlde sana sadece bu siyah keçe kalır.”
şeklinde dile getiriyorlardı. Sonra kırmızı elbiseler giyip başlarına birer sorguç (ko-
112
TARİH 5
tuz) takıyor ve kağana taç giydiriyorlardı. Bunun ardından seçilen kağanın boynu
ipek bir kaytanla sıkılıyor ve kaç yıl kağan olarak kalacağı soruluyordu. Bu bir nevi
“hizmet isteme andı” olarak değerlendirilmektedir.
Yrd.Doç.Dr. Osman KAŞIKÇI, “Eski Türklerde Devlet Başkanlığı-Hakanlık”, Türkler Ansiklopedisi:” C 2, s. 890
?
Metinde verilen bilgilere göre o günkü Türk kültürü ve inancıyla ilgili hangi bilgilere ulaşılabilir?
Tarih boyu hanedana mensup Türk hükümdarlarının tahta çıkışı başlıca dört
şekilde gerçekleşmiştir:
a)Hanedan üyeleri arasındaki siyasi ve askerî mücadeleyi kazanan hükümdar
olarak tahta çıkıyordu. Türk tarihinde, tahta çıkmada en sık rastlanan usul bu idi.
Mücadele, kardeşle kardeş arasında olabileceği gibi amca ile yeğen, baba ile oğul
arasında da olabiliyordu. Türk kültüründe ana-babaya itaat esas olmakla birlikte hükümdar bunun dışında tutulmuştur. Babasını devirip tahtı ele geçiren hiçbir Türk
hükümdarını kamuoyu suçlamamıştır.
b)Hükümdarın rakipsiz aday olması kolayca tahta çıkmasını sağlıyordu.
c)Hükümdarın tahta çıkmasındaki diğer şekil ise seçim usulü idi. Hükümdar
ölünce, yüksek dereceli meclis (kengeş, toy. kurultay veya meşveret meclisi) toplanır, hanedan üyelerinden birini hükümdar seçerdi. Meclis desteğini alan hanedan
üyesi genellikle hükümdar olurdu.
d)Hükümdarın tahta çıkışında uygulanan diğer bir sistemde ekberiyet sistemi
idi. Bu sistem uzun süre tartışılmış, sonunda XVII. yüzyıl başında Osmanlı Devleti
hükümdarı I. Ahmet (1603-1617), kardeş katli geleneğine son vererek ekber ve erşed (hanedan üyelerinin ekber; büyük olanının erşed ise, en akıllı ve sağlıklı olanının
hükümdar yapılması) sistemini uygulanmaya başlamıştır.
Tahta çıkış usullerinin hepsi Türk töresi çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. Türk
örf hukuku da denilen Türk töresi, Türk devlet ve sosyal hayatını düzenleyen hukukî
kuralların bütünü idi. Yazılı olmayan bu kurallar, Türk topluluklarında canlılığını sürdürmüş ve vazgeçilmez olmuştur. Türk töresinin vazgeçilmez prensipleri arasında;
adalet, iyilik, eşitlik, güzel ahlâk, haksızlığa karşı durmak, tüm insanlara karşı merhametli olmak ve tolerans sayılabilir.
113
TARİH 5
Türk hükümdarı görünüşte, yaptıklarından ancak Tanrı’ya karşı sorumlu idi.
Fakat hükümdarın töreye aykırı hareket etmesi de zordu. Töreye aykırı hareket eden
hükümdar Türk toplumunca Tanrı’nın Kut’u ondan geri aldığı inancıyla, tahttan indirilirdi. Görüldüğü gibi Türk töresi, Türk varlığını tamamen kuşatmıştı. Bu yüzden eski
inanışta “II gider, töre kalır” denilerek, törenin devletten bile önde geldiği vurgulanmıştır.
Türk kağanı aynı zamanda yeryüzünün yani insanlığın hükümdarıdır. Hükümdarda birtakım özelliklerin de bulunması gerekiyordu ki ancak bu özelliklere sahip
olan şahıs hükümdar olabiliyordu. Bu özellikler; bilgelik (akıllılık), alplik (cesaret ve
kahramanlık), erdemlilik ve adillik idi. Bu değerlere sahip olan hükümdar, halkının
hak ve hukukunu gözeterek huzur ve sükûnu sağlardı. Kök Türk Kitabelerinde belirtildiği gibi, Türk hükümdarlarının görevleri şunlardır:
“Tebaa (halk) aç ise doyurmak, çıplak ise giydirmek, sayıca az ise çoğaltmak,
halkı refah içinde yaşatmak, töreyi (kanunları) düzenleyip uygulayarak, mali istikrarı,
dirlik ve düzenliği sağlamak, adaleti temin etmekti.”
Türklerde hükümdarın ailesine hanedan denilmiştir. Egemenlik anlayışının bir
sonucu olarak da hükümdarlık bir aile mirası kabul edilmiştir. Tanrı bağışı olan Kut’un
kan yoluyla hükümdardan bütün erkek çocuklarına geçtiği düşünülmüş, bundan
dolayı da hanedanın her üyesi tahtta hak iddia edebilmiştir. Hükümdar olmak için
hanedan üyelerinin birbirleriyle yaptıkları mücadelede, üstün gelerek tahta fiilen
sahip olanın gerçek kut ile donatıldığına inanılmıştır.
Hükümdarın çocukları tigin unvanı ile anılırdı. Hükümdar, hanedanın diğer
üyelerini ülkenin çeşitli idarî bölümlerine gönderirdi. Orta Asya Türk devletlerinde,
hakanlar genellikle ülkenin doğusunda otururlar, batıya da aileden birini yabgu unvanıyla gönderirlerdi. Diğer yörelere de idareci olarak ailenin diğer fertleri atanırdı.
Türk devletlerinde egemenliği temsil eden bir takım semboller vardır. En
önemli egemenlik sembolleri; hükümdarın kullandığı unvanlar, adına bastırdığı
para, devletin yönetildiği saray, taht (örgin), otağ (hakan çadırı), tuğ, mühür, bayrak, davul, yay ve sorguç idi. Devletin merkezi olan ordu (çadırkent) ve çeşitli vesilelerle verilen toy(Şölen) da hükümdarlık sembolü sayılırdı. Bu semboller sadece
hükümdar tarafından kullanılabilir, başkaları tarafından kullanılamazdı. Kullanılması
hükümdara isyan etme ile eş anlamlıydı.
HATUN(Katun): Türk devletlerinde hükümdarın eşine hatun denirdi. Türk devletlerinde hatunların önemiyle ilgili aşağıdaki metni okuyunuz.
114
TARİH 5
OKUYALIM
KATUN
Türk devletlerinde kağandan sonra ikinci sırayı katun almaktadır. Günümüz
Türkçesinde ise bu adı “kadın” şeklinde görmekteyiz. Katunlar, kağanlar gibi töre ile
katunluk makamına oturuyorlar ve kağanla beraber idarede bulunuyorlardı. Meşhur seyyah İbn Batuta da, Özbek Han’ın hatunlarının en büyüğünden bahsederken
şöyle diyor: “Sultanın en beğendiği ve eşlerinin başı olan kadın saraya gelince, han
onu kapıda karşıladı. Elinden tutarak içeri getirdi ve tahtına oturttu. Ondan sonra da
kendisi makamına geçti” . Bu durum, kadının devlet hiyerarşisinde ve sosyal hayattaki mevkiini gösteren en çarpıcı delillerdendir.
Kağan öldüğü zaman, yerine geçecek olan çocuğu küçük ise, o vakit katunun
devleti oğlu adına yönettiğini de görüyoruz. Bu örneklere Kök Türkler, Selçuklular ve
Osmanlılar gibi büyük Türk devletlerinde rastlanmaktadır.
Savaşlarda katunlar, kağanların yanında yer
alırlardı. Eski Türkler kendi aralarında veya başka
milletlerle yaptıkları mücadelelerde ele geçirdikleri kadınlara da dokunmazlardı. Kadınlar zaman
zaman ordulara bile komuta ediyorlardı. Mesela
Sabar hükümdarı Balak’dan sonra görevini devralan eşi Bug-arık Hatun savaşçılığı, idareciliği ve
güzelliğiyle meşhur bir Türk kadınıdır. O, 100.000
kişilik Sabar askeri kuvvetine de komutanlık yapıyordu. Bizans imparatoru I. Justinianos (527-565)
çeşitli gümüş vazolar ve diğer zengin hediyeler Resim 04.03: Katunun Temsili Resmi
karşılığında Bug-arık ile anlaşmayı seçmişti (528). Kafkasya’daki Tölös-Ogur boylarından birisinin başında, 576’larda Ak Katun adında bir kadın bulunuyordu. Yine,
Uygur birliğinin temellerini atan İl-teber Pusat’ın annesi son derece otoriter ve törelere sadık bir kadındı.
Katunların devlet meclislerine katıldıklarını ve oy sahibi olduklarını da görüyoruz. 725’te, Çin’den gelen elçiyi karşılayan heyet arasında Bilge Kağan’ın karısı Po-fu
Katun da yer aldığı gibi, 730-731’ler de Hazar beyi öldüğünde, ülkenin yönetimini
anası Bars Bike üstlenmişti.
115
TARİH 5
Bununla beraber Türk kadını her sahada erkeğiyle omuz omuza uğraş veriyordu. Ama başlıca görevi çocuklarını yetiştirme, çadır işçiliği, hayvanlara bakma, yiyecek ve içeceklerin hazırlanmasıydı. Zaman zaman Türk toplumunda kadının mevkiinin ne kadar yüksek olduğunu anlamak için, eski devirlerde Türk yurtlarını gezen
seyyahların notları bizlere çok mükemmel ipuçları sunmaktadır. İşte bunlardan birisi
olan İbn Batuta’nın hatıralarında, Türk kadını hakkında şunlar söylenmektedir: “Bu
ülkede gördüğüm ve beni epeyce şaşırtan davranışlar arasında, burada erkeklerin
kadınlara gösterdikleri aşırı saygıdır. Türk kadınları yüzleri açık dolaşırlar, erkeklerden kaçmazlar. Pazarlarda alış-veriş yaparlar. Bazen kadınlara erkekleriyle beraber
rastlarsınız ve o vakit bu adamları, onların hizmetkârları sanırsınız”.
Sadettin Gömeç, Kök Türk Tarihi, S,220-223
?
(àOàNà[EFLBE‘OIBLMBS‘O‘BSBǵU‘S‘O‘[:BQU‘ǘ‘O‘[BSBǵU‘SNBEBFMEFFUUƌǘƌOƌ[
verilerle eski Türklerde kadınlara verilen değeri kıyasladığınızda hangi çıkarımlarda bulunulabilir?
Meclis ve Hükümet
Resim 04.04: Oğuzhan’ın Meclisinin Minyatürü
116
TARİH 5
Türk devletlerinde, devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı meclise “toy”,
“kurultay” veya “kengeş” adı verilmiştir. Bu meclisler, yılın belli zamanlarında toplanırlar ve devletin ana meselelerini görüşürlerdi. Hakan, meclisin tabiî başkanıydı.
Hakanın katılmadığı zamanlarda meclise aygucı veya üge denilen vezir başkanlık
ederdi. Aygucı; bu günkü başbakan seviyesindeki kişidir. Bunlar hanedan mensupları dışında, devlete hizmet etmiş yetenekli, bilgili ve halkın sevdiği kişiler arasından seçilirdi. Asya Hunlarında “Kutuhou”, Avrupa Hunlarında “Onügez”, Köktürklerde
“Tonyukuk”, Uygurlarda “Kutlu” eski dönem Türk tarihinin meşhur vezirleridir. Meclise asker-sivil bütün devlet adamları, boy beyleri, bağlı bulunan çeşitli kavimlerin
yöneticileri ve hükümdar eşleri katılırdı. Meclis, genellikle hükümdarların ölümlerinden sonra, savaş ve banış kararlarının alınacağı zamanlarda ve millî felaketlerde
toplanır, en üst düzeyde kararlar alırdı.
Meclislerin yanı sıra siyasî teşkilatlanmanın en önemli kurumu günümüzde
bakanlar Kuruluna karşılık gelen Ayukı idi. Burada yönetimle ilgili kararlar almak ve
alınan kararları uygulamak amacıyla devlet yetkilileri bulunurdu. Günümüzde bakan dediğimiz hükümet üyelerine Türk devletlerinde buyruk deniliyordu. Uygurlarda buyruklar büyük önem kazanmışlardır. Kağan’ın gücünün zayıflamasıyla birlikte
buyrukların güçlenmesi, Uygur Hakanlığı’nın çökmesine neden olan sebeplerden
biri olmuştur. Örneğin eski Büyük Buyruk Baga Tarkan 776 yılında Uygur Kağanlığını
ele geçirmiştir. Tamgacılar ise, devletin çok önem verdiği dış siyaset işlerini yürüten
görevlilerdi.
Bunlardan başka, ülkenin denetim ve vergi işleriyle ilgilenen tudun unvanlı
görevlileri de vardı.
Aşağıdaki tablodan bazı görevlileri inceleyiniz:
İlteber/erkin
Yüksek devlet memuru, idareci
Kül erkin
Oğuzlarda hükümdar
apa tarkan / tarkan / baga tarkan / buyruk
Bakan, nazır, komutan
inanç/inal/ataman
Tigin eğitmeni
tudun
Vergi memuru
tutuk
Askeri vali
bitikçi
katip
emçi / otacı
tabip
117
TARİH 5
OKUYALIM
TÜRK DEVLETLERİNDE MECLİS
Hun devletindeki meclis taşıdığı büyük ehemmiyet, kuruluş tarzı ve idari fonksiyonundan dolayı birçok araştırıcı tarafından “Devlet Meclisi” veya “Millet Meclisi”
olarak belirtilmiştir. Hunlar devletin geleceğini ilgilendiren bütün önemli kararları
mecliste almışlardır. Devleti ve toplumu doğrudan ilgilendiren bütün meseleler kurultaylarda görüşülmüştür. Kurultaylarda toplanış gayeleri esas alındığında çeşitlilik
göstermektedir. Bunları savaş, barış, göç, isyan, elçiler ve yargıyla ilgili kurultaylar
olarak belirleyebiliriz.
Kök Türklerde de Hunlardaki gibi toplantılar yapılmaktaydı. Kök Türklerin yapmış olduğu büyük toplantı da, Hunlardaki gibi 5. ayda, yani Mayıs ayında bir Bahar
bayramı şeklinde yapılıyordu. Kök Türk kağanı ve devletin diğer ileri gelenleri her
yılın 5. ayında, yani Mayıs ayında toplanıyorlardı ve bu törene halk da katılıyordu.
Öteki Türk devletlerinde de benzer meclisler vardı. Attila zamanında 448 yılında Bizans elçi heyetine dâhil olarak Hun başkentine giden tarihçi Priskos, Bizans
tekliflerini müzakere eden bir Hun ‘Seçkinler Meclisi’nden bahsetmektedir. Ayrıca,
Tabgaç devletinde böyle bir meclis, (Devlet ve Nazırlar Meclisi), Hazar Hakanlığında
bir “İhtiyarlar Meclisi” mevcuttu. Peçeneklerde de önemli kararlar mecliste alınmaktaydı.
Uygurlarda da kurultaylar toplanmakta idi. Mesela, 983- 985 yıllarında Turfana gelmiş olan ünlü Çinli elçi ve seyyah Wang Yen-te’nin gezi raporunda Uygur
devletinin halk toplantısı çeşitli yönleriyle anlatılmıştır. Buradan Uygurlarda tam bir
demokratik idarenin olduğu ve sosyal adaletin tam olarak kurulduğu anlaşılmaktadır. Hatta Uygur toplumunda herkesin çalıştığı ve çalışmayanlara da devletin yardım
ettiği seyyah tarafından belirtilmektedir.
Oğuzlarda da ortak sorumluluk anlayışının hâkim olduğu bir çeşit demokratik
özellikleri taşıyan anlayış vardı. Oğuzlar devlet meselelerini “Kengeş” adını verdikleri bir çeşit kurultayda görüşerek, karara bağlamaktaydılar. Mesela Oğuzlar, Bulgar
Türk devletine gitmek için yola çıkan Halifenin elçilik heyetine ülkelerinden geçiş
izni verip vermeme konusunda toplanmışlardır. Bu konuda müzakereler bir hafta
sürmüş ve sonuçta heyetin yoluna devam etmesine karar vermişlerdir.
118
TARİH 5
Bu hadise devleti idare yetkisinin hükümdar dâhil, hiç kimsenin tek başına
elinde toplanmamış olduğunu göstermektedir. Ortak sorumluluk sistemi bütün
devlet yapısına hâkimdi.
İlhami Durmuş, Türklerde Cumhuriyet Fikrinin Tarihi Temelleri,
Gazi Akademik Bakış Dergisi, C, 1, S 26, 27, 28
?
Türk devlet yönetimindeki meclislerin görevleri nelerdir?
İkili Teşkilat
Türklerde ilk devlet teşkilatı, Asya Hun Devleti hükümdarı Mete Han tarafından yapılmıştır. Ülke sağ-sol, doğu-batı şeklinde ikiye ayrılarak yönetilmiştir. Bu ikili teşkilatın kaynağı, Türklerin Gök Tanrı inancıyla ilgili idi. Güneşin doğduğu taraf
kutsal sayıldığı için yönetimde doğu bölgesi batıya göre üstün kabul edilmiştir. Bu
anlayışla hakan ülkenin doğu kanadında otururdu. Batı kanadım ise yabgu unvanıyla hükümdarın kardeşi yönetirdi. Yabgu, iç işlerinde serbest, dış işlerinde ise büyük
hakana bağlı idi.
Hükümdar çocukları olan tiginler, devleti yönetme konusunda deneyim kazanmaları için ülkenin çeşitli yerlerine şad unvanıyla yönetici olarak gönderilirlerdi.
3. ORDU
Bir milletin sosyal yapısı, ekonomik ve kültürel hayatı ile devlet teşkilatı çok mükemmel olabilir.
Ama bunların özellikle dış tehlikelere karşı korunması ve devam ettirilmesi için güçlü bir askeri teşkilata
da ihtiyaç vardır.
Türklerde askerlik para karşılığında yapılan bir
meslek olarak görülmezdi. Bu nedenle Türk ordusu
ücretli askerlerden oluşmazdı. Türklerde kadın-erkek, genç-yaşlı herkes asker sayılır ve gerektiğinde
orduya katılırdı. Türkler askerliği vatan görevi olarak
gördükleri ve her zaman savaşa hazır bir durumda
bulundukları için tarih boyunca ordu millet olarak
adlandırılmışlardır.
Resim 04.05: Bir Hun Savaşçısı
119
TARİH 5
Türklerin büyük devlet kurmalarındaki en önem etkenlerden biri güçlü ordulara sahip olmalarıdır. Bu yüzden ordu Türk devletlerinin hem temelini hem de başlıca güç kaynağını oluşturmuştur.
Eski Türklerde bütün erkekler doğuştan asker oldukları gibi, Türk ordusunun
ve milletinin mücadeleye daima hazırlıklı bulunmasının nedenleri arasında, Orta
Asya bozkırlarında yaşamanın güçlüğünün yanı sıra, onların sosyal hayatlarının tesiri de vardır. Ekonomilerinin esası konar-göçer hayvancılığa dayalı olan Türkler, yılın
yarısından fazlasını hayvanlarının peşinde, dağlarda ve yaylalarda geçirdiğinden,
bünye olarak sağlam bir yapıya sahiptiler. Üstelik yine yılın belirli aylarında zaman
zaman bizzat kağanın başkanlığında, bazen da beylerin sevk ve idaresinde bir çeşit
askeri talim özelliği taşıyan sürek avları düzenleniyordu. Bu da Türklerin savaşa ve
harp manevralarına daima hazırlıklı olmaları demekti. Ayrıca insanlar çocukluklarından itibaren koyunların üzerinde ata binmeyi, yay ve oklarla kuşlara nişan almak
suretiyle atıcılığı öğreniyorlardı. İyi birer savaşçı olmaya mecburdular, çünkü harp
ganimetlerinden elde edilen gelirler de önemli bir meblağ tutuyordu.
Araştırmacılar, Türk ordusunun diğer kavimlerin askeri yapılarından farklı olan
üç yönünü tespit etmiştir: 1. Türk ordusu ücretli değildir. 2. Türk ordusu daimidir. 3.
Türk ordusu temelde atlı birliklerden oluşur.
İlk düzenli ordu Büyük Hun Hükümdarı Mete
tarafından kurulmuştur. Mete’nin tahta çıkış tarihi
olan MÖ 209 yılı Türk Kara Kuvvetleri’nin kuruluş tarihi ol kabul edilmektedir. Türk ordusu günümüze
“onlu sistem”e göre; teşkilatlandırılmıştır. Onlu sisteme göre; en büyük birlik 10 bin kişilik olup bu birliğe
“tümen” adı verilmiştir. Tümenlerde 1000’li, 100’lü ve
10’lu olmak üzere kademeli olarak küçülen birliklere
ayrılmaktadır. Bu birliklerin başlarında da derecelerine göre, “tümenbaşı”, “binbaşı”, “yüzbaşı”, “onbaşı”
gibi unvanlar taşıyan birer komutan bulunurken en
küçüğünden en üst rütbesine kadar ordu belli bir
Resim 04.06: Türk Kara
kumanda zincirine bağlanmıştır. Devletin güçlerinin
Kuvvetlerinin Amblemi
tamamı öncelikle kabile, soy vb. ayrılıklarına bakılmaksızın 10’lu sisteme göre taksim edilip sonra da merkezden tayin edilen kumandanlar ile tek elden sevk ve idare edilmiştir. Türk ordu teşkilatı, Romalılardan Ruslara,
Moğollardan Çinlilere kadar pek çok ulusça taklit edilmiştir.
120
TARİH 5
Türkler ordularını o dönem için modern sayılabilecek silahlar ve savaş aletleriyle donatmışlardır. Başlıca savaş aletleri; çift kavisli yaylar, ıslıklı oklar, çengelli
temrenler, yangın mermili mancınıklar, kargı, mızrak, süngü, kalkan ve kılıçtı. Miğfer
(tolga) ve zırh (yarık) onları savaşlarda koruyan en önemli aletlerdi. At, Türklerin
günlük yaşantısında olduğu kadar, askerlikte de vazgeçilmez bir unsurdu. Türkler
at sayesinde her türlü savaş manevrasını ve taktiğini en iyi şekilde uygulamışlardır.
Savaşlarda Türk kağanı ordunun başında bulunur ve orduya bizzat komuta ederdi. Hükümdar ailesinin fertleri ile akraba boyların başkanları Ordunun
diğer komuta grubunu oluştururdu. İdarecilerin hepsi
aynı zamanda ordu kumandanları idi. Ayrıca sınır boylarında doğrudan doğruya kağana bağlı askerî birlikler de vardı. Bu askerlerin başında başlarında “şad”
denilen komutanlar bulunurdu. Köktürk kağanlarının
bahadırlardan seçilmiş özel bir muhafız birliği bulunmaktaydı. Bu muhafız birliğinin askerleri ise “böri”
(kurt) adıyla anılmaktaydı. Savaş zamanında düşman
ordusunun durumunu öğrenmek için “yelme” denilen
keşif kolu gönderilmekteydi.
Resim 04.07: Savaş Aletleri
Mani dinini kabul eden Uygurlar, yerleşik hayata geçip et tüketimini bıraktıkları için zamanla askerî özelliklerini kaybetmişlerdir.
Türk ordusunun iki önemli savaş taktiği vardı; bunlar sahte ricat ve pusu kurma idi. Türklerin uzun yıllar başarıyla uyguladıkları sahte ricata Turan Taktiği, bazı
kaynaklarda da kurt kapanı adı da verilmiştir. Bu taktik; 1071 Malazgirt, 1396 Niğbolu, 1526 Mohaç ve en son olarak da 26 Ağustos 1922’de Atatürk tarafından Büyük
Taarruz’da başarıyla uygulanmıştır. Bu savaş taktiğiyle ilgili aşağıdaki metni okuyunuz.
OKUYALIM
TÜRKLERDE TURAN TAKTİĞİ VE BAZI SAVAŞ KURALLARI
Türkler savaşa başlamadan önce, esas kuvveti saklama ve yedek güç ayırmaya büyük önem veriyorlardı. Tarihte Türk savaş taktiği Kurt Kapanı, Kaz Ayağı ve en
çok bilinen şekliyle Turan Taktiği olarak anılmıştır. Turan taktiğinin en mühim özelliği
121
TARİH 5
sahte ricattır(Geri Çekilme). Düşmanla karşılaşılmadan evvel Türkler, savaş meydanının sağına ve soluna birtakım kuvvetlerini saklarlar. Daha sonra düşman ordusu
Türk akıncılarıyla karşılaşıp, onların da geri çekildiğini görünce, bütün güçleriyle saldırırlar. Türkler bu çekiliş esnasında bile, arkalarına dönerek çok mükemmel ok atabilirlerdi. Neticede önceden gizlenmiş olan Türk askerleri düşmanın sağını ve solunu
çevirerek, çember içerisinde rakiplerini yok ederler.
Hunlar savaşa girmeden evvel düşmanı ok atışlarıyla yıpratıyorlar ve bunu onları yorana kadar
sürdürüyorlardı. Türk ordusunun
savaş sırasında saf tutması da belirli bir düzen dahilindedir. Mesela
Çin kaynaklarından elde ettiğimiz
bilgilerde; milattan önce 3. yüzyılın başlarında Hun orduları Çin imparatoru Kao-ti’yi kuşattıklarında,
Türk süvarilerinin atlarının rengine
göre dizildikleri söylenir. Buna göre
batıda kır atlar, doğuda gök, kuzeyde yağız, güneyde de doru atlar yer
alıyordu. Hatta batıdaki Peçeneklerin yurt dağılımları bile atların rengi esasında oluyordu. Hiç şüphesiz
askeri araç ve gereçlerin içerisinde
Resim 04.08: Turan Taktiği
atın yeri çok önemlidir. Adeta Türk,
at ile özdeşleşmiştir. Onlar hakkında bilgi veren Batılı yazarlar; at başka bir kavmi sırtında taşır, fakat Türkler at üstünde ikamet eder. Onlar ata sanki yapışmış gibidirler,
diyorlar. Türk, kendisinden ziyade atına önem verir. Kapının önüne at bağlamak ululuk ve büyüklük işaretidir. Türk’e “dile benden ne dilersen” diye sorulsa, “at ile silah”
der. Alış-verişlerini at sırtında yaparlar, yerler, içerler. Mübalağasız onun boynuna
sarılarak, tatlı rüyalara dalıp, uyurlar. Görüşmeleri bile at üzerinde olan bu insanların,
çiftçi halkların yaya ve durarak savaşmalarına karşılık, atlarıyla çok süratli muharebe
taktikleri geliştirdiklerini görüyoruz.
Bundan başka Hazar Kağanlığından bahseden kaynaklar; ordu sefere çıktığında her askerin yanında iki metre boyunda, ılgın ağacından kazıklar bulundurduğunu, konakladıkları zaman her kesin yanındaki bu kazıkları düzgünce yere sapladı-
122
TARİH 5
ğını, kalkanların bu direklere dayandırıldığını ve böylece kısa bir zaman içerisinde
karargâhın etrafının sanki surlarla çevrilmiş gibi olduğunu söylerler.
Savaşın vakti de iyi seçilmeliydi. Türk-Hunlar düşmanlarına dolunay vakitlerinde saldırıyorlar, ay küçülmeye başlayınca da geri çekiliyorlardı. Yağmurlu, karlı
ve tozlu günlerden kaçınırlardı. Çünkü yağmur yağdığında yayların kirişleri gevşer;
tozlu ve bulutlu zamanlarda da hedefler iyi görünmezdi. Ayrıca ordu sefere çıktığında, beraberinde yiyecek ve içecek ihtiyacını karşılayan hayvanlar ile un çeşidinden
gıdalar da bu işlerle vazifeli kişiler tarafından kağnı arabalarıyla taşınıyordu.
Sadettin Gömeç, Kök Türkler, S. 233-235
?
1. Ordu millet anlayışının Türklere sağladığı yararlar neler olabilir?
2. Atın Türklerin hayatındaki önemi ile ilgili neler söylenebilir?
3. Türkler savaşın vaktinin iyi seçilmesine niçin önem verirler?
4. Turan taktiği tarih boyunca birçok savaşta niçin uygulanmış olabilir?
4. DİN VE İNANIŞ
İlk Türk devletleri dini bir yapıdan çok siyasi yönleriyle ön plana çıkmışlardır ve
toplumda din adamları ayrı bir sınıf oluşturmamıştır.
Türk Devletleri’nde dikkat çeken inançlardan biri Şamanizm’dir. Şamanizm
bir din değildir. Daha çok büyü ve gizli güçlere inanma biçimidir. Bu inanç sadece
eski Türk topluluklarında değil, Alaska, Asya, Kuzey Amerika, Amazon bölgesi, Afrika, Avustralya ve Kutup bölgeleri gibi dünyanın çeşitli yerlerinde de varlığı bilinen
bir kültürdür. Bu inancın temsilcilerine şaman ya da kam adı verilmiştir. Samanlıkta
şifa vericilik esastır. Şamanlar, Şamanizm ile ilgili ayinleri ve törenleri yönetirlerdi.
Ruhlarla insanlar arasında aracılık yaptıklarından dolayı şamanlar insanlar arasında
korku ve saygı uyandırırlardı. Fakat Türklerde Şamanizm’in varlığı hakkında herhangi bir yazılı belge yoktur.
Türklerde Totem İnancı
Totem; klan denilen küçük ilkel topluluklarca dokunulmazlığına ve kutsal
sayıldığına inanılan bazı canlılardır. Bu topluluklar, soylarının totem kabul ettikleri
canlıdan geldiğine inanırlardı. Ancak Türklerde bu şekilde bir totem inancı yoktu.
Sadece, bozkırın vahşi ve ehlileştirilemeyen hayvanı olan kurdun, Türk inanışları
123
TARİH 5
içinde kutsal bir varlık olarak görüldüğünü bilmekteyiz. Fakat kurda tapınma olayı
Türklerde söz konusu değildir.
Genel olarak eski Türklerin dinî inançlarını üç grupta toplamak mümkündür:
a) Tabiat Kuvvetlerine İnanma
Eski Türkler dağ, tepe, ay, yıldız, akarsu gibi tabiat varlıklarını kutsal sayıyorlardı. Bu varlıklarda bir nevi gizli kuvvetlerin var olduğuna inanıyorlardı. Türkler ruhları
iyi ve kötü olmak üzere ikiye ayırıyorlardı. Doğada bulunan bu ruhlara idik yer-su
(Kutsal yer-su) ismini vermişlerdi. Türkler ayrıca, yağmur yağdırmak, rüzgâr estirmek
için sihirli olduğuna inanılan Yada Taşı’nı da kullanmışlar ve kutsal saymışlardır.
Köktürkler beşinci ayın ikinci yarısında Gök Tanrı’ya ve atalara kurt-ata mağarasının önünde kurbanlar takdim ederlerdi.
Ölüm, Türklerde “uça barmak”, yani ‘Uçarak gitme şeklinde ifade edilirdi. Ruhun uçarak tanrı katına ulaştığına inanılırdı. Hunlar, Kök Türkler, Uygurlar ve Oğuzlar
ölünün hatırasına “yuğ” adı verile törenler düzenlerlerdi. Bu törende ölen kişi için yas
tutulur, ölünün bulunduğu çadırın etrafında atlarla dolaşılır, at ve koyun kurban edilerek ziyafetler düzenlenirdi. Köktürkler, cenaze töreni için yaprak dökümünü (sonbahar) ya da ağaçların yapraklanmasını (ilkbahar) beklerlerdi. Bu bekleyiş sırasında
kurgan adı verilen mezarlar hazırlanırdı. Bu süre içerisinde cesedin
bozulmaması için ölüler mumyalanırdı.
Türk hükümdarları ve kahramanları öldükleri zaman mezarlarının başına hayatta iken savaşıp öldürdükleri tanınmış kişilerin sayısı
kadar insan biçiminde yontulmuş
taş dikilirdi. Dikilen bu taşlara balbal denirdi. Cenaze “eşük” denilen
kefen ile toprağa verilirdi. Öldükten sonra, ölen kişinin dünyadaki
gibi aynı hayat şeklini öbür dünyada da yaşayacağı inanışından dolayı ölen kişi ile birlikte ona ait olan
atı, silâhları, sevdiği eşyaları da gömülürdü.
124
Resim 04.09: Balbal resimleri
TARİH 5
b) Atalar Kültü
Eski Türklerde ölmüş büyükler ve atalara ait hatıralar kutsal sayılırdı. Baba ve
genellikle ataların öldükten sonra ruhları aracılığı ile aile bireylerini korumaya devam ettiklerine inanırlar, bu nedenle de onlara karşı duydukları minnet hissi ile atalara kurbanlar keserlerdi. En değerli kurban at idi. Atalara ait hatıralara verilen önem,
mezarlara yapılan saldırıların ağır bir şekilde cezalandırılmasından da anlaşılmaktadır. Attila’nın çıktığı I.Balkan Seferi’nin nedenlerinden biri olarak, Hun hükümdar
ailesi mezarlarının, Bizans’ın Margos piskoposu tarafından açılarak soyulmuş olması
gösterilmektedir. Bu harekete sebep, Türklerin ölülerini silâhları ve kıymetli eşyaları
ile birlikte gömmeleri idi. Çünkü Türkler, ölümden sonra ikinci bir hayatın varlığına
ve ruhların ölümsüz olduklarına inanırlardı. Ailenin kurucusu ve koruyucusuna gösterilen bu saygı ve minnet hissi İslami devirde biraz değişerek devam etmiştir. Nitekim sultanların tahta çıktıklarında, atalarının mezarlarını ziyaret etmeleri bu âdetin
bir devamı sayılmıştır.
c) Gök Tanrı İnancı (Dini)
Eski Türk topluluklarının dinî inanışlarına göre, Gök Tanrı tek yaratıcı olarak kabul edilmekteydi. Gök Tanrı inancına göre; Tanrı tektir ve en yüce varlıktır. Sonsuz bir
hayata sahip ezeli ve ebedi olan Tanrı, kâinatın yaratıcısı ve hâkimidir. Bu inanç sisteminde Ahiret inancı vardır. İyi insanlar “uçmag”a yani cennete, kötüler ise “tamu”ya
yani cehenneme giderler. Din adamlarına “kam” adı verilmekteydi. Ancak din adamları imtiyazlı bir sınıf halinde değillerdi, devlet yönetiminde de rol almazlardı. Gök
Tanrı dinindeki tek tanrı inancı, gelecekte Türklerin İslâm dinine girmelerini kolaylaştıran önemli bir neden olmuştur.
Türkler için Gök Tanrı çok önemli idi. Çünkü onlara güç verdiğine, onları zafere
ulaştırdığına ve millete hayat verdiğine inanırlardı. Nitekim Asya Hun Hükümdarı
Mete Han, MÖ 176 yılında Çin imparatoruna gönderdiği bir mektupta, kendisinin
Tanrı tarafından tahta çıkarıldığını belirterek, askerî zaferlerini Gök Tanrı’nın yardımıyla kazandığını belirtmiştir.
Türklerin Kabul Ettikleri Diğer Dinler
Tarihin çeşitli dönemlerinde Orta Asya’dan göç eden Türkler çeşitli bölgelerde, değişik kültür ve medeniyetlerle karşılaşarak etkileşim içinde bulunmuşlardır.
Bu etkileşimin sonucunda da çeşitli dinlerle tanışmışlardır. İlk Türkler arasında en
yaygın inanç Gök Tanrı dini olmakla birlikte, Çin’de devlet kuran Tabgaçlar Budizm’in
125
TARİH 5
etkisinde kalarak ulusal kimliklerini yitirmişlerdir. Uygurlar, Budizm ve Maniheizm
inançlarını benimserken, Macarlar, Bulgarlar, Peçenekler, Tuna Bulgarları ve Kumanlar da Hristiyanlığı kabul etmişlerdir. Hazar halkı arasında ise Musevîlik, Hristiyanlık ve İslamiyet yayılırken İtil Bulgarları İslamiyet’i seçmişlerdir. Bu devletler içinde
dinî hoşgörüye daha f??????? sahip olan devletler Uygurlar ve Hazarlardı. Ancak, bu
dinlerin hiçbiri İslamiyet kadar Türkler arasında yayılmamış ve etkili olmamıştır. İslamiyet dışındaki dinleri benimseyen Türk boyları, bulundukları coğrafyada azınlık
olmanın da etkisiyle bir süre sonra Türklük özelliklerini kaybetmişlerdir. İslamiyet’e
geçenler ise benlik ve kimliklerini korumuşlardır. Bunda Gök Tanrı diniyle İslam dini
arasındaki benzerlikler ve İslam dininin Türk karakterine uygunluğu etkili olmuştur.
Türklerin kabul ettikleri dinler arasında sadece İslâmiyet olumsuz etkiye neden
olmamış aksine Türk Milletine çok daha büyük hamleler yapma imkânını sağlamıştır.
İslamiyet diğer dinlerin aksine Türklerin manevi cephesini yenilemiş ve tamamlamıştır. İslamiyet’in insani ve ahlaki değerlerinin yanında herkesi çalışmaya, faaliyete, icabında cihada yani bedeni fedakârlığa teşvik etmesi mücadeleci ve hareketli
Türklerin ruhuna hitap etmiştir. Türklerin içinde bulunduğu bu manevi ortamda Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular ve Osmanlı Devleti gibi birçok Türk İslam devleti
doğmuş, gelişmiş ve yaşamıştır.
?
1. Türkler arasında farklı dinlerin yayılmasının sebepleri neler olabilir?
5àSLMFSƌOƞTMBNƌZFUƌLBCVMFUNFMFSƌOEF(ÚL5BOS‘ƌOBOD‘O‘OOBT‘MCƌSFULƌTƌPMmuştur?
ƞTMBN%ƌOƌ5àSLUBSƌIƌà[FSƌOEFOBT‘MCƌSFULƌZBQN‘ǵU‘S
5. HUKUK
Hukuk, kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen kurallardır. Orta Asya Türk devletlerinde ve toplumunda, sosyal hayatı düzenleyici hukuk kurallarına dair özel bir
belge yoktur. Bu yüzden hukuk konusu ile ilgili bilgileri Çin yıllıkları ve Orhun Kitabelerinden öğrenmekteyiz.
Töre, yaşanan hayatın zaman içerisinde sosyal ve hukukî yönden değer kazanmış ve benimsenmiş davranışlarından oluşan ve herkesin uymak zorunda olduğu kurallar bütünüdür. Yazılı olmayan bu hukuk kuralları toplum düzenini sağlayan
ana prensiplerdi. Her konuda törenin ne olduğunu küçükler büyüklerden öğrenerek
yetişirlerdi. Dolayısıyla araştırmacılar Türk töresini, Türk örf hukuku olarak da isim-
126
TARİH 5
lendirmişlerdir. Törenin değişmeyen hükümleri adalet, iyilik ve eşitlikti. Devlet hayatında, aile içinde ve günlük hayatta törenin dışına çıkılmazdı. Töreye uymamak en
büyük suç sayılırdı. Hükümdar da töreye uymak zorunda idi.
Türk devletlerinde, sosyal düzeni sağlamada önemli yeri olan mahkemeler vardı.
Mahkemenin başında bulunan kişilere yargan
(hâkim) denilirdi. Bu mahkemeler adi suçlara
bakardı. Kağan’ın başkanlık ettiği mahkemeye
ise yargu (yüksek devlet mahkemesi) denilirdi.
Bu mahkemede siyasî suçlara bakardı.
Türk töresi oldukça sert ve kesin hükümleri kapsıyordu. Cezalan ağırdı. Türk töresinde
hırsızlık yapma, adam öldürme, ırza geçme
suçlarının cezası çok katı idi ve tavizsiz uygulanırdı. Hırsızlara çaldığı malın (eşyanın ) on katı
ödetilirdi. Daha hafif suç işleyenler ise on güne
Resim 04.10: Terazi
kadar hapis cezasına çarpıtılırlardı. Suçluların
bizzat devlet tarafından cezalandırılması toplumda kan davası geleneğinin ortaya
çıkmasını engellemiştir.
İLK TÜRK DEVLETLERİNDE UYGULANAN CEZALAR
t "UWFZBNBEFOEFOZBQ‘MN‘ǵǵFZMFSƌOÎBM‘ONBT‘LBSǵ‘M‘ǘ‘OEBTVÎMVÎBME‘ǘ‘Fǵyanın sayı ve değerinin on mislini öderdi.
t 0SEVEBOLBÎNBWBUBOBƌIBOFUBEBNÚMEàSNFWFCBS‘ǵ[BNBO‘OEBCBǵLBsına kılıç çekmenin cezası idamdı.
t )BZWBOLBΑSBOI‘ST‘[‘ONBMMBS‘OBFMLPOVMVSBƌMFGFSUMFSƌOƌOIàSSƌZFUMFSƌL‘sıtlanırdı.
t $ƌEEƌCƌSUFIMƌLFPMNBEBOPLWFZBZLVMMBONBLZBTBLU‘
t )BGƌGTVÎMBS‘OƌǵMFONFTƌLBSǵ‘M‘ǘ‘OEBIBQƌTDF[BT‘POHàOàBǵNB[E‘
t #ƌSLƌǵƌLBSǵ‘T‘OEBLƌOƌOCƌSZFSƌOƌL‘SBSTBDF[BPMBSBLBU‘O‘WFSƌSEƌ
Eski Türklerde genellikle tek eşlilik mevcuttu. Miras hukukuna göre topraklar
en küçük erkek çocuğa, taşınabilir mallar ise diğer oğullara verilirdi.
Türk hukuku ilk kez Uygurlar tarafından yazılı hâle getirilmiştir. İslamiyet’in kabulünden sonra Töreye dayalı örfî hukukla beraber İslam Hukuku da benimsenmiştir.
127
TARİH 5
Türkler, uluslararası hukuk alanında yapılan anlaşmalara uyarlardı. Yabancı
devlet elçilerinin dokunulmazlığı vardı. Savaşta “aman dileyene” kılıç çekilmezdi. Savaş ganimetini dağıtma konusunda da adaletliydiler. Bütün bunlar göstermektedir
ki Türklerde çağdaşlarına göre çok ileri ve medeni bir adalet anlayışı vardı.
Uygurlar döneminde ticari ilişkilerin gelişmesi ile kişiler arasındaki anlaşmazlıkları çözümleyecek kuralların yazılı hale getirilmesi ihtiyacı ortaya çıktı. Türk hukuk
ilk kez Uygurlar tarafından yazılı hâle getirilmiştir. İslamiyet’in kabulünden sonra,
Türk hukuku değişikliklere uğramıştır. Töreye dayalı örfî hukukla beraber İslam hukuku da benimsenmiştir.
?
Türklerde suçlara karşı uygulanan cezalar göz önüne alındığında toplumda
hangi değerlerin ön planda tutulduğu söylenebilir?
6. YAZI, DİL VE EDEBİYAT
Türklerde yazı çok eskiden beri kullanılıyordu. Örneğin MÖ V. yüzyıla ait Esik
Kurganı’nda yarısı kırık bir kabın üzerinde 11 harflik iki satır yazı bulunmuştur. Yine
Hunlara ait ev araç gereçleri ve çeşitli eşyalar üzerinde de yazılara rastlanmıştır. Diğer milletler ait yazı örnekleriniz incelediğimizde; Almancanın en eski yazılı metinleri “Merseburg Büyü Tekerlemeleri” olarak adlandırılan iki küçük metindir ve MS 750
yılından sonralara aittir. İngilizcenin ilk yazılı belgeleri, 750’lerden sonraya ait küçük
şiir parçalandır. Fransızcanın en eski yazılı belgesi 842 tarihine ait olan bir antlaşmadır.
Türkler tarih boyunca Kök Türk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabelerini kullanmışlardır. Kök Türk ve Uygur alfabeleri Türklerin millî alfabeleridir.
Köktürk alfabesi Türklerin kullandıkları ilk alfabedir. VI. yüzyıla ait Yenisey Yazıttları bu alfabenin ilk şeklini, Köktürk Kitabeleri ise en gelişmiş hâlini oluşturur.
Köktürk alfabesi sadece kitabelerde değil Doğu Türkistan’da bulunan muhtelif yazma eserlerde de kullanılmıştır. Aynı alfabe Bulgar, Hazar ve Peçeneklerde bazı değişikliklerle devam ettirilmiştir. Köktürk alfabesi 38 harf olup bunlardan 4’ü sesli, 26’sı
sessiz, 8’i de birleşik harflerdir.
Türklerin kullandıkları bir başka alfabe de Uygur alfabesidir. Uygur alfabesi 3’ü
sesli 15’i sesiz olmak üzere 18 harften oluşmaktadır. Bu alfabede yazı sağdan sola
yazılırdı. Harfler kelimenin başında, ortasında ve sonunda değişik şekiller alırdı. Bu
128
TARİH 5
alfabe Timur İmparatorluğu ve devamında pek çok Türk devleti tarafından kullanılmıştır. Uygurların, XIII. yüzyılda Moğol egemenliğine girmelerinden sonra Uygur alfabesi, uzun bir süre Moğolların resmî yazısı olmuştur.
Uygurlar Avrupalılardan yüzyıllar önce kâğıt yapmasını biliyorlardı. Bu yüzden Uygurlar yazılarını
kâğıt üzerine yazmışlardır. Ayrıca
hareketli harf sistemine dayanan
matbaayı da Uygurların bulduğu,
basılan Uygurca kitapların çokluğundan anlaşılmaktadır. Uygurlar,
Resim 04.11: Uygur Yazısından Örnek
Çin ve Hint eserlerinin pek çoğunu
Türkçeye çevirmişlerdir. Bunun yanı sıra kendileri de çok sayıda yazılı eser meydana getirmişlerdir. Uygurlar döneminden kalan en önemli eserlerden biri olan Altun
Yaruk, Çinceden Uygur Türkçesine çeviridir. Bu eserde Buda dinine ait dinî-ahlâkî
konular işlenmektedir. Yine Sekiz Yükmek ve Kardeş Hikâyesi de en ünlü Uygur metinleri arasındadır.
Uygurlar ilk kez örgün eğitim kurumlarını oluşturarak; bilim, sanat, eğitim ve
öğretimde öncülük yapmışlardır. Geliştirdikleri bilim ve kültür sayesinde Uygurlar
Türk ve yabancı devletlerin saraylarında kâtiplik, bürokratlık, danışmanlık, tercümanlık, öğretmenlik ve kültür elçiliği görevlerini yerine getirmişlerdir.
Dil
Türk dilinin tarihi, milletimizin tarihi kadar eskidir. Türkçe Ural-Altay dil ailesinin Altay grubu içinde yer alır. Altay dilleri arasında Türkçe ile birlikte Moğol, Mançur
ve Kore dilleri de vardır. Türkçenin ilk dönemlerine ait yazılı belge olmadığı için, Türk
dilinin ilk dönemleri hakkında açık ve kesin bilgilere sahip değiliz. Ancak, Orhun Kitabelerindeki ifade ve kelime zenginliğine bakılarak, Türkçenin varlığı çok eski zamanlara götürülmektedir.
Edebiyat
Edebiyat; duygu, düşünce ve hayallerin söz ve yazı halinde etkili bir şekilde
anlatılması sanatıdır. Türk dilinin edebiyat ürünlerini sözlü ve yazılı olmak üzere iki
grupta inceleyebiliriz:
129
TARİH 5
Sözlü Türk Edebiyatı
Türk dilinin edebiyat olarak ilk örnekleri sözlüdür. Halk dilindeki destan ve efsaneler sözlü edebiyatın en önemli örnekleridir. Destan ve efsaneler bir milletin fikir
ve düşünce tarihidir. Destan ve efsanelerde genellikle Türklerin düşünce ve inançları, millî kahramanlıkları anlatılmaktadır. Orta Asya Türklerinin en önemli destanları;
Saka Türklerinin Alp Er Tunga ve Şu, Hun Türklerinin Oğuz Kağan, Kök Türklerin Bozkurt ve Ergenekon, Uygurların Türeyiş ve Göç, Kırgızların da Manas d?????????????
OKUYALIM
GÖÇ DESTANI’NDAN
Çin elçileri, Uygur ülkesinin saadetinin Kutlu-Dağ adını taşıyan büyük bir kayaya bağlı olduğunu anlarlar ve prensesin alınmasına karşılık bu kayanın kendilerine
verilmesini isterler. Hükümdar razı olur. Çinliler, taşıyamayacakları kadar büyük olan
bu kayayı, çevresinde yaktıkları ateşle kızdırıp üstüne keskin sirke dökmek suretiyle
parçalarlar ve parçalan arabalarla Çin’e taşırlar. Bu büyük bir hadise olur. Memleketteki bütün kuşlar, hayvanlar kendi dilleriyle kayanın gidişine ağlarlar. Yedi gün
sonra hükümdar ölür. Bundan sonra memleket felaketten kurtulamaz. Irmaklar kurur, göllerin suyu çekilir, topraklar çatlayıp ürün vermez olur. O tarihten sonra gelen hükümdarların çoğu hep erken ölür. Türk illerinde evcil, vahşi hayvanlar, kuşlar,
konuşmasını bilmeyen bebeler “Göç, göç!” diye bağırmaya başlarlar. Uygur Türkleri,
Tanrı’dan gelen bu işaret üzerine yurtlarını bırakıp giderler. Nerede durmak isterlerse göç etmeyi buyuran aynı kutsal sesi duyarlar. En sonunda Beşbalık şehrini kurarlar. Yeniden, güçlü bir Türk devleti doğar.
Seyit Kemal Karaalioğlu, Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt I s. 67-68 den hazırlanmıştır.
?
Destanların tarih bilimine katkıları hakkında neler söylenebilir?
Sav, koşuk ve sagular da Türk edebiyatının sözlü ürünleri arasındadır. Türkler,
ölüm törenleri dediğimiz yuğ merasimlerinde matem şiirleri söylemişlerdir. Bu şiirlerden halka hizmet eden, halkın değer verdiği üstün komutan ve hükümdarlar için
söylenenlere sagu denilmiştir. Buna örnek olarak Saka Türklerinin hükümdarı olan
Alp Er Tunga’nın ölümünden sonra ona söylenen saguyu verebiliriz. Koşuklar ise şö-
130
TARİH 5
lenlerde kopuz (halk şairlerinin çaldığı saz) eşliğinde söylenip çalınan aşk ve tabiat
konularını işleyen manzum (nazım ifade şekli ile ölçülü ve uyaklı biçimde yazılmış
eser) eserlerdir. Savlar da atasözleridir. Bunlardan başka bazı Bizans kaynakları, Hunların kendilerine özgü halk türküleri söylediklerini yazmaktadır
Yazılı Türk Edebiyatı
Türk edebiyatının bilinen ilk yazılı örnekleri VI. yüzyıla ait Güney Sibirya’daki
Talas Nehri havzasında ve Yedisu bölgesinde rastlanılan Talas ve Yenisey Yazıtları ile
doğu Moğolistan’ da Orhun Nehri civarında bulunan ve VIII. yüzyıla ait olan Kök Türk
Kitabeleridir.
Talas ve Yenisey Yazıtlarını ilk
olarak ele alıp inceleyen, Finli bilim
adamı Heikel (Heykel) olmuştur. Yenisey Nehri çevresindeki yazıtların
çoğunluğu, bu nehrin güneyindeki, Kem Nehri’nin kolları civarında
bulunmuştur. Bu bakımdan Yenisey
Yazıtları, Orhun Yazıtlarından daha
eskidir. Talas ve Yenisey yazıtlarını,
XVIII. yüzyıl başlarında gün ışığına
çıkaran İsveçli Strahlenberg’dir. Yazıtların çoğu mezar taşlan halindedir.
Resim 04.12: Bilge Kağan Yazıtının Kök Türk Harfli
Yüzünden Ayrıntı
ORHUN YAZITLARI
t 0SIVO/FISƌDƌWBS‘OEBCVMVOBO0SIVO:B[‘UMBS‘ƌMF(àOFZ4ƌCƌSZBEB5BMBT
şehri havzasında bulunan Talas ve Yenisey Yazıtları, Türk dili ve tarihinin en
eski örnekleridir.
t #V ZB[‘UMBS Z‘M‘OEB %BOƌNBSLBM‘ EƌM CƌMƌNDƌ7ƌMIFMN5IPNTFO 7ƌMIFN
Tomsen) tarafından okunmuştur.
t ,àM5ƌHƌOWF#ƌMHF,BǘBO:B[‘UMBS‘:PMMVǘ5ƌǘƌOUBSBG‘OEBOZB[‘MN‘ǵU‘S
t 0SIVO:B[‘UMBS‘àÎàCàZàLPMNBLà[FSFCƌSÎPLEƌLƌMƌUBǵUBOPMVǵNBLUBE‘S
t :B[‘UMBS‘OCƌSZà[à±ƌODFPMVQEƌǘFSUBSBGMBS‘,ÚLUàSLBMGBCFTƌZMFZB[‘MN‘ǵU‘S
t 0SIVO:B[‘UMBS‘5POZVLVL
,àM5ƌHƌO
WF#ƌMHF,BǘBO
BE‘OB
dikilmiştir.
131
TARİH 5
t 5àSLBE‘CƌSNƌMMFUƌƌGBEFFUNFLà[FSFƌMLPMBSBL0SIVO:B[‘UMBS‘NEBLVMMBO‘Mmıştır.
Orhun Kitabelerinin bulunması ve okunması, Türk kültür tarihi yönünde önem
arz eder. Orhun Kitabeleri Türkçenin, Türk tarihinin ve Türk edebiyatının yazılı belgeleridir.
OKUYALIM
Orhun kitabelerinde Türk boyları şöyle uyarılmaktadır: “Türk bodunu... Sen aç
olduğun zaman tokluğu düşünmezsin, tok olduğun zaman açlık nedir bilmezsin. Bu
sebeple hakanın iyi sözlerine kulak vermedin, yurdundan ayrıldın, harap bitkin düştün. Müstakil hakanlığına karşı kendin yanıldın. Doğuya gittin, batıya gittin. Kutlu
yurt Ötüken’i terk ederek gittiğin yerlerde ne yaptın? Türk bodunu kendi hakanını
bıraktı, hüküm altına girdi. Hüküm altına girdiği için Tanrı ona ölüm verdi, Türk bodunu öldü, mahvoldu...”
Çin siyaseti ise şöyle anlatılmaktadır:
“Çin kavminin sözü tatlı, hediyesi mülayim imiş, tatlı sözü, mülayim hediyesi
uzak kavimleri yaklaştırır imiş. Sonra da fesat bilgisini orada yayarmış, iyi, bilge kişiyi
yürütmez imiş. Onun tatlı sözüne, mülayim hediyesine kapılan çok Türk kavmi öldü.
Türk Dünyası El Kitabı, C 1, Dil, Kültür, Sanat, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü,
s. 136’dan hazırlanmıştır.
?
Verilen bilgilere göre Kök Türk Kitabelerinin önemi hakkında neler söylenebilir?
Son yapılan araştırmalarda Moğolistan’da birçok Türkçe yazıt bulunmuştur.
Bunlardan biri 1970 yılında tamamen gün ışığına çıkarılan Taryat (veya Terhin) yazıtıdır. Granitten ve bir kaplumbağa heykelinden oluşan bu anıt yazı, Uygur Hakanı
Moyen-çor tarafından 753 yılında dikilmiştir. Yazıtta hükümdarın ağzından Kök Türk
ve Uygur tarihi anlatılmaktadır.
7. EKONOMİ
Ekonomi, tarım, ticaret, zanaat, sanayi ve hayvancılık gibi çeşitli kollara ayrılmaktadır. Yerleşik kültüre sahip topluluklarda ekonomi, genellikle tarım, ticaret, zanaat ve sanayiye dayanırken, bozkır ikliminde ve çevresinde yaşayan göçebe toplu-
132
TARİH 5
luklarda da hayvancılık yani besicilik gelişmiştir. Fakat, hiçbir ekonomik faaliyet, tek
başına toplumun ihtiyaçlarını karşılaması ve yaşaması için yeterli olmamaktadır; az
da olsa diğer ekonomik faaliyetlerle tamamlanması gerekmektedir. Türklerde hayvancılık ağırlıkta olmakla birlikte, belirli ölçülerde tarım, ticaret, zanaat ve sanayi de
vardı.
Hayvancılık
Orta Asya’nın iklimi ve yeryüzü şekilleri, Türklerin yaşadığı bu coğrafya da hayvancılığın gelişmesini sağlamıştır. Bu nedenle ilk Türk devletlerinde ekonominin temelini hayvancılık oluşturmuştur. Geniş bozkırlarda en çok beslenen hayvanlar at ve
koyun idi. Bunlardan başka Türkler deve ve sığır da beslemişlerdir. Türkler beslediği
hayvanların etinden, sütünden, yününden ve derisinden yararlanıyorlardı. Bunlardan elde edilen işlenmiş ürünler de ticaret mallarını oluşturuyordu. Eski Türklerde
zenginliğin ve maddî gücün ölçüsü, at ve koyun sürüsü idi. Koyunun yününü eğirip
ip yapan Türkler, ipi de halı, kilim ve kumaş olarak dokuyorlardı. Bilim adamlarının
halının ana vatanı olarak Orta Asya’yı göstermelerinin nedeni de budur.
Bozkır hayatında sebzeye karşı fazla bir istek duyulmazdı. Türklerin en önemli
yiyecekleri et idi. Türkler en çok at ve koyun eti yerlerdi. Eti konserve yapmayı biliyorlardı. Etten sonra en çok süt ve sütten yapılmış yiyecekler tüketirlerdi. Sütlü darı,
peynir ve yoğurt en çok tercih edilen Türk yiyecekleri idi. Türkler çeşitli hamur işlerini
de yapmayı biliyorlardı. Ayrıca kısrak ütünden elde edilen kımız Türklerin millî içkisi
idi.
Hunlarda canlı hayvan ihracatı ticarette ilk sırada gelirdi. Kök Türkler ise ihtiyaç
fazlası hayvanlarını sınır kasabalarında, Çin ipeği ile değiştirirlerdi. Uygarlar, yerleşik
hayata geçtiği için hayvancılıkta diğer Türk topluluktan kadar etkili olamamışlardır.
Türkler, kışın korunaklı vadilerdeki kışlaklarda, yazın da verimli otlaklardaki
yaylaklarda yaşarlardı. Yaylalardaki gür otlar hayvanlarını otlatmaları için uygun ortamlardı. Yaylaklarda kurdukları çadırları tamamen bir ev özelliğine sahipti. Kışlaklardaki evlerini ise genellikle kerpiçten yaparlardı.
Hun Türklerinde hükümdar başkanlığında yapılan devlet avı günlerce sürerdi.
Bu ava pek çok kişi katılırdı. Türkler, avladıkları hayvanların etinden, kürkünden yararlanırlardı.
Türkler genellikle ipek, pamuk, deve tüyü ve yünden imal ettikleri elbiseler
giyerlerdi. Yünlü ve pamuklu kumaşlardan yapılmış iç çamaşırları kullanırlardı. Soğuk günlerde giydikleri elbiseleri ile börklerini (hayvan, postundan yapılan başlık)
hayvan kürklerinden yaparlardı.
133
TARİH 5
Tarım
Orta Asya’nın tabiat ve iklim şartlan hayvancılığa olduğu kadar tarıma elverişli
değildi. Tarım, ancak tabiat ve iklim şartlarının imkân verdiği ölçüde vardı. Bununla
birlikte tarım, hayvancılık yapan Türkler için en az sürü beslemek kadar önemli bir
faaliyetti. Zira, eski Türk toplumunda “tarıgçı/tarıdacı” adıyla anılan bir çiftçi (tarım
yapan) kesimi bulunuyordu. Meselâ, Oğuzlar ve Karluklar, tarım ile hayvancılığı birlikte yürütmekteydiler.
Türklerin ekip yetiştirdikleri en eski tarım ürünlerinin başında buğday, çavdar
ve arpa gelmektedir. Türkler, at yemi olarak bol miktarda arpa yetiştirmekteydiler.
Kaşgarlı Mahmûd’un “Arpasız at koşmaz” şeklinde naklettiği Türk atasözü, bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Öte yandan Türkler, at yemi olarak burçak ve yulaf
da üretmekteydiler. Eski Türk toplulukları kendir ve pamuk gibi sanayi bitkileri de
yetiştirmekteydiler. Onların, özellikle pamuk yetiştirdikleri tarlaları (kebezlik) vardı.
Kendir ip, urgan (urk, uruk), pamuk da kumaş yapımında kullanılmaktaydı
Hunların buğday ve mısır yetiştirdiğinden Çin kaynakları bahseder. O dönemde Çinliler, tarım ekonomisinde ileri bir toplum idiler. Bunun için Türkler, zaman zaman Çinlilerin tarım ürün ve vasıtalarından yararlanmaktaydılar. Meselâ, Kök Türk
hükümdarı Kapgan Kağan (792-716), bir defasında Çin’den vergi olarak 1250 ton
tohumluk buğday ile 3 bin adet tarım âleti almıştır. Göktürklerde her ailenin ekip
biçtiği ve suladığı kendilerine ait toprakları vardı. Bu durum Göktürklerin tarımla uğraştıklarının bir göstergesidir. Kök Türkler dönemine ait buluntular arasında, ziraat
işlerinde kullanılan uzun kürekler ele geçmiştir.
VI. ve VIII. yüzyıllarda Yenisey bölgesindeki Kırgızlar da ziraatla uğraşmışlardır.
Onlar da orak, kürek ve saban kullanıyorlar, sulama kanalları açıyorlar, arpa, buğday, yulaf, mısır yetiştiriyorlardı. Uygurlarda tarım çok ileri bir düzeyde idi. Uygurlar
ovadan geçen bir nehrin yolunu değiştirerek kanallar açmışlar ve böylece bahçe ve
tarlalarını sulamışlardır. Ayrıca bu sularla da büyük değirmenler işletmişlerdir.
Uygurlar, her çeşit sebze ve meyve (kavun, karpuz, üzüm vb.) yetiştirmeyi biliyorlardı. Hatta Çin’e bu bölgeden kavun ve karpuz ihracatı bile yapılmakta idi. Türkler tarlaya tarıglag, çiftçiye tarıkçı derlerdi. Toplanan mahsule yığın denirdi. Saban
kelimesi Türkçe de bilinen en eski tarımla ilgili kelimedir. Değirmen taşları da MÖ.
yüzyıllardan beri Türk toplulukları tarafından biliniyor ve kullanılıyordu. Un öğüten
kimseye ügitçi denmekteydi. Türklerin tanıdığı ilk tarım ürünü hayvan yemi olan
yonca, ilk gıda maddesi de darı olmuştur.
Türkler sulama kanallarının yapımına büyük önem vermişlerdir. Hunlar Altay
ve Selenga bölgelerinde su kanalları açmışlardır. Hunların Altay bölgesinde açtığı ve
134
TARİH 5
Kök Türkler tarafından da kullanılan Tötü Kanalı’ nın uzunluğu 10 km.ye yakındı. Bu
kanal günümüzde dahi kullanılmaktadır.
Ticaret
Eski Türk topluluklarında ve devletlerinde, hem ihtiyacın üzerinde mal üretip
satma hem kendi ihtiyaç maddelerini komşu ülkelerden temin etme hem de ticarî
mallara aracılık etme şeklindeki ticarî faaliyetlerin hepsi vardı. Eski Türk topluluklarında ve devletlerinde ticaret, büyük ölçüde “değiş-tokuş” esasına dayanıyordu. Türk
hükümdarları ticaret amacıyla önemli ticaret yolları üzerindeki Çin, Sasani ve Bizans
gibi ülkelerle birçok antlaşmalar yapmışlardır. Ticaretin gelişmesi için tüccarlara kolaylıklar sağlamışlar, ticaret yollarının güvenliği için askerî seferler bile düzenlemişlerdir. Türkler komşu ülkelere canlı hayvan, konserve, et, deri, kösele, kürk, hayvani
gıdalar satarken, karşılığında tahıl ve giyim eşyası ile ipek ve ipekli kumaşlar almışlardır.
Bu dönemde Türk devletleriyle komşuları arasındaki ticaret İpek Yolu’ndan yapılmakta idi. Tarihi İpek Yolu’nun büyük bir bölümü zaten Türk ülkelerinden geçmekte idi. İpek Yolu, Çin’den başlayıp doğudan batıya doğru Orta Asya’yı aşarak Akdeniz
kıyılarında sona ererdi. Bu yolla yapılan kervan ticareti, Türk devletlerinin önemli bir
gelir kaynağı idi. Bu yola egemen olmak için Türk ve Çin devletleri arasında birçok
mücadeleler yapılmıştır. Hatta Türk- Çin dış siyasetinin temelini de İpek Yolu oluşturmuştur. Bu yol tarih boyu uluslararası en uzun kara ticaret yolu olmuştur.
Abakan bozkırlarından başlayıp, Güney
Sibirya ormanlarının kıyısı boyunca devam
ederek, Etil-Kama nehirlerinin birleştiği yere
kadar uzanan bir ticaret yolu vardı. Bu yola,
üzerinde taşınan mamulden dolayı ilim adamları tarafından “Kürk Yolu” adı verilmiştir. Kürk
Yolu üzerinden asırlarca sincap, sansar, tilki, kakum, samur, kunduz, vaşak, gelincik ve geyik
gibi tüyleri güzel ve yumuşak olan hayvanların
deri ve postları sevk edilmiştir. Hayvan ve katırlarla Bulgar şehrine getirilen bu deri ve postlar,
Etil nehri vasıtasıyla Hazar Devletinin merkezi
Hanbalık’a ulaştırılıyor ve buradan da Bizans
ve İslâm ülkelerine gönderiliyordu. Bu yolun
doğu ucu da, Türk devletlerinin merkezi olan
Orhun bölgesinden Çin’e iniyordu.
Resim 04.13: Tarihi İpekyolu’nda, Taş
Kurgan Üzerinde Bir Kervansaray
135
TARİH 5
İpek Yolu ve Kürk Yolu’nun Türklerin elinde bulunması diğer milletlere karşı
Türklere üstünlük kazandıran iki önemli avantajdı.
751 Talas savaşından sonra Müslüman Araplarla Türkler arasındaki ticari ilişkiler giderek artmaya başlamıştır. Böylece Türk tüccarları mallarını sınır boylarında
kurulan pazarlarda satma imkânı bulmuşlardır.
Madencilik
Türkler çok eski devirlerden beri çeşitli madenleri işlemesini ve bu madenlerden araç gereç yapmasını biliyorlardı. Kök Türklerin demircilikle uğraştıklarını ve
Avarlara bağlı olarak savaş araçları yaptıklarını, Hunların Altaylardaki demir madenlerini, ayrıca Hazarların da Kafkaslardaki altın ve gümüş madenlerini işlediklerini bilmekteyiz.
Devlet Gelir Kaynakları
Orta Asya’da kurulan ilk Türk devletlerinin başlıca gelir kaynakları şunlardı:
– Halktan toplanan vergiler
– Ticaret yollarından sağlanan gümrük vergileri
– Bağlı devletlerden alınan vergiler
– İşletilen demir, altın, gümüş bakır gibi madenlerden elde edilen gelirler
Türk halkı bu dönemde vergisini canlı hayvan veya ürünle ödemekteydi. Vergiyi toplayan devletin özel görevlileri vardı. Para olarak üzerinde hükümdarın resmî
mührü vurulmuş ipek veya pamuk bez parçaları kullanılırdı. Madeni paralar ilk defi
Kök Türkler ve Türgişler zamanında kullanılmaya başlanmıştır.
8. SANAT
Orta Asya Türk sanatının temeli, atlı göçebe kültürüne dayanır. Konar-göçer
bir yaşam tarzını benimseyen Hunlarda ve Kök Türklerde taşınabilir sanat eserleri
öne çıkarken yerleşik hayata geçen Uygurlarda farklı sanat eserleri görülmüştür. İlk
Türk devletlerinde gelişme gösteren başlıca sanatlar şunlardır:
Maden İşleme Sanatı
Demircilik ve maden işçiliği Türklerin millî sanatları idi. Altın, demir, gümüş gibi
birçok madenden yararlanarak süs eşyaları, eyer ve koşum takımları, çeşitli savaş
aletleri, vazo, sürahi gibi birçok mutfak malzemesi gibi araç-gereçler yapmışlardır.
136
TARİH 5
Yapılan eşyaların çoğu pars, kaplan, kurt, at, koyun, geyik, keçi gibi hayvan figürleriyle süslü idi. Kılıç, kalkan, kargı, mızrak gibi savaş aletleri yapan Türkler, kılıçlarının
kabzalarını hayvan figürlü altın levhalarla kaplarlar ve kıymetli taşlarla süslerlerdi.
Türk sanatındaki bu tür süslemeye hayvan üslûbu adı verilmiştir. Hayvan figürlerinin
bu kadar çok kullanılıyor olmasında, göçebe yaşantının yanı sıra, tabiat kuvvetlerine
olan inanç ta etkiliydi.
Çin’den Balkanlara kadar uzanan
büyük coğrafyada bulunan kurganlarda,
maden işleme sanatına ait sayısız esere
rastlanmıştır. Bu kurganlardan en önemlisi; Kazakistan’ın Almatı şehrine 50 km.
uzaklıkta bulunan Esik Kurganı’dır. Esik
Çayı kıyısında ortaya çıkarılan bu kurgan,
MÖ V- IV. yüzyıllara aittir. Kurgandan çok
sayıda altın eşyalar, seramik küpeler, gümüş çanaklar, tahta kaşıklar, iki gümüş
kupa ve bir gümüş çanak ortaya çıkarılResim 04.14: Altın Elbiseli Adam
mıştır. Bunların arasında bir Türk prensine
ait olduğu tahmin edilen Altın Adam zırhı, Türk maden sanatının en önemli örneklerinden biridir.
Türklerin maden işleme sanatındaki zevk ve incelikleri, Türk Ülkelerini ziyaret eden yabancı elçilerin ve seyyahların da dikkatini çekmiş, onlar hayranlıklarını
yazmış oldukları anılarında dile getirmişlerdir. Nitekim 518 yılında Akhunları ziyaret eden Çinli Song-Yün, 569’da İstemi
Kağan’ı ziyaret eden Bizans elçisi Zemarkhos ve 629’da Batı Kök Türk Hakanı Tong
Yabgu’nun misafiri olan Budist rahip Hiuen- Tsang anılarında, Türk sanat zevkinin
ve inceliğinin ne kadar ileri bir seviyede
olduğunu hayranlıkla anlatmışlardır.
Türklerde ayrıca marangoz ustaları ve tahta oymacıları da vardı. Hunlar
masa, sandalye, koltuk, dolap yapıyorlar,
karyola ve perde kullanıyorlardı. Çinliler
bu ev eşyaların çoğunu Hunlardan öğrenmişlerdir.
Resim 04.15: Tahta Oyma Kapı
137
TARİH 5
Dokumacılık
Altay ve Orhun bölgesinde yapılan arkeolojik kazılarda giyim eşyaları, halı ve
kilim örneklerine rastlanması, Türkler arasında dokumacılığın geliştiğini göstermektedir. Halı dokumacılığı, Türklerin dünya medeniyetine bir armağanı olarak kabul
edilmiştir. Halı ilk kez Hunlar tarafından koyun yününden dokunarak kullanılmıştır.
Güney Sibirya’da Altay dağlan eteklerindeki Pazırık’ta yer alan kurganlarda, Hunlara
ait giyim eşyaları ile dünyanın en eski halısı bulunmuştur. Bu halı dokunuşu, üzerindeki nakışları ve renkleri ile dokuma sanatının bir şaheseri olarak kabul edilmektedir.
Boyu 200 cm, eni 189 cm, kalınlığı 2 mm.
olan Pazırık halısında 10 cm2 de 36.000 düğüm
bulunmaktadır. Dünyanın en eski halısı olan
Pazırık halısı, bugün Leningrai Hermitaj Müzesi’ndedir.
Pazırık kurganlarında ortaya çıkarılan eşyalar, resimler, küçük heykelcikler Türk sanat tarihinin ilk örnekleri olarak kabul edilir. Dokuma
sanatında Hazarlar da ileri gitmişti. Bizanslı bir
prensle evlenen Hazar prensesinin çeyizleri arasında çok güzel dokuma örneklerinin bulunduğu bilinmektedir.
Resim 04.16: Pazırık Halısı
Resim ve Heykel
Hunlardan kalma eserler üzerinde insan ve hayvan resimlerinin bulunması,
Türklerin resim sanatıyla çok eskiden beri ilgilendiklerinin bir göstergesi idi. Kök
Türkler döneminde Bilge Kağan ve Kültigin için yapılan anıtların duvarlarında, her
ikisinin de yaptığı savaşların canlandırıldığı tasvirler bulunmaktaydı. Türk resim sanatı Uygurlar döneminde ilerleme göstermiştir. Uygurlar aracılığı ile Türk resminde
gerek teknik gerekse düşünce yönünden Uzak Doğu’nun etkisi kendini göstermeye
başlamıştır. Saraylara ait duvar kalıntılarında çok güzel fresk örnekleri bulunmuştur.
Duvar resimlerini ise genellikle Mani ve Buda dinine ait konular oluşturmuştur. Uygar resimlerinde renk olarak parlak ve canlı renkler çokça kullanılmıştır.
Uygur şehirlerinin kalıntılarında görülen minyatürler, Türk resim örnekleri olarak kabul edilir. Uygurlardan kalan minyatürler genellikle ilgili kitaplarda yer almaktadır. Minyatür, eski yazma kitaplarda görülen, işlenmiş olan küçük renkli resimlerdir.
Uygur minyatürleri, daha sonraları İslam minyatürlerinin kaynağım oluşturmuştur.
138
TARİH 5
Türk sanatındaki ilk heykel örneklerine
Kök Türkler döneminde rastlanılmaktadır. Bu
döneme ait en önemli eserler Orhun Nehri dolaylarında bulunmaktadır. Bu bölgede ele geçen Kültigin’in mermerden yapılmış heykelinin
baş kısmı ile eşine ait mermer bir yüz parçası
Türk heykelciliğinin ilk örneklerini oluşturur.
Heykel sanatı Uygurlar döneminde oldukça gelişmişti. Uygur heykellerinin kaynağı, Kök Türkler ve diğer Türk devletlerinde çok
yaygın örneği olan balballara dayanıyordu.
Başlangıçta normal insan boyunda yapılan
heykeller, zamanla 10 metreyi aşan heykeller olarak yapılmıştır. Uygur heykel sanatında
Resim 04.17: Uygur Minyatürleri İle
daha çok hayvan üslûbu kullanılmıştır. Özellikİlgili Örnek
le de at, deve, keçi, fil heykellerinin daha çok
yapıldığı görülmektedir. Kök Türkler dönemine ait kurganlarda bulunan koç heykelleri geleneği, daha sonraları Anadolu’da da uzun yıllar yapılarak sürdürülmüştür.
Mimarlık
Türkler, Hun ve Kök Türk devletleri döneminde göçebe bir hayat yaşamalarından dolayı kalıcı yapılar inşa etmemişlerdir. Bununla beraber geçici yerleşme birimleri inşa ettikleri ve buralarda zaman zaman kerpiçten evler yaptıkları bilinmektedir.
Çin kaynakları Hunların evlerini topraktan inşa ettiklerini yazmaktadır. Fakat Hazarlar evlerini ahşaptan, sadece hükümdarı sarayını taş ve tuğladan yapmışlardır. Volga
Bulgarları da evlerini genellikle ahşaptan yaparlardı.
Uygurlar döneminde yerleşik hayata geçilmesiyle beraber evler, tapınaklar ve şehirler inşa edilmeye başlanmıştır. Tek katlı olarak yapılan Uygur evlerinin
mimarîsinde Mani ve Budizm dinlerinin etkisi görülmektedir. Yapılarda kubbeyi ilk
kullanan Uygurlar olmuştur. Uygur evlerinin etrafı duvarlarla çevrili olup, içinde
hayvanların barındığı ahır da bulunurdu. Uygurlar, kurdukları şehirlere balık adını
vermişlerdir. Beşbalık ve Ordubalık Uygurların kurduğu kentlerden ikisidir. Uygurlar
sadece kendi şehir ve kasabalarını inşa etmemişler, bunun yanında Çin’de Mani ve
Buda dinlerine ait mabetlerde inşa etmişlerdir. Uygur sanat merkezleri içinde Hoça,
Bezeklik. Turfan. Sengim ve Sorçuk şehirlerini sayabiliriz.
139
TARİH 5
OKUYALIM
UYGUR SANATI
Uygurlar mimari sahada çok eser bıraktılar. Bu eserlerde Türk otağ ve ordu geleneği, eski Orta Asya ve Çin geleneği ile birleştirilmiştir. Malzeme olarak aşı boyalı
ve yaldızlı ağaç, balçık tuğla ve taş yanında oymalı seramik ve sırlı tuğla da kullanılıyordu. Uygur Türkleri daha Orkun kıyılarında, Ordu Balık’ta iken Çin tekniklerini
biliyorlardı. Arkeolojik kalıntılar ve metinlerden anlaşıldığına göre, Uygurların inşa
ettikleri yapılar; balık (surlu şehir veya kale), Ordu Balık veya ordu-örgin (içinde hükümdar kalesi olan surlu şehir), kent (sogdça şehir demek olan kentin balıktan farkı açık değildir), uluş (köy), ködüş (hayır niyetine yapılan dini külliye), burkan-orun
(budist tapınak), ediz-ev (kule tapınak), stupa (budist türbe), kalık’tır (yüksek köşk).
Uygur Türklerinin en önemli sanatları, duvar resimleri olmuştur. Bunun yanı
sıra kendilerinden önceki Türkler gibi keten kumaşlar üzerine yapıştırılan lake resim
sanatı, alçı ile kaplanmış tahta üzerine yapılan balmumu resim sanatı, kağıt ve ipek
üzerine tezhip sanatı, kenevir üstüne yapılan resim sanatı, kitap resimleri ve tahta
baskı sanatlarıyla uğraşmışlardır. Uygur Türklerinin duvar resimleri genellikle Mani
ve Buda dini metinleriyle ilgilidir. Bu minyatürler ve resimler bilinen ilk Pers minyatürlerine benzetilmektedir. Uygurlar renk olarak parlak renkleri, bilhassa mavi ve
kırmızı renkleri tercih ediyorlardı. Eski Uygur şehirleri Maniheist duvar resimleri ile
minyatürler Türk resminin bugüne kadar bilinen en eski örnekleridir. Merasim elbiseleri içinde başlarında bir çeşit sivri külahları, çiçek sunan hanımları, hizmetkarları
ve müzisyenleri ile bu Uygurlar, Uygur kültürünün zenginliğini ve ihtişamını göstermektedir. Özellikle Turfan harabelerinde duvarları resimlerle süslü mabedler vardır.
Turfan’da bulunan deri parçalarının günümüz güderileri kadar zarif olduğu ortaya
çıkmıştır . Uygurlar zamanından kalan minyatürlerin çoğu Maniheist kitaplardan sahifelerdir. Bunlar kısmen dini, kısmen dünyevi sahneleri canlandırırlar.
Uygur Türklerinde el sanatları da çok gelişmişti. Wang Yen-te gibi elçilerle, birtakım kaynaklar onların akıllı ve çalışkan olduklarını, altın, gümüş, demir ve mermer
gibi madenlerden silah, ziynet eşyaları ve günlük işlerde kullanmak üzere aletler
yaptıklarını zikreder. Uygur ustaları tarafından imal edilen süs eşyaları, kemerler,
koşum takımları, kağnılar, ahşap üzerine yapılan kakmalar, yay, kılıç, bıçak ve eyer
takımları üzerine işlenen süslemeler de arkeoloji araştırmalarında ele geçirilen numunelerdendir.
Sadettin Gömeç, Uygur Türkleri Tarihi s,163-164
140
TARİH 5
?
1. Uygurlar hangi sanat dallarında gelişmişlerdir?
2. Uygurların Mimarlık tarihi açısından önemleriyle ilgili neler söylenebilir?
Müzik
Türk toplum hayatında müziğin ayn bir yeri vardır. Çin kaynaklan 28 çeşit Hun
halk türküsünden bahseder. Türk devletlerinde askerî bando çok yaygındı. KökTürk
ve Uygur bandolarında davulun yanında çeşitli nefesli çalgılarda bulunuyordu. Türkler besteye ır (veya yır), müziğe kög (küg) derlerdi. Hakanın huzurunda her gün 9
tane ır ve kög çalınması hâkimiyet alâmetlerinden sayılırdı. Askerî bandonun hükümdar huzurunda çeşitli marşlar çalma uygulaması, daha sonraları kurulan Selçuklu ve Osmanlı devletlerinde de devam etmiştir. Türk ordulanndan Avrupa orkestralarına geçen çalgıların bazıları, kudüm (timpani bas davul), zurna (obua), çevn
(gâçıngıraklı asa) ve Türk kanunu (kithara)’dur.
Türk müziğinin ük örnekleri kopuz (halk şairlerinin çaldığı saz) eşliğinde söylenen destanlar, kahramanlık hikâyeleri ve aşk türküleridir. Kopuz, Türklerle birlikte Mısır, Suriye, Balkanlar, Macaristan, Çekoslovakya, Polonya, Rusya, Ukrayna ve
Almanya’ya kadar yayılmıştır.
Bizans tarihçisi Priskos Attila’yı ziyaretinde, şerefine müzikli ziyafet verildiğini
ve bir sefer dönüşünde de genç kızların Attila’yı Hun şarkıları söyleyerek karşıladıklarını anlatır.
Uygurlarda pandomim (işaret, tavır ve hareketlerle oynanan sözsüz tiyatro),
bale, şan, orkestra ve tiyatro da vardı. Hikâye anlatma sanatı Uygurlarda oldukça ileri
idi. Han ve T’ang dönemlerinde Türkistan’a gelen Çinli seyyahlar Uygurlarda Musikinin çok geliştiğine şahit oldular. Hatta bazı ünlü Çinli musikişinaslar Doğu Türkistan’a
gelerek, müzik eğitimi aldıkları gibi, pek çok Türk çalgısını da Çin’e götürdüler. Ayrıca
Çin kaynaklarına baktığımızda Uygurlar ve onlardan önceki Türklere ait nazım şeklindeki kayıtlara da rastlanılmaktadır. Hatta bir şiirde Çinli kadınların, Uygur kadınları
gibi giyinmeğe ve hareket etmeğe özendikleri yolundaki mısraları görülmektedir.
Uygurlarla Çinlilerin birbirlerini kültür yönünden etkilemeye çalışmışlar ama kimi
dönemlerde Çin saraylarında Uygurlar gibi giyinmek moda olmuştur. Buna karşılık
Uygur kağanlarına ve tiginlerine eş olarak gelen Çinli prensesler de Çin kültürü ve
yaşama biçimini Uygurlar arasında yaygınlaştırmaya çalışmışlardır.
141
TARİH 5
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularını cevaplayınız.
1. İlk Türk devletlerinde yöneticilerle halk arasında yapılan ve yazılı olmayan
anlaşma aşağıdaki kavramlardan hangisiyle ifade edilmiştir?
A. Tüz
B. Ülüş
C. Orun
D. Keregü
2. Aşağıdakilerden hangisi Orta Asya Türklerinde aile ile ilgili doğru bir bilgi
değildir?
A. Toplumun en küçük sosyal birimidir
B. Evlenen çocuklara bir miktar mal ve çadır verilirdi
C. Dışardan evlilik yaygındı
D. Anaerkil aile yapısı hakimdi
3. “Ekmeksiz yaşarım ama hürriyet olmadan yaşayamam sözü ” Türklerde aşağıdaki
kavramlardan hangisiyle ilgilidir?
A. Kut
B. Şanyü
C. Oksızlık
D. Kotuz
4. Aşağıdakilerden hangisi ilk Türk devletlerinde hükümdarlık unvanıyla ilgili
kavramlardan biri değildir?
A. Örgin
B. Tigin
C. Otağ
D. Sorguç
5. Aşağıdaki Türk devletlerinden hangisi bıraktığı yazıtlarla ün yapmıştır?
A. Kök Türkler
B. Asya Hunları
C. Avrupa Hunları
D. Avarlar
142
TARİH 5
6. Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet’ten önceki Türklerin ortak özelliklerinden biri
olarak gösterilemez?
A. Boy sistemine göre yaşamaları
B. Genellikle tek tanrıya inanmaları
C. Askerliğe önem vermeleri
D. Ordularının yaya ve paralı olması
7. Türk destanları ve ait olduğu toplum aşağıdakilerin hangisinde yanlış olarak
eşleştirilmiştir?
A. Ergenekon-Kök Türkler
B. Türeyiş-Akhunlar
C. Manas-Kırgızlar
D. Alp Er Tunga-İskitler
8. Aşağıdaki Türk devletlerden hangisi dini özellikleri dolayısıyla diğerlerine göre
farklılık gösterir?
A. Hazarlar
B. Kırgızlar
C. Kök Türkler
D. Asya Hunları
9. Savaşlarda Türklerin özellikleriyle ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi
yanlıştır?
A. Genellikle yağmurlu günlerde savaşmayı isterlerdi
B. At vazgeçilmez bir savaş aracıydı.
C. Savaşta belli bir düzen içinde saf tutarlardı
D. Turan taktiğini başarı ile uygularlardı.
10. Eski Türklerde Kurultay’da hükümdarın eşi Hatun’un yer alması aşağıdakilerden
hangisini kanıtlamaktadır?
A. Kurultay’da demokrasi kurallarının geçerli olduğunu
B. Kadınının yönetimde etkili olduğunu
C. Anaerkil toplum yapısının görüldüğünü
D. Saltanat sisteminin uygulandığını
143
5. ÜNİTE
İLK TÜRK DEVLETLERİNİN DİĞER
DEVLETLERLE İLİŞKİLERİ
TARİH 5
NELER ÖĞRENECEĞİZ?
Bu ünitenin sonunda;
1. İlk Türk devletlerinin gerek kendi ülkelerinde, gerekse çevrelerinde meydana gelen askerî, ekonomik ve sosyal olayları ne şekilde değerlendirdiklerini
öğreneceksiniz.
2. 2.Tarihi olaylara yön veren kişilerin yerinde ve zamanında gösterdikleri ileri
görüşlülük, yüksek kavrayış, cesaret ve fedakârlığını kavrayacaksınız.
3. 3.Tarihi olaylara yön veren ancak uzak görüşlü olmayan kişilerin bilinçsiz
davranışlarıyla olayları ve tarihin akışım nasıl etkilediklerini öğreneceksiniz.
4. 4.Yaşanılan olaylar çerçevesinde, geçmişle içinde bulunduğumuz zaman
arasında bağlantı yapacaksınız.
5. 5.Atatürk’ün “Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” ilkesinin ve devletimizin bağımsızlığının ancak yurt ve millet bütünlüğümüzün bozulmasına fırsat vermemek
ve güçlü olmakla devam ettirilebileceği gerçeğini kavrayacaksınız.
ANAHTAR KAVRAMLAR
OĞUZ KAĞAN
ÇİN
KAYNAKLARI
İSLAM DEVLETİ
HORASAN
MANİ DİNİ
CENGİZ
YASALARI
146
TALAS
BÖGÜ KAĞAN
TARİH 5
GİRİŞ
Sevgili Öğrenciler!
İmadeddin İsfahani bir sözünde “Türklerin almadığı memleket, içmediği su,
ateşlemediği ocak kalmadı. Şehirleri ve ülkeleri doldurup, her tarafa hakim oldular”
değerlendirmesini yapmıştır. Bu ünitemizde uzun bir süre diğer milletlerin tarihine
de yön vermiş olan Türklerin çağdaşları olan devletlerle olan ilişkileri hakkında bilgiler edineceksiniz.
OKUYALIM
Hun çağında Türkler, Kore’den Macar
Ovası’na kadar olan alana sulh, sükûn ve refah getirdiler. Mete, Çin imparatoruna yazdığı bir mektupta, hâkimiyetinde bulunan çeşitli kavimlerin, kudretli bir imparatorluğun
sağladığı bütün nimetlerden faydalandıklarını, sulh ve saadet içinde yaşadıklarını, belirtmiştir.
Türk devletini büyük bir imparatorluk
Resim 05.01: Oğuz Kağan’ın Temsili Resmi
hâline getiren Mete, Türkler tarafından “Oğuz
Han” adıyla unutulmaz kabul edilmiştir. Türk milletinin müşterek eseri olan “Oğuz
Kağan Destanı’nda Mete’nin Çin’e, Hind’e, Avrupa kapılarına, Kuzey Asya’nın buzlu
ülkelerine kadar uzanan fetihleri anlatılmıştır. Bu destanda, Türklüğün bütün özellikleri işlenmiştir. Destanın sonunda Oğuz Han, ölüm döşeğinde oğullarına şu sözleri
söyler: “Ey oğullar, ben çok yaşadım. Çok savaşlar gördüm. Çok ok attım. Çok ata bindim. Düşmanlarımı ağlattım. Dostlarımı güldürdüm. Gök Tanrı’ya borcumu ödedim.
Sizlere yurdumu emanet ediyorum.”
Yılmaz Öztuna, Türkler, s,33
?
Metinde verilen bilgilere göre;
1. Mete Han zamanında Türklerin hangi devletlerle ilişkiler kurdukları söylenebilir?
2. Türkler hâkimiyetlerine aldıkları diğer milletlere nasıl davranmışlardır?
1. TÜRK-ÇİN İLİŞKİLERİ
Çin ülkesinin en az onun kadar eski ve köklü bir tarihi vardır. Çin’de tarihe ışık
tutacak belgelerin bolluğuna rağmen Çin tarihinin ilk dönemleri efsanelerle karışık
147
TARİH 5
ve karanlık bir durumdadır. MÖ 4000 yıllarına kadar uzanan Çin tarihi ancak MÖ
1450-1050 yılları arasında hüküm süren Şang (Shang) hanedanı ile aydınlanmaya
başlar. Gerçek anlamda aydınlık devirler ise ancak MÖ 11. yüzyıldan itibaren başlar.
Türk-Çin ilişkileri milâttan önceki yıllara uzanmaktadır. Bu ilişkiler bazen dostça bazen de savaşarak sürüp gitmiştir. Orta Asya Türk tarihine ait bilgilere en çok Çin
kaynaklarında rastlanır. Hunlar, Çin kaynaklarında ilk defa M.Ö. 318 yılında görülürler. Onlar, bu tarihte beş Çin beyliği ile anlaşarak, başka bir Çin beyliği olan “Ts’in”
(Çin)’e saldırmışlardır. Bu olay, IV. yüzyılın başlarında devletlerarası ilişkilerde yerini
almış, güçlü Bir Hun Devleti’nin bulunduğunu açıkça göstermektedir. Bu tarihte yapılan savaş(Kuzey Şansi Savaşı) sonunda imzalanan antlaşma, Türk-Çin ilişkilerine ait
ilk resmî belgedir.
Çinliler, zamanın en mükemmel silâhlarına ve en hızlı hareket kabiliyetine
sahip olan Hun akıncılarına karşı koyamadılar. Hun akınlarını durdurabilmek için
görülmemiş tedbirlere başvurdular. Bu tedbirler;1- Sınırlarda tahkimat yapmak ve
uzun surlar inşa etmek; 2- Hunlarınki gibi atlı birlikler teşkil etmek ve bu birlikleri onlar gibi giydirip silahlandırmak. Çinlilerin Türklere karşı aldıkları tedbirleri özetlersek;
Çinliler, Türk tehlikesinden korunmak için ünlü Çin Seddi’ni yaptılar (M.Ö. 214). Ordularını Hun tarzında yeniden düzenlediler. Atlı birlikler kurdular. Ata rahatça binebilmek için askerlerini Türk kıyafetine göre giydirdiler. Pantolon ve ceket kullandılar.
Türk silâhlarına benzer silâhlar yaptılar. Gök Tanrı dini de Çinlilerin inançları üzerinde
etkili oldu. Türklerin kullandığı 12 Hayvanlı Takvim, Çinlilerce de benimsendi. Çinliler at yetiştirmeyi, tekerlekli araba kullanmasını Türklerden öğrendiler. Türkler de
Çinlilerden tarımı öğrendiler.
Hunların Çin üzerine
sık sık yaptığı seferlerin çeşitli nedenleri vardır. Önemli
bir gelir kaynağı olan İpek
Yolu’na hâkim olma isteği
bu nedenlerin başında gelir.
Ayrıca göçebe bir hayat süren Türklerin ihtiyaçları olan
ipek, buğday ve pirinç gibi
bazı maddeleri Çin’den temin
etmek istemeleri de bu seferlerin nedenleri arasındadır
Türkler, geniş topraklara ve kalabalık nüfusa sahip
148
Resim 05.02: Tarihi İpek Yolu’ndan Bir Görünüm
TARİH 5
olan Çin’i fethetmenin Çin kültürü içinde eriyip yok olmalarıyla sonuçlanacağını biliyorlardı. Bunun için Çin’i fethetmek yerine, vergi alıp baskı altında tutmayı tercih
etmişlerdir.
MÖ 220 yılında Hunların başına geçen Teoman (Tuman), dağınık Hun boylarını
bir yönetim altında toplamayı başarmıştır. Bu sırada Hunların doğusunda Tunguzlar,
güneybatısında ise Yüeçiler vardı. Bu iki güçlü kavim arasında sıkışık durumda olan
Teoman, Çin’in iç karışıklıklar içinde olmasından yararlanarak, Çin’e karşı akınlara
başladı ve bu akınlar sonucunda Çin’in kuzeyindeki topraklan ele geçirerek ekonomik durumunu güçlendirdi.
Mete Hun tahtına çıktığı zaman, Çin’de Han sülalesi iktidara geçmişti. Mete
Çin’e ait Ordos bölgesini fethederek Çin’le savaşmaya başladı. Bu savaşlar sonunda Mete Han Çin İmparatoru Kao-ti’ Peteng kalesi civarında kuşatıca,karşı koymak
için kendinde cesaret bulamayan imparator barış istemek zorunda kaldı (MÖ 200).
Bu antlaşmaya göre, imparator, daha önce Türkler’in oturdukları toprakları Hunlar’a
terk etmeyi, her türlü yiyecek maddeleri ile ipek göndermeyi kabul etti. Bu, Türk tarihinde bilinen ilk milletlerarası anlaşmadır (M.Ö.200). Bu antlaşma sonrasında Mete,
bir Çinli prensesle evlenerek Çin ile uzun yıllar devam edecek olan ticarî ilişkiler kurmuş ve geliştirmeye çalışmıştır.
OKUYALIM
METE’NİN ÇİN İMPRATORUNA MEKTUNDAN BİR BÖLÜM
Ordularım, Tanrı’nın lütuf ve inayeti ile subay ve askerlerimin üstün yetenek ve
erdemleri ile dayanıklı atlarımın üstün gücü ile Yüeçileri ezerek yendi.
Bundan sonra Lou-lan, Wusun, Hukai ile bunlardan başka, onların yakınlarındaki yirmi altı devletin hepsi alındı ve düzene kavuşturuldu. Bunların hepsi artık Hun
oldular. Yay çekebilen ve kullanabilen bütün kavimler, bir tek aile halinde birleştiler.
Kuzeydeki ülkeler benim güçlü iradem altında kesinlikle kuruldu ve düzenlendi. Ordumun silâhlarını artık çıkartıp rafa kaldırmak, subay ve askerlerimi dinlendirip atlarımı besiye almak istiyorum.
Ayrıca, eski hesap ve düşmanlıkları bir yana bırakmak, böylece eski antlaşmalarımızı yenilemek, sınırda yaşayan halkı huzur ve rahata kavuşturmak, başlangıçta
ilişkilerimiz nasıl idiyse, yeniden kurmak istiyorum.
Küçükler, büyümeleri için gerekli çevreyi elde edecekler; yaşlılar ve büyükler
ise, kendi yurtlarında sessiz ve rahat yaşayacaklardır. Nesillerden nesillere bütün
Hunlar barış ve mutluluk içinde kalacaklardır.
149
TARİH 5
Majestelerinin ne düşündükleri ve istedikleri hakkında bilgi elde edemedim.
Bunun için benim için saray vezirim Hsi-fu Ch’ien’i yazılı bir mektubu size sunması için gönderiyorum. Ayrıca size bir deve, iki binek atı, iki takım araba atı (sekiz
attan oluşan) sunmak istiyorum.
Eğer majesteleri Hunların Çin savunma duvarlarına yaklaşmalarını istemiyorsa, subayları ile orada yaşayan halkın duvarlardan biraz uzakta oturmaları için emir
buyursunlar.
Elçim size gelince lütfen onu alıkoymayıp gönderiniz. Elçim, altıncı ay ortasında Hsih-wang adlı yerde olacaktır.
Prof. Dr. Bahaeddin Ögel Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi
?
Mete Han’ın mektubundaki bilgilere göre Hunların siyasi gücü gücü hakkında
neler söylenebilir?
Mete’den sonra Ki-ok (MÖ 174-160) başa geçmiştir. Ki-ok, MÖ 166’da Çine girerek, başkent Ch’ang-an yakınındaki imparatorluk sarayını yakarak Çin’i baskı altında tutma politikasını sürdürmüştür. Ki-ok bu sefer sonrası Çin ile olan ticarî ilişkileri
devam ettirmek için Çinli bir prensesle evlendi. Çinli prenseslerle yapılan evlilikler,
daha sonraki dönemlerde Türklerin aleyhine oldu. Çinli prensesin himayesinden yararlanarak serbestçe hareket eden Çinli casuslar, Türk boyları veya Türk beyleri arasında, propaganda yolu ile düşmanlıkların doğmasına sebep oldular. Ayrıca Çin’den
alınan lüks mallar, ipek ve ipekli kumaşlar, Hunlar arasında lüks yaşantıyı özendirmekteydi. Çin’in kışkırtmaları sonucu çıkan taht kavgaları, Asya Hun Devleti’nin
önce ikiye bölünmesine, daha sonra da yıkılmasına neden oldu. Böylece, Orta Asya
da VI. yüzyılın ortalarına kadar sürecek olan Çin hâkimiyeti başladı.
Kök Türkler Döneminde Türk-Çin İlişkileri
Kök Türkler kurulduğunda batıda Bizans, İran’da Sasani, Aral Gölü civarında
Akhun Devletleri vardı. Orta Asya’da ise dağınık halde yaşayan Türk boyları bulunuyordu. Çin ise doğu ve batı diye ikiye bölünmüş durumda idi. Kök Türk Devleti’nin
kurucusu olan Bumin Kağan, Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkiler kurdu.
Mukan Kağan (553 - 572) zamanında Çin’e, Kök Türk üstünlüğü kabul ettirildi.
Göktürk Hakanı Ta-po zamanında Çin ile ticarî ilişkiler yoğunluk kazandı. Ancak Tapo
Kağan’ın Maniheizmi kabul etmesi ve bu dinin yayılması için çalışması, Çin’e olan
150
TARİH 5
hayranlığı halkın tepkisini çekti. Kök Türk ileri gelenleri de bu durumu hoş karşılamadılar. Diğer taraftan Çin’in yaptığı propagandalar nedeniyle Kök Türk prensleri
birbirleriyle mücadeleye girdiler. Bunun sonucunda devlet zayıflayarak parçalandı.
Türkler için elli yıl sürecek bir Çin egemenliği dönemi başladı. Çinliler, Türkleri asimile
etmek için 50 yıl mücadele ettiler. Türkleri Çinlileştirmek için esir aldıkları Türk boylarını, Çin şehirlerine yerleştirdiler. Onları Çince konuşmaya, kendileri gibi giyinmeye
zorladılar. Türkler bu mücadeleleri boşa çıkararak İkinci Kök Türk Devleti’ni kurdular.
II. Kök Türk Devleti’nin kurucusu Kutluk (İlteriş) Kağan, Çin’e kırk altı sefer yaptı.
Amacı Çin’in sürekli olarak baskı altında tutmaktı. Çin üzerinde baskı oluşturulamazsa Kök Türklerin güvenlikte olması ve güçlenmesi mümkün olmayacaktı. Çin’e baskı
politikası Kapgan Kağan zamanında da sürdürülerek Çin’e karşı üstünlük tekrar sağlandı. Kapgan Kağan, Çin’den ziraî ürün ve tohumluk buğday alarak tarımı geliştirmeye çalıştı.
Bilge Kağan, kardeşi Kül Tigin İle vezir Tonyukuk’un yardımı ile Oğuzlar, Karluklar, Uygurlar ve Türgişleri egemenlik altına almış daha sonra Çin üzerindeki baskısını
artırmıştır. Ancak, Çin ile savaşın topluma yarar sağlamayacağını düşündüğünden
dolayı barış yapmış ve ticarî ilişkileri artırmıştır.
Bilge Kağan Kül Tigin Yazıtı’nda da Çin politikası hakkında: “Çin milletinin sözü
tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırmış. Yaklaştırıp konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş” sözlerini söyleyerek Türk hakanlarının Çin konusunda her an uyanık ve dikkatli olmalarını vasiyet etmiştir.
Resim 05.03: Orhun Abideleri(Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk Yazıtlarından Bir Görünüm)
151
TARİH 5
Uygurlar Döneminde Türk-Çin İlişkisi
Uygurlar döneminde Çin ülkesine akınlar yapılmakla beraber, kültürel ve ticarî
ilişkiler de geliştirildi. 751 yılındaki Talas Savaşı’nı kaybeden Çin, Orta Asya’dan çekildi ve Tarım havzası Uygurların eline geçti. Uygur Kağanı Moyen Çor, 757 yılında
Çin’e sefer düzenleyerek bu ülkeyi vergiye bağladı. Ayrıca Çin imparatorunun kızıyla
evlendi.
Talas Savaşı yenilgisinden sonra Çin’de iç ayaklanmalar çıktı. Zor durumda kalan Çin imparatoru, Uygur Kağanı Moyen Çor (747-759)’dan yardım istedi. Moyen
Çor’da 757 yılında Çin’e bir sefer düzenleyerek imparatora yardım etti. Yapılan bu
seferin karşılığında Moyen Çor, Çin’i vergiye bağlamayı başarmış ve imparatorun
kızıyla da evlenmişti. Uygurlar bu dönemde Çin’den pek çok kitap tercüme ettiler.
Uygurlar döneminde Çin kültürü ve yaşam tarzı, Türkler arasında daha fazla yayıldı.
Bögü Kağan döneminde Mani dinine giren Uygurlar, bu dinin Çin’de yayılması
için çalıştılar. Uygur Devleti’nin 840 yılında yıkılmasından sonra Uygurların bir kısmı
Çin’in Kansu bölgesine yerleşerek Çin ile ticarî ilişkilerde bulundular. Kansu Uygurlarının soyundan gelenler bugün Çin’in batısında yaşamaktadırlar. Batıya göç etmiş
olan Uygurlar ise Doğu Türkistan’da devlet kurdular. İslâmiyeti kabul eden Doğu
Türkistan Uygurları (Turfan Uygurları), bu dinin Çin’de yayılmasına çalıştılar. Doğu
Türkistan Uygurları bugün Çin’in Sincan-Uygur özerk bölgesinde yaşamaktadırlar.
Resim 05.04: Urumçi Tarih Müzesinden Bir Görünüm
Kaşgarlı Mahmud & Yusuf Has Hacib Çin Günlükleri
152
TARİH 5
?
1. Hunlar Çine karşı niçin sık sık seferler düzenlemişlerdir?
2. Bilge Kağan Türk Milletini Çin politikalarına karşı niçin uyarma ihtiyacı duymuştur?
3. Çinliler üzerinde Türk kültürünün etkileri hakkında neler söylenebilir?
ƞQFL:PMVOVO5àSL±ƌOƌMƌǵLƌMFSƌà[FSƌOEFLƌFULƌMFSƌIBLL‘OEBOFMFSTÚZMFOFCƌlir?
2. TÜRK - MOĞOL İLİŞKİLERİ
Türk-Moğol ilişkileri Hunlar dönemine kadar uzanır. Büyük Hun Devleti’nin
Orhun bölgesini merkez olarak kabul etmesiyle, bu bölgenin kuzeyinde yaşayan
Moğollarla komşu olunmuştur. Büyük Hun Devleti hükümdarı Mete Han, kendi
zamanında Mançurya’daki Moğol-Tunguz kabileleriyle (Tung-hular) anlaşmazlığa
düşmüş, devletini güçlendirdikten sonra da onları hâkimiyeti altına almıştı. Türklerle
Moğollar arasında çok sıkı ilişkiler görülür. O kadar iç içe yaşadılar ki, bazı tarihçiler
iki milletin arasında bir soy birliği olduğunu bile iddia ettiler. Ancak yapılan araştırmalar bunun doğru olmadığını kesinlikle ortaya koydu. Moğollar, yüzyıllarca Türklerle yan yana yaşamışlar ve bunun sonucu olarak ta Türk kültür ve medeniyetinin
etkisinde kalmışlardır.
Moğollar uzun yıllar Hunlar, Kök Türkler ve Uygurların
hâkimiyetinde yaşadılar. Hayvanları damgalamayı, kavun, karpuz yetiştirmeyi, demir işleme tekniğini
ve kımız adı verilen Türk içeceğini
Türklerden öğrendiler.
Moğollar, ilk defa Cengiz Han
döneminde siyasî güç haline geldiler (1206). 1209 yılında Turfan
Uygurlarını (Doğu Türkistan Uygurları), 1226’da da Kansu Uygurlarını
itaat altına aldılar. Moğollar, Türklerden kültürel alanda çok şey öğrenmişlerdir. Bu yüzden Moğollar,
kendilerinin hocası olarak kabul et-
Resim 05.05: Cengiz Han’ın Kurultayı İle İlgili Bir
Minyatür
153
TARİH 5
tikleri Uygurlara karşı derin bir saygı duydular. Uygurlar, Moğolların devlet yönetimde yer almış, yönetici, komutan, öğretmen ve teknik eleman olarak görev yapmışlardır. Hatta Uygur dilini Mogollara öğreten Uygurlar, devletin resmî dilinin Uygurca
olmasını sağladılar. Bu nedenle Cengiz Hanın kurduğu devlet Türk-Moğol İmparatorluğu olarak adlandırılmıştır. Ayrıca, anayasa kabul ettikleri Cengiz Yasaları’nı Türk
törelerinden yararlanarak yapmışlardır. Moğol ve Türklerin bir arada uzun yıllar yaşaması sonucunda Türk kültüründen etkilenen birçok Moğol kavmi Türkleşmiştir.
Cengiz Han’a itaat eden ilk Müslüman-Türk hükümdarı olan Karluk Hakanı II. Arslan
Han’dır. Cengiz Han zamanında devlet idaresinde Karluklar da görev almışlardır.
?
1. Türk Moğol ilişkileri ne zaman başlamıştır?
2. Zaman zaman Moğollar niçin Türk olarak değerlendirilmiştir?
3. Uygurların Moğol tarihindeki önemi hakkında neler söylenebilir?
3. TÜRK - ARAP İLİŞKİLERİ
Türkler ile Müslüman Araplar arasındaki ilk ilişkiler 642’yılında yapılan Nihavent savaşından sonra İran’ın fethinin tamamlanmasıyla başlamıştır. Ancak bu tarihten önce de, birbirinden çok uzak ülkelerde yaşayan Türkler ile Araplar, Sasanî
İmparatorluğunun aracılığıyla birbirlerini az da olsa tanıma imkânını bulmuşlardı.
Cahiliye devri Arap şairlerinden Nabiga ez-Zubyanî, Hassan bin Hanzala, Evs bin
Hacer ve Şammah bin Zırâr’ın şiirlerinde Türkler’in askerî yönleri ve kahramanlıkları üzerinde durulmuştur. Arap yazarı el-Câhız, Fezâ’il-Etrâk adlı eserinde Türkler’in
askerî kabiliyetlerini ısrarla belirtmektedir. Bütün bunlardan anlaşılmaktadır ki
Araplar’ın Türkler’i tanımaları başlangıçta askerî alanlarda olmuş ve bu Arap edebiyatında yerini almıştır.
Konu başlangıcında belirtildiği gibi Hz. Ömer zamanında Müslümanlarla Sasaniler arasında yapılan Nihavent Savaşı’ndan sonra, Araplarla Türkler ilk defa karşı
karşıya geldiler.
Hz. Ömer zamanında Ermeni toprakları ve Azerbaycan’ın fethinden sonra,
Müslüman Araplar, Kafkasya’da Hazar Türkleriyle karşılaştılar. Hz. Osman zamanında ise Hazarlara karşı ilk ciddi mücadele başlamış, Hazar başkenti Belencer’e kadar
ilerleyen Arapları geri püskürtülmüştür. Hazarların güneye doğru inip günümüzdeki Ermenistan topraklarına girmelerinden sonra da Arap-Hazar çarpışmaları yarım
yüzyıl devam etmiştir.
154
TARİH 5
Türkler ile Araplar arasındaki mücadelelerin en şiddetlisi Emeviler zamanında
olmuştur. Emevilerin Horasan Valisi olan Ubeydullah bin Ziyad, 674 yılında önemli
bir ticaret merkezi olan Beykend’i aldı. Ceyhun Nehri’ni geçerek Maveraünnehir’in
önemli şehirlerinden olan Buhara’yı kuşattı. Buhara’nın Türk asıllı melikesi Kabaç
Hatun, ağır bir vergi karşılığında Ubeydullah bin Ziyad ile anlaşma yaptı. Anlaşma
gereği Ubeydullah bin Ziyad, iki bin Türk gencini asker olarak ordusuna aldı. Böylece
Türkler, İslam Devleti’nin ordusunda ilk defa görev almış oluyorlardı.
Resim 05.06: Buhara’nın Günümüzden Bir
Görünümü
Resim 05.07: Buhara’ da Bir Camii
Müslüman Araplar, 705’de Horasan’a vali olarak atanan Kuteybe bin Müslim
zamanında bütün Maveraünnehir’i alarak Buhara, Semerkant ve Kaşgar gibi önemli
Türk şehirlerini ele geçirmişlerdi. Fakat Kuteybe’nin 715 yılında ölümünden sonra
Maveraünnehr’de Emevîlerin nüfuzu zayıflamaya başladı. Bir taraftan Arap kabileleri arasındaki rekabetin yeniden başlaması ve valilerin kötü idaresi, diğer taraftan
Maveraünnehir’deki Türk beylerinin ortak düşmana karşı birleşmeleri ve bu sıralarda
güçlü bir devlet olan Türgiş Kağanlığı tarafından desteklenmeleri bu cephedeki başarısızlıklara zemin hazırlamıştır.
Maveraünnehir’e tekrar hakim olmak isteyen Emevi Halifesi Hişam (724-743),
bu bölgenin valisini değiştirerek yerine Müslim bin Said’i atadı (724). Türgiş hakanı
Su-lu Kağan üzerine sefere çıkan Müslim bin Said komutasındaki Arap askerlerini
yenen Su-lu Kağan, onları Semerkant’a çekilmeye mecbur etti. Su-lu Kağan’ın bu
başarısı bölgede Arap nüfuzunun kırılmasına, Arapların ileri harekâtlarının bir süre
durmasına sebep oldu. Artık bölge halkı Türgişleri kurtarıcı olarak görmeye başlamıştı.
Su-lu Kağan 728’de Buhara’yı ele geçirdi. Su-lu Kağan’ın amacı Arapları,
Maveraünnehir’den çıkarmaktı. Fakat Su-lu Kağan’m öldürülmesi ve bir süre sonra Türgişlerin dağılmasıyla Maveraünnehir’deki Arap ilerleyişini durduracak bir Türk
gücü kalmadı. Sonuçta Maveraünnehir bölgesi tekrar Arapların eline geçti.
155
TARİH 5
Emeviler’in Arap milliyetçiliği politikası gütmesi ve Arap olmayanları Köle olarak görmesi Türklerin büyük gruplar halinde İslamiyet’e geçmelerini ve İslamiyet’in
yayılmasını yavaşlatmıştır. Uyguladıkları bu politika yüzünden Emeviler “Arap Devleti” olma özelliğini kazanmışlar fakat “İslam Devleti’’ olma özelliğini tam olarak kazanamamışlardır. Çünkü
İslam Dini her zaman ve har şartta eşitliği ve adaleti emretmiş, ayrımcılığı
ve başkalarını küçük görmeyi yasaklamıştır. Emevilere karşı İlk isyan ve ayaklanma Horasan’da çıkmıştır. Ebu Müslim’in başlattığı isyan hızla yayılmış ve halife II.
Mervan’ın öldürülmesi ile Emeviler sona ermiştir. Emevilerin yönetiminden memnun olmayan Türkler, Emevilerin yıkılmasında önemli rol oynamışlardır.
Kafkaslar’da aralıklarla devam eden kanlı mücadelelerde her iki taraf da toprak
kazanma bakımından başarılı olamamıştır. Bu cephede Müslümanlar’ın kazandığı en
önemli zafer 737 yılında Azerbaycan ve Ermeniye valisi Mervan bin Muhammed’in
Hazar başkenti İdil’i kuşatması ve Hazar hakanının müslümanlığı kabul etmek zorunda kalması ile sonuçlanan seferidir. Bundan sonra İslamiyet, IX. yüzyılda Hazarlar
arasında yayılmaya başlamıştır.
Abbasîlerin kurulması ile birlikte İslâm devletinin iç ve dış politikasında önemli
değişiklikler olmuştur. Her şeyden önce Emevî hanedanının takip etmekte olduğu
ırkçı politika terkedilmiş ve onun yerini müslüman olan herkese eşit haklar prensibi
almıştır. Arap olmayan milletler, Abbasi devletinde görev almaya başlamışlardır.
İkinci Kök Türk Devleti’nin yıkılmasından sonra Çinliler, Türklerin zayıf durumundan yararlanmak ve Asya’ya hakim olmak için Türklere karşı sefere çıktılar.
Türkleri, batıdan da Araplar tehdit ediyordu. Türkler, ezeli düşmanları Çin’e karşı
Abbasîlerle birlik oldular. 751 yılında yapılan Talas Savaşı’nda Çinliler büyük bir yenilgiye uğradı. Böylece, Çinlilerin Batı Türkistan’ı alma hayalleri gerçekleşemedi.
Talas Savaşı’ndan sonra Türklerle Abbasîler arasında yakınlaşma başladı.
Abbasîlerin Türklere gösterdikleri ilgi ve yakınlık, Türklerin Müslüman olmalarını kolaylaştırdı. İlk olarak Yağma, Çiğil ve Karluk Türkleri İslamiyet’i kabul ettiler. Müslüman olan Türkler, Abbasî ordularında, üst makamlarda görev yaptılar. Harun Reşit
saray muhafızlarını Türklerden oluşturmuş, Halife Mu’tasım’ da Horasanlı Türklerden
meydana gelen bir hassa ordusu kurmuştu. Araplar, Hazarlar ve İtil Bulgarları ile de
ticarî ilişkilerde bulunmuşlar; bu ülkelere İslamiyet’in yayılması için din adamları ve
seyyahlar göndermişlerdir. Bunlar arasında en tanınmışı, Türk dünyası hakkında bilgiler veren Seyyah İbn Fadlan’dır. X. yüzyılda en büyük Türk boylarından birisi olan
Oğuzlar arasında İslamiyet yayılmaya başlamış ve XI. yüzyılda da İslam dünyasının
liderliği Türklerin eline geçmiştir. Müslüman olan Oğuzları, diğer Oğuzlardan ayırt
etmek için, onlara, Müslüman Türk anlamında ‘Türkmen” adı verilmiştir.
156
TARİH 5
?
1.Arap şairler Türkleri hangi yönleriyle anlatmışlardır?
5àSLMFSIBOHƌEÚOFNEF.àTMàNBO"SBQMBSZPǘVOTBWBǵMBSZBQN‘ǵMBSE‘S 4Fbepleri nelerdir?
"CCBTƌMFS[BNBO‘OEB5àSLMFSOƌÎƌOƞTMBN%ƌOƌOƌLBCVMFUNFZFCBǵMBN‘ǵMBSdır? Açıklayınız.
4.Müslüman Araplar Hangi Türk devletleriyle çeşitli ilişkilere (savaş,ticaret vb.)
girmişlerdir?
4. TÜRK - İRAN İLİŞKİLERİ
Eski İranlılar, Türklerin yaşadığı ülkelere Turan adını vermişlerdir. Firdevsi’nin
Şehname adlı eserinde Iran-Turan savaşları anlatılmaktadır. Burada sözü edilen Turan kavimlerinin Sakalar (İskitler) olduğu tahmin edilmektedir. I. ünitede de belirttildiği gibi Afrasyab bir Türk hükümdarı olup, onun adı muhtemelen, Türkçe Alp Er
Tunga’dır. Milâttan önceki dönemlerde, İran-Turan mücadelesinde bu ünlü Türk hükümdarı hayatını kaybetmiş ve onun ölümü bütün Türk kavimlerini yasa boğmuştu.
Onun adına söylenen Alp Er Tunga Sagu’su yüzyıllarca nesilden nesile söylenegelmiştir.
Orta Asya’da Kuzey Hun Devleti yıkılınca, Çin egemenliği altına girmek istemeyen Hunların bir kısmı, güneye inerek Afganistan’ın kuzeyine yerleşip burada
Akhunlar (Eftalitler) Devleti’ni kurdular ve İran’daki Sâsânî Devleti ile komşu oldular.
İran’daki Sasanilerle sık sık savaşan Akhunlar, buradaki taht kavgalarına müdahale ettiler. Sasani hükümdarı II. Şahpur zamanında, Akhunlar ile anlaşma yapıldı ve
bir barış dönemi yaşandı. Ancak, bu barış dönemi uzun sürmedi. Akhun hükümdarı
Kün-Han, Sasanilerin iç işlerine karıştı ve korumasına aldığı Sasani veliahtı Firuz’u,
İran’da tahta çıkardı.
484 yılındaki Mazdek isyanı sırasında, İran’da büyük karışıklıklar ortaya çıktı.
İsyancılar tarafından ele geçirilen Sasani hükümdarı Kavad hapsedildi. Bir süre sonra
kurtulmayı başaran Kavad, Akhunlara sığındı. Akhunların yardımıyla Sasaniler, Mazdek isyanını bastırdılar. Akhuniar, VI. yüzyılın başlarında en güçlü dönemlerini yaşarken, İran’da Anuşirvan, güçlü bir hükümdar olarak ortaya çıktı. Bu tarihlerde Orta
Asya’da Kök Türk Kağanlığı kurulmuş bulunuyordu.
Türklerle İranlılar arasındaki ilişkiler, Birinci Kök Türk Devleti zamanında daha
da arttı. Kök Türklerin batı kolunu yöneten İstemi Yabgu Akhunların kontrolündeki
İpek Yolu’nu ele geçirmek Sasanilerle iş birliği yaptı. Bu iş birliği neticesinde Akhun
157
TARİH 5
Harita 05.01: Sasaniler ve Komşuları
Devleti yıkıldı. Akhun Devleti’nin toprakları, iki devlet arasında paylaşıldı. Bir süre
sonra İpek Yolu’nu ele geçirmek isteyen Sasanilerle, Kök Türklerin arası açıldı. Bunun
üzerine Kök Türkler, Sasanilere karşı Bizans İmparatorluğu ile ittifak yaptı. Bu anlaşma sonucunda Bizans-Sasani savaşları başladı.
Avarlar, 619 ve 626 yıllarında iki defa gerçekleştirdikleri İstanbul kuşatmalarını Sasanilerle birlikte yaptılar. 626 yılındaki kuşatma sırasında Bizans İmparatoru
Heraklaios (Herakliyos), Hazar hükümdarı ile anlaşarak Hazarların yardımını almış
ve 40.000 Hazar atlısı ile Sasaniler üzerine yürümüştü. Türk ve Bizans savaşlarıyla
zayıflayan Sasanilere Müslüman Araplar son verdiler (642).
Sasani Devleti’nin 642 yılında yıkılmasından sonra, batıya doğru olan Türk
göçleri, İran üzerinden yapılmaya başlandı. Doğudan batıya doğru ilerleyen Türkler;
İran, Irak, Azerbaycan ve Anadolu’ya yerleşerek, buralarda büyük devletler kurdular.
?
"LIVO%FWMFUƌOƌOƞSBOUBSƌIƌOEFLƌÚOFNƌIBLL‘OEBOFMFSTÚZMFOFCƌMƌS
ƞTUFNƌ)BOOƌÎƌO#ƌ[BOTM‘MBSMBƌUUƌGBLZBQNBƌIUƌZBD‘EVZNVǵUVS
4BTBOƌMFSƌOZ‘L‘MNBT‘O‘O5àSLWFƞTMBNUBSƌIƌBΑT‘OEBOÚOFNƌIBLL‘OEBOFMFS
söylenebilir?
158
TARİH 5
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen çoktan seçmeli sorularını cevaplayınız.
1. Aşağıdakilerden hangisi Çinlilerin Türk saldırılarına karşı aldığı önlemlerden biri
değildir?
A. Ordularını Hun tarzında yeniden düzenlemişlerdir.
B. Mani dinini Türkler arasında yaymaya çalışmışlardır
C. Türk akınlarına karşı Çin Seddini yapmışlardır.
D. Türkleri kendi içlerinde bölmeye çalışmışlardır.
2. Çin’e kırk altı sefer yapan Kök Türk hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir?
A. Kutluk Kağan
B. Mukan Kağan
C. Bilge Kağan
D. Tapo Kağan
3. “Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek
kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırmış. Yaklaştırıp konduktan sonra,
kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş”
sözlerini söyleyerek Türk hakanlarının Çin konusunda her an uyanık ve dikkatli
olmalarını vasiyet eden Kök Türk Hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir?
A. Tapo Kağan
B. Bumin Han
C. Bilge Kağan
D. Kapgan Kağan
4. 757 yılında bir sefer düzenleyerek Çin İmparatoruna yardım eden ve Çin’i vergiye
bağlayan Uygur hükümdarı aşağıdakilerden hangisidir?
A. Kutluk Bilge Kül B. Bayan Çor
C. Moyen Çor
D. Bögü Kağan
5. Moğolların devlet yönetimi ve kültürlerinde etkili olan Türk kavmi aşağıdakilerden
hangisidir?
A. Kök Türkler
B. Macarlar
C. Hunlar
D. Uygurlar
159
TARİH 5
6. Moğollarla ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A. Türk-Moğol ilişkileri Hunlar dönemine kadar uzanır
B. Moğollar uzun yıllar Hunlar, Kök Türkler ve Uygurların hâkimiyetinde
yaşadılar.
C. Moğollar, ilk defa Cengiz Han döneminde siyasî güç haline geldiler.
D. Cengiz Han’a itaat eden ilk Müslüman-Türk hükümdarı Satuk Buğra Han’dır.
7. Fezâ’il-Etrâk adlı eserinde Türkler’in askerî kabiliyetlerinden övgüyle bahseden
Arap yazar aşağıdakilerden hangisidir?
A. El-Câhız
B. Evs bin Hacer
C. Şammah bin Zırâr
D. Nabiga ez-Zubyanî
8. Hazarlarla Müslüman Araplar arasında ilk ciddi mücadeleler hangi İslam Halifesi
zamanında başlamıştır?
A. Hz.Ebubekir
B. Hz. Ömer
C. Hz.Osman
D. Hz.Ali
9. Maveraünnehir’i alarak Buhara, Semerkant ve Kaşgar gibi önemli Türk şehirlerini
ele geçiren Emevi valisi aşağıdakilerden hangisidir?
A. Haccac bin Yusuf
B. Kuteybe bin Müslim
C. Müslüm bin Said
D. Halid bin Abdullah
10. Kök Türkler Sasanilerle mücadele edebilmek için aşağıdaki devletlerden
hangisiyle ittifak yapmışlardır?
A. Avarlar
B. Akhunlar
C. Emeviler
D. Bizans İmparatorluğu
160
TARİH 5
ÜNİTE SONU DEĞERLENDİRME SORULARI İÇİN CEVAP ANAHTARI
1. ÜNİTE
3. ÜNİTE
5. ÜNİTE
1. D
2. C
3. D
4. B
5. A
6. D
7. C
8. B
9. C
10. D
1. B
2. A
3. D
4. C
5. D
6. A
7. B
8. C
9. D
10. A
1. B
2. A
3. C
4. C
5. D
6. D
7. A
8. C
9. B
10. D
2. ÜNİTE
4. ÜNİTE
1. A
2. A
3. C
4. B
5. D
6. D
7. C
8. A
9. B
10. D
1. A
2. A
3. C
4. B
5. A
6. D
7. B
8. A
9. A
10. B
161
TARİH 5
SÖZLÜK
A
bahadır
adet
: Topluluk içinde eskiden
beri uyulan kural.
ahit
: Kendi kendine söz verebahr
rek bir işi üzerine alma,
balbal
ant.
akademi
: Üst düzeyde uygulayıcı meslek elemanı
yetiş¬tiren yükseköğretim kurumu, yüksekokul. beyit
: Savaşlarda gücü ve yılmazlığıyla üstünlük kazanan veya yiğitlik gösteren kimse.
: Deniz.
: Eski Türklerde kişinin
anılması için mezarının
veya bazı kurganların etrafına dikilen taş.
: Anlam bakımından birbirine bağlı iki dizeden
oluşmuş şiir parçası.
akçe
: Küçük gümüş para.
alamet
: Belirti, işaret.
biat
alim
: Bilimsel bir konuda çok
bilgili olan kimse, bilgin.
: Bir kimsenin egemenliğini tanıma.
bimaristan
: İslam tarihinde hem hastane hem de tıp okulu
olarak hizmet veren kurum.
biyografi
: Bir kimsenin doğumundan yaşadığı güne kadar
geçirdiği belli başlı evreleri içeren yazı, hayat
hikâyesi, yaşam öyküsü,
öz geçmiş.
alp
: Yiğit, kahraman.
antropolog : İnsan bilimi uzmanı, insan bilimci.
anonim
: Yazanı, yapanı, söyleyeni
bilinmeyen eser.
aristokrat
: Soylu.
arma
: Bir devletin, bir hanedanın veya bir şehrin simgesi olarak kabul edilmiş boy
resim, harf veya şekil
: Ortak bir atadan türediklerine inanılan toplumsal
ve geleneksel topluluk,
kabile, klan.
arşiv
: Belgelik.
ayet
: Kur’an surelerini oluştu- boyunduruk : Çift süren veya arabaya
ran kısımlardan her biri.
koşulan hayvanların birlikte yürümelerini sağ: 1. Serbest bırakma. 2.
lamak için boyunlarına
Serbest bırakılmış olan.
geçirilen bir tür ağaç
B
çember.
azat
162
TARİH 5
: Kurakçıl otsu bitkilerden
oluşan, sıcak ve ılıman
iklimlerdeki ağaçsız doğal alan, step.
cihangir
: Dünyaya egemen olan,
dünyayı zapt eden kimse.
cihet
: Yön, yan, taraf.
börk
: Eskiden kullanılan, genellikle hayvan postundan yapılan başlık.
cizye
: İslam ülkelerinde Müslüman olmayanlardan alınan bir çeşit vergi.
bulgu
: Var olduğu hâlde bilinmeyeni bulup ortaya
çıkarma işi ve bu işin sonunda elde edilen şey.
cülus
: Hükümdarlık tahtına çıkma, tahta oturma.
cürüm
: Suç.
bozkır
buluntu
buyruk
büst
: Az, azıcık, pek az.
: Kazı veya araştırmalarla cüzi
ortaya çıkarılmış olan, çorak
: Verimsiz, bitek olmayan,
bazen de rast gelinerek
kıraç toprak.
bulunan eski çağlardan
çözümleme : Gözlem sonuçları ya da
kalma eşya.
verileri uygun bir biçim: Belirli bir davranışta bude düzenleyerek yine uylunmaya zorlayıcı söz,
gun işlemler aracılığıyla
emir, ferman.
anlamlandırma ve onlardan sonuçlar çıkarma.
: Heykelcilikte başı, göğsü, bazen de omuzları
içine alan sanat ürünü.
C–Ç
cebir
: Artı ve eksi gerçek sayılarla, bunların yerini
tutan harfler yardımıyla
nicelikler arasında genel
bağlantılar kuran matematik kolu.
cehalet
: Yiğitlik, kahramanlık.
cenk
: Kahramanca mücadele,
çarpışma, savaş.
cihan
: Dünya.
D
darphane
: Madenî para basılan yer.
darülaceze
: Çalışma gücünden yoksun, kazancı olmayan
yoksul kimselerin barındırıldığı toplumsal bir
yardım kuruluşu, bakım
yurdu
delil
: İnsanı aradığı gerçeğe
ulaştırabilecek iz, emare.
derebeylik
: Orta Çağda özellikle Batı
Avrupa’da toprağı ve
üzerinde yaşayan köylüleri tek bir kimsenin malı
sayan siyasal düzen, feodalite.
163
TARİH 5
destan
: Tarih öncesi tanrı, tan- evrensel
rıça, yarı tanrı ve kahramanlarla ilgili olağanüstü olayları konu alan şiir, ezelî
epope.
: Tüm insanlığı ilgilendiren, dünya ölçüsünde,
dünya çapında
: Zamanda başlangıcı olmayan.
Deşt-i Kıpçak : Tarihte Karadeniz’in kuzeyi olarak kabul edilen
Kıpçak bozkırı.
fakih
: Fıkıh bilgini,
dukalık
fani
: Ölümlü, gelip geçici.
fazilet
: İnsan yaradılışındaki bütün iyi huylar, erdem.
ferman
: Buyruk, emir.
fetihname
: Bir yerin alındığını bildirmek için hükümdarların
yabancı devlet adamları,
şehzadeler, valiler vb. ne
yazdıkları resmî mektup.
dük
: Bir dükün yönetimindeki
ülke.
: Bazı devletlerde prensten sonra gelen en yüksek soyluluk unvanı.
E
ebedi
ecdat
erbap
erdem
Emir-ül
Ümera
F
: Sonsuz, ölümsüz, ecdat:
büyükler,
Geçmişteki
atalar, efsane Eski çağlardan beri söylenege- fıkıh
len, olağanüstü varlıkları, olayları konu edinen
hayalî hikâye, söylence.
: Geçmişteki
atalar.
büyükler,
: Bir zanaatı gereği gibi
öğrenmiş olan ve kendi
başına yapabilen kimse.
: Ahlakın övdüğü iyi olma,
alçak gönüllülük, yiğitlik,
doğruluk vb. niteliklerin
genel adı.
: Abbasilerde
tan.
frank
: Fransa, İsviçre, Belçika
vb. ülkelerin para birimi.
filolog
: Dil bilimci.
filozof
: Felsefe ile uğraşan ve
felsefenin gelişmesine
katkıda bulunan kimse,
felsefeci.
fresk
: 1. Yaş duvar sıvası üzerine kireç suyunda eritilmiş madenî boyalarla
resim yapma yöntemi.
2. Bu yöntemle yapılmış
duvar resmi.
başkomu-
esaret
: Esirlik.
etnik
: Kavimle ilgili, budunsal,
fütuhat
kavmî.
164
: İslam hukukunda din ve
dünya işleri ile ilgili ana
kaynaklardan yararlanarak konulmuş olan kuralların bütünü.
: Zaferler, fetihler.
TARİH 5
G
garp
: Batı.
gasp
: Bir malı sahibinin izni
ve haberi olmadan zorla
alma.
gaza
: İslam dinini korumak
veya yaymak amacıyla
Müslüman olmayanlara hat
karşı yapılan kutsal sahatip
vaş.
H
: Bir topluluk karşısında
etkili konuşan kimse.
: Hz. İsa’nın öğüt ve inançlarını yayma işiyle görevlendirdiği on iki yardımcısından her biri.
hayrat
: Sevap kazanmak için yapılan iyilik.
hilat
: Padişahların gönül almak, ödüllendirmek için
birine giydirdikleri değerli kumaş veya kürkten
yapılmış giysi.
: Hz. Muhammed’in söz ve
davranışları ve bu söz ve
davranışları inceleyen bilim.
hafız
: Kur’an’ı bütünüyle ezbere bilen kimse.
hakikat
: Bir işin doğrusu, gerçek,
asıl, esas.
halife
: Hz. Muhammed’in vekili olarak Müslümanların
imamlığını ve din koru- himaye
yuculuğunu yapmakla
görevli kimse.
: Yaratıcı, tanrı.
: Yazı.
havari
hadis
Halik
ve manevi değerler ile
bunları yaratmada, sonraki nesillere iletmede
kullanılan, insanın doğal
ve toplumsal çevresine
egemenliğinin ölçüsünü
gösteren araçların bütünü, kültür.
: Koruma, gözetme, esirgeme, koruyuculuk, gözetim.
hitabe
hanedan
: Hükümdar, devlet büyüğü vb. bir kişiye dayanan
soy, büyük aile.
: Bir topluluğa düşünceler,
duygular aşılamak amacıyla söylenen, uzunca,
coşkulu ve güzel söz.
haraç
: İslam devletlerinde Müs- höyük
lüman
olmayanların
devlete ödemekle yükümlü oldukları vergi.
hars
: Tarihsel, toplumsal gelişme süreci içinde yaratılan bütün maddi
: Tarih boyunca türlü nedenlerle yıkılan yerleşme
yerlerinde yıkıntıların üst
üste yığılmasıyla oluşan
ve çok kez içinde yapıt
kalıntılarının gömülü bulunduğu yayvan tepe.
165
TARİH 5
hudut
: Sınır.
hutbe
: Cuma ve bayram namazlarında minberde okunan dua ve verilen öğüt.
da birbirine bağlı insan
topluluğu, budun.
kervan
I
: Uzak yerlere yolcu ve ticaret eşyası taşıyan yük
hayvanı katarı.
: Bir kişinin mülkiyetinde kışlak
olmayıp devlete ait olan
toprakların vergilerinin
veya gelirlerinin, asker
veya sivil erkâna, hizmet
ve maaşlarına karşılık ve- kisra
rilmesi.
: Kışın barınılan yer. Kışın
orduların, göçebe oymakların hayvanlarıyla
birlikte yayladan inip konakladıkları yer.
ithalat
: Başka bir ülkeden mal koloni
getirme veya satın alma,
dış alım.
ittifak
: Anlaşma, uyuşma, bağlaşma.
: 1. Sömürge. 2. Göçmen
topluluğu veya bu topluluğun yerleştiği yer. 3. Bir
ülkede bulunan küçük
yabancı topluluk.
ikta
K
kabile
kadim
kağan
: Ortak bir atadan türediklerine inanılan, toplumsal ve ekonomik ilişki- kopuz
lerinde anaerki, ataerkil
anlayışı uygulayan gele- kubbe
neksel topluluk.
: Başlangıcı olmayan, eski,
kurgan
ezelî.
: Hanların bağlı olduğu
devlet başkanı, hakan,
imparator.
karum
: Çarşı, pazar yeri.
Katolik
: Hristiyanlığın mezheplerinden biri.
kavim
: Aralarında töre, dil ve
kültür ortaklığı bulunan,
boy ve soy bakımından
166
konsül
külliye
: Sasani hükümdarlarına
verilen unvan.
: Roma’da her yıl seçilen
iki devlet başkanından
her biri.
: Eskiden kullanılan ünlü
halk sazı.
: Yarım küre biçiminde
olan ve yapıyı örten
dam, kümbet.
: İlk Çağda mezar üzerine
toprak yığılarak yapılan
küçük tepe.
: Bir caminin çevresinde
cami ile birlikte kurul,muş medrese, imaret,
kitaplık, hastane gibi çeşitli yapıların tümüne verilen ad.
TARİH 5
L
lügat
müderris
: Sözlük.
M
mabet
mancınık
menkıbe
münevver : Aydın, aydınlatılmış.
: İçinde ibadet edilen, tamüstahkem : Berkitilmiş, sağlamlaştıpınılan yer.
rılmış, tahkim edilmiş.
: Topun bulunmasından
N
önce, kaleleri dövmek
: Tahtta hükümdar oliçin taş gülle fırlatmakta naip
madığı zaman veya hükullanılan bir tür büyük
kümdarın çocukluğu sısapan.
rasında devleti yöneten
: Din büyüklerinin veya
kimse.
tarihe geçmiş ünlü kimselerin yaşamları ve ola- nesnel
ğanüstü davranışlarıyla
ilgili hikâye.
miğfer
minyatür
mukaddes
Mushaf
mutasavvıf
mücahit
: Medreselerde ya da büyük camilerde ders okutan kimse.
: Nesneye ilişkin olan. Bireyin kişisel görüşünden
bağımsız olan.
: Savaşçıların veya itfaiye- nümizmat
cilerin başlarına giydikleri demir başlık, tolga.
: Madalya ve eski para bilimiyle uğraşan kimse.
: Çoğunlukla eski yazma objektif
kitaplarda görülen, ışık,
gölge ve hacim duygu- olgu
su yansıtılmayan küçük,
renkli resim sanatı.
: Nesnel.
: Kutsal.
O–Ö
: Birtakım olayların dayandığı sebep veya bu
sebeplerin yol açtığı sonuç, vakıa.
Ortodoksluk : Hristiyan mezheplerin: Aslında türlü sayfalardan
den biri.
oluşan kitap anlamı ta: Yasalarla belirlenmeyen,
şıyan, sonradan Kur’an örf
halkın kendiliğinden uyanlamına kullanılan bir
duğu gelenek.
terim.
: Tarım ürünlerinden al: Tasavvuf
inançlarını öşür
man onda bir oranındaki
benimseyerek kendini
vergiler.
Tanrı’ya adamış kimse.
: Kutsal ülküler uğruna savaşan kimse, alperen.
öznel
: Kişiye özgü olan duygu
ve düşünceler.
P
167
TARİH 5
papa
: Roma Katolik kilisesinin
temsilcisi.
senyör
papirüs
: Eski Mısırlıların yazı
kâğıdı yapmak için özünden yararlandıkları bitki.
polis
: Kent devleti.
seyahatname : Bir yazarın gezip gördüğü yerlerden edindiği
bilgi ve izlenimlerini anlattığı eser.
put
: Bazı ilkel kavimlerde
doğaüstü güç ve etkisi
olduğuna inanılan canlı
veya cansız nesne.
seyyah
: Gezgin.
sibernetik
: Canlılarda ve makinelerde kontrol, iletişim ve işleyişi inceleyen bilim, kibernetik. güdüm bilimi.
R
raca
: Orta Çağda Avrupa’da
toprağı olan derebeyi.
: Hindistan’da prenslere sikke
site
verilen unvan.
: Madenî para.
: İlk Çağda kendi yasalarıyla yönetilen bir veya
birkaç kentten oluşan
devlet.
rahip
: Hristiyanlarda genellikle
manastırda yaşayan evlenmemiş papaz.
riayet
: Sayma, saygı, ağırlama,
itibar etme.
siyer
: Hz. Muhammed’in hayatını anlatan kitap.
ricat
: Gerileme, geri çekilme,
geri kaçma.
sübjektif
: Öznel.
süvari
: Atlı asker.
risalet
: Peygamberlik.
şark
: Doğu.
rivayet
: Ağızdan ağıza dolaşan, şecere
kesinlik kazanmayan haber, söylenti.
tabi
S–Ş
tahsildar
: Hz. Muhammed’i görmüş, birlikte bulunmuş
kimse.
sahabe
saltanat
senato
168
: Bir ülkede hükümdarın,
padişahın, sultanın ege- taife
men olması.
: Eski Roma’da özellikle
soylulardan oluşan yöneticiler meclisi.
: Soy ağacı.
T
: Bağımlı.
: 1. isim Bir kimse veya bir
kuruluş adına para toplamakla görevli kimse,
alımcı. 2. Vergi toplayan
görevli, alımcı, vergici.
: Hususi bir sınıf meydana
getiren insanlar, kavim,
kabile.
TARİH 5
takas
takdis
tasavvuf
tavaf
Tavaif-ül
Mülük
tebliğ
tefsir
tekfur
tenkit
: İki ülke arasında yapılan
alışverişin karşılıklı olarak malla ödenmesi.
tezhip
: Kutsal sayma, kutsama.
: Tanrı’nın niteliğini ve evrenin oluşumunu varlık töre
birliği anlayışıyla açıklayan dinî ve felsefi akım.
: İslam dininde hac sırasında Kabe’nin çevresini
yedi kez dönme.
: Abbasi Devleti’nde merkezi otoritenin bozulma- uç beyliği
sıyla kurulan küçük devletlere verilen ad.
: 1. Bildirme. 2. Haber ver- usturlap
me. 3. Bildiri.
: Kur’an’ın surelerini açıklayarak görüşler ileri sür- üslup
me ve bunları yazma, yorumlama bilimi.
ümmet
: Bizans imparatorluğu zamanında vali düzeyinde
olan yöneticilerle Anadolu ve Rumeli’deki Hristiyan beylerine verilen
ad.
vakıf
: Eleştirme, eleştiri.
tertip
: Uygun bir sıraya, düzene
koyma, sıralama.
tetkik
: 1. İnceleme. 2. Araştırma.
tevil
: Bir sözü veya davranışı görünür anlamından
vasiyet
başka bir anlamda kabul
etme.
: Yazma kitaplarda, sayfaların yaldız ve boya ile
bezenmesi, yaldızlama.
: Bir toplulukta benimsenmiş, yerleşmiş davranış
ve yaşama biçimlerinin,
kuralların, görenek ve
geleneklerin, ortaklaşa
alışkanlıkların, tutulan
yolların bütünü.
U–Ü
: Türk devletlerinde genellikle sınır boylarındaki eyalet ve sancak.
: Gök cisimlerinin yükseltisini ölçmekte kullanılan
araç.
: Anlatma, oluş, deyiş veya
yapış biçimi, tarz.
: Hz. Muhammed’e inanarak, onun yaptıklarını ve
söylediklerini uygulayarak çevresinde toplanan
Müslümanların tümü.
V
: Bir hizmetin sürekli olarak yapılabilmesi amacıyla, bir kimsece belli
koşullarla ve resmî yoldan ayrılan mülk ya da
para.
: Bir kimsenin ölümünden
sonra yapılmasını istediği şey.
169
TARİH 5
vekanüvis
veliaht
: Osmanlı Devleti’nde zamanın olaylarını tespit zanaatkar
etmek ve yazmakla görevli devlet tarihçisi.
zaruret
: Bir hükümdarın ölümünden veya tahttan çekil- zekât
mesinden sonra tahta
geçmeye aday olan kimse.
veraset
: Mirasta hak sahibi olma.
veri
: Bir araştırmanın, bir tartışmanın, bir muhakemenin temeli olan ana
öge.
vesika
: Belge.
Y
yabgu
: Orta Asya’da kurulan ilk
Türk devletlerinde kağandan sonra gelen en
üst düzeydeki yöneticinin unvanı.
yaylak
: Yazı geçirmeğe mahsus
yüksek yer, yayla, otlak.
yazıt
: Bir kimse veya bir olayın
anısını yaşatmak için bir
şey üzerine kazılan yazı,
kitabe.
yortu
: Hz. İsa’nın yaşamını, ölümünü, dirilişini ve azizlerin yaşamlarına yansımış
olan erdemlerini anmak
üzere kilisenin belirlediği kutsal günler.
170
Z
: Belli bir zanaatla uğraşan, el işçiliği yapan kişi.
: Zorunluluk, gereklilik.
: Zenginlerin sahip olduğu mal ve paranın kırkta
birinin dağıtılmasını öngören, İslam’ın beş şartından biri.
TARİH 5
KRONOLOJİ MÖ
GÜNGÖR, Erol, Tarihte Türkler, Ötüken, Ankara 1989.
4500-100
Orta Asya’da Anav Kültürü
3000-1700 Orta Asya’da Afanasyevo Kültürü
3000
Orta Asya’da Kelteminar Kültürü
1700-1200 Orta Asya’da Andronova Kültürü
1200-700
Orta Asya’da Karasuk Kültürü
318
Hun Türkleri ile ilgili ilk yazılı belge (Hun-Çin Antlaşması)
220
Asya Hun hükümdarı Teoman’ın tahta çıkışı
214
Çin Şeddi ‘nin yapılması
209
Asya Hun hükümdarı Mete’nin tahta çıkışı Türk Kara Kuvvetleri’nin Kuruluşu
200
Pai-teng Bozgunu-Mete Han’ın Çin imparatoru Kao-ti’yi yenmesi
174
Mete’nin ölümü
58
Asya Hun Devleti’nin siyasi birliğinin parçalanarak Doğu ve Batı Hunlan adıyla
ikiye bölünmesi
MS
48
Asya Hun Devleti’nin Kuzey ve Güney Hunları olmak üzere ikiye ayrılması
156
Kuzey Hun Devleti’nin yıkılması
216
Güney Hun Devleti’nin Çin tarafından ortadan kaldırılması
375
Kavimler Göçü’nün başlaması
395
Roma İmparatorluğu’nun ikiye ayrılması
410
Avrupa Hun Devleti’nin hükümdarı Uldız’ın ölümü
422
Avrupa Hun Devleti’nin hükümdarı Rua’nın tahta çıkışı
434
Avrupa Hun hükümdarı Rua’nın ölümü Attila’nın Avrupa Hun Devleti’nin başına geçmesi Margos Antlaşması
441-442
Attila’nın I. Balkan Seferi
447
Attila’nın II. Balkan Seferi ve Anatolyos Antlaşması
451
Attila’nın Batı Roma (Galya) Seferi
452
Attila’nın İtalya Seferi
453
Attila’nın ölümü
476
Batı Roma İmparatorluğu’nun yıkılması
171
TARİH 5
498-499
İran’da çıkan Mazdek İsyanı’nın Akhunların yardımıyla bastırılması
552
I. Kök Türk Devleti ‘nin kuruluşu Bumin Kağan’ın ölümü Avar Devleti’nin çöküşü
553
Mukan Kağan’ın I. Kök Türk tahtına çıkışı
557
Akhun Devleti’nin yıkılması
562
Avar Devleti’nin kuruluşu
568
Kök Türklerin batı kanadını yöneten İstemi Yabgu’nun Bizans’a elçilik heyeti
göndermesi
572
Mukan Kağan’ın ölümü Tapo Kağan’ın tahta çıkışı
576
İstemi Yagbu’nun ölümü
581
Tapo Kağan’ın ölümü
582
I. Kök Türk Devleti’nin ikiye ayrılması Tardu’nun bağımsızlığını ilân etmesi
587
İşbara Kağan’ın ölümü
603
Tardu’nun ölümü
619
Avarların İstanbul’u kuşatması
626
Avarların İstanbul’u ikinci kez kuşatması
630
Doğu Kök Türk Devleti’nin dağılması Avar Devleti’nin hakanı Bayan Han’ın ölümü Hazar Hakanlığı’nın kurulması Büyük Bulgarya Devleti’nin Kuruluşu
639
Kürşad ayaklanması
659
Batı Kök Türk Devleti’nin tamamen Çin’e katılması
665
Büyük Bulgarya Devleti’nin parçalanması
679
Tuna Bulgar Devleti’nin kuruluşu
682
II. Kök Türk (Kutluk) Devleti’nin kuruluşu
692
İlteriş (Kutluk) Kağan’ın ölümü Kapgan Kağan’ın II. Kök Türk tahtına çıkışı
698
Kök Türk ile Türgişler arasında Bolçu Savaşı’nın yapılması
716
Kapgan Kağan’ın ölümü yerine oğlu İnal (Bögü)’ın geçmesi Bilge Kağan’ın tahta geçmesi
717
Su-lu Kağan’ın Türgiş tahtına çıkışı
725
Tonyukuk’un ölümü
731
Kültigin’in ölümü
734
Bilge Kağan’ın ölümü
738
Su-lu Kağan’ın öldürülmesi
172
TARİH 5
742
II. Kök Türk (Kutluk) Devleti’nin yıkılışı
745
Uygur Devleti’nin Kuruluşu
747
İlk Uygur hakanı Kutluk Bilge Kül’ün ölümü Moyen-Çor Kağan’ın Uygur tahtına
çıkışı
751
Talaş Savaşı
759
Moyen-Çor’un ölümü Bögü Kağan’ın Uygur tahtına çıkışı
766
Türgişlere Kartukların son vermesi
780
Bögü Kağan’ın ölümü Tung Bağa Tarkan’ın Uygur tahtına çıkışı
789
Tung Bağa Tarkan’ın ölümü
803
Kurum Han’ın Tuna Bulgar Devleti’nin başına geçmesi
805
Avar Devleti’nin Frank Krallığı tarafından yıkılması
814
Kurum Han’ın İstanbul kuşatması sırasında ölmesi Omurtag Han’ın Tuna Bulgar
Devleti’nin tahtına çıkışı
840
Uygur Devleti’nin Kırgızlar tarafından yıkılışı
856
Mengli’nin Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti’nin başına geçmesi
864
Tuna Bulgarları’nın Hristiyanlığı kabul etmesi (Boris Han dönemi)
896
Macarların bugünkü yurtlarına gelişi ve devlet kurmaları
911
Kansu Bölgesi Uygurlarının bağımsız oluşu
940
Kansu Bölgesi Uygurlarının Kitan Devleti’ne bağlanması
965
Hazar Devleti’nin Kiev Rus Knezliği (Prensliği) tarafından yıkılışı
1018
Tuna Bulgar Devleti’nin Bizans eyaleti haline getirilmesi
1071
Malazgirt Savaşı; Sultan Alp Arslan’ın Malazgirt’te Bizans İmparatoru Romen
Diyojen’i yenmesi
1091
Lebunium Savaşı ve Peçeneklerin sonu
1141
Katvan Savaşı, Karahitay kuvvetlerinin Selçukluları mağlup etmesi
1207
Kırgızların Cengiz Han’a bağlanması
1209
Doğu Türkistan (Tufan ) Uygur Devleti’nin Cengiz Han’a bağlanması
1237
Moğol Altınorda hükümdarı Batu Han’ın İtil Bulgar Devleti’ne son vermesi
1709
Poltova Savaşı
1916
Kırgızların Ruslara isyan etmesi
1991
Kırgızistan Cumhuriyeti’nin kurulması
173
TARİH 5
KAYNAKÇA
GÜNGÖR, Erol, Tarihte Türkler, Ötüken, Ankara 1989.
AKDEMİR, Rıza, Dini ve Milli Şiirler Antolojisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1991.
ATSIZ NİHAL, Bozkurtların Ölümü, İrfan Yayıncılık, İstanbul 1987
DURMUŞ, İlhami, Gazi Akademik Bakış, Cilt 1, Sayı 1, 2007.
Genel Türk Tarihi, Editörler Hasan Celal GÜZEL, Ali BİRİNCİ, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt1-2-3,
Semih Ofset, Ankara, 2002.
GÖMEÇ, Sadettin, Uygur Türkleri Tarihi, Berkan Yayınevi, Ankara, 2009.
GÖMEÇ, Sadettin, Kök Türk Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2009.
GÖMEÇ, Sadettin, Kırgız Türkleri Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2009.
GÜNGÖR, Erol, Tarihte Türkler, Ötüken, 1989.
İNAN, Afet, Tarihten Bugüne, İş Bankası Yayınları, Ankara,1970.
İNAN, Afet, Tarih Boyunca Türk Kadının Hak ve Görevleri, MEB Yayınları, İstanbul, 1982.
İstanbul,2012.
KARAKÖSE, Hasan, Orta Çağ Tarihi ve Uygarlığı, 6. Basım, Nobel Yayınları, 2012.
KARAALİOĞLU, Seyit Kemal, Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt I Anka Ofset Basımevi, İstanbul 1985.
KOCA, Salim, Türk Kültürünün Temelleri-1, Damla Neşriyat, İstanbul, 1990.
KURAT, Akdes Nimet, IV- XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1972.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Tarih Araştırmalarında Usul, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul,
1980.
ÖGEL, Bahaeddin, Büyük Hun İmparatorluğu I-II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,1981.
ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, C I, II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul,1971.
ÖZÇELİK, İsmail, Tarih Araştırmalarında Yöntem ve Teknikler, Nobel Yayınları, 1. Basım, 2011.
ÖZTUNA, Yılmaz, Büyük Türkiye Tarihi, Cilt 1, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1983.
ÖZTUNA, Yılmaz, Büyük Tarih Ansiklopedisi, Cilt 1-2, Bateş Yayınları, Ankara, 1992.
ÖZTUNA, Yılmaz, Türkler, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul, 2004.
PALAZOĞLU, Ahmet Bekir, Atatürk’ün Eğitimle İlgili Düşünceleri, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara,1999.
PALAZOĞLU, Ahmet Bekir, Atatürk ve Eğitim, Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı, Ankara,
1988.
174
TARİH 5
PARMAKSIZOĞLU, İsmet, Yaşar Çağlayan, Genel Tarih I Eski Çağlar ve Türk Tarihinin İlk Dönemleri, Funda Yayınları, Ankara, 1976.
RASONYI, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1998.
ŞAHİN, Muhammet, Türk Tarihi ve Kültürü, Okutman Yayıncılık,7.Baskı, Ankara,2012.
ŞAHİN, Muhammet, Uygarlık Tarihi, Okutman Yayıncılık, Ankara, 2011.
TANERİ, Aydın, Türk Devlet Geleneği, MEB Yayınları, İstanbul,1993.
TURAN, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi, Boğaziçi Yayınları, 7. Baskı, Cilt 1,
İstanbul, 1994.
Türk Dünyası El Kitabı, C 1, Dil, Kültür, Sanat, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara,1992.
Türkler Anadoluda, İstanbul Araştırma Merkezi, İstanbul, 1996.
YILMAZ, Meşkure, Tarihi, Siyasi ve Kültürel Yönleriyle Türklerin Dünyası ve Türkiye’ nin Dış
Türkler Politikası, Kripto Yayınları, Ankara, 2010.
DERGİLER
Popüler Tarih Dergisi, Temmuz 2002, Sayı 22
III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu 26-29 Mayıs 2010, Sabiha Tansuğ, Türkler’ de “Atlı Göçebe” Giyim Kültürü
Türk Dünyası Tarih Dergisi, Nisan 1987, Sayı 4
ANSİKLOPEDİLER
A’ dan Z’ ye Kültür ve Tarih Ansiklopedisi, Cilt 1-2, Yeni Şafak Gazetesinin Kültür Armağanı.
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Cilt 3-17
Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Cilt 2,6, Çağ Yayınları, İstanbul, 1989.
Türkler Ansiklopedisi, Cilt II
175
GÜNEY KIBRIS
RUM YÖNET‹M‹
NÖC: Nahcivan Özerk Cumhuriyeti
(Azerbaycan)
İl merkezleri
Başkent (Ankara)
(A
ZE N
RB .Ö
AY .C
CA
N)