Marmara Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE)
Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Marmara Havzası
Sayfa/Toplam Sayfa: 1 / 466
GüncelleĢtirme Sayısı: 01
ĠÇĠNDEKĠLER
KISALTMALAR ..................................................................................................................... 7
ġEKĠL LĠSTESĠ ...................................................................................................................... 9
TABLO LĠSTESĠ ...................................................................................................................15
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ .................................................................................................................19
EXECUTIVE SUMMARY ......................................................................................................59
1. GĠRĠġ...............................................................................................................................93
1.1.
Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim.................................................95
1.2.
Coğrafi Bilgi Sistemi ÇaliĢmalari .......................................................................103
2. PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI ....................................................................................113
3. HAVZA GENEL DURUMU .............................................................................................117
3.1.
YerleĢim Yerleri ................................................................................................119
3.2.
Coğrafi Durum ..................................................................................................126
3.3.
Meteorolojik Bilgiler...........................................................................................133
3.4.
Arazi Kullanımı .................................................................................................143
3.5.
Tarım ve Hayvancılık ........................................................................................148
3.6.
Sanayi Durumu .................................................................................................151
3.7.
Korunan Alanlar ................................................................................................157
3.8.
Su Kaynakları ...................................................................................................163
3.9.
Deniz DeĢarjları ................................................................................................168
4. SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU .........................................171
4.1.
Türkiye Geneli ..................................................................................................171
4.1.1.
Türkiye‟nin Su Potansiyeli .............................................................................171
4.1.2.
Sektörel Su Kullanımları ................................................................................174
4.1.3.
ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................176
4.2.
Marmara Havzası .............................................................................................177
4.2.1.
Havza Su Potansiyeli ....................................................................................177
4.2.2.
Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu ..................................................178
4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ............................................179
4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar ..........................................................................180
4.2.5. Havzada 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri .......................181
4.2.6. Ekolojik Ġhtiyaç Debisi (EĠD) .............................................................................190
Baskı
4.2.6.1. Konunun Anlam ve Önemi ..........................................................................190
4.2.6.2.Akarsu Düzenlemeleri ..................................................................................190
4.2.6.3. Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizinin GeliĢim Süreci .......................191
4.2.6.4.BaĢlıca EĠD Hesap Yöntemleri .....................................................................192
4.2.6.5. Türkiye‟deki Mevcut Durum .........................................................................196
4.2.6.6. HES Tesisleri Özelinde EĠD Analizi Önerisi .................................................197
5.
ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ ....................................................................201
5.1.
Kentsel Atıksu Altyapısı ....................................................................................204
5.1.1.
Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu ..............................204
5.1.2.
Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ...........................................................205
5.2.
Endüstriyel Atıksu Altyapısı ..............................................................................227
5.2.1.
Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu ......................................227
5.2.2.
Tekil Sanayi Tesisleri Altyapı Durumu ...........................................................228
5.3.
Katı Atık Yönetimi Altyapısı ...............................................................................229
5.3.1.
Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu ....................................................................229
5.3.2.
Tıbbi Atık Bertaraf Durumu ............................................................................240
5.3.3.
Endüstriyel Atık Bertaraf Durumu ..................................................................241
6. SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN HESAPLANMASI ..............243
Su Kalitesi Sınıflamaları ....................................................................................243
6.1
6.1.1.
Yöntem .........................................................................................................243
6.1.2.
Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları .............................................................247
6.1.3.
Yeraltı Suyu Kirliliği .......................................................................................252
6.2.
Baskı
Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması ........................................................................264
6.2.1.
Nüfus Tahminleri ...........................................................................................265
6.2.2.
Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri ................................................270
6.2.2.1.
Kentsel Kirlilik Yükleri .............................................................................270
6.2.2.2.
Endüstriyel Kirlilik Yükleri .......................................................................281
6.2.2.3.
Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri .............................300
6.2.3.
Noktasal Kirlilik Kaynaklarının Değerlendirilmesi ...........................................318
6.2.4.
Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirletici Yükleri ...................................................323
6.2.4.1.
Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ..........................324
6.2.4.2.
Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Yükler ....................326
6.2.4.3.
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yükler ...........................330
6.2.4.4.
Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Yükler .......332
6.2.4.5.
Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler ............................334
6.2.4.6.
Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler ..........................336
6.2.4.7.
Toplam Yayılı Yükler ..............................................................................338
6.2.5.
Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi ............................................................347
7. HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ .................353
7.1.
7.1.1.
Baskı ve Etkiler .................................................................................................353
Endüstriyel Faaliyetlerden Kaynaklanan Baskılar ve Etkileri ..........................353
7.1.2. Evsel Kirlilik Kaynaklı Baskılar ve Etkileri..........................................................357
7.2.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri ...................................................................361
7.2.1.
Kirliliğin Yoğun Olduğu Akarsular ve Göller ...................................................361
7.2.2.
Sanayi Tesislerinin DeĢarj Kontrolü ve yeni OSB‟ler .....................................363
7.2.3.
Ön Arıtma Tesisleri .......................................................................................363
7.2.4.
Arıtma Çamurlarının Bertarafı .......................................................................364
7.2.5.
Eski Düzensiz Katı atık Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu ...................370
7.2.6.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ...........................370
7.2.7.
Madencilik faaliyetleri ....................................................................................372
7.3.
Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler ...........................................373
7.3.1.
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2011-2015 Dönemi) .............................373
7.3.2.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) .............................376
7.3.3.
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) ............................377
7.4. Genel Öneriler ..................................................................................................378
7.4.1.
Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden Kullanımı
378
7.4.2.
Katı Atık Düzensiz Depolama Alanlarının Rehabilitasyonu ............................382
7.4.3.
Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler ........................................................387
7.4.4. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar ve
Öneriler 387
7.4.5.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................390
7.4.5.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................391
7.4.5.2.
AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması ...............................................395
8. HAVZA KORUMA EYLEM PLANI ..................................................................................397
8.1.
Baskı
Havza Yönetimi ................................................................................................397
8.1.1.
Türkiye‟de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar ..........397
8.1.2.
AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi .....................................................402
8.1.2.1.
Fransa‟da Havza Yönetimi .....................................................................402
8.1.2.2.
Ġngiltere‟de Havza Yönetimi ....................................................................409
8.1.2.3.
Ġspanya‟da Havza Yönetimi ....................................................................412
8.1.3.
Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi .........................................417
8.2.
Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve Tarifeler ...........426
8.3.
Kentsel Atıksu Arıtma Tesisi Planlamaları.........................................................432
8.4.
Marmara Havzası Koruma Eylem Planı ............................................................440
8.4.1.
Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması.................................440
8.4.2.
Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması ..............................440
8.4.3.
Atıksu Yönetimi .............................................................................................440
8.4.3.1.
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi..............................................................440
8.4.3.2.
Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi ...........................................441
8.4.3.3.
Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu .........................................441
8.4.3.4.
Yağmur Suyu Altyapı Durumu ................................................................442
8.4.3.5.
Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .................................442
8.4.3.6.
Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .....................................442
8.4.4.
8.4.4.1.
Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları ........443
8.4.4.2.
Katı Atık ĠĢleme, Geri Kazanım ve Bertaraf Tesisleri ..............................443
8.4.4.3.
Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu ......................443
8.4.4.4.
Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları ..................................444
8.4.4.5.
Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları ....................................................444
8.4.5.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................445
8.4.5.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................445
8.4.5.2.
Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................446
8.4.6.
Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları .........................448
8.4.6.1.
Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları ..........................................................449
8.4.6.2.
Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları .....................................449
8.4.6.3.
TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu ...............................450
8.4.7.
Baskı
Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi .......................................................................443
Su Kaynakları Yönetimi .................................................................................450
8.4.7.1.
Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları .....................................451
8.4.7.2.
Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları .......................451
8.4.7.3.
Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi ..................................451
8.4.7.4.
Su Kullanımı Ile Ilgili Havzanın Korunmasına IliĢkin Eğitim ve
Bilinçlendirme ÇalıĢmaları .......................................................................................452
8.4.7.5.
Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Irdelenmesi ...452
8.4.7.6.
Yukarı Havza ġartlarının IyileĢtirilmesi ...................................................452
8.4.7.7.
Nehir Havzası Su Kalitesi Izleme Sisteminin Kurulması .........................453
8.4.7.8.
Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi ....................................................453
8.4.7.9.
ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları .............................454
8.4.7.10.
Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması .........................................454
8.4.7.11.
Sulak Alan Yönetimi ...............................................................................455
8.4.7.12. Kıyı Kanununa Istinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin
ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi .......................................................................455
8.4.7.13.
Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi 455
8.4.8.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri................................................................456
8.4.9.
Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması ...................................................456
8.4.9.1.
Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması .......................456
8.4.9.2.
Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması .....................456
8.4.9.3.
Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu .457
8.4.9.4.
Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması ..........457
KAYNAKLAR ......................................................................................................................459
EKLER - CĠLT II
Baskı
Baskı
KISALTMALAR
TÜBĠTAK
: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu
TÜĠK
: Türkiye Ġstatistik Kurumu
ADNKS
: Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
ÇOB
: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı
AAT
: Atıksu Arıtma Tesisi
OSB
: Organize Sanayi Bölgesi
SKKY
: Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
DSĠ
: Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü
MEMPIS
: Marmara Denizi Havzası Çevre Master Planı ve Yatırım Stratejileri
ĠSKĠ
: Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon Ġdaresi
ĠSU
: Ġzmit BüyükĢehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon Ġdaresi
ÇAKAB
: Çanakkale Katı Atık Yönetim Birliği
ĠSO
: Ġstanbul Sanayi Odası
YHGS
: Yaban Hayatı Gözlem Sahası
TMP
: Tarihi Milli Park
TKA
: Tabiat Koruma Alanı
DMĠ
: Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü
GIS
: Geographic Information Systems (Coğrafi Bilgi Sistemleri)
HSA/ÇĠB
: Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma
ĠÇDR
: Ġl Çevre Durum Raporları
KAAP
: Katı Atık Ana Planı
AKM
: Askıda Katı Madde
CBS
: Coğrafi Bilgi Sistemi
ÇĠD
: Çevresel Ġhtiyaç Debisi
CORINE
: Coordination of Information on the Environment
(Çevresel Bilginin Koordinasyonu)
TN
: Toplam Azot
TP
: Toplam Fosfor
MLSS
: Mixed Liquor Suspended Solids (Biyokütle konsantrasyonu)
KOĠ
: Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı
BOĠ
: Biyolojik Oksijen Ġhtiyacı
Baskı
Baskı
ġEKĠL LĠSTESĠ
ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası ................................................................................102
ġekil 2. CBS çalıĢmalarında takip edilen ana süreçler ........................................................104
ġekil 3. Akarsu verisindeki topolojik hataların giderilmesi ...................................................106
ġekil 4. Önemli akarsulardan oluĢan yeni akarsu verisinin oluĢturulması ...........................107
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri .......................................................108
ġekil 6. Ġl ve ilçe sınırlarının yerleĢim merkezlerine uygun olarak düzenlenmesi .................109
ġekil 7. 11 Havzaya ait küçültülmüĢ sayısal yükseklik modelleri .........................................110
ġekil 8. 1:25.000 ölçekli raster taranmıĢ paftalardaki siyah dolgular ...................................110
ġekil 9. 1/100.000 ölçekli raster paftalardan oluĢan raster katalog .....................................111
ġekil 10. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı ..........................................................114
ġekil 11. Havzaların Nüfus Dağılımları ..............................................................................115
ġekil 12. Havzadaki YerleĢim Yerleri-Fiziki Harita ..............................................................123
ġekil 13. Havzadaki YerleĢim Yerleri-Siyasi Harita .............................................................124
ġekil 14. Havzadaki Ġller ve Havzanın Tümünde Kapladığı Alan .........................................125
ġekil 15. Havza Fiziki Haritası ............................................................................................126
ġekil 16. Havzadaki Akarsular ............................................................................................127
ġekil 17. Havzadaki Baraj Göletleri.....................................................................................128
ġekil 18. Marmara Havzası 34 Yıllık Aylık YağıĢ Ortalamaları ............................................134
ġekil 19. Marmara Havzası 34 Yıllık En Fazla (Maksimum) YağıĢlar ..................................134
ġekil 20. Marmara Havzası 34 Yıllık Aylık Sıcaklık Ortalamaları .........................................135
ġekil 21. Marmara Havzası 32 Yıllık En Fazla Sıcaklıklar ...................................................135
ġekil 22. Marmara Havzası 32 Yıllık En Az Sıcaklıklar .......................................................136
ġekil 23. Havza Yıllık Toplam YağıĢ Haritası ......................................................................137
ġekil 24. Havza Yıllık En Fazla YağıĢ Haritası ....................................................................137
ġekil 25. Havza Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası ................................................................138
ġekil 26. Havza GüneĢlenme Haritası ................................................................................138
ġekil 27. Havza BuharlaĢma Haritası .................................................................................139
ġekil 28. Havza Kapalılık Haritası.......................................................................................139
ġekil 29. Karla Kaplı Günler Haritası ..................................................................................140
ġekil 30. Havza Arazi Kullanım Durumu (ÇOB CORINE Verileri 2006) ...............................143
ġekil 31. Havza Arazi Kullanım Durumu .............................................................................144
Baskı
ġekil 32. Ġstanbul Dudullu Organize Sanayi Bölgesi Sektörel Firma Dağılımı .....................152
ġekil 33. Ġstanbul Tuzla OSB Sektörel Firma Dağılımı ........................................................153
ġekil 34. Ġstanbul Tuzla Mermerciler OSB Sektörel Firma Dağılımı ....................................153
ġekil 35. Kocaeli Gebze-ġekerpınar TOSB Sektörel Firma Dağılımı ..................................154
ġekil 36. Kocaeli Gebze OSB Sektörel Firma Dağılımı .......................................................155
ġekil 37. Kocaeli Dilovası OSB Sektörel Firma Dağılımı .....................................................155
ġekil 38. Kocaeli Gebze Plastikçiler OSB Sektörel Firma Dağılımı .....................................156
ġekil 39. Kocaeli Gebze Güzeller OSB Sektörel Firma Dağılımı .........................................156
ġekil 40. Havza Korunan Alanlar Haritası ...........................................................................158
ġekil 41. Havza Derin Deniz DeĢarjları Haritası ..................................................................169
ġekil 42. Ülkemiz Su Potansiyeli (ÇOB, 2008.a) .................................................................171
ġekil 43. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı (Yıldız ve diğ., 2007) ..................172
ġekil 44. 2030 yılı sektörel su tüketimleri ............................................................................175
ġekil 45. Marmara Havzası‟nda yüzeysel su kaynaklarından alınan sulama suyu durumu .179
ġekil 46. 2010 yılı toplam su rezervi dağılımı ......................................................................182
ġekil 50. Marmara Havzası için su rezervi (arzı) ve talebi grafiği ........................................186
ġekil 51. EĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı ........................................192
ġekil 52. Marmara Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası .................................203
ġekil 53. Havza 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu ................................................................204
ġekil 55. Marmara Havzası Ġçerisinde Atıksu Arıtma Tesisine Bağlı Olan ve Olmayan Nüfus
...........................................................................................................................................206
ġekil 56. Marmara Havzası Atıksu Arıtma Tesisine Bağlı Nüfus Göstergeleri (2009 yılı) ....209
ġekil 57. Kepez Belediyesi Evsel AAT Proses Akım ġeması ..............................................210
ġekil 58. Umurbey Belediyesi Evsel AAT Proses Akım ġeması..........................................212
ġekil 59. Yalova Merkez AAT Akım ġeması .......................................................................215
ġekil 60. Marmara Havzası mevcut katı atık depolama sahaları ve birlikler ........................237
ġekil 61. Marmara Havzası katı atık birlikleri düzenli depolama sahası “durum” haritası ....238
ġekil 62. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde önemli parametrelere göre su
kalitesi sınıfları ...................................................................................................................253
ġekil 63. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde önemli parametrelere göre su kalitesi
sınıfları ...............................................................................................................................254
Baskı
ġekil 64. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde A grubu (fiziksel ve inorganik)
parametrelere göre su kalitesi sınıfları ................................................................................255
ġekil 65. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde A grubu (fiziksel ve inorganik)
parametrelere göre su kalitesi sınıfları ................................................................................256
ġekil 66. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde B grubu (organik) parametrelere
göre su kalitesi sınıfları .......................................................................................................257
ġekil 67. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde B grubu (organik) parametrelere göre
su kalitesi sınıfları ...............................................................................................................258
ġekil 68. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde C grubu (inorganik kirlenme) ......259
ġekil 69. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde C grubu (inorganik kirlenme) ..........260
ġekil 70. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde D grubu (bakteriyolojik) ..............261
ġekil 71. Kirlilik kaynakları ..................................................................................................264
ġekil 72. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi ...........................................................266
ġekil 73. Marmara Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları .........................................................268
ġekil 74. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol ....................................................................273
ġekil 75. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi ..............................................................275
ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri .....................276
ġekil 77. Marmara Havzası‟nda KOĠ, Toplam N ve Toplam P Yüklerinin Yıllara Göre
DeğiĢimi (ton/yıl).................................................................................................................279
ġekil 79. Havza 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu ................................................................280
ġekil 80. Marmara Havzası için 2010 yılındaki “havza içinde kalan” ve “Marmara Denizine
deĢarj edilen” olmak üzere endüstriyel debinin % dağılımı .................................................288
ġekil 81. Havzada endüstriyel kaynaklı kirleticilerin “havza içinde kalan” ve “Marmara
Denizine deĢarj edilen” olmak üzere kirlilik yükü değerleri (2010 yılı) .................................289
ġekil 82. Marmara Havzası havza içinde kalan kirletici yüklerin yıllara bağlı olarak değiĢimi
...........................................................................................................................................290
ġekil 83. Marmara Havzası Kirlilik Yüklerinin Arıtılma Durumu (2010 Yılı) ..........................291
ġekil 84. Endüstriyel Kirleticilerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma
Durumlarının % Dağılımı ....................................................................................................292
ġekil 85. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel debi % dağılımı (2010 yılı) ...293
ġekil 86. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel KOĠ yükü % dağılımı (2010 yılı)
...........................................................................................................................................293
ġekil 87. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel BOĠ yükü % dağılımı (2010 yılı)
...........................................................................................................................................294
ġekil 88. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel AKM yükü % dağılımı (2010 yılı)
...........................................................................................................................................294
Baskı
ġekil 89. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel T-N yükü % dağılımı (2010 yılı)
...........................................................................................................................................295
ġekil 90. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel T-P yükü % dağılımı (2010 yılı)
...........................................................................................................................................295
ġekil 91. Çanakkale ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı ..............................297
ġekil 92. Yalova ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı ....................................297
ġekil 93. Bursa ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı .....................................298
ġekil 94. Tekirdağ ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı .................................298
ġekil 95. Kocaeli ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı ..................................299
ġekil 96. Balıkesir ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı .................................299
ġekil 97. Ġstanbul ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı ..................................300
ġekil 98. Noktasal Ve Yayılı Kaynak Kirliliğine Dahil Olan Sızıntı Suyu Miktarlarının Yüzdelik
Dağılımları ..........................................................................................................................311
ġekil 99. Marmara Havzası 2010 Yılı Noktasal Top. Azot Yükü Dağılımı ............................319
ġekil 100. Marmara Havzası Yıllara Göre Noktasal Top-N Yükü DeğiĢimi ..........................319
ġekil 101. Marmara Havzası 2010 Yılı Noktasal Top. Fosfor Yükü Dağılımı .......................320
ġekil 102. Marmara Havzası Yıllara Göre Noktasal P Yükü DeğiĢimi .................................321
ġekil 103. Marmara Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı ...................................322
ġekil 104. Marmara Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi .............................322
ġekil 105. Marmara Havzası arazi kullanımından kaynaklanan TN yükü (ton/yıl) ...............325
ġekil 106. Marmara Havzası arazi kullanımından kaynaklanan TP yükü (ton/yıl)................325
ġekil 107. Marmara Havzası gübre kullanımdan kaynaklanan yayılı TN yükü (ton/yıl) ........328
ġekil 108.Marmara Havzası gübre kullanımdan kaynaklanan yayılı P yükü (ton/yıl) ...........328
ġekil 109. Marmara Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı TN yükü
(ton/yıl) ...............................................................................................................................331
ġekil 110. Marmara Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı TP yükü
(ton/yıl) ...............................................................................................................................331
ġekil 111. Marmara Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan Toplam N yükü (ton/yıl) .........333
ġekil 112. Marmara Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı TN yükü (ton/yıl) ............335
ġekil 113. Marmara Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı TP yükü (ton/yıl) .............335
ġekil 114. Marmara Havzası Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı TN yükü
(ton/yıl) ...............................................................................................................................336
ġekil 115. Marmara Havzası Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı TP yükü
(ton/yıl) ...............................................................................................................................337
ġekil 116. Marmara Havzası Toplam Yayılı TN Yükleri (ton/yıl) ..........................................339
ġekil 117. Marmara Havzası Toplam Yayılı TP Yükleri (ton/yıl) ..........................................339
Baskı
ġekil 118. Marmara Havzası Yayılı Yükleri .........................................................................346
ġekil 119. Marmara Havzası 2010 yılı noktasal ve yayılı TN yükü dağılımı.........................351
ġekil 120. Marmara Havzası 2010 yılı noktasal ve yayılı TP yükü dağılımı .........................351
ġekil 121. Marmara Havzası toplam azot yükünün yıllara göre değiĢim beklentisi ..............352
ġekil 122. Marmara Havzası toplam fosfor yükünün yıllara göre değiĢim beklentisi ............352
ġekil 123. Atıksu Arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler (Baban ve diğ.,
2008) ..................................................................................................................................380
ġekil 124. Fransa‟da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması ......................................408
ġekil 125. Ġngiltere‟de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması .....................................410
ġekil 126. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması .....415
ġekil 127. Ġspanya‟da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi ......................................416
ġekil 128. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su ile ilgili diğer kurumlarla birlikte) ..........419
ġekil 129. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması 422
ġekil 130. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması ........................................424
ġekil 131. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma ............................................429
ġekil 132. Marmara Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri ........................438
ġekil 133. Marmara Havzasında mevcut ve planlanan AAT‟ler ...........................................439
Baskı
Baskı
TABLO LĠSTESĠ
Tablo 1. CBS'de kullanılmak üzere Bakanlık'tan temin edilen veriler ..................................105
Tablo 2. Planlama çalıĢmaları kapsamında oluĢturulan veri katmanları ..............................112
Tablo 3. Marmara Havzasındaki YerleĢimler ......................................................................119
Tablo 4. Marmara Havzasındaki Ġller ve Ġl Ġçindeki/Havzadaki Nüfus Yüzdesi .....................125
Tablo 5. Marmara Havzası Meteoroloji Ġstasyonları ............................................................136
Tablo 6. Marmara Havzası Arazi Kullanım Durumu ............................................................145
Tablo 7. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları ..............................................................................146
Tablo 8. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma ........................................................................147
Tablo 9. Marmara Havzası Koruma Alanları .......................................................................157
Tablo 10. Türkiye‟de nehir havzası karakteristikleri (Yıldız ve diğ., 2007) ...........................173
Tablo 11. Türkiye‟de Su Kullanımı Planlaması (Eroğlu, 2007) ............................................174
Tablo 12. Havza yeraltı suyu potansiyeli kullanımı durumu ................................................178
Tablo 13. 2010-2040 dönemi kentsel atıksu arıtma tesisleri toplam kapasitesi ...................179
Tablo 14. 2010-2040 dönemi yeniden kullanılabilecek atıksu rezervleri ..............................180
Tablo 15. Marmara Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi..............182
Tablo 16. EĢdeğer nüfusa göre birim net su ihtiyaçları .......................................................184
Tablo 17. Ġsaledeki ve Ģebekedeki kayıp/kaçak yüzdeleri ...................................................184
Tablo 18. Endüstriyel amaçlı kullanılan su miktarı yüzdeleri ...............................................185
Tablo 19. Havzadaki kırsal ve kentsel nüfusun su ihtiyacı tahmini ......................................186
Tablo 20. Sucul ekosistem ve mesire maksatlı kulanım için gerekli akarsu debileri (Tennant,
1975)* ................................................................................................................................193
Tablo 21. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem
Kalitesi Tablosu Önerisi ......................................................................................................198
Tablo 22. Marmara Havzası Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu..............................................207
Tablo 23. SKKY Tablo 1‟e göre kıta içi su kaynaklarının sınıflarına göre kalite kriterleri .....246
Tablo 24. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri.............................................247
Tablo 25. Marmara Havzası DSĠ istasyonlarında ölçülen minimum ve maksimum su
sıcaklıkları. .........................................................................................................................262
Tablo 26. Marmara Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040) ...............................................269
Tablo 27. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri ...........................................................................271
Tablo 28. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri (SKKY Teknik Usuller Tebliği) .........................272
Tablo 29. Marmara Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri ................................277
Baskı
Tablo 30. Sektörlere göre kirletici konsantrasyon değerleri .................................................284
Tablo 31. Yıllar bazında kullanılan arıtma performansı katsayıları ......................................287
Tablo 32. Marmara Havza içi, havza dıĢı (Marmara) endüstriyel debi ve kirlilik yükleri (2010
yılı) .....................................................................................................................................288
Tablo 33. Havza Ġçinde Kalan” Ve “Marmara Denizine DeĢarj Edilen” Endüstriyel Yüklerin
Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi ..............................................................................................289
Tablo 34. Havza içi endüstriyel debi ve kirletici yüklerinin illere göre dağılımı (2010 yılı) ....292
Tablo 35. Havza içi endüstriyel debi ve kirletici yüklerinin illere bağlı dağılımı (2020 yılı) ....296
Tablo 38. Marmara Havzası Mevcut Belediye Katı Atık Birlikleri .........................................302
Tablo 39. Marmara Havzası için Sızıntı Suyu Hesaplamalarına esas teĢkil eden Katı Atık
Yönetim Birlikleri.................................................................................................................306
Tablo 40. Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları ...............................................311
Tablo 41. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı...................................312
Tablo 42. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı ...............................313
Tablo 43. Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları ...............................................314
Tablo 44. Hücre Alanları ve Ömürleri (1) ............................................................................314
Tablo 45. Hücre Alanları ve Ömürleri (2) ............................................................................315
Tablo 46. Marmara Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici
Yükleri ................................................................................................................................317
Tablo 47. Marmara Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri ................................................318
Tablo 48. Marmara Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri .............................................320
Tablo 49. Marmara Havzası Noktasal KOI Yükleri ..............................................................321
Tablo 50. Arazi kullanımından kaynaklanan birim yükler ....................................................324
Tablo 51. Havza ortalama azotlu ve fosforlu gübre kullanımları ..........................................329
Tablo 52. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük katsayıları ...........................330
Tablo 53. Marmara Havzası Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Dağılımı ...................................349
Tablo 54. Ham gri su ve siyah su karakterizasyonu (ortalama değerler) (Atasoy ve diğ., 2007)
...........................................................................................................................................381
Tablo 55. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri .......................394
Tablo 56. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları .................................................................398
Tablo 57. Belediye Çevre Hizmetleri...................................................................................399
Tablo 58. AB Su Çerçeve Direktifi‟nin Uygulanması ...........................................................400
Tablo 59. Havza Yönetimi için Kurumsal Bilgi PaylaĢımı ....................................................420
Baskı
Tablo 60. Türkiye‟de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu ......................................................426
Tablo 61. Planlama çalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçimleri ...........................435
Tablo 62. Marmara Havzası AAT Toplam Maliyetleri ..........................................................437
Tablo 63. Marmara Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri ...437
Tablo 64. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri ..............................................441
Baskı
Baskı
YÖNETĠCĠ ÖZETĠ
Hızlı nüfus artıĢına bağlı olarak artan su ihtiyacına karĢın, uygun kaynak varlığının azlığı ve
gün geçtikçe geliĢen sanayi ve tarımsal faaliyetlere paralel olarak ortaya çıkan aĢırı kullanım
ve kirlilik oluĢumu nedeniyle yaĢanan sorunlar, özellikle havza bazında su kaynakları
yönetiminin önemini bir kat daha arttırmıĢtır. 4856 Sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı TeĢkilât
ve Görevleri Hakkında Kanun‟un 9. maddesinde Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü‟ ne “Su
kaynakları için koruma ve kullanma plânları yapmak, kıta içi su kaynakları ile toprak
kaynaklarının havza bazında bütüncül yönetimini sağlamak için gerekli çalışmaları yapmak”
görevi verilmiĢtir. Ayrıca 2004 Tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete‟de yayımlanarak
yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği‟nin 5. maddesinde, “Havza Koruma Eylem
Planları, DSİ Genel Müdürlüğü ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Çevre ve Orman
Bakanlığınca yapılır ve/veya yaptırılır.” ifadesi yer almaktadır.
Bu çerçevede, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Havza Koruma Eylem Planları
Hazırlanması çalıĢmaları baĢlatılmıĢ olup; ilk önce havzadaki su kalitesi, kirletici kaynaklar,
korunan alanlar ve içme suyu kaynakları göz önüne alınarak ülkemiz coğrafyasındaki 25 adet
hidrolojik havza puanlandırılmıĢtır. Yapılan bu önceliklendirme doğrultusunda 4 havza için
koruma eylem planları tamamlanmıĢ olup, geri kalan 21 adet havzadan 11‟inin koruma eylem
planının hazırlanması iĢi Türkiye’ deki 11 Havzanın Havza Koruma Eylem Planları
Hazırlanması” isimli proje kapsamında 12 Ağustos 2009 tarihinde Ankara‟da Çevre ve
Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü ile TÜBĠTAK BaĢkanlığı tarafından
imzalanarak baĢlatılmıĢtır. Proje özellikle atıksu arıtma tesis planlamalarında meydana gelen
değiĢikliklerin tamamlanması ile 03.12.2010 tarihinde bitirilmiĢtir.
Havza Koruma Eylem Planları hazırlanması çalıĢmaları, Avrupa Birliği (AB) adaylık
sürecinde olan Türkiye için tüm AB su direktiflerinin çerçevesini oluĢturan ve 2000 yılında
yürürlüğe giren Su Çerçeve Direktifi‟nin gereklerinin yerine getirilmesine katkı sağlayacak;
direktifin gerekliliklerini içeren Nehir Havzası Yönetim Planlarının oluĢturulması ve
uygulanabilmesi sürecinin altlığını oluĢturacaktır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sayım sonuçlarına
göre, proje kapsamında yer alan yerleĢimlerin toplam nüfusu 37.453.292 ile Türkiye
nüfusunun % 52‟sine karĢılık gelmektedir (ġekil Y1). Proje kapsamında yer alan yerleĢim
Baskı
yerlerinin alan bazında dağılımı yapıldığında ise toplam alan değeri ile Türkiye‟nin % 40‟ına
karĢılık gelmektedir (ġekil Y2).
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM NÜFUS
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM
NÜFUS
ġekil Y1. Proje Bölgesi Nüfusu
311.564;
40%
472.038;
60%
PROJE BÖLGESĠ
TOPLAM ALAN
PROJE BÖLGESĠ
DIġI TOPLAM ALAN
ġekil Y2. Proje Bölgesi Alanı
Proje kapsamında, aĢağıdaki 11 adet hidrolojik havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‟nın hazırlanması iĢi
gerçekleĢtirilmiĢtir (ġekil Y3).
Marmara Havzası
Kızılırmak Havzası
Yeşilırmak Havzası
Konya Kapalı Havzası
Susurluk Havzası
Büyükmenderes Havzası
Küçükmenderes Havzası
Kuzey Ege Havzası
Seyhan Havzası
Ceyhan Havzası
Burdur Havzası
Baskı
ġekil Y3. Proje Kapsamındaki Havzalar
Proje‟de öncelikle ilgili havzada oluĢan kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve
iyileĢtirilmesi için su kaynakları potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su
kalitesini dikkate alarak mevcut durum tespiti yapılmıĢtır. Daha sonra kısa, orta ve uzun
vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamalar
yapılmıĢ, yapılan tüm çalıĢmalar baĢta Çevre Orman Bakanlığı olmak üzere havzadaki
sorumlu kurum ve kuruluĢlarla paylaĢılmıĢtır.
Projenin genel çalıĢma planı çerçevesinde danıĢmanlık hizmeti için “Biosfer DanıĢmanlık
Mühendislik ve Ticaret Ltd. ġti.” „den, proje kapsamındaki önemli iĢ paketlerinden biri olan
kentsel atıksu arıtma tesisi planlama ve fizibilite çalıĢmaları iĢi için “Mimko Mühendislik
Ġmalat MüĢavirlik Koordinasyon ve Ticaret A.ġ” den, Marmara Havzası arazi çalıĢması için
“Nebula Mühendislik Ltd. ġti” „den hizmet alımı yapılmıĢtır. Proje kapsamında gerçekleĢtirilen
iĢ paketleri Ģunlardır:
1. Havzanın Genel Durumunun Tespiti
Bu iĢ paketi kapsamında havzanın konumu, coğrafi özellikleri, su kaynakları durumu,
meteorolojik bilgileri, tarım, hayvancılık ve sanayi durumu gibi havzayı tanımlayan bilgiler
derlenmiĢ ve bu bilgiler Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) enstrümanları kullanılarak
haritalandırılmıĢtır.
Havzada Öne Çıkan Baskı Etkiler ve Sıcak Noktalar
Ġstanbuldaki derelerin çoğunda su kalitesi değerleri NH4-N sebebi ile IV.sınıfa girmektedir.
Kağıthane, Ayazağa ve Alibeyköy derelerinde organik madde ölçümü yapılmamaktadır. Ġznik
Gölü‟nü besleyen dereler de IV.sınıf, yani çok kirli su sınıfındadır. Gebze-Dilderesi, Çorluġerefli Deresi ve Biga-KocabaĢ çayında kısa sürede su kalitesi gözlem istasyonları
Baskı
kurulmalıdır. Çan‟da kurulu olan linyit iĢletmelerinin KocabaĢ çayına olan etkisinin
incelenmesini sağlayacak yeni gözlem istasyonu oluĢturulmalıdır.
Kocaeli-Gebze‟de sanayinin 1990 yılından sonra çok hızlı artması ile birlikte, söz konusu
ilçedeki sanayi tesislerinin sayısı bir çok ilden daha fazla sayıya ulaĢmıĢ durumdadır. Ġlçe
sınırlarında, OSB tesisleri ile birlikte 3000‟in üzerinde sanayi tesis mevcut olduğundan, söz
konusu tesislerin denetlenmesinin ayrı bir ekiple yapılması gereklidir.
BaĢta Ġstanbul-Tuzla Ġleri AAT olmak üzere, evsel AAT‟ye sanayi tesisinin çıkıĢ sularının
arıtılarak veya arıtılmadan deĢarj edilmesi durumunda tesisin yükünün ve arıtma
performansının bozulmaması açısından gerekli izleme-kontrol de bölge üniversiteleri ile
iĢbirliği içinde yürütülmelidir.
Özellikle Ġstanbul ve Kocaeli‟de yeni OSB kurulmadan önce, gerek planlama gerekse ÇED
aĢamasında OSB‟nin alıcı ortama yapacağı etkiler havza bazında ele alınmalı ve detaylı
olarak irdelenmelidir.
Havzada, baĢta Ġstanbul‟da olmak üzere çok sayıda Ön Arıtma Tesisi bulunmaktadır. Söz
konusu Ön Arıtma Tesislerinin 2017 yılı sonuna kadar Biyolojik AAT veya Ġleri AAT‟ye
dönüĢtürülmesi gereklidir.
2. Su Kaynaklarının Tespiti ve Ġlgili Planlamaların Değerlendirilmesi
Havzadaki yüzeysel ve yeraltı su kaynakları potansiyeli ve kullanım amaçlarına göre mevcut
veriler ile su kaynaklarının tahsisi ve gelecekteki planlamaları belirtilmiĢ ve havzadaki su
ihtiyaçları dikkate alınarak arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımı değerlendirilmiĢtir.
3. Çevresel Altyapı Tesislerinin Yerinde Görülmesi ve Değerlendirilmesi
Nüfusuna bakılmaksızın belediyesi olan tüm yerleĢim yerleri ve N>2000 olan köyler,
Organize Sanayi Bölgeleri (OSB), havza için öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj
yapan önemli diğer kirletici kaynaklar, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve
düzensiz katı atık depolama sahaları yerinde görülerek mevcut altyapı durumu incelenmiĢtir.
Bu kapsamda ilgili yerlerin koordinatları alınmıĢ, kentsel atıksu arıtma tesisleri, havza için
öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj yapan münferit endüstrilerin ve OSB atıksu
arıtma tesislerinde mevcut durum değerlendirilmiĢtir. Saha çalıĢması neticesinde elde edilen
bilgiler excel tablolarına iĢlenmiĢ ve ayrıca CBS ortamında kayıt altına alınmıĢtır. Proje
kapsamında toplam 1435 yerleĢim yerine gidilmiĢ, 192 adet evsel atıksu arıtma tesisi (AAT),
Baskı
1295 düzensiz katı atık depolama sahası, 29 düzenli katı atık depolama sahası, 509 adet
AAT‟si olan münferit tesis,142 adet AAT olmayan sanayi ve 70 OSB yerinde incelenmiĢtir.
Marmara Havzası saha çalıĢmalarında ise havza sınırları içerisinde yer alan ve proje
kapsamında saha çalıĢması yapılan (tüm belediyeler ve N>2000 olan köyler) 146 yerleĢim
yeri incelenmiĢtir. Bu kapsamda 86 adet evsel AAT, 111 adet katı atık düzensiz depolama
sahası, 14 adet düzenli katı atık depolama sahası, henüz faaliyete geçmemiĢ olan 1 adet
düzenli katı atık depolama sahası, AAT‟si olan 177 adet münferit tesis, 53 adet AAT olmayan
sanayi tesisi ve 21 adet OSB (OSB içinde yer alan münferit AAT‟ye sahip tesisler OSB olarak
incelenmiĢtir) yerinde incelenmiĢtir. Havzadaki mevcut, inĢaat halinde ya da proje
aĢamasında olan kentsel AAT‟lerin listesi Tablo Y1‟de verilmektedir. Arazi çalıĢması
sırasında incelenen ve koordinatları alınan çevresel altyapı mevcut durum haritası ġekil
Y4‟de gösterilmiĢtir.
Baskı
Tablo Y1. Marmara Havzası Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
ATIKSU ARITMA TESĠSĠ ADI
Kadiköy ÖAT
(Kadıköy, Maltepe, Ümraniye, Çekmeköy)
Üsküdar ÖAT (Üsküdar)
Küçüksu ÖAT (Üsküdar, Elmalı)
Yenikapi ÖAT
(Fatih, Eminönü, Eyüp, BayrampaĢa,
GaziosmanpaĢa, Kağıthane, Güngören,
Zeytinburnu)
Baltalimani ÖAT
(Sarıyer.
ġiĢli.
Kağıthane.
Beyoğlu.
BeĢiktaĢ)
Büyükçekmece ÖAT
(Büyükçekmece. Tepecik. Mimarsinan)
KüçükçekmecE ÖAT
(Avcılar,
Küçükçekmece,
Bakırköy,
Esenyurt, BahçeĢehir, Hadımköy)
ġĠLE Kumbaba ÖAT (ġile)
PaĢabahçe ÖAT
(Üsküdar, Beykoz, Sarıgazi)
Tuzla ĠAAT (Tuzla, Kartal)
PaĢaköy ĠAAT
(Kartal, Sarıgazi, Ömerli, Samandıra,
Sultanbeyli)
BahçeĢehir AAT (BahçeĢehir)
Çantaköy AAT (Çanta)
GümüĢyaka AAT (GümüĢyaka)
Terkos Durusu AAT (Durusu)
Ömerli AAT (Çekmeköy. Ömerli)
Kömürlük ĠAAT (Kömürlük)
Sahilköy Paket AAT (Sahilköy)
Yeniköy Paket AAT (Yeniköy)
Çatalca Akalan Köyü Paket AAT
Çatalca Belgrat Köyü Paket AAT
Çatalca Örencik Köyü Paket AAT
Çanta AAT
Ataköy AAT
(Küçükçekmece,
Esenler,
Bağcılar.,
Bahçelievler, Bakırköy)
Ambarli AAT
(Esenyurt, Kıraç, Gürpınar, Yakuplu,
Beylikdüzü, Avcılar)
Ağva ĠAAT (Ağva)
Silivri ĠAAT (Silivri)
SelimpaĢa ĠAAT
(SelimpaĢa,
Kumburgaz,
CelaliyeKamiloba)
Tepecik ĠAAT
(Büyükçekmece, Tepecik, Mimarsinan)
Baskı
Kadıköy/Ġstanbul
Faal
ĠġLETMEYE
ALMA YILI
2003
Üsküdar/Ġstanbul
Üsküdar/Ġstanbul
Aksaray/Ġstanbul
Faal
Faal
Faal
1992
2004
1988
ġiĢli/Ġstanbul
Faal
1997
Büyükçekmece/Ġstanbul
Faal
1998
Avcılar/Ġstanbul
Faal
2003
ġile/Ġstanbul
Beykoz/Ġstanbul
Faal
Faal
2008
2009
Tuzla/Ġstanbul
Sancaktepe/Ġstanbul
Faal
Faal
1998
2000
BahçeĢehir/Ġstanbul
Silivri/Ġstanbul
Silivri/Ġstanbul
Kağıthane/Ġstanbul
Çekmeköy/Ġstanbul
ġile/Ġstanbul
ġile/Ġstanbul
ġile/Ġstanbul
Çatalca/Ġstanbul
Çatalca/Ġstanbul
Çatalca/Ġstanbul
Silivri/Ġstanbul
Bakırköy/Ġstanbul
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Proje halinde
Faal
2004
2005
2007
2000
2008
2008
2008
2008
2008
2008
2008
--2010
Beylikdüzü/Ġstanbul
ĠnĢa halinde
2011
ġile/Ġstanbul
Silivri/Ġstanbul
Silivri/Ġstanbul
Faal
Proje halinde
Proje halinde
2010
-----
Proje halinde
---
BULUNDUĞU YER
DURUMU
Proje halinde
ĠġLETMEYE
ALMA YILI
---
Kepez/Çanakkale
Faal
2008
Umurbey AAT
Umurbey/Çanakkale
Faal
2009
Eceabat AAT
Eceabat/Çanakkale
ĠnĢa halinde
2010
Yalova
ĠnĢa halinde
2010
Altınova/Yalova
Faal-ĠSU
iĢletiyor
2006
Esenköy AAT
Esenköy/Yalova
ĠnĢa halinde
2010
Armutlu AAT
Armutlu/Yalova
ĠnĢa halinde
2010
Yalova Ön Arıtma Tesisi
Yalova
Faal
1986
Çınarcık AAT
Çınarcık/Yalova
ĠnĢa halinde
2011
Gemlik Ön Arıtma Tesisi
Gemlik/Bursa
Faal
2008
Mudanya Ön Arıtma Tesisi
Mudanya/Bursa
Faal
2006
KurĢunlu Ġlk Arıtma Tesisi
KurĢunlu/Bursa
Faal
2006
Küçükkumla Ön Arıtma Tesisi
Küçükkumla/Bursa
Faal
1991
Marmara Ereğlisi AAT
Marmara
Ereğlisi/Tekirdağ
Faal
2005
Yeniçiftlik AAT
Yeniçiftlik/Tekirdağ
Faal
2006
Yenice AAT
Yenice/Tekirdağ
Faal
2001
Barbaros AAT
Barbaros/Tekirdağ
Faal
2004
ġarköy Ön Arıtma Tesisi
ġarköy/Tekirdağ
Faal
2005
Ġğneada Paket AAT
Ġğneada/Kırklareli
Faal
2005
Karamürsel
Karamürsel/Kocaeli
Faal
2004
Gölcük
Gölcük/Kocaeli
Faal
2005
Körfez
Körfez/Kocaeli
Faal
2004
Kullar
Ġzmit/Kocaeli
Faal
2005
42 Evler
Ġzmit/Kocaeli
Faal
1996
Plajyolu
Ġzmit/Kocaeli
Faal
1995
Mutlukent AAT
Gebze/Kocaeli
Faal
1995
ġekerpınar Göçmen Konutları AAT
Gebze/Kocaeli
Kapalı
1994
Gebze AAT
Gebze/Kocaeli
ĠnĢa halinde
2011
Dilovası AAT
Dilovası/Kocaeli
Faal
2010
TavĢancıl Oksidasyon Havuzu
Gebze/Kocaeli
Planlanıyor
2014
Hereke AAT
Gebze/Kocaeli
Planlanıyor
2014
BULUNDUĞU YER
KĠLYOS ĠAAT (Sarıyer)
Sarıyer/Ġstanbul
Kepez AAT
Yalova Merkez AAT (Merkez, Termal,
Çiftlikköy, TaĢköprü, Kadıköy)
Altınova
AAT
(Kaytazdere, SubaĢı,
TavĢanlı)
Baskı
DURUMU
BULUNDUĞU YER
DURUMU
ĠġLETMEYE
ALMA YILI
Bağırganlı Paket AAT
Kandira/Kocaeli
Faal
2009
Kefken Paket AAT
Kandira/Kocaeli
Faal
2010
Kerpe Paket AAT
Kandira/Kocaeli
Faal
2010
Cebeci Paket AAT
Kandira/Kocaeli
Faal
2010
Kandıra AAT
Kandıra/Kocaeli
Proje halinde
2012
Baskı
ġekil Y4. Marmara Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
Baskı
4. Su Kalitesinin ve Kirlilik Yüklerinin Belirlenmesi
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‟den temin edilen yüzeysel su kaynaklarına ait 2003-2009
yıllarını kapsayan ölçüm ve analiz verileri kullanılmıĢtır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği
(SKKY) Tablo 1’de verilen Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri
esas alınarak yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu
durumlarda her DSĠ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli
parametrelerden olan KOĠ, BOĠ5, NH4-N, NO2-N ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları
(I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir. Ayrıca, SKKY
Tablo 1‟de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D) göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV)
belirlenmiĢ ve yine CBS ortamında haritalandırılmıĢtır (ġekil Y5-Y13).
Kentsel, endüstriyel, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık
depolama sahaları ve yayılı kirleticilerle ilgili kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Yayılı
kirleticilerden kaynaklanan kirlilik yükleri de havza bazında olmak üzere CBS ortamında
Kirlilik yüklerinin hesaplaması ile ilgili olarak; kentsel alanların 2020, 2030 ve 2040 yıllarına
ait 30 yıllık nüfus projeksiyonları yapılmıĢ ve bu projeksiyonlara bağlı olarak gelecekteki
kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Nüfus tahminleri yapılırken, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki
nüfus değiĢimini olabildiğince gerçekçi bir Ģekilde tahmin etmek amaçlanmıĢtır. Proje
kapsamında havza sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar),
kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu
senaryolar içinden havza yapısını en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Kirlilik Yükleri ile ilgili çalıĢmalar neticesinde Marmara Havzası için elde edilen veriler Ģu
Ģekilde özetlenmektedir:
Kentsel Kirlilik:
Mevcut durumda havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen 146
yerleĢim yerinin 75 inde atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. Havza bütününde atıksuları
arıtılan nüfus 14.124.649 ile havzanın kentsel nüfusunun % 84‟ üne karĢılık gelmektedir. Bu
sayıya ön (fiziksel artma), ikincil (biyolojik) ve ileri (nütrient giderimi) arıtma uygulanan
tesislere bağlı nüfusun tamamı dahildir. Buna göre 2009 yılında üretilen kentsel kirlilik
yükünün havzaya ulaĢan kısımları KOĠ için % 13 (90.803 ton/yıl), TN için % 15 (8328 ton/yıl)
ve TP için % 15‟ dir (1320 ton/yıl).
Baskı
ġekil Y5. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde önemli parametrelere göre su kalitesi sınıfları
Baskı
ġekil Y6. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde önemli parametrelere göre su kalitesi sınıfları
Baskı
ġekil Y7. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde A grubu (fiziksel ve inorganik) parametrelere göre
su kalitesi sınıfları
Baskı
ġekil Y8. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde A grubu (fiziksel ve inorganik) parametrelere göre su
kalitesi sınıfları
Baskı
ġekil Y9. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde B grubu (organik) parametrelere göre su kalitesi
sınıfları
Baskı
ġekil Y10. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde B grubu (organik) parametrelere göre su kalitesi
sınıfları
Baskı
ġekil Y11 Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde C grubu (inorganik kirlenme) parametrelere göre
Baskı
ġekil Y12. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde C grubu (inorganik kirlenme) parametrelere göre su
Baskı
ġekil Y13. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde D grubu (bakteriyolojik) parametrelere göre su
Baskı
Endüstriyel Kirlilik:
Havzada oluĢan ve alıcı ortama verilen endüstriyel atıksuların miktarı % 58‟dir. Geri kalan
%42‟ lik kısmı ise Marmara Denizine veya Karadenize deĢarj edilmektedir. Üretilen
endüstriyel kirlilik yüklerinin giderim yüzdeleri ise sırası ile KOĠ‟de %40, AKM‟de %31, TN‟da
%10 ve TP‟da ise %4 olarak hesaplanmıĢtır. 2010 yılı havzaya ulaĢan KOĠ yükü 35.947
ton/yıl, TN yükü 746 ton/yıl, TP yükü ise 70 ton/yıl‟dır.
Düzenli Depolama Alanı Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Kirlilik:
Kirlilik oluĢumunda düzensiz katı atık depolarından kaynaklanan sızıntı sularının önemli bir
payı bulunmaktadır. Havza sınırları içerisinde bulunan katı atık bertaraf tesislerinde oluĢan
sızıntı sularından kaynaklanan yüklerin hesabında, bugünkü durum baz alınarak gelecekteki
katı atık düzenli/düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan kirlilik yükleri mümkün
olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespit edilmiĢtir. Marmara Havzası‟nda 2010 yılı için düzenli
katı atık depo sahalarından kaynaklanan noktasal sızıntı suyu yükleri, KOĠ için 2.813, TN için
629, TP için ise 7 ton/yıl mertebesindedir. 2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 2.776, TN için
620, TP için ise 7 ton/yıl olacaktır. Bu tarihten itibaren 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma
olması beklenmektedir.
Yayılı Yüklerden Kaynaklanan Kirlilik:
Yayılı kirlilik yükleri besi maddesi parametreleri olan azot (N) ve fosfor (P) bazında
hesaplanmıĢtır. Ġleride yapılacak planlama çalıĢmalarına temel teĢkil etmesi açısından 2010
yılı için hesaplanan besi maddesi yükleri 2020, 2030 ve 2040 yılları için tahmini ve alansal
dağılım olarak verilmiĢtir. Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan
yetiĢtiriciliğinden kaynaklanmaktadır. Marmara Havzası‟nda, toplam yayılı kirleticilerde, TN
yükü açısından %36 ile baĢı çeken gübre kullanımını, % 30 ile hayvancılık faaliyetleri ve %
15 ile arazi kullanımı kaynaklı kirlilik (orman, çayır-mera-otlak, kentsel ve kırsal yerleĢim
alanları yüzeysel akıĢları) faaliyetleri takip etmektedir. Atmosferik taĢınım, düzensiz katı atık
depo alanları kaynaklı sızıntı suyu yükleri ve fosseptiklerden çıkıĢ suları kaynaklı yayılı
yükler, TN açısından toplamda %4‟ lük bir paya sahiptir. Yayılı yükler TP parametresi
açısından incelendiğinde ise kirlilikteki en büyük payın yine tarımsal gübre kullanımı olduğu
(%66) görülmektedir. Gübre kullanımını takiben hayvancılık (%28) ve arazi kullanımından
kaynaklanan TP yükleri de % 6 mertebelerindedir. 2010 yılı için havzaya ulaĢan toplam yayılı
TN yükü 25.625 ton/yıl, yayılı TP yükü 2.450 ton/yıl‟dır. Marmara havzasına ait TN ve TP yük
dağılımları ġekil Y14 ve Y15‟de verilmektedir.
Baskı
ġekil Y14. Marmara Havzası TN Yayılı Yük Dağılım Haritası
Baskı
ġekil Y15. Marmara Havzası TP Yayılı Yük Dağılım Haritası
Baskı
Noktasal ve Yayılı Kirlilik Yükleri
Havzadaki kentsel yerleĢimlerden, endüstriyel tesislerden ve düzenli katı atık depolarından
kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere
noktasal kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı
için noktasal yüklerin oranı TN parametresi bazında % 26, TP parametresi bazında % 32‟dir.
Noktasal TN yükleri 2010 yılında 8.811 ton/yıl iken, 2040 yılında 7.273 ton/yıl değerine
inmektedir. Noktasal TP yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde az bir artıĢla 1.289 ton/yıl dan
1.433 ton/yıl değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere rağmen, yayılı
yüklerde çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010 yılında 24.674
ton/yıl olan yayılı TN yükü, 2040 yılında 15.991 ton/yıl seviyesine inmekte olup; % 35
oranında bir azalma söz konusudur. Yayılı TP yükleri değeri de benzer Ģekilde % 40 azalma
ile 2.524 ton/yıl dan 1.517 ton/yıl değerine inmektedir.
Marmara Havzası‟ndaki toplam kirlilik yükleri genel özeti Tablo Y2’de verilmektedir.
Tablo Y2. Marmara Havzası’ndaki toplam kirlilik yükleri
Yükler (ton/yıl)
Toplam Azot (TN)
Toplam Fosfor (TP)
Yıllar
Yayılı
Noktasal
Kentsel
Endüstriyel
2010
7.047
1.764
2020
5.026
2030
2040
Baskı
Toplam
Noktasal
Yayılı
Toplam
Kentsel
Endüstriyel
24.674 33.485
1.116
173
2.524
3.813
492
20.218 25.736
852
360
1.994
3.206
6.030
443
18.120 24.593
977
324
1.753
3.054
6.881
392
15.991 23.264
1.147
286
1.517
2.950
5. Kentsel Atıksu Arıtma Tesislerinin Planlanması ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Kentsel AAT planlama ve fizibilite çalıĢmaları, “Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması” Projesi‟nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, AAT‟lere atıksu taĢıyacak kolektör hatlarının
güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması gibi faaliyetleri
kapsamaktadır. Planlanan kentsel atıksu arıtma tesisleri özellikleri ile birlikte CBS ortamında
yerini almıĢtır.
Mevcut AAT‟lerin değerlendirilmesi aĢamasında; havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları
kapsamında mevcut kentsel AAT‟ leri yerinde incelenmiĢ, ve yenileme veya kapasite artıĢı
ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama çalıĢmalarına da yansıtılmıĢtır. Ayrıca,
planlama çalıĢmalarında oluĢturulan arıtma senaryolarında öngörülen esaslara göre,
çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını arıtması planlanan mevcut AAT‟ ler için gerekli
kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer
almaktadır. Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve
Orman Bakanlığı) AAT‟ler için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da
ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
Bu kapsamda ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak, 3 farklı senaryo
için AAT planlamalarının alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif:
Maksimum sayıda AAT ve minimum kolektör uzunlukta hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak
üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif:
Minimum sayıda AAT ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç
olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda
AAT‟de arıtılması planlanmıĢtır.
Baskı
3. Alternatif:
Optimum sayıda AAT ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama
senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç olmak üzere
AAT‟ler, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak
olarak planlanmıĢtır.
Tablo Y3. Proses seçim kriterleri
Nüfus Aralığı
YerleĢim Durumu
Proses Tipi
Arıtma
Ön Arıtma* Çamur Arıtma
Mertebesi
N<2000
Ġçme Suyu Havzası
Paket Arıtma
Ġkincil
KI
Çamur Kurutma Yatakları
Hassas Alan
Doğal Arıtma/Paket Arıtma
Ġkincil
KI/Foseptik
-/Kurutma Yatakları
Diğer
Doğal Arıtma/Paket Arıtma
Ġkincil
KI+Foseptik -/Kurutma Yatakları
Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur
Ġkincil/ileri
KI+ĠI+YAKT Graviteli Yoğ. +
Sistemi
Uzun
Havalandırmalı Aktif Çamur
Ġkincil
Sistemi
Ġkincil
KI+ĠI+YAKT Mekanik/Kurutma
Yatakları
KI+ĠI+YAKT
2000<N<10000
Hassas Alan
**
Diğer**
***
10000<N<50000
50000<N<100000
100000<N<250000
N>250000
Hassas Alan
***
Sistemi
BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri
Diğer
Sistemi
Hassas Alan
Diğer
Sistemi
BNR
(Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġleri
Hassas Alan
Diğer
Hassas Alan
Diğer
* KI:Kaba Izgara ĠI:Ġnce Izgara
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
Mekanik
KI+ĠI+YAKT
Ġkincil
Mekanik
Graviteli Yoğ. + Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
Ġkincil
KI+ĠI+HKT
Çamur Çürütme +
Mekanik
HKT: Havalandırmalı Kum Tutucu
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi
öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi
iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma
yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme
safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma
mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır
Baskı
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler herhangi bir AAT‟den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‟ye bağlı olan ancak AAT‟de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‟ye bağlı olan, atıksuları %90‟ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir. Planlanan AAT‟leri için
proses
seçimi
gerçekleĢtirilirken
öncelikli
olarak
mevcut
mevzuat
göz
önünde
bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu Arıtma
Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmelikleri‟nde
belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus değerleri esas
alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir (Tablo Y3). Proses seçiminde söz konusu
tesisin içme suyu havzası veya hassas alan içinde yer alıp almadığına dikkat edilmiĢtir. Bu
nedenle Ġçme suyu havzasında yer alan ve projeksiyon nüfusu 2000‟in üstünde olan tesisler
ile hassas alanda yer alan ve projeksiyon nüfusu 10000‟in üstünde olan tüm tesisler besi
maddesi (N, P) giderimi yapacak biçimde planlanmıĢtır. Marmara Havzasındaki mevcut ve
planlanan AATler ġekil Y16‟da verilmektedir.
Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan 3 arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında 3 alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel AAT‟lerin her biri için
ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek
biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‟lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam
iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri,
arıtılan atıksuyun m3‟ ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri
de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi
merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde, bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate
alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu
karĢılaĢtırmalı maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi
için, 3 alternatif için aynı yöntem ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde
bulundurulmuĢtur.
Baskı
ġekil Y16. Marmara Havzasında mevcut ve planlanan AAT’ler
Baskı
ÇalıĢmalar kapsamında Marmara Havzası‟nda kurulması planlanan AAT‟ler, arıtma
teknolojilerine göre gruplandırılarak Tablo Y4 ve Tablo Y5‟te verilmektedir. Revizyon
gerektiren AAT‟ler Tablo Y6‟da verilmektedir.
Tablo Y4. AKTĠF ÇAMUR Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT
NO
AAT BAĞLI YERLEġĠMLER
PROJE
NÜFUSU
(2040)
AAT
Proses Tipi
ĠLK
YATIRIM M.
(EURO)
30 YILLIK
ĠġLETME M.
ġZD
(EURO)
Doğu Marmara Alt Havzası
I-1
Pelitli, TavĢanlı, Dilovası-KOCAELĠ
56.930
ileri
2.045.990
4.341.211
I-2
Zeytinbağı-BURSA
1.919
paket
202.889
286.995
I-3
Tacir-BURSA
2.177
ikincil
221.080
300.767
I-4
Koru-YALOVA
5.878
ikincil
435.161
671.386
I-5
Boyalıca-BURSA
2.738
ikincil
258.524
337.524
I-6
Çakırlı-BURSA
2.085
ikincil
214.689
297.231
I-7
Yeniköy, Orhangazi- BURSA
88.280
ileri
3.461.286
6.802.508
I-8
Elbeyli-BURSA
2.970
ikincil
273.230
352.441
I-9
Ġznik-BURSA
39.337
ikincil
2.011.672
3.078.386
I-10
Yenisölöz-BURSA
2.381
ikincil
235.040
317.131
Batı Marmara Alt Havzası
II-1
Kıyıköy-KIRKLARELĠ
2.258
ikincil
226.692
307.013
II-2
Demirköy-KIRKLARELĠ
4.854
ikincil
442.622
479.041
II-3
HoĢköy-TEKĠRDAĞ
2.073
ikincil
213.843
296.177
II-4
Mürefte-TEKĠRDAĞ
2.944
ikincil
271.623
353.939
II-5
Çorlu-TEKĠRDAĞ
361.286
ileri
8.355.814
18.060.369
II-6
SağlamtaĢ-TEKĠRDAĞ
2.503
ikincil
243.170
321.650
II-7
EvreĢe-ÇANAKKALE
2.431
ikincil
238.410
315.355
II-8
Kavakköy-ÇANAKKALE
3.895
ikincil
328.723
407.638
II-9
Enez-EDĠRNE
4.769
ikincil
377.399
447.680
II-10
Gelibolu-ÇANAKKALE
48.653
ikincil
2.130.125
3.660.782
II-11
Tekirdağ-TEKĠRDAĞ
228.810
ileri
5.281.296
12.799.353
II-12
Gökçeada-ÇANAKKALE
10.261
ikincil
804.826
1.054.559
II-13
Sultanköy-TEKĠRDAĞ
3.855
ikincil
326.430
407.843
Güneybatı Marmara Alt Havzası
III-1
Çardak, Lapseki-ÇANAKKALE
21.032
ikincil
1.175.130
1.882.849
III-2
Karabiga-ÇANAKKALE
3.297
ikincil
293.426
371.170
III-3
GümüĢçay-ÇANAKKALE
2.251
ikincil
226.211
304.147
Baskı
PROJE
NÜFUSU
(2040)
AAT
Proses Tipi
ĠLK
YATIRIM M.
(EURO)
30 YILLIK
ĠġLETME M.
ġZD
(EURO)
Biga-ÇANAKKALE
69.629
ikincil
2.969.010
5.144.996
III-5
Çan-ÇANAKKALE
42.442
ikincil
2.118.657
3.607.724
III-6
Terzialan-ÇANAKKALE
2.392
ikincil
235.802
313.367
III-7
Yenice-ÇANAKKALE
11.396
ileri
791.921
1.139.967
III-8
Kalkım-ÇANAKKALE
2.462
ikincil
240.467
317.399
III-9
Sarıköy-BALIKESĠR
5.446
ikincil
413.123
639.461
III-10
Gönen-BALIKESĠR
80.204
ikincil
3.269.416
6.079.009
III-11
Çanakkale-ÇANAKKALE
159.205
ileri
5.217.395
10.447.798
III-12
Marmara Adası-BALIKESĠR
6.528
ikincil
653.952
670.122
III-13
AvĢa Adası-BALIKESĠR
3.807
ikincil
323.659
372.421
III-14
Saraylar-BALIKESĠR
3.734
ikincil
319.424
368.422
III-15
Ġntepe-ÇANAKKALE
1.957
paket
205.620
289.604
III-16
Pazarköy-ÇANAKKALE
1.008
paket
130.812
222.384
III-17
Akçakoyun-ÇANAKKALE
1.798
paket
194.078
278.650
III-18
Hamdibey-ÇANAKKALE
1.893
paket
201.011
285.207
AAT
NO
III-4
Tablo Y5. DOĞAL ARITMA Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT NO
PROJE NÜFUSU (2040)
ĠLK YATIRIM M.
(EURO)
Doğu Marmara Alt Havzası
I-1-D
Narlıca-BURSA
1.349
94.430
I-2-D
Sölöz-BURSA
1.834
128.380
Batı Marmara Alt Havzası
II-1-D
Bolayır-ÇANAKKALE
II-2-D
Mecidiye-EDĠRNE
II-3-D
Balabancık-TEKĠRDAĞ
1.582
995
1.419
110.740
74.625
99.330
Güneybatı Marmara Alt Havzası
Baskı
III-1-D
KozçeĢme-ÇANAKKALE
1.096
76.720
III-2-D
Yeniçiftlik-ÇANAKKALE
1.429
100.030
III-3-D
BalıklıçeĢme-ÇANAKKALE
1.279
89.530
Tablo Y6. Marmara Havzası Yenilenmesi Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri
AAT
NO
AAT’ye Bağlı
YerleĢimler
Proje
Nüfusu
I-1-R
Gemlik-BURSA
161.633
I-2-R
Mudanya-BURSA
114.553
II-1-R
Yenice-TEKĠRDAĞ
2.286
II-2-R
ġarköy-TEKĠRDAĞ
25.133
II-3-R
Barbaros-TEKĠRDAĞ
7.884
AAT Revizyonu
Fiziksel Arıtma
Birimlerinin Yenilenmesi,
Kapasite ArtıĢı
Fiziksel Arıtma
Kapasite ArtıĢı
Fiziksel Arıtma
Birimlerinin Yenilenmesi
Fiziksel Arıtma
Kapasite ArtıĢı
Kumbağ Belediyesinin
Bağlanması
Ġlk Yatırım
Maliyeti
(Euro)
30 yıllık ĠM
ġZD (Euro)
4.549.115
10.183.976
2.591.729
8.107.089
91.436
292.125
1.037.601
2.151.164
155.273
2.823.843
Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo Y7‟ de verilmiĢtir. Fizibilite çalıĢması
yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde toplam maliyetler açısından en düĢük olan arıtma
senaryosu Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‟ lerin
tamamlanma ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer
yönetmeliklerde verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 20102017 arasındaki yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‟lerin tamamlanma
zamanları nüfusu 100.000‟den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki
belediyeler için 2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 10.000‟in altındaki
belediyeler için 2017 yılıdır. Bununla birlikte nüfusu 100.000 üzerinde olan yerleĢim yerleri
için verilen süre dolduğundan eylem planı takviminde söz konusu yerler için bu süre 2012
olarak öngörülmüĢtür.
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada yapılan proje 2. ve 3. paydaĢ toplantılarında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili
diğer kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantı sonucunda istenen değiĢiklikler
bu arıtma senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Nihai atıksu
arıtma senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo Y8‟de verilmiĢtir.
Baskı
Tablo Y7. Marmara Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Atıksu Arıtma Maliyeti (Euro)
Kolektör
AAT Yatırım Maliyeti
Senaryo
Aktif
Doğal
Çamur
Arıtma
Alternatif I
38.341.343
1.239.705
Alternatif II
38.330.799
902.095
Alternatif III
37.613.229
708.335
Yenileme
10.799.67
1
10.799.67
1
10.799.67
1
Toplam
Yatırım
Toplam
Toplam
ĠĢletme
ĠYM
Maliyeti
50.380.719
92.242.842
285.899
50.666.617
142.909.459
50.032.565
92.697.197
1.526.387
51.558.952
144.256.149
49.121.235
92.414.158
5.252.374
54.373.609
146.787.767
Maliyeti
Maliyeti
Maliyet
Tablo Y8. Marmara Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Atıksu Arıtma Maliyeti (EURO)
Senaryo
Aktif Çamur
Nihai
47.579.648
Doğal
Arıtma
773.785
Kolektör
Toplam ĠYM
Yenileme
8.425.154
56.778.587
ĠĢletme
Maliyeti
Maliyeti
111.989.873
874.746
Toplam
Yatırım
Maliyeti
57.653.333
Toplam
Maliyet
169.643.206
Marmara Havzası‟nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye
alınması için; 2010 yılına kadar süresi olan AAT‟lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 23.403.620 €,
2012 yılına kadar süresi olan AAT‟lerin ĠYM 14.337.431 €, 2014 yılına kadar süresi olan
AAT‟lerin ĠYM 8.473.185 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‟lerin ĠYM 10.564.351 €‟dur.
Planlaması yapılan kentsel AAT‟lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk
yatırım maliyeti ile kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafik ġekil Y17’de verilmektedir.
Birden fazla yerleĢimin aynı AAT‟ye bağlı olduğu durumlarda (ortak arıtma) , AAT‟nin hizmet
ettiği nüfusa bakılmaksızın. AAT‟ ye bağlı ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için
mevzuatta öngörülen süreye kadar tesisin iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde
gösterilmiĢtir.
Baskı
*Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan
AAT'ni iĢletmeye almak için aĢılmaması gereken süre 2010‟dur. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde
2012 yılı olarak öngörülmüĢtür
ġekil Y17. Marmara Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri
Baskı
6. ÇalıĢmaların Coğrafi Bilgi Sistemine (CBS) Aktarılması
Proje kapsamında öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması
için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup, proje kapsamında üretilen tüm veriler
CBS ortamında ÇOB sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bilindiği gibi tüm
dünyada olduğu gibi ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan CBS teknolojisi mekansal
anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha doğru ve hızlı
Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar
için
verilerin
toplanması,
toplanan
verilerin
değerlendirilmesi,
analiz
edilmesi
ve
sunulmasında CBS'nin etkin bir Ģekilde kullanılması bir zorunluluk haline gelmiĢtir. Burada
unutulmaması gereken diğer bir husus, klasik yöntemlerle bir yıllık bir sürede Türkiye‟nin
%52 nüfusuna hitap eden ve belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem
planlarının hazırlanmasının hem çok zor olacağı ve hem de doğruluk açısından aynı
hassasiyeti taĢımayacağıdır. Bu nedenle, CBS kullanımı bu projenin en önemli ve
vazgeçilemeyen bir aracı olmuĢtur.
Bütüncül bir yaklaĢımla CBS ile 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanmasında elde
edilen faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi
ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olmuĢtur.
Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler, CBS ortamına aktarıldığı için zaman
içerisinde gerek yeni toplanmıĢ, süreç içerisinde toplanan veri ve gerekse
mevcut verilerin güncellenmesi daha kolay ve ucuz olmuĢtur.
Havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi
ve çözümünde oluĢturulan CBS önemli bir altlık olacaktır.
OluĢturulan CBS tabanı sayesinde, havzalar bazında zamanla artacak veri ve
bilgi yoğunluğu karĢısında verilerin daha hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz
edilmesine olanak sağlanacaktır.
Projede her havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için
tek bir veri katmanı oluĢturma yoluna gidilmiĢtir. Böylelikle veri katmanı
kalabalığı önlenerek, sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11
havza için yapılabilmesi sağlanmıĢtır.
Baskı
Havzalar
bazında
oluĢturulan
CBS
altlığının
zaman
içerisinde
güncellenmesiyle özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları
havzalar genelinde takip etmek mümkün olacaktır.
7. Havzalarda Yapılan PaydaĢ Toplantıları
Yukarıda bahsedilen proje çalıĢmaları sırasında projenin amaç ve kapsamının anlaĢılabilir
olması ve projede yapılan çalıĢma sonuçlarının proje tamamlandıktan sonra sürdürülebilir
olması açısından havza bazında açılıĢ ve paydaĢ toplantıları baĢlığı altında toplantılar
düzenlenmiĢtir. Bu toplantılar, baĢta Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel
Müdürlüğü BaĢkanlığı‟nda olmak üzere; Havza koordinatörü olan Ġl Çevre Orman
Müdürlükleri ile havzadaki diğer Çevre ve Orman il Müdürlükleri, TÜBĠTAK MAM, proje
danıĢmanları ve hizmet alımı yapılan firmalar, havzada yer alan Belediyeler, Ġller Bankası, il
Özel Ġdareleri, Tarım Ġl Müdürlükleri ve havzada yer alan Sivil Toplum KuruluĢlarının
katılımıyla gerçekleĢtirilmiĢtir. AçılıĢ toplantıları her bir havzadaki koordinatör ilde Ekim-Aralık
2009 tarihlerinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Proje çalıĢmalarının ilerlemesi ve Havza bazında atıksu
arıtma tesisi planlamalarının tamamlanması sonucunda Mayıs-Temmuz 2010 tarihlerinde
yine 11 havzada 1. paydaĢ toplantıları düzenlenmiĢtir. Taslak raporların Bakanlık‟a
sunulmasının ardından 2. ve 3. paydaĢ toplantıları yapılmıĢtır. Marmara Havzası AçılıĢ
Toplantısı 25 Aralık 2009, 1. paydaĢ toplantısı 25 Haziran 2010, 2. paydaĢ toplantısı ise 12
Ekim 2010 tarihlerinde Ġstanbul ilinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Taslak rapordan sonra Marmara
Havzası için 23 Aralık 2010‟da Tekirdağ‟da; 24 Aralık 2010‟da Ġstanbul‟da 3.paydaĢ
toplantıları gerçekleĢtirilmiĢtir. PaydaĢlarla yapılan bu toplantılar neticesinde alınan geri
bildirimler değerlendirilmiĢ olup, özellikle planlamalara ve projenin diğer kısımlarına
yansıtılmıĢtır.
8. Eylem Planlarının Hazırlanması
Proje kapsamında yapılan çalıĢmalar neticesinde havzadaki sorunlar ve çözüm önerilerine
yönelik “Eylem Planları” hazırlanmıĢtır. Eylem planlarında yapılması gereken iĢlerin süresi ve
iĢi yapacak sorumlu kurum ve kuruluĢlarda belirtilmiĢtir. Proje faaliyetlerine iliĢkin iĢ programı
Havza Koruma Eylem Planı Takviminde detaylı olarak anlatılmıĢtır.
Marmara Havzası için önerilen eylemler kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl
Baskı
(2011-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2016-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2021-2040) ise
uzun vade olarak belirlenmiĢtir.
Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2011-2015 Dönemi)
Marmara Havzası‟nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir:
Nüfusu 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000-100.000 arası
yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun
olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT lerin yapılması gerekmektedir.
YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü
kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon
gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır.
Ön
Arıtma
Tesislerinin
Biyolojik
Atıksu
Arıtma
Tesislerine
dönüĢtürülmesi
gerekmektedir.
Havzada, ĠSKĠ Genel Müdürlüğü tarafından iĢletilen 17 adet kentsel atıksu arıtma tesisinden
9 tanesi fiziksel ön arıtma tesisi olup derin deniz deĢarjı ile sonlanmaktadır. Ġstanbul ilinde
kanalizasyonla toplanabilen atıksuların büyük bir kısmının (yaklaĢık % 84) ön arıtma sonrası
derin deniz deĢarjı ile denize deĢarj edildiği, bu tesislerden 6 tanesinin deĢarjını Ġstanbul
Boğazı‟ndan Karadeniz dip akıntısına vermektedir. Söz konusu 17 adet Atıksu Arıtma
Tesisinden sadece 12 adedi Ġstanbul Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟ne deĢarj izni için
baĢvurmuĢ olup, Eylül 2010 itibarı ile sadece 2 adet tesis (PaĢaköy Ġleri AAT ve GümüĢyaka
AAT) deĢarj izni alabilmiĢtir. BaĢvuru yapılan tesislerden 3 adedi ise (Küçüksu, Kadıköy,
Üsküdar) Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Tablo 22 standartlarını sağlayamadığından deĢarj
izin belgesi alamamıĢtır. Marmara Denizi‟nin bir iç deniz olması ve deniz suyu kalitesinin
iyileĢtirilmesi açısından Ön Atıksu Arıtma Tesislerinin hızlıca Biyolojik Atıksu Arıtma
Tesislerine dönüĢtürülmesi gereklidir. Mevcut Ön Atıksu Arıtma Tesislerinin çok değerli
arazilerde olması ve yer sıkıntısı bulunmasını da göz önünde bulundurarak ĠSKĠ tarafından
uygun çözümlerin belirlenmesi önem arz etmektedir.
Gemlik ve Büyükkumla ve Mudanya‟da BUSKĠ tarafından yapılmıĢ Ön Arıtma Tesislerinin
Ġkincil Arıtma Tesisine dönüĢtürülmesi, BUSKĠ‟nin Yatırım Programına uygun olarak
tamamlanmalıdır.
Baskı
Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‟lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, çevre izninin alınması
vb.) yapmaları gerekmektedir.
Havzadaki sıcak noktalardan biri olan Gebze ilçesindeki sanayi tesislerinin deĢarj
standartlarının sağlanması için Kocaeli Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü bünyesinde
Gebze ilçesi için ayrı bir ekip oluĢturulmalıdır..
Sıcak noktalar bölümünde belirtilen yüzeysel sularda su kalite gözlem istasyonlarının
kurulması 2011 yılı sonuna kadar yapılmalıdır
Ġçme suyu olarak kullanılan göletlerin mutlak koruma bandı istimlak edilmelidir
YerleĢim bölgelerini dıĢında kalan ve kanalizasyon altyapısına bağlanamayan yer
alan otel, motel, tatil köyü vb. turistik tesislerin atıksu altyapıları, en geç 2012 yılı
sonuna kadar ilgili mevzuat Ģartlarını sağlayacak Ģekilde iyileĢtirilmelidir.
Havzada planlanacak yeni OSB‟ler için yer seçimi, oluĢacak yükler ve çevresel riskler
açısından, HSA/ÇĠB‟in görüĢü de alınarak yapılmalıdır.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin
nüfusuna bağlı olarak, 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde
mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli
depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000
in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Arıtma çamurlarının tarımda kullanımı baĢta olmak üzere bertaraf alternatiflerinin
2015 yılına kadar belirlenmesi gereklidir.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları
ve maden sahalarının çevre etkileri araĢtırılarak, sorunlu olanlar en geç 2015 yılı
sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Havzada kullanma suyu temini amacıyla kullanılan Ġznik Gölünde özel hüküm
belirleme çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar tamamlanmıĢ olması gerektiği
düĢünülmektedir.
Baskı
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olmalıdır. Su
kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su kalitesi izleme sistemi 2013
yılı sonunda kurulmalı, akarsu ıslah çalıĢmaları ise 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanmalıdır.
Atmosferik taĢınımın (Edirne-Ġstanbul-Kocaeli Otoyolu ve Ġstanbul ile Kocaeli sanayi
emisyonlarının) havza su kaynaklarına etkisi 2015 yılına kadar araĢtırılmalıdır.
AAT ĠĢletilmesi konusunda yetkili personel açığı 2015 yılı sonuna kadar giderilmelidir.
Havzada oluĢan tarımsal baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle nehir
civarında yer alan köylerde ardından çayı besleyen derelerin etkilendiği yerleĢim
yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle
küçük çercevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta envanter oluĢturma,
eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2011 yılında baĢlayıp 2012 yılı sonuna kadar
yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının
büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara
ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle çayın kıyısında
yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması
konusunda eğitimler verilmelidir. 2012 yılı sonuna kadar gübre ve pestisit satıĢları
kontrol altına alınmalıdır. Yine en kısa dönemde 2011 yılından baĢlayarak ve/veya
halihazırda sürdürülen çalıĢmalar devam ettirilerek bölge halkı organik tarım,
damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve
kullanması konusunda teĢvik edilmelidir.
2012 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi
önerilmektedir. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer
alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil
iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli
iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan)
tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü
Baskı
projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli
ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir.
ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi
kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. Havzada
tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna
göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım
amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu çalıĢmalar 2011
yılı itibariyle baĢlamalı ve kısa vadede 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Tarımsal amaçlı su kullanımının azaltılması için su dağıtım sistemlerinin yapısal
yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım
programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken
uygulamalardır.
Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri
tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının 2015 yılı
sonuna kadar kısa vadede sağlanması gerekmektedir.
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve
göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden
yararlanma imkan ve Ģartları 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede değerlendirilmelidir.
Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Marmara Havzası‟nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Havzada bulunan Ön Arıtma Tesislerinin Biyolojik AAT‟ye dönüĢtürülmesi 2017 yılına
kadar tamamlanmalıdır
Nüfusu 10.000 in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000 in üzerinde olan kırsal
köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT lerin yapılması
gerekmektedir.
Havzada yer alan ve bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000 in altında olan tüm
belediyelerde 2017 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının
rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı ve noktasal yüklerin
önlenmesi amacıyla kısa vadede baĢlatılacak olan çalıĢmaların orta ve uzun vadede
sürekliliği sağlanmalıdır.
Baskı
2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli taĢkın önleme
yatırımlarının yapılması gerekmektedir.
Tehlikeli ve özel atıkların ve tıbbi atıkların denetimi hususunda ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının orta vadede devam etmesi gerekmektedir.
Erozyonla mücadele konusunda sistematik ve sürekli olarak yapılan çalıĢmalar orta
vadede devam edip uzun vadede 2040 yılına kadar sürecektir.
Yeraltı ve yüzeysel sularının akım ve kalitesinin izlenmesi, arıtılmıĢ atıksuların
yeniden kullanımı, tarımsal amaçlı su kullanımı azaltma çalıĢmaları izleme ve
denetimleri orta ve uzun vadede devam etmesi gereken çalıĢmalardır.
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve
ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak
yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun
üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal
kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmeli ve
alıcı ortam deĢarj standartları oluĢturulması 2020 yılı sonuna kadar orta vadede
tamamlanmalıdır.
Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Marmara Havzası‟nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
Yüzeysel su kalitesinin korunması amacıyla havzaya özel koruma tedbirlerinin
geliĢtirilmesi
Eylem planı etkinliğinin izleme ve denetimi
Baskı
Baskı
EXECUTIVE SUMMARY
Increasing water demand with an increasing population, problems related to scarcity of water
resources, overconsumption and pollution of water in parallel to developing industrial and
agricultural activities, increased the importance of water resources management on
watershed basis. On the 9th article of No:4856 Act on the Organization and Missions of
Ministry of Environment and Forestry, General Directory of Environment was nominated by
doing the necessary work in order to prepare plans for water protection and usage, and
providing an integrated watershed-based management of terrestrial water and soil resources.
Besides on the 5th article of Water Pollution Control Act published in 2004 in Official Gazette
with an issue number of 25687, it was stated that Water Protection Action Plans are made by
Ministry of Environment and Forestry by consulting with General Directorate of DSĠ (State
Water Works) and other related enterprizes.
Within this framework, work on preparation of Watershed Protection Action Plans was started
by the Ministry of Environment and Forestry of Turkish Republic. Initially, 25 hydrological
watersheds of our country were rated considering the water quality, pollutant sources,
protection areas and drinking water resources in the watershed. Based on this prioritization,
protection action plans were already completed for 4 watersheds. Preparation of protection
action plans for 11 of the remaining 21 watersheds were undertaken by TUBITAK Marmara
Research Center and the Project with the title “Preparation of Watershed Protection
Action Plans for 11 Watersheds in Turkey” started after being signed by the Ministry of
Environment and Forestry-General Directorate of Environmental Management and TUBITAK
Governorship on August 12, 2009. The project was finalized on December 3, 2010 with the
completion of amendments in planning of wastewater treatment facilities.
Watershed Protection Action Plans will contribute to Türkiye in the process of nomination for
European Union in order to comply with Water Framework Directive which came into force in
2000 and forms a basis for all EU water directives, and to form a basis for preparation and
application of River Basin Management Plans which will include the necessities of the
directive.
The total population of the residential areas within the scope of the Project is 37 453 292
according to the census of population by the year 2009 with respect to the address-based
registration system. This population refers to 52 % of the total population of Türkiye (Figure
Baskı
Y1). The total area considered in the Project equals to 40 % of the total area in Türkiye
(Figure Y2).
Figure Y1. Population of Project Area
Figure Y2. Project Area
Within the scope of the Project, Watershed Protection Action Plans were prepared for the
following 11 hydrological watersheds based on 5th article of Water Pollution Control Act
(Figure Y3).
Marmara Basin
Susurluk Basin
Kuzey Ege (North Aegean) Basin
Küçük Menderes Basin
Büyük Menderes Basin
Burdur Basin
Yeşilırmak Basin
Kızılırmak Basin
Konya Closed Basin
Seyhan Basin
Ceyhan Basin
Baskı
Figure Y3. Watersheds within the scope of the project
Within the Project, in order to prevent pollution and protection or rehabilitation of water
resources, present situation of the watershed was initially determined in terms of water
resources potential, point and non-point sources of pollution and water quality. Later, short,
medium and long term planning was made considering priorities, technological and
economical feasibility and sustainability. All those works were shared with the authorities in
the watershed, the Ministry of Environment and Forestry holding the first place.
Within the general work plan of the Project, consultancy service was undertaken by “Biosfer
Consultancy Engineering and Trade Ltd. Corp.”. One of the important work packages of the
Project consisting of municipal wastewater treatment plant planning and feasibility works was
undertaken by “Mimko Engineering Manufacturing Consultancy Coordination and Trade
Corp.” through service procurement. Service was also obtained for field-work by “Nebula
Eng. Ltd. Corp.” in Marmara Basin.
The work packages accomplished within the concept of the Project are as follows:
1. Determination of the General Situation of the Watershed
Within this work package, location, geographical characteristics, water resources,
meteorological characteristics, agricultural and industrial properties which define the
watershed were compiled and mapped through Geographical Information Systems tools.
Leading Environmental Pressures and Hot Spots in the Watershed
In most of the creeks in Ġstanbul, water quality class is IV because of NH4-N. Also, the
creeks which feed Ġznik Lake are also class IV, in other words very polluted. Water quality
measurement stations should be established in Dil Creek, Çorlu ġerefli Creek and BigaKocabaĢ Creek.
Baskı
Industry has grown very fast in Kocaeli-Gebze since 1990. There are more than 3000
industrial facilities including the ones in organized industrial areas. A seperate team should
be in charge for the control of these facilities.
In case of industrial discharges to domestic WWTPs, particularly for Ġstanbul-Tuzla advanced
WWTP, monitoring and control should be made in coordination with universities in order to
preserve the loading and treatment performance of the plant.
Particularly in Ġstanbul and Kocaeli, newly planned organized industrial areas should be
analyzed in detail before being established for their possible impacts on receiving water
media on watershed basis.
Throughout the basin, particularly in Ġstanbul, many WWTPs apply only pretreatment. These
pretreatment facilities should be upgraded to biological or advanced WWTPs until the end of
2017.
2. Determination of Water Resources and Evaluation of Related Planning
Present data on potential of surface and groundwater resources, their usage purposes, and
allowance of water resources and future planning were specified. Considering the water
requirement in the watershed, reuse of treated wastewater was evaluated.
3. On-Site Examination of Environmental Infrastructure
All municipalities regardless of the population, villages with N>2000, organized industrial
areas, other important pollution sources which discharge into receiving water resources,
working and abandoned solid waste disposal sites were visited and the present infrastructure
was investigated on-site. Within this scope, coordinates of the related places were recorded,
and the present situation of the municipal wastewater treatment plants, wastewater treatment
plants of individual industries and organized industrial areas which discharge into receiving
water bodies and which account for priority problems for the watershed were investigated.
Data obtained as a result of fieldwork were inserted into Excel tables and recorded under
GIS. Within the scope of Project, 1435 settlements were visited, 192 domestic wastewater
treatment plants (WWTPs), 1295 solid waste dumping areas, 29 sanitary landfills, 509
individual industrial plants with WWTP, 142 individual industrial plants without WWTP, and
70 organized industrial areas were examined on-site.
During the field work for Marmara Basin, 146 settlements were visited, 86 domestic
wastewater treatment (WWT) plants, 111 solid waste dumping areas, 14 sanitary landfill, 177
Baskı
individual industrial plants with WWTP, 53 individual industrial plants without WWT, and 21
organized industrial areas (facilities in organized industrial areas with individual WWTs were
included to the WWTP of the industrial area and not considered separately) examined onsite. WWTPs in operation and under construction are listed in Table Y1. The locations of
environmental infrastructural facilities examined during field work are illustrated in Figure Y4.
Table Y1. WWTPs in operation and under construction in Marmara Basin
WWTP NAME
LOCATION
KADIKÖY Primary WWTP
Kadıköy/Ġstanbul
(Kadıköy. Maltepe. Ümraniye. Çekmeköy)
SITUATION
In operation
YEAR OF
START OF
OPERATION
2003
ÜSKÜDAR Primary WWTP (Üsküdar)
Üsküdar/Ġstanbul
In operation
1992
KÜÇÜKSU Primary WWTP (Üsküdar. Elmalı)
Üsküdar/Ġstanbul
In operation
2004
YENĠKAPI Primary WWTP
Aksaray/Ġstanbul
(Fatih.
Eminönü.
Eyüp.
BayrampaĢa.
GaziO.paĢa. Kağıthane. Güngören. Zeytinburnu)
BALTALĠMANI Primary WWTP
ġiĢli/Ġstanbul
(Sarıyer. ġiĢli. Kağıthane. Beyoğlu. BeĢiktaĢ)
BÜYÜKÇEKMECE Primary WWTP
KÜÇÜKÇEKMECE Primary WWTP.
In operation
1997
1998
2003
In operation
ġĠLE Kumbaba Primary WWTP (ġile)
ġile/Ġstanbul
PAġABAHÇE Primary WWTP
Beykoz/Ġstanbul
(Üsküdar. Beykoz. Sarıgazi)
TUZLA Advanced WWTP (Tuzla. Kartal)
Tuzla/Ġstanbul
PAġAKÖY Advanced WWTP
Ömerli.
In operation
Avcılar/Ġstanbul
(Avcılar, Küçükçekmece, Bakırköy, Esenyurt.
BahçeĢehir, Hadımköy)
(Kartal.
Sarıgazi.
Sultanbeyli)
1988
In operation
In operation
In operation
In operation
2008
2009
1998
2000
In operation
Samandıra.
BAHÇEġEHĠR WWTP (BahçeĢehir)
In operation
2004
ÇANTAKÖY WWTP (Çanta)
Silivri/Ġstanbul
In operation
2005
Baskı
WWTP NAME
LOCATION
SITUATION
YEAR OF
START OF
OPERATION
GÜMÜġYAKA WWTP (GümüĢyaka)
Silivri/Ġstanbul
In operation
2007
TERKOS DURUSU WWTP (Durusu)
In operation
2000
ÖMERLĠ WWTP (Çekmeköy. Ömerli)
In operation
2008
KÖMÜRLÜK Advanced WWTP (Kömürlük)
ġile/Ġstanbul
In operation
2008
SAHĠLKÖY Package WWTP (Sahilköy)
ġile/Ġstanbul
In operation
2008
YENĠKÖY Package WWTP (Yeniköy)
ġile/Ġstanbul
In operation
2008
ÇATALCA AKALAN KÖYÜ Package WWTP
Çatalca/Ġstanbul
In operation
2008
ÇATALCA BELGRAT KÖYÜ Package WWTP
Çatalca/Ġstanbul
In operation
2008
ÇATALCA ÖRENCĠK KÖYÜ Package WWTP
Çatalca/Ġstanbul
In operation
2008
Çanta WWTP
Silivri/Ġstanbul
To be projected
---
ATAKÖY WWTP
2010
In operation
(Küçükçekmece. Esenler. Bağcılar. Bahçelievler.
Bakırköy)
AMBARLI WWTP
Under construction
(Esenyurt. Kıraç. Gürpınar. Yakuplu. Beylikdüzü.
Avcılar)
AĞVA Advanced WWTP (Ağva)
ġile/Ġstanbul
SĠLĠVRĠ Advanced WWTP (Silivri)
Silivri/Ġstanbul
SELĠMPAġA Advanced WWTP
Silivri/Ġstanbul
(SelimpaĢa, Kumburgaz, Celaliye-Kamiloba)
TEPECĠK Advanced WWTP
2011
KĠLYOS Advanced WWTP (Sarıyer)
Sarıyer/Ġstanbul
Kepez WWTP
In operation
2010
To be projected
---
To be projected
To be projected
---
---
To be projected
---
Kepez/Çanakkale
In operation
2008
Umurbey WWTP
Umurbey/Çanakkale
In operation
2009
Eceabat WWTP
Eceabat/Çanakkale
Under construction
2010
Yalova
Under construction
2010
Yalova Central WWTP (Merkez.
Çiftlikköy. TaĢköprü. Kadıköy)
Baskı
Termal.
WWTP NAME
LOCATION
SITUATION
YEAR OF
START OF
OPERATION
Altınova WWTP (Kaytazdere. SubaĢı. TavĢanlı)
Altınova/Yalova
In operation
2006
Esenköy WWTP
Esenköy/Yalova
Under construction
2010
Armutlu WWTP
Armutlu/Yalova
Under construction
2010
Yalova Primary WWTP
Yalova
In operation
1986
Çınarcık WWTP
Çınarcık/Yalova
Under construction
2011
Gemlik Primary WWTP
Gemlik/Bursa
In operation
2008
Mudanya Primary WWTP
Mudanya/Bursa
In operation
2006
KurĢunlu Primary WWTP
KurĢunlu/Bursa
In operation
2006
Küçükkumla Primary WWTP
Küçükkumla/Bursa
In operation
1991
Marmara Ereğlisi WWTP
Marmara
Ereğlisi/Tekirdağ
In operation
2005
Yeniçiftlik WWTP
In operation
2006
Yenice WWTP
Yenice/Tekirdağ
In operation
2001
Barbaros WWTP
Barbaros/Tekirdağ
In operation
2004
ġarköy Primary WWTP
ġarköy/Tekirdağ
In operation
2005
Ġğneada Package WWTP
In operation
2005
Karamürsel WWTP
Karamürsel/Kocaeli
In operation
2004
Gölcük WWTP
Gölcük/Kocaeli
In operation
2005
Körfez WWTP
Körfez/Kocaeli
In operation
2004
Kullar WWTP
Ġzmit/Kocaeli
In operation
2005
42 Evler WWTP
Ġzmit/Kocaeli
In operation
1996
Plajyolu Advanced WWTP
Ġzmit/Kocaeli
In operation
1995
Mutlukent WWTP
Gebze/Kocaeli
In operation
1995
ġekerpınar Göçmen Konutları WWTP
Gebze/Kocaeli
Not working
1994
Gebze WWTP
Gebze/Kocaeli
Under construction
2011
Baskı
WWTP NAME
LOCATION
SITUATION
YEAR OF
START OF
OPERATION
In operation
2010
Dilovası WWTP
Dilovası/Kocaeli
TavĢancıl Oxidation Pond
Gebze/Kocaeli
Planned
2014
Hereke WWTP
Gebze/Kocaeli
Planned
2014
Bağırganlı Package WWTP
Kandira/Kocaeli
In operation
2009
Kefken Package WWTP
Kandira/Kocaeli
In operation
2010
Kerpe Package WWTP
Kandira/Kocaeli
In operation
2010
Cebeci Package WWTP
Kandira/Kocaeli
In operation
2010
Kandıra WWTP
Kandıra/Kocaeli
To be projected
2012
Baskı
Figure Y4. Environmental Infrastructure Map for Marmara Basin
Baskı
4. Determination of Water Quality and Pollution Loads
For water quality classification, measurements and analysis of water resources between
2003-2009 obtained by DSĠ (State Water Works) were used. Surface water quality classes
were determined based on the quality classes criteria for terrestrial water resources
described in Table 1 of Water Pollution Control Act. As long as there was sufficient data, for
each DSĠ station, water quality classes (I,II,III,IV) were determined for COD, BOD5, NH4-N,
NO2-N and NO3-N which are important water quality parameters in terms of organic matter
and nitrogen pollution. Water quality parameters were also determined with respect to main
parameter groups (A,B,C) described in the same table (Figures Y5-Y13). All these data were
inserted into maps prepared by the use of GIS.
Pollution loads exerted by municipal and industrial wastewaters, working or abandoned solid
waste disposal sites and non-point sources were calculated. Pollutant loads from point and
non-point sources were mapped using GIS for each watershed. Pollutant loads were
calculated for 2020, 2030 and 2040 based on 30-years projections of urban populations. The
purpose of making population projections is estimating the future population changes as
realistic as possible. Within the scope of the Project, population projection scenarios were
developed for 30 years (until 2040) for the residential areas based on urban/rural,
summer/winter and equivalent populations. The scenario which best reflects the
characteristics of the watershed area was selected and used in load calculations. Results
obtained for Marmara Basin as a result of pollutant load calculations is as follows:
Pollution from Urban Wastewater:
In present, 86 of 145 settlements (municipalities and villages with N>2000) treat their
domestic wastewaters in treatment plants in the Marmara Basin. 86 domestic wastewater
treatment plants (including pretreatment) in the watershed serve to 14 907 542 people which
refer to 89 % of watershed population. In 2009, the fractions of pollutant loads from urban
wastewater sources which were discharged to the watershed were 13 % (90803 tons/year)
for COD, 15 % (8328 tons/year) for TN (total nitrogen) and 15 % (1320 tons/year) for TP
(total phosphorus).
Pollution from Industrial Wastewater:
Industrial wastewater produced in the watershed is discharged into receiving media with a
ratio of 58 % into the watershed area and the remaining 42 % into Marmara and Black Sea
Baskı
(out of watershed). The removal ratios calculated for industrial pollution load produced is 40
% for COD, 31 % for TSS, 10 % for TN and 4 % for TP. COD, TN and TP loads reaching the
watershed were 35947, 746 and 70 tons/year respectively for the year 2010.
Pollution from leachates of solid wastes of sanitary landfills:
Solid waste leachates constitute an important portion in the formation of pollution. In the
calculation of pollutant loads originating from leachates of solid waste disposal sites in the
watershed, future pollution loads were realistically estimated taking the present situation as
basis.
Point-source pollutant loads from sanitary landfill leachates in Marmara Basin for the year
2010 are at levels of 2813 tons/year for COD, 629 tons/year for TN and 7 tons/year for TP.
Loads will be 2776 tons/year for COD, 620 tons/year for TN and 7 tons/year for TP in 2020.
Later loads from sanitary landfill leachates are expected to slowly decrease through 2040.
Pollution from non-point sources:
Non-point pollution loads were calculated based on the important nutrients nitrogen (N) and
phosphorus (P). In order to provide basis for future planning, nutrient loads calculated for
2010 and estimations for 2020, 2030 and 2040 were reported as area-based distributions.
Non-point nitrogen pollution dominantly results from agricultural activities and animal farming.
In the Marmara Basin, fertilizers lead the sources of non-point pollutants in terms of N with a
ratio of 36 % in total, followed by animal farming with 30 %, and pollution caused by land use
(forest, grass field, meadow, surface run-off from urban and rural settlements) with 15 %.
Atmospheric deposition, landfill leachates and septic tanks contribute 4 % in total in terms of
TN. An investigation of non-point loads in terms of TP show that the largest portion (66 %)
belongs to agricultural fertilizer use. Fertilizer use is followed by animal farming (28 %), and
phosphorus from land use (6 %). TN and TP loads reaching the watershed were 25625 and
2450 tons/year respectively for the year 2010. Distribution of TN and TP loads from non-point
sources in Marmara Basin are shown in Figures Y14 and Y15.
Baskı
Figure Y5. Water Quality for Ġstanbul-Ġznik part of Marmara Basin based on important parameters
Baskı
Figure Y6. Water Quality for Çanakkale part of Marmara Basin based on important parameters
Baskı
Figure Y7. Water Quality for Ġstanbul-Ġznik part of Marmara Basin based on group A parameters
Baskı
Figure Y8. Water Quality for Çanakkale part of Marmara Basin based on group A parameters
Baskı
Figure Y9. Water Quality for Ġstanbul-Ġznik part of Marmara Basin based on group B parameters
Baskı
Figure Y10. Water Quality for Çanakkale part of Marmara Basin based on group B parameters
Baskı
Figure Y11. Water Quality for Ġstanbul-Ġznik part of Marmara Basin based on group C parameters
Baskı
Figure Y12. Water Quality for Çanakkale part of Marmara Basin based on group C parameters
Baskı
Figure Y13. Water Quality for Ġstanbul-Ġznik part of Marmara Basin based on group D parameters
Baskı
Figure Y14. Map showing distribution of Total-N loads in Marmara Basin
Baskı
Figure Y15. Map showing distribution of Total-P loads in Marmara Basin
Baskı
Comparison of Point and Non-point Pollution Loads:
A comparison of pollution loads from non-point sources with point sources from urban areas,
industrial facilities and solid wastes show that loads originating from point sources comprise
a smaller fraction in total loads as expected. For 2010, the fraction of point sources is 18 % in
terms of total-N and 17 % in terms of total-P. Total point-source nitrogen loads was
calculated as 8811 tons/year for 2010, and will decrease to 7.273 tons/year in 2040. Total
point-source phosphorus loads will increase a little from 1289 tons/year to 1433 tons/year
during this 30 year time span. Despite those small changes in loads from point-sources, the
amount of change is much higher in the case of non-point sources. Total non-point source
nitrogen load of 24624 tons/year in 2010 will decrease to 15.991 tons/year in 2040 with about
40 % decrease. Similarly, total phosphorus load will decrease from 2524 tons/year to 1517
tons/year. Summary of total pollution loads in Marmara Basin is shown in Table Y2.
Table Y2. Total Pollution Load in Marmara Basin
Load (tons/year)
Total Nitrogen (TN)
Years
Non-
Point
point
Domestic
Industrial
2010
7.047
1.764
24674
2020
5.026
492
2030
6.030
2040
6.881
Baskı
Total Phosphorus (TP)
Total
Non-
Point
point
Total
Domestic
Industrial
33485
1.116
173
2524
3813
20218
25736
852
360
1994
3206
443
18120
24593
977
324
1753
3054
392
15991
23264
1147
286
1517
2950
5. Planning of Municipal Wastewater Treatment Plants and Feasibility Studies
Planning of municipal wastewater Treatment plants and feasibility studies is one of the most
important steps of the project “Preparation of Watershed Protection Action Plans”. This work
package involves planning of municipal wastewater treatment plants with several
alternatives, performing feasibility studies for the planned facilities, determination of the route
for wastewater collector lines and making cost analysis. Planned wastewater treatment
plants and their characteristics were placed into GIS.
During the fieldwork in the watersheds, present municipal WWTPs were investigated on-site
and requirements were determined for renewal or capacity increase. These were
incorporated into the planning. Additionally, according to the basis anticipated by the
treatment scenarios formed during the planning studies, capacity increases required for
present WWTPs in order to treat the wastewaters of the surrounding municipalities and cost
analysis related to these also take place in planning. Besides the present facilities, feasibility
or final WWTP projects made by other enterprises (Municipalities, Provinces Bank, Ministry
of Environment and Forestry) were placed into planning after being discussed with the
related enterprises.
Three different scenarios were produced for WWTPs planning considering the economical
and topographical aspects:
Alternative 1:
Planning scenario was based on providing maximum lenght wastewater treatment plant and
minimum collector line. Separate WWTPs were planned for all residential centers except
those technically mandatory to use a collective treatment system.
Alternative 2:
This scenario involved planning based on minimum WWTP and maximum lenght collector
line. It was planned to treat wastewaters with a minimum number of WWTPs as long as
possible except those technically impossible to make a collective treatment.
Alternative 3:
Planning scenario was prepared to obtain an optimum number of WWTPs and optimum
length of collector lines. Except the residential areas which are technically impossible to
make a collective treatment, WWTPs were planned separately or collectively.
Baskı
WWTPs offered in treatment scenarios were planned for residential areas which do not
discharge into any present WWTPs. In addition, residential areas, the WWTPs of which
require renewals or capacity increases were also involved in planning studies. Residential
areas which discharge into a WWTP and more than 90% of their wastewater being treated in
these WWTPs and WWTPs of which do not require a renewal were not involved in cost
analysis and feasibility studies.
Table Y3. Criteria for Process Selection
Population
Location
Process
Treatment
Pretreatment*
Sludge Treatment
Level
N<2000
2000<N<10000
10000<N<50000
Drinking Water Basin
Package Treatment
Secondary
CS
Drying Beds
Vulnerable Area
Natural Treatment/ Package Treatment
Secondary
CS/Septic tank
Drying Beds
Others
Natural Treatment/ Package Treatment
Secondary
CS/Septic tank
Drying Beds
Extended Aeration Activated Sludge
Sec./Adv.
CS+FS+HFGC
Gravity thickener +
Vulnerable Area**
Sistemi
Secondary
CS+FS+HFGC
Mechanical/ Drying
Others
Sistemi
Secondary
CS+FS+HFGC
Drink. Water Basin***
Sistemi
BNR (Carbon + Nutrient Removal)
Advanced
Vulnerable Area
Advanced
Beds
Mechanical
Mechanical
CS+FS+HFGC
50000<N<100000
100000<N<250000
N>250000
Others
Secondary
Sistemi
Advanced
Vulnerable Area
Advanced
Others
Secondary
Sistemi
Advanced
Vulnerable Area
Advanced
Others
Advanced
Advanced
Vulnerable Area
Advanced
Others
Advanced
* CS:Coarse Screen
FS:Fine Screen
HFGC: Horizontal Flow Grit Chamber
Grav. Thick.+ Mech.
CS+FS+AGC
Mechanical
CS+FS+AGC
Mechanical
CS+FS+AGC
Sludge Digestion +
Mechanical
AGC: Aerated Grit Chamber
** Activated sludge treatment was planned for populations between 2000 -10000 which are not in a drinking water Basin. However natural
treatment was planned if its project has been prepared or its construction has already started .
*** Activated sludge treatment plants included biological nutrient removal for populations between 10000- 50000 if they are in a drinking
water Basin or vulnerable area. However conventional activated sludge was planned if its project has been prepared or its construction has
already started
Baskı
In process selection for planned WWTPs, Turkish legislations were taken as basis. Criteria
for process selection (Table Y3) were determined based on the populations and considering
the requirements given in Municipal Wastewater Treatment Act-Vulnerable and Less
Vulnerable Areas Declaration and Water Pollution Control Act. It was considered if the facility
was located in a drinking water catchment basin or a vulnerable area. Hence, all the
treatment facilities for population above 2000 and located in a drinking water catchment area,
and those for population above 10000 and located in a vulnerable area were planned to be
able to remove nutrients (N.P). The existing and planned WWTPs are shown in Figure Y16.
Cost analysis and Feasibility Studies
Cost analysis and feasibility studies were performed for the three scenarios explained above.
In cost analysis, it was aimed to determine the economically most feasible option between
these three scenarios.
In feasibility studies, primary investment costs were calculated on yearly basis to involve
costs of construction, mechanical equipment, electricity and automation required for each of
the WWTPs determined by three different scenarios. In addition, total wastewater treatment
costs and treatment costs per m3 of wastewater were calculated to include both investment
costs and total operation costs required for 30 years. Besides, construction costs for each
collector line and whenever required investment and operation costs for pumping stations
were also considered. A relative cost analysis study was performed over total costs as a
result of a comparison of three different scenarios. In order to make a good comparison, the
same methodology and assumptions were used in the calculations of each alternative.
WWTPs planned for Marmara Basin are shown in Tables Y4 and Y5 depending on their
treatment technologies. WWTPs which require renovation are listed in Table Y6.
Baskı
Figure Y16. Existing and planned WWTPs in Marmara Basin
Baskı
Table Y4. Wastewater treatment plants planned as activated sludge systems.
Project
Population
(2040)
WWTP
process type
Investment
Costs (Euro)
30 year
operating
costs (Euro)
East Marmara Subbasin
Pelitli, TavĢanlı, DilovasıKOCAELĠ
56.930
advanced
2.045.990
4.341.211
I-2
Zeytinbağı-BURSA
1.919
package
202.889
286.995
I-3
Tacir-BURSA
2.177
secondary
221.080
300.767
I-4
Koru-YALOVA
5.878
secondary
435.161
671.386
I-5
Boyalıca-BURSA
2.738
secondary
258.524
337.524
I-6
Çakırlı-BURSA
2.085
secondary
214.689
297.231
I-7
Yeniköy, Orhangazi- BURSA
88.280
advanced
3.461.286
6.802.508
I-8
Elbeyli-BURSA
2.970
secondary
273.230
352.441
I-9
Ġznik-BURSA
39.337
secondary
2.011.672
3.078.386
I-10
Yenisölöz-BURSA
2.381
secondary
235.040
317.131
WWTP
I-1
Residential Areas
West Marmara Subbasin
II-1
Kıyıköy-KIRKLARELĠ
2.258
secondary
226.692
307.013
II-2
Demirköy-KIRKLARELĠ
4.854
secondary
442.622
479.041
II-3
HoĢköy-TEKĠRDAĞ
2.073
secondary
213.843
296.177
II-4
Mürefte-TEKĠRDAĞ
2.944
secondary
271.623
353.939
II-5
Çorlu-TEKĠRDAĞ
361.286
advanced
8.355.814
18.060.369
II-6
SağlamtaĢ-TEKĠRDAĞ
2.503
secondary
243.170
321.650
II-7
EvreĢe-ÇANAKKALE
2.431
secondary
238.410
315.355
II-8
Kavakköy-ÇANAKKALE
3.895
secondary
328.723
407.638
II-9
Enez-EDĠRNE
4.769
secondary
377.399
447.680
II-10
Gelibolu-ÇANAKKALE
48.653
secondary
2.130.125
3.660.782
II-11
Tekirdağ-TEKĠRDAĞ
228.810
advanced
5.281.296
12.799.353
II-12
Gökçeada-ÇANAKKALE
10.261
secondary
804.826
1.054.559
II-13
Sultanköy-TEKĠRDAĞ
3.855
secondary
326.430
407.843
Southwest Marmara Subbasin
III-1
Çardak, Lapseki-ÇANAKKALE
21.032
secondary
1.175.130
1.882.849
III-2
Karabiga-ÇANAKKALE
3.297
secondary
293.426
371.170
III-3
GümüĢçay-ÇANAKKALE
2.251
secondary
226.211
304.147
III-4
Biga-ÇANAKKALE
69.629
secondary
2.969.010
5.144.996
III-5
Çan-ÇANAKKALE
42.442
secondary
2.118.657
3.607.724
III-6
Terzialan-ÇANAKKALE
2.392
secondary
235.802
313.367
III-7
Yenice-ÇANAKKALE
11.396
advanced
791.921
1.139.967
Baskı
WWTP
Residential Areas
Project
Population
(2040)
WWTP
process type
Investment
Costs (Euro)
30 year
operating
costs (Euro)
III-8
Kalkım-ÇANAKKALE
2.462
secondary
240.467
317.399
III-9
Sarıköy-BALIKESĠR
5.446
secondary
413.123
639.461
III-10
Gönen-BALIKESĠR
80.204
secondary
3.269.416
6.079.009
III-11
Çanakkale-ÇANAKKALE
159.205
advanced
5.217.395
10.447.798
III-12
Marmara Adası-BALIKESĠR
6.528
secondary
653.952
670.122
III-13
AvĢa Adası-BALIKESĠR
3.807
secondary
323.659
372.421
III-14
Saraylar-BALIKESĠR
3.734
secondary
319.424
368.422
III-15
Ġntepe-ÇANAKKALE
1.957
package
205.620
289.604
III-16
Pazarköy-ÇANAKKALE
1.008
package
130.812
222.384
III-17
Akçakoyun-ÇANAKKALE
1.798
package
194.078
278.650
III-18
Hamdibey-ÇANAKKALE
1.893
package
201.011
285.207
Table Y5. Wastewater Treatment Plants planned as natural treatment systems
WWTP
Residential Areas
Project Population
Investment Costs
(Euro)
East Marmara Subbasin
I-1-D
Narlıca-BURSA
1.349
94.430
I-2-D
Sölöz-BURSA
1.834
128.380
West Marmara Subbasin
II-1-D
Bolayır-ÇANAKKALE
II-2-D
Mecidiye-EDĠRNE
II-3-D
Balabancık-TEKĠRDAĞ
1.582
995
1.419
110.740
74.625
99.330
Southwest Marmara Subbasin
Baskı
III-1-D
KozçeĢme-ÇANAKKALE
1.096
76.720
III-2-D
Yeniçiftlik-ÇANAKKALE
1.429
100.030
III-3-D
BalıklıçeĢme-ÇANAKKALE
1.279
89.530
Table Y6. WWTPs planned to be renewed in Marmara Basin
WWTP
Residential Areas
Project
Population
(2040)
I-1-R
Gemlik-BURSA
161.633
I-2-R
Mudanya-BURSA
114.553
II-1-R
Yenice-TEKĠRDAĞ
2.286
II-2-R
ġarköy-TEKĠRDAĞ
25.133
II-3-R
Barbaros-TEKĠRDAĞ
7.884
WWTP Renovation
Renovation of physical
treatment units,
Capacity increase
treatment units,
Capacity increase
treatment units
treatment units,
Capacity increase
Conection of Kumbağ
Municipality
Investment
Costs
(Euro)
30 year
operating
costs
(Euro)
4.549.115
10.183.976
2.591.729
8.107.089
91.436
292.125
1.037.601
2.151.164
155.273
2.823.843
Total costs obtained for each of the three alternatives are shown in Table Y7. Alternative 1
was determined to be the most feasible option in terms of cost out of 3 different treatment
scenarios examined for feasibility. Considering the deadlines suggested in the Environment
Law, termination of the WWTPs planned under this scenario will be between 2010 and 2017.
Accordingly, deadlines for termination of these WWTPs will be 2010 (2012 in the action olan)
for an equivalent population over 100 000, 2012 for 50 000-100 000, 2014 for 10 000-50 000,
2017 for 2000-10000 and 2017 for less than 2000.
Table Y7. WWTP total costs for Marmara Basin according to three different scenarios
Wastewater Treatment Costs (€)
Collector
Costs
WWTP Investment Costs
Scenario
Natural
Operating
Costs
Total Costs
(€)
Total
Investment
Costs (€)
(€)
Activated
Sludge
Treatment
Alternative I
38,341,343
1,239,705
10,799,671
50,380,719
92,242,842
285,899
50,666,617
142,909,459
Alternative II
38,330,799
902,095
10,799,671
50,032,565
92,697,197
1,526,387
51,558,952
144,256,149
Alternative III
37,613,229
708,335
10,799,671
49,121,235
92,414,158
5,252,374
54,373,609
146,787,767
Renovation
Total
The first alternative which was determined to be the most feasible option in the draft report
was shared in the second and third meetings with the stakeholders in the watershed.
According to their responses, WWTP planning was finalized. Total costs finalized according
to the selected scenario are shown in Table Y8.
Baskı
Table Y8. WWTP total costs for Marmara Basin according to the finalized scenario
Wastewater Treatment Costs (€)
Collector
Costs
WWTP Investment Costs
Natural
Activated
Sludge
Treatment
47,579,648
773,785
Renovation
8,425,154
Total
56,778,587
Operating
Costs
111,989,873
Total Costs
(€)
Total
Investment
Costs (€)
874,746
57,653,333
169,643,206
(€)
Based on the treatment scenario selected for Marmara Basin, the initial investment costs will
be 23,403,620 € for planned WWTPs with a municipality population over 100,000,
14,337,431 € for WWTPs of 50,000-100,000 population, 8,473,185 € for 10,000-50,000,
10,564,351 € for less than 10000. Figure Y17 shows the initial investment costs of WWTPs
planned for between 2010-2017.
Baskı
*According to the provisional 4th article of Environmental Law, deadline is 2010 for commencing operation of WWTPs of municipalities
with population above 100000. However, since this deadline has expired, termination of these WWTPs was foreseen as 2012 in the action
plan.
Figure Y17. Initial investmnt costs of planned Municipal WWTPs in Marmara Basin
Baskı
6. Transfer of Accomplishments into Geographical Information Systems (GIS)
In order to accomplish the planned work timely and properly during the project, GIS
technologies were effectively used. All data produced within the scope of the project were
prepared in the GIS environment to be integrated with the system of Ministry of Environment
and Forestry. As already known, the use of GIS has been increasingly prevalent in our
country as well as the whole world. GIS is advantageous in terms of providing a rapid
completion of projects and achieving fast and accurate planning activities. Particularly, for
very large areas, effective use of GIS has been obligatory for data acquisition,
implementation, analysis and presentation. It is very important to note that preparation of
watershed protection action plans comprising 52 % of total population of Türkiye would be
very difficult and imprecise using classical methods to obtain the determined aims.
Therefore, GIS is the most important and indispensable technological tool of this project.
With an integrated approach, benefits obtained by using GIS during accomplishment of
studies for 11 watersheds are summarized below.
Compared to classical systems, it has been easier and faster to make calculations
and inquiries, and to produce and map all information forming a basis for activities
such as planning.
Since all data collected on watershed basis was transferred into the GIS
environment, it has been much easier and cheaper either to update data or to add
new data.
GIS will be an important database for determination and solution of environmental
problems which could occur throughout the watershed.
GIS will provide a faster and accurate analysis of the data and information expected
to increase in time.
In spite of producing databases for each watershed, a unique database was
produced including 11 watersheds. Hence, number of databases were reduced and
it was provided to be able to make analysis and mapping in one run for all 11
watersheds.
By updating GIS database in time, it will be possible to follow up the contributions
obtained by works on the field throughout the watershed.
7. Stakeholder Meetings
Additionally, during the project works mentioned above, opening and shareholder meetings
were made for each watershed in order to make the objective and scope of the project
comprehensible and to obtain sustainability of the results of the works after the completion of
Baskı
the project. These meetings were made with the participation of principally Environmental
Management General Directorate of Ministry of Environment and Forestry, all Provincial
Environment and Forestry Directorates in the watershed, TUBITAK-MRC, project
consultants, service providing firms, Municipalities in the watershed, State Water Works,
Provincial Bank, Special Provincial Administrations, Agriculture Provincial Directorates and
non-governmental organizations in the watershed area. Opening meetings were organized in
each watershed coordinator provinces between October-December 2009. With the
development of the project and completion of planning for wastewater treatment plants,
shareholder meetings were organized in 11 watersheds between May-July 2010. After the
completion of draft report, 2. stakeholder meetings were made in October 2010 and 3. .
stakeholder meetings were made in December 2010. Opening meeting was made on
December 25, 2009 and 1. stakeholder meeting was made on July 8, 2010 and 2.
stakeholder meeting was made on October 12, 2010 in Ġstanbul for Marmara Basin. 3.
Stakeholder meetings were made on December 23-24 in Tekirdağ and Ġstanbul. The
feedback obtained as a result of these meetings with shareholders were evaluated and
reflected particularly in planning as well as other sections of the project report.
8. Preparation of Action Plans
As a consequence of the works accomplished within the scope of the project, an “Action
Plan” was prepared for problems in the watershed and suggestions for solution of them. In
the “Action Plans”, the responsible enterprises to accomplish the necessary works and
duration of the works were also specified.
Baskı
1.
GĠRĠġ
Günümüzde su; insanların hayatı ve sağlığı ile ekosistemler için yaĢamsal bir öneme sahip
olması yanında, ülkelerin kalkınmasında temel bir ihtiyaçtır. Su kıtlığı giderek belirgin ve
yaygın bir sorun haline gelmekte; su kalitesi hemen her ülkede hızla bozulmaktadır. Bu
problem sosyal ve ekonomik açıdan zincirleme pek çok soruna da neden olmaktadır. Doğal
kaynaklarımızın korunarak kullanılması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması açısından,
koruma-kullanma dengesinin ülkemizin sosyo-ekonomik Ģartlarına göre ayarlanması çok
önemlidir ve önemli olduğu kadar da zor bir görevdir. Tüm bu unsurlar da ancak sürdürülebilir
su yönetimi kapsamı içinde değerlendirilebilir.
Su kaynakları yönetimi açısından günümüzde geliĢen yaklaĢım, kaynak yönetiminin havza
bazında ve diğer doğal kaynaklarla “entegre” biçimde gerçekleĢtirilmesidir. Enerji, tarım,
sağlık ve çevre gibi sosyoekonomik kalkınmanın baĢlıca sektörleri için itici güç olan su
kaynaklarının, çevreyle uyumlu ve entegre yönetimi, sürdürülebilir kalkınmanın temel
bileĢenlerinden biridir. Su kaynakların verimli kullanılabilmesi kadar, doğal yenilenme sürecinin
temel alınarak gelecek nesillerin ihtiyacının da dikkate alınması büyük önem taĢımaktadır.
Özellikle havza bazında koruma planları yapılırken tüm geliĢmelere ve kullanımlara kontrollü
bir Ģekilde yön verilmesi gerekmektedir
Entegre havza yönetiminin ana hedefi mevcut su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının
teĢvik edilmesi ve sağlanması, su ekosistemlerinin ve bunlara bağlı diğer ekosistemlerin
iyileĢtirilmesi ve tahribatının önlenmesidir. Sürdürülebilir havza yönetiminde;
Havzanın çevresel özelliklerinin tanımlanması,
Hâlihazır ve gelecekteki yararlı kullanımları için gerekli kalite ölçütlerinin saptanması,
Kirletici kaynakların tanımlanması, hâlihazır su kalitesinin yararlı kullanımlara göre
değerlendirilmesi,
Mevcut kirliliğin kontrolü için uygun strateji belirlenmesi,
en önemli unsurlardır (Tanık, 2007).
Farklı sektörlerin ve kaynak kullanıcılarının birarada düĢünüldüğü, tehdit ve olanakların
uzun vadeli değerlendirildiği bir alana yapılan müdahalenin yarattığı olumlu ve olumsuz
Baskı
etkilerin izlendiği en uygun ölçek havzadır. Bu nedenle, doğal kaynakların yönetiminde
havza ölçeği esas alınmalıdır. ( Dawei ve Jingsheng, 2001).
Havzalarda sık rastlanan ve sürdürülebilir yönetime gereksinim olduğunu gösteren
problemler aĢağıda verilmektedir. Bunlar;
• Ötrofikasyon,
• Sularda kalıcı ve toksik maddelerin birikimi,
• Yüzme alanlarında sağlıksız koĢullar ve
• Biyolojik çeĢitliliğin azalması ve tehlikeye düĢmesi olarak sayılabilir.
Su kaynaklarının gelecek nesillere temiz ve sağlıklı Ģekilde ulaĢtırılması için suyun toprakcanlı-iklim iliĢkileri çerçevesinde, bütün ihtiyaçların dikkate alınması ve korunarak
kullanılması gerekmektedir. Teknolojinin ilerlemesi, su kaynaklarından azami faydanın
sağlanmasına aracı olmakla birlikte, bu ilerlemeye paralel olarak sanayileĢmenin ve
ĢehirleĢmenin de artması beraberinde özellikle 1980‟li yıllarda çevre kirliliği sorunları baĢ
göstermiĢ; bu sorunlardan en geniĢ çapta etkilenen doğal kaynaklar da su kaynakları
olmuĢtur. SanayileĢme çağı ile birlikte baĢlayan ve 20. yy ortalarında ivme kazanan endüstri
faaliyetlerindeki ve insan nüfusundaki artıĢlar bütün çevresel kalitenin bozulmasına sebebiyet
vermiĢtir. Özellikle evsel atıksu ve tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan organik madde ve
besin (azot, fosfor) tuzları girdileri, iç sularda doğal ekolojik özelliklerin çok aĢırı değiĢimi ve
yoğun plankton üretime kadar varan problemlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır.
Suyun kalitesinin bozulması, kullanılabilir su kaynaklarını daha da sınırlı hale getirmeye
baĢlamıĢtır.
Su kaynaklarının yönetiminde, yukarıda sözü edilen kapsam ve ölçek değiĢiklikleri,
geliĢtirilmesi gereken çözümlerin de aynı kapsam ve boyutta ele alınmasını gerektirmektedir.
Esas itibariyle, yukarıda sözü edilen nedenlerle, bu yaklaĢımın en doğru çözüm olduğu kabul
edilmektedir.
Baskı
1.1.
Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim
AB'nin su politikalarının değiĢimi uzunca bir süredir devam etmektedir. Literatürde üç büyük
dalga halinde incelenen AB Su Politikalarının geliĢimi 2000 yılında benimsenen "Su Çerçeve
Direktifi" (2000/60/EC) ile farklı bir boyut kazanmıĢtır. Avrupa Birliği'nin su politikasının
"anayasası" olarak kabul edilen Direktif, önemli yenilikler içermesinin yanında Ģimdiye kadar
olan su politikalarının çerçevesini belirlemesi açısından da önem taĢımaktadır.
Avrupa Su Hukuku'nun geliĢimindeki birinci dalga 1975-80 arasında gerçekleĢmiĢ ve bu
süreçte "Çevresel Kalite Standartları" ve "Emisyon Limit Değerleri" tespit edilmiĢtir. 19801995 yıllarını kapsayan ikinci dalgada ise, 1991 tarihli "Kentsel Atıkların Ele Alınması
Direktifi" ve "Nitratlar Direktifi", 1996'da benimsenen "Entegre Kirlenmenin Önlenmesinin
Kontrolü için Direktif" ve 1998'de benimsenen "Ġçme Suyu Direktifi" önemli geliĢmelerdir.
Üçüncü ve son dalga ise, 1995'ten günümüze kadar geçen süredir ve bu dönemde su
politikaları ile ilgili temel bir yeniden ele alıĢın gerektiği vurgulanmıĢtır. Ayrıca, yine 1995'ten
itibaren, birçok ve dağınık kanun yerine, daha bütünsel ve kapsamlı bir yasa öngörülmüĢtür.
Bu kapsamda Su Çerçeve Direktifi için hazırlıklar baĢlatılmıĢ ve 1995 ortasından 2000 yılına
kadar sürmüĢtür. 22 Kasım 2000'de Su Çerçeve Direktifi (SÇD) yürürlüğe girmiĢtir. (Çiçek
N,2009)
Su kirliliğinin giderek önemli boyutlara ulaĢması, ülkeleri bu konuda ciddi önlemler almaya
zorlamıĢ, bu da bu alanda pek çok mevzuatın oluĢması sonucunu doğurmuĢtur. Bu
kapsamda iyi su kalitesine ulaĢmayı hedefleyen SÇD 2000 yılında Avrupa Birliği tarafından
kabul edilmiĢtir. Bütün su kaynaklarının korunması ve iyileĢtirilmesi için tutarlı bir yönetim
çerçevesi çizen AB SÇD‟nin nehir havzaları üzerine kurulu sürdürülebilir su kaynakları
yönetimi ilkesi halkın özellikle uygulayıcıların yerel ölçekte her seviyede katılımını
öngörmektedir.
Öncelikle havzayı tanımlamak gerekirse; havza bir akarsuyun kaynağıyla-sonlandığı yer
arasında kalan ve ona su veren tüm kolları kapsayan alandır. Yalnızca suyun değil, aynı
zamanda bütün doğal kaynakların örneğin ekosistemin, bütünleĢik ve sürdürülebilir olarak
kullanımını sağlayarak korunabilmesi için seçilebilecek en uygun birimdir.
Farklı sektörlerin ve kaynak kullanıcılarının birarada düĢünüldüğü, tehdit ve olanakların uzun
vadeli değerlendirildiği bir alana yapılan müdahalenin yarattığı olumlu ve olumsuz etkilerin
izlendiği en uygun ölçek havzadır. Bu nedenle, doğal kaynakların yönetiminde havza ölçeği
esas alınmalıdır. (Dawei ve Jingsheng, 2001). Havza; insanları, kentsel ve kırsal yerleĢimleri,
Baskı
tarım ve orman alanlarını, çeĢitli kategorilerdeki endüstrileri, iletiĢim ve haberleĢme ağlarını,
çeĢitli hizmet sektörlerini ve gezinti (rekreasyonel) alanlarını içine alan; sosyal, ekonomik ve
biyofiziksel, aynı zamanda dinamik bir sistemdir (UN, 1997). Diğer taraftan, kaynak yönetim
faaliyetlerinin planlanması ve uygulanabilmesi için sosyo-politik ve sosyo-ekonomik bir yapı da
sergilemektedir (Dawei ve Jingsheng, 2001).
Özetlemek gerekirse; havza yönetimi bir havza sınırı içerisinde kalan toprak, su bitki örtüsü
varlığı ve burada yaĢayan diğer canlılar ile bunları etkileyen faktörlerden biri olan insan
faaliyetlerinin birlikte ele alındığı sürdürülebilir doğal kaynak yönetimidir.
Havza bazlı yönetim yaklaĢımında, en uygun ve ekonomik teknolojilerin kullanılmasının yanı
sıra paydaĢların (havzadan yararlanan/sorumlu kurum, kuruluĢ ve halk) çevre bilincinin
arttırılarak yönetime dâhil edilmesi esastır. Ülkelere göre uygulama farkları olmakla birlikte,
yönetsel yapının aĢağıda verilen temel özellikleri tüm ülkelerde aynıdır.
Su kaynakları havzalara ayrılarak yönetilmelidir.
Havza yönetiminde havzayı kullanan tüm tarafların temsili ve kararlara katılımı esastır.
Havzadaki su kaynaklarının koruma ve kullanımında, belirlenen hedefler
doğrultusunda kısa, orta, uzun vadeli planlamalar yapılmalıdır.
Hedefler, planlar ve bütçe tüm kullanıcıların temsil edildiği havza yönetimi tarafından
onaylanmalı ve denetlenmelidir.
Onaylanan planların gerçekleĢtirilmesi ve yürütülmesi, kontrol ve denetim özerk bir
kuruma bırakılmalıdır.
Kullanan ve kirleten öder - koruyan desteklenir prensibine göre bir finansman yapısı
oluĢturulmalıdır.
Elde edilen gelir, koruma ve kullanma amaçlı yatırım, iĢletme, yönetim ve denetimler
Ģeklinde havza kullanıcılarına geri döndürülmelidir.
ĠĢletmelerde özelleĢtirme esastır.
Havzalar arasında eĢgüdüm, merkezi bir otorite tarafından sağlanmalıdır (Gönenç ve
diğ., 1997)
BütünleĢik
havza
yönetimi
çok
farklı
disiplinlerden
uzmanların
ekip
çalıĢmasını
gerektirmektedir. Ġzleme ve modelleme çalıĢmalarının yanı sıra Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS)
ve Uzaktan Algılama (UA) günümüzde en yaygın olarak kullanılan karar destek sistemi
araçlarındandır (TÜSĠAD, 2008.a).
Baskı
Havza yönetimi çerçevesinde ağırlıklı olarak;
CBS ve UA Destekli Yönetim,
Noktasal Kirletici Kaynakların Yönetimi,
Yayılı Kirletici Kaynakların Yönetimi,
Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi,
Su Kalitesi Modellemesi ve Model destekli Yönetim konuları ele alınmaktadır.
Etkin su yönetimi amacıyla 1990'lardan itibaren etkin su kullanımı, eĢit paylaĢım ve çevresel
sürdürülebilirlik kavramlarının ortaya çıkmasıyla Entegre Havza Yönetimi kavramı
doğmuĢtur.
2002
yılında
Johannesburg‟da
yapılan
“Sürdürülebilir
Kalkınma
Zirvesi”nde tüm ülkelere 2005 yılına kadar Entegre (BütünleĢik) Havza Yönetimi
Planları‟nın hazırlanması hedefi konmuĢtur. Özellikle de tatlı su kaynaklarından
sürdürülebilir olarak yararlanabilmek için, su ve nehir havzası yönetimi konusunda yeni
yaklaĢımlar geliĢtirilmektedir. Sürdürülebilir yönetim için her Ģeyden önce mevcut
problemler ile havzanın ve mevcut havza yönetiminin yarattığı sorunların tanımlanması
gereklidir.
Havzalarda sık rastlanan ve sürdürülebilir yönetime gereksinim olduğunu gösteren
problemler aĢağıda verilmektedir. Bunlar;
Ötrofikasyon,
Sularda kalıcı ve toksik maddelerin birikimi,
Yüzme alanlarında sağlıksız koĢullar ve
Biyolojik çeĢitliliğin azalması ve tehlikeye düĢmesi olarak sayılabilir.
Bu bağlamda, Avrupa Birliği de su politikalarını biçimlendirmiĢ ve Aralık 2000 tarihinde
yürürlüğe giren SÇD ile havza temelli yönetim yaklaĢımını benimsediğini ilan etmiĢtir.
SÇD‟nin amacı kıta içi suların, geçiĢ sularının, kıyı sularının ve yeraltısularının korunmasına
yönelik bir çerçeve oluĢturmaktır. Direktif, tüm AB sınırları içerisindeki su kaynaklarının
sadece miktar olarak değil, kalite olarak da korunmasını ve kontrol edilmesini hedeflemektedir.
Sonuç olarak Avrupa sularının, ortak bir standarda göre korunması için kapsamlı bir politika
ortaya konmuĢtur. SÇD ile su yönetiminde sektörel uyum ve ortak yönetim sağlanarak
Avrupa'daki suların ekolojik ve kimyasal açıdan "iyi" duruma ulaĢması hedeflenmektedir.
Direktif, Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan su mevzuatının en önemli kısımlarından
biridir. SÇD gelecek birçok yıl boyunca AB Üye Devletlerinde sürdürülebilir su yönetimine
Baskı
ulaĢmaya yönelik en önemli unsuru sunmaktadır.
Direktif su yönetimi açısından nehir havzası bölgelerine dayanan ve tanımlanmıĢ nehir
havzası bölgeleri içindeki tüm yüzey suları ve yeraltı sularının 2015‟e kadar „iyi su durumu‟na
ulaĢmasını gerektiren yeni bir perspektifi tanıtmakta, tüm su kütlelerine yönelik çevresel ve
ekolojik hedeflerin oluĢturulması yoluyla buna nasıl ulaĢılacağını açıklamaktadır. Yüzey
suları için „iyi durum‟, „iyi ekolojik durum‟ ve „iyi kimyasal durum‟ ile belirlenmektedir. Ekolojik
durum; hidromorfolojik, fiziko-kimyasal kalite unsurları ile desteklenen biyolojik kalite
unsurları ile belirlenmektedir. Referans noktası ya hiç insan etkisine maruz kalmamıĢ ya da
„çok az‟ maruz kalmıĢ olan „bozulmamıĢ‟ koĢullar üzerinden tanımlanmaktadır. Ġyi yeraltı suyu
durumu ise yeraltı suyu kütlesinin hem miktar hem de kalite açısından en az „iyi‟ durumda
olması anlamına gelmektedir. Ayrıca, yeraltı suları için iyi durum gerekliliklerine ek olarak,
herhangi bir kirletici yoğunluğunda önemli ve sürekli artıĢ eğilimi belirlenmeli ve bu eğilim
önlemler programı yoluyla tersine döndürülmelidir. Tüm su kütleleri için iyi su durumu
hedefine mevzuatın yürürlüğe girdiği 2000 yılından itibaren 15 yıl içinde ulaĢılması
gerekmektedir.
Yürürlüğe
giriĢ
tarihinden
itibaren
üye
devletler
SÇD‟yi
baĢarıyla
uygulayabilmek için gerekli adımları atmaya baĢlamıĢlardır. Türkiye için iyi su durumu
hedefine hangi tarihte ulaĢılması gerektiği müzakerelerin bir parçasıdır.
SÇD'nin amaçları Ģu Ģekilde özetlenebilir:
Çok iyi duruma sahip olan su kütlelerinde „çok iyi durum‟un korunması,
Suların mevcut durumundaki her türlü bozulmanın önlenmesi,
Tüm sularda 2015‟e kadar en azından „iyi durum‟a ulaĢılması.
Direktifte bu amaç ve hedeflerin Nehir Havzası Yönetim Planı‟nda (NHYP) açıkça belirtileceği
bildirilmektedir. Nehir havzası yönetim planı ayrıca bu hedeflere ulaĢılmasını güvence altına
almayı amaçlayan önlemler programını da içermelidir. Ġyi su durumuna; çevresel, ekonomik
ve sosyal etkenler dikkate alınarak ulaĢılacaktır. SÇD'nin uygulanması zorlayıcı olup sıkı bir
program dâhilinde birçok zorluğu ortaya çıkarmaktadır.
Bu hedeflere ulaĢmak için önlemler programını uygulamak üzere eĢgüdümlü ve bütüncül bir
yaklaĢımın temin edilmesi önem arz etmektedir. SÇD, Kentsel Atıksu Arıtma Direktifi ve
Tehlikeli Maddeler Direktifi uyarınca, Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Planı nihai
taslağı ilgili kurumlarla birlikte hazırlanmıĢtır. Bu süreç Türkiye‟de Su Sektörü için Kapasite
GeliĢtirilmesi EĢleĢtirme Projesi‟nin bir bileĢenini oluĢturmuĢtur. Su Çerçeve Direktifi; Kentsel
Baskı
Atıksu Arıtma Direktifi, Tehlikeli Maddeler Direktifi ve diğer kardeĢ direktifler, Yüzme Suları
Direktifi, Nitrat Direktifi, Habitat ve KuĢ Direktifleri gibi ekolojik ve kimyasal açıdan iyi su
durumuna ulaĢmayı hedefleyen su ile ilgili direktifleri bütünleĢtiren bir çerçeve oluĢturmakta
ve entegre nehir havzası yönetiminin genel ilkelerini sunmaktadır.(ÇOB, 2010) Bu nedenle
SÇD, daha once yayımlanmıĢ olan Kentsel Atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif 91/271EEC
(1991), Nitrat Direktifi (1991), Ġçme Suyu Direktifi (1998), BütünleĢik Kirlenme Önleme ve
Kontrolü (IPPC) Direktifi (1996), Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi (1991) gibi suyla ilgili tüm
mevzuatı da kapsamaktadır. SÇD‟nin en önemli hükümleri Ģu Ģekilde özetlenebilir:
Gelecekte, sınır ötesi su kaynakları, sahip oldukları su toplama havzaları ile birlikte,
ilgili ülkelerin ortaklığı ile yönetilecek, sadece ulusal veya bölgesel yönetim
yaklaĢımından vazgeçilecektir.
Su kaynağının kalitesinin incelenmesinde, geçmiĢte olduğu gibi sadece kirletici
parametrelere bakılmayacak; aynı zamanda su ortamındaki flora ve fauna, yani su
ekolojisi de mercek altına alınacaktır.
Hedef, 2015 yılında tüm su kaynaklarında su kalite kategorilerine bağlı olarak iyi bir
duruma (good ecological status) kavuĢmaktır. Bu amaçla tüm AB ülkeleri, ulusal ve
uluslararası ölçekte ölçüm yöntemlerini ve yönetim planlarını oluĢturacaklardır.
Bu ana hükümler doğrultusunda, SÇD tüm paydaĢların su sorununun çözümüne daha aktif
olarak katılımını sağlayacak ve ekonomik bir değeri olduğu kabul edilen suyun
fiyatlandırılmasında gerçekçi ve doğru bir yaklaĢım izlenebilecektir. Suyu kullananın
bedelini ödemesi ilkesini benimseyen AB, bu sayede su kaynaklarının sürdürülebilirliğini
sağlamayı hedeflemektedir. Bu amaçla Avrupa Komisyonu (EC) tarafından ortak bir uygulama
stratejisi oluĢturulmuĢtur. Bu ortak uygulama stratejisi, direktifin uygulanması aĢamasında
izlenmesi gereken yönteme iliĢkin bilimsel ve teknik esasları ortaya koymaktadır. Ayrıca
SÇD, üye ülkelerin direktifle ilgili uygulama planlarını 2009 yılına kadar oluĢturmalarını
zorunlu kılmaktadır. SÇD'nin önemli özelliklerinden biri de uygulamada ulaĢılması gereken
aĢamalar için kesin tarihleri tanımlamıĢ olmasıdır. Direktifin tanımladığı en önemli kilometre
taĢları aĢağıda verilmektedir.
Direktifin yürürlüğe girmesi, 2000.
Ulusal mevzuata uyum, 2003.
Nehir havzalarının ve ilgili otoritelerin tanımlanması 2003.
Nehir havzalarının karakterizasyonu: Kirletici kaynaklar ve ekonomik analiz,2004.
Baskı
Ġzleme ağlarının kurulması, 2006.
Kamu ile iĢbirliği, 2006.
Taslak nehir havza yönetim planlarının sunulması, 2008.
Nehir havza yönetim planlarının tamamlanması (ölçüm programları dahil), 2009.
Fiyatlandırma politikalarının oluĢturulması, 2010.
ĠĢlevsel ölçüm programlarının gerçekleĢtirilmesi, 2012.
Çevresel hedeflere eriĢim, 2015.
Ġlk yönetim döngüsünün sonu, 2021.
Ġkinci yönetim döngüsünün sonu, hedeflere ulaĢmak için nihai tarih, 2027.
SÇD'deki en önemli kavram nehir havzası yönetimidir ve her bir nehir havzası için NHYP
hazırlanması istenmektedir. Aday ülkelerin katılım sürecinde SÇD gerekliliklerini yerine
getirmeleri gerekmektedir. Nehir havzasının özellikleri, insan aktivitelerinin etkileri ve su
kullanımının ekonomik analizi gibi çalıĢmaların yapılması, bu direktiflerin öngördüğü
hedeflerin yerine getirilmesi açısından önemlidir.
Nehir havzası yönetimi, aslında nehrin alt havzaları bazında uygulanması gereken çevresel
önlemleri içeren bir yaklaĢım metodudur. Önlemleri sıralayabilmek de havzaya iliĢkin tüm
geri plan bilgilerini detaylıca incelemekten ve irdelemekten geçer. Nehir havza sınırları
genellikle idari sınırlardan farklıdır ve nehir havza yönetimi farklı bölge, il ve hatta ülkeler arası
iĢbirliğini gerektirmektedir. Sınır aĢan sulara sahip ülkeler genellikle ikili ve çoklu anlaĢmalar
yaparak uzlaĢma zemini yaratmıĢ olup, benzer hedefler doğrultusunda hareket etmeye
baĢlamıĢlardır (Grontmij, 2003). Özellikle son yıllarda geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkeler,
EHY‟nin nasıl yapılanabileceği konularında gerek ülke bazında gerekse ülkeler arası ortak
çalıĢmalar yürütmeye baĢlamıĢtır. Sınırı aĢan sulara sahip ülkeler genelde ikili ve çoklu
anlaĢmalar yaparak uzlaĢma zemini yaratmıĢ olup, benzer hedefler doğrultusunda hareket
etmeye baĢlamıĢlardır.
BütünleĢik havza yönetiminde, NHYP yapılması esastır. Bu planların yapımına dair herhangi
bir reçete, yol veya yaklaĢım önermek günümüzün en çok tartıĢılan konularından biridir.
SÇD‟ye göre, NHYP unsurları aĢağıda sıralanmaktadır;
Nehir havzasının karakterizasyonu,
Ġnsan aktivitelerinin önemli baskı ve etkilerinin özeti,
Koruma alanlarının belirlenmesi ve haritalandırılması,
Baskı
Ġzleme ağlarının haritası,
Çevresel hedefler listesi,
Ekonomik analiz,
Önlemler programı,
Detaylı önlemlerin listelenmesi ve özetlenmesi,
Kamuoyunun bilgilendirilmesi ve konu ile ilgili danıĢılması, karĢılıklı fikir alıĢveriĢinin
ve bilgi paylaĢımının sonuçları da içerecek Ģekilde özetlenmesi,
Yetkili otoritelerin listesi,
Kamuoyundan arka plan bilgisi ve yorum edinmek için irtibat noktalarının ve izlenecek
prosedürlerin belirlenmesi (Tanık, 2007).
Kentsel Atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif, (1991); (Türkiye‟de 2006),
Nitrat Direktifi (1991); (Türkiye‟de 2004),
Ġçme Suyu Direktifi, (1998); (Türkiye‟de 2005- TS 266–2005)
BütünleĢik Kirlenme Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifi (1996);
Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi (1991); (Türkiye‟de 2006).
Parantez içinde Türkiye‟de buna karĢı gelen mevzuatlar verilmiĢtir.
Nehir havzalarının sınırları genellikle idari sınırlar (il ve ilçe) ile örtüĢmemekte ve bir nehir
havzası birden fazla idari bölgeyi kapsayabilmektedir. Bu durum ülkemiz için de geçerlidir.
ġekil 1‟de verilen haritada idari sınırlarla havza sınırlarının örtüĢmediği açıkça görülmektedir.
Dolayısıyla havza bazında üst yetkilerle donatılmıĢ bir kurumsal yapı idari, sosyal politik
çeĢitli problemler yaratma potansiyeli taĢıyıp, kendi içinde önemli bir inceleme ve araĢtırma
konusudur.
Baskı
ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası
Türkiye‟deki duruma bakıldığında Avrupa Birliği adaylık sürecindeki ivme, bu kavramların
daha doğru ve hızlı bir Ģekilde gündeme alınmasına katkı sağlamıĢtır. Özellikle Çevre ve
Orman Bakanlığı bu süreçte etkin rolünü almıĢ olup, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
(ÇYGM) Su Kalitesi Sektöründe kendisine verilen görevler çerçevesinde Avrupa Birliği
standartlarını da dikkate alarak planlarını geliĢtirmektedir. Hazırlanan Havza Koruma Eylem
Planları, Nehir Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla paralel ruhta olup, Türkiye‟nin bu
süreçte elini güçlendiren dokümanlar olmuĢtur. Bu planların AB normlarına çevrilmesi güç
olmayacaktır. Türkiye uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği baĢarıyı uygulamaya da bu planlar
vasıtasıyla taĢıma olanağı yakalamıĢtır.
Baskı
1.2.
Coğrafi Bilgi Sistemi ÇaliĢmalari
Tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan Coğrafi Bilgi Sistemleri
(CBS), mekansal anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha
doğru ve hızlı Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj sağlamaktadır. Özellikle çok
geniĢ alanlar için verilerin toplanması, toplanan verilerin değerlendirilmesi, analiz edilmesi ve
sunulmasında CBS 'nin etkin bir Ģekilde kullanılması hemen hemen bir gereklilik haline
gelmiĢtir. Nitekim "Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması" projesinde, öngörülen
çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması için CBS teknolojileri etkin bir
Ģekilde kullanılmıĢ olup proje kapsamında üretilen tüm veriler CBS ortamında Bakanlık
sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bütüncül bir yaklaĢımla ile 11 havza için
yapılan çalıĢmaların tamamlanması sonucunda sağlanacak faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir.
1. Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların
yapılması, planlama vb faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve
haritalanması daha kolay ve hızlı olacaktır.
2. Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler CBS ortamına aktarıldığı için zaman
içerisinde ister yeni toplanmıĢ veri olsun isterse de mevcut verilerin güncellenmesi
daha kolay ve ucuz olacaktır.
3. Havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi ve
çözümünde oluĢturulmuĢ olan CBS önemli bir altlık olacaktır.
4. OluĢturulan CBS sayesinde, havzalar bazında zamanla artacak veri ve bilgi
yoğunluğu karĢısında verilerin daha hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz edilmesine
olanak sağlanacaktır.
5. Projede her havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için tek bir
veri katmanı oluĢturma yoluna gidilmiĢtir. Böylelikle veri katmanı kalabalığı önlenerek,
sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilecektir.
6. Havzalar bazında oluĢturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle
özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip
etmek mümkün olacaktır.
Yukarıda sayılan faydaları daha da arttırmak mümkündür. Burada unutulmaması gereken
nokta, klasik yöntemlerle yaklaĢık bir yıllık bir sürede Türkiye‟ nin yarısından fazla bir alanının
belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem planlarının hazırlanmasının güç
Baskı
olacağıdır. Bu nedenle CBS bu projenin en önemli ve vazgeçilemeyen bir teknolojik aracı
olmuĢtur. CBS'nin etkin olarak kullanıldığı proje kapsamında yapılan çalıĢmalar ġekil 2'de
verilen süreçlere uygun olarak 5 ana baĢlık altında yürütülmüĢtür.
ġekil 2. CBS çalıĢmalarında takip edilen ana süreçler
Proje için önemli olabilecek verilerin temin edilmesi çalıĢmanın ilk adımını oluĢturmuĢtur.
Havza sınırları bazında sayısal olarak temin edilen veriler daha sonra amaca uygun olarak
yeniden derlenmiĢ ve düzenlenmiĢtir. Üçüncü aĢamada arazi çalıĢmaları kapsamında
toplanan verilere uygun olarak bir veri modeli tasarlanmıĢ ve bilgiler modele uygun olarak
entegre edilmiĢtir. Arazi çalıĢmaları kapsamında toplanan veriler ile birlikte, derlenmiĢ olan
diğer veriler birlikte analiz edilerek yeni kurulacak AAT'lerin planlanması dördüncü aĢamadır.
Son aĢamada, proje kapsamında üretilen tüm verilerin Bakanlık CBS genelgesine uygun
olarak düzenlenmesi çalıĢmaları yapılmıĢtır.
1.2.1 Veri temini
Projenin baĢlamasıyla birlikte CBS ortamında yapılacak çalıĢmalarda kullanılmak üzere
Bakanlık'tan her havza için ayrı ayrı Tablo 1'de özetlenen veriler sayısal olarak temin
edilmiĢtir.
Baskı
Tablo 1. CBS'de kullanılmak üzere Bakanlık'tan temin edilen veriler
No Dosya Adı
1
arazi_kullanımı.shp
Formatı
SHAPE
2
baraj_golet.shp
SHAPE
3
4
gol.shp
Havza_siniri.shp
SHAPE
SHAPE
5
hidroelektrik_santral.shp
SHAPE
6
il_merkez.shp
SHAPE
7
8
il_sinir.shp
ilce.shp
SHAPE
SHAPE
9
ilce_merk.shp
SHAPE
10
ozelcevrekoruma_alan.shp
SHAPE
11
sulanan_alan.shp
SHAPE
12
yagis.shp
SHAPE
13
Yerlesim_merkezi.shp
SHAPE
14
akarsu.shp
SHAPE
15
yukpaf
E00,DGN
16
Korunan Alanlar
SHAPE
17
pafta_25
SID
18
Pafta_100
SID
19
TURKIYE_100BIN
MDB
Bakanlık'tan
alınan
Tablo
1'deki
Açıklama
Tüm havzaları içeren 2000 ve 2006 yıllarına ait
CORINE arazi sınıflarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı baraj ve göletleri
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı gölleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı havza sınırlarını
içermektedir.
Büyük Menderes, Ceyhan, Kızılırmak, Seyhan,
Susurluk ve YeĢilırmak havzaları için hidroelektrik
santralleri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il merkezlerini
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı il sınırlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe sınırlarını
içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe merkezlerini
içermektedir.
Büyük Menderes, Konya Kapalı ve Kuzey Ege
havzası için ÖÇK alanlarını içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı sulanan alanlara ait
bilgileri içermektedir.
Tüm havzalar için ayrı ayrı ortalama yağıĢ ile ilgili
bilgileri içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı yerleĢim merkezlerini
içermektedir.
Büyük Menderes havzası hariç olmak üzere
akarsulara ait bilgileri içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal
yükseklik paftalarını içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı korunan alanlara ait bilgileri
içermektedir.
Her havza içi ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli raster
paftaları içermektedir.
Her havza için ayrı ayrı 1:100.000 ölçekli raster
paftaları içermektedir.
Tüm Türkiye için 1/100.000 ölçekli haritalardan
sayısallaĢtırılmıĢ detayları içeren veri setidir.
verilerden
ayrı
olarak
Meteoroloji
ĠĢleri
Genel
Müdürlüğü‟nden JPG resimler halinde daha sonra sayısallaĢtırılmak üzere; buharlaĢma,
güneĢ radyasyonu, günlük maksimum yağıĢ, kapalılık, karla kaplı gün, ortalama sıcaklık ve
toplam yağıĢ haritaları temin edilmiĢtir.
Baskı
1.2.2 Veri derleme ve düzenleme çalıĢmaları
Toplamda 11 havzada yapılacak olan çalıĢmanın en önemli aĢaması temin edilen verilerin
amaca uygun olarak yeniden derlenmesi ve düzenlenmesidir. Özellikle her havza için ayrı
ayrı olan veri setlerine aynı iĢlemi 11 kere tekrarlamak yerine tüm havzaları içerecek Ģekilde
tek veri setinin hazırlanması hem gereksiz tekrarlama hem de veri katmanı sayısının artıĢına
engel olacaktır. Diğer taraftan temin edilen verilerde toplojik hataların giderilmesi ve yerleĢim
merkezleri gibi önemli veri katmanlarının güncellenmesi, özellikle planlamalar açısından
daha doğru kararların alınmasında etkili olacaktır. AĢağıda veri derleme ve düzenlemeye
yönelik olarak yapılan çalıĢmalar detaylandırılmıĢtır.
Havzaların oluĢmasında önemli olan akarsu verisinde, hem topolojik hem de veritabanı
anlamında tespit edilen eksikliklerin giderilmesine yönelik bir çalıĢma yapılmıĢ ve her havza
için önemli olan akarsuları içeren yeni bir akarsu veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 3,4).
Kuru dereleri de içeren yoğun akarsu verisinden yeni akarsu katmanı oluĢturulurken
akarsuyun büyüklüğünün yanında DSĠ'nin yaptığı su kalitesi ölçümleri en önemli kıstaslardan
birisi olmuĢtur.
ġekil 3. Akarsu verisindeki topolojik hataların giderilmesi
Baskı
ġekil 4. Önemli akarsulardan oluĢan yeni akarsu verisinin oluĢturulması
Proje kapsamında kapsamında temin edilen yerleĢim merkezleri verisi özellikle son yıllarda
belediye statüsü kazanan veya bu statüyü kaybeden yerler nedeni ile idari durumu değiĢen
yerleĢim yerleri nedeni ile güncelliğini yitirmiĢtir. Dolayısıyla güncel yerleĢim merkezleri
verisini oluĢturmak için, ilk olarak Türkiye Ġstatistik Kurumunun web sayfasından 2009 yılı
adrese dayalı nufus bilgileri havzalarda bulunan iller bazında MS Office Excel dosyaları
olarak indirilmiĢtir. Ġkinci adımda excel ortamında yazılan makrolar yardımı ile 11 havza için
nufusu 2000'den büyük tüm yerleĢimler ve belediye olan yerleĢim birimleri belirlenmiĢtir. Son
olarak belirlenen yerleĢim birimlerinin haritadaki konumları belirlenerek havzalarda bulunan
yerleĢim merkezlerine ait güncel yeni bir veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 5).
Baskı
ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri
Baskı
Yeni yerleĢim merkezlerinin oluĢturulmasından sonra il ve ilçe sınırları bazında yapılacak
mekansal sorgulama ve analizlerde doğru sonuçlara ulaĢmak için, yerleĢim merkezinin ait
olduğu ilçe bilgisine göre il ve ilçe sınırları yeniden düzenlenmiĢtir (ġekil 6).
ġekil 6. Ġl ve ilçe sınırlarının yerleĢim merkezlerine uygun olarak düzenlenmesi
Veri derleme ve düzenleme çalıĢmaları kapsamında yapılan en önemli çalıĢmalardan biri de
11 havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik veri katmanlarının oluĢturulmasıdır.
Toplamda 2458 adet DGN ve E00 formatlarında bakanlıktan temin edilen sayısal eĢyükseklik
eğrileri ve kot noktaları her havza için ayrı ayrı birleĢtirilmiĢtir. Özellikle marmara ve susurluk
havzalarında bazı paftalarda ortaya çıkan kenar uyuĢmazlıkları ve hatalı girilmiĢ yükseklik
değerleri düzeltikten sonra tüm havzalar için 10m çözünürlüklü sayısal yükseklik modeli
raster veri seti halinde hazırlanmıĢtır. OluĢturulan sayısal yükseklik modelleri küçültülmüĢ
resimler halinde ġekil 7'de verilmiĢtir.
Baskı
ġekil 7. 11 Havzaya ait küçültülmüĢ sayısal yükseklik modelleri
11 havza için temin edilen 196 adet 1:100.000 ve 2458 adet 1:25.000 ölçekli taranmıĢ raster
paftalar birleĢtirilerek raster katalog halinde veritabanına aktarılmıĢtır. Bu iĢlem sırasında
karĢılaĢılan en önemli sorun ġekil 8'de de görüldüğü gibi yan yana açılan paftaların siyah
kenar dolgularının birbirleri üzerine gelmesi ve veri kaybına neden olmasıdır.
ġekil 8. 1:25.000 ölçekli raster taranmıĢ paftalardaki siyah dolgular
Baskı
Bu amaçla pafta kenar çizgileri kullanılarak raster paftalar teker teker kırpılmıĢ ve siyah
dolgulardan arındırılmıĢ raster veri setleri oluĢturulmuĢtur. Daha sonra oluĢturulan tüm raster
veri setleri kullanılarak raster katalog üretilmiĢtir. Örnek olarak 1/100.000'lik raster
paftalardan oluĢan katalog ġekil 9' da verilmiĢtir.
ġekil 9. 1/100.000 ölçekli raster paftalardan oluĢan raster katalog
Su kaynakları kalite sınıflandırması çalıĢmaları kapsamında, DSĠ Su Kalite Gözlem
Ġstasyonları ölçüm sonuçları CBS ortamına aktarılmıĢ, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY)
Tablo 1‟de verilen Kıta Ġçi Su Kaynakları Sınıfları‟nda yer alan kalite kriterleri esas alınarak
yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıflandırması yapılmıĢtır. ÇalıĢmada öncelikle gözlem
istasyonlarına ait konumsal hatalar düzeltilmiĢ, daha sonra belirlenen sınıflara göre yüzeysel
su kalitesi haritaları oluĢturulmuĢtur. Yapılan çalıĢmalar neticesinde elde edilen sonuçlar ve
CBS ortamında oluĢturulan haritalar Bölüm 6.1. de verilmektedir.
1.2.3 Arazi çalıĢmaları
Bir önceki baĢlıkta anlatılan çalıĢmalar mevcut verilerin CBS ortamında yeniden derlenmesi
ve güncellenmesine yönelikti. Bu baĢlık altında yapılan çalıĢmalar, araziden veri toplama,
yeni veri katmanlarının üretilmesi ve CBS ortamına entegrasyonunu içermektedir. Her havza
için oluĢturulan ekipler belirlenen yerleĢim yerlerini ziyaret ederek GPS desteğinde atıksu
arıtma tesisleri, katı atık bertaraf tesisleri, ve deĢarj noktalarına iliĢkin bilgileri toplamıĢlardır.
Baskı
Toplanan verilerin CBS ortamına entegrasyonu için öncelikle toplanan verilere uygun olarak
ArcGIS CBS yazılımı için EK VII' de verilen bir veri modeli tasarlanmıĢtır. OluĢturulacak veri
katmanlarını ve bu veri katmanlarının birbirleri ile olan iliĢkilerini gösteren sözkonusu veri
modeline uygun olarak CBS ortamında Ģablon Geodatabase oluĢturulmuĢ ve arazi
çalıĢmasında toplanan veriler sisteme entegre edilmiĢtir. Bu kapsamda oluĢturulan ana veri
katmanları aĢağıda listelenmiĢtir.
1. YerleĢim Merkezleri
2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri
3. Endüstriyel Atıksu Arıtma Tesisleri
4. Katı Atık Bertaraf Tesisleri
5. DeĢarj Noktaları
1.2.4 Planlama çalıĢmaları
Temin edilen verilerin derlenmesi sonucunda oluĢturulan veri katmanları ile arazi çalıĢmaları
kapsamında üretilen veri katmanları birlikte değerlendirilerek üç farklı senaryoya uygun
olacak Ģekilde yeni kurulacak AAT'ler ile kollektörlerin yerleri belirlenmiĢ ve üç ayrı veri seti
halinde üretilerek CBS ortamına entegre edilmiĢtir. Her bir veri seti içerisinde bulunan veri
katmanları Tablo 2' de verilmiĢtir. Havza bazında yapılan AAT planlama çalıĢmaları
sonucunda ortaya çıkan en düĢük maliyetli senaryo için hazırlanmıĢ olan harita EK VII 'de
verilmiĢtir.
Tablo 2. Planlama çalıĢmaları kapsamında oluĢturulan veri katmanları
No Veri seti
1
Senaryo Adı
2
Maksimum
AAT AAT_guzergah_1
Minimum Kollektör
AAT_yer_1
Senaryo1
3
4
5
Senaryo2
Dosya adı
AAT_bolge_1
Maksimum
5km AAT_bolge_2
Kollektör ve AAT
AAT_guzergah_2
6
AAT_yer_2
7
AAT_bolge_3
8
9
Baskı
Senaryo2
Maksimum
AAT_guzergah_3
Kollektör Minimum
AAT
AAT_yer_3
Açıklama
Maksimum AAT Minimum Kollektör
için AAT Alanları
için Boru Güzergahları
için AAT Noktaları
Maksimum 5km Kollektör için AAT
Alanları
Boru Güzergahları
Noktaları
Maksimum Kollektör Minimum AAT
için AAT Alanları
için Boru Güzergahları
için AAT Noktaları
2. PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI
Projenin amacı, Marmara Havzasındaki yüzey ve yeraltı sularının özelliklerinin ve kirlilik
durumu ile kentsel, endüstriyel, tarımsal, ekonomik vb. faaliyetlere bağlı olarak oluĢan baskı
ve etkilerin tespit edilmesi, havza bazında tespit edilen kirlilik kaynaklarının ve yüklerinin
ayrıntılı olarak incelenmesi, havzanın çevresel altyapı durumunun tespit edilmesi, havzada
meydana gelen kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve iyileĢtirilmesi için havzadaki tüm
paydaĢların katılımı ile kısa, orta ve uzun vadede alınacak tedbirlere yönelik çalıĢmaların ve
planlamaların yapılması amacıyla aĢağıdaki 11 havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği
Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‟nın hazırlanmasıdır.
Kuzey Ege Havzası
Marmara Havzası
Susurluk Havzası
Küçük Menderes Havzası
Büyük Menderes Havzası
Burdur Havzası
Yeşilırmak Havzası
Kızılırmak Havzası
Konya Kapalı Havzası
Seyhan Havzası
Ceyhan Havzası
Su Çerçeve Direktifi‟nin gereği olarak hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir
Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla benzer niteliklere sahiptir. AB ile üyelik müzakereleri
sürecinde Türkiye‟nin elini güçlendirecek nitelikte olan bu dokümanların AB normlarına
çevrilmesi güç olmayacaktır. Ülkemizin AB mevzuatı ile uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği
baĢarı, bu planlar vasıtasıyla uygulamaya taĢınmıĢ olacaktır.
Proje kapsamında, Marmara Havzası‟nda su kalitesini iyileĢtirmek amacıyla su kaynakları
potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesi dikkate alınarak;
Baskı
öncelikle mevcut durum tespiti ve daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve
teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamaların hazırlanması iĢleri,
havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile gerçekleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır.
Türkiye Ġstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sayım sonuçlarına
göre. proje kapsamındaki 11 havzada yer alan yerleĢim yerlerinin toplam nüfusu 37.448.584
değeri ile Türkiye nüfusunun % 52 sine karĢılık gelmektedir. (ġekil 10)
34.068.516;
48%
37.448.584;
52%
PROJE BÖLGESİ TOPLAM NÜFUS
PROJE BÖLGESİ DIŞI TOPLAM NÜFUS
ġekil 10. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı
Marmara Havzası ise Türkiye Ġstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
sayım sonuçlarına göre. proje kapsamında yer alan yerleĢim yerlerinin toplam nüfusu
15.171.172 kiĢi ile Türkiye nüfusunun % 21 ine karĢılık gelmektedir. Bu proje kapsamında ele
alınan havzaların nüfus dağılımları ġekil 11’ de görülmektedir.
Bu doğrultuda; havzada su kalitesini iyileĢtirmek için su kaynakları potansiyeli. noktasal ve
yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesini dikkate alarak öncelikle mevcut durum tespiti
ve daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve
uygun, sürdürülebilir planlama hazırlanması iĢleri, havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile
yürütülecektir.
Baskı
21%
MARMARA
KIZILIRMAK
KÜÇÜK MENDERES
SUSURLUK
KONYA
5%
48%
YEŞİLIRMAK
BÜYÜK MENDERES
5%
SEYHAN
CEYHAN
4%
4%
4%
3%
0%
1%
3%
2%
ġekil 11. Havzaların Nüfus Dağılımları
Baskı
KUZEY EGE
BURDUR
PROJE BÖLGESİ DIŞI
Baskı
3. HAVZA GENEL DURUMU
Marmara Havzası Marmara Denizi‟ne dökülen Susurluk Nehri haricindeki tüm akarsuların
yağıĢ alanlarını kapsamaktadır. Havza. Trakya‟da Koru Dağı. Ganos Dağı ve Istıranca
uzantıları. Anadolu‟da kuzeyden itibaren Alem Dağı, Aydos Dağı, Kayalıdağ, Gökdağ, Avdan
Dağı. Katırlı Dağı ile Kaz Dağı uzantıları ve Karadağ tarafından çevrelenmektedir. Marmara
Havzası‟nın toplam alanı; yapay alanlar, tarımsal alanlar, orman ve yarı doğal alanlar, ıslak
alanlar ve su yüzeyleri dahil olmak üzere 2.308.464 ha olup; havza izdüĢümü alanının
Türkiye izdüĢümü alanına oranı % 3 kadardır. Nüfus ve alan bilgilerine göre havza genelinin
nüfus yoğunluğu 657 kiĢi/km2 olup; TÜĠK tarafından Türkiye geneli için hesaplanan 94
kiĢi/km2 değerinden bir miktar çok yüksektir..
Türkiye Ġstatistik Kurumu tarafından gerçekleĢtirilen 2009 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi
sayım sonuçlarına göre havzanın toplam nüfusu 15.171.172 kiĢidir.
Trakya bölümünde Alibey ve Kâğıthane Deresi, doğuda Kiraz Deresi, güneybatıda KocabaĢ
(Biga) ve Gönen Çayları bulunmaktadır. Büyükçekmece, Küçükçekmece ve Ġznik gölleri,
havzanın en önemli gölleridir. Marmara Havzasının yıllık su potansiyeli DSĠ tarafından 5.85 x
109 m3 olarak hesaplanmıĢtır.
Havza alanında hemen her mevsimde yağıĢ görülmektedir. Yıllık ortalama yağıĢ 586 mm
(Tekirdağ) ile 768 mm (Ġzmit) arasında değiĢmekte olup; havza ortalaması 685 mm‟dir.
YağıĢın en fazla olduğu aylar genellikle Kasım. Aralık ve Ocak; en az olduğu aylar ise
Temmuz ve Ağustostur. Ağustos ayında yağıĢ toplamının yer yer 7 mm‟ nin (Çanakkale)
altına düĢtüğü görülmektedir.
Marmara Havzası‟nda bulunan iller; Balıkesir. Bursa. Çanakkale. Ġstanbul. Kırklareli. Kocaeli.
Tekirdağ ve Yalova‟dır. Bu illerin havzada kalan kısımları baz alındığında Balıkesir‟de deri
sanayii ve tarım; Bursa‟da tarıma dayalı sanayi, Çanakkale‟de tarım ve küçük sanayi,
Ġstanbul‟da yoğun sanayi ve yerleĢim, Kocaeli‟de dağınık yoğun sanayi ve yerleĢim,
Tekirdağ‟da küçük sanayi ve Yalova‟da ise yoğun yazlık yerleĢim ile kimya sanayinin hakim
olduğu görülmektedir.
Marmara Havzası‟nda yer alan kirletici kaynaklar genel olarak Ģu Ģekilde listelenebilir:
Ġstanbul ve Kocaeli‟nde Kurulu bulunan yoğun sanayi tesislerinden kaynaklanan
atıksular ile kentsel atıksular.
Kocaeli‟nin Gebze ilçesinde bulunan ve atıksu arıtma tesisine sahip olmayan
endüstrilerden kaynaklanan atıksular.
Katı atık düzensiz depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı suları.
Tarım alanlarından kaynaklanan yayılı kirleticiler.
Havza içerisinde yer alan yerleĢim yerlerinin çoğunda sanayi sektöründen sonra turizm
önemli bir sektör olarak ortaya çıkmaktadır. Turizm sektörü özellikle yaz mevsiminde Ġstanbul
Silivri, ġile, Kocaeli Kandıra, Çanakkale ve Yalova‟nın tamamı, Tekirdağ‟ın ġarköy ilçesi ve
Kırklareli‟nin Ġğneada ilçesinde hareketlenmekte ve yoğun yaz nüfusları kirletici kaynak
olarak ortaya çıkmaktadır. Yalova ili, inĢaatı devam eden Merkez, Çınarcık, Esenköy ve
Armutlu Atıksu Arıtma Tesisleri sayesinde evsel atıksu arıtımı sorununu tamamen çözmek
üzeredir. Kocaeli Kandıra ilçesinde ise ĠSU tarafından yaptırılan Bağırganlı, Kefken ve Kerpe
paket atıksu arıtma tesisleri de atıksu sorununun çözümünde önemli bir ilerleme sağlamıĢtır.
Tekirdağ merkezde atıksular, herhangi bir arıtma olmaksızın derin deniz deĢarjı ile
Marmara‟ya verilirken, ġarköy ilçesinde yapılan Ön Arıtma Tesisi ve derin deniz deĢarjı ile
geliĢme sağlanmıĢtır. Kırklareli‟nin Ġğneada ilçesinde yapılan AAT ile yaz aylarında artan
nüfustan kaynaklanan kirliliğin çözümünde ilerleme sağlanmıĢtır. Çanakkale‟nin Kepez
ilçesinde yapılan AAT ile özellikle yaz aylarında artan nüfustan kaynaklanan kirlenme kontrol
altına alınmıĢtır. Kepez AAT‟de, ilçede bulunan Liman ĠĢletmeleri‟nin atıksuları da
arıtılmaktadır.
Havzadaki bir diğer önemli kirletici kaynağı da tarımdır. SanayileĢmenin yoğun olduğu
Ġstanbul ve Kocaeli dahil tüm illerde tarım yapılmaktadır. Tarımsal faaliyetler, Bursa,
Çanakkale ve Yalova illerinin havza içinde kalan bölgelerinde daha çok zeytincilik/domates;
Tekirdağ, Kırklareli ve Çanakkale‟de ise ayçiçeği üretimi Ģeklindedir. Kasım - ġubat aylarında
gerçekleĢtirilen zeytinyağı üretimi faaliyetinden kaynaklanan zeytin karasuyu, Gemlik ilçesi
haricinde havza için önemli bir sorun teĢkil etmemektedir.
Marmara Havzası içerisinde yer alan illerin havzada kalan alanları itibarı ile değerlendirme
yapıldığında; Ġstanbul‟da 8 adet, Kocaeli‟nde 8 adet, Çanakkale‟de 2 adet, Bursa‟da 1 adet,
Balıkesir‟de 2 adet, Yalova‟da ise 2 adet (planlama halinde) OSB bulunmaktadır. Tekirdağ ve
Kırklareli‟nde havza sınırları içerisinde kalan bölümde OSB bulunmamaktadır. OSB‟ler
haricinde Ġstanbul‟da ve özellikle Kocaeli‟nde çok sayıda tekil sanayi kuruluĢu bulunmaktadır.
Bu sanayi kuruluĢlarının içinde çevresel açıdan en önemli olanları TÜPRAġ Ġzmit Rafinerisi;
Tuzla. Gölcük ve Pendik Tersaneleri ile çimento fabrikalarıdır. Ayrıca sahil Ģeridinde gemi
yan sanayi tesisleri. liman iĢletmeleri ile emisyon açısından önemli kirletici konumunda
bulunan demir–çelik fabrikaları ve haddehaneler bulunmaktadır.
3.1.
YerleĢim Yerleri
Havza içinde kalan iller ve nüfusu 2000‟in üzerinde olan yerleĢim yerleri ile Belediye teĢkilatı
olan yerleĢim yerlerinin TÜĠK 2009 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi toplam nüfusları Tablo
3‟te verilmiĢtir. Havzanın 2009 yılı ADNKS verilerine göre toplam nüfusu 15.407.895‟tir.
Tablo 3. Marmara Havzasındaki YerleĢimler
ĠL ADI
Ġstanbul
NO
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
ĠLÇE
Adalar
Bakırköy
BeĢiktaĢ
Beykoz
Beykoz
Beykoz
Beykoz
Beyoğlu
Çatalca
Çatalca
Çatalca
Eyüp
Eyüp
Fatih
GaziosmanpaĢa
Kadıköy
Kartal
Sarıyer
Sarıyer
Sarıyer
Sarıyer
Sarıyer
Sarıyer
Silivri
ġile
ġiĢli
Üsküdar
Zeytinburnu
B.çekmece
Kağıthane
K.Çekmece
Pendik
Ümraniye
BayrampaĢa
Avcılar
Bağcılar
Bahçelievler
BELDE/KÖY
Akbaba
Elmalı
Örnekköy
Çanakça
Kestanelik
Pirinççi
GümüĢdere
Kumköy
Rumelifeneri
Uskumruköy
Zekeriyaköy
TOPLAM
NÜFUS
14.341
218.352
185.054
200.008
2.672
2.531
3.167
244.516
36.544
2.522
2.285
324.867
3.773
433.796
461.230
529.191
426.680
252.658
2.656
2.321
2.486
4.064
12.528
121.961
12.545
316.058
524.379
290.147
163.140
413.797
674.795
558.485
573.265
269.425
348.635
724.268
576.799
BELEDĠYE
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
ĠL ADI
Kocaeli
Balıkesir
Bursa
Çanakkale
NO
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
ĠLÇE
Güngören
Maltepe
Sultanbeyli
Tuzla
Esenler
Arnavutköy
Arnavutköy
AtaĢehir
BaĢakĢehir
BaĢakĢehir
Beylikdüzü
Çekmeköy
Esenyurt
Sancaktepe
Sultangazi
Gebze
Gebze
Gebze
Gölcük
Kandıra
Karamürsel
Körfez
Derince
BaĢiskele
Çayırova
Darıca
Dilovası
Ġzmit
Ġzmit
Kartepe
Gönen
Gönen
Gemlik
Ġznik
Ġznik
Ġznik
Ġznik
Mudanya
Mudanya
Orhangazi
Orhangazi
Orhangazi
Orhangazi
Orhangazi
Orhangazi
Biga
Biga
Biga
Biga
Biga
BELDE/KÖY
Tayakadın
ġamlar
Pelitli
TavĢanlı
Kabaoğlu
Sarıköy
Boyalıca
Elbeyli
Tacir
Zeytinbağı
Çakırlı
Narlıca
Sölöz
Yeniköy
Yenisölöz
Yenice
Yeniçiftlik
KozçeĢme
BalıklıçeĢme
TOPLAM
NÜFUS
311.672
427.041
286.622
181.658
459.980
168.121
2.212
361.615
224.055
2.332
193.972
149.142
403.895
239.606
452.563
282.444
2.251
2.383
129.713
15.151
46.132
126.616
119.704
62.663
82.494
140.302
41.643
293.339
4.226
82.551
42.939
4.965
90.834
22.574
2.555
2.771
2.031
49.805
1.919
54.319
2.020
1.349
1.834
3.569
2.307
36.520
2.465
1.429
1.008
1.279
BELEDĠYE
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
ĠL ADI
Kırklareli
Tekirdağ
Yalova
NO
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
ĠLÇE
Biga
Biga
Çan
Çan
Merkez
Merkez
Merkez
Eceabat
Gelibolu
Gelibolu
Gelibolu
Gelibolu
Gökçeada
Lapseki
Lapseki
Lapseki
Yenice
Yenice
Yenice
Yenice
Yenice
Demirköy
Demirköy
Kıyıköy
Çorlu
Çorlu
ġarköy
ġarköy
ġarköy
Merkez
Merkez
Merkez
Merkez
MarmaraEreğlisi
MarmaraEreğlisi
MarmaraEreğlisi
Malkara
Malkara
Merkez
Merkez
Merkez
Merkez
Merkez
Altınova
Altınova
Altınova
Altınova
Armutlu
Çınarcık
Çınarcık
BELDE/KÖY
GümüĢçay
Karabiga
Terzialan
Kepez
Ġntepe
Bolayır
Kavakköy
EvreĢe
Çardak
Umurbey
Hamdibey
Akçakoyun
Kalkım
Pazarköy
Ġğneada
Yenice
Mürefte
HoĢköy
Kumbağ
Barbaros
Köseilyas
Sultanköy
Yeniçiftlik
SağlamtaĢ
Balabancık
Kadıköy
Hacımehmet
Kazımiye
Samanlı
Kaytazdere
SubaĢı
TavĢanlı
Esenköy
TOPLAM
NÜFUS
2.038
2.985
28.769
2.166
96.588
10.771
1.957
5.403
28.989
1.582
3.489
2.178
4.971
10.624
3.250
2.758
6.830
1.893
1.096
2.210
1.798
3.797
1.964
2.136
206.134
2018
16.624
2.859
2.013
140.535
2.084
5.051
2159
10.491
3.577
6.863
2.307
1.419
92.166
5.121
5.351
2189
2056
4.942
5.308
5.490
2.603
5.223
11.080
2.870
BELEDĠYE
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
B
ĠL ADI
Edirne
NO
138
139
140
141
142
143
144
145
146
ĠLÇE
Çınarcık
Çınarcık
Çınarcık
Çiftlikköy
Çiftlikköy
Çiftlikköy
Termal
KeĢan
Enez
BELDE/KÖY
Kocadere
Koru
TeĢvikiye
TaĢköprü
Gacık
Mecidiye
Enez
TOPLAM
NÜFUS
2.198
5.545
2.641
17.052
3.262
2.654
2.340
981
3.820
BELEDĠYE
B
B
B
B
B
B
B
B
Tablo 3‟te verilen tüm yerleĢim yerleri, Eylül-Aralık 2009 içerisinde saha ziyareti yapılarak
incelenmiĢtir. Saha ziyareti sırasında Belediye teĢkilatına sahip yerleĢim yerlerinde ilgili
teknik sorumludan; teknik sorumlunun bulunamadığı durumlarda ise zabıta memurundan ilgili
bilgiler alınmıĢtır. Belediye teĢkilatına sahip olmayan yerlerde muhtarlardan bilgi alınmıĢtır.
Saha ziyaretleri, havzada yer alan Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü personelinden alınan bilgiler
doğrultusunda, ilgili personelin katılımı ile gerçekleĢtirilmiĢtir.
Havzada yer alan yerleĢim yeri sayısı 146 adet olup; 123 yerleĢim yeri belediye teĢkilatına
sahip ve 23 yerleĢim yeri de belediye teĢkilatına sahip değildir. Havzadaki yerleĢimler ġekil
12 ve ġekil 13‟ te fiziki ve siyasi haritada gösterilmiĢtir.
ġekil 12. Havzadaki YerleĢim Yerleri-Fiziki Harita
ġekil 13. Havzadaki YerleĢim Yerleri-Siyasi Harita
Marmara havzasında yer alan iller ve havzadaki nüfus dağılımları sırasıyla ġekil 14’te ve
Tablo 4‟te gösterilmiĢtir.
0,0
0,3 1,7
2,6
9,3
0,1
1,5
Balıkesir
1,2
Çanakkale
Kocaeli
Kırklareli
Bursa
Yalova
İstanbul
Tekirdağ
Edirne
83,3
ġekil 14. Havzadaki Ġller ve Havzanın Tümünde Kapladığı Alan
Tablo 4. Marmara Havzasındaki Ġller ve Ġl Ġçindeki/Havzadaki Nüfus Yüzdesi
Ġl
Balıkesir
Çanakkale
Kocaeli
Kırklareli
Bursa
Yalova
Ġstanbul
Tekirdağ
Edirne
Ġl Nüfusu
TÜĠK
1.140.085
477.735
1.522.408
333.179
2.550.645
180.091
12.828.509
783.310
395.463
Ġlin
kendi
içinde
2009 Havzada
havza
kalan nüfusu Yüzdesi
47.904
4,2
265.046
55,5
1.431.612
100
7.897
2,4
237.887
9,3
180.091
100
12.828.509
100
404.134
51,6
4.815
1,2
Ġlin Havzadaki
Nüfus Yüzdesi
0,3
1,7
9,3
0,1
1,5
1,2
83,3
2,6
0,0
ġekil 14 ve Tablo 4 birlikte değerlendirildiğinde, havzada Balıkesir, Bursa ve Kırklareli‟nin
nüfus olarak çok küçük bir bölümü havza içinde kalmakta; Ġstanbul ili nüfus açısından
havzanın çok büyük bir bölümünü tek baĢına oluĢturmaktadır (% 83,3).
3.2.
Coğrafi Durum
Bu bölümde yer alan Marmara Havzası‟na ait coğrafi durum verileri, havzadaki Ġl Çevre ve
Orman Müdürlükleri tarafından hazırlanan 2007-2008 Ġl Çevre Durum Raporlarından
faydalanılarak hazırlanmıĢtır. Sayısal haritalar ise, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından
verilen sayısal bilginin ArcGIS 9.2 programında düzenlenmesi ile oluĢturulmuĢtur. Marmara
havzasının iç kesimleri genellikle dağlık ve engebeli, kıyı kesimler ise daha çok düzlüklerden
oluĢmaktadır. Havzanın önemli dağ ve yükseltilerinin gösterildiği sayısal fiziki harita ġekil
15‟te verilmiĢtir.
ġekil 15. Havza Fiziki Haritası
Marmara Havzası‟ndaki önemli göller ve akarsular da ġekil 16’da gösterilmiĢtir. ġekil 16‟dan
da görüleceği üzere Çanakkale‟nin Avrupa kıtası‟ndaki alan ve Tekirdağın havza içinde kalan
kısımlarında yüzeysel su kaynakları sınırlı, havzanın geri kalan kısmında ise yüzeysel su
kaynakları nisbeten boldur. Havzada yer alan önemli baraj göletleri de ġekil 17‟de verilmiĢtir.
ġekil 16. Havzadaki Akarsular
ġekil 17. Havzadaki Baraj Göletleri
Kırklareli
Marmara Bölgesi‟nin Yıldız (Istranca) Dağları ve Ergene Ovası bölümleri üzerinde yer alan
Kırklareli,
kuzeyinde
Bulgaristan,
kuzeydoğusunda
Karadeniz,
güneyinde
ve
2
güneydoğusunda Tekirdağ, batısında Edirne ile çevrilmiĢtir. 6.550 km ‟lik yüzölçüme sahip
ilin Bulgaristan‟a 180 km kara sınırı, Karadeniz‟e 60 km deniz kıyısı bulunmaktadır. Ġlçeleri
Babaeski, Demirköy, Kofçaz, Pehlivanköy, Pınarhisar, Lüleburgaz ve Vizedir. Bu ilçelerden
yalnızca Demirköy ilçesi (Ġğneada beldesi ile birlikte) ve Vize Kıyıköy Beldesi Marmara
Havzası sınırları içinde kalmaktadır. Ġl merkezinin rakımı 231 m‟dir.
Kırklareli büyük ölçüde dağlık ve platoluk bir arazi görünümündedir. Ġl coğrafyasının % 48'ini
dağlar oluĢturmaktadır. Bölgenin en önemli yükseltisi ise Marmara Havzası ile Ergene Havza
sınırını oluĢturan ve kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda uzanan Yıldız Dağları (Istranca)'dır.
Bu dağların en yüksek noktası ise Pınarhisar ile Demirköy ilçeleri arasında yer alan Mahya
Tepesi'dir (1031 m) Yıldız Dağlarının diğer önemli yükseltileri ise Karamanbayırı Tepe (986
m,), Boyunduruk Tepe (958 m), Fatmakaya Tepesi (901 m), ParaĢüt Tepe (877 m), Sivri
Tepe (851 m) ve Kale Tepe (846 m)'dir. Yıldız Dağları kuzeyde Karadeniz'e dökülen,
güneyde Ergene Ovası'na inen akarsularla derin olarak parçalanmıĢtır. Eski Tekirdağ aĢınma
yüzeyleri olan Yıldız Dağları Masifi, dıĢ kuvvetlerle (akarsular, rüzgâr, sel suları vb.)
parçalanıp aĢınarak, aĢınmıĢ platoları oluĢturmuĢtur. Yer yer parçalanmıĢ ve yarılmıĢ olan bu
alanlar dalgalı düzlük Ģeklinde birbirine çok benzer.
Bursa
Bursa ili, Marmara Bölgesi‟nin güneydoğusunda yer alır. Yüzölçümü 10.891 km2 olan Bursa
ilinin doğusunda Bilecik, kuzeydoğusunda Sakarya, kuzeyinde Ġzmit ve Yalova, güney ve
güneybatısında Balıkesir, güneydoğusunda Kütahya bulunmaktadır. Son düzenlemelere göre
Bursa ili 17 ilçeden oluĢmaktadır. Bu ilçeler Nilüfer (Merkez), Osmangazi (Merkez), Yıldırım
(Merkez), Büyükorhan, Orhaneli, Harmancık, Ġnegöl, Ġznik, Orhangazi, Karacabey,
Keles, Kestel, MustafakemalpaĢa, Gürsu, Gemlik, Mudanya ve YeniĢehir‟dir. Bunlardan
Gemlik, Ġznik, Mudanya ve Orhangazi Marmara Havzası sınırları içinde kalmaktadır.
Bursa havzada kalan alanı itibarı ile değerlendirildiğinde, önemli bir kısmı engebeli sahil
Ģeridi ve Ġznik gölü etrafındaki ovalık kesimden oluĢmaktadır. Katırlı, Samanlı ve Mudanya
dağları, havzadaki önemli yükseltilerdir. Katırlı dağları. Ġznik Gölü‟ nün güneyini sararak
Gemlik ilçesine doğru uzanmaktadır. Katırlı Dağları‟nın en yüksek tepesi olan Üçkaya
Tepesi‟nin yüksekliği 1283m‟dir. Dağın yüksekleri ormanlıklarla kaplı olup, kuzey tarafı
zeytinliklerle örtülüdür. Güney kısmı Bursa Ovası‟na bakmaktadır. Gemlik Körfezinin kuzeyini
bir duvar gibi saran Samanlı Dağlarının yükseklikleri ortalama 600 – 700 m. civarındadır. En
yüksek bölümü olan Kartaltepe 1602 m. yüksekliğindedir. Mudanya Dağları, Gemlik
Körfezinin güneyinde uzanan dağlardır. Bursa Ovası ile deniz arasında yer alan bu dağların
yükseklikleri 500 – 600 m‟yi geçmez.
Ġznik Ovası yaklaĢık olarak 100 km² bir alana sahip olup, genellikle Ġznik Gölü’nün
doğusunda uzanmaktadır. Verimli bir ovadır. Gemlik Körfezi‟nin kuzeydoğusunda, Ġznik
Gölü’nün batı kesiminde yer alan Orhangazi Ovası oldukça geniĢ bir alanı kaplamaktadır.
Büyüklüğü ortalama olarak 170 km² dir. Ġl merkezinin rakımı 224 m‟dir.
Tekirdağ
Tekirdağ, Marmara Bölgesi‟nin Ergene Bölümü ile Istranca Bölümü üzerinde yayılan bir
ilimizdir. Marmara kıyısında, Ördeklidere‟nin denize döküldüğü yerde kısmen vadi tabanında,
kısmen de yamaçlar üzerinde kurulmuĢtur. Çevresini doğuda Ġstanbul Ġli, güneydoğuda
Marmara Denizi, güneyde Çanakkale‟nin Gelibolu ilçesi, batıda Edirne ili. kuzeyde Kırklareli
ili kuĢatır. Yüzölçümü 6.218 km²‟dir.
Tekirdağ Ġli. 8 Ġlçe ile Trakya Bölgesinde yer almıĢ olup, bu ilçeler Çerkezköy, Çorlu,
Hayrabolu, Malkara, Marmara Ereğlisi, Muratlı, Saray ve ġarköy olarak sıralanmaktadır.
Bunlardan Malkara, Marmara Ereğlisi, ġarköy ilçeleri, Merkez ilçe ve Çorlu ilçesinin bir kısmı
Marmara Havzası sınırları içinde yer almaktadır.
Ġlin en önemli dağı Tekir Dağları olup, Kumbağ Beldesinden baĢlayıp Gelibolu kıstağına
kadar Marmara Denizi’ne paralel olarak 60 km. boyunca uzanır. Kısmen orman ve çalılıktır.
Çerkezköy ilçesinde kuzeye gittikçe yükselen Istıranca Dağları mevcuttur. 945 m. yüksekliğe
eriĢen Ganos Dağı. Tekirdağ Ġlinin en yüksek noktasını teĢkil eder. Ganos Dağı. aynı
zamanda Istırancalar dıĢında, Trakyanın da en yüksek noktasıdır. Ġlin kuzeydoğusunda
Istıranca Dağları‟nın doğu etekleri uzanır. Istırancalar ve Ganos Dağı dıĢında Tekirdağ Ġli
ovalıktır. Ġl merkezinin rakımı 44 m‟dir.
Ġstanbul
Karadeniz‟i Marmara Denizi‟ne bağlayan boğazın iki tarafında hem Avrupa hem de Asya
toprakları üzerinde yayılan. Marmara Denizi ve Karadeniz‟e kıyısı bulunan Ġstanbul;
Türkiye‟nin en büyük nüfuslu ilidir. Ülkemizin turizm, kültür ve sanayi baĢkenti olması
açısından Ġstanbul ayrı bir öneme sahiptir. ġehrin adını aldığı, Haliç ile Marmara arasında
kalan yarımada üzerinde bulunan asıl Ġstanbul 253 km², il bütünü ise 5.712 km²‟dir. Ġstanbul
ilinin idari olarak 39 ilçesi. 11 belde ve 174 köyü vardır. 5216 sayılı BüyükĢehir Belediyesi
Kanunu ile Ġstanbul ili mülki sınırları BüyükĢehir Belediyesi sınırları olmuĢtur. Bu ilçelerin
hepsi Marmara Havzası sınırları içinde kalmaktadır.
Türkiye‟nin 7 coğrafi bölgesinden biri olan ve Balkan Yarımadası ile Anadolu arasında bir
geçiĢ oluĢturan Marmara Bölgesi‟nde yer alan Ġstanbul Ġli; Avrupa ve Asya kıtalarının birbirine
bağlandığı iki noktadan birsidir. Batıda Yalıköy ile Silivri, doğuda Ağva ile Tuzla arasında
uzanan Ġstanbul il arazisi, kabaca bir paralelkenara benzetilebilir. Kuzeyden-güneye yer yer
değiĢmekle birlikte yaklaĢık 40–50 kilometre, doğudan-batıya yaklaĢık 100 kilometre
geniĢliktedir. Coğrafi konum olarak, 28° 01‟ ve 29° 55‟ doğu boylamları ile 41° 33‟ ve 40° 28‟
kuzey enlemleri arasında yer almakta olup; 5.712 km2‟lik yüzölçümüyle ülke topraklarının
%0.7‟sini kaplamaktadır. Ġl, kuzeyde Karadeniz, doğuda Kocaeli; güneyde Yalova, Marmara
Denizi ve Bursa, güneybatıda Tekirdağ ve kuzeybatıda Kırklareli illeri ile çevrilidir. Ġl
merkezinin (Eminönü) rakımı 10 m‟dir.
Yalova
Yalova ili, Marmara Bölgesi‟nin güneydoğusunda, Türkiye‟nin kuzeybatısında yer alır. Ġlin
kuzeyinde ve batısında Marmara Denizi, doğusunda Kocaeli (Karamürsel Ġlçesi), güneyinde
Bursa (Orhangazi. Gemlik ve Ġznik Ġlçeleri) ve Gemlik Körfezi yer almaktadır. 839 km 2‟lik alanı
ile ülke yüzölçümünün % 0.11‟lik bölümünü kaplamaktadır. Merkez Ġlçe, Altınova, Armutlu,
Çınarcık, Çiftlikköy ve Termal olmak üzere toplam 6 ilçeden oluĢur. Bunun haricinde 9 adet
belde bulunmaktadır. Yalova ilinin tamamı Marmara Havzası sınırları içinde yer almaktadır.
Yüzölçümü 839 km2 olan Yalova Ġli‟in yerel yapısı palezoik ve mezozoik yaĢlı tortul
tabaklardan oluĢmaktadır. Hafif metamorfizme olmuĢ, genellikle geçirimsiz olan bu yapı
bazen sert, bazen çatlaklı kalkerleri kapsamaktadır. Kıyılar alüvyal ve genç alüvyal, yamaçlar
kireçl rendzina, orman ve makilikler kireçsiz kahve renkli orman toprakları ile kaplıdır. Yalova
280 45‟ ve 290 35‟ Doğu boylamları. 400 28‟ ve 400 45‟ Kuzey enlemleri arasında yer
almakta olup, Ģehir merkezinin denizden yüksekliği 2 metre, Ġl sınırları içindeki en yüksek
nokta 921 metredir. 839 km2‟ lik alanı ile ülke yüzölçümünün % 0.11‟lik bölümünü
kaplamaktadır. Ġl merkezinin rakımı 7 m‟dir.
Balıkesir
Balıkesir ili. Anadolu Yarımadası‟nın kuzeybatısında ve önemli bir bölümü Marmara
Bölgesi‟nin Güney Marmara Bölümü‟nde; diğer bölümü ise Ege Bölgesi‟nin Kuzey Ege
kesiminde yer alır. Ege Denizi‟ndeki kıyılarının uzunluğu 115,5 km, Marmara Denizi‟ndeki
kıyı uzunluğu ise 175,25 km‟dir. Ġlin yüzölçümü 14.299.000 km2 „dir. Ġlde merkez ilçe dahil
olmak üzere toplam 19 ilçe ve 53 belediye bulunmaktadır. Bunlardan Marmara Havzası
sınırlarında kalan tek ilçe Gönen ve Sarıköy beldesi‟dir. Doğusu Manyas ilçesi, kuzeydoğusu
Bandırma ilçesi, batısı Biga ve Yenice ilçeleri, kuzeyi Marmara Denizi ve Erdek Körfezi,
güneyi Balya ilçesi ile çevrilidir. Ġlçede 89 köy ve 1 belde (Sarıköy) vardır. Genellikle ovalarda
kurulan köyler, dağlara gidildikçe seyrekleĢir. Balıkesir‟e 145 km uzaklıkta olan Gönen,
Çanakkale‟ye 150 km, Bursa‟ya ise 155 km mesafededir. Gönen merkez ilçenin rakımı 40
m‟dir.
Kocaeli
Kuzeyinde Karadeniz ve Ġstanbul (ġile ilçesi), doğusunda Sakarya, güneyinde Bursa ve
batısında Ġstanbul ile Yalova bulunur. Asya ile Avrupa'yı birleĢtiren önemli bir yol kavĢağında
bulunan il sınırları içerisinde kalan Ġzmit Körfezi iĢlek bir denizyoludur. Küçük bir il olan
Kocaeli 3.505 km2 alanlıdır. Kocaeli ilinin en yüksek dağı, güneydoğusunda bulunan 1.601
rakımlı Kartepe‟dir. Ġldeki diğer önemli dağlar Dikmen Dağı (1.387 m), Naldöken Dağı (1.125
m), Naz Dağı (917 m) ve Çene Dağı‟ dır (646 m). Kocaeli ili merkez ilçe Ġzmit dıĢında 11 ilçe
ve 653 yerleĢim biriminden oluĢmakta olup, bu ilçelerden Marmara Havzası sınırları içindeki
ilçeler BaĢiskele, Çayırova, Darıca, Derince, Dilovası, Gebze, Gölcük, Ġzmit, Kandıra,
Karamürsel, Kartepe ve Körfez‟dir. Ġl merkezinin (Körfez) rakımı 28 m‟dir.
Çanakkale
Çanakkale Ġli Marmara Bölgesinin batısında, Trakya Bölgesinin uzantısı konumunda olan
Gelibolu Yarımadası ile Anadolu‟nun batı uzantısı olan Biga Yarımadası üzerinde
bulunmaktadır. Çanakkale Ġli topraklarının büyük kısmı Marmara Bölgesi‟nin Güney Marmara
bölümüne, Edremit Körfezi kıyısındaki küçük bir alan ise Ege bölgesine girer. Yüzölçümü
9.887 km²'lik bir alan olup, Anadolu'nun en batı noktası olan Baba Burnu ile Türkiye'nin en
batı noktası Gökçeada'daki Ġncirburnu il sınırları içindedir. Ege Denizi'nde Türkiye'ye ait en
büyük adalar, Bozcaada ve Gökçeada, Çanakkale iline bağlıdır. Çanakkale ilinin 12 ilçesiyle
birlikte 22 beldesi ve 568 köyü bulunmaktadır. Ġlin Marmara Havzası sınırları içinde kalan
ilçeleri merkez ilçe, Biga, Çan, Eceabat, Gelibolu, Gökçeada, Lapseki ve Yenice‟dir.
Çanakkale Ġli‟nin toprakları genellikle dağ ve tepelerle kaplı alanların vadilerle yarılmasıyla
oluĢan engebeli bir yapı göstermektedir. Ġl‟in en yüksek dağı, Balıkesir sınırında yer alan
Kazdağı (1.767 m.) olup, diğer yükseltiler bu dağın çevresinde yer alır. Biga yöresinde
Kuzey-Doğu ve Güney-Batı yönünde uzanan 500 – 1.000 m arasındaki yükseltiler dalgalı bir
görünüm oluĢturur. Edremit Körfezinin kuzeyi bu dağ ve tepelerin en yükseklerinin bulunduğu
yerdir. Bu yükseltiler arasında; Susuztepe (1.507 m), Gürgen Dağı (1.425 m), Kalafattepe
(1.417 m), Eğrimermertepe (1.398 m), Kocaeğrek Tepe (1.371 m), Hacıöldüren (1.124 m) ve
Kocakatran Dağları (1.030 m) yer almaktadır. Ġl merkezinin rakımı 4 m‟dir.
3.3.
Meteorolojik Bilgiler
Marmara Havzası için üretilen meteorolojik Ģekil ve haritalarda, Devlet Meteoroloji ĠĢleri
Genel Müdürlüğü tarafından verilen bilgiler kullanılmıĢtır.
Marmara Havzası için üretilen havzadaki illerin aylık yağıĢ ortalamaları ġekil 18‟de; aylık en
fazla yağıĢlar ise ġekil 19‟da verilmiĢtir. ġekil 18 ve 19‟dan da görüleceği üzere, havza
alanında hemen her mevsimde yağıĢ görülmektedir. Yıllık yağıĢ toplamı 586 mm (Tekirdağ)
ile 768 mm (Ġzmit) arasında değiĢmekte ve havza ortalaması 685 mm kadardır. YağıĢın en
fazla olduğu aylar genellikle kasım, aralık ve ocak; en az olduğu aylar ise temmuz ve
ağustostur. Ağustos ayında yağıĢ toplamının yer yer 7 mm (Çanakkale) nin altına düĢtüğü
görülmektedir.
Marmara Havzası ortalama sıcaklık değerleri ġekil 20’de, aylık en fazla sıcaklıklar ġekil
21’de, aylık en düĢük sıcaklıklar ise ġekil 22’de verilmiĢtir. Ġlgili verilerin elde edildiği
meteoroloji istasyonları ise Tablo 5’te verilmiĢtir.
Marmara Havzası 1975-2009 Yağış Ortalamaları
120
KIRKLARELI
100
Aylık Yağış, mm
TEKIRDAG
80
GOZTEPE/ISTANBU
L
KOCAELI
60
CANAKKALE
40
BURSA
20
0
0
5
10
15
ġekil 18. Marmara Havzası 34 Yıllık Aylık YağıĢ Ortalamaları
Marmara Havzası 1975-2009 Aylık En Fazla Yağışlar
200
180
Yağış, mm
160
140
KIRKLARELI
120
TEKIRDAG
100
GOZTEPE/ISTANBUL
KOCAELI
80
CANAKKALE
60
BURSA
40
YALOVA
20
BALIKESIR
0
0
2
4
6
8
10
12
Aylar
ġekil 19. Marmara Havzası 34 Yıllık En Fazla (Maksimum) YağıĢlar
Marmara Havzası 1975-2009 Sıcaklık Ortalamaları
30
25
KIRKLARELI
Sıcaklık, 0C
20
TEKIRDAG
GOZTEPE/ISTANBUL
15
KOCAELI
CANAKKALE
10
BURSA
YALOVA
5
BALIKESIR
0
0
2
4
6
8
10
12
14
ġekil 20. Marmara Havzası 34 Yıllık Aylık Sıcaklık Ortalamaları
Marmara Havzası 1977-2009 Aylık En Fazla Sıcaklıklar
50
45
Sıcaklık, 0C
40
35
KIRKLARELI
30
TEKIRDAG
GOZTEPE/ISTANBUL
25
KOCAELI
20
CANAKKALE
15
BURSA
10
YALOVA
5
BALIKESIR
0
0
2
4
6
8
10
12
Aylar
ġekil 21. Marmara Havzası 32 Yıllık En Fazla Sıcaklıklar
Marmara Havzası 1977-2009 Aylık En Az Sıcaklıklar
20
15
10
KIRKLARELI
TEKIRDAG
Sıcaklık, 0C
5
GOZTEPE/ISTANBUL
KOCAELI
0
0
2
4
6
8
10
12
CANAKKALE
-5
BURSA
YALOVA
-10
BALIKESIR
-15
-20
Aylar
ġekil 22. Marmara Havzası 32 Yıllık En Az Sıcaklıklar
Tablo 5. Marmara Havzası Meteoroloji Ġstasyonları
Ġstasyon Adı
Ġstasyon No
Enlem
Boylam
Rakım (m)
Çanakkale
Kırklareli
17112
17052
40.09
41.44
26.25
27.14
6
232
Tekirdağ
Göztepe-ĠST.
Kocaeli
Bursa
Balıkesir
Yalova
17056
17062
17066
17116
17152
17119
40.59
40.58
40.47
40.11
39.38
40.39
27.33
29.05
29.56
29.04
27.53
29.16
4
33
76
100
102
4
Kaynak:DMĠ Genel Müd. 2010
Marmara Havzasına ait ArcGIS 9.2 yazılımı kullanılarak üretilen sayısal toplam yıllık
ortalama yağıĢ haritası ġekil 23‟te, sayısal toplam yıllık maksimum yağıĢ haritası ġekil 24‟
te, sayısal yıllık ortalama sıcaklık haritası ġekil 25‟te, sayısal yıllık güneĢlenme durumu
haritası ġekil 26‟da, sayısal yıllık buharlaĢma haritası ġekil 27‟de, sayısal yıllık kapalılık
haritası ġekil 28‟de ve sayısal yılda karla kaplı günler haritası da ġekil 29‟da gösterilmiĢtir.
ġekil 23. Havza Yıllık Toplam YağıĢ Haritası
ġekil 24. Havza Yıllık En Fazla YağıĢ Haritası
ġekil 25. Havza Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası
ġekil 26. Havza GüneĢlenme Haritası
ġekil 27. Havza BuharlaĢma Haritası
ġekil 28. Havza Kapalılık Haritası
ġekil 29. Karla Kaplı Günler Haritası
Kırklareli
Kırklareli iklimi yörelere göre farklılık göstermektedir. Yıldız Dağları'nın kuzeye bakan
kesimlerinde Karadeniz iklimi görülür. Buna bağlı olarak yazlar serin, kıĢlar ise soğuktur. Bu
kesimde, yaz ve kıĢ mevsimleri arasındaki sıcaklık farkı az olup. m2 düĢen yıllık ortalama
yağıĢ oranı 800-900 mm dolaylarındadır. Denizden uzak iç kesimlerde ise karasal iklim
görülmekte olup, yaz ve kıĢ mevsimleri arasında sıcaklık farkı yüksektir. Ġç kesimler her
mevsim yağıĢ almakla birlikte, yıllık yağıĢ miktarı kıyı kesimlere göre oldukça azdır. Bu
kesimlerde yıllık sıcaklık ortalaması 13.1°C, m2 düĢen yağıĢ ortalaması ise 772.8 mm
dolaylarındadır. Kırklareli Ġlinde hakim rüzgar yönü kuzey doğu (NE) olup, hakim rüzgarın
ortalama esme hızı 2.08 m/sn‟dir.
Tekirdağ
Tekirdağ Ġli, havzada kalan sahil yerleĢimleri açısından yazları sıcak kıĢları ılık geçen
Akdeniz ikliminin etkisi altındadır. YağıĢ rejimi bakımından Akdeniz yağıĢ rejimi kategorisinde
bulunmaktadır. Tekirdağ‟da toprağa düĢen yağıĢın tümü genellikle yağmurdur. Tekirdağ
Meteoroloji Ġstasyonundan alınan 50 yıllık yağıĢ ortalaması 573.3 mm‟dir. Ġklimin ılıman oluĢu
tarımı kolaylaĢtırır. ġarköy‟ün Gelibolu hududundan Marmara Ereğlisi‟ne kadar uzanan sahil
Ģeridinde bağcılık ve zeytincilik faaliyetleri yaygındır. Tekirdağ için sıcaklık normalleri;
Sıcaklık Ocak ayından Temmuz ayına kadar düzenli olarak artmakta ve Ağustos ayından
Aralık ayına kadar azalmaktadır. Yılın en sıcak ayları Temmuz-Ağustos, en soğuk ayları
Aralık-Ocak aylarıdır. Tekirdağ‟da hakim rüzgar yönü NW olup, hakim rüzgarın ortalama
esme hızı 1.62 m/sn‟dir. Ġlde NNE yönünde de ikincil hakim rüzgar yönü bulunmakta olup, bu
yönde ortalama esme hızı 2.70 m/sn‟dir.
Bursa
Bursa ili Akdeniz iklimi ile Karadeniz iklimi arasında bir geçiĢ iklimi tipine sahiptir. KıĢların çok
sert geçmediği ilde, yaz dönemlerinde de kuraklık görülmektedir. Ġlde hakim rüzagar yönü
kuzeydoğu (ENE ve NE) rüzgarlarıdır. ENE yönünde ortalama rüzagar hızı 1.4 m/sn; NE
yönünde ortalama rüzgar hızı ise 1.6 m/sn‟dir. Ġlde en kuvvetli rüzgar yönü. birinci derecede
batı (W), ikinci derecede güneybatı (SW) ve üçüncü derecede güney (S) yönlerden
esmektedir. Birinci derece hakim rüzgar yönünde ortalama rüzgar hızı 19.2 m/sn, ikinci
derece hakim rüzgar yönünde ortalama rüzgar hızı 16.6 m/sn ve üçüncü derece hakim
rüzgar yönünde ortalama rüzgar hızı 15.7 m/sn’dir. Bursa ilinde en soğuk ay olan Aralık
ayında tespit edilen sıcaklık ortalaması -4.4 0C, en sıcak ay olan Temmuz ayında ise
ortalama sıcaklık 41.5 0C olarak belirlenmiĢtir. Bursa’da yağıĢ genellikle batıdan doğuya
doğru azalmaktadır.
Balıkesir
Akdeniz iklimi ile Karadeniz iklimi arasındaki geçiĢ bölgesinde bulunmaktadır. Bu nedenle her
iki iklimin özelliklerini yer yer görmek mümkündür. Marmara kıyılarında ise Karadeniz
ikliminin etkisiyle yazlar nispeten serin geçmektedir. Balıkesir genel olarak Kuzey
rüzgarlarının (N ve NNE) hakimiyeti altındadır. N yönünde ortalama rüzgar hızı 2.7 m/sn;
NNE yönünde ortalama rüzgar hızı ise 3.4 m/sn‟dir. Ancak yıl içerisinde hava ve mevsimlere
göre farklılıklar gösterir. KıĢ mevsiminde aralıkta kuzey ve Kuzeybatı öbür aylar ise güney ve
güneybatı yönlü esmektedirler. Yaz aylarında Kuzey doğu yönlü rüzgarlar esmektedir.
Balıkesir ilinde ortalama rüzgar hızının en fazla olduğu aylar Ocak (3.7 m/sn) Haziran (2.9
m/sn) ve Temmuz (5.0 m/sn).
Çanakkale
Çanakkale Ġlinin iklimi, bulunduğu yer nedeniyle geçiĢ iklimi özellikleri gösterir. Genel olarak
Akdeniz ile Karadeniz iklimi arasında bir durum arzeder. Genel karakter, Sonbahar ve
Ġlkbaharda olmak üzere bütün yıl yağıĢlı, kıĢlar soğukça, yazlar sıcak ve hava bütün yıl
rüzgarlıdır. 1929-1998 yılları verlerine göre yıllık ortalama hava sıcaklığı 4.8 C° dir. En
yüksek sıcaklık 38.8 C° ile Ağustos, en düĢük sıcaklık ise -11.5 C° ile ġubat ayında
gerçekleĢmiĢtir.
Son 37 yıllık rasatlarda; yıllık ortalama hava sıcaklığı 14.9 C° olarak kayda geçmiĢtir. Son 40
yıllık rasatlar sonucu; yıllık yağıĢ ortalaması 629.1 mm olup, yıllık ortalama en fazla yağıĢ
116.6 mm ile Aralık ayında, yıllık ortalama en az yağıĢ da 7.4 mm ile Ağustos ayında tespit
edilmiĢtir. Son 3 yılın rasatlarına göre hakim rüzgar yönü NNE olup, ortalama rüzgar hızı 4.9
m/sn olarak tespit edilmiĢtir. Yine bu rasat yılı süresince tespit edilen en hızlı rüzgar ise 35.4
m/sn ile SSE yönlüdür.
Yalova
Yalova ve çevresi Marmara GeçiĢ tipi veya Marmara iklimi olarak vasıflandırılan bölgesel
iklim tipine girmekte, yazları sıcak ve kurak, kıĢları ılık ve bol yağıĢlıdır. Yalova‟nın 19752009 yılları arasında hakim rüzgar yönü NNE ve özellikle kıĢ aylarında NW‟dir. Yıllık
ortalama rüzgar hızı 1.9 m/sn‟dir. En hızlı rüzgarlar batı yönünden esmekte ve en hızlı rüzgar
22.8 m/sn ile güneybatı yönünden esmiĢtir. Yalova‟da 1975-2009 yılları arası ortalama
sıcaklık 14.6 0C‟dir. En düĢük sıcaklık 6.5 0C ile Ocak-ġubat; en yüksek sıcaklık ise 23.5 0C
ile Temmuz aylarında görülmektedir.
Ġstanbul
Ġstanbul kıĢları ılık ve yağıĢlı, yazları ise sıcak ve kurak geçen ılıman iklim kuĢağındadır.
Genel olarak hakim rüzgar, kuseydoğudan esen poyraz (NNE ve NE) rüzgarıdır ve ortalama
rüzgar hızı 2.85 m/sn‟dir. En fazla rüzgar hızı 19.3 m/sn değerinde esmektedir. 1975-2009
m/sn ile NNE yönündedir. Ġlde 32 yıllık ortalama sıcaklık değeri 14.3 0C olup, en sıcak ay
23.7 0C ile Temmuz; en soğuk ay ise 5.8 0C ile ġubat‟tır. 1975-2009 yılları arası aylık yağıĢ
ortalaması 55.4 mm olup; en yağıĢlı ay 101.3 mm ile Aralık en az yağıĢlı ay 24.7 mm ile
Temmuzdur.
Kocaeli
Ġzmit Körfezi, Akdeniz ile Karadeniz Ġklimleri arasında geçiĢ iklimine sahip olup, iklime
Akdeniz özelliğini kazandıran etken ise kıĢların ılık ve yağıĢlı oluĢudur. Körfez Kıyıları
arasında sıcaklık bakımından farklılık yoktur. Yıllık ortalama sıcaklık 14.5 oC, Temmuz ayı
ortalama sıcaklık 23.5 oC‟ dir. KıĢ sıcaklıkları –2 oC‟dir. Kocaeli‟de 1975-2009 yılları arası
verilere göre hakim rüzgar yönleri değiĢken olup, birinci derece hakim yönler SE ve SSE;
ikinci derece hakim yönler ise WNW ve N‟dir. Ġlde ortalama rüzgar hızı 1.5 m/sn‟dir.
3.4.
Arazi Kullanımı
Bu bölümde verilen Ģekil ve sayısal haritalar, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından verilen
CORINE 2006 verileri kullanılarak üretilmiĢtir. Marmara Havzası, ülkemizin en fazla
sanayileĢmiĢ havzası durumundadır. Havzada yer alan Ġllerden Kocaeli ve Ġstanbul‟da yoğun
sanayileĢme sonucu tarihi arazi kullanımında önemli değiĢimler olmuĢtur. Ancak havzada
kalan diğer Ġllerde sanayinin nisbeten daha az geliĢmiĢ olması sebebi ile havzadaki
ĢehirleĢmiĢ alan (yapay alan) miktarı % 7 civarında bulunmaktadır. Havzada orman alanları
% 41, tarım alanları da % 11 civarındadır. Marmara havzası özet arazi kullanım durumu
ġekil 30„ da ve Tablo 6„da verilmiĢtir. Ayrıca arazi kullanımını gösteren sayısal harita da
ġekil 31‟ de verilmiĢtir.
0% 2%
0%
0% 0%
1%
1% 0%
Şehir Yapısı
Endüstriyel, Ticari ve
Ulaşım Alanları
Maden, Boşaltım ve İnşaat
Sahaları
Yapay Tarımsal Olmayan
Yeşil Alan
Ekilebilir Alanlar
5%
12%
24%
Sürekli Ürünler
2%
41%
11%
Meralar
1%
Karışık Tarım Alanları
Orman Alanları
ġekil 30. Havza Arazi Kullanım Durumu (ÇOB CORINE Verileri 2006)
ġekil 31. Havza Arazi Kullanım Durumu
Tablo 6. Marmara Havzası Arazi Kullanım Durumu
Arazi Kullanımı
ġehir Yapısı
Endüstriyel, Ticari ve UlaĢım Alanları
Maden, BoĢaltım ve ĠnĢaat Sahaları
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
Ekilebilir Alanlar
Sürekli Ürünler
Meralar
KarıĢık Tarım Alanları
Orman Alanları
Maki veya Otsu Bitki Alanları
Çıplak veya Bitki Örtüsü Az Olan
Alanlar
Karasal Sulak Alanlar
Kıyısal Sulak Alanlar
Karasal Sular
Deniz Suları
TOPLAM
Corine Kodu
11
12
13
14
21
22
23
24
31
32
Alan(Ha)
108008.2
27324.5
16617.4
9781.5
542839
40126.5
19995.5
254700
938354.2
279740.9
Alan Yüzdesi %
4.7
1.2
0.7
0.4
23.5
1.7
0.9
11.0
40.6
12.1
33
41
42
51
52
10754
1633.4
2510.2
46097
9982.1
2308464
0.5
0.1
0.1
2.0
0.4
100
Arazi kullanımına ait sayısal haritalar. Çevre ve Orman Bakanlığından elde edilen 2006CORINE Arazi Sınıflandırma Sistemi verileri baz alınarak hazırlanmıĢtır. CORINE
Sınıflandırma Sistemi, Coordination of Information on the Environment ( Çevresel Bilginin
Koordinasyonu) Projesi kapsamında oluĢturulmuĢtur ve 1990 yılından beri
tüm AB Üye
ülkelerinde kullanılan ortak sınıflandırma sistemidir. Ülkemizde ise projenin uygulanmasına
1998 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından baĢlanmıĢ. 2000 yılı Landsat uydu
görüntüleri kullanılarak yapılan ilk çalıĢma 2008 yılı ortalarında tamamlanmıĢtır.
CORINE Sistemi 4 temel amaca hizmet etmektedir:
• Avrupa Birliği'nin bütün üye devletleri için belirlenmiĢ öncelikli konulara göre çevrenin
durumu ile ilgili bilgilerin toplanması.
• Üye devletler içinde ya da uluslararası düzeyde. verilerin toplanması ve bilgilerin uyumlu
hale getirilmesi.
• Bilgilerin tutarlılığının ve verilerin uyumluluğunun sağlanması.
• Avrupa Çevre Ajansı kriterlerine göre “Arazi Kullanım” haritalarının oluĢturulması.
Ayrıca Corine Sistemi ile farklı düzeylerde (Uluslararası. Birlik. Ulusal ve Bölgesel) yapılan
çok sayıdaki çalıĢma ile toplanan çevresel bilgilerin yıllar itibarıyla değiĢiminin izlenmesi
sağlanmaktadır.
Corine Arazi Örtüsü Sınıflandırması Tablo 7‟de, bu sınıfa ilave olarak Ülkemiz için hazırlanan
ek sınıflandırma ise Tablo 8‟de gösterilmiĢtir.
Tablo 7. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları
Sınıf Kodu
1
11
111
112
12
121
122
123
124
13
Arazi Kullanımı
Yapay Bölgeler
ġehir Yapısı
Sürekli ġehir Yapısı
Kesikli ġehir Yapısı
End.Tic.ve UlaĢım Birimleri
Endüstriyel veya Ticari Alanlar
Karayolları, Demiryolları ve ilg.al.
Limanlar
Havalanları
Maden.BoĢaltım. ĠnĢaat Sahaları
Sınıf Kodu
3
31
311
312
313
32
321
322
323
324
131
Maden Çıkarım Sahaları
33
132
133
14
141
142
2
21
211
212
213
22
221
222
223
23
231
24
242
BoĢaltım Sahaları
ĠnĢaat Sahaları
Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan
YeĢil ġehir Alanları
Spor ve Eğlence Alan
Tarımsal Alanlar
Ekilebilir Alanlar
Sulanmayan Ekileb.Al
Süreki Sulanan Alanlar
Pirinç Tarlaları
Süreki Ürünler
Üzüm Bağları
Meyve Bahçeleri
Zeytinlikler
Meralar
Meralar
Doğal Bitki Örtüsü .ile Bulunan Tarım
Alanl.
331
332
333
334
4
41
411
412
42
421
422
423
5
51
511
512
52
521
Arazi Kullanımı
Orman ve Yarı Doğal Alanlar
Orman
GeniĢ Yapraklı Ormanlar
Ġğne Yapraklı Ormanlar
KarıĢık Ormanlar
Maki veya Otsu Bitkiler
Doğal Çayırlıklar
Fundalıklar
Sklerofil Bitki Örtüsü
Bitki DeğiĢim Alanları
Bitki Örtüsü az ya da
Olmayan Alanlar
Sahil.Kumsal.Kumluk
Çıplak Kayalıklar
Seyrek Bitki Alanları
YanmıĢ Alanlar
Sulak Alanlar
Karasal Bataklık
Bataklıklar
Turbalıklar
Denize Yakın Islak Alanlar
Tuz Bataklığı
Tuzlalar
Gel-git ile OluĢan Düzlükler
Su Yapıları
Karasal Sular
Su Yolları
Su Kütleleri
Deniz Suları
Kıyı Lagünleri
522
Nehir Ağızları
523
Nehir ve Okyanus
243
Kaynak: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı CBS Verileri
Tablo 8. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma
Sınıf Adı
Kesikli ġehir Yapısı
Kesikli Kırsal Yapı
Sulanmayan Ekilebilir Alan
Sulanmayan Sera
Sulanan Alan
Sürekli Sulanan Ekilebilir Alan. sera
Sulanmayan Meyve Bahçesi
Sürekli Sulanan Meyve Bahçesi
Sulanmayan KarıĢık Tarım
Sürekli Sulanan KarıĢık tarım
Çıplak Kaya
Çok Yukarılarda Çıplak Kaya
Kod
1121
1122
2111
2112
2121
2122
2221
2222
2421
2422
3321
3322
Kaynak: T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı CBS Verileri
CORINE Arazi Örtüsü Sınıflandırma Sistemi. Avrupa Çevre Ajansı tarafından belirlenen üç
hiyerarĢik seviyeden oluĢmaktadır. Birinci seviyede ;
Yapay Bölgeler.
Tarım Alanları.
Orman ve Yarı Doğal Alanlar.
Sulak Alanlar
Su Kütleleri .
olmak üzere 5 ana grup, ikinci seviyede 15 ve üçüncü seviyede kullanılması zorunlu olan 44
alt sınıf mevcuttur. Üçüncü hiyerarĢik seviyede ilave ulusal sınıflar kullanılabileceği ancak
bunun Avrupa veri standardının bütünlüğü açısından üçüncü seviyeye ilave edilmesi
gerektiği Corine Teknik Kılavuzunda belirtilmektedir. Bu kapsamda Ülkemizdeki arazi
yapısının çeĢitliliğine bağlı olarak 44 sınıfa ilave olarak 12 sınıf daha eklenmiĢtir.
3.5.
Tarım ve Hayvancılık
Ġl Çevre Durum Raporlarından ve TÜĠK 2008 Tarım verilerinden faydalanılarak hazırlanan,
havzada yer alan illerdeki mevcut tarımsal ve hayvancılık faaliyetleri aĢağıda özetlenmiĢtir.
Marmara Havzası, baĢta Ġstanbul ve Kocaeli olmak üzere sanayinin ağırlıklı olduğu bir havza
olduğundan tarım ve hayvancılık çok fazla geliĢmemiĢtir.
Ġller itibarı ile mevcut durum
aĢağıda özetlenmiĢtir;
Kırklareli
Ġlde kuru tarım alanlarının yaygınlığı nedeniyle en çok tarla bitkileri üretilmektedir. Toplam
ekilebilir arazinin içersinde buğday, birinci sırayı almakta ve ekiliĢteki payı yıllara göre % 55–
60 arasında değiĢmektedir. Ġkinci sırayı ise ayçiçeği almakta olup, ekiliĢteki payı % 20–25
düzeyindedir. Tarım Bakanlığından elde edilen 2008 yılı verisine göre il genelinde 294 ton
pestisit kullanılmıĢtır.
Kırklareli‟nde örtü altı sebze yetiĢtiriciliği konusunda son yıllarda önemli yıllarda önemli
geliĢmeler olmuĢtur. Ġl Özel Ġdaresi ve Sosyal ve DayanıĢma Fonu kaynaklarından
yararlanılarak gerçekleĢtirilen tesislere, daha sonra çiftçi öz kaynaklarıyla yapılan tesisler
eklenmiĢtir. Tarım arazilerinin % 83' ünde nadassız kuru tarım, % 17‟ sinde ise sulu tarım
yapılmaktadır. Sulanan araziler içinde 33.230 hektar Devlet sulaması, 11.999 hektarında ise
halk sulaması olmak üzere toplam 45.229 hektar alanda sulama yapılmaktadır.
Kocaeli
Kocaeli yüzölçümü itibariyle Türkiye‟nin en küçük illerinden biri olmakla birlikte Ülkenin
sanayi üretimi içinde, % 14.7‟lik üretim payı ile sanayileĢme hızı bakımından ülkemizin önde
gelen illerinden biri durumundadır. Kocaeli sınırları içersinde tarım yapılmasına rağmen
ekonomiyi yönlendiren sanayidir. Ekonomik yapıyı % 2.30 tarım, % 75.43 sanayi ve % 22.27
ile diğer hizmetler oluĢturur (Kaynak: Kocaeli ĠÇDR,2008). Ġl merkezinde verimli ovaların
büyük bir kısmının sanayi kuruluĢlarına ve yerleĢim sahalarına kayması nedeniyle verimli
topraklar tarım arazisi olmaktan çıkmıĢtır. Tarım Bakanlığından elde edilen 2009 yılı verisine
göre il genelinde 127 ton pestisit kullanılmıĢtır.
Kocaeli Ġlinde hayvancılık,
ülke geneli açısından kıyaslandığında
önemli bir
yer
tutmamaktadır. Ġlde hayvan yetiĢtiriciliği olarak sadece beyaz et üretimi (Türkiye Üretiminin
%10‟u) önemlidir. Ayrıca Kandıra Ġlçesinde Hindicilik Üretme Ġstasyonu faaliyetini
sürdürmektedir. Ġlde 2008 TÜĠK verilerine göre 66.164 adet büyükbaĢ, 49.040 adet küçükbaĢ
ve 37.635.211 adet kümes hayvanı bulunmaktadır.
Ġstanbul
Ġstanbul Ġli‟nin arazi varlığı 520.041.16 ha olarak tespit edilmiĢtir. Ġstanbul ilinde tarıma
elveriĢli alanlar il yüzeyinin dörtte biri kadarını kaplamaktadır (%25.63). Ekim alanlarının
%58‟inde sebze, %38‟inde ise meyve üretimi yapılmaktadır. Sebze yetiĢtirilen alanların
büyük bir bölümü tahıla ayrılmıĢ olup, bu alanların da yarıdan fazlası buğday ekimine
ayrılmıĢtır. Tarım Bakanlığından elde edilen 2009 yılı verisine göre il genelinde 194 ton
Ġstanbul‟da hayvancılık daha çok Silivri, Çatalca, Kartal, Ümraniye ilçelerinde yapılmaktadır
ve il ihtiyacına cevap verememektedir. Ġlde 2008 TÜĠK verilerine göre 65.378 adet büyükbaĢ,
81.581 adet küçükbaĢ ve 1.357.489 adet kümes hayvanı mevcuttur.
Tekirdağ
Tekirdağ ilindeki arazi toplam 621.788 ha arazinin yaklaĢık % 37.98‟inde ayçiçeği üretimi
yapılmakta ve ildeki ayçiçeği üretimi, ülkemizdeki toplam üretimin yaklaĢık olarak % 25‟ini
karĢılamaktadır. Ġlin bitkisel üretim konularından biri de bağcılık olup daha ziyade ġarköy,
Malkara ve Merkez ilçelerinde yaygındır. Şarköy, Hoşköy ve Mürefte’de şarapçılık faaliyetleri
de yaygındır. Tarım Bakanlığından elde edilen 2009 yılı verisine göre il genelinde 512 ton
Tekirdağ hayvancılık konusunda geliĢme gösteren illerimizdendir. Ġlin havzadaki ilçelerinde
(Merkez, Çorlu, M.Ereğlisi, ġarköy), 2008 TÜĠK verilerine gore 30.753 adet büyükbaĢ, 49.844
adet küçükbaĢ hayvan ve 275.433 adet kümes hayvanı yetiĢtirilmektedir.
Yalova
Yalova‟da 221.738 dekar tarım alanının % 29‟u tarla alanı, % 20‟si meyve alanı, % 17‟si
zeytin alanı, % 3‟ü sebze (açıkta) alanı, % 1‟i sebze (örtü altı) alanı, % 0.1‟i kesme çiçek
(açıkta) alanı, % 1‟i kesme çiçek (örtü altı) alanı, % 1‟i iç mekan ve dıĢ mekan süs bitkileri
alanı, % 1‟i de kavaklık ve söğütlüktür. Ġlin tarım geliri daha çok meyvecilik, çiçekçilik ve
seracılığa dayanmaktadır. Tarım Bakanlığından elde edilen 2009 yılı verisine göre il
genelinde 152 ton pestisit kullanılmıştır. Yalova‟da hayvancılık fazla geliĢmemiĢtir; ilde 2008
TÜĠK verilerine göre 8.538 adet büyükbaĢ, 10.667 adet küçükbaĢ hayvan ve 164.698 adet
kümes hayvanı yetiĢtirilmektedir. Yalova‟da özellikle son yıllarda arı yetiĢtiriciliği hızla
geliĢmekte olup toplam 116 adet arıcılık iĢletmesi bulunmaktadır. Bunların 93 adeti gezginci
arıcı iĢletmesi 23 adeti sabit arıcılık iĢletmesi 2 adette ana arıcılık iĢletmesi bulunmaktadır.
Bursa
Bursa Ġli toplam 1.081.954 hektar alana sahip olup, bunun 421.467 hektarını tarım yapılan
kültür arazisi teĢkil etmektedir. Kültür arazisinde iklim Ģartlarına bağlı olarak hemen her türlü
tarım ürünü yetiĢtirilmektedir. Ġlde sahil ve göller çevresinde sofralık zeytin ve üzüm ile iç
kesimlerde verimli ova topraklarında çeĢitli sebze ve meyve, daha yüksek dağ ve
yaylalardaki arazilerde patates ve çilek tarımı geniĢ yer tutmaktadır. Tarım Bakanlığından
elde edilen 2009 yılı verisine göre il genelinde 3.441 ton pestisit kullanılmıĢtır. Bursa‟da çayır
ve mera varlığı yetersiz olduğundan özellikle büyükbaĢ hayvancılıkta yoğun olmak üzere açık
ve kapalı ahırlarda entansif yetiĢtiricilik yaygın durumdadır. Ġlin havzadaki ilçelerinde (Ġznik,
Gemlik,Mudanya ve Orhangazi) 2008 TÜĠK verilerine göre 12.580 adet büyükbaĢ, 28.012
adet küçükbaĢ ve 999.401 adet kümes hayvanı yetiĢtirilmektedir.
Çanakkale
Tarım Çanakkale‟deki temel ekonomik etkinliktir. Ancak ilde kurulu sanayi yapısının büyük
ölçüde tarıma dayalı olması Ġlin yaĢamında tarımın önemini daha da arttırmaktadır. Ġlin en
önemli tarımsal ürünleri; buğday, ayçiçeği, domates, bakla ve elmadır. Tarım Bakanlığından
elde edilen 2009 yılı verisine göre il genelinde 513 ton pestisit kullanılmıĢtır. Çanakkale‟de
hayvancılık köylünün önemli geçim kaynaklarından birisi ve tarım sektöründe ikincil bir yere
sahiptir. Ġlin havzadaki ilçelerinde 2008 TÜĠK verilerine göre 100.960 adet büyükbaĢ, 207.924
adet küçükbaĢ ve 3.307.262 adet kümes hayvanı yetiĢtirilmektedir.
Balıkesir
Ġlin havzadaki Gönen ilçesinde 118.826 Ha‟lık arazisinin 43.736 Ha‟lık kısmı tarım alanı
olarak kullanılmaktadır. Verimli Gönen ovası Buğday, Arpa, Mısır, Ayçiçeği ve meyve
üretiminde ilde önemli bir yere sahiptir. Tarım Bakanlığından elde edilen 2009 yılı verisine
göre il genelinde 738 ton pestisit kullanılmıĢtır. Gönen ilçesinde özellikle küçükbaĢ
hayvancılık yapılmakta olup, ilçede 2008 TÜĠK verilerine göre 35.653 adet büyükbaĢ, 64.922
adet küçükbaĢ ve 1.178.800 adet kümes hayvanı yetiĢtirilmektedir.
3.6.
Sanayi Durumu
Bu bölümde verilen bilgiler, ağırlıklı olaral Ġl Çevre Durum raporlarından faydalanılarak
oluĢturulmuĢ olup, diğer bilgilerin kaynağı metin içinde verilmiĢtir.
Marmara havzası sanayi açısından oldukça geliĢmiĢtir. Havzada yer alan illerden Kırklareli
hariç hemen hepsinde önemli sanayi faaliyeti bulunmaktadır.
Balıkesir‟in havza içinde kalan ilçesi Gönen‟de süt ve deri sanayi sektörleri baĢta olmak
üzere kurulu bulunan 86 firma, il genelindeki 668 firmanın %12.9‟luk kısmını oluĢturmaktadır.
Tekirdağ Ġlinde sanayi, daha çok Çorlu‟nun havza dıĢında kalan kısmında Çerkezköy
ilçesinde yoğunlaĢmıĢtır. Ġl genelindeki 1237 adet sanayi tesisinin 871 adedi Çorlu ve
Çerkezköy‟de bulunmaktadır. Havza içinde Tekirdağ merkez ilçede 99 adet daha çok KOBĠ
bulunmakta, ġarköy‟de 53 adet Ģarapçılık ve zeytincilik firması, Marmara Ereğlisinde ise 24
adet her türlü KOBĠ faaliyeti buulnmaktadır.
Bursa ilinde, havzada kalan bölüm içinde sanayi, Gemlik ve Orhangazi‟de yoğunlaĢmıĢtır.
Gemlik‟te 170 adet sanayi tesisi bulunmakta olup, ağırlığı 71 adet tesis ile tekstil ve 25 adet
otomotiv tesisi oluĢturmaktadır. Orhangazi‟nin Ġznik gölüne yakın kısımlarında ise gıda ve
demir-çelik tesisleri bulunmaktadır.
Çanakkale Ġlinde sanayi, ağırlıklı olarak Çan ve Biga ilçelerinde yoğunlaĢmıĢtır. Ġlde daha çok
tarımsal faaliyetlerin geliĢiminin bir sonucu olarak tarıma dayalı üretimde bulunan çok sayıda
sanayi tesisi bulunmaktadır. Bu tesislerin en önde gelenleri; Dardanel ÖnentaĢ Konserve
Sanayi. Yenice Gıda Sanayi, Tahsildaroğlu Süt Ürünleri iĢletmeleridir. Bunların haricinde
Çan‟da kurulu bulunan maden sanayi de önemlidir. Diğer yandan küçük iĢletmeler olarak ise
Ayvacık. Biga ilçelerinde zeytinyağı iĢletmeleri ile yine Ayvacık ve Biga ilçelerinde çok sayıda
mandıra kapsamında süt iĢleyen tesisler vardır. Ġlde kirletici açıdan önemli olmamakla birlikte
çok sayıda un fabrikası da buulnmaktadır. Bunların haricinde Ġl genelinde 2007 yılı itibarı ile
bulunan toplam 275 üretici Ģirket olup yalnızca 46 adedinde 25 ve daha fazla sayıda iĢçi
çalıĢtırmaktadır.
Yalova ilinde plastik, tekstil, elyaf, mermer, kimya, dondurulmuĢ gıda, kağıt ürünleri, ambalaj
ve otomotiv yedek parçası konusunda üretim yapan sanayi kuruluĢları faaliyetlerini
sürdürmektedir. Ġlde bulunan sanayi kuruluĢlarının iĢ kollarına göre dağılımı Ģu Ģekildedir.
Tekstil sektöründe 5, konfeksiyon sektöründe 9, kimya sektöründe 3, enerji sektöründe 1,
kağıt sektöründe 2, plastik sektöründe 4, inĢaat sektöründe (hazır beton tesisi olarak) 4, gıda
sektöründe 11, mermer, maden ve seramikte 10 adet büyük sanayi iĢletmesi mevcuttur.
Yalova Ticaret ve Sanayi Odası kayıtlarına göre, Ġlde 2008 yılı itibarı ile bulunan büyük
ölçekli sanayi kuruluĢları ile konfeksiyon dikim atölyelerinin sayısı; 17‟si gerçek, 117‟si tüzel
olmak üzere toplam 134‟tür. Yalova‟da kurulması planlanan 2 adet OSB, henüz faaliyette
değildir.
Ġstanbul‟da sanayi. Avrupa yakasında Büyükçekmece ve Küçükcekmece Ġlçelerinde (Ġkitelli,
Beylikdüzü, Hadımköy ve Kıraç bölgelerinde). Anadolu yakasında ise yoğun olarak Tuzla,
Pendik ve Ümraniye bölgelerinde yer almaktadır. Toplamda bakıldığında ise sanayinin %
74‟ü Avrupa ve %26 Anadolu yakasında bulunmaktadır. Ġstanbul‟da ĠSO 2010 yılı verilerine
göre Avrupa Yakasında 8.177 adet; Anadolu Yakasında ise 2.735 adet olmak üzere toplam
10.912 adet kayıtlı sanayi tesisi bulunmaktadır. Bu tesislerden kirletici yük‟e katkı açısından
önemli sektörler; 141 adet demir dıĢı metal sanayi, 93 adet boya ve vernik sanayi, 114 adet
demir-çelik sanayi, 132 adet deri sanayi, 97 adet et-balık-süt sanayii, 116 adet tekstil sanayi,
122 adet ilaç sanayi ve 185 adet kimya sanayii tesisi‟dir. Ġstanbulda Ġkitelli OSB bölgesinde
kayıtlı firma sayısı küçük atölyeler de dahil olmak üzere yaklaĢık 10.000‟dir. Ġstanbul‟da
kurulu olan Dudullu Sanayi Bölgesinin sektörel dağılımı ġekil 32‟de; Tuzla OSB‟nin ġekil
33‟te; Tuzla Mermerciler OSB‟nin ġekil 34‟te verilmiĢtir.
İSTANBUL DUDULLU OSB SEKTÖREL FİRMA
DAĞILIMI
7
KAĞIT,AMBALAJ VE
ORMAN ÜRÜNLERİ
5
ALUMİNYUM
30
KİMYA
METAL ÜRETİMİ
39
9
5
MAKİNA
ENERJİ
11
8
İNŞAAT
ġekil 32. Ġstanbul Dudullu Organize Sanayi Bölgesi Sektörel Firma Dağılımı
TUZLA OSB SEKTÖREL FİRMA
DAĞILIMI
5
15
KİMYA
METAL
15
MAKİNA
GIDA
5
DİĞERLERİ
18
ġekil 33. Ġstanbul Tuzla OSB Sektörel Firma Dağılımı
TUZLA MERMERCİLER OSB SEKTÖREL
FİRMA DAĞILIMI
KİMYA
12
METAL
30
MAKİNA
31
OTOMOTİV
6
9
LOJİSTİK
18
16
AMBALAJ
ġekil 34. Ġstanbul Tuzla Mermerciler OSB Sektörel Firma Dağılımı
Kocaeli Ġlinde, 1984 yılında ĠTÜ inĢaat Fakültesi tarafından hazırlanan Çevresel Kalite
Ölçütlerinin
Belirlenmesi
ve
Teknolojik
Esasların
Saptanması
Sonuç
Raporunda
sanayileĢmenin baĢlangıcı olarak belirtilen 1960‟lı yıllardan 1990‟lı yıllara kadar sanayi
kuruluĢları daha çok Yarımca, Merkez ve Körfezin doğu kesimini tercih ederken, 1990‟lı
yıllardan sonra Dilovası ve Gebze‟ye doğru bir yoğunlaĢma olmuĢtur. Kocaeli‟de Sanayi
Odasına kayıtlı 1690 adet firma bulunmaktadır. Bu firmaların 62 adedi Gıda, 66 adedi tekstil,
38 adedi tarım ilaçları üretimi, 65 adedi ana metal ürünleri, 121 adedi otomotiv, 63 adedi ise
kimya ve ilaç üretimi sektörlerinde faaliyet göstermektedir. Kocaeli‟de faal halde bulunan
TaĢıt Araçları OSB‟nin sektörel dağılımı ise ġekil 35‟te; Gebze OSB‟nin sektörel firma
dağılımı ġekil 36‟da; Dilovası OSB ġekil 37’de; Gebze Plastikçiler OSB ġekil 38‟de; Gebze
Güzeller OSB sektörel firma dağılımı ise ġekil 39‟da; verilmiĢtir.
TOSB ÜYE LİSTESİ DAĞILIMI
7
KAĞIT,AMBALAJ VE
ORMAN ÜRÜNLERİ
1
ALUMİNYUM
3
3
KİMYA
18
METAL ÜRETİMİ
50
MAKİNA
DİĞERLERİ (Depo,
otomotiv, gıda vs.)
ġekil 35. Kocaeli Gebze-ġekerpınar TOSB Sektörel Firma Dağılımı
GOSB SEKTÖREL FİRMA DAĞILIMI
0
12
10
GIDA SANAYİ
12
PLASTİK SANAYİ
16
KİMYA SANAYİ
MADENİ EŞYA SANAYİ
MAKİNA SANAYİ
17
33
OTOMOTİV YAN SANAYİİ
DİĞER
17
ġekil 36. Kocaeli Gebze OSB Sektörel Firma Dağılımı
DİLOVASI OSB SEKTÖREL FİRMA DAĞILIMI
KAĞIT,AMBALAJ VE ORMAN
ÜRÜNLERİ
21
50
ALUMİNYUM
10
KİMYA
31
METAL ÜRETİMİ
MAKİNA
15
AKARYAKIT VE MADENİ YAĞ
20
40
DİĞERLERİ (Depo, otomotiv,
gıda vs.)
ġekil 37. Kocaeli Dilovası OSB Sektörel Firma Dağılımı
GEPOSB SEKTÖREL FİRMA DAĞILIMI
7
KAĞIT,AMBALAJ VE ORMAN
ÜRÜNLERİ
5
ALUMİNYUM
31
KİMYA
METAL ÜRETİMİ
39
9
MAKİNA
ENERJİ
5
11
İNŞAAT
8
ġekil 38. Kocaeli Gebze Plastikçiler OSB Sektörel Firma Dağılımı
GEBZE GÜZELLER OSB SEKTÖREL FİRMA
DAĞILIMI
METAL
17
KİMYA
30
MAKİNA
5
5
2 2
6
6
İNŞAAT
LOJİSTİK
GIDA
ġekil 39. Kocaeli Gebze Güzeller OSB Sektörel Firma Dağılımı
3.7.
Korunan Alanlar
Bu bölümde verilen tablo ve Ģekiller, Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından verilen sayısal
verilerin ArcGIS 9.2 yazılımında iĢlenmesi ile, diğer bilgiler ise Ġl Çevre Durum Raporlarından
faydalanılarak oluĢturulmuĢtur. Marmara Havzasında yer alan tabiat parkları. milli parklar ve
diğer koruma alanlarına ait özet bilgiler Tablo 9‟da; Çevre ve Orman Bakanlığından elde
edilen veriden yararlanılarak üretilen ilgili sayısal harita ise ġekil 40‟ta verilmiĢtir. Havzada
yer alan bu alanlardan bazıları için detaylı bilgiler aĢağıda verilmiĢtir:
Tablo 9. Marmara Havzası Koruma Alanları
No
Koruma Alanı Adı
Yeri
Alanı (Ha)
1
Kandıra Seyrek YHGS
Kocaeli
1021.6
2
Sariyer Feneryolu YHGS
Ġstanbul
1442.4
3
Çatalca Çilingoz YHGS
Ġstanbul
35328
4
BALLIKAYALAR_TP
Kocaeli
1606.2
5
TURKMENBASI_TP
Ġstanbul
6.4
6
FATĠH ORMANI_TP
Ġstanbul
149.2
7
KASATURA KÖRFEZĠ_TKA
Kırklareli
282.6
8
Sakarya Deltasi
Kocaeli
357.3
9
Iznik Golu
Bursa
38041.6
10
Saros Korfezi
Çanakkale
3348.3
11
Meric Deltasi
Tekirdağ
2629
12
Igneada Longozu
3690.3
13
Terkos Golu
Kırklareli
Ġstanbul
Buyukcekmece Golu
Ġstanbul
2290.5
15
Kucukcekmece Gölü
Ġstanbul
2856.7
16
Dupnisa Magarasi
Kırklareli
409.7
17
Ġğneada Longoz_Milli Park_1
Kırklareli
554.9
18
Ġğneada Longoz_Milli Park_2
Kırklareli
2616.8
19
GELĠBOLU YARIMADASI_TMP
Çanakkale
32653.5
20
Gala Gölü Milli Parkı
Edirne
94.2
21
TROYA_TMP
Çanakkale
551.1
22
KALKIM Avlak Alanı (Domuz)
Çanakkale
12428.5
23
Darlık Avlak Alanı (Sülün.Keklik)
Ġstanbul
1488.7
24
ÇUKURPINAR Avlak Alanı (Domuz)
Kırklareli
3773.4
25
SĠPAHĠLER Avlak Alanı (Domuz)
Kocaeli
5816.2
14
6208.7
ġekil 40. Havza Korunan Alanlar Haritası
Çanakkale-Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı : Ġlin en önemli hassas yörelerinden biri
olan ve 1973 yılında Milli Park ilan edilen Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı, doğal ve
kültürel değerleri yanı sıra dünya savaĢ tarihi açısından büyük önem taĢıyan ve Mustafa
Kemal komutasındaki Türk Ordu Birliklerinin dünyayı ĢaĢırtan cesaret ve kahramanlıklarının
sergilendiği bir bölgedir. Gelibolu Yarımadası Tarihi Milli Parkı Ġlimizin en önemli gezi
yerlerinden birisidir. Parkın kara sınırlarını Gelibolu Yarımadasının Saroz Körfezindeki
Kabatepe Limanı ile Çanakkale Boğazında yer alan AkbaĢ Ġskelesi arasında çizilecek bir hat
oluĢturur. Eceabat Ġlçesi sınırları içinde kalan Milli Park sahası 33.000 Ha.‟lık bir alan
kaplamaktadır. Milli Parkın kapsadığı alanın tamamı doğal sit alanı olarak ilan edilmiĢtir. Milli
Park sınırları içinde yerleĢim merkezi olarak Eceabat Ġlçesi ve bu ilçeye ait 10 köy merkezi
yer almaktadır.
Troya Tarihi Milli Parkı: Milli park alanı; Çanakkale Ġli‟nin Menderes Ovasının güney
doğusunda Boğazın Ege‟ye açılmadan önce daraldığı kesimde, Hisarlık mevkiinde
bulunmakta olup, Merkez Ġlçe‟ye 25 Km uzaklıktadır.
Milli Park alanı içinde bulunan Troya Antik Kentinde yürütülen kazılar sonucunda M.Ö.
3200‟den, M.S. 4. yy‟a kadar süren dönem içinde 9 kültür katı ve bu katlar içerisinde toplam
46 yapı katı tespit edilmiĢtir. Tefikiye Köyü yakınlarında lokalize olan antik kent 2 Km 2
civarında bir alan kaplamaktadır. Tescili 1981 yılında yapılan Arkeolojik Sit Alanı içinde
herhangi bir yapılaĢma bulunmamaktadır.
Büyük Ozan Homeros‟un epik eserleri Ġliada ve Odysseia ile ölümsüzleĢen Troya,
Troyalılarla Akaların (Yunanlılar) on yıl süren harplerindeki kahraman savaĢçıların efsanevi
hikayeleri ile asırlar boyunca uluslararası bir üne sahip olarak bugüne kadar gelmiĢtir.
Arkeologlar, Ġliada‟da hikaye edilen olayların Troya‟nın 3000 yıllık tarihi süresince yayılım
gösteren 9 antik medeniyet katından sadece birinin kapsamında kaldığı tanımlamıĢlardır. Bu
kat Homeros‟un dünyaca bilinen ve tanınan Troya‟sıdır.
Troya Antik Kenti ve çevresi; Milli Savunma. Bayındırlık ve Ġskan, Kültür, Turizm ve Çevre
Bakanlıklarının uygun görüĢlerine dayanan Orman Bakanlığının 18.09.1996 tarih ve 2743
Sayılı yazıları üzerine, 2873 Sayılı Milli Parklar Kanununun 3. Maddesine göre, 30.09.1996
tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile “Troya Tarihi Milli Parkı” olarak belirlenmiĢtir. Milli Parkın en
önemli kaynak değeri olan Troya Arkeolojik Kenti, 02/12/1998 tarihinde 849. sırada kültürel
miras olarak Dünya Miras Listesine dahil edilmiĢtir. Ayrıca Troya Tarihi Milli Parkının Uzun
Devreli GeliĢme Planı 2004 yılı Haziran ayı içinde Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından
onaylanmıĢtır. YaklaĢık 180 Km2‟lik Milli Park alanı içinde Kumkale beldesi ve 5 adet köy
bulunmaktadır.
Ġstanbul-Polonezköy Tabiat Parkı: ÇavuĢbaĢı beldesine 9 km, Mahmut ġevket PaĢa
köyüne 10 km, Cumhuriyet Köyüne 7 km mesafededir. 3004 Ha alanı kapsamaktadır. Alanın
açıklamalı tanımı: Ġbreli-Yapraklı karıĢık orman olması sahaya ibreli ağaçlar plantasyon
olarak getirilmiĢtir.1994 yılında Bakanlar kurulu kararı ile Tabiat parkı ilan edilmiĢtir. Devlet
ormanıdır. YerleĢim köy statüsündedir. Tarım kısıtlı olarak yapılmaktadır. Alan içinde 260
yataklı 9 otel, 600 yataklı 23 pansiyon bulunmaktadır.
Dere ve su kaynakları mevcuttur. Topografyası yamaç, tepe ve dağlardan oluĢmaktadır.
Yapraklı - ibreli karıĢım ormanlardan olup, kestane, meĢe, çam türleri bulunmaktadır. Alt flora
çalı formasyonundan oluĢmaktadır. Fauna domuz, karaca, tavĢan v.s.‟den oluĢmaktadır. 162
sene önce Polonyalıların Osmanlıya sığınmasıyla onlara Ģu an Polonezköy olduğu yerdeki
toprak verilmesiyle oluĢmuĢtur. Rekreasyonel kullanım söz konusudur (Sportif ve piknik).
Onun dıĢında koruma söz konusudur.
Ġstanbul-TürkmenbaĢı Tabiat Parkı: Coğrafi konumu: Maslak-Sarıyer yolu ve Kilyos sapağı
kavĢağında bulunmaktadır. 5.6 Ha‟lık alana sahiptir. YerleĢim yerlerine yakın, boylu fıstık
çamları karakteristik özellikleridir. 1998 yılında Bakanlar kurulu kararı ile Tabiat parkı ilan
edilmiĢtir. Orman mülkiyetinde. her türlü toprak tasarrufu D.K.M.Parklar ġube Müdürlüğü‟ne
aittir. Arazi yapısı düz ve düze yakındır. Flora olarak üst yapıda fıstık çamı. alt yapıda da çalı
formasyonu bulunmakla birlikte; Fauna olarak etkin bir yaban hayvanı bulunmamaktadır.
Türkmenistan ve Türkiye arasındaki ortak dayanıĢma. protokol ile imzalanarak tescillenen
saha. kültürlerin ifade edilmesi için kullanılmaktadır. Rekreasyonel kullanımın yanı sıra ortak
kültürlerin sergileneceği bir alan olması hedeflenmiĢtir.
Ġstanbul-Beykoz Göknarlık Tabiat Koruma Alanı: Beykoz ilçesi Tokatköy mevkiinde
bulunmaktadır. 46.5 Ha lık bir alanı kaplamakta olup, alanda göknar ağaçları bulunmaktadır.
Orman mülkiyetindeki yerin alanlar sınırları dahilinde tüm tasarruf D.K.M.Parklar ġube
Müdürlüğüne aittir. Eğimli, sarp arazi yapısı bulunmaktadır. Flora olarak doğal göknar
meĢceresi bulunmaktadır. Tamamen koruma amaçlı kullanılmakta, insan girememektedir.
Çevredeki yerleĢimlerden kaynaklanan insan baskısı bulunmaktadır.
Kocaeli-Gebze Ballıkayalar Tabiat Parkı: Kocaeli Ġli, Gebze Ġlçesi sınırları içerisinde
TavĢanlı Köyü ve Denizli Köyleri ile çevrelenmiĢtir. 1847 Ha.‟lık alanı kapsamaktadır.
06.09.1995 tarihinde tescil edilmiĢ olup; Kocaeli‟ye 39 Km, Ġstanbul‟a 65 km mesafededir.
Ballıkayalar Vadisi Gebze‟ye 8 km uzaklıkta olup 1.5 km uzunluğunda 40-80 m
geniĢliğindedir. Günümüzde dağcıların iniĢ ve tırmanıĢ çalıĢmaları yaptıkları Ballıkayalar
Vadisi kireç taĢlarının erimesi sonucu geliĢen özgün jeomorfolojik Ģekilleri ile bir karstik
boğazdır. Vadi içinde göl ve Ģelaleler ile Ballıkaya deresine ulaĢan travertenler üzerinde seyir
terasları tespit edilmiĢtir. Kamping için çadır kurmaya elveriĢli düzlüklerinde bulunduğu
kanyonda doğu ve batıdaki sırtlarla bütünleĢen trekking alanları mevcuttur. Ballıkayalar Uzun
Devreli GeliĢme Planı Ġstanbul Anıtlar Kurulunca onaylanmıĢ olup, 1/1000‟lik halihazır harita
yapılmıĢ, uygulama imar planı yapım aĢamasındadır.
Kocaeli-Gölcük BeĢkayalar Tabiat Parkı: Kocaeli Ġli. Gölcük Ġlçesi sınırlarında. Servetiye
KarĢı. Servetiye Camii. Dere Mahallesi. Aytepe ve Değirmendüzü köyleriyle çevrelenmiĢtir.
Bölgeye ulaĢan iki ayrı güzergahtan Bahçecik‟ten 14 km. Yuvacıktan 16 km stabilize yolla
sağlanmaktadır. 1154 Ha.‟lık alanı kapsamaktadır. 27.02.1998 tarihinde tescil edilmiĢ olup;
Kocaeli‟ye 24 km. Sakarya‟ya 60 km. Ġstanbul‟a km mesafededir. Sıcakdere ve
Soğukdere‟nin kesiĢtiği alanda 6 km boyunca uzanan kanyon, trekking için oldukça elveriĢli
bir konuma sahiptir. Tabiat Parkı‟nda doğal mağaralar içinde Ģelaleler ile sarkıt ve dikitler
mevcuttur. Flora ve Fauna açısından çok zengin bölgede MenekĢe Yaylası gibi çadırlı kamp
imkanları yapılacak düzlükler bulunmaktadır. Uzun Devreli GeliĢme Planı Ġstanbul Anıtlar
Kurulunca onaylanmıĢ olup, 1/5000‟lik planların yapılıp onayına müteakip faaliyete
geçecektir.
Bursa-Ġznik Gölü: Ġznik Gölü; ilin kuzeyinde, Gemlik Körfezinin 16 km. doğusundan baĢlar.
Türkiye’nin 5. büyük gölüdür. Kuzey-güney doğrultusundaki geniĢliği 10-11.5 km arasında
değiĢen elips 119 biçimindeki gölün yüzölçümü 308 km2’dir. Göl geniĢ bir tektonik çukur
içerisindedir. En derin yeri ise 65 m‟ dir. Gölün güney kıyılarının büyük bir bölümü kumsaldır.
Gölde tatlı su balıkları avlanabilmektedir. Göl, 30.01.2002 Tarih ve 24656 Sayılı Resmi
Gazete‟de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren “Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği”nde
Belirtilen Alanlar‟dan biridir.
Kırklareli Demirköy Doğal Sit Alanları: Ormanlık alanın önemli bir bölümü ile birlikte Saka,
Pedina ve Hamam gölleri doğal sit alanı olarak koruma altına alınmıĢtır. Yine Ġğneada
yakınlarındaki Mert ve Erikli golleri ile Sarpdere Köyü yakınlarındaki Dupnisa Mağaraları I.
derece tescilli doğal sit alanlandır. YaklaĢık 2720 m uzunluğunda olan mağara, dikit ve
sarkıtların yanısıra geniĢ galerileri ile de dikkat çekmektedir.
Bölgede Orman Bakanlığı ile Dünya Bankası tarafından müĢtereken yurütülen koruma ve
turizm amaçlı GEF II Projesi çalıĢmaları halen devam etmektedir.
Kırklareli Kıyıköy Doğal Sit Alanları: Vize Ġlçesi Kıyıköy kasabasının iki yanında yer alan
Pabuçdere ve Kazandere'nin Karadeniz'e ulaĢtığı noktadan itibaren önemli bir bölümü I.
derece doğal sit alanı olarak koruma altına alınmıĢtır. Her iki derenin denize kavuĢtuğu
bölgede, yerli ve yabancı turistlerin sıklıkla ziyaret ettiği iki ayrı plaj mevcuttur.
Kırklareli - Kasatura Körfezi Tabiatı Koruma Alanı: Ġlimiz. Vize ilçesi. Kıyıköy köyü sınırları
içerisinde yer almaktadır. 18.04.1987 tarihinde. 329 ha olarak ilan edilmiĢ olup, Ġstanbul 'a
223 km, Vize'ye 48 km mesafededir. Trakya'nın tek doğal karaçam kaynağına sahip oluĢu ile
bir orman ekosistemi ve baĢta karaca olmak üzere çeĢitli hayvan ve bitki türlerinin yaĢadığı
eĢsiz bir tabiat parçası özelliği göstermektedir. Karaçam, Macar meĢesi, sapsız meĢe, saçlı
meĢe, doğu gürgeni, karagürgen, diĢbudak, kayın, akçaağaç, ıhlamur, kızılağaç sahadaki
baĢlıca ağaç türlerini oluĢturur. Sahada; karaca, yaban domuzu, kurt, çakal, sansar, tilki,
porsuk, tavĢan bulunmaktadır.
3.8.
Su Kaynakları
Bu bölümde verilen bilgiler, Çevre ve Orman Bakanlığı DSĠ Genel Müdürlüğü‟nden elde
edilen verilerden faydalanılarak olĢuturulmuĢtur. Havzada yer alan illerde bulunan su
kaynakları listesi Ek-IX’ da verilmiĢtir. Havzada kalan illere ait DSĠ ve Ġl Çevre Durum
Raporlarından faydalanılarak elde edilen su kaynakları bilgileri aĢağıda verilmiĢtir.
Kırklareli:
Ġlde içme suyu eldesi amacıyla kullanılan barajlar, Kırklareli Barajı 580 ha. Armağan Barajı
(305 ha) ve Üsküp Göleti (8 ha)‟dir. Kıklareli‟nin havza içerisinde kalan Demirköy ilçesinde
doğal göl olarak Mert, Hamam, Erikli, Saka ve Pedina gölleri bulunmaktadır. Bu doğal
göllerden sulama ve ya içme suyu eldesi amacıyla faydalanılmamaktadır.
Kırklareli‟nin havza içerisinde kalan sulama ve diğer amaçlarla (taĢkın önleme vb.) kullanılan
baraj göletleri Çağlayan, Aramağan, Balaban, Kızılağaç, Kömürköy, Pabuçdere, Kazandere
ve Bahçıvandere‟dir.
Bursa:
Havzadaki ana su kaynağı Ġznik gölüdür. Halen içme ve sulama suyu amaçlı olarak
kullanılmaktadır. Ġznik, Boyalıca ve Orhangazi‟de DSĠ tarafından yapılan sulama tesisleri ile
toplam 7036 Ha tarım alanı sulanmaktadır. Ayrıca DSĠ tarafından PınarbaĢı deresi üzerinde
2008 yılında inĢaatına baĢlanan Hisardere Göleti, tamamlandığında 160 Ha tarım alanı
sulama kapasitesine sahip olacaktır. Ayrıca Gemlik ilçesinin gelecekteki içme suyu
ihtiyacının
karĢılanması
amacıyla
19
hm3/yıl
kapasiteli
Büyükkumla
Barajı
ihale
aĢamasındadır.
Yalova:
DSĠ tarafından 1989 yılında tamamlanan. Termal ilçesinde Gökçedere üzerinde bulunan
Gökçe Baraj Göleti, 36.6 hm3/yıl kapasitesi ile içme suyu kaynağı olarak kullanılmaktadır.
Çanakkale:
Çanakkale llindeki yüzey suları aĢağıda açıklanan akarsular vasıtasıyla Ege, Çanakkale
Boğazı ve Marmara Denizine drene olmaktadır. Uzunluğu 40 km. olan Sarıçay (Kocaçay);
Kirazlı Dağı, Aladağ ve Kayalı Dağlarından gelen derelerle beslenip, Çiftlik Deresi ile
birleĢene kadar ġeytan Deresi adı ile anılır. KurĢunlu Köyü yakınlarında Çanakkale Ovasına
çıkan çay, Çanakkale Merkez Ġlçe‟yi ikiye ayırarak boğaza dökülür. Ġl içinde Kuzey Marmara
Havzasının en büyük çayı olan KocabaĢ Çayı üç büyük koldan meydana gelmekte olup,
uzunluğu 80 km.‟dir. Birinci kol ġapçı Dağının doğu sırtlarından çıkıp, sağ ve soldan çeĢtli
kollarla beslenerek KocabaĢ Çayına katılır. Ġkinci kol Aladağın kuzeydoğu ve güney
sırtlarından inen kollarla beslenir. Üçüncü kol ise Salat Dere, KocabaĢ Dere ve Çan Deresi
(Granit Çayı) adıyla anılan akarsulardır. Çayın asıl kaynağı Ġda bölgesinde Akdağ‟dır.
Akdağ‟dan çıkan kol, Çan Ovasına girinceye deyin Göllü Çay olarak adlandırılır. Karabiga
yakınlarında Demetoka (GümüĢçay) Deresi ile birleĢip, Marmara Denizine dökülür. Gelibolu
Yarımadasındaki en büyük yerüstü su kaynağı olan 50 km uzunluğundaki Kavak Çayı, Ġl
sınırları dıĢından doğar ve Gelibolu Yarımadasını geçerek Saroz Körfezine dökülür.
Bölgede yer alan ovaların çoğu verimli akifer özelliği gösteren gevĢek konglomeratik, kumlu,
çakıllı seviyeleri bulunan formasyonlar ile bunun üzerinde bulunan alüvyonlardan
oluĢmuĢlardır. Çanakkale (Kirazlı) Ovasında alüvyon kalınlığı ortalama 50-60 m kadardır.
Çanakkale Ovasında yeraltı suyundan akarsuya (Sarıçay) boĢalım yıllık ortalama 2.7x106
m3/yıl civarındadır. Aynı ovada denize drenaj miktarı ise 1.2x106 m3/yıl kadardır. Kepez
Ovasındaki alüvyonlarda akifer kalınlığı ortalama 15-20 m‟dir. Bu ovada akarsuya (Kepez
Çayı) yapılan yeraltısuyu boĢalımı yıllık ortalama 1.75x106 m3 denize yapılan boĢalım ise
0.9x106 m3/yıl‟dır. Umurbey Ovasında alüvyon kalınlığı ortalama 60 m‟dir. Deniz suyu ile
yeraltı suyu giriĢim sınırı bu ovada karaya doğru iyice ilerlemiĢtir. Bu ovada akarsuya
(Umurbey Çayı) yapılan yeraltısuyu boĢalımı 0.7x106 m3/yıl, denize drenaj ise 1.25x106 m3/yıl
civarındadır. Lapseki Ovasında alüvyonun ortalama kalınlığı 45-50 m kadardır. Bu ovada
akarsu
ve
dereler
genelde
kuru
olduğundan
teorik
olarak
yeraltısuyu
boĢalımı
bulunmamaktadır. Denize yapılan yeraltısuyu boĢalımı ise 0.38x106 m3/yıl civarındadır.
Çardak Ovasında alüvyon kalınlığı ortalama 30 m‟dir. Ovada ortalama akifer kalınlığı 10-15
m arasındadır. Çardak Ovasında da Lapseki Ovasındaki nedenle akarsuya yeraltı suyu
boĢalımı bulunmamaktadır. Denize drene olan yeraltı suyu boĢalımı yıllık ortalama 0.42x106
m3‟tür. Bayramdere Ovasında yapılan sondajlarda alüvyon kalınlığının 20-28 m arasında
olduğu saptanmıĢtır. Bayramdere Ovası giriĢ ve çıkıĢında, Bayramdere üzerinde yapılan
akarsu debi rasatına göre ova giriĢinde debi ölçümü hemen hemen sıfır değerde kalırken,
ova çıkıĢında 0.032 m3/sn debi ölçülmüĢtür. Yapılan hesaplamalarda bu ovada akarsuya yer
altı suyu boĢalımı yıllık 1x106 m3/yıl mertebesinde olurken, denize yapılan boĢalım ise
0.45x106 m3/yıl civarında kalmaktadır.
Gelibolu Yarımadasında yer alan ovalarda bulunan yeraltı suyu drenajı akarsu yataklarının
kuru olaması nedeniyle denize doğru toplam 12.5 hm3/yıl civarında olmaktadır.
Havza içinde yer alan baraj göletleri Atıkhisar, Gökçeada Zeytinliköy, Bakacak, Tayfur ve
Umurbey‟dir. Çanakkale Ġli' nin 15 km güneydoğusunda KurĢunlu köyüne 3 km uzaklıkta,
Sarıçay üzerinde kurulu ola Atıkhisar barajı, % 38.7 Sulama, % 50.7 TaĢkın ve % 10.6 Ġçme
suyu amaçlı olarak kullanılmaktadır. Gökçeada ilçe merkezine 4 km uzaklıkta, Büyükdere
üzerinde kurulan Zeytinliköy Baraj Göleti % 85 sulama, % 15 içme suyu amaçlı
kullanılmaktadır. Biga ilçesine 25 km, Bakacak beldesinin 7 km batısında, Kocaçay üzerinde
kurulan Bakacak Baraj Göleti sulama amaçlı kullanılmaktadır. Gelibolu ilçesinin 23 km kuzey
batısında, Tayfur köyüne 2.5 km uzaklıkta kurulan Tayfur Barajı, içme suyu amaçlı olarak
kullanılmaktadır. Umurbey Barajı 2008 yılında tamamlanmıĢ olup, Umurbey beldesinin 6 km
güney doğusundadır ve sulama amaçlı kullanılmaktadır.
Bunların haricinde, havzada sulama amaçlı olarak kullanılan göletler ve sulama alanları,
Eceabat-Uzunhızırlı (319 Ha), Çan-Koyunyeri (423 Ha), Gelibolu-Fındıklı (69 Ha), LapsekiAlpagut (214 Ha), Ezine-Uluköy (303 Ha), Çan-Küçüklü (800 Ha), Biga-KozçeĢme (739 Ha),
Çanakkale-Ġntepe (114 Ha), Yenice-Kayatepe (307 Ha), Yenice-Çınar (168 Ha) ve Ezine
AlemĢah (147 Ha)‟ tan ibarettir. Ayrıca, DSĠ tarafından Biga ilçesi, TaĢoluk köyünün
2 km mansabında, Çınarcıkdere üzerinde 9352 Ha; Çanakkale ili Lapseki ilçesinin 19 km
doğusunda, Karanlıkdere üzerinde 1052 Ha sulama kapasiteli 2 adet Baraj gölet inĢaatı da
2010 içerisnde tamamlanacaktır.
Tekirdağ:
Tekirdağ Ġl yerleĢim alanı içerisinde içme suyu temini genel olarak yeraltı suyundan
karĢılanmakta olup, doğal yapıda göl olmamakla beraber, mevcut doğal akarsu kaynakları da
sanayi bölgelerinden kaynaklanan kirlilik nedeniyle içme suyu olarak kullanımı mümkün
kılmamaktadır. Bundan dolayı, Ġl Merkezi ve Ġlçelerine içme suyu temini bölge dahilinde
açılmıĢ bulunan sondaj kuyularından temin edilmektedir. ġarköy Merkez Göleti ve Marmara
Ereğlisi-Türkmenli Göleti ile söz konusu iki ilçenin kısmi olarak içme suyu ihtiyacı temin
edilmektedir.
Tekirdağ Ġli ġarköy Ġlçesinin 3 km kuzeybatısında Karadeğirmendere üzerinde kurulu olan
ġarköy Göleti 1.53 hm3/yıl içme suyu kapasitelidir. Tekirdağ Ġli Çorlu Ġlçesi Yeniçiftlik
Beldesinin 1 km kuzeyinde Kumdere üzerinde kurulu olan Türkmenli göleti ise 1.30 hm3/yıl
içme suyu kapasitesine ilaveten ve 515 Ha‟ lık tarım alanında sulama suyu amaçlı
kullanılmaktadır.
Bunların haricinde, havzada bulunan diğer önemli su kaynağı, Tekirdağ Ġli Merkez Ġlçesi
Bıyıkali Köyünün 1.5 km doğusunda bulunan Bıyıkali Göleti ve 302 Ha sulama alanına
sahiptir.
Havzada DSĠ tarafından yapımı devam eden 2 adet baraj inĢaatı bulunmaktadır; Çokal Barajı
(ikmal), 8770 Ha sulama kapasiteli olup Kavak çayı üzerindedir ve Naipköy Baraj Göleti 6.43
hm3/yıl içme suyu kapasiteli olup Barbaros Ġlçesi Naipköyün 2 Km batısında IĢıklar deresi
üzerinde kurulmaktadır.
Ġstanbul
Milattan önce 658 yılında kurulmuĢ olan Ġstanbul kenti, 2500 yıl önce ilk kentleĢen ve 11.
yüzyılda ilk metropol haline dönüĢen kent ünvanlarına da sahiptir. Bugün ise Avrupa
Kıtası‟nın en büyük metropol kentlerinden biridir. Ġstanbul‟a su sağlanması kentin tüm tarihi
boyunca önemli bir sorun olmuĢtur. Roma ve Bizans Ġmparatorlukları dönemlerinde su,
Belgrad ormanlarındaki pınarlardan sağlanmıĢ, KırkçeĢme ve Halkalı tesisleri ile halka
ulaĢtırılmıĢtır. Osmanlı Ġmparatorluğu döneminde de bu pınarlar kullanılmıĢ, ayrıca 16201820 yılları arasında yapılan 7 adet alçak bend ile, yöredeki yüzeysel sular toplanarak kente
verilmiĢtir. Kentin geliĢimine bağlı olarak 1730 yılında yapılmıĢ olan Taksim su tesislerinin
yetersiz kalmaya baĢlaması sonucu 1881 yılında bir Fransız Ģirketine Terkos Gölünden kente
su getirme görevi verilmiĢtir. Terkos sistemi bölgede basınçlı sistemle çalıĢan ilk su sistemi
olmuĢ ve Cumhuriyet döneminde (1932 yılında devletleĢtirilinceye kadar) Fransızlar
tarafından iĢletilmiĢtir. Sistem 1932 yılında Ġstanbul Sular Ġdaresi‟ne devredilmiĢtir. 1991
yılında. Japon Nippon Koei firması tarafından hazırlana Büyük Ġstanbul Su Temin Projesi –
Büyük Melen Sistemi Fizibilite Raporunda. Ġstanbul‟un 2040 yılına kadar olan su
gereksinmesinin Bolu-Düzce Melen Çayından sağlanması öngörülmüĢtür. ÇalıĢmaların
yoğunluğu ve önemi; merkezi Ġstanbul olmak üzere DSĠ XIV. Bölge Müdürlüğünün yeniden
kurulmasını gündeme getirmiĢ ve 1993 yılında Bölge Müdürlüğü. yetki ve görev alanı
tanımlanarak yeniden kurulmuĢtur. 1995 yılında Kuveyt‟ten sağlanan kredi ile Büyük Ġstanbul
Ġçmesuyu II. Merhale Projesi kapsamında YeĢilçay Ġçmesuyu Sistemi çalıĢmaları
baĢlatılmıĢtır.
Ġstanbul‟un önemli su kaynakları; Ömerli Barajı 188.4 hm3/yıl, Terkos Barajı 133.92 hm3/yıl,
Büyükçekmece Barajı 82.2 hm3/yıl, Darlık Barajı 92 hm3/yıl, Alibey Barajı 32.88 hm3/yıl,
Sazlıdere Barajı 51 hm3/yıl, YeĢilçay Sistemi 145 hm3/yıl, Elmalı Barajı 15 hm3/yıl ve Istranca
Dereleri 235.2 hm3/yıl dir.
Kocaeli
Kocaeli ilinde en önemli içme suyu kaynağı Smanlı Dağlarından doğan Kirazdere üzerinde
kurulmuĢ olan (Yuvacık) Baraj Göletidir. Göleti, tüm ilin içme suyu ihtiyacını karĢılamakta
olup, 142 hm3/yıl kapasitesi bulunmaktadır. Denizli Köyünden doğup Karadeniz‟e dökülen
Kocadere‟nin uzunluğu 50 km‟dir. Ġl topraklarından doğup, il sınırları içinde Karadeniz‟e
dökülen baĢlıca akarsu Kandıra Ġlçesindeki Sarısu‟dur. Sakarya Nehri‟ne Karadeniz‟e
dökülmeden önce katılan son akarsu olan Kaynarca Deresi de Kandıra Ġlçesinden doğar.
Samanlı Dağlarından doğan Kirazdere Ġzmit kentinde Körfeze dökülür. Gebze ilçesindeki
Dilovası Deresinin uzunluğu 12 km‟dir. Pelitli Köyü‟nün güneyinden ve TavĢanlı Köyü‟nün
Kuzeyinden geçerek Ġzmit Körfezi‟ne dökülür.
Bunu haricinde sulama amaçlı olarak kullanılan yapay göletler ve sulama alanları; Bıçkıdere
226 Ha, Kurtdere 250 Ha, ġeytandere 643 Ha, Bayraktar 293 Ha, ġahinler 320 Ha, Arıklar
1590 Ha, Kızderbent 719 Ha, Ġzmit Sipahiler 163 Ha, Ġzmit Tahtalı 1500 Ha, Kandıra Ütük
275 Ha, Gebze Denizli 275 Ha, Gebze Sevindikli 220 Ha, Ġzmit Çağırgan 180 Ha, Kandıra
Toramanlar 862 Ha Ģeklindedir.
Balıkesir
Gönen Çayı Kazdağlarından kaynağını alan üzerinde elektrik üretimi, sulama, taĢkın önleme
amaclı olarak kullanılan Gönen Barajı bulunan, Karasukabaklar Köyü ve ve Gaygular Köyü
civarında Balıkesir il sınırları içerisine giren ve geçiĢ güzergahındaki Bakırlı Köyü, Muratlar
Köyü ve Kumköy kısmında kirlilik göstermeyen Balıkesir ilinin önemli bir akarsuyudur.
Uzunluğu 60 km olup, 1700 ha‟lık bir alanı kaplamaktadır ve yıllık 350 hm3 su potansiyeli
bulunmaktadır.
3.9.
Deniz DeĢarjları
Bu bölümde verilen sayısal harita, arazi çalıĢmalarında elde edilen koordinat bilgilerinin
ArcGIS 9.2 yazılımı ile sayısal ortama aktraılmasıyla üretilmiĢtir. Marmara Havzasında yer
alan illerde bulunan derin deniz deĢarjı listesi aĢağıda verilmiĢtir. Derin deniz deĢarjları
ayrıca ġekil 41‟ de gösterilmiĢtir.
TEKĠRDAĞ
Tekirdağ Derin Deniz DeĢarjı
YALOVA
1.TASK-KAB TavĢanlı, Altınova, SubaĢı, Kaytazdere Kanalizasyon Arıtma Kurma ĠĢletme
Birliği)
2.Yalova Merkez Evsel Atıksu Arıtma Tesisi
3.Yalova Esenköy Evsel Atıksu Arıtma Tesisi
BURSA
1.BUSKĠ Gemlik Ön Arıtma ve Derin Deniz DeĢarjı Tesisleri
2.BUSKĠ Mudanya-Güzelyalı Ön Arıtma ve Derin Deniz DeĢarjı Tesisleri
3.KurĢunlu Ön Arıtma ve Derin Deniz DeĢarjı Tesisleri
4.Küçük Kumla Ön Arıtma ve Derin Deniz DeĢarjı Tesisleri
ÇANAKKALE
1.Çanakkale Belediyesi Derin Deniz DeĢarjı (Merkez)
2.Gelibolu Belediyesi Derin Deniz DeĢarjı
3.Dardanel ÖnentaĢ Gıda San. ve Tic. A.ġ.‟ye ait Derin Deniz DeĢarjı
ĠSTANBUL
1.Kadıköy Derin Deniz DeĢarjı
2.Üsküdar Derin Deniz DeĢarjı
3.Küçüksu Derin Deniz DeĢarjı
4.PaĢabahçe Derin Deniz DeĢarjı
5.Tuzla Derin Deniz DeĢarjı
6.ġile Derin Deniz DeĢarjı
7.Baltalimanı Derin Deniz DeĢarjı
8.Yenikapı Derin Deniz DeĢarjı
9.Küçükçekmece Derin Deniz DeĢarjı
10.Büyükçekmece Derin Deniz DeĢarjı
ġekil 41. Havza Derin Deniz DeĢarjları Haritası
4. SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU
4.1.
Türkiye Geneli
4.1.1. Türkiye’nin Su Potansiyeli
Türkiye‟nin 1951-2000 dönemi hidrometeorolojik verileri ile ortalama yağıĢ yüksekliği 643
mm/yıl olup yılda ortalama 501x109 m3 suya tekabül etmektedir. DüĢen yağıĢın ~%55‟i (274x
109 m3) buharlaĢma ve terleme yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69x109 m3‟lük kısmı
(~%14‟ü) yüzeyaltı ve yeraltı sularını beslemekte, 158x109 m3 (%31) „lik kısmı ise akıĢa
geçerek akarsular vasıtası ile denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boĢalmaktadır (ÇOB,
2008.a). Yüzeyaltı ve yeraltı sularını besleyen 69x109 m3‟lük suyun 28x 109 m3‟lük kısmı
(~%41) pınarlar vasıtası ile tekrar yerüstü suyuna katılmaktadır. Böylece yıllık toplam akıĢ
(158+28) x109 m3 = 186x109 m3 olmaktadır. Ayrıca komĢu ülkelerden gelen ~ 7x109 m3/ yıl su
bulunmaktadır. Böylece ülkemizin brüt yerüstü suyu potansiyeli 193x109 m3‟e ulaĢmaktadır.
Yeraltı suyunu besleyen 41x109 m3 de dikkate alınmakla ülkenin toplam yenilenebilir su
potansiyel, 243x109 m3/ yıl olarak hesaplanmaktadır (ġekil 42).
ġekil 42. Ülkemiz Su Potansiyeli (ÇOB, 2008.a)
Teknik ve ekonomik Ģartlar çerçevesinde çeĢitli maksatlar için tüketilebilecek yerüstü suyu
potansiyeli, yurt içindeki akarsulardan 95x109 m3 ve komĢu ülkelerden gelen akarsulardaki
3x109 m3 su ile birlikte yıllık ortalama olarak 98x109 m3‟tür. Teknik ve ekonomik olarak
çekilebilir yeraltı suyu potansiyeli de 14x109 m3 (toplamın ~%34‟ü) olarak hesaplanmıĢtır.
Dolayısıyla ülkemizde mevcut durumda kullanılabilir yerüstü ve yeraltı suyu potansiyeli
112x109 m3 (toplamın ~%58‟i) alınabilir. Halihazırda toplam kullanılabilir su potansiyelinin
40x109 m3‟ü (toplamın ~%36‟sı) kullanılmaktadır.
Önemli kurak dönemleri kapsayan 1989-2006 dönemi verileri dikkate alındığında, yıllık brüt
akıĢ 1950-2000 dönemi ortalaması olan 186x109 m3/yıl yerine ~170x109 m3/yıl (~%9 daha
düĢük) gibi değerlere düĢebilmektedir. Aynı Ģekilde ekstrem kuraklıkların yaĢandığı bazı
dönemlerde yıllık brüt akıĢlar (örneğin 2001 yılı) uzun dönem ortalamalarının ~%40 altında
değerler alabilmektedir (ġekil 43) (Yıldız ve diğ., 2007). Ġklim değiĢikliği modellerine göre
yüzey suyu kaynakları, kar depolaması ve yeraltı suyu potansiyelinde uzun dönemde ~%30‟
lara varan azalmalar olabileceği öngörülmektedir.
ġekil 43. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı (Yıldız ve diğ., 2007)
EĠEĠ ve ĠTÜ tarafından Türkiye‟deki 25 havzada (Tablo 10‟da 26 adet havza görünmekle
birlikte) EĠEĠ‟nin
AGĠ istasyonlarında ölçülen 1970-2006 dönemi akıĢları esas alınarak
yürütülen bir çalıĢmada yıllık ortalama akıĢ miktarı ~184x109 m3/yıl olarak bulunmuĢtur (Yıldız
ve diğ., 2007). Aynı çalıĢmada yıllık ortalama akıĢların 26 havzadaki dağılımı da güncel
olarak verilmiĢtir (Tablo 10).
Tablo 10. Türkiye’de nehir havzası karakteristikleri (Yıldız ve diğ., 2007)
HAVZA
NO
HAVZA ADI
Toplam
YağıĢ
Alanı
Yıllık
Yıllık
Yıllık
Yıllık
Yıllık
Ortalama
Ortalama
Ortalama Ortalama
Ortalama
YağıĢ
AkıĢ
AkıĢ
AkıĢ
Verim
Yüksekliği
Yüksekliği
(km²)
(mm)
(m³/s)
(Milyar
m³)
(mm)
(L/s/km²)
AkıĢ
YağıĢ
Oranı
ĠĢtirak
Oranı
(%)
1
Meriç
49.482
604
203,06
0,06
129,42
4,10
0,21
3,49
2
Müt.Marmara
Suları
(Marmara Havzası)
24.100
729
161,19
5,08
210,93
6,69
0,29
2,77
3
Susurluk
23.765
712
131,26
4,14
174,18
5,52
0,24
2,25
4
Müt.Ege Suları
(Kuzey Ege Havzası)
9.032
624
43,93
1,39
153
4,86
0,25
0,75
5
Gediz
17.118
603
34,44
1,09
63,45
2,01
0,11
0,59
6
Küçük Menderes
7.165
727
17,16
0,54
75,54
2,40
0,10
0,29
7
Büyük Menderes
24.903
664
63,28
2,00
80,13
2,54
0,12
1,09
8
Müt.Batı Akdeniz
22.615
876
225,47
7,11
314,41
9,97
0,36
3,87
9
Müt.Orta Akdeniz
14.518
1.000
405,96
13,0
881,83
27,96
0,88
6,97
8.764
446
7,94
0,25
28,58
0,91
0,06
0,14
8.377
456
8,09
0,26
30,44
0,97
0,07
0,14
10
11
Burdur Gölü
Havzası
Afyon Suları
Havzası
Kapalı
Kapalı
12
Sakarya
56.504
525
159,29
5,02
88,9
2,82
0,17
2,73
13
Müt.Batı Karadeniz
29.682
811
296,65
9,36
315,18
9,99
0,39
5,09
14
YeĢilırmak
36.129
497
167,43
5,28
146,14
4,63
0,29
2,87
15
Kızılırmak
78.646
446
164,15
5,18
65,82
2,09
0,15
2,82
16
Orta Anadolu Kapalı
Havzası (Konya Kapalı
Havzası)
56.554
417
191,53
6,04
107
3,39
0,26
3,29
17
Müt.Doğu Akdeniz
22.484
745
299,94
9,46
421
13,34
0,56
5,15
18
Seyhan
20.731
624
211,07
6,66
321,08
10,18
0,51
3,62
19
Hatay Suları
25.241
816
65,65
2,07
82,03
3,00
0,10
1,13
20
Ceyhan
21.222
732
206,29
6,51
306,55
9,72
0,42
3,54
21
Fırat - Dicle Havzası
Fırat K.
120.917
540
1.002
31,61
261,43
8,29
0,48
17,21
22
Müt.Doğu Karadeniz
24.022
1.198
566,23
17,86
743,35
23,57
0,62
9,72
23
Çoruh
19.894
629
201,81
6,36
319,92
10,14
0,51
3,47
24
Aras
27.548
432
151,06
4,76
172,92
5,48
000
2,59
15.254
474
95,32
3,01
197,07
6,25
0,42
1,64
51.489
807
744
23,45
456
14,44
0,56
12,77
5824,31
183,68
236,37
008
0,36
25
26
Van
Gölü
Kapalı
Havzası
Fırat - Dicle Havzası
Dicle K.
TOPLAM
ORTALAMA
816156,7
659,02
DSĠ Genel Müdürlüğü Bölge bazında (toplam 26 bölge) örgütlendiği için Su Bütçeleri de
genelde Bölge esaslı olarak oluĢturulmaktadır. Ancak son yıllarda özellikle AB Su Çerçeve
Direktifi uyarınca su yönetiminin havza bazlı yürütülmesi gereği dikkate alınarak, DSĠ Bölge
Müdürlükleri‟nce Su Bütçesinin 25 ana havza için güncel verilerle hesabı çalıĢmaları
baĢlatılmıĢtır. DSĠ Etüd ve Plan Dairesi BaĢkanlığı koordinasyonunda yürütülmekte olan
Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010 yılı sonuna kadar tamamlanması
öngörülmüĢtür. TUBĠTAK tarafından Koruma Eylem Planı hazırlanan 11 havza için bu
aĢamada mevcut DSĠ Su Bütçesi sonuçları kullanılacaktır. On bir havzanın herbiri için su
bütçesi değerlendirmesi Raporların ilgili bölümlerinde sunulmuĢtur.
4.1.2. Sektörel Su Kullanımları
Ülkemizde kullanılabilir su potansiyelinin (112 milyar m³) 40 milyar m³‟ü (toplamın%36‟sı)
kullanılmaktadır. Sektörel olarak mevcut su tüketimi; sulamada 29,5 milyar m³ (%74), içme
ve kulanma suyunda 6,2 milyar m³ (%15), sanayide ise 4,3 milyar m³ (%11) tür (Tablo 11).
Tablo 11. Türkiye’de Su Kullanımı Planlaması (Eroğlu, 2007)
Yılar
Sektörler
Toplam Su Kullanımı
Milyon m
3
Sulama
Kentsel
Endüstriyel
%(*)
%
%
%
1990
30.600
28
72
17
11
2005
40.100
36
74
15
11
2030
112.000
100
65
23
12
* 112 milyar m3 kullanılabilir su potansiyeli üzerinden
Ülkemizde yeraltısuları ile ilgili faaliyetler DSĠ tarafından 167 sayılı “Yeraltısuları Hakkında
Kanun” esaslarına göre sürdürülmektedir. Yeraltısuyu potansiyelinin tamamının tahsis
edildiği ovalarda sulamalar için yeni yeraltısuyu tahsisi yapılmamaktadır. Ülkemizde teknik ve
ekonomik olarak kullanılabilir tatlı su potansiyeli olan 112 milyar m3 suyun baĢta DSĠ olmak
üzere diğer kamu kurum ve kuruluĢları ile özel sektör tarafından geliĢtirilecek projeler ile
tamamlanarak 2030 yılında kullanıma sunulabileceği tahmin edilmektedir.
Gelecekte (2030 yılı ve sonrası) su potansiyelinin tümünün kullanılması halinde sektörlere
ayrılan su oranlarının aĢağıdaki gibi olacağı tahmin edilmektedir (ġekil 44).
2030 Yılı Sektörel Su Kullanım
Durumu
12%
Sulama
23%
Kentsel
65%
Endüstriyel
ġekil 44. 2030 yılı sektörel su tüketimleri
Sektörel bazda yapılan su tüketim tahminlerinde, ülkemizin teknik ve ekonomik olarak
sulanabilir toprak kaynağı olan brüt 8,5 milyon ha alanın tamamının 2030 yılında sulamaya
açılması ve sulama suyu tüketiminin 72 milyar m3‟e ulaĢması öngörülmektedir. Böylece 2000
yılı baĢında toplam su tüketimindeki payı %75 olan sulamanın 2030 yılındaki payının % 65
seviyesine düĢürülmesi hedeflenmektedir.
DSĠ, kuruluĢ kanunu gereği, nüfusu 100.000‟den fazla Ģehirlerin kentsel ve endüstriyel su
ihtiyacını karĢılamakla görevlidir. Bakanlar Kurulu kararı ile, DSĠ, 48 ile su temin etmek üzere
yetkilendirilmiĢtir. DSĠ, 2010 yılı itibarı ile 40 Ģehirden 20‟sine 2.6 x 109 m3/yıl içme-kullanma
suyu temin etmektedir.
Gelecek için içme-kullanma suyu tüketimi tahmininde, ülkemizin bugün için yaklaĢık olarak
yılda % 2 civarında olan nüfus artıĢ hızının azalarak devam edeceği göz önünde
bulundurularak nüfusun 2030 yılında 100 milyona ulaĢması beklenmektedir. Bu durumda
2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarının 1100 m3/yıl civarında olacağı
söylenebilir. Ayrıca 2000 yılı itibariyle takriben yıllık 5 milyar m 3 olan içme-kullanma suyu
ihtiyacının 2030 yılında 18 milyar m3‟e ulaĢacağı tahmin edilmektedir.
Ülkemizde geliĢen diğer bir sektör olan sanayinin ise 2030 yılına kadar yılda ortalama % 4
oranında bir büyüme göstereceği kabul edilerek 2000 yılı baĢında 4,2 milyar m 3 olan sanayi
suyu tüketiminin 2030 yılında 22,0 milyar m3‟e ulaĢması beklenmektedir. Böylece Türkiye‟de
sektörel bazda 2030 yılında toplam 112 milyar m3 suyun tamamının kullanılabileceği tahmin
edilmektedir.Sektörel Su Kullanımı‟nın 11 havza bazında durumunu ortaya koymak üzere,
DSĠ Etüt Plan Daire BaĢkanlığı‟ndan temin edilen mevcut yerüstü ve yer altı su potansiyeli
durumu ile geçerli tahsisler
çerçevesinde yapılan değerlendirmeler
Bölüm
4.2‟de
sunulmuĢtur.
4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme ve evlerde tuvalet sifon suyu,
yeĢil
alan
sulaması
vb.
amaçlı
yeniden
kullanımı
Dünya
genelinde
giderek
yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanım oranı % 80‟lere
ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Bu itibarla konu ülkemiz bakımından da büyük önem taĢımaktadır.
TUĠK ADNKS verilerine göre Türkiye‟nin 2009 yılı sonu itibarıyla nüfus dağılımı aĢağıdaki
gibidir;
Belde, köy nüfusu (kırsal nüfus)
= 17.754.093 (%24)
Ġl/Ġlçe nüfusu (kentsel nüfus)
= 54.807.219 (%76)
Toplam
=72.561.312
Sızma dahil, kiĢi baĢına atıksu oluĢumu ~200 L/N.gün alınmak ve Atıksu Arıtma Tesislerinde
~%5‟lik su kaybı esas alınmakla, kentsel yerleĢim AAT‟lerinden geri kazanılabilecek atıksu
potansiyeli, 2010 yılı itibarı ile;
QGKAS ≈0,76 x 72.561.000 x 0,2 x 365 x 0,95 ≈ 3,8x109 m3/yıl
mertebesindedir. Bu miktar suyun 2/3‟ünün teknik ve ekonomik olarak yeniden kullanımının
mümkün olduğu kabulü ile pratikte gerikazanılabilecek arıtılmıĢ atıksu miktarı ~2,5x109
m3/yıl‟dır. Bu değer ülkemiz‟in tatlı su potansiyelinin %2,2‟sine ve sulamaya tahsis edilen su
miktarının ise ~%3‟üne karĢı gelmektedir. Dolayısıyla arıtılmıĢ atıksuların öncelikli olarak
sulamada kullanımı sonucu, 2010 yılı itibarıyla ~2,5x109 m3/yıl miktarında sulama suyunun
evsel ve endüstriyel kullanıma tahsisi mümkün olabilecektir. ArıtılmıĢ atıksuların yeniden
kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller
Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır.
ArıtılmıĢ atıksuların 11 havza itibarı ile yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite çalıĢması
sonuçları doğrultusunda belirlenmiĢtir. ArıtılmıĢ suların 2010-2040 dönemi için mevcut ve
gelecekteki yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite Raporu‟nda belirlenen arıtılmıĢ atıksu
debileri esas alınarak, 11 havza için ayrıntılı olarak Bölüm 4.2‟de sunulmaktadır. Özellikle
tarımsal/endüstriyel ihtiyaçlar için yoğun yeraltı suyu çekimi yapılan Küçük/Büyük Menderes,
Gediz, Ergene ve Konya Kapalı Havzaları‟nda arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımı yeraltı
suları üzerindeki sözkonusu yoğun baskının azaltılması bakımından büyük önem
taĢımaktadır.
4.2.
Marmara Havzası
4.2.1. Havza Su Potansiyeli
Yüzeysel Su Potansiyeli
Tablo 10‟da 2 No‟lu Havza olan Marmara Havzası için verilen yıllık ortalama akıĢ, 5,08 x 109
m3 (6,69 L/s.km2) olup, Türkiye‟nin yüzeysel su potansiyelinin ~%2,77‟sini teĢkil etmektedir.
Bunun kullanılabilir kısmı ise, ortalama kullanılabilir yüzeysel su oranı ~% 50 alınarak ~2,54 x
109 m3/yıl olarak tahmin edilmiĢtir.
Yeraltı Suyu Potansiyeli
DSĠ Genel Müdürlüğü Etüt Plan Dairesi BaĢkanlığı ile Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltı Suları
Daire BaĢkanlığı‟ndan alınan verilere göre 11 Havza‟nın yeraltı suyu potansiyeli, tahsis
durumu ve sulanan alanların durumu Tablo 12‟de topluca özetlenmiĢtir. Marmara
Havzası‟nın yeraltı suyu iĢletme rezervi ~297 x 106 m3/yıl olup yeraltı suyu potansiyelinin
(iĢletme rezervinin yeraltı suyu potansiyelinin ~%70-80 (75)‟i olduğu kabulü ile) ~396 x 106
m3/yıl olacağı tahmin edilmektedir.
Toplam Su Potansiyeli
Havzadaki 5,08 x 109 m3/yıl yüzeysel ve ~396 x 106 m3/yıl yeraltı suyu potansiyeli dikkate
alındığında toplam su potansiyeli: 5,476 x 109 m3/yıl olarak hesaplanır.
Havzanın kullanılabilir su potansiyeli de 2,54 x 109 m3/yıl kullanılabilir yüzeysel su ve ~297 x
106 m3/yıl yeraltı suyu iĢletme rezervleri göz önünde tutulmakla 2,837 x 109 m3/yıl olarak
bulunur.
Tablo 12. Havza
Havza
No
yeraltı suyu potansiyeli kullanımı durumu
YAS
ĠĢletme
Rezervi
3
(hm /yıl)
KiĢilere içmekullanma,
sulama, sanayi
vb. amaçlı
verilen
Kullanma
Belgesi
Tahsisleri
3
(hm /yıl)
YAS
Projelerine
Tahsis
Edilen
Rezerv
3
(hm /yıl)
YAS
Sulama
Projeleri
ile
Planlan
an
Sulama
Alanı
(Dekar)
YAS
Sulama
Projeleri
ile
Planlanan
Kuyu
Adedi
(adet)
YAS
Sulama
Projeleri
ĠnĢa
Edilip
Devir
Edilen
Kuyu
(Ad)
YAS Sulama
Projeleri ĠnĢa
Edilip Devir
Edilen Sulama
Alanı (De)
Marmara
2
296,96
273,79
23,98
31.000
86
56
19.610
Susurluk
3
503,29
284,78
71,621
113.832
280
141
53.105
Kuzey Ege
4
186,66
119,01
56,48
63.590
198
175
77.800
K. Menderes
6
185
112,61
68,235
81.199
315
220
77.815
B. Menderes
7
700,24
137,00
169,44
260.025
623
400
156.845
Burdur
10
43
25,86
129,048
193.627
561
435
151.475
YeĢilırmak
14
456,62
167,81
146,34
207.400
528
355
140.680
Kızılırmak
15
1.023,30
354,58
1.052,09
478.716
1.125
693
287.135
Konya
16
1.972,00
285,74
1.559,911
2.256.364 4.634
3.794
1.773.650
Seyhan
18
223,50
254,93
15,52
25.658
77
50
15.360
Ceyhan
20
558,90
449,93
155,08
212.470
420
180
74.310
4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu
Sulama Suyu Tahsisleri
Marmara Havzası‟nda kiĢilere, içme, kullanma ve sanayi suyu olarak ve sulama
kooperatiflerine (yeraltı suları ile yürütülen sulama faaliyetleri) tahsis edilen yeraltı suyu
miktarı (273,73 + 23,98) x 106 = 297,71 x 106 m3/yıl olup mevcut yeraltı suyu iĢletme
rezervinin (296,96 x 106 m3/yıl) tamamına karĢı gelmektedir (Tablo 11). Havzada yüzeysel su
kaynaklarına dayalı (baraj ve göletlerden alınarak, sulama birliklerince iĢletilen sulama
Ģebekesine verilen) sulama suyu tahsislerinin, DSĠ Genel Müdürlüğü verileri ile 2000-2009
dönemindeki durumu ġekil 45‟ te verilmiĢtir. ġekil‟den de görüldüğü üzere Marmara
Havzası‟nda, sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekelerine 2000-2009 döneminde tahsis
edilen ortalama su miktarı ~285,1 ± 60 milyon m3/yıl‟dır.
ORT:285,1
STDSAPMA:59,9
ġekil 45. Marmara
Havzası‟nda yüzeysel su kaynaklarından alınan sulama suyu durumu
Ġçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Tahsisleri
Havza‟da sulama ve sulama dıĢı faaliyetlere tahsis edilen toplam su miktarları sırası ile
~309,1 x 106 m3/yıl (285,1 + 23,98) ve 2,518 x 109 m3/yıl (2.873-309,1) olarak hesaplanmıĢtır.
Dolayısı ile Marmara Havzası toplam su potansiyelinin ~ %11‟i sulamada kullanılmakta,
%89‟u ise sulama dıĢı (içme, kullanma, sanayi vb.) faaliyetler için tahsis edilecek durumda
bulunmaktadır.
4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli
Havzadaki mevcut ve planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerinin 2010-2040 dönemi
kapasiteleri Tablo 13‟te verilmiĢtir.
Tablo 13. 2010-2040
dönemi kentsel atıksu arıtma tesisleri toplam kapasitesi
Yıl
2010
2020
2030
2040
Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri
Toplam Kapasitesi, milyon m3/yıl
1095,50
1204,51
1269,86
1295,26
Tablo 13‟ten de görüldüğü üzere havzada sulama, endüstriyel ve ticari maksatlı olarak
yeniden
kullanılabilecek
arıtılmıĢ
atıksu
potansiyellerinin
aĢağıdaki
gibi
olması
beklenmektedir (Tablo 14).
Hesaplarda, 2010-2040 döneminde yeniden kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu potansiyelinin
arıtılan atıksuyun %65-%80‟i aralığında olabileceği kabul edilmiĢtir. Bugün itibarı ile yeniden
kullanılabilecek atıksu miktarı üst limiti olarak %80‟lik oran esas alınmıĢtır.
Tablo 14. 2010-2040
Yıl
2010
2020
2030
2040
dönemi yeniden kullanılabilecek atıksu rezervleri
Ġleri Derecede ArıtılmıĢ
Atıksu Kapasitesi, m3/yıl
1017,50
1117,80
1178,40
1201,90
Yeniden Kullanılabilecek
Atıksu Potansiyeli, m3/yıl
(%65) 661,37
(%70) 782,46
(%75) 883,80
(%80) 961,52
4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar
Marmara Havzası genelinde, kirlenmiĢ durumdaki ve kirlenme riski taĢıyan yüzeysel su
kaynakları öncelik sırasına göre aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
Kaynak:ĠTÜ, 2010
Sözkonusu kaynaklardan Küçük Çekmece Gölü‟ne en hızlı biçimde müdahale edilerek gölü
kirleten kaynakların belirlenmesi ve önlenmesi gerekmektedir. Bunun dıĢında Ġstanbul kentiçi
dereleri ile Dilderesi‟ne boĢalan atıksu kayalarının kuĢaklanarak, kurulu atıksu arıtma
tesislerine bağlanması önem taĢımaktadır. Çorlu deresindeki yoğun endüstriyel deĢarjlara
bağlı kirlenme de çözümü gereken ve Havza bazında öne çıkan bir sorun durumundadır.
Marmara Havzası‟nda, özellikle Ġstanbul Ġli sınırları dahilinde yeraltı suyu potansiyelinin sınırlı
olduğu bilinmektedir. Ġstanbul‟daki Çırpıcı (Bakırköy), Yenibosna ve Halkalı Akiferleri‟nde
yoğun endüstriyel su çekimi sonucu YAS seviyeleri çok derinlere düĢmüĢ ve tuzlanma
sorunuyla karĢılaĢılmıĢtır. Benzer sorunlar Silivri ve Çorlu Bölgeleri‟nde de yaĢanmaktadır.
Ġstanbul‟daki sözkonusu akiferlerin arıtılmamıĢ (ham) içme suları ve/veya ileri derecede
arıtılmıĢ kentsel atıksularla beslenerek restorasyonunun özellikle ilkim değiĢikliği etkilerine
karĢı dirençliliğinin arttırılması kapsamında planlanmasının önem taĢıdığı düĢünülmektedir.
4.2.5. Havzada 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri
Marmara Havzası‟ndaki mevcut toplam su potansiyeli ile kullanılabilir su rezervi ve havza
dıĢından Büyük Melen sisteminden havzaya (Ġstanbul‟a) transfer edilen su kaynaklarının
2010-2040 dönemi itibarı ile durumu Tablo 15‟ te verilmiĢtir. Sözkonusu su rezervinin sulama
ve sulama dıĢı sektörler itibarı ile kullanımı için de Tablo‟nun 5. ve 6. satırlarında verilen
planlama önerisi sunulmuĢtur. Nüfus ve sanayinin yoğun olduğu Marmara Havzası‟nda,
sulama suyu tahsisinin toplam rezervin %15‟ini geçmeyeceği kabul edilmiĢtir. Bu durumda su
rezervinin %85‟inin havzadaki yerleĢim birimleri ve sanayi tesislerinin içme- kullanma suyuna
tahsisi öngörülmüĢtür.
Havzadaki yüksek kalitede belediye atıksu arıtma tesisi çıkıĢlarının sulama, binaların tuvalet
sifon suyu, endüstriyel proses suyu vb. maksatlarla kullanımı mümkündür. Ancak arıtılmıĢ
atıksuların özellikle sulama maksatlı kullanımında, soğuk ve yağıĢlı dönemlerde 3~6 aylık bir
depolamaya ihtiyacı olacağı için, ilk yaklaĢımda ortalama 3 aylık bir depolama kabulü ile,
ancak bu tür suların ~ %75‟inin sürekli kullanıma hazır tutulabileceği ve bunun da
%65~80‟inin fiilen kullanılabileceği öngörülmektedir. Havzadaki yeniden kullanılabilir arıtılmıĢ
atıksu rezervi Tablo 15‟in 7. satırında verilmiĢtir. Bu durumda havzanın revize edilmiĢ toplam
su rezervi Tablo 15‟in 8. satırındaki gibi olacaktır.
Tablo 15. Marmara Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi
Su Kaynakları
2010
2020
3
milyon m / yıl
2030
2040
1
Toplam Su Potansiyeli
5476
5476
5476
5476
2
Toplam Kullanılabilir Su Rezervi
2837
2837
2837
2837
250
1000
1000
1000
3077
3827
574
(%15)
3249
(%85)
3827
3827
574
574
3249
3249
782,46
883,80
961,92
4605,46
4706,8
4784,92
4
Havza dıĢından (B.
transfer edilebilir rezerv
Toplam Su Rezervi (2+3)
5
Sulama Suyu Rezervi
3
6
7
8
Melen)
~309
Ġçme, kullanma, sanayii suyu
2678
(sulama dıĢı kullanım) rezervi
Belediye atıksu arıtma tesisi
çıkıĢlarının yeniden kullanımı 661,37
yoluyla kazanılabilecek su rezervi
Revize edilmiĢ toplam su rezervi
3648,37
(5+6+7)
2010-2040 döneminde, revize edilmiĢ toplam su rezervinin; sulama suyu, içme/kullanma ve
sanayi suyu ile AAT çıkıĢlarının yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervince
paylaĢımı aĢağıdaki Ģekillerde (ġekil 46-47-48-49) gösterilmiĢtir.
2010 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı
Sulama Suyu Rezervi
18%
8%
İçme, kullanma, sanayi suyu (sulama dışı
kullanım) rezervi
Belediye atıksu arıtma tesisi çıkışlarının yeniden
kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervi
74%
ġekil 46. 2010 yılı toplam su rezervi dağılımı
Sulama Suyu Rezervi
12%
17%
kullanım) rezervi
Belediye atıksu arıtma tesisi çıkışlarının yeniden
kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervi
71%
2030 Yılı Toplam Su Rezervi
Sulama Suyu Rezervi
12%
19%
kullanım) rezervi
Belediye atıksu arıtma tesisi çıkışlarının
yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek
su rezervi
69%
Sulama Suyu Rezervi
20%
12%
kullanım) rezervi
Belediye atıksu arıtma tesisi çıkışlarının
yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek
su rezervi
68%
Su Ġhtiyacı Tahmini
Su ihtiyacı tahmini hesaplarında kullanılan birim net su ihtiyaçları, nüfusa bağlı olarak
değiĢmektedir. Havzada bulunan ilçe ve beldeler için, eĢdeğer nüfusları oranında değiĢkenlik
gösteren birim su ihtiyacı çarpımı ile yerleĢimin insani kullanım amaçlı ihtiyaç duyacağı su
miktarları hesaplanmıĢtır. Belli eĢdeğer nüfus aralıkları için öngörülen birim net su ihtiyaçları
aĢağıdaki gibidir (Tablo 16):
Tablo 16. EĢdeğer nüfusa göre birim net su ihtiyaçları
Nüfus
(N)
Birim Net Su Ġhtiyacı
(L/N.gün)
5.000
7.500
10.000
15.000
25.000
35.000
50.000
75.000
100.000
150.000
200.000
250.000
400.000
500.000
750.000
1.000.000
1.500.000
2.000.000
80
80
90
90
90
100
100
100
100
125
125
125
140
140
140
160
160
160
Ġsale hattı kayıpları insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su debisinin, Ģebekede
karĢılaĢılacak kaçak ve kayıplar ise isale kayıpları ve insani kullanım amaçlı olarak
hesaplanan su debisi toplamının belli bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir (Tablo 17). Su
boruları ve bağlantı ekipmanlarının sızdırmazlığı yıllara göre azalacağından isale ve Ģebeke
kayıplarındaki azalma da hesaplamalara yansıltılmıĢtır:
Tablo 17. Ġsaledeki ve Ģebekedeki kayıp/kaçak yüzdeleri
Yıllar
Ġsaledeki kayılar(%)
ġebeke kayıp/kaçakları(%)
2010
2020
2030
2040
3
2,8
2,5
2
45
35
30
25
Son olarak isale ve Ģebeke kayıpları ile rezervlerden çekilebilecek içme ve kullanma suyu
miktarlarına endüstriyel amaçlı (sanayi/ticaret ve OSB) kullanılan su miktarı eklenmiĢtir.
Endüstriyel amaçlı kullanılan su miktarı, insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su miktarı,
isale ve Ģebeke kayıp/kaçakları toplamının bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir (Tablo 18) ve
yıllara göre değiĢimi hesaplamalara yansıtılmıĢtır;
Tablo 18. Endüstriyel amaçlı kullanılan su miktarı yüzdeleri
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Endüstriyel amaçlı kullanılan
su miktarı (%)
30
33
35
40
Özet olarak su ihtiyacı tahmini hesabı aĢağıdaki gibi yapılmıĢtır;
Qsu
q net xN
xQisalexQEND
(1
)
Qsu = Rezervlerden çekilecek içme/kullanma suyu (m3)
qnet = Birim net su ihtiyacı (m3/N.yıl)
N =Nüfus
= ġebeke kayıp/kaçak yüzdesi
Qisale = Ġsaledeki su kaybı yüzdesi
QEND = Endüstriyel amaçlı kullanım için gerekli su yüzdesi
Havzadaki kırsal ve kentsel yerleĢimlerin nüfus ve su ihtiyaçları Tablo 19’da verilmiĢtir. Su
kaynaklarının içme suyu amaçlı kullanımının planlanmasında Tablo 10‟da verilen miktarlar
rehber değer olarak kullanılabilir. Su ihtiyacı; isaledeki kayıplar (%3-%2), Ģebekedeki
kayıp/kaçaklar (%45-%25) ile endüstriyel alanda su kullanımı ve bu değerlerin yıllara göre
değiĢimi göz önüne alınarak hesaplanmıĢtır.
Tablo 19. Havzadaki kırsal ve kentsel nüfusun su ihtiyacı tahmini
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Kentsel Alan
Nüfus
milyon m3
16770259
18378792
19305565
19648620
Kırsal Alan
Su Ġhtiyacı Nüfus
Su Ġhtiyacı
Havza Genel
Nüfus
Su Ġhtiyacı
1549,8
1622,8
1670,0
1690,4
16976401
18592304
19523238
19867765
206142
213513
217673
219145
11,9
11,7
11,6
11,6
1561,6
1634,5
1681,6
1702,0
Havzada yeralan sanayi tesislerinde, tesis içi önlemler ve iyi arıtma uygulamaları yoluyla
%50‟lere varan oranlarda su tasarrufuna gidilebileceği düĢünülmektedir. Bu yüzden sanayi
için tahsisi düĢünülen su miktarlarında 2010-2040 döneminde mevcut su rezervlerini
zorlayacak mertebede bir artıĢ beklenmemektedir.
Marmara Havzası‟nın su arzı (revize edilmiĢ toplam su rezervi) ile havzadaki yerleĢimlerin
içme kullanma suyu ihtiyacının 2010-2040 dönemindeki beklenen seyri ġekil 50’de
verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere havzanın mevcut su kaynakları, olağanüstü
derecede Ģiddetli ve uzun süreli kurak dönemler hariç, su talebini karĢılayacak düzeydedir.
Revize
edilmiĢ
su
rezervi
(Tablo 6, satır 8)
Sulama ve sanayi kullanımına ayrılabilecek rezerv
Ġçme ve kullanma suyu ihtiyacı
(Tablo 7‟den)
ġekil 50. Marmara Havzası için su rezervi (arzı) ve talebi grafiği
Havzadaki su kaynaklarının entegre yönetimi ve planlaması ile ilgili olarak kısa ve orta
dönemde aĢağıdaki hususlara riayet edilmesi önerilebilir:
Kısa Vadeli Öneriler (2010-2015 Dönemi):
Suyun etkin ve verimli kullanımın temini;
ġebekeye kayıp ve kaçaklarının mevcut %45-55‟lik değerlerden ilk etapta <%30‟a
çekilmesi
ġebekelerde SCADA sistemi kurularak etkin basınç yönetimi sağlanması (sadece
gece saatlerinde etkin basınç yönetimi ile ~%30‟luk kayıp/kaçak azaltımı sağlanabilir.)
Bütün kullanıcıların su tüketiminin ölçülmesi ve faturalı tahsilat oranının azami düzeye
getirilmesi
Binalarda ( özellikle otel, büyük siteler, hastaneler vb. olmak üzere ) banyo sularının
uygun ön arıtma sonrası tuvalet sifon suyu olarak kullanımını sağlayacak eğitim,
bilinçlendirme, mevzuat geliĢtirme ve pilot uygulama faaliyetlerinin gerçekleĢtirilerek
~%30 düzeyinde su tasarrufu imkanı kazanılması
Binalarda
çatı
yağmursularının
ayrı
toplanarak
bir
depo/sarnıç
sistemi
ile
sulama/temizlik maksatlı kullanımıyla ilgili eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulamalar
gerçekleĢtirilmesi
Büyük su tüketicisi konumundaki sanayi kollarının iyi iĢletme/arıtma uygulamaları ile
suyu verimli kullanmalarının teĢviki ve pilot uygulamalar yaptırılması
Ġleri derecede arıtılmıĢ kentsel atıksuların, B kalite su olarak uygun tarife yapısı ile
(normal A Sınıfı içme suyuna göre %50 daha ucuz) kullandırılması (sulama, araç
yıkama, sanayi suyu vb.) ile ilgili eğitim, bilinçlendirme ve mevzuat geliĢtirme
çalıĢmalarının yürütülmesi
Yer altı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları
Havzadaki bütün akiferlerde, yer altı suyu kuyularının kayıt altına alınıp, YASS
izlemesi ile Yer altı suyu rezervlerinin durumunun ortaya konması ve aĢırı YAS çekimi
yapılan bölgelere müdahale edilmesi
AĢırı su çekimi yapılarak tuzlanmıĢ akiferlerin belirlenerek rehabilitasyon planları
hazırlanması (bu kapsamda, yağmursuyu, yüzeysel su ve ileri düzeyde arıtılmıĢ
atıksu ile suni besleme düĢünülebilir.)
Yağmur sularının daha yüksek oranda yer altı suyu kaynaklarını beslemesini
sağlamak ve aynı zamanda taĢkın kontrolüne destek vermek üzere, kent içi geçirimli
kaldırım, yapay göletler ve sızdırma alanlarının oluĢturulması ile ilgili pilot
uygulamalar baĢlatılması
Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi;
Yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıfının korunup geliĢtirilmesi ile ilgili izleme,
denetim ve kontrol faaliyetlerinin etkin biçimde sürdürülmesi
Havzadaki yerleĢimlerin iklim değiĢikliği ve kuraklık etkilerine karĢı direncini arttırmak
üzere baraj rezervuar kapasitelerinin arttırılması ve gerektiğinde havzalar arası su
transferleri ile acı ve tuzlu sulardan (deniz suyu) tatlı su üretimi de içeren alternatif
çözümler geliĢtirilmesi
Eğitim ve Bilinçlendirme
Okul öncesi eğitimden baĢlayarak suyla ilgili bütün paydaĢların, suyun etkin ve verimli
kullanımı ile su kaynaklarının korunması alanında gerekli her türlü araçları kullanarak
eğitilip bilinçlendirilmesi faaliyetlerinin sürdürülmesi
Orta Vadeli Öneriler (2015-2020 Dönemi):
Suyun etkin ve verimli kullanımı;
ġebeke kayıp ve kaçaklarının < %15‟e çekilmesi
Binalarda gri suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanımının yaygınlaĢtırılması
Binalarda
çatı
yağmur
sularının
ayrı
toplanarak
depo/sarnıç
sistemi
ile
sulama/temizlik için kullanımının yaygınlaĢtırılması
Suyun sanayide bilinçli ve etkin kullanımı yoluyla su/enerji tasarrufu uygulamalarının
sanayi tesislerinde yaygınlaĢtırılması
Ġleri derecede arıtılarak uygun akiferlere beslenen veya rezervuarlarda depolanan
atıksuların, ikinci Ģebekeden B kalite su olarak dağıtımı ile ilgili yaygınlaĢtırma
faaliyetlerinin planlanması
Yer altı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları
Havzadaki YAS kaynaklarının CBS ortamında model destekli olarak izlenerek
beslenme miktarı üzerinde aĢırı kullanımının önlenmesi
Akifer rehabilitasyonu uygulamalarının yaygınlaĢtırılması ve bazı akiferlerde B kalite
su rezervleri oluĢturulması
Kent içinde yağmur suyu hasaı/tutulması uygulamalarının yaygınlaĢtırılması
Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi;
AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu olarak havzadaki yüzeysel su kaynaklarının kalite
statüsünün yükseltilmesi
Ekolojik denge ve sürdürülebilirlik ilkeleri gözetilerek, uygun/fizibil havzalar arası su
transferi projelerinin uygulanması
Eğitim ve Bilinçlendirme
Suyun etkin ve verimli kullanımı ile enerji verimliliği alanlarındaki eğitim ve
bilinçlendirme faaliyetlerinin sürdürülmesi
4.2.6. Ekolojik Ġhtiyaç Debisi (EĠD)
4.2.6.1. Konunun Anlam ve Önemi
Dünya genelinde mevcut ve planlanan su talebindeki artıĢ, akarsuların su ve enerji temini
maksadıyla düzenlenmesi ile biyoçeĢitlilik bozmadan entegre ekosistemler olarak korunması
arasındaki karmaĢık uyuĢmazlığı arttırmaktadır. ÇeĢitli su talepleri karĢılandıktan sonra
akarsuyu ekosisteminin sürdürülebilirliği için gerekli ekolojik ihtiyaç debisi veya çevresel
debinin belirlenmesi çok yönlü ve detaylı bir araĢtırma alanıdır. Bu Bölüm‟de akarsularda
ekolojik ihtiyaç debisi tahmini ile ilgili olarak dünya ölçeğinde yaygın biçimde kullanılan
baĢlıca
yöntem
ve
yaklaĢımlar
özetlenerek
Türkiye
için
uygulanabilir
yöntemler
önerilmektedir.
4.2.6.2.Akarsu Düzenlemeleri
Dünya genelindeki ulaĢılabilir su kaynaklarının %50‟den fazlası insan kullanımına tahsis
edilmiĢ durumda olup 2025 yılı itibarı ile bu oranın %70‟e ulaĢması beklenmektedir (Postel,
1998). Su kaynakları geliĢtirme planlaması kapsamında gerçekleĢtirilen biriktirme yapıları
(baraj, rezervuar ve göletler), regülatörler, havzalar arası su transferleri, taĢkın kontrol ve
akifre besleme sistemleri ile akarsu havzasının hidrolik rejiminin değiĢtirilmesi dolayısıyla
nehir ekosisteminde öngörülemeyen etkiler ortaya çıkabilmektedir. Kuzey Amerika, Avrupa
ve Eski Sovyetler Birliği sınırları içindeki 139 en büyük akarsuyun %77‟sinde kuvvetli veya
orta derecede debi (akarsu) düzenlemesi uygulaması yapılmıĢ durumdadır (Dynesius ve
Nilsson, 1994). Dünya‟daki akarsuların %60‟ında nehir havzası hidrolojik rejimi değiĢtirilmiĢ
olup, önemli havzaların %46‟sında asgari 1 baraj yer almaktadır (Revenga vd., 2000). AB
üyesi ülkelerdeki akarsuların %60-65‟i ve Asya ülkelerindeki nehirlerin ise ~ %50‟sinde
akarsu havzalarına müdahale edilmiĢ bulunmaktadır (WCD, 2000). ABD‟de iç suların %85‟i
6575 baraj/rezervuar ile yapay olarak kontrol edilmekte olup, akarsu havzalarının sadece
%2‟sinde doğal akım Ģartları mevcuttur (WCD, 2000).
Akarsu havzası düzenlemelerinde biriktirme yapıları çok büyük bir ağırlık teĢkil etmekte olup
140 ülkede ~45.000 büyük baraj bulunmaktadır. Dünya‟nın en fazla barajına sahip ilk 5 ülkesi
(Çin (% 46,2), ABD (% 13.8), Hindistan (% 9), Japonya (% 5,6), Ġspanya (% 2,5)) Dünya
genelindeki barajların ~ %80‟ini barındırmaktadır. Baraj sayısı sıralamasında 625 baraj (%
1,3) ile Türkiye 8. sırada yer almaktadır (WCD, 2000).
4.2.6.3. Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizinin GeliĢim Süreci
Bir akarsu için Çevresel Ġhtiyaç Debisi (EĠD) analizi, öngörülen bir ekolojik statüyü
sürdürebilmek üzere akarsuyun orijinal (düzenlenmemiĢ) akım rejiminin belli bir su yapısı
mansabında akarsuyun kendisi ve taĢkın yatağında ne oranda muhafaza edileceğinin ortaya
konması olarak ifade edilebilir. EĠD analizi bir akarsuda önceden belirlenmiĢ ekolojik statü
durumu için bir veya birden fazla tadil edilmiĢ akım rejimi ve çevresel ihtiyaç debisi önerisini
içerebilir. Akarsu ekosisteminin bir bütün olarak korunması ve geliĢtirilmesine yönelik olarak
belirlenen ekolojik hedefler, kaynaktan denize kadar sucul ortam ve akarsu enkesitindeki
geçiĢ bölgesindeki biyolojik hayat, ticari balıkçılığın en üst seviyeye çıkarılması, tehlike
altındaki türlerin ve/veya bilimsel, kültürel ve rekreasyon değerlerinin korunmasını
gerektirebilir.
EĠD analizi, tipik olarak mevcut düzenlenmiĢ veya su kaynakları geliĢtirilmesi planlanan
akarsu sistemleri ile debiyle ilintili akarsu restorasyonu faaliyetlerine dönük karar verme
sürecini desteklemek üzere yürütülmektedir. Bu tür çalıĢmalar sonucu önerilen EĠD ile tek bir
yıllık akıĢ hacmi ve/veya yılın değiĢik mevsimleri için öngörülen farklı debilerle akarsuyun
hedeflenen ekolojik statüsünün korunmasına çalıĢılır. EĠD‟nin akarsuyun düzenlenmiĢ ve
düzenlenmemiĢ kolları veya tamamını (özellikle akarsu restorasyon projelerinde) kapsamak
üzere belirlenmesi gerekebilir.
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizi ile ilgili ilk yöntemler 1940‟lı yıllarda ABD‟nin batı eyaletlerinde
geliĢtirilmiĢtir. EĠD analizi çalıĢmaları, yeni çevre ve su mevzuatının uygulanmaya baĢlandığı,
ayrıca büyük su yapısı (barajlar, regülatörler…) planlama ve uygulamalarının yoğun olarak
gerçekleĢtirildiği 1970‟li yıllarda sayıca en yüksek değerlere ulaĢmıĢtır.
ABD dıĢındaki ülkelerdeki EĠD analizi çalıĢmaları özellikle 1980 sonrasında belirgin bir
geliĢme göstermiĢtir. Doğu Avrupa, çoğu Latin Amerika, Afrika ve Asya ülkelerinde EĠD
analizi henüz yeterince geliĢmiĢ bir alan değildir ve konu ile ilgili olarak ancak sınırlı sayıda
yayın bulunmaktadır (Tharme, 2003).
4.2.6.4.BaĢlıca EĠD Hesap Yöntemleri
Dünya genelinde çevresel ihtiyaç
debisi analizinde baĢlıca aĢağıdaki yöntemler
kullanılmaktadır:
Hidrolojik yöntemler
Habitat benzeĢimini esas alan yöntemler
Hidrolik yöntemler
BirleĢik (Kombine) yöntemler
BütünleĢik yöntemler
Diğer yöntemler
Yukarıda sıralanan yöntemlerin Dünya ölçeğindeki sayı ve yüzdeleri ġekil 51‟de verilmiĢtir.
ġekil 51. EĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı
Bu Bölüm‟de anılan yöntemlerden ilk üçünün tanıtımı aĢağıda kısaca verilmiĢ olup diğer
yöntemlere iliĢkin detaylı bilgi için Tharme (2003)‟e baĢvurulabilir.
Hidrolojik Yöntemler
Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizinde en yaygın olarak kullanılan Hidrolojik Yöntem Tennant
veya Montana Yöntemi‟dir. Tennant Yöntemi, Tennant (1975) tarafından Montana
Bölgesi‟ndeki nehirlerin akım ve ekolojik verileri esas alınarak geliĢtirilen ve “Montana
Yöntemi” olarak da anılan bir ekolojik ihtiyaç debisi hesap tekniğidir. Tennant ; Montana,
Nebraska ve Wyoming‟deki 11 akarsu üzerinde seçilen 58 istasyonda (enkesit) elde edilen
akım ve sucul ekosistem gözlem sonuçlarını kullanmıĢtır. Söz konusu akarsu enkesitlerinden
derlenen detaylı verilerle özellikle balık yaĢamının özellikleri karakterize edilmiĢtir. Bu
kapsamda akarsu yatak geniĢliği, su derinliği, hızı ve sıcaklığı, yatak örtüsü, balık göçleri,
balıkçılık, botla avlanma/gezinme, estetik ve doğal güzellikler vb. hususlar incelenmiĢtir.
Tennant bu gözlem ve incelemeleri sonunda akarsudaki akım (debi) ile balık, yaban hayatı
ve mesire/dinlenme bileĢenleri arasında bir iliĢki tespit etmiĢtir (Mann, 2005). Tennant (1975)
tarafından bulunan bu iliĢki oldukça sınırlı sayıda veri ile akarsulardaki sucul ekosistemin
durumunu anlamaya ve test etmeye imkân veren standart bir yöntem halini almıĢtır. Bu
yöntemde sadece akarsuyun ortalama debisi esas alınır ve ortalama debinin yüzdesi
cinsinden ifade edilen debilere bağlı olarak Ocak- Mart ve Nisan-Eylül dönemlerinde
akarsuyun doğal ekosistem kalitesi durumu tanımlanır (Tablo 20). Bu suretle atıksu
deĢarjları ile kirletilmemiĢ temiz bir akarsuda kalite denetimi yapan merciler, sadece mevcut
debinin yıllık ortalama
%‟si olarak miktarı ve içinde bulunulan ayı dikkate alarak sucul
ekosistem kalitesi ile ilgili hızlı, kolay ve isabetli bir değerlendirme yapabilmektedir.
Tablo 20. Sucul ekosistem ve mesire maksatlı kulanım için gerekli akarsu debileri (Tennant, 1975)*
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite
Sınıfı
Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi
Ekim-Mart
Nisan-Eylül
Mükemmel
40
60
Çok iyi
30
50
Ġyi
20
40
Orta
10
30
Kötü veya asgari
10
10
0-10
0-10
Çok kötü
*Bu yöntemin eğimi %1’den büyük akarsularda (vahşi dereler) revize edilmeden kullanımı
önerilmemektedir. ( Mann,2006)
Tennant Yöntemi akarsudaki ekosistem kalitesini sabit bir debiye (ekolojik ihtiyaç debisi)
bağlı olarak izleyip garanti etmeyi hedefleyen standart bir metot olarak bilinmektedir. Böylece
büyük emek, zaman ve mali harcama yapılmaksızın mevcut akarsu akım kayıtları
kullanılmak suretiyle nehir ekosistemi kalite sınıfı hedeflerinin izlemesi ve kontrolü
sağlanabilmektedir.
Herhangi bir akarsuda Tennant Yöntemi‟nin uygulanabilmesi için gerekli Ģartların ne olduğu
konusunda tam anlamıyla kesin ve net bir kriter mevcut değildir. Bu yüzden, kullanımı çok
basit olmakla birlikte Tennant Yöntemi‟nin yerel Ģartlara göre revize edilmeden doğrudan
uygulanması düĢünülmemelidir. Bu kapsamda özellikle Tennant tarafından önerilen iki
dönem, akarsu havzasının yer aldığı iklim ve coğrafi Ģartlara göre farklılık gösterebilmektedir.
Örneğin Oklahama Nehri Havzası‟nda araĢtırmalar yapan Orth ve Maughan (1981), Tennant
Yöntemi‟nde ki dönemlerin Temmuz-Aralık ve Ocak Haziran olarak ayrılmasının sucul
ekosistem kalitesinin izlenmesi bakımından daha anlamlı olduğunu tespit etmiĢlerdir. Ayrıca
akarsu ekosistem kalite izlemesi ve kontrolü amacıyla üzerinde yorum ve değerlendirmeye
imkan tanımayan tek bir ekolojik ihtiyaç debisi tanımlayan Tennant Yöntemi‟nin
uygulanmasının çok da kolay ve yerinde olmadığı (Mosley, 1983) ve özellikle eğimi %1‟den
büyük akarsular içinde ancak koruma maksatlı olarak ve ihtiyatla kullanılabileceği (Mann,
2006) belirtilmektedir. Ancak bütün bu eleĢtirilere rağmen Tennant Yöntemi, diğer alternatif
yöntemlere (su yüzeyi profili modelleri, R2 enkesit yöntemi, ıslak çevre yöntemi vb.) göre
daha yaygın olarak kabul görmektedir (Parker vd., 2004).
Tennat Yöntemi‟nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde
Türkiye‟deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‟den büyük olan düzenlenmemiĢ
(vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı (coğrafi bölge,
iklim, doğal ekosistem vb.) faktörler ıĢığında tadil edilmeksizin bire bir uygulanmasının doğru
olmadığı bilinmektedir.
Tennant Yöntemi‟nden hareketle EĠD analizinde Ġspanya yıllık ortalama akımın %10‟u,
Portekiz‟de ise %2,5-5‟i ilk yaklaĢımda çevresel ihtiyaç debisi olarak alınmaktadır.
EĠD analizinde kullanılan diğer bir yaklaĢım ise günlük akımların debi süreklilik çizgisine bağlı
olarak belli bir aĢılma ihtimaline karĢı gelen günlük akım değerinin EĠD olarak esas
alınmasıdır. Aralarında Ġngiltere, Bulgaristan, Tayvan ve Avustralya‟nın da bulunduğu bazı
ülkelerde aĢılma ihtimali % 5 olan veya zamanın % 95‟inde akarsuda mevcut olan debi (Q 95);
Brezilya (bazı eyaletler), Kanada ve Ġngiltere (bazı havzalar) zamanın %90‟ında akarsuda
mevcut günlük debi (Q90) ve çoğu Avrupa ülkesinde ise zamanın %99‟unda akarsuda mevcut
günlük debi (akım) (Q99) EĠD olarak esas alınmaktadır. AĢılma ihtimali %10 olan 7 Günlük
minimum debi de (7 Q10) yine bazı ülkelerde (özellikle Brezilya‟nın çoğu eyaletinde) EĠD
olarak kullanılmaktadır.
Türkiye‟de de bilhassa küçük Hidroelektrik Santral (HES) projelerinde, son 10 yılın günlük
akımları üzerinden hesaplanan yıllık ortalama akımın en az %10‟unun (Tennant Yöntemi)
EĠD olarak mansaba bırakılması öngörülmektedir (DSĠ, 2009). Ġlgili DSĠ
Yönetmeliği
öncesinde özellikle HES tesisleri için EĠD hesaplarında akarsulardaki 3 kurak dönem
akımlarının istatistiki analizini esas alan yaklaĢımlar da kullanılmıĢtır.
Habitat BenzeĢim Yöntemi
Bu yöntem hidrolojik yöntemlerden sonra en yaygın ölçüde kullanılan bir EĠD analiz yöntemi
olup hidrolik ve habitat simülasyonu yöntemlerinin birlikte kullanımı yoluyla akarsuda ıslak
kesiti ve yan Ģevlerdeki sucul ekosistemin debi (akım) değiĢimlerine olan etkileĢiminin ortaya
konarak korunması gerekli kritik biotanın varlığının sürdürülmesini esas alır. Bu suretle kritik
habitatın varlığını sürdürebilmesi için akarsu yapıları mansabında oluĢturulması gerekli
hidrolojik akım rejimi tanımlanmıĢ olmaktadır (Waddle, 1998 a,b).
Bu tür modellerde korunması hedeflenen canlı türü çoğu kere balıktır. Ancak son yıllarda
akarsu ıslak kesiti ve yan Ģevlerinde yaĢayan diğer ekosistem bileĢenlerinin korunması ve
sediment yıkanmasının temininin hedeflendiği EĠD analizi çalıĢmalarına da rastlanmaktadır
(Tharme, 2000). Son dönemde hidrolik ve habitat benzeĢimi modellerinin uygulanması ile
ilgili genel eğilim, iki veya üç boyutlu habitat mekansal dağılım matrisleri ve coğrafi bilgi
sistemlerini esas alan görsel unsurları güçlü platformların kullanılması yönündedir (Waddle,
1998 b).
Hidrolik Yöntemler
Dünya genelinde en yaygın biçimde uygulanan hidrolik EĠD analizi yöntemi ıslak çevre
yöntemi olarak bilinen hesap tekniğidir (Reiser vd., 1989). Bu yöntemde akarsu
bütünlüğünün öncelikle ıslak çevre büyüklüğü ile doğrudan iliĢkili olduğu akarsu Ģevleri ve
yatağındaki kritik biotanın korunması esas alınır. Çevresel Ġhtiyaç Debisi, kritik kesit için
üretilen boyutsuz Islak Çevre (IC/ICmaks) ve debi (Q/Qmaks) grafiğindeki doğrusallıktan sapma
noktasına karĢı gelen kritik debi olarak tanımlanır.
Islak çevre yönteminin Avustralya, Avrupa ve ABD‟nin bazı bölgelerindeki akarsulara
uygulandığı bilinmektedir (Gippel ve Stewerdson, 1998). Bu yöntem Karakaya ve Gönenç
(2006) tarafından Büyük Melen Çayı‟na da uygulanmıĢtır.
4.2.6.5. Türkiye’deki Mevcut Durum
Mevzuat
Türkiye‟de akarsu yapıları ve restorasyon projelerinde mansaba bırakılması gereken su
miktarı (EĠD) ile ilgili yasal çerçeve DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından 18 Ağustos 2009 tarih
ve 27323 sayılı Resmi Gazete‟de yayınlatılarak yürürlüğe konan “Elektrik Piyasasında Üretim
Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve
Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” ile belirlenmiĢtir. Bu
yönetmeliğin 7. Maddesi‟nde akarsular üzerinde yapımı planlanan nehir tipi santraller (küçük
HES) ile diğer su yapılarından (baraj, regülatör, su alma yapı ve sistemleri) mansaba
bırakılacak su miktarı aĢağıdaki gibi tanımlanmaktadır:
“Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık
ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne
alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir.
Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve
kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Nehirde son
on yıllık ortalama akımın %10 undan daha az akım olması halinde suyun tamamı doğal
hayatın devamı için mansaba bırakılacaktır.”
Dolayısıyla ülkemizdeki mevcut mevzuata göre Çevresel Ġhtiyaç Debisinin (mansapta daha
önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer
aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‟undan daha az olamayacağı
(Tennant Yöntemi-asgari ekolojik statü durumu) hükmü getirilmektedir.
4.2.6.6. HES Tesisleri Özelinde EĠD Analizi Önerisi
Bir önceki bölümde de değinildiği üzere, Tennat Yöntemi‟nin mevsimlik akımları (debi) çok
geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde Türkiye‟deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi
%1‟den büyük olan düzenlenmemiĢ (vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa,
akarsuyun yer aldığı coğrafi bölge, iklim, doğal eko sistem vb. faktörler ıĢığında tadil
edilmeksizin, bire bir uygulanmasının doğru olmadığı bilinmektedir. Bu yüzden özellikle Doğu
Karadeniz Bölgesi akarsuları için, akım karakteristikleri bakımından Temmuz – Ekim (yaz /
kurak ) ile Kasım – Haziran (kıĢ/bahar) olmak üzere iki farklı dönem dikkate alınarak,
akarsuda orta-iyi (iyiye yakın) bir ekosistem statüsü hedeflenmek üzere koruma-kullanma
dengesi de gözetilerek ve HES Tesisleri ile yenilenebilir enerji üretimini de fizibil kılmak üzere
nehir tipi HES‟ler de Regülatör‟den mevcut akarsu yatağına yıl boyu bırakılması gereken
ağırlıklı ortalama çevresel ihtiyaç debisi;
QEk
0,15 8 0,20 4
Qort
12
0,17Qort
Ġfadesine göre hesaplanabilir (Tablo 21). Bu ifadede,
0,15
: Kasım – Haziran dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/Q Ort)
0,20
: Temmuz – Ekim dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/QOrt)
8
: Yılın Kasım – Haziran dönemindeki ay sayısını
4
: Yılın Temmuz – Ekim dönemindeki ay sayısını
göstermektedir. DSĠ tarafından öngörülen EĠD, akarsuyun ekolojik statüsü izlenerek kontrollü
olarak uygulanmalı, öngörülen ekolojik statüden
daha kötü bir duruma doğru gidildiğini
gösterir somut bilimsel bulgular elde edildiği taktirde çevresel ihtiyaç debisinin ilk yaklaĢımda
Tablo 21‟de önerilen değerlere yükseltilmesi yoluna gidilmelidir. Ayrıca HES su alma/çevirme
yapılarında
yukarı
(menba)
yönlü
geçitleri/merdivenleri de bulunmalıdır.
balık
göçünün
sürekliliğini
sağlayan
balık
Tablo 21. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem Kalitesi
Tablosu Önerisi
Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite
Sınıfı
Orta – Ġyi (~iyi)
Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi
Kasım-Haziran
Temmuz-Ekim
15
20
Dik eğimli yamaç ve vadilerden akan Doğu Karadeniz Bölgesi dereleri ve benzeri
akarsularda özellikle 500 metreden yüksek kotlarda birkaç yüz metre aralıklarla ana
akarsuya sağlı sollu pek çok yan kol katılımı söz konusu olduğundan, Regülatör
mansabındaki mevcut akarsu yatağındaki akım (debi) ilk yan kol katılımından itibaren
(Regülatörden birkaç yüz metre aĢağıda) hızlı bir Ģekilde artarak deredeki sucul hayat için
gerekli kritik değerin yıl boyu daima üzerinde kalacak seviyeye ulaĢmaktadır. Regülatör kesiti
ile HES türbin deĢarjı arasındaki kesimde QEI debisine ek olarak akarsu yatağına katılacak
ilave debi (QĠK) aĢağıdaki Ģekilde belirtildiği üzere
QİK
QR
AİK
AR
olarak hesaplanabilir. Burada;
AR
: Regülatör kesiti menbasındaki akarsu drenaj alanını
AĠK
: HES deĢarj noktası ile Regülatör arasındaki dere drenaj alanını
QR
: Regülatör kesitindeki akım/debi değerini göstermektedir. Bu durumda ilk yan
katılımdan itibaren Regülatör – HES arasındaki debi hızla artarak HES deĢarj membaında
mevcut doğal akım değeri olan QEI + QĠK seviyesine ulaĢılacaktır. Dolayısıyla Regülatör
mansabındaki sucul ekosistem için en kritik kısım ilk yan kol katılımına kadarki birkaç yüz
metrelik bölümdür. Bu bölümdeki akım (QEI), Regülatör kesitindeki yıllık ortalama debinin
%17‟sinden veya zamanın %99‟unda akarsuda mevcut olan günlük akımdan (Q99) (hangisi
büyükse o esas alınarak) daha az tutulmamalıdır.
Q99, Regülatör kesitindeki günlük akımların debi süreklilik eğrisinde aĢılma ihtimali %1 olan
günlük akıma karĢı gelir.
Yukarıda kısaca açıklanan EĠD analizi yaklaĢımı sadece HES tesisleri değil, akarsular
üzerindeki mevcut ve planlanan her türlü su yapısının (bilhassa sulama ve içmesuyu temini
ile ilgili su yapıları) iĢletimde mutlaka uygulanmalıdır.
BiyoçeĢitliliğin çok zengin olduğu kritik havza ve akarsulardan baĢlanarak, Çevresel Ġhtiyaç
Debisi ile ilgili mevcut mevzuat ve metedolojinin hidrolik durum ve habitat benzeĢimine dayalı
olarak geliĢtirilmesi önem taĢımaktadır. Bu kapsamda kıtaiçi sularımızda, AB Su Çerçeve
Direktifi uyarınca, su kalitesi yanında biyolojik parametreleri de içeren etkin bir izleme ve
kontrol sistemi ile sucul ortamların ekolojik statüsünün belirlenmesine imkan veren yeterli
bilimsel, teknik ve kurumsal kapasitenin acilen oluĢturulması gerekmektedir.
Su kalitesi izleme ve denetiminin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu hale getirilmesi
faaliyetleri ile eĢ zamanlı olarak Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği alıcı ortama deĢarj
limitlerinin de, alıcı ortamlarda öngörülen su kalitesi ve ekolojik statüye ulaĢılmasına imkan
verecek tarzda (uygun modelleme çalıĢmaları ile desteklenerek) yeniden gözden geçirilmesi
gerekmektedir.
5.
ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ
Bu bölümde verilen bilgiler, Eylül 2009-Nisan 2010 arasındaki saha çalıĢmaları bilgilerine
aittir.
Proje kapsamında çevresel alt yapı tesislerine yönelik sahada gerçekleĢtirilen çalıĢmalar,
teknik Ģartnamede verilen; kentsel atıksu altyapı durum tespiti, endüstriyel atıksu altyapı
durumu tespiti, tekil endüstriler, tatil siteleri ve oteller ve katı atık yönetimi durum tespitine
yönelik olmuĢtur. Bu kapsamda sahada kentsel ve endüstriyel (organize sanayiler ve tekil
endüstriler, otel ve tatil siteleri) atıksu arıtma tesisi deĢarj noktaları, doğrudan deĢarj
noktaları, derin deniz deĢarj noktaları ile düzenli ve düzensiz katı atık sahalarının
koordinatları alınmıĢ ve durum tespiti ile ilgili teknik cetveller doldurulmuĢtur. Alınan
koordinatlar ġekil 52‟de, saha çalıĢmaları ve çevresel altyapı durumu ise EK-II’de verilmiĢtir.
Saha çalıĢmalarında gerçekleĢtirilen temel iĢ adımları aĢağıda sıralanmıĢtır:
1. Kentsel Atıksu Altyapı Durumunun Tespiti:
a. YerleĢim birimlerinin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun
incelenmesi,
b. Atıksu arıtma tesisi olmayan yerleĢim birimlerinin kanalizasyon Ģebekesinin
alıcı ortama deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c. YerleĢim birimlerinin evsel atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d. Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e. Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f. Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g. Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h. Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan yerleĢim birimleri için hazırlanmıĢ olan
teknik cetvellerin doldurulması.
2. Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu Tespiti:
Organize Sanayi Bölgeleri:
a. OSB‟nin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun incelenmesi,
b. Atıksu arıtma tesisi olmayan OSB‟lerin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı ortama
deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması,
c. OSB atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi,
d. Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi,
e. Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti,
f. Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
g. Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması,
h. Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması,
i. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan OSB‟ler için hazırlanmıĢ olan teknik
cetvellerin doldurulması.
Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller:
a. Mevcut durumun değerlendirilmesi,
b. Yeterlilik durumlarının tespiti,
c. Revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi,
d. Koordinatlarının alınması,
e. Tesisin her biriminin fotoğraflanması,
f. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan tekil endüstriler, tatil siteleri ve yerleĢim
birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması.
3.Katı Atık Yönetimi Durumu Tespiti:
a. Aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve vahĢi katı atık depolama
sahaları,
b. Depolama alanı sızıntı suyu deĢarj yerlerinin tespiti,
c. Tesisin koordinatlarının alınması
d. Katı atık düzenli depolama sahası belediye birliklerine ait bilgiler
e. TÜBĠTAK MAM tarafından verilecek katı atık tesisleri tablosunun doldurulması
ve tesisin her biriminin fotoğraflanması
ġekil 52. Marmara Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası
5.1.
Kentsel Atıksu Altyapısı
5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları esnasında belediyelerden elde edilen
bilgilerden ve Ġller Bankası Genel Müdürlüğü ile Türkiye Ġstatistik Kurumu‟ndan alınan verilere
dayanılarak her bir havzanın 2009 yılı atıksu altyapı durumu tespit edilmiĢtir. Marmara
Havzası, ülkemizin nüfus açısından en yoğun ve en geliĢmiĢ yerleĢim yerleri kapsamakta
olup; buna bağlı olarak tüm havza genelinde geliĢmiĢ bir atıksu altyapı sistemi mevcuttur.
Marmara Havzası‟nın bütünü için kanalizasyona bağlı olan nüfus 15.540.859 ile havza
nüfusunun % 93 üne karĢılık gelmektedir. (ġekil 53)
2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
1.219.220;
7%
Kanalizasyona Bağlı
Olan Nüfus
Olmayan Nüfus
15.540.859;
93%
ġekil 53. Havza
Marmara Havzası sınırları içerisinde yer alan 145 yerleĢim yerinin 17‟sinde atıksu
kanalizasyon sistemi faal durumda olmayıp; bunlardan 3‟ünde halen devam eden inĢaatın
tamamlanması ile birlikte kanalizasyon Ģebekesinin devreye alınması beklenmektedir.
Havzadaki yerleĢim yerlerinin çoğunda atıksu kanalizasyon sistemi ile yağmursuyu sistemi
birleĢik sistem olarak inĢa edilmiĢtir. Özellikle nüfusu 10.000‟den az olan belediyelerde
kanalizasyon ve yağmursuyu Ģebekesi konusunda gerek projelerin tamamen uygulanamayıĢı
gerekse zamanla kanalizasyon hatlarında meydana gelen kırılma veya hattın nüfusu artan
bölgelere uzatılamaması gibi sebeplerle sağlıklı veri temini mümkün olamamıĢtır.
5.1.2.
Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
arıtılan nüfus 14.124.649 ile havza nüfusunun %84 üne karĢılık gelmektedir. (ġekil 54) Bu
tesislere bağlı nüfusun tamamı dahildir.
2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu
2.635.431;
16%
AATye Bağlı Olan Nüfus
AATye Bağlı Olmayan
Nüfus
14.124.649;
84%
ġekil 54. Havza
Havza içerisindeki 145 yerleĢim yerinin 86‟sında, bir baĢka ifadeyle yerleĢim yerlerinin
%59‟unda, atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. 2006 yılında tamamlanan Marmara Denizi
Havzası Çevre Master Planı ve Yatırım Stratejileri Raporunda (MEMPIS) bu oran 2005 yılı
itibarı ile %71 olarak verilmiĢtir (MEMPIS projesinde Susurluk alt havzası da Marmara
Havzası içinde değerlendirilmiĢtir). Diğer 58 belediyenin çoğunda arıtma tesisi ya da
kanalizasyon sistemi yapımı konusunda faaliyetler mevcuttur. Buna göre havza içerisinde
atıksuları arıtılan toplam yerleĢim nüfusu 14.124.649 iken; atıksuları arıtılmayan toplam
yerleĢim nüfusu 2.635.431 dir. Özetle, havza nüfusunun % 84‟üne ön arıtma ve/veya
konvansiyonel atıksu arıtma hizmeti verilmektedir (Yalova, Ġzmit ve Ġstanbul‟da inĢaatı bitmiĢ
olan tesisler aktif kabul edilmiĢtir). Havzanın atıksu arıtma durumu ġekil 55‟te verilmiĢtir.
1.200.000
1.000.000
800.000
600.000
AAT'ye Bağlı Nüfus
400.000
AAT'ye Bağlı
Olmayan Nüfus
200.000
Balıkesir
Bursa
Çanakkale
Edirne
Kırklareli
Kocaeli
Tekirdağ
Yalova
0
İstanbul
14.000.000
12.000.000
10.000.000
8.000.000
6.000.000
İstanbul
4.000.000
2.000.000
0
AAT'ye Bağlı
Nüfus
AAT'ye Bağlı
Olmayan Nüfus
ġekil 55. Marmara Havzası Ġçerisinde Atıksu Arıtma Tesisine Bağlı Olan ve Olmayan Nüfus
Marmara Havzası, ülkemizin sanayi ve nüfus açısından en önemli havzalarından biridir.
Havza nüfusu, Türkiye nüfusunun yaklaĢık % 20‟sine denk gelmektedir. Havzada bulunan
illerden Ġstanbul, Kocaeli ve Bursa‟nın BüyükĢehir ilan edilmesi ile belediyecilik hizmetlerinde
yönetim kolaylaĢmıĢtır. Bu sebeple özellikle BüyükĢehir Belediyesi kapsamındaki yerleĢim
yerlerinde arıtma hizmeti veren belediye sayısı Türkiye ortalamasına göre yüksektir. Yapılan
saha çalıĢmaları neticesinde; havza içerisinde toplamda 67 adet evsel atıksu arıtma tesisi
bulunduğu; bu tesislerin 40‟ında aktif çamur sistemi, 11„inde paket evsel arıtma, 16‟sında ise
ilk/ön arıtma sistemi kullanıldığı belirlenmiĢtir. Havzadaki mevcut, yapım halinde ve
planlanmıĢ AAT‟lerin durumu Tablo 22‟ de özetlenmiĢtir.
Tablo 22. Marmara
Havzası Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
Kadiköy ÖAT
(Kadıköy, Maltepe, Ümraniye, Çekmeköy)
Üsküdar ÖAT (Üsküdar)
Küçüksu ÖAT (Üsküdar, Elmalı)
Yenikapi ÖAT
(Fatih, Eminönü, Eyüp, BayrampaĢa,
GaziosmanpaĢa, Kağıthane, Güngören,
Zeytinburnu)
Baltalimani ÖAT
(Sarıyer.
ġiĢli.
Kağıthane.
Beyoğlu.
BeĢiktaĢ)
Büyükçekmece ÖAT
KüçükçekmecE ÖAT
(Avcılar,
Küçükçekmece,
Bakırköy,
Esenyurt, BahçeĢehir, Hadımköy)
ġĠLE Kumbaba ÖAT (ġile)
PaĢabahçe ÖAT
(Üsküdar, Beykoz, Sarıgazi)
Tuzla ĠAAT (Tuzla, Kartal)
PaĢaköy ĠAAT
(Kartal, Sarıgazi, Ömerli, Samandıra,
Sultanbeyli)
BahçeĢehir AAT (BahçeĢehir)
Çantaköy AAT (Çanta)
GümüĢyaka AAT (GümüĢyaka)
Terkos Durusu AAT (Durusu)
Ömerli AAT (Çekmeköy. Ömerli)
Kömürlük ĠAAT (Kömürlük)
Sahilköy Paket AAT (Sahilköy)
Yeniköy Paket AAT (Yeniköy)
Çatalca Akalan Köyü Paket AAT
Çatalca Belgrat Köyü Paket AAT
Çatalca Örencik Köyü Paket AAT
Çanta AAT
Ataköy AAT
(Küçükçekmece,
Esenler,
Bağcılar.,
Bahçelievler, Bakırköy)
Ambarli AAT
(Esenyurt, Kıraç, Gürpınar, Yakuplu,
Beylikdüzü, Avcılar)
Ağva ĠAAT (Ağva)
Silivri ĠAAT (Silivri)
SelimpaĢa ĠAAT
(SelimpaĢa,
Kumburgaz,
Celaliye-
Kadıköy/Ġstanbul
Faal
ĠġLETMEYE
ALMA YILI
2003
Üsküdar/Ġstanbul
Üsküdar/Ġstanbul
Aksaray/Ġstanbul
Faal
Faal
Faal
1992
2004
1988
ġiĢli/Ġstanbul
Faal
1997
Faal
1998
Avcılar/Ġstanbul
Faal
2003
ġile/Ġstanbul
Beykoz/Ġstanbul
Faal
Faal
2008
2009
Tuzla/Ġstanbul
Faal
Faal
1998
2000
Silivri/Ġstanbul
Silivri/Ġstanbul
ġile/Ġstanbul
ġile/Ġstanbul
ġile/Ġstanbul
Çatalca/Ġstanbul
Çatalca/Ġstanbul
Çatalca/Ġstanbul
Silivri/Ġstanbul
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Faal
Proje halinde
Faal
2004
2005
2007
2000
2008
2008
2008
2008
2008
2008
2008
--2010
ĠnĢa halinde
2011
ġile/Ġstanbul
Silivri/Ġstanbul
Silivri/Ġstanbul
Faal
Proje halinde
Proje halinde
2010
-----
BULUNDUĞU YER
DURUMU
Kamiloba)
Tepecik ĠAAT
KĠLYOS ĠAAT (Sarıyer)
BULUNDUĞU YER
DURUMU
ĠġLETMEYE
ALMA YILI
Proje halinde
---
Sarıyer/Ġstanbul
Proje halinde
---
Kepez AAT
Kepez/Çanakkale
Faal
2008
Umurbey AAT
Umurbey/Çanakkale
Faal
2009
Eceabat AAT
Eceabat/Çanakkale
ĠnĢa halinde
2010
Yalova
ĠnĢa halinde
2010
Altınova/Yalova
Faal-ĠSU
iĢletiyor
2006
Esenköy AAT
Esenköy/Yalova
ĠnĢa halinde
2010
Armutlu AAT
Armutlu/Yalova
ĠnĢa halinde
2010
Yalova Ön Arıtma Tesisi
Yalova
Faal
1986
Çınarcık AAT
Çınarcık/Yalova
ĠnĢa halinde
2011
Gemlik Ön Arıtma Tesisi
Gemlik/Bursa
Faal
2008
Mudanya Ön Arıtma Tesisi
Mudanya/Bursa
Faal
2006
KurĢunlu Ġlk Arıtma Tesisi
KurĢunlu/Bursa
Faal
2006
Küçükkumla Ön Arıtma Tesisi
Küçükkumla/Bursa
Faal
1991
Marmara Ereğlisi AAT
Marmara
Ereğlisi/Tekirdağ
Faal
2005
Yeniçiftlik AAT
Faal
2006
Yenice AAT
Yenice/Tekirdağ
Faal
2001
Barbaros AAT
Barbaros/Tekirdağ
Faal
2004
ġarköy Ön Arıtma Tesisi
ġarköy/Tekirdağ
Faal
2005
Ġğneada Paket AAT
Faal
2005
Karamürsel
Karamürsel/Kocaeli
Faal
2004
Gölcük
Gölcük/Kocaeli
Faal
2005
Körfez
Körfez/Kocaeli
Faal
2004
Kullar
Ġzmit/Kocaeli
Faal
2005
42 Evler
Ġzmit/Kocaeli
Faal
1996
Plajyolu
Ġzmit/Kocaeli
Faal
1995
Mutlukent AAT
Gebze/Kocaeli
Faal
1995
ġekerpınar Göçmen Konutları AAT
Gebze/Kocaeli
Kapalı
1994
Gebze AAT
Gebze/Kocaeli
ĠnĢa halinde
2011
Dilovası AAT
Dilovası/Kocaeli
Faal
2010
Yalova Merkez AAT (Merkez, Termal,
Çiftlikköy, TaĢköprü, Kadıköy)
Altınova
AAT
(Kaytazdere, SubaĢı,
TavĢanlı)
BULUNDUĞU YER
DURUMU
ĠġLETMEYE
ALMA YILI
TavĢancıl Oksidasyon Havuzu
Gebze/Kocaeli
Planlanıyor
2014
Hereke AAT
Gebze/Kocaeli
Planlanıyor
2014
Bağırganlı Paket AAT
Kandira/Kocaeli
Faal
2009
Kefken Paket AAT
Kandira/Kocaeli
Faal
2010
Kerpe Paket AAT
Kandira/Kocaeli
Faal
2010
Cebeci Paket AAT
Kandira/Kocaeli
Faal
2010
Kandıra AAT
Kandıra/Kocaeli
Proje halinde
2012
Havza içerisindeki arıtma hizmeti alamayan nüfus, genellikle sanayinin Ġstanbul ve Kocaeli‟ye
göre daha az olduğu Kırklareli, Çanakkale ve Tekirdağ‟da bulunmaktadır. Havza içinde
arıtma tesisi nüfusunun dağılımı ile ilgili grafik ġekil 56‟da gösterilmiĢtir.
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
AAT'ye Bağlı Nüfus /
Toplam Yerleşim
Nüfusu
AAT'ye Bağlı Nüfus /
Toplam Havza Nüfusu
AAT'ye Bağlı Yerleşim
Sayısı / Toplam Yerleşim
Sayısı
ġekil 56. Marmara Havzası Atıksu Arıtma Tesisine Bağlı Nüfus Göstergeleri (2009 yılı)
Çanakkale
Çanakkale ilinin Marmara Havzası sınırları içerisinde kalan Merkez Ġlçeye Bağlı Kepez ve
Lapseki Ġlçesine bağlı Umurbey Beldelerinde evsel AAT‟si bulunmaktadır. Bunun haricinde
Eceabat ilçesinde ise AAT inĢaatı tamamlanarak Nisan 2010‟da iĢletmeye alınmıĢtır.
Kepez Belediyesi AAT
2008 yılında kurulmuĢ olan 6.000 m3/gün kapasiteli Kepez AAT‟inde biyolojik arıtma prosesi
olarak uzun havalandırmalı aktif çamur sistemi kullanılmaktadır. KıĢ nüfusu 10.665 olan
belediyeden gelen atıksu, kum tutucudan geçirilerek ince ızgaraya iletilmekte ve daha sonra
havalandırma
havuzuna
alınmaktadır.
Atıksu,
havalandırma
havuzunda
oluĢturulan
olgunlaĢan aktif çamur floklarının atıksudan ayrılması için çöktürme havuzuna alınmaktadır.
Çöktürme havuzunda üst fazda bulunan su deĢarj pompası ile çıkıĢ yapısına aktarılmakta,
dibe çöken aktif çamurun bir kısmı havalandırma havuzuna geri devir ettirilmektedir. Aktif
çamurun diğer kısmı ise çamur yoğunlaĢtırma havuzuna gönderilerek yoğunlaĢtırılmaktadır.
YoğunlaĢtırma havuzundan günlük olarak çekilen çamur, pompa vasıtasıyla bant filtreye
aktarılmaktadır. Bant filtreden elde edilen çamur keki ÇAKAB‟a ait düzenli depolama
sahasında bertaraf edilmektedir. Proses akım Ģeması ġekil 57‟ de verilen tesisin deĢarjı
Kepez Deresi‟ne yapılmakta olup; dere yaklaĢık 400 m sonra denize dökülmektedir.
ġekil 57. Kepez Belediyesi Evsel AAT Proses Akım ġeması
Kepez AAT Tesis Genel Görünüm
Kepez AAT Havalandırma Havuzu
Kepez AAT Son Çöktürme Havuzu
Kepez AAT Bant filtre
Umurbey Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi
2008 tarihinde yapımına baĢlanan Umurbey Belediyesi Atıksu Arıtma Tesisi 2009 yılı
Ağustos ayında deneme amaçlı hizmete alınmıĢ olup, deneme süreci tamamlandığında
iĢletmesi Umurbey Belediyesi‟ne devir edilecektir. Umurbey giriĢinde kurulu olan 3.000
m3/gün kapasiteli tesis, mevcut durumda beldenin günlük 1.800 m3 debisindeki tüm
atıksularını arıtmaktadır. Yazın 5.000 kiĢilik nüfusa sahip olan beldenin atıksuları da aynı
tesiste arıtılacaktır.
Tesise iletilen atıksu otomatik temizlemeli 1 adet kaba/ince ızgara ve kum tutucudan
geçtikten sonra uzun havalandırma aktif çamur tankına alınmaktadır. Havalandırma tankı
öncesinde boru tipi debi ölçer bulunmaktadır. Havalandırma sistemi olarak yüzeysel mekanik
havalandırıcılar kullanılmaktadır. Havalandırma havuzundan çıkan atıksu dairesel planlı son
çöktürme havuzuna alınmaktadır. Son çöktürme havuzunda çöktürülen aktif çamur, bant
filtreden geçirilerek süzüntü suyu havalandırma havuzuna geri devredilmektedir. Son
çöktürme havuzu üst fazından alınan çıkıĢ suyu ise tesisin hemen yanından yüzeysel akıĢla
Umurbey çayına deĢarj edilmekte; Umurbey çayı da yaklaĢık 2 km sonra Çanakkale
Boğazı‟na dökülmektedir. Tesisin akım Ģeması ġekil 58’de verilmiĢtir.
ġekil 58. Umurbey Belediyesi Evsel AAT Proses Akım ġeması
Umurbey AAT Atıksu GiriĢi ve Izgara Yapısı
Umurbey AAT Son Çöktürme Havuzu
Havalandırmalı Kum Tutucu ve Gezer Köprü
Umurbey AAT DeĢarj Borusu ve Yüzeysel
AkıĢ
Tesisin yüklenici firma tarafından Umurbey Belediyesi‟ne devredilmesi sonrasında
belediyenin tesis iĢletmesi için teknik personelinin olmayıĢı önemli sorunlardan biridir. Aynı
Ģekilde Belediye‟nin tesis iĢletme giderleri ve laboratuvar için bütçe azlığı da diğer bir
sorundur.
Yalova
Yalova atıksu arıtma tesisi yapımı açısından havzanın en iyi durumda olan illerinden biridir.
Mevcut Altınova AAT‟de Altınova. Kaytazdere. SubaĢı ve TavĢanlı ilçelerinin atıksuları
arıtılmakta ve arıtılmıĢ atıksu, derin deniz deĢarjı ile Marmara Denizi‟ne deĢarj edilmektedir.
Buna ilaveten yapımı devam eden ve 2010‟da iĢletmeye alınması planlanan Yalova Ġleri
Biyolojik Arıtma Tesisi‟nde Yalova, Çiftlikköy, TaĢköprü, Kadıköy, Termal ve Koru (planlama
aĢamasında) ilçe/beldelerinin atıksuları arıtılacaktır. Yalova merkez ilçenin atıksuları halen
faal durumda olan ön arıtma tesisinde arıtılmaktadır. Yapımı devam eden Çınarcık AAT‟de
2011‟de iĢletmeye alındığında Çınarcık, Kocadere ve TeĢvikiye‟nin atıksuları arıtılmıĢ
olacaktır. Yapım aĢamasında olan ve 2010‟da iĢletmeye alınması planlanan Esenköy AAT‟de
ise Esenköy‟ün atıksuları arıtılacaktır. Yapımı devam eden bir diğer tesis olan ve 2010‟da
iĢletmeye açılması planlanan Armutlu AAT‟de Armutlu ilçesi ve Armutlu Tatil Köyü‟nün evsel
atıksuları arıtılacaktır. Söz konusu tesisler iĢletmeye alındığında Yalova ilinde evsel
atıksulardan kaynaklanan kirlenme büyük ölçüde önlenmiĢ olacaktır.
Yalova Ġleri Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi
Yalova Ġleri Biyolojik AAT karbon giderimi yanında azot ve fosfor giderimi esasına göre
100.000 m3/gün ortalama debiye göre tasarlanmıĢtır. 2010 yılında iĢletmeye alınması
planlanan tesis, birbirine paralel 2 hat olarak inĢa edilmektedir.
Tesiste giriĢ yapısından sonra mekanik kaba/ince ızgara ünites, havalandırmalı kum ve yağ
tutucu ünitesi, debi ölçüm kanalı (parĢal savağı), uzun havalandırmalı aktif çamur havuzu,
azot ve fosfor giderimi için anaerobik. oksik ve anoksik havuzlar, son çökeltme havuzu,
havalandırmalı çamur depolama havuzu ve santrifüjlerin bulunduğu çamur susuzlaĢtırma
ünitesi bulunmaktadır.
Tesisin son çöktürme havuzundan alınan çıkıĢ suyu cazibe ile bir biriktirme havuzunda
toplanmakta ve derin deniz deĢarjı yapılmak üzere pompa istasyonuna aktarılmaktadır.
Bunun haricinde arıtılmıĢ suyun yeniden kullanılabilmesi ve kurak debi halinde dereye
beslenmesi açısından Samanlı Deresi‟ne cazibe ile bağlantı yapılmıĢtır. Tesiste atıksu
analizlerinin yapılabileceği laboratuar binası da tanımlanmıĢtır. Tesisin akım Ģeması ġekil
59’ da verilmiĢtir.
ġekil 59. Yalova Merkez AAT Akım ġeması
Izgara yapısı
Oksik/Anoksik havuz
Yalova AAT Son Çöktürme Havuzu
Yalova AAT ÇıkıĢ Suyu Biriktirme Yapısı
Yalova AAT Son Çöktürme Havuzu
Yalova AAT Santrifüj Filtre
Kocaeli
Kocaeli ilinde oluĢan atıksular Ġzmit Sular Ġdaresi (ĠSU) tarafından yapılan ve iĢletilen
Karamürsel, Gölcük, Kullar, Plajyolu, SEKA, Altınova ve Körfez Atıksu Arıtma Tesisleri‟nde
arıtılmaktadır. Karamürsel Evsel AAT‟de Karamürsel ilçesinin ve Halıdere, UlaĢlı, Ereğli
beldelerinin evsel atıksuları arıtılarak derin deniz deĢarjı ile Marmara Denizi‟ne verilmektedir.
Gölcük Evsel AAT„de Gölcük ilçesi ve Bahçecik, Yeniköy, Ġhsaniye, Değirmendere
beldelerinin evsel atıksuları; Kullar AAT‟de Köseköy, Yuvacık, Arslanbey, Suadiye, Alikahya,
Uzunçiftlik, EĢme, Uzuntarla ve Kullar beldelerinin evsel atıksuları; Plajyolu ve SEKA AAT‟de
Ġzmit merkez ilçe ile Derince ilçesinin doğu kısımlarının evsel atıksuları; Altınova Evsel
AAT‟de Yalova ili Altınova ilçesinin ve TavĢanlı, SubaĢı, Kaytazdere beldelerinin evsel
atıksuları arıtılarak derin deniz deĢarjı ile Marmara Denizi‟ne verilmektedir; Körfez AAT‟de ise
Derince ilçesi batı kesimleri ile Körfez ilçesinin evsel atıksuları arıtılmaktadır. Ayrıca ĠSU‟dan
alınan bilgilere göre atıksularını ön arıtma tesisi ve/veya arıtma tesisinde arıttıktan sonra söz
konusu evsel AAT‟lere veren sanayi kuruluĢlarının listesi ekteki saha cetvellerinde verilmiĢtir.
Buna ilaveten, Ġzmit ilçesi doğu kısmında bulunan sanayi kuruluĢlarının proses atıksuları da
42 Evler Endüstriyel AAT‟de arıtılmaktadır. Bunun haricinde, Dilovası ilçesinde oluĢan evsel
atıksular ile Dilovası Sanayi Bölgesine bağlı sanayi atıksularının arıtılması için yapılan
Dilovası AAT‟nin inĢaatı tamamlanmıĢ ve Nisan 2010 yılında iĢletmeye alınmıĢtır. Söz
konusu tesis Dilovası Organize Sanayi Bölge Müdürlüğü tarafından yaptırılmıĢ ve
iĢletilmektedir. Kartepe ilçesinde bulunan MaĢukiye, Acısu ve Derbent beldelerinin atıksuları
ise kolektörle Adapazarı Atıksu Arıtma Tesisine iletilmektedir.
Gebze Ġlçesi ile Darıca ve Çayırova ilçelerinin evsel atıksuları da inĢaatı devam eden Gebze
AAT‟de arıtılacaktır. Kanalizasyon altyapısı % 50 seviyesinde olan Gebze ilçesinin kolektör
hatlarının yapımı için proje tamamlanmıĢ olup, inĢaat iĢlerine 2011 yılı içinde baĢlanacaktır.
Gebze ilçesinde 1.500 m3/gün kapasiteli ġekerpınar AAT 2010 yılı baĢında kapatılmıĢ;
Mutlukent toplu konutları için inĢa edilmiĢ 2.000 m3/gün kapasiteli Evsel AAT ise Gebze AAT
inĢaatı tamamlandığında 2011 yılında kapatılacaktır. Her iki AAT‟nin mevcut kanalizasyon
hatlarının inĢaatı devam eden Gebze AAT„ne bağlanma çalıĢmaları 2011 yılı sonunda
tamamlanacaktır.
Hereke beldesinin atıksularını arıtacak olan Hereke Ġleri Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisinin
inĢaatına 2011 yılında baĢlanacak olup; 2032 yılında 40.000 kiĢilik nüfusa hitap edecek her
biri 3.000 m3/gün kapasiteli birbirine paralel 2 ünite kurulacaktır.
Kandıra Ġlçesi merkez ve sahil bölgesinde atıksulardan kaynaklanan kirliliğin önüne geçilerek.
çevre ve insan sağlığının korunması amacıyla kurulması planlanan AAT‟ler için "Kandıra
Merkez Ġlçesi ve Sahil Bölgeleri Atıksu Arıtma Tesisleri Projesi" kapsamında ön proje raporu
hazırlanmıĢtır. Bundan sonraki aĢamalarda detay proje çalıĢmalarının tamamlanarak, bir
tanesi merkez ilçede, diğeri ise sahil bölgesinde olmak üzere toplam iki adet "Ġleri Biyolojik
Atıksu Arıtma Tesisi" kurulması hedeflenmiĢtir. Kandıra Merkez Ġlçe'de, 2012 yılında devreye
alınmak ve 2032 yılı için hesaplanan 30.745 kiĢilik nüfusa hizmet vermek üzere her biri 3.000
m³/gün kapasiteli ve birbirine paralel iki üniteden oluĢan "Ġleri Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi"
planlanmıĢtır. Kandıra sahil bölgesinde ise 2012 yılında devreye alınmak ve 2032 yılı için
hesaplanan 36.733 kiĢilik yaz nüfusuna hizmet vermek üzere Cebeci, Kefken (MithatpaĢa ve
Kovanağzı dahil), Kumcağız (Kurtyeri dahil), Kerpe, Tuzağzı ve Dikili yerleĢimlerinden
kaynaklanan atıksuların arıtılacağı, her biri 3.000 m3/gün kapasiteli ve birbirine paralel üç
üniteden oluĢan bir "Ġleri Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi" yapılacaktır. Kandıra ilçesinde halen
Bağırganlı beldesinde bulunan 600 m3/gün kapasiteli Modüler Evsel AAT bulunmaktadır. Söz
konusu tesiste kıĢ aylarında 200 m3/gün; yaz aylarında ise artan yaz nüfusu ile birlikte 600
m3/gün‟ü bulan evsel atıksu arıtılmaktadır.
Gebze mutlukent AAT Çamur YoğunlaĢtırıcı
Gebze Mutlukent AAT Havalandırma Havuzu
Ġzmit Plajyolu AAT Genel Görünüm
Ġzmit Plajyolu AAT Atıksu GiriĢ Yapısı
Ġzmit 42 Evler Endüstriyel AAT Havalandırma ve
Ġzmit 42 Evler Endüstriyel AAT ÇıkıĢ Suyu
Çöktürme Havuzu
Yapısı
Tekirdağ
Tekirdağ. Marmara Havzası içinde kalan kısımları itibarı ile değerlendirildiğinde; ilin özellikle
yaz nüfusunun yoğun olduğu Marmara Ereğlisi, Barbaros, Yeniçiftlik ve Yenice ilçelerinde
evsel AAT‟leri inĢa edilerek kirlenmenin önüne geçilmiĢtir. Bu tesislerin haricinde Tekirdağ
Merkez ilçesinin atıksuları arıtma olmaksızın ve ġarköy ilçesinin evsel atıksuları da ön arıtma
tesisinde arıtılarak derin deniz deĢarjı ile Marmara Denizi‟ne verilmektedir. Faal durumda
bulunan AAT‟lerin özellikle yaz nüfusundaki pik atıksu debilerini arıtma konusunda yeterli
kapasiteye getirilmeleri gerekmektedir. Tekirdağ Kumbağ Beldesinde bulunan evsel AAT ise
faal durumda değildir.
Marmara Ereğlisi AAT GiriĢ Yapısı
Marmara Ereğlisi AAT Havalandırma Havuzu
Marmara Ereğlisi AAT Çöktürme Havuzu
Marmara Ereğlisi AAT ÇıkıĢı
Yenice AAT Havalandırma Havuzu
ġarköy Ön Arıtma ve DDD Izgara Yapısı
Yenice AAT Havalandırma Havuzu
ġarköy Ön Arıtma ve DDD
Kırklareli
Kırklareli ilinin sadece yaz nüfusunun yoğun olduğu Ġğneada ilçesinde bir evsel AAT
mevcuttur. 5.000 kiĢi için planlanan 375 m3/gün kapasiteli söz konusu paket arıtma tesisinde
ortalama 200 m3/gün evsel atıksu arıtılmaktadır.
Ġğneada Paket AAT
Ġğneada Paket AAT
Bursa
Bursa ili, Marmara Havzasında kalan kısmı itibarı ile değerlendirildiğinde; denize kıyısı olan
ve yaz nüfusu yoğun olan yerleĢim yerlerinde. evsel atıksulardan kaynaklanan kirlenmenin
ön arıtma ve derin deniz deĢarjları ile geçici olarak çözüldüğü görülmektedir. Havza içinde
kalan ilçelerden Gemlik, Mudanya, KurĢunlu ve Küçükkumla‟da ön arıtma ve derin deniz
deĢarjı yapılmaktadır. Denize kıyısı olmayan Orhangazi ve Ġznik ilçeleri ile bağlı beldelerde
henüz arıtma tesisi mevcut olmayıp, çoğu yerleĢim yerinde fosseptikler bulunmaktadır.
Gemlik Belediyesi AAT‟de ilçe merkezi ile Umurbey beldesinin atıksuları cazibe ile toplanarak
ön arıtmadan geçirilmekte ve 1700 m uzunluğunda Ø 630 mm‟lik PE100 PN10 basınç
sınıfına sahip HDPE boru ile denize deĢarj edilmektedir. 12.02.2007 tarihinde iĢletmeye
alınmıĢ olan tesiste mekanik temizlemeli ızgara sistemi ile kum ve yağ tutucu birimleri yer
almaktadır. 30.000 m3/gün evsel atıksu arıtma kapasitesine sahip tesiste günlük ortalama
12.000 m3 atıksu arıtılmaktadır. BUSKĠ tarafından Çevre ve Orman Bakanlığıńa sunulan iĢ
programında ise kurulması planlanan Gemlik Biyolojik Arıtma Tesislerinin 31.12.2013 yılında
iĢletmeye alınması planlanmaktadır.
Mudanya ve Güzelyalı Belediyelerinin kanalizasyon projeleri Ġller Bankası tarafından
hazırlanmıĢ ve uygulanmıĢtır. Yarımada mevkiinde bulunan ve kaba ve ince ızgaralardan
oluĢan AAT ve Terfi Merkezinin (TM-1) inĢaat iĢleri Ġller Bankası tarafından yapılmıĢtır.
02.10.2006 tarihinden itibaren Mudanya ve Güzelyalı‟ya ait atıksular BUSKĠ tarafından ön
arıtmadan geçirilerek 650 metre uzunluğunda ve 500 mm çapında HDPE borular ile 45
metreden Marmara Denizi‟ne deĢarj edilmektedir. 26.000 m3/gün kapasiteli tesiste günlük
ortalama 10.000 m3 atıksu arıtılmaktadır. Dolgu alanında yapılan tesislerin dalgalara ve deniz
etkilerine karĢı korunması için alanın çevresine yaklaĢık 3.5 metre yükseklikte koruyucu
tahkimat yapılmıĢtır. Mudanya AAT ve derin deniz deĢarjı sistemi yapılması planlanan
Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi ile entegre edilecektir. BUSKĠ tarafından Çevre ve Orman
Bakanlığıńa sunulan iĢ programında biyolojik arıtma tesislerinin 31.12.2015 yılında
iĢletmeye alınması planlanmaktadır.
Gemlik Küçükkumla Beldesi Ön Arıtma Tesisi ve derin deniz deĢarjı sistemi 1991 yılında Ġller
Bankası tarafından yapılmıĢtır. Ġnce ızgara ve kum tutucu ünitelerinden oluĢan tesiste
mekanik olarak arıtılan atıksu yaklaĢık 500 metre uzunluğunda Ø 500 mm CTP boru hattı ile
Marmara Denizi‟ ne deĢar edilmektedir. Derin deniz deĢarjı pompa istasyonunda 110 L/s
kapasiteli 4 adet dalgıç pompa bulunmaktadır. BUSKĠ tarafından Çevre ve Orman
Bakanlığıńa sunulan iĢ programında Küçükkumla Biyolojik Arıtma Tesislerinin 31.12.2018
yılında iĢletmeye alınması planlanmaktadır.
KurĢunlu bölgesinden toplanan atıksular 3 gözlü fosseptikten oluĢan yapıdan geçtikten sonra
3 adet 60 L/s kapasiteli pompaile teçhiz edilen istasyonuna gelmekte ve yaklaĢık 300 metre
uzunluğunda Ø 300 çelik boru hattı ile denize deĢarj edilmektedir. KurĢunlu ve Gemsaz
bölgelerinin atıksularını toplayıp, ön arıtmadan sonra derin deniz deĢarjı ile uzaklaĢtırılmasını
sağlayacak tesisler için BUSKĠ, fizibilite ve proje çalıĢmalarını tamamlanmıĢ olup ihale
hazırlıkları devam etmektedir. BUSKĠ tarafından Çevre ve Orman Bakanlığıńa sunulan iĢ
programında KurĢunlu Biyolojik Arıtma Tesislerinin 31.12.2018 yılında iĢletmeye alınması
planlanmaktadır.
BUSKĠ Mudanya Ġlk Arıtma ve DDD Tesisi
BUSKĠ Mudanya Ġnce ve Kaba Izgaralar
BUSKĠ Gemlik Ön Arıtma ve DDD Tesisi
BUSKĠ Gemlik Kum Tutucu ÇıkıĢı
Orhangazi ve Ġznik ilçelerinde henüz evsel AAT bulunmamaktadır. Orhangazi Belediyesinin
kanalizasyon altyapısı mevcut olup, biyolojik AAT için Çevre ve Orman Bakanlığı‟na bildirilen
iĢletmeye alma tarihi 2012‟dir. Ġznik Belediyesi‟nde ise henüz kanalizasyon Ģebekesi
bulunmamakta olup, Belediye tarafından Ġller Bankası‟ndan kanalizasyon ve AAT proje onayı
beklenmektedir. Boyalıca Beldesi‟nde henüz kanalizasyon Ģebekesi mevcut değildir. Elbeyli
Beldesi ise kanalizasyon Ģebekesini tamamlamıĢ durumdadır. Ġznik Gölü Koruma Alanı‟nda
bulunan Derbent, Aydınlar, Gürle, Akharem, Örnekköy, Keramet ve Üreğil köylerine doğal
arıtma; PaĢapınar, Heceler, Dutluca, Gölyaka, Orhaniye, DemirıĢık, Drazali ve Göllüce
köylerine ise Bursa Ġl Özel Ġdaresi tarafından paket arıtma sistemi kurulmuĢtur.
Ġznik Narlıca Atıksu DeĢarj Noktası
Orhangazi Solöz Atıksu DeĢarj Noktası
Balıkesir
Balıkesir ilinin Marmara Havzası alanında kalan yerleĢim yerleri Gönen Ġlçesi ve Sarıköy
Beldesi‟dir. Gönen Belediyesi‟nde kanalizasyon Ģebekesi mevcut olup, AAT için Çevre ve
Orman Bakanlığı‟na bildirilen iĢletmeye alma tarihi 2014‟tür. Sarıköy Beldesi‟nde de
kanalizasyon Ģebekesi mevcut olup. AAT yapımı ile ilgili planlama çalıĢmaları devam
etmektedir.
Ġstanbul
Ġstanbul Ġli‟nin tamamı havza sınırları içerisinde bulunmaktadır. Ġl sınırları içerisinde Ġstanbul
BüyükĢehir Belediyesi ve 39 ilçe belediyesi bulunmaktadır. Ġstanbul‟da Atıksu Arıtma Tesisi
yapım ve iĢletilmesi ĠSKĠ tarafında yapılmakta veya yaptırılmaktadır.
Ġstanbul‟da bulunan Atıksu Arıtma Tesislerinden 12 tanesi Ġstanbul Ġl Çevre ve Orman
Müdürlüğüne deĢarj izni baĢvurusunda bulunulmuĢ olup bu tesislerden henüz 2 tanesine
(PaĢaköy Ġleri Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi ve GümüĢyaka Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi) Ġl
Mahalli Çevre Kurulu kararı ile deĢarj izni verilmiĢtir. Söz konusu tesislerden Kadıköy.
Üsküdar, Baltalimanı, Küçüksu, Yenikapı ve PaĢabahçe‟de ön arıtılan atıksular derin deniz
deĢarjı ile Ġstanbul Boğazından Karadeniz dip akıntısına; ġile Kumbaba Tesisinde ön
arıtmadan sonra derin deniz deĢarjı ile Karadeniz‟e; Büyükçekmece ve Küçükçekmece
tesislerinde ise ön arıtmadan sonra Marmara Denizine derin deĢarj edilmektedir. Tuzla Ġleri
Biyolojik Arıtma Tesisi çıkıĢ suları ise Marmara Denizine deĢarj edilmektedir. Diğer Atıksu
Arıtma Tesislerinin çıkıĢ suları havzadaki dere veya göllere deĢarj edilmektedir. Bu tesislerin
haricinde, Çatalca ve ġile ilçelerinin bazı köylerinde aĢağıdaki paket arıtma tesisleri
yapılmıĢtır:
ÇATALCA AKALAN KÖYÜ A.BĠY.ART.TES.
ÇATALCA BELGRAT KÖYÜ A.BĠY.ART.TES.
ÇATALCA ÖRENCĠK KÖYÜ A.BĠY.ART.TES.
ġĠLE KÖMÜRLÜK ATIKSU BĠYOLOJĠK ARITMA TESĠSĠ
ġĠLE SAHĠLKÖY ATIKSU BĠYOLOJĠK ARITMA TESĠSĠ
ġĠLE YENĠKÖY ATIKSU BĠYOLOJĠK ARITMA TESĠSĠ
Ambarlı Ġleri Biyolojik, Atıksu Arıtma Tesisi inĢaat aĢamasındadır Ataköy Ġleri Biyolojik (2010
Temmuz‟da atıksu kabulüne baĢladı) ve Ağva Biyolojik Arıtma Tesisi 2010‟da faal hale
gelmiĢtir. SelimpaĢa Ġleri Biyolojik, Silivri Ġleri Biyolojik, Kilyos Ġleri Biyolojik, Riva. AlemdağReĢadiye, Küçükçekmece ve Büyükçekmece Ġleri Biyolojik AAT‟leri planlama aĢamasındadır.
5.2.
5.2.1.
Endüstriyel Atıksu Altyapısı
Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu
Havza içerisinde kalan illerden Tekirdağ ve Kırklareli haricinde tümünde Organize Sanayi
Bölgesi bulunmakta olup; 1 adedi planlama. 3 adedi inĢa halinde olmak üzere toplam OSB
sayısı 22‟dir. Bu iĢyerlerinde prosesten kaynaklanan önemli miktarda endüstriyel atıksu
üretimi söz konusu değildir. Çanakkale OSB ve Biga OSB‟nin AAT‟si bulunmamakta olup.
her iki OSB‟de de KOBĠ‟lerden kaynaklanan evsel kaynaklı atıksular çoğunluktadır. Bunların
haricinde diğer OSB‟lerin tamamında endüstriyel AAT mevcuttur. Havza OSB durumu
eklerde verilmiĢtir.
Çanakkale OSB Genel Görünüm
Biga OSB Genel Görünüm
5.2.2.
Tekil Sanayi Tesisleri Altyapı Durumu
Marmara Havzası sınırları içerisinde kirlilik oluĢturan temel endüstriyel faaliyetler aĢağıdaki
Ģekilde özetlenebilir:
Ġstanbul ve Kocaeli Ġlinde gıda, demir-çelik, kimya sektöründe faaliyet gösteren yoğun
sanayi tesisleri;
Kocaeli Gebze ve Dilovası Ġlçesinde yoğun demir-çelik. kimya, ilaç sanayi tesisleri;
Yalova Merkez ilçede bulunan tekstil ve kimya sanayi tesisleri;
Balıkesir Gönen ve Çanakkale Biga‟da bulunan deri sanayi tesisleri;
Çanakkale Ġli. Biga Ġlçesi. Değirmencik Köyü altında bulunan ĠÇDAġ A.ġ.‟ne ait demirçelik tesisleri ile enerji üretim tesisleri
Bursa Gemlik‟te bulunan zeytin iĢletmeleri;
Su kalitesinin giderek bozulmasına bağlı olarak, Marmara Denizi‟ndeki riskleri araĢtırmak,
Marmara Denizi ekosistemini ve esas kullanım amacını korumak amacıyla stratejiler
geliĢtirilmiĢtir. Avrupa Yatırım Bankası tarafından (EIB TR/2004/01) finanse edilerek 2006
yılında tamamlanan MEMPIS Projesi, bir Master Plan çalıĢması ile birlikte bir yatırım
stratejisini kapsamaktadır. Söz konusu stratejinin geliĢtirilmesinde, kirletici kaynaklara dair
kapsamlı bir analiz ile Marmara Denizi'nin hidrolojik ve ekolojik fonksiyonlarının
modellenmesinden yararlanılmıĢtır. Bu kapsamda kirlilik kontrolü ve arıtma alternatifleri için
senaryolar geliĢtirilmiĢ ve bu senaryolar modellenmiĢtir. Ekosistemin ve denizin esas
kullanım amaçlarının korunması için gerekli en elveriĢli uygulamalar tarif edilmiĢtir. Ayrıca. en
önemli kirlilik kaynaklar olan atıksu, katı atıklar, gemi atıkları ve tarımsal faaliyetler için özel
master planlar geliĢtirilmiĢtir.
MEMPIS Projesi sonuç raporunda. Marmara Havzasında bulunan önemli kirletici kaynak
niteliğindeki sanayi tesisleri belirlenmiĢ ve bu tesislerin kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Özellikle
Ġstanbul‟daki sanayi tesislerinin büyük çoğunluğu, ĠSKĠ tarafından son yıllarda yapılan Atıksu
Arıtma Tesislerine bağlanarak Marmara Denizi‟ne verilen kirlilik yükün azaltılması
sağlanmıĢtır. Kocaeli Ġli‟nde de iki hassas alan olan Gebze ilçesinde yapımı devam eden
Evsel ve Endüstriyel Atıksu Arıtma Tesisleri ile sanayi tesislerinden kaynaklanan kirlenmenin
önlenmesinde önemli ilerleme sağlanmıĢ olacaktır. Havzadaki diğer Ġllerden Yalova, Balıkesir
(Gönen) ve Bursa‟daki sanayi tesislerinin atıksu deĢarj izinleri, Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri tarafından denetlenmektedir. Çanakkale, Tekirdağ ve Kırklareli‟nde ise önemli
kirletici tesis sayısı oldukça azdır.
5.3.
5.3.1.
Katı Atık Yönetimi Altyapısı
Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu
Evsel katı atıklardan kaynaklanan sızıntı suları önemli bir kirletici kaynağıdır. Çevre ve
Orman Bakanlığı‟nca 2006 itibariyle Katı Atık Master Planı‟nda önerilen Bölgesel Atık
Yönetim Birlikleri ıĢığında, havzadaki tüm belediyelerde yeni birlikler üzerinden katı atık
bertarafı konusunda önemli ilerlemeler olmuĢtur.
Ġstanbul‟da 1993 yılında Ümraniye HekimbaĢı katı atık düzensiz depolama sahasında
meydana gelen metan gazı patlamasından sonra, katı atık yönetimi konusunda önemli
geliĢmeler yaĢanmıĢ ve 1994 yılında Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi‟nin iĢtiraki olarak
kurulan ĠSTAÇ A.ġ. tarafından katı atıkların düzenli depolanmasına geçilmiĢtir. Silivri ve
Çatalca ilçelerine ait bazı beldeler hariç Ġstanbul‟un evsel katı atıkları, 7 adet aktarma
istasyonu vasıtası ile toplanmakta ve Ġstanbul‟un her iki yakasında buluna (KemerburgazOdayeri ve ġile-Kömürcüoda) düzenli depolama alanlarında bertaraf edilmektedir. Tesislerde
oluĢan katı atık gazı toplanarak, toplam 24 MWh (Odayeri 16 MWh ve Kömürcüoda 8 MWh)
kapasiteli iki adet yakma tesisinde yakılarak enerji üretilmektedir. ġile-Kömürcüoda düzenli
depolama alanında oluĢan 1000 m3/gün sızıntı suyunun arıtıldığı Sızıntı Suyu Arıtma Tesisi
mevcuttur. Arıtma tesisinde, son yıllarda su arıtımında yaygın olarak kullanılmaya baĢlanan
membran+nanofiltrasyon teknolojisi kullanılmıĢtır. Tesisin kapasitesi 1200 m3/gün olup, Ön
Çöktürme,
Membran
Biyoreaktör
(Nitrifikasyon-Denitrifikasyon-UF
Membranları),
Nanofiltrasyon Ünitesi ve Çamur SusuzlaĢtıma Ünitelerinden oluĢmaktadır. ÇıkıĢ suyu tesis
yanında bulunan kuru dereye deĢarj edilmektedir.
ġile-Kömürcüoda Sızıntı Suyu Arıtma Tesisi
Kemerburgaz-Odayeri düzenli depolama alanında oluĢan 1800 m3/gün sızıntı suyu da
membran + nanofiltrasyon teknolojisi ile tasarlanmıĢ Sızıntı Suyu Arıtma Tesisinde
arıtılmaktadır. Söz konusu tesisin kapasitesi 2000 m3/gün olup, Ön Çöktürme, Membran
Biyoreaktör (Nitrifikasyon-Denitrifikasyon-UF Membranları), Nanofiltrasyon Ünitesi ve Çamur
SusuzlaĢtıma Ünitelerinden oluĢmaktadır. ÇıkıĢ suyu, kapalı kanal ile ĠSKĠ Baltalimanı Derin
Deniz DeĢarjı Tesislerine deĢarj edilmektedir.
Kemerburgaz-Odayeri Sızıntı Suyu Arıtma Tesisi
Kocaeli‟de de evsel ve endüstriyel katı atıklar, 1996 yılında kurulan BüyükĢehir Belediyesi
kuruluĢu ĠZAYDAġ tarafından düzenli depolama ve yakma suretiyle bertaraf edilmektedir.
Bunun haricinde, Kocaeli‟nde toplanan endüstriyel arıtma çamurları, Lafarge Aslan Çimento
ve Nuh Çimento fabrikalarında yakılarak bertaraf edilmektedir. Gebze ve Dilovası hariç tüm
Kocaeli ilçelerinde toplanan evsel atıklar, ĠZAYDAġ Ġzmit Düzenli Depolama sahasında
depolanmaktadır. Depo sahasında evsel katı atıklar´´ için 264.842 m² toplam alana sahip 6
adet lot, ´éndüstriyel katı atıklar´´ için ise 98.165 m² alana sahip 1 adet lot yapılmıĢtır.
Evsel Katı Atık Depolama Alanıńda, evsel katı atıklar ve bunlarla birlikte depolanabilen
endüstriyel katı atıklar bertaraf edilmektedir. 3.163.000 m³ toplam hacimli depolama
alanlarının tabanında, geçirimsizlik tabakası üzerinde yer alan ´´drenaj sistemi´´ ile toplanan
katı atık sızıntı suları, DAF Ünitesińe (Kimyasal Ön Arıtım Tesisi) gönderilerek arıtılmakta;
bu iĢlemin ardından da, kollektör hattı ile Endüstriyel ve Evsel Atıksu Arıtım Tesisińe
gönderilmektedir. OluĢan depolama alanı gazları mevcut durumda yakılmakta olup, toplama
bacaları ile toplanıp değerlendirilmesi üzerinde çalıĢılmaktadır.
Gebze ilçesinde toplanan evsel atıklar, ĠZAYDAġ tarafından rehabilite edilen eski sahada
düzenli depolama yöntemi ile uzaklaĢtırılmaktadır. Dilovası‟nda bulunan eski düzensiz
depolama sahası da ĠZAYDAġ tarafından rehabilite edilmek suretiyle düzenli depolama
sahası olarak hizmet vermektedir. Her iki tesiste toplanan sızıntı suları (Gebze Deponi
sahasında 43 m3/gün; Dilovası Deponi sahasında 109 m3/gün), vidanjör vasıtası ile Ġzmit
ĠZAYDAġ tesislerine gönderilmektedir.
Kırklareli‟nin havza içerisinde kalan ilçelerinde evsel katı atıklar Kırklareli Katı Atık Birliği
Düzenli Depo Sahasında depolanmaktadır. Kırklareli Katı Atık Birliği Düzenli Depo Sahası
havza dıĢında kaldığından, bu çalıĢmada değerlendirilmemiĢtir.
Tekirdağ‟da çevre hizmetlerinin yürütülmesine yönelik olarak dört adet birlik faaliyette olup
bunlardan biri olan Tekirdağ Ġli Çevre Hizmetleri Birliği (TĠÇHĠB) 12/07/2006 tarihinde
kurulmuĢtur. TĠÇHĠB‟e, Ġl Özel Ġdaresi‟nin dıĢında Tekirdağ Merkez, Muratlı ve Hayrabolu
Belediyeleri ile 5 Belde Belediye‟si üyedir. Tesiste oluĢan sızıntı suyu resirküle edilmekte
olup taĢkınları engellemek amacı ile aĢırı yağıĢlarda Altınova Mahallesi‟nde bulunan
Tekirdağ Belediyesi Derin Deniz DeĢarjı Tesisi‟ne getirilmektedir. Halen havzada bulunan
HoĢköy, Mürefte, Yeniçiftlik ve Sultanköy ilçelerinde atıklar, düzensiz depolama ile bertaraf
edilmektedir.
Çanakkale Belediyesi‟nin 2008 yılında kurduğu Çanakkale Katı Atık Birliği (ÇAKAB), AB Hibe
Fonu ile 2009 yılı Ağustos ayından itibaren Merkez, Kumkale, Ġntepe, Umurbey, Lapseki ve
Çardak Belediyeleri‟ne bölgesel düzenli depolama hizmeti sunmaktadır. Birlik Belediyelerinin
düzensiz depolama sahaları da rehabilite edilmiĢtir. Tesiste oluĢan günlük 33 m3 sızıntı
suyunu arıtımı için 96 m3/gün kapasiteli Sızıntı Suyu Arıtma Tesisi kurulmuĢtur. Bunun
haricinde Çan, Biga, BalıklıçeĢme, Karabiga, GümüĢçay, KozçeĢme ve Yeniçiftlik
Belediyelerinin kurdukları Düzenli Depolama Birliği‟nin Çan ilçesindeki saha belirleme
çalıĢması devam etmektedir. Gelibolu Belediyesinin, Eceabat ve Gökçeada ile birlikte katı
atıklarını depolayacağı düzenli depolama tesisi Kasım 2009‟da tamamlanmıĢtır.
Bursa ilinde Orhangazi ve Ġznik Belediyesi ile 7 adet belde belediyesinin oluĢturduğu
Orhangazi-Ġznik-Gemlik Havzası Atıksu Arıtım ve Katı atık Deponi Alanı Kurma ve ĠĢletme
Birliği, Orhangazi Çeltikli mevkiinde düzenli katı atık depolama alanı tahsisini almıĢ olup,
henüz depolamaya geçilmemiĢtir. Mudanya ilçesinde toplanan katı atıklar, Bursa BüyükĢehir
Belediye BaĢkanlığı tarafından kurulup iĢletilen Hamitler Kent Katı Atık sahasında düzenli
depolanmakta, Gemlik ve Mudanya ilçelerinde toplanan tıbbi atıklar ise Deponi Sahası
içerisinde kurulan Tıbbi Atık Sterilizasyon Ünitesinde sterilize edildikten sonra gömülerek
bertaraf edilmektedir.
Yalova ilinde 2008 yılında Yalova Merkez, Termal, Çiftlikköy, TaĢköprü, Çınarcık, Armutlu,
Kocadere, Esenköy, Koruköy, TeĢvikiye, Altınova, Kaytazdere, SubaĢı, Kadıköy ve TavĢanlı
Belediyeleri tarafından Yalova Ġli Yerel Yönetimleri Katı Atık Tesisleri Yapma ve ĠĢletme
Birliği (YAKAB) kurulmuĢtur. Birliğin merkezi Yalova Merkez Ġlçesi olup, düzenli depolama
sahası olarak Denizçalı Eski TaĢ Ocakları mevkii belirlenmiĢtir. Tesis, 3 lot olarak planlanmıĢ
olup, 1.Lot‟da depolama devam etmektedir. Günlük 45 m3 olarak oluĢan sızıntı suyu, 1000
m3‟ lük sızıntı suyu toplama havuzunda biriktirilmekte ve vidanjör ile Altınova Atıksu Arıtma
Tesisine gönderilmektedir.
Balıkesir Ġlinde, havzada kalan yerleĢimlerden Gönen‟de düzenli depolama tesisi bulunmakta
ve faaldir. Sarıköy‟de ise katı atıklar halen düzensiz olarak depolanmaktadır.
ġekil 60‟ta havzadaki mevcut düzenli ve düzensiz depolama sahaları birlik yapılanması ile
birlikte harita üzerinde gösterilmektedir. ġekil 61‟de ise havzadaki katı atık birliklerinin düzenli
depolama sahaları ile ilgili durum ve hangi aĢamada oldukları (mevcut, inĢaat, planlama)
Marmara Havzası‟ndaki yerleĢimlerde, mevcut düzensiz depolama sahalarını rehabilite edip,
düzenli depolama alanları oluĢturmak amacıyla 10 adet belediye birliği kurulmuĢtur. Bu
birlikler ve birliklere bağlı belediyeler aĢağıdaki tabloda listelenmiĢtir (ÇOB Eylem Planı
(2008), Bakanlık verileri (Mart 20010), Belediye görüĢmeleri).
Marmara Havzası Mevcut Belediye Katı Atık Birlikleri
Birlik
Durumu
Ġstanbul
BüyükĢehir
Belediye
BaĢkanlığı
Üye Belediyeler
Ġstanbul iline bağlı Arnavutköy,
Avcılar, Bağcılar, Bahçelievler
Bakırköy,
BaĢakĢehir
BayrampaĢa,
BeĢiktaĢ,
Beylikdüzü,
Beyoğlu,
Büyükçekmece,
Çatalca,
Esenler, Esenyurt, Eyüp, Fatih,
GaziosmanpaĢa,
Güngören,
Kağıthane,
Küçükçekmece,
Sarıyer, Silivri, Sultangazi, ġiĢli,
Zeytinburnu Ġlçe Belediyeleri
Birlik
Nüfusu
(2009)
8.156.696
Atık
Miktarı
(2009)
(ton/yıl)
3.424.000
4.416.867
1.854.000
485.892
219.915
Ġstanbul iline bağlı Adalar,
AtaĢehir, Beykoz, Çekmeköy,
Kadıköy,
Kartal,
Maltepe,
Pendik,
Sancaktepe,
ġile,
Tuzla, Ümraniye, Üsküdar,
Sultanbeyli Ġlçe Belediyeleri
Kocaeli iline bağlı Gölcük,
Kandıra,
Karamürsel,
BaĢiskele,
Ġzmit,
Kartepe,
Derince,
Körfez
Ġlçe
Belediyeleri
Son Durum
Belediye Atıkları
Tıbbi Atıklar
Odayeri
Katı
Atık
Düzenli
Depolama
Tesisi 1995 yılından beri
iĢletilmektedir.
Ayrıca
1000 ton/gün kapasiteli
kompost
ve
geri
dönüĢüm
tesisi
faaliyettedir.
Tıbbi
atıklar
ĠSTAÇ Tesisinde
yakılarak
bertaraf
edilmektedir.
Kömürcüoda Katı Atık
Düzenli
Depolama
iĢletilmektedir.
Ayrıca
kompost
ve
geri
dönüĢüm
tesisi
faaliyettedir.
Tıbbi
atıklar
Avrupa
yakasında
ĠSTAÇ Tesisinde
yakılmaktadır.
Anadolu Yakası
için sterilizasyon
tesisi kurulması
çalıĢmaları
devam
etmektedir.
ĠZAYDAġ Solaklar Evsel
ĠZAYDAġ‟ta
Katı
kurulan
atık
Depolama Tesisi 1997
sterilizasyon
yılından
tesisine
beri
faaliyettedir.
12.01.2010
tarihinde
Kocaeli
BüyükĢehir
Belediye
BaĢkanlığı
lisans
verilmiĢtir.
Kocaeli iline bağlı Dilovası
Çayırova, Darıca, Gebze Ġlçe
Belediyeleri
587.255
519.825
265.791
ĠZAYDAġ Dilovası Evsel
Katı
atık
Düzenli
Depolama
Tesisi
2007‟den
beri
iĢletilmektedir.
189.736
ĠZAYDAġ Gebze Evsel
Katı
atık
Düzenli
Depolama
Tesisi
2005‟ten
beri
iĢletilmektedir.
Tesis
alınmıĢtır.
Yalova Ġli Yerel
Yönetimler Katı
Atık Tesisleri
Yapma
ve
ĠĢletme Birliği*
Düzenli
Yalova iline bağlı Merkez,
Termal, Çiftlikköy, Çınarcık,
Altınova,
Armutlu
ilçe
belediyeleri
ve
9
belde
belediyesi
165.000
69.800
iĢletmeye
Ancak
Tıbbi
atıklar
Bursa‟da
DanıĢtay 6 ncı Dairesi
bulunan
tarafından
sterilizasyon
alınan
yürütmenin
tesisine
durdurulması
kararı
gönderilmektedir
gereğince
halen
.
iĢletilememektedir.
Birlik
Durumu
Tekirdağ
Çevre
Hizmetleri
Birliği
Birlik
Nüfusu
(2009)
Üye Belediyeler
Ġli
Tekirdağ
3.
Grup
Çevre
Belediyeler
Katı
Atık
Bertaraf
Tesisleri
Yapma
ve
ĠĢletme Birliği
Son Durum
Belediye Atıkları
Tekirdağ Ġl Özel Ġdaresi ve ile
bağlı Merkez, Muratlı ve
Hayrabolu ilçe belediyeleri ile 5
belde belediyesi
192.931
80.850
Tesis faaliyettedir.
Kapasite artırımı için
tesis bitiĢiğinde bulunan
sahanın ön tahsis onayı
alınmıĢ olup kesin tahsis
için çalıĢmalar devam
etmektedir
Tekirdağ iline bağlı Çorlu ve
Marmara
Ereğlisi
ilçe
belediyeleri
ile
7
belde
belediyesi
249.527
104.750
Yer seçimi çalıĢmaları
devam etmektedir.
Malkara,
belediyeleri
Batı Tekirdağ
Katı Atık Birliği
(BATKAB)
Atık
Miktarı
(2009)
(ton/yıl)
ġarköy
ile
ilçe
54.039
22.680
Mürefte,
Tekirdağ
Sterilizasyon
tesisi yapım
aĢamasındadır.
Yer seçimi yapılmıĢ
olup, seçilen alan
HoĢköy, SağlamtaĢ, Kozyörük,
ormanlık arazi
Balabancık,
olduğundan tahsis iĢlemi
ġalgamlı
Tıbbi Atıklar
belde
için Genel
belediyeleri
Müdürlüğümüze talepte
bulunulmuĢtur. Ancak
Bakanlığımızca yeni
birlik modeli önerilmiĢ
değerlendirilme
aĢamasındadır.
ÇanakkaleLapsekiUmurbeyKepez-ÇardakKumkale-Ġntepe
Katı
Atık
Yönetim Birliği
Biga
ve
Çevresi,
Katı
Atık
Yönetim
Birliği
Çanakkale iline bağlı Merkez,
Lapseki
Belediyesi
ve
Kumkale,
Ġntepe,
Kepez,
Umurbey,
Çardak
belde
belediyeleri
Çanakklale iline bağlı Biga,
Çan, Yenice Ġlçe Belediyeleri
ile 10 belde belediyesi
127.473
88.223
53.507
37.031
17 Ağustos 2009
Sterilizasyon
tarihinde tesise atık
ünitesi
dökümü baĢlamıĢtır.
kurulacaktır.
Yer seçimi yapılmıĢtır.
Proje için 22/05/2003
tarihinde ÇED Gerekli
Değildir kararı verilmiĢtir.
Gelibolu
Yarımadası
Katı
Atık
Yönetim Birliği
Çanakklale iline bağlı Gelibolu,
Eceabat,
Gökçeada
Ġlçe
Belediyeleri
ile
3
belde
belediyesi
41.641
17.478
Tesis inĢaatı 2010
yıılnda tamamlanmıĢ
olup iĢletmeye açılması
için lisans süreci devam
etmektedir.
Birlik
Durumu
Üye Belediyeler
Kırklareli Yerel
Kırklareli
Yönetimleri
Demirköy,
Katı Atık
Tesisleri
Birlik
Nüfusu
(2009)
Merkez,
belediyeleri
Kofçaz,
Pınarhisar
ile
9
116.132
Atık
Miktarı
(2009)
(ton/yıl)
49.170
ilçe
belde
belediyesi (Kiyiköy)
Son Durum
Belediye Atıkları
Tıbbi Atıklar
Tesis inĢaatı
Sterilizasyon
tamamlanmıĢ olup
tesisi kurulması
iĢletme ruhsatı alma
planlanmaktadır.
kriterlerini
sağlayamadığı için
Yapma ve
ruhsat verilmemiĢ,
ĠĢletme Birliği
ancak belediye tesisi
iĢletmeye baĢlamıĢtır.
Lotun içerisinde yüksek
gerilim hattının direği
bulunmaktadır. Ġlgili
kurumla direğin
kaldırılması için
görüĢmeler devam
etmektedir.
Bursa
Bursa BüyükĢehir Belediyesi
BüyükĢehir
sınırları içerisinde kalan
Belediye
BaĢkanlığı*
2.174.260
984.070
Hamitler Katı Atık
Tıbbi Atık
Düzenli Depolama
Sterilizasyon
Sahası, 1995 yılında
Tesisi
kademe ve 6 adet ilçe
iĢletmeye açılmıĢ olup,
kurulmuĢtur.
belediyesi (Mudanya,
30 yıl süreyle
14.11.2008
kullanılması
tarihinde ise
planlanmaktadır.
lisans verilmiĢtir.
belediyelerden 10 adet ilk
Zeytinbağı)
Orhangazi-Ġznik
Orhangazi ve Ġznik Ġlçe
Havzası Atıksu
Belediyeleri ile bu ilçelere bağlı
Arıtma ve Katı
7 Belde (Boyalıca,Elbeyli,
Atık Düzenli
Çakırlı, Narlıca, Sölöz,
Depolama
Yenisölöz, Yeniköy) Belediyesi
141.027
36.033
Orhangazi Ġlçesi, Çeltikçi
Köyünde kurulması
planlanan tesis için ÇED
sürecinde yaĢanan
problemlerden dolayı
Alanı Kurma ve
vazgeçilmiĢ, Orhangazi
ĠĢletme Birliği*
Ġlçesi, Akyolaltı,
Domuztarla ve Olukdere
Mevkisinde belirlenen
yeni alanın büyük
kısmının ormanlık arazi
olması sebebiyle Genel
Müdürlüğümüze tahsis
için baĢvurulmuĢ,
10.05.2010 tarihli uygun
görüĢ yazımız OGM'ne
gönderilmiĢtir.
Kaynak: ÇOB Eylem Planı (2008), Bakanlık verileri (Mart 2010), Belediye görüĢmeleri
ġekil 60. Marmara Havzası mevcut katı atık depolama sahaları ve birlikler
ġekil 61. Marmara Havzası katı atık birlikleri düzenli depolama sahası “durum” haritası
Çanakkale Çardak Düzensiz Depolama Alanı
Rehabilitasyonu (Kadıbayırı mevkii)
Çanakkale Lapseki Düzensiz Depolama Alanı
Rehabilitasyonı (Millet Çiftliği mevkii)
Çanakkale Umurbey Düzensiz Depo Alanı (Çamlık
mevkii)
Çanakkale Merkezi Düzensiz Depolama Alanı
Rehabilitasyonu
Çanakkale Düzenli Depolama Tesisi Sızıntı Suyu
Havuzu
Çanakkale Çan Düzensiz Depolama Alanı
Kocaeli Gebze ĠzaydaĢ Düzenli Depolama Alanı
Kocaeli Gebze ĠzaydaĢ Düzenli Depolama Alanı
Sızıntı Suyu Havuzu
Kocaeli Dilovası Düzenli Depolama Alanı
Kocaeli ĠzaydaĢ Düzenli Depolama Alanı
Kocaeli Körfez Eski Düzensiz Depolama Alanı
Kocaeli Derince Eski Düzensiz Depolama Alanı
Tekirdağ Ġl Çevre Birliği Düzenli Depolama Alanı
Tekirdağ Ġl Çevre Birliği Düzenli Depolama Alanı
Sızıntı Suyu Havuzu
5.3.2.
Tıbbi Atık Bertaraf Durumu
Havzada yer alan illerden Ġstanbul ve Kocaeli‟de tıbbi atıklar, evsel katı atıklardan ayrı olarak
toplanmaktadır. Ġstanbul‟da ĠSTAÇ tarafından özel araçlarla toplanan tıbbi atıklar. 24 ton/gün
yakma kapasiteli Kemerburgaz Yakma Tesisinde bertaraf edilmektedir. ĠSTAÇ, Ġstanbul‟da
2009 yılı için yılda yaklaĢık 16.500 ton tıbbi atık topladığını bildirmiĢtir. Bu sebeple, söz
konusu tesis in kapasitesi arttırılmalıdır. Kocaeli’de tıbbi atıklar, ĠZAYDAġ tesislerinde
kurulan sterilizasyon tesisinde sterilize edilerek zararsız hale getirilmektedir. Çanakkalede
toplanan tıbbi atıklar, ÇAKAB düzenli depolama alanında ayrı bir bölümde dezenfekte
edilerek depolanmaktadır. Ġlde yılda yaklaĢık 300 ton tıbbi atık oluĢmaktadır. Tekirdağ‟da
lisanslı araçlarla toplanan tıbbi atıklar, yapımı devam eden sterilizasyon tesisi tamamlanana
kadar düzenli depolama alanında kireçle sterilize edilerek bertaraf edilmektedir. Ġlin havzada
kalan sağlık birimlerinden yılda 75 ton tıbbi atık oluĢmaktadır. Yalova‟da 75 adet tıbii atık atık
üreten sağlık kuruluĢundan lisanslı araçlarla toplanan tıbbi atıklar, Kocaeli ĠzaydaĢ‟ta
yakılarak bertaraf edilmektedir. Ġlde 2008 yılında 90 ton tıbbi atık toplanmıĢtır. Bursa,
Balıkesir ve Kırklareli‟de havza içinde kalan yerleĢimlerde toplanan tıbbi atıklar, havza
dıĢında kalan düzenli depolama alanlarında bertaraf edilmektedir.
5.3.3. Endüstriyel Atık Bertaraf Durumu
2008 yılında yayımlanarak yürürlüğe giren Atık Yönetimi Genel Esasları Hakkında
Yönetmelik gereği, ülkemiz genelinde atık türünün belirlenmesi konusunda faaliyetler devam
etmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yürütülen ve 2008 yılında tamamlanan AB
hibe projesi olan HAWAMAN projesinde Türkiye Geneli için 1.200.000 ton/yıl, Marmara
Bölgesi için ise 200.000 ton tehlikeli atık oluĢtuğu tahmin edilmiĢtir.
Halen ODTÜ‟nün
yürütücülüğünü yaptığı ve Çevre ve Orman Bakanlığı‟nın müĢteri kuru olduğu “Türkiye‟de
Tehlikeli Atık Miktarının Belirlenmesi ve AB Mevzuatına Uygun Tehlikeli Atık Yönetimi”
projesi kapsamında da, ülkemizden kaynaklanan tehlikeli atıklar belirlenmeye çalıĢılmaktadır.
Dolayısıyla havzada kalan illerden bu konuda detaylı ve sağlıklı bir envanter bilgisi elde
edilememiĢtir.
6.
SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN
HESAPLANMASI
Su kalitesinin korunması amacıyla kaliteyi olumsuz etkileyen faaliyetler havza ölçeğinde
belirlenmeli, gerekli önlemlerin alınması için havza bütününde çalıĢmalar yapılmalı ve planlar
oluĢturulmalıdır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi de su kaynaklarının korunması için
çalıĢmaların havza ölçeğinde gerçekleĢtirilmesini hedeflemektedir.
Su kalitesini etkileyen ve çeĢitli faaliyetlerle ortaya çıkan kirletici kaynaklar noktasal veya
yayılı karaktere sahiptirler. Noktasal kirleticiler oluĢumlarının ardından arıtılarak havza için bir
tehdit oluĢturmaları önlenebilmektedir. Buna karĢın yayılı kirleticilerin oluĢtuktan sonra
kontrol edilmesi zordur. Bu nedenle yayılı kirleticiler için kaynağında kirlilik azaltmaya yönelik
önlemlerin alınması gereklidir. Bu amaçla havzalarda su kaynaklarının sürdürülebilir
kullanımı için yayılı kirletici kaynakların ve yüklerin belirlenmesi, gelecekte kirlilik yüklerinde
azalmaların gerçekleĢmesi için önerilerin getirilmesi gereklidir.
6.1
6.1.1.
Su Kalitesi Sınıflamaları
Yöntem
Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‟den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi
ölçüm verileri kullanılarak ve Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‟de verilen Kıta
içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite
sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSĠ istasyonu için
organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, BOĠ, NH4-N, NO2-N
ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile
oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir. Ayrıca, SKKY Tablo 1‟de verilen ana parametre gruplarına
(A,B,C,D) göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV) belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritalara
iĢlenmiĢtir. Su kalite sınıfları SKKY‟de Ģu Ģekilde tanımlanmıĢtır:
Sınıf I
: Yüksek kaliteli su
Sınıf II
: Az kirlenmiş su
Sınıf III
: Kirli su
Sınıf IV
: Çok kirlenmiş su
Bir su kaynağının bu sınıflardan herhangi birine dahil edilebilmesi için bütün parametre
değerleri, o sınıf için verilen parametre değerleriyle uyum halinde bulunmalıdır. Yukarıda
belirtilen kalite sınıflarına karşılık gelen suların, aşağıdaki su kullanım alanları için uygun
olduğu kabul edilir.
a) Sınıf I - Yüksek kaliteli su;
1) İçme suyu olma potansiyeli yüksek olan yüzeysel sular,
2) Rekreasyonel amaçlar (yüzme gibi vücut teması gerektirenler dahil),
3) Alabalık üretimi,
4) Hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyacı,
5) Diğer amaçlar.
b) Sınıf II - Az kirlenmiş su;
1) İçme suyu olma potansiyeli olan yüzeysel sular,
2) Rekreasyonel amaçlar,
3) Alabalık dışında balık üretimi,
4) Teknik Usuller Tebliği’nde verilmiş olan sulama suyu kalite kriterlerini sağlamak şartıyla
sulama suyu olarak,
5) Sınıf I dışındaki diğer bütün kullanımlar.
c) Sınıf III - Kirlenmiş su; gıda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler hariç olmak üzere
uygun bir arıtmadan sonra endüstriyel su temininde kullanılabilir.
d) Sınıf IV - Çok kirlenmiş su; Sınıf III için verilen kalite parametrelerinden daha düşük
kalitede olan ve üst kalite sınıfına iyileştirilerek kullanılabilecek yüzeysel sulardır.
Su potansiyelini korumak
amacıyla, Sınıf I suların su toplama havzalarında, halen söz
konusu su kaynağından herhangi bir biçimde içme suyu temin edilip edilmediğine
bakılmaksızın,
su toplama
havzasının sınırına kadar olan alandaki faaliyetlerden
kaynaklanan atıksuların deşarj standartlarını sağlayarak havza dışına çıkarılması veya geri
dönüşümlü olarak kullanılması zorunludur. Ancak, 4/9/1988 tarihinden veya kaynağın içme
ve kullanma suyu kapsamına alındığı tarihten önce bu alanda mevcut olup, uzun mesafeli
koruma alanında kalan tesislerden sıvı, gaz ve katı atıklarını ilgili idare tarafından uygun
görülen ekonomik uygulanabilirliği ispatlanmış ileri teknoloji seviyesinde arıtma ve bertaraf
teknikleri ile uzaklaştırılmasını sağlayanlarda bu esaslar aranmaz.
Bu alanda katı atık
depolama ve bertaraf alanları Bakanlığın uygun görüşü alınarak yapılabilir. Sınıf II sulardan
içme ve kullanma suyu olarak yararlanma imkanı bulunanların, su alma noktası membaına
atık veya atıksu boşaltımı yapılmaması esastır. Bunun dışında kalan amaçlarla, Sınıf II
sularda mevcut kaliteyi korumak esastır. Teknik ve ekonomik açıdan tutarlı ise, Sınıf III
sularda kaliteyi iyileştirmeye çalışmak esastır. Sınıf IV sularda ise amaç, uzun vadeli bir
havza koruma planı çerçevesinde mevcut kaliteyi iyileştirmektir.
Bir gruba (A,B,C,D) ait parametrelerin en düĢük kalite sınıfı o grubun sınıfını göstermektedir.
Bu çalıĢmada, ana parametre gruplarına göre su kalite sınıfları, sadece ölçümü yapılmıĢ
parametreler üzerinden belirlenmiĢtir. . Ölçümü yapılmamıĢ parametreler değerlendirmeye
esas alınmamıĢ; çoğu istasyonda hiçbir ilgili parametrenin ölçülmediği D (bakteriyolojik)
parametre grubunda ise kalite sınıfı belirlenmemiĢtir.
Ortam kalitesini belirlemek üzere alınan su numunelerinde herhangi bir parametre için
yapılan ölçümlere ait % 90 persentil (yüzdelik) değerini gösteren karakteristik değerler
hesaplanmıĢtır. Uygun olasılık dağılım tablosunda 0.90 olasılık değerine karĢı gelen
değiĢken değerine eĢit standardize değiĢken veren parametre değeri karakteristik değeri
ifade etmektedir. Bir baĢka deyiĢle, karakteristik değer %90 olasılıkla aĢılmayacak değeri
göstermektedir. Karakteristik değerin belirlenmesinde kaza sonucu oluĢan durumları
yansıtan ve bariz analiz hataları sonucu ortaya çıkan sonuçlar dikkate alınmamaktadır.
Herhangi bir su kütlesinin bir noktasında ölçülen kıyaslama parametresinin belirlenecek
karakteristik değeri, SKKY Tablo 1‟de verilen üst sınırlara göre (Tablo 23), hangi su kalite
sınıfının üst değerinden daha küçük ise, numune alma noktası o sınıfa ait olmaktadır.
Tablo 23. SKKY
Tablo 1‟e göre kıta içi su kaynaklarının sınıflarına göre kalite kriterleri
SU KALĠTE PARAMETRELERĠ
A) Fiziksel ve inorganik- kimyasal parametreler
o
1) Sıcaklık ( C)
2) pH
3) ÇözünmüĢ oksijen (mg O2/L)
4) Oksijen doygunluğu (%)
5) Klorür iyonu (mg Cl‾/L)
=
6) Sülfat iyonu (mg SO4 /L)
+
7) Amonyum azotu (mg NH4 -N/L)
8) Nitrit azotu (mg NO2‾-N/L)
9) Nitrat azotu (mg NO3‾-N/L)
10) Toplam fosfor (mg P/L)
11) Toplam çözünmüĢ madde (mg/L)
12) Renk (Pt-Co birimi)
+
13) Sodyum (mg Na /L)
B) Organik parametreler
1) Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOĠ) (mg/L)
2) Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOĠ) (mg/L)
3) Toplam organik karbon (mg/L)
4) Toplam kjeldahl-azotu (mg/L)
5) Yağ ve gres (mg/L)
6) Metilen mavisi ile reaksiyon veren
yüzey aktif maddeleri (MBAS) (mg/L)
7) Fenolik maddeler (uçucu) (mg/L)
8) Mineral yağlar ve türevleri (mg/L)
9) Toplam pestisid (mg/L)
C) Ġnorganik kirlenme parametreleri
1) Civa (μg Hg/L)
2) Kadmiyum (μg Cd/L)
3) KurĢun (μg Pb/L)
4) Arsenik (μg As/L)
5) Bakır (μg Cu/L)
6) Krom (toplam) (μg Cr/L)
+6
7) Krom (μg Cr /L)
8) Kobalt (μg Co/L)
9) Nikel (μg Ni/L)
10) Çinko (μg Zn/L)
11) Siyanür (toplam) (μg CN/L)
12) Florür (μg F‾/L)
13) Serbest klor (μg Cl2/L)
=
14) Sülfür (μg S /L)
15) Demir (μg Fe/L)
16) Mangan (μg Mn/L)
17) Bor (μg B/L)
18) Selenyum (μg Se/L)
19) Baryum (μg Ba/L)
20) Alüminyum (mg Al/L)
21) Radyoaktivite (Bq/L)
Alfa-aktivitesi
beta-aktivitesi
D) Bakteriyolojik parametreler
1) Fekal koliform(EMS/100 mL)
2) Toplam koliform (EMS/100 mL)
I
25
6.5-8.5
8
90
25
200
0.2
0.002
5
0.02
500
5
125
SU KALĠTE SINIFLARI
II
III
25
6.5-8.5
6
70
200
200
1
0.01
10
0.16
1500
50
125
IV
30
6.0-9.0
3
40
400
400
2
0.05
20
0.65
5000
300
250
> 30
6.0-9.0 dıĢında
<3
< 40
> 400
> 400
>2
> 0.05
> 20
> 0.65
> 5000
> 300
> 250
25
4
5
0.5
0.02
0.05
50
8
8
1.5
0.3
0.2
70
20
12
5
0.5
1
> 70
> 20
> 12
>5
> 0.5
> 1.5
0.002
0.02
0.001
0.01
0.1
0.01
0.1
0.5
0.1
> 0.1
> 0.5
> 0.1
0.1
3
10
20
20
20
Ölçülmeyecek
kadar az
10
20
200
10
1000
10
2
300
100
1000
10
1000
0.3
0.5
5
20
50
50
50
2
10
50
100
200
200
>2
> 10
> 50
> 100
> 200
> 200
20
50
> 50
20
50
500
50
1500
10
2
1000
500
1000
10
2000
0.3
200
200
2000
100
2000
50
10
5000
3000
1000
20
2000
1
> 200
> 200
> 2000
> 100
> 2000
> 50
> 10
> 5000
> 3000
> 1000
> 20
> 2000
>1
0.5
1
5
10
5
10
>5
> 10
10
100
200
20000
2000
100000
> 2000
> 100000
Karakteristik değerler, yüzdelik hesaplarında kullanılan istatistiksel hesaplama yöntemleriyle
hesaplanmaktadır. Yüzdelik değer hesaplarında tek bir standart yöntem olmayıp, literatürde
kabul edilen çeĢitli yöntemler vardır (Hyndmann ve Fan, 1996; Langford, 2006). Karakteristik
değerler, değiĢik istatistiksel dağılımlar göz önünde bulundurularak birden çok yöntem ile
hesaplanabilmektedir. Karakteristik değerler Gumbel metodu (Gumbel, 1939) ile (Excel)
tespit edilmiĢ olup, su kalitesi sınıfını belirleyen sınır değerlere yakın olduğu tartıĢmalı
durumlarda Hazen metoduyla da (Hazen, 1914) değerlendirme yapılmıĢ ve hesaplanan en
yüksek karakteristik değer esas alınmıĢtır. 5'in altındaki örnek sayılarında ise kalite sınıfı
hesabı yapılmamıĢtır. Gumbel ve Hazen metodlarında takip edilen matematiksel yöntemler
Tablo 24‟ te verilmektedir.
Tablo 24. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri
Metod
P değeri
Gumbel
= (k - 1) / (n - 1)
Hazen
= (k - 1/2) / n
Ġlk yüzdelik
Son yüzdelik
0
100
50/n
100-50/n
P: Yüzdelik değer (Su kalitesi hesaplarında P değeri 0,9 alınmıĢtır. Ancak çözünmüĢ oksijen
hesaplarında minimum değerler arandığı için 0,1; pH hesaplarında ise aralık hesaplandığı
için hem 0,1 hem de 0,9 üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtır).
n: Örnekleme sayısı
k: küçükten büyüğe sıra (p ve n değerlerinden hesaplanır)
Küçükten büyüğe sıralamada k sırasında bulunan örnekleme değeri karakteristik değeri
göstermektedir. Eğer hesaplanan k değeri tam sayı değilse küçükten büyüğe sıralamada
k‟nın kesirsiz değerine ve onun bir fazlasına tekabül eden X(k) ve X(k+1) değerleri arasında
doğrusal interpolasyon yapılarak karakteristik değer tespit edilmektedir.
6.1.2.
Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları
Marmara Havzası‟nda, bir nehir havzası olmamasına bağlı olarak, çok sayıda bağımsız dere
ve çay mevcuttur. Havzadaki akarsular, karĢı karĢıya oldukları evsel ve endüstriyel atıksu
baskılarına göre birbirlerinden çok farklı su kalitesi özellikleri göstermektedir. Havza
genelinde çeĢitli akarsularda önemli parametreler olan KOĠ ve NH4-N parametrelerinin Sınıf
I‟den IV‟e kadar değiĢtiği tespit edilmiĢtir. Diğer azot parametreleri olan NO 2-N genelde Sınıf
III ya da IV‟e girerken, NO3-N ise çoğunlukla Sınıf I ya da II‟ye girmektedir (ġekil 62 ve 63). A
grubu (fiziksel ve inorganik kirleticiler) parametrelere göre su kalitesinin çoğunlukla NO 2-N
nedeniyle Sınıf III ya da Sınıf IV‟e girdiği görülmektedir (ġekil 64 ve 65). B grubu (organik)
parametreler çeĢitli akarsularda Sınıf I‟den IV‟e kadar değiĢmektedir (ġekil 66 ve 67). C
grubu (inorganik kirlenme) parametreleri de Sınıf I ila III arasında değiĢmektedir (ġekil 68 ve
69). D grubu (bakteriyolojik) parametreler için sadece Ġstanbul‟daki DSĠ istasyonlarında
ölçülen toplam koliform parametresiyle su kalitesi sınıfı belirlenmiĢtir. D grubu çoğunlukla
Sınıf II ve III olmakla beraber bazı derelerde Sınıf I ve IV‟de olabilmektedir (ġekil 70).
Havzadaki nüfus yoğunluğu nedeniyle diğer havzalara kıyasla birim alana düĢen DSĠ
istasyonu fazladır. O yüzden, gösterim kolaylığı sağlayabilmek için havzanın Çanakkale
bölümü ile Ġstanbul-Ġznik bölümü su kalitesini gösteren haritalar da ayrılmıĢtır.
Ġstanbul‟un Avrupa ve Anadolu yakalarında çok sayıda baraj gölü yer almaktadır. Dolayısıyla
buradaki akarsular baraj havzaları bazında incelenmiĢtir. Ġstanbul‟un Avrupa yakasındaki
önemli içme suyu kaynaklarından olan Terkos Gölü‟nü besleyen Istrancadere, Sivasdere ve
Çiftlikdere‟de BOĠ Sınıf II, NH4-N Sınıf II ila III, NO3-N ise Sınıf I‟dir. TKN nedeniyle B grubu
parametreler Sınıf IV‟e girmektedir. Bu derelerde renk parametresi Sınıf III, demir
parametresi nedeniyle C grubu Sınıf II, toplam koliformun ölçüldüğü D grubu ise Sınıf II‟dir.
Terkos Gölü‟nde ise D grubu Sınıf I‟e yükselirken, NH4-N Sınıf II, NO3-N ise Sınıf I‟dir.
Alibeyköy Barajında NH4-N Sınıf II, renk Sınıf III, D grubu ise Sınıf II‟dir. Alibeyköyü besleyen
Malova (Pirinççi) deresinde KOĠ Sınıf I‟e girerken, azot parametrelerinin değerleri yüksektir.
Bu derede TKN ve NH4-N IV. Sınıf, NO3-N ise Sınıf III‟dür. Bu derede renk Sınıf II, demir
nedeniyle C grubu Sınıf III, D grubu da Sınıf II‟ye girmektedir.
Haliç‟i besleyen derelerden biri olan Kılıncıdere de organik parametreler KOĠ ve BOĠ bazında
Sınıf II iken, azot parametreleri TKN, NH4-N ve NO3-N Sınıf IV, yani çok kirli sınıfındadır. Bu
derede inorganik parametrelerden klorür Sınıf IV, renk ve toplam çözünmüĢ madde (TÇM)
Sınıf III‟e girmektedir. C ve D grubu ise Sınıf II‟dir. Kağıthane, Ayazağa ve Alibeyköy
derelerinde organik madde ölçümü yapılmamaktadır. Bu derelerde NH4-N Sınıf IV, NO3-N ise
Sınıf II‟ye girmektedir. Örneğin Kağıthane deresinde NH4-N için hesaplanan karakteristik
konsantrasyon 18 mg/L gibi oldukça yüksek seviyelere ulaĢmaktadır. Kağıthane deresinde
renk parametresi de Sınıf IV‟tür. Bu üç derede de çözünmüĢ oksijen, demir nedeniyle C
grubu ve toplam koliform (D grubu) Sınıf III‟e girmektedir.
Sazlıdere Barajı kret önünde NH4-N Sınıf II, NO3-N Sınıf III, toplam koliform ise Sınıf I‟dir.
Barajı besleyen Sazlıdere‟de ise organik madde (KOĠ ve BOĠ) Sınıf II, azot parametrelerinden
TKN ve NH4-N Sınıf IV, NO3-N Sınıf II, demir (C grubu) ve toplam koliform (D grubu) da Sınıf
II-III olarak tespit edilmiĢtir.
Büyükçekmece Barajı içindeki 4 DSĠ istasyonunda azot parametreleri, fiziksel parametreler
ve toplam koliform ölçümleri yapılmıĢtır. Organik madde parametrelerinin ölçülmemiĢ olması
önemli bir eksikliktir. Amonyum azotu (NH4-N) savak önü ve su tavsiye tesisi önünde Sınıf II
iken, diğer iki istasyonda Sınıf III ve IV‟e girmektedir. Bu bir baraj gölü için dikkate alınması
gereken bir kirliliğe iĢaret etmektedir. NO3-N ise Sınıf I ila III arasında değiĢmektedir. Renk
parametresi Sınıf III-IV, yani kirli-çok kirli seviyesindedir. B.Çekmece‟de toplam koliform da
Sınıf I ve II seviyesindedir. Büyükçekmece‟yi besleyen Karasudere, Sarısudere ve
Çakıldere‟de organik parametrelerden KOĠ ve BOĠ Sınıf II, TKN Sınıf IV, azot
parametrelerinden NH4-N Sınıf III ya da IV., NO3-N Sınıf II ya da III‟e, renk, çözünmüĢ
oksijen, demir ve toplam koliform da Sınıf III‟e girmektedir.
Ġstanbul‟un Anadolu yakasındaki en önemli içme suyu kaynağı olan Ömerli Barajı‟nda ölçümü
yapılan az sayıda parametreden NH4-N Sınıf II, NO3-N Sınıf I-II, toplam koliform da Sınıf I‟e
girerken, Esenceli açıklarında Sınıf I olan çözünmüĢ oksijen Emirli su alma yapısında Sınıf
III‟e gerilemektedir. Ömerli Barajı‟nı besleyen derelerden Ozandere, ġalgamdere ve Göçbeyli
derelerinde ağırlıklı olarak Sınıf II olan KOĠ ve BOĠ, PaĢaköydere ve Köydere‟de Sınıf III‟e
yükselmektedir. TKN parametresi tüm derelerde Sınıf IV ölçülürken, NH4-N parametresi Sınıf
II ila IV arasında görülmekte, ġalgamdere ve PaĢaköydere de sırasıyla 44 ve 38 mg/L
civarındaki çok yüksek karakteristik konsantrasyonlara ulaĢmaktadır. NO 3-N ise bu derelerde
Sınıf I ila II‟dir. Inorganik parametrelerden renk ve çözünmüĢ oksijen ve C grubu parametresi
olan demir de ġalgamdere, PaĢaköyderede ve Köyderede Sınıf III‟e girmektedir. D grubu
(bakteriyolojik parametreler) ise diğer derelerde Sınıf II olmasına rağmen, ġalgamdere ve
PaĢaköydere‟de Sınıf IV, yani çok kirli su sınıfına girmektedir. Ömerli Barajı‟nı Karadeniz‟e
bağlayan Çayağzı (Riva) deresinde ise çok fazla deĢarj yapılmasına rağmen, su kalitesi
istasyonu olmadığı için su kalitesini değerlendirmek mümkün olmamıĢtır.
Bir diğer içme suyu kaynağı olan Elmalı Barajı‟nda ise savak önünde NH4-N ve renk Sınıf III,
NO3-N, demir ve toplam koliform Sınıf II‟ye girmektedir. Elmalı Barajı‟nı besleyen Budakdere
ve Karanlıkdere de BOĠ Sınıf I-II, TKN ve NH4-N Sınıf III, NO3-N Sınıf II, renk Sınıf III‟e
girmektedir. Budakdere‟de C grubu (demir ve mangan nedeniyle) Sınıf III‟e girerken, D grubu
Sınıf II‟dir. Karanlıkdere de ise D grubu (toplam koliform) Sınıf III olmaktadır.
Anadolu yakasındaki önemli baraj göllerinden olan Darlık Barajı‟nda ise ĠSKĠ su alma yapısı
ve sedde önünde ölçülen parametrelerden NH4-N II, NO3-N, demir ve toplam koliform I.
Sınıftır. Darlık ve Alaçalı Barajları sonrasındaki Darlıkdere ve Ilıcızdere‟de BOĠ Sınıf I, TKN
Sınıf IV, NH4-N Sınıf II-III, NO3-N Sınıf I, demir Sınıf II-III, toplam koliform ise Sınıf II‟dir.
Sungurlu ve Ġsaköy Baraj aksları ile Göksu ve Ağva Çanakdere ve daha batıdaki derede
genel olarak BOĠ Sınıf I-II, TKN Sınıf IV, NH4-N Sınıf II, NO3-N Sınıf I-II, renk Sınıf II-III,
demir Sınıf II-III, toplam koliform ise Sınıf II‟ye girmektedir. Doğudaki Kefken Kumcağızdere,
Yulaflı Sarısudere, Kandıra Yenidüzdere ve Bağırganlı Kurudereleri de yukarıdaki derelerle
benzer su kalitesine sahiptir. Ancak Sarısudere‟de NH4-N ve NO3-N, Kumcağızdere‟de ise
sadece NH4-N Sınıf III olarak belirlenmiĢtir.
Yalova civarındaki Avcıdere, Suludere, Yağcıdere ve Karadere‟de BOĠ, NH4-N ve NO3-N
Sınıf I, yani çok temiz su kategorisindedir. Ancak bu derelerde toplam fosfor Sınıf III ya da IV,
yani kirli ya da çok kirli sınıfına girmektedir. Toplam koliform ise Sınıf II‟dir.
Ġznik Gölü‟nü besleyen Kırandere ve Karasudere‟nin mansabında KOĠ ve toplam fosfor Sınıf
IV, NH4-N Sınıf II, NO3-N Sınıf I, C grubu Sınıf III, D grubu ise Sınıf II.‟ye girmektedir.
Sölözdere‟de farklı olarak KOĠ ve C grubu Sınıf II‟ye girerken, Olukdere‟de ise KOĠ ve toplam
fosforun yanı sıra NH4-N de Sınıf IV‟e girmektedir. Ġznik Gölü‟nü Marmara Denizi‟ne bağlayan
Ġznik Gölayağı‟nda ise KOĠ, BOĠ, TKN, NH4-N, toplam fosfor ve çözünmüĢ oksijen
parametreleri Sınıf IV., yani çok kirli su sınıfındadır. Tuzluluk parametreleri ise Sınıf III‟tür.
Mansabında KOĠ için hesaplanan 165 mg/L karakteristik konsantrasyonu Gölayağı‟nın
önemli organik kirliliğe maruz kaldığını göstermektedir. 5.4 mg/L seviyesindeki toplam fosfor
ve 15 mg/L TKN de tarımsal kirlenmeye iĢaret etmektedir.
Havzanın Çanakkale-Balıkesir kesimindeki önemli akarsulardan olan Gönen Çayı, Gönen
ilçesi öncesinde birçok parametre açısından temiz su kategorisine girmektedir. Bu bölümde
KOĠ, BOĠ, NO3-N, çözünmüĢ oksijen, inorganik parametreler, C grubu parametreler Sınıf I„e
girerken, sadece NH4-N Sınıf II, NO2-N ise Sınıf III‟e girmektedir. Gönen sonrasında ise KOĠ
Sınıf II-III, BOĠ Sınıf III-IV, NH4-N, bor ve çözünmüĢ oksijen Sınıf IV, sodyum ve klorür de
Sınıf III‟e düĢmektedir. Değirmendere karıĢımı sonrasında Gönen Çayı‟nın mansabında ise
KOĠ, sodyum ve klorür yeniden Sınıf II‟ye yükselmektedir.
Marmara‟ya dökülen Biga-Güvemalan Mağaradere‟de KOĠ Sınıf I, NH4-N Sınıf II, C grubu
Sınıf I iken, Sülüklüdere‟de KOĠ ve demir parametreleri Sınıf II‟ye düĢmektedir. Biga Çayını
besleyen Kocaçay‟da Bakacak Barajı çıkıĢında ve HoĢap Çayı‟nda çoğu parametre (KOĠ,
BOĠ, NH4-N, NO3-N ve C grubu parametreler) Sınıf I kategorisindedir. Biga Çayı‟nda ise Biga
öncesinde ölçüm istasyonu olmadığı için su kalitesi bilinmemektedir. Biga sonrasında ise
Marmara Denizi giriĢinde KOĠ Sınıf II, BOĠ Sınıf III-IV, NH4-N Sınıf IV, çözünmüĢ oksijen Sınıf
III, C grubu ise Sınıf II‟ye düĢmektedir.
Bölgedeki önemli akarsulardan olan Umurbey Çayı‟nda KOĠ ve NO3-N Sınıf I, BOĠ Sınıf II,
NH4-N ve C grubu ise Sınıf I-II‟ye girmektedir. Lapseki civarındaki Bayramdere‟de NO2-N
hariç tüm parametreler için su kalitesi Sınıf I temiz su kategorisindedir. Çanakkale civarındaki
Sarıçay‟da ise KOĠ, NO3-N ve C grubu Sınıf I, NH4-N Sınıf II‟dir.. Sarıçay ve Umurbey
Çayı‟nda kurĢun-çinko yatakları ve iĢleme tesisleri olmasına rağmen bunlarla ilgili DSĠ
istasyonlarında ölçüm yapılmaması önemli bir eksikliktir.
Özetle; havzada akarsularda su kalitesi açısından görülen önemli sorunların baĢında
Ġstanbul‟daki Ömerli, Elmalı, Büyükçekmece Barajlarını ve Haliç‟i besleyen derelerin azot,
çözünmüĢ oksijen, toplam koliform, renk ve demir parametreleri açısından kirli ya da çok kirli
sınıfına girmesi gelmektedir. Bir baĢka önemli sorun ise Ġznik Gölü‟ndeki kirlenmedir. Ġznik
Gölü‟nü besleyen dereler ve gölü Marmara Denizi‟ne bağlayan Gölayağı organik madde,
azot ve fosfor açısından çok kirlenmiĢ vaziyettedir. Gönen Çayı, Gönen sonrasında ve Biga
Çayı Marmara denizine mansabında organik madde, azot ve çözünmüĢ oksijen parametreleri
açısından kirli ya da çok kirli su sınıfındadır.
DSĠ tarafından yapılan su kalitesi gözlemlerinde B grubu organik parametreler arasında
çoğunlukla KOĠ, BOĠ ve TKN ölçümleri yapılmıĢ, diğer organik parametrelerin ölçümü
genelde yapılmadığı için gerçek su kalitesi tam olarak tespit edilememiĢtir. Toplam P
ölçümlerinin birçok yerde yapılmamıĢ olması, fosfor kirliliğinin düzeyinin belirlenmesini
engellemektedir. Ayrıca, 21 adet olan C grubu parametreleri arasında genellikle sadece 3–4
parametre ölçüldüğü için gerçek su kalitesi tespit edilenlerden daha kötü olabilir. Özellikle
sanayinin yoğun olduğu yerlerdeki akarsularda ağır metal parametrelerinin daha sıklıkla
izlenmesinde fayda vardır. D grubu parametreler için havzanın Çanakkale, Balıkesir, Bursa
ve Yalova‟ya giren bölümlerinde bulunan DSĠ istasyonlarında ölçüm yapılmamıĢtır. Havzada
ölçüm istasyonu bulunmayan fakat su kalitesi açısından önemli olabilecek birçok akarsu
mevcuttur. Özellikle sanayinin çok yoğun olduğu ve çok fazla deĢarj alan Gebze, Dilovası,
Ġzmit, Tuzla ve Çorlu gibi yerleĢimlerdeki önemli derelerin hiçbirinde ölçüm olmaması su
kalitesinin ortaya konamamasına neden olmaktadır. Bu akarsular ġekil 64-70‟de siyah renkle
belirtilmiĢtir. Havzadaki su kalitesi istasyonlarının sayısının, önemli derelerin tamamını
içermek üzere arttırılması ve SKKY‟deki parametrelerin tamamının ölçülebileceği Ģekilde
yeniden organize edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca AB sürecinde Su Çerçeve
Direktifine uyum sağlamak için kimyasal kirlenmenin yanı sıra ekolojik kirlenmenin de
belirlenmesine ihtiyaç duyulacaktır. Ülkemizdeki akarsularda halihazırda akarsuların ekolojik
vaziyetini izleyecek bir organizasyon mevcut değildir. Bu konuda altyapı çalıĢmalarının
baĢlatılmasına ihtiyaç vardır.
Bunun yanında SKGĠ‟lerin yerleri de kalite açısından önem arz eden bir konudur.
Ülkemizdeki bütün su kaynaklarının plânlanması, yönetimi, geliĢtirilmesi ve iĢletilmesinden
sorumlu olan DSĠ, kendi görev ve amaçları doğrultusunda ölçümler yapmaktadır. Ancak
ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta
yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme
Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması
çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm
noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‟nin
SKGĠ‟leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük
Menderes Nehir Havzası‟nda su kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan
parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme
sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa
sürede baĢlatılması gerekmektedir.
6.1.3. Yeraltı Suyu Kirliliği
Havzada yer alan DSĠ Bölge Müdürlükleri tarafından “Tarımsal Kaynaklı Nitrat Kirliliğine
KarĢı Suların Korunması Yönetmeliği” gereğince yer altı suyunda nitrat ölçümleri yapılmıĢtır.
Yapılan bu ölçümlere göre; Kocaeli‟de 2010 yılında mevcut yer altı suyu ölçüm
istasyonlarında 0,70-3,40 mg/L; Tekirdağ‟da mevcut yer altı suyu ölçüm istasyonlarında 0,367 mg/L; Balıkesir‟de ise 0,1-20 mg/L (Gönen çayı civarında 11-42 mg/L) değerleri elde
edilmiĢtir. Söz konusu yönetmelik‟te verilen sınır değerin 25 mg/L olduğu dikkate alındığında,
yapılan ölçümlere göre yer altı suları için noktasal veya yayılı azot kirliliğinin genellikle önemli
bir etkisinin olmadığı görülmektedir. Ancak yer altı suyu izlemesi için havzada daha fazla
parametre ile izleme ve daha fazla sıklıkta ölçümler gereklidir.
ġekil 62. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde önemli parametrelere göre su kalitesi sınıfları
ġekil 63. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde önemli parametrelere göre su kalitesi sınıfları
ġekil 64. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde A grubu (fiziksel ve inorganik) parametrelere göre
ġekil 65. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde A grubu (fiziksel ve inorganik) parametrelere göre su
ġekil 66. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde B grubu (organik) parametrelere göre su kalitesi
sınıfları
ġekil 67. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde B grubu (organik) parametrelere göre su kalitesi
sınıfları
ġekil 68. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde C grubu (inorganik kirlenme)
parametrelere göre su kalitesi sınıfları
ġekil 69. Marmara Havzasının Çanakkale bölümünde C grubu (inorganik kirlenme)
ġekil 70. Marmara Havzasının Ġstanbul-Ġznik bölümünde D grubu (bakteriyolojik)
Su Kaynaklarının Sıcaklıkları
DSĠ‟den temin edilmiĢ olan su kalitesi verileri kullanılarak DSĠ istasyonlarında 2003-2009
yılları arasında ölçülmüĢ olan minimum ve maksimum sıcaklıklar Tablo 25‟de verilmektedir.
Bu süre zarfında 10‟un altında ölçüm yapılmıĢ olan DSĠ istasyonları dikkate alınmamıĢtır.
Tablo 25. Marmara Havzası DSĠ istasyonlarında ölçülen minimum ve maksimum su sıcaklıkları.
ĠSTASYON NO
ĠSTASYON ADI VE YERi
MĠNĠMUM
SICAKLIK (°C)
MAKSĠMUM
SICAKLIK (°C)
02-14-00-009
OZANDERE-BIÇKIDEREKÖY (OM1)
1
28
02-14-00-010
GÖÇBEYLI DERESI-GÖÇBEYLI (OM2)
1
27
02-14-00-012
BUDAKDERE-DUDULLU (EL-1)
2
17
02-14-00-013
KARANLIKDERE-ÇAVUSBASI KÖYÜ
1
28
02-14-00-016
MALOVA DERE-PIRINÇÇIKÖY (AL1)
2
27
02-14-00-018
ISTRANCADERE-KARAMANDEREKÖY (TE-1B)
0
27
02-14-00-024
ÇAKILDERE-TEPECIK (BC-1)
1
25
02-14-00-029
SIVASDERE-BASAKKÖY (TE-1A)
0
25
02-14-00-031
DARLIKDERE-ERENLER KÖYÜ (DA1)
2
27
02-14-00-042
GÖKSUDERE-UBEYLI ISAKÖY BARAJI AKSI (IS1)
1
26
02-14-00-044
ÇANAKDERE-GERDELLI SUNGURLU BARAJI AKSI (SU1)
0
27
02-14-00-047
ÇIFTLIKDERE-ÇIFTLIKKÖY (TE-1C)
1
27
02-14-00-055
KARASUDERE-ÇATALCA (BC-2A)
2
28
02-14-00-056
KARASUDERE-GÖKÇEALI (BC-2B)
1
30
02-14-00-061
KARASUDERE-AKALAN (BC-2C)
1
28
02-14-00-062
SARISUDERE-IZZETTIN (BC-3A)
1
26
02-14-00-091
ILICIZDERE-KALEDIBI (A2)
0
27
02-14-00-092
KABAKOZDERE-KABAKOZ (KA1)
0
28
02-14-00-098
KILINCIDERE-AGI (K1)
4
24
02-14-00-101
SALGAMDERE-SULTANBEYLI (OM3)
1
26
02-14-00-102
PASAKÖYDERE-PASAKÖY (OM4)
1
27
02-14-00-103
KÖYDERE-BALLICA (OM5)
1
24
02-14-00-123
KURUDERE-BAGIRGANLI
1
25
02-14-00-124
YENIDÜZDERE-KANDIRA
1
24
02-14-00-125
SARISUDERE-YULAFLI
2
22
02-14-00-126
KUMCAGIZDERE-KEFKEN
2
24
02-14-00-132
SAZLIDERE-DURSUNKÖY (SD-1)
0
22
02-14-00-133
SAZLIDERE-HARAÇCI (SD-2)
1
27
02-14-00-216
KILINCIDERE-KEMERBURGAZ (2-107 AGI)
4
25
02-14-00-223
ÇANAKDERE-SUNGURLU (SU2)
6
25
02-14-01-054
ELMALI BARAJI-DOLUSAVAK ÖNÜ (1EL-1)
1
28
02-14-01-104
DARLIK BARAJ GÖLÜ-SEDDE ÖNÜ (1DA-1)
6
26
02 25 00 001
BĠGA ÇAYI - MARMARA DENĠZĠ GĠRĠġĠ
9
28
02 25 00 002
GÖNEN ÇAYI-GÖNEN MARMARA DENĠZ GĠRĠġĠ
8
29
02 25 00 112
GÖNEN Ç-GÖN.BRJ ÇIK ( KUMK. REG.YER)
5
25
02 25 00 113
GÖNEN ÇAYI-GÖNEN KÖPRÜSÜ MEMBA
8
26
02 25 00 120
HOġAP ÇAYI-TAġOLUKBELĠ DEĞĠRMENĠ
6
28
02 25 00 131
ÇANAKKALE MERKEZ-SARIÇAY
6
27
02 25 00 135
BAYRAMDERE - BAYRAMDERE BRJ SONRASI
6
27
02 25 00 196
GÖNEN ÇAYI - GÖNEN BRJ SONRASI
5
25
02 25 02 197
GÖNEN ÇAYI - GÖNEN BRJ
5
28
02 25 00 198
GÖNEN ÇAYI - GÖNEN BRJ ÖNCESĠ
5
29
02 25 00 199
BĠGA ÇAYI - ADLĠYE (3)
12
28
02 25 00 207
UZUN D - BĠGA ÇAYI KAR.ÖNCESĠ (2)
11
26
02 25 00 208
BĠGA - GÜVEMALAN SÜLÜKLÜ DERE
3
22
02 25 00 209
BĠGA. - GÜVEMALAN MAĞARA DERE
3
23
02 25 00 225
ÇERPEġ DERESĠ - KETEN DERESĠ KAR. SONR (1)
14
26
02 25 00 226
ÇERPEġ DERESĠ - GÖNEN ÇAYI ÖNC ( 2 )
14
27
02 25 00 227
ÇERPEġ DERESĠ - GÖNEN ÇAYI KARIġIM SONR ( 4 )
15
28
02 25 00 228
GÖNEN ÇAYI - ÇERPEġ DERESĠ ÖNC ( 3 )
11
28
02 25 00 231
UMURBEY ÇAYI,PB-ZN TES. MEMBA
12
23
02 25 00 232
UMURBEY ÇAYI,PB-ZN TES. MANSABI
8
27
02 25 00 234
UMURBEY BARAJ ÇIKIġI
9
21
02 25 01 235
KOCAÇ.(BOġNAK D.)-AġAĞI ÇAVUġ BRJ.AKS YERĠ
3
27
02 25 02 134
SARIÇAY - ATĠKHĠSAR BRJ ÇIKIġI (ARIT.TES.GĠR)
9
27
02 25 02 211
BAKACAK BRJ.ÇIKIġI
6
28
02-01-00-033
IZNIK KARSAKDERE-MANSAP (I4)
2
28
02-01-00-034
IZNIK GÖLAYAGI MANSAP-GEMLIK (I-06)
5
28
02-01-00-037
IZNIK SÖLÖZDERE-MANSAP (I-08)
2
28
02-01-00-038
IZNIK KIRANDERE-MANSAP (I-10)
6
28
02-01-00-039
IZNIK KARADERE-MANSAP (I12)
3
30
02-01-00-070
IZNIK OLUKDERE-MANSAP (I14)
6
27
02-01-00-072
IZNIK GÖLAYAGI-KARSAKDERE ÖNCESI (I3)
7
28
02-01-00-191
AVCIDERE
3
28
02-01-00-192
SULUDERE
4
28
02-01-00-193
YAĞCIDERE
4
27
02-01-00-194
KARADERE
4
27
02-01-00-221
IZNIK SÖLÖZDERE-MEMBA (I-8.0)
4
28
02-01-00-222
IZNIK KARADERE-MEMBA (I-12.0)
5
28
6.2.
Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması
Bu bölümde Marmara Havzası‟ndaki baĢlıca kirletici kaynaklar tanımlanmaktadır. Bu
kapsamda, havzadaki noktasal ve yayılı kaynaklar ile bunların toplamından oluĢan besi
maddesi (nutrient) yüklerinin (azot ve fosfor) yıllara göre dağılımı verilmektedir. Yük dağılımı
Ġl bazında sunulmaktadır. Temel prensip mevcut veriler doğrultusunda kirletici kaynakların
geçmiĢten bugüne nasıl değiĢtiğinin tespiti ve geleceğe uyarlanmasıdır. Bu kapsamda
noktasal veya yayılı kirletici kaynaklar için literatürde tanımlanmıĢ ve benzer projelerde
kullanılmıĢ olan birim kirlilik yüklerinden faydalanılmıĢtır.
ġekil 71’de havza için kirlilik oluĢturabilecek kaynaklar noktasal ve yayılı olarak
gösterilmeketdir.
Kirlilik Kaynakları
Noktasal Kaynaklar
Yayılı Kaynaklar
Kentsel atıksu deşarjları
Tarımsal faaliyetler
Gübre kullanımı
Pestisit kullanımı
Endüstriyel atıksu deşarjları
Hayvancılık faaliyetleri
Katı atık düzenli depolama sızıntı suları
Rehabilite edilen düzensiz depolama sızıntı suları
Katı atık düzensiz depolama sızıntı suları
Foseptik çıkış suları
Arazi kullanımı
Atmosferik taşınım
ġekil 71. Kirlilik kaynakları
6.2.1.
Nüfus Tahminleri
Nüfus tahminleri yapılırken amaç, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki nüfus değiĢimini,
olabildiğince gerçekçi Ģekilde tahmin etmektir. Proje kapsamında havza sınırları içinde yer
alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar), kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı
nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar içinden havza yapısını en iyi
yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir.
Nüfus tahminleri yapılırken aĢağıdaki temel prensipler dikkate alınmıĢtır:
GeçmiĢe yönelik nüfus sayım sonuçları detaylı çalıĢılmıĢ, nüfusun geçmiĢteki değiĢim
eğilimlerinden yararlanılarak ileriye yönelik projeksiyonlar yapılmıĢtır.
Nüfus projeksiyonları 2040 yılına kadar yapılmıĢtır,
Nüfus tahminlerini ilçe bazlı yapılmıĢtır,
Her bir ilçenin kentsel/kırsal nüfusları ayrı ayrı hesaplanmıĢtır (nüfus sayımları kentsel
ve kırsal olarak ayrılmaktadır),
Nüfuslardaki yaz ve kıĢ farklılıklarının göz önünde bulundurulmuĢtur (nüfus sayımları
kıĢ nüfusuna karĢılık gelmektedir, yaz değeri nüfusuyla ilgili olarak sahalardan
toplanan veriler kullanılmıĢtır veya kıĢ nüfusunun %120, %80 gibi sabit bir katı olarak
alınmıĢtır),
Yaz ve kıĢ nüfuslarını birlikte ifade eden “eĢdeğer nüfus” her bir ilçe için
hesaplanmıĢtır. EĢdeğer nüfus kıĢ ve yaz nüfuslarının aylara göre ağırlıklı
ortalamasıdır. Yaz dönemi 4 ay (Mayıs-Eylül), kıĢ dönemi 8 ay (Ekim-Nisan) kabul
edilmiĢtir,
GeçmiĢe yönelik nüfus sayımları çalıĢılırken 1975, 1980, 1985, 1990, 2000, 2007,
2008 ve 2009 nüfusları kullanılmıĢtır. Bu nüfus sayımları arasından 2007, 2008 ve
2009 sayımlarında, öncekilerden farklı olarak Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine
(ADNKS) geçilerek yeni bir yöntem uygulanmıĢtır. Bu durum eski ve yeni nüfus
sayımları arasında belirgin fark oluĢturmuĢtur.
Tüm bu durumlar farklı senaryolar için tekrarlanmıĢtır. Tahmin ve senaryo sonuçları
farklı grafiklere iĢlenmiĢtir,
Seçilen uygun senaryoya göre hesaplamalar belde bazında belirli katsayılar
kullanılarak uygulanmıĢtır.
Hesaplamalarda yöntem olarak, ġekil 72‟de verilen “azalan hızlı geometrik artıĢ
yöntemi” kullanılmıĢtır. Bu yönteme göre,
Nt = N0 (1+p) t
N0 : Son nüfus sayım değeri (kiĢi)
Nt : Gelecekteki nüfus (kiĢi)
p
: Nüfus artıĢ/azalma hızı (%)
t
: Son nüfus sayımından itibaren geçen süre (yıl)
ġekil 72. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi
Bu hesaplama yöntemine göre, zamana karĢı nüfusun artıĢ hızının azalacağı ve
grafik üzerinde bir “s” eğrisi oluĢturacağı varsayılmaktadır.
Nüfus ArtıĢ Hızı Tahminlerinde, aĢağıdaki senaryolar kullanılmıĢtır:
UNDP (BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı): Türkiye genelinde 2000-2030 yılları
için kentsel ve kırsal ayrımlı nüfus artıĢ hızı (p katsayısı) belirlenmiĢtir. Bu değerler
5‟er yıllık olarak tanımlanmıĢ, ilçe bazında kullanılarak 2000-2040 yılları için nüfus
projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
UNDP %80: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %80‟i alınarak ilçeler için
kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
UNDP %120: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %120 arttırılarak ilçeler için
kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur.
TÜBĠTAK-MAM: 11 havzadaki her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate
alınarak, 2009 yılından itibaren, grafik üzerinde bir “s” eğrisi oluĢturacak Ģekilde p
değerleri bulunmuĢ ve bu değerler üzerinden 2040 yılına kadar projeksiyon
yapılmıĢtır.
TÜBĠTAK-MAM Nüfus Tahmini
Tahminler her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate alınarak, 2009 yılından
itibaren, grafik üzerinde bir “s” eğrisi oluĢturacak Ģekilde p değerleri bulunmuĢtur.
p değerleri hesaplanmadan, grafik eğimi üzerinden tahmini olarak bulunmuĢtur,
Değerler her 5 yılda bir değiĢtirilerek, 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır.
Grafikteki eğimin 2007, 2008 ve 2009 ADNKS değerleri ile kesiĢmesine dikkat edilmiĢtir,
Nüfuslar kentsel ve kırsal için ayrı ayrı hesaplanmıĢtır,
Kırsal ve kentsel nüfuslarda eğime bağlı olarak azalmalar olsa bile, düĢme eğilimi
göstermeyeceği kabulü yapılmıĢtır,
Proje kapsamında, havza sınırları içine birkaç il girdiğinde, bu illerin tamamı değil ancak
bir kısmının havzada yer alması durumunda hesaplamalar il değil, ilin ilgili havzaya giren
ilçeleri bazında yapılmıĢtır. Eğer bir ilçe 2 farklı havzaya giriyorsa, hesaplamalar ilçe
merkezinin bulunduğu havza için yapılmıĢtır,
Hesaplamalar yapılırken zamanla illerin idari yapılanmasında farklılıklar olduğu
görülmüĢtür, yıllara bağlı olarak bazı ilçelerin il olabildiği, ilçelere bağlı beldelerin ise ilçe
olabildiği tespit edilmiĢtir. Bu durumda idari teĢkilatlanmaların ilk hali dikkate alınarak,
yerleĢkelerin toplam nüfusları üzerinde çalıĢılmıĢ, sonra her bir ilçe için uyarlanmıĢtır.
Nüfus Tahmin Senaryosu Seçilirken:
Uygulanan yöntemlerden hangisinin seçileceğine karar verilirken, tüm tahmin ve senaryo
sonuçları toplam havza nüfusları için grafiklere iĢlenerek, gerçek resim görülmüĢtür. Bu
grafiklerden mümkün olduğunca gerçekçi, S-eğrisini en iyi temsil eden, havzanın
durumunu (tarım, sanayi, turizm, vb) en uygun Ģekilde yansıtan (genelde en düĢük artıĢ
olmayan) senaryo seçilmiĢtir.
2007, 2008 ve 2009 ADNKS sayım sonuçlarındaki yöntem farklılığı son yıllarda
havzaların toplam nüfuslarında değiĢiklik göstermesine neden olmuĢtur. Bu durum Büyük
Menderes, Konya, Kızılırmak, Ceyhan, YeĢilırmak ve Burdur Havzalarının toplam
nüfusları için belirgindir. Nüfus tahminlerini diğer senaryolar ile sağlıklı karĢılaĢtırmak için,
söz konusu havzaların MAM ve UNDP tahminleri 2009 yılı nüfus sayımları baz alınarak
hesaplanmıĢtır.
Elde Edilen Sonuçlar:
Yapılan hesaplamalar neticesinde elde edilen nüfuslara bağlı olarak çizilen grafikte (ġekil
73) yer alan eğrilere göre, azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemine en uygun olan tahmin
yöntemi UNDP Tahmin Senaryosu‟dur. Bu sebeple Marmara Havzası için UNDP Tahmin
Yöntemi ile elde edilen nüfus değerlerinin kullanılmasına karar verilmiĢtir. Seçilen tahmin
yöntemine göre 2009 yılından 2040 yılına kadar havza geneli için hesaplanmıĢ olan nüfuslar
Tablo 26‟ da verilmektedir.
MARMARA HAVZASI NÜFUS TAHMİN SONUÇLARI
30.000.000
25.000.000
TÜİK Sayım Sonuçları
20.000.000
Nüfuslar (kişi)
MAM Tahmin
UNDP tahmin
UNDP %80 Tahmin
15.000.000
UNDP %120 tahmin
ADNKS Sayım Sonuçları
MAM Tahmin (ED Nüfus)
10.000.000
UNDP Tahmin (ED Nüfus)
5.000.000
0
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
2040
Yıllar
ġekil 73. Marmara Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları
2050
Tablo 26. Marmara Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040)
YILLAR
Kırsal
Kentsel
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
2009
15.300.821
18.634.843
16.689.997
2010
15.599.071
18.998.081
2011
15.862.707
19.319.163
2012
16.130.799
2013
Toplam
KıĢ
Yaz
EĢdeğer
717.349
16.018.170
19.352.192
17.407.346
17.015.325
715.358
16.314.429
19.713.440
17.730.684
17.302.897
711.915
16.574.622
20.031.078
18.014.812
19.645.672
17.595.329
708.488
16.839.287
20.354.160
18.303.817
16.403.422
19.977.699
17.892.704
705.077
17.108.499
20.682.776
18.597.781
2014
16.680.652
20.315.337
18.195.104
701.683
17.382.335
21.017.020
18.896.787
2015
16.962.568
20.658.682
18.502.615
698.305
17.660.873
21.356.987
19.200.921
2016
17.204.865
20.953.775
18.766.911
693.498
17.898.363
21.647.273
19.460.409
2017
17.450.623
21.253.083
19.034.981
688.725
18.139.348
21.941.808
19.723.706
2018
17.699.891
21.556.666
19.306.881
683.984
18.383.875
22.240.650
19.990.865
2019
17.952.720
21.864.586
19.582.665
679.276
18.631.996
22.543.862
20.261.940
2020
18.209.161
22.176.905
19.862.388
674.600
18.883.761
22.851.505
20.536.988
2021
18.441.775
22.460.205
20.116.121
669.286
19.111.061
23.129.491
20.785.407
2022
18.677.360
22.747.124
20.373.095
664.014
19.341.374
23.411.138
21.037.109
2023
18.915.955
23.037.709
20.633.353
658.784
19.574.739
23.696.492
21.292.136
2024
19.157.598
23.332.005
20.896.935
653.594
19.811.193
23.985.600
21.550.529
2025
19.402.328
23.630.062
21.163.884
648.446
20.050.774
24.278.507
21.812.330
2026
19.619.501
23.894.556
21.400.774
642.653
20.262.153
24.537.208
22.043.426
2027
19.839.104
24.162.010
21.640.315
636.911
20.476.015
24.798.921
22.277.226
2028
20.061.165
24.432.458
21.882.537
631.221
20.692.387
25.063.680
22.513.759
2029
20.285.712
24.705.933
22.127.471
625.582
20.911.295
25.331.516
22.753.053
2030
20.512.773
24.982.470
22.375.146
619.993
21.132.766
25.602.463
22.995.140
2031
20.703.342
25.214.564
22.583.018
613.901
21.317.243
25.828.465
23.196.919
2032
20.895.682
25.448.814
22.792.821
607.868
21.503.550
26.056.682
23.400.688
2033
21.089.809
25.685.241
23.004.572
601.894
21.691.703
26.287.135
23.606.467
2034
21.285.739
25.923.864
23.218.291
595.979
21.881.719
26.519.844
23.814.271
2035
21.483.490
26.164.704
23.433.996
590.123
22.073.612
26.754.827
24.024.118
2036
21.643.160
26.359.166
23.608.163
583.802
22.226.961
26.942.968
24.191.964
2037
21.804.017
26.555.074
23.783.624
577.548
22.381.565
27.132.622
24.361.172
2038
21.966.069
26.752.437
23.960.389
571.362
22.537.431
27.323.799
24.531.751
2039
22.129.326
26.951.267
24.138.468
565.242
22.694.568
27.516.509
24.703.710
2040
22.293.796
27.151.575
24.317.871
559.187
22.852.983
27.710.762
24.877.058
6.2.2.
Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri
Noktasal kaynaklardan gelen kirlilik yükü hesapları, Marmara Havzası‟nı paylaĢan iller
bazında yapılmıĢtır. Bir havzadaki noktasal kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan
alıcı ortamlara deĢarj edilen kentsel atıksu, endüstriyel atıksular, düzenli depolama
sahalarından kaynaklanan sızıntı sularıdır. Bu kaynaklardan gelen toplam kirlilik yükü genel
olarak kentsel ve endüstriyel yüklerin toplamından oluĢmaktadır. Bu yüklerin hesaplama
yöntemine ait yaklaĢımlar aĢağıda açıklanmaktadır.
6.2.2.1.
Kentsel Kirlilik Yükleri
Proje kapsamında belediye teĢkilatına sahip olan yerleĢim yerleri ile nüfusu 2.000‟in üzerinde
olan köylerden kaynaklanan kentsel kirlilik yükleri ve atıksu debileri hesaplanmıĢtır.
Hesaplamalarda 20.03.2010 tarihli Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Teknik Usuller
Tebliği‟nde yer alan hususlar dikkate alınmıĢtır.
Tebliğ‟de yer alan “Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi”
tablosunda, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim yerleri için güncel kiĢi baĢı
atıksu oluĢumu değerleri verilmiĢtir. 2010 yılı için verilen kiĢi baĢı atıksu oluĢumu değerleri,
2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimleri için tedrici olarak artırılmıĢtır. Bu değerlere yeraltı
suyundan atıksu toplama sistemine giren sızma debisi de ilave edilmiĢtir. Sızma debisi,
yeraltı su seviyesinin yüksekliğine, yerleĢim yerinin deniz kenarında olup olmamasına, zemin
yapısına, içme suyu Ģebekesinde kaçak oranına ve kanalizasyon Ģebekesinin yaĢına vb.
bağlı olarak değiĢmektedir. Atıksu altyapı sisteminin zamanla iyileĢeceği kabulü ile sızma
debisinin kiĢi baĢı atıksu debisine oranı tedrici olarak azaltılmıĢtır. Buna göre; kiĢi baĢı atıksu
debisi 2010 yılında %50, 2020 yılında %40, 2030 yılında %35 ve 2040 yılında %30 oranında
artırılarak toplam atıksu debisi hesaplanmıĢtır. Bu artırım değerler gelecekte artacak kiĢi baĢı
milli gelireahminlerine dayanılarak belirlenmiĢtir. Hesaplamalarda kullanılan kiĢi baĢı atıksu
debi değerleri Tablo 27’de verilmektedir.
Tablo 27. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri
NÜFUS
2010 Yılı Ġçin Birim
Atıksu OluĢumu
2.000
10.000
50.000
100.000
ATIKSU
OLUġUMU
L/kiĢi-gün
70
80
90
100
Atıksu OluĢumu
2.000
10.000
50.000
100.000
35
40
45
50
TOPLAM ATIKSU
DEBĠSĠ
L/kiĢi-gün
105
120
135
150
85
97
108
120
33
39
43
48
118
136
151
168
2.000
10.000
50.000
100.000
100
116
125
142
35
40
46
48
135
156
171
190
2.000
10.000
50.000
100.000
121
140
150
169
36
42
47
50
157
182
197
219
kiĢi
(Kaynak:
tahminleri)
DanıĢman
Atıksu OluĢumu
(Kaynak:
tahminleri)
DanıĢman
Atıksu OluĢumu
(Kaynak:
tahminleri)
DanıĢman
SIZMA DEBĠSĠ
L/kiĢi-gün
Kirlilik yükleri hesaplamalarında Tebliğ‟de yer alan “Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve
Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi” tablosundaki, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim
yerleri için güncel kiĢi baĢı kirlilik yükleri değerleri kullanılmıĢtır. 2010 yılı için verilmiĢ olan
kiĢi baĢı kirlilik yükü değerleri, 2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimlerinde tedrici olarak
artırılmıĢtır. Ayrıca Tebliğ‟de yer almayan, nüfusu 2.000‟in altında olan yerleĢim yerleri için
kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri, nüfusu 2.000 ile 10.000‟in arasında olan yerler için
verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre hesaplamalarda kullanılan
kiĢi baĢı kirlilik yükleri oluĢumu değerleri Tablo 28‟de verilmektedir.
Tablo 28. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri (SKKY Teknik Usuller Tebliği)
2010 Yılı Ġçin
Birim Yükler
2020 Yılı Ġçin
Birim Yükler
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
2030 Yılı Ġçin
Birim Yükler
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
2040 Yılı Ġçin
Birim Yükler
(Kaynak: DanıĢman
tahminleri)
NÜFUS
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
kiĢi
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
g/kiĢi-gün
2.000
10.000
50.000
100.000
2.000
10.000
50.000
100.000
2.000
10.000
50.000
100.000
2.000
10.000
50.000
100.000
50
55
75
90
53
60
80
95
56
65
85
103
60
70
90
110
35
40
45
50
38
43
48
53
41
46
52
56
45
50
55
60
30
35
45
50
31
37
48
53
33
39
51
56
35
42
54
60
4
5
6
7
4
5
6
8
5
6
7
9
6
7
8
10
0,8
0,9
1,0
1,1
0,9
1
1,1
1,2
1
1,1
1,2
1,3
1,1
1,2
1,3
1,5
Ġncelenen yerleĢim yerlerinden kaynaklanan kirlilik yükü, kanalizasyon Ģebekesi olan yerlerde
noktasal, olmayan yerlerde yayılı kaynak olarak değerlendirilmiĢtir. Noktasal kentsel kirlilik
yükü, atıksu arıtma tesisi olup olmamasına bağlı olarak doğrudan ya da arıtma tesisinde bir
miktar giderildikten sonra havzaya deĢarj edilmektedir. Yayılı kirlilik yüklerinin ise
fosseptiklerde bir miktar giderildikten sonra yüzeysel veya yeraltı sularına karıĢarak havzaya
ulaĢmakta olduğu kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda yerleĢim yerlerindeki kanalizasyon
Ģebekesine bağlı nüfus oranı dikkate alınmıĢtır.
Kirlilik yükleri hesaplamalarında, kentsel alan içerisinde yaĢayan nüfustan kaynaklanan
yüklerin yanında, yerleĢim yeri sınırları içerisinde bulunan küçük sanayi sitesi, imalathane,
vb. endüstriyel atıksu deĢarjı yapan çeĢitli iĢyerleri de dikkate alınmıĢtır. Bu tesislerden
kaynaklanan yükün hesaplanması için, nüfusa bağlı olarak hesaplanmıĢ olan yük değerleri
belli bir yüzdeyle artırılmıĢtır. YerleĢim yerlerinde üretilen kentsel kirlilik yüklerinin havzaya
ulaĢma sürecinde izlediği yol ġekil 74’te verilmektedir.
ġekil 74. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol
Yapılan Kabuller:
Kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanmasında yapılan kabuller Ģu Ģekildedir:
1. Nüfusu 2.000 in altında olan yerleĢim yerlerinin nüfusları, emniyetli tarafta kalmak
amacıyla 2040 yılına kadar sabit alınmıĢtır.
2. Mevcut evsel atıksu arıtma tesislerinden yalnızca ön arıtma (fiziksel arıtım)
yapanlarda KOĠ giderme veriminin %10 olduğu, toplam azot ve toplam fosforda
herhangi bir gidermenin olmadığı kabulü yapılmıĢtır. Biyolojik arıtım yapılan mevcut
evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme verimleri ise KOĠ için %80, Toplam
Azot için %25, Toplam Fosfor için %10 olarak alınmıĢtır.
3. Azot ve fosfor giderimi olan mevcut evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme
verimleri KOĠ için %80, Toplam Azot için %70, Toplam Fosfor için %70 olarak
alınmıĢtır.
4. Fosseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor
için %30 olarak alınmıĢtır.
5. 2020 yılından itibaren (2020 dahil) tüm yerleĢim yerlerinde kanalizasyon Ģebekesinin
ve kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınmıĢ olacağı tahmini yapılmıĢtır.
6. 2040 yılı nüfusu 100.000 in üzerinde olan yerleĢim yerlerinde azot ve fosfor giderimi
yapılan arıtma tesislerinin kurulacağı tahmini yapılmıĢtır.
7. Marmara Havzası‟nda kentsel alan içerisindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan
yüklerin hesaplanması için, nüfustan kaynaklanan kirlilik yükleri % 30 oranında
artırılmıĢtır.
Elde Edilen Sonuçlar:
Kentsel kirlilik yükleri hesaplamalarında “Üretilen Yük”, “Giderilen Yük”, “Toplam DeĢarj
Edilen Yük” ve “Havza içine DeĢarj Edilen Yük” kavramları geliĢtirilmiĢtir. Üretilen yük, havza
içerisinde yaĢayanlardan kaynaklanan evsel yüklerin, kentsel alan içerisindeki sanayi
tesislerinden kaynaklanan endüstriyel yükleri de kapsayacak Ģekilde artırılması neticesinde
elde edilen toplam yüktür. Giderilen yük ise, atıksu arıtma tesislerinde arıtma yoluyla,
fosseptiklerde ise toprakta tutunma ve biyolojik bozunma neticesinde atıksudan uzaklaĢtırılan
yükleri kapsamaktadır. Toplam deĢarj edilen yük, havza içerisindeki su kaynakları ile havza
dıĢında kalan deniz ortamına yapılan deĢarjların tümünü içermektedir. Havza içine deĢarj
edilen yük ise havza sınırları içerisinde alıcı su ortamlarına gelen yük toplamını
kapsamaktadır.
Marmara Havzası‟nda 2009 yılında üretilen 709.849 ton/yıl KOĠ yükünün yaklaĢık % 38‟ i
arıtılmakta (266.296 ton/yıl), % 62‟ si ise (443.554 ton/yıl) akarsu ve denize deĢarj
edilmektedir. Toplam deĢarjın yaklaĢık % 10 „u (91.344) havza içerisine yapılmaktadır.
Havzada üretilen 55.303 ton/yıl değerindeki Toplam N yükünün ise yaklaĢık %20 si (10.981
ton/yıl) giderilmektedir. Geri kalan 44.323 ton yükün ise 8.448 ton/yıl lık kısmı havzaya
ulaĢmaktadır. Toplam P yükünde ise yaklaĢık % 18 lik bir giderim söz konusudur. Buna göre
8.711 ton/yıl olan Toplam P yükünün 1.333 tonu havzaya kirlilik olarak verilmektedir. Özet
olarak 2009 yılında üretilen toplam kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları, KOĠ
parametresi bazında yaklaĢık %13, Toplam N parametresi bazında %15 ve Toplam P
parametresi bazında ise %15 tir. KOĠ, Toplam N ve Toplam P parametreleri bazında 2009 yılı
kentsel kirlilik yükleri dengesi miktar ve yüzde olarak ġekil 75’de; havza içine ve dıĢına
deĢarj edilen yüzdeleri ise ġekil 76’da gösterilmektedir.
Havza İçine Deşarj Edilen
Toplam Deşarj Edilen
Giderilen
Üretilen
709.849
453.836
256.013
55.303
8.711
10.811
1.507
44.492
7.204
90.803
KOİ
8.328
1.320
Toplam N
Toplam P
2009 Yılı Evsel Kirlilik Yükleri Dengesi
Toplam P
Toplam N
KOİ
0%
20%
40%
60%
80%
100%
KOİ
Toplam N
Toplam P
Giderilen
256.013
10.811
1.507
Havza İçine Deşarj Edilen
90.803
8.328
1.320
ġekil 75. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
KOİ
Toplam N
Toplam P
Havza Dışı
363.033
36.164
5.885
Havza İçi
90.803
8.328
1.320
ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri
Kentsel atıksu arıtma tesisleri planlamalarına bağlı olarak, 2020 yılından sonra tüm yerleĢim
yerlerinde tesislerin iĢletmeye alınacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna göre deĢarj edilen ve
havzaya ulaĢan kirlilik yüklerinde 2020 yılından itibaren bir düĢüĢ olacaktır. 2009 yılında
üretilen KOĠ yükünün % 63‟ü havza içine ve havza dıĢı olarak kabul edilen Marmara
Denizi‟ne deĢarj edilmektedir. Havza içine deĢarj edilen KOĠ yükünün toplam yüke oranı ise
%13 tür. Bu değer 2020 yılından itibaren % 4‟ e inmektedir. Benzer Ģekilde havzaya ulaĢan
Toplam N yükü oranı %15 ten % 8 e, Toplam P yükü oranı ise % 15 ten % 10‟ a inmektedir.
Tablo 29 ve ġekil 77’de atıksu debileri ve KOĠ, Toplam N ve Toplam P parametreleri için
kirlilik yüklerinde zamana göre olacak değiĢim verilmektedir.
Tablo 29. Marmara Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri
Kentsel Kirlilik Yükleri
Yıllar
KOĠ
2009
TN
TP
KOĠ
2020
TN
TP
KOĠ
2030
TN
TP
KOĠ
2040
TN
TP
Havza Ġçine Havza Ġçine
DeĢarj
DeĢarj Edilen
Edilen
/ Üretilen
Üretilen
Giderilen
Toplam
DeĢarj
Edilen
(ton/yıl)
(ton/yıl)
(ton/yıl)
(ton/yıl)
(%)
709.849
256.013
453.836
90.803
13
55.303
10.811
44.492
8.328
15
8.711
1.507
7.204
1.320
15
831.818
665.454
166.364
33.213
4
69.910
46.493
23.417
5.940
8
10.547
6.858
3.690
1.005
10
947.202
757.761
189.440
38.308
4
82.728
54.945
27.783
7.126
9
12.005
7.799
4.206
1.155
10
1.029.384
823.507
205.877
41.910
4
93.617
62.135
31.483
8.133
9
14.075
9.154
4.922
1.355
10
KOİ Yükü Değişimi
Havzaya İçine Deşarj Edilen
Giderilen
Üretilen
41.910
205.877
2040
823.507
1.029.384
38.308
189.440
2030
757.761
947.202
33.213
166.364
2020
665.454
831.818
90.803
453.836
2009
256.013
709.849
Toplam N Yükü Değişimi
Giderilen
Üretilen
8.133
31.483
2040
62.135
93.617
7.126
27.783
2030
54.945
82.728
5.940
23.417
2020
46.493
69.910
8.328
2009
44.492
10.811
55.303
Toplam P Yükü Değişimi
1.355
4.922
2040
1.155
2030
1.005
2020
1.320
2009
1.507
4.206
3.690
Giderilen
Üretilen
9.154
14.075
7.799
6.858
12.005
10.547
7.204
8.711
ġekil 77. Marmara Havzası’nda KOĠ, Toplam N ve Toplam P Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi (ton/yıl)
Kanalizasyon Durumu
Proje kapsamında gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları esnasında belediyelerden elde edilen
bilgilerden ve Ġller Bankası Genel Müdürlüğü ile Türkiye Ġstatistik Kurumu‟ndan alınan verilere
dayanılarak her bir havzanın 2009 yılı atıksu altyapı durumu tespit edilmiĢtir. Marmara
Havzası, ülkemizin nüfus açısından en yoğun ve en geliĢmiĢ yerleĢim yerleri kapsamakta
olup; buna bağlı olarak tüm havza genelinde geliĢmiĢ bir atıksu altyapı sistemi mevcuttur.
Marmara Havzası‟nın bütünü için kanalizasyona bağlı olan eĢdeğer nüfus 15.540.661 ile
havza nüfusunun %93‟ üne karĢılık gelmektedir. (ġekil 78)
1.219.220; 7%
Olan Nüfus
Olmayan Nüfus
15.540.859;
93%
ġekil 78. Havza 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu
Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu
arıtılan nüfus 14.124.649 ile havza nüfusunun % 84‟ üne karĢılık gelmektedir. (ġekil 79) Bu
tesislere bağlı nüfusun tamamı dahildir.
2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu
2.635.431;
16%
AATye Bağlı Olan Nüfus
AATye Bağlı Olmayan
Nüfus
14.124.649;
84%
ġekil 79. Havza 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu
6.2.2.2.
Endüstriyel Kirlilik Yükleri
Marmara Havzası sınırları içerisinde kirlilik oluĢturan temel endüstriyel faaliyetler özellikle
Ġstanbul ve Kocaeli ilinde bulunan gıda, demir-çelik, kimya ve sektöründe faaliyet gösteren
yoğun sanayi tesisleri; Kocaeli Gebze ve Dilovası Ġlçelerinde bulunan yoğun demir-çelik.
kimya ve ilaç sanayi tesisleri; Yalova Merkez ilçesinde bulunan tekstil ve kimya sanayi
tesisleri; Balıkesir Gönen ve Çanakkale Biga‟da bulunan deri sanayi tesisleri; Çanakkale ili
Biga Ġlçesi, Değirmencik Köyü altında bulunan ĠÇDAġ A.ġ.‟ne ait demir-çelik tesisleri ile
enerji üretim tesisleri ve Bursa Gemlik‟te bulunan zeytin iĢletmeleri olarak sıralanmaktadır.
Havzadaki OSB yapılanmasına bakıldığında, havza içerisinde kalan illerden Tekirdağ ve
Kırklareli haricinde tümünde OSB bulunmakta olup; mevcut halde (2010 yılı) 1 adedi
planlama, 3 adedi inĢa halinde olmak üzere toplam OSB sayısı 22‟dir. OSB‟lerin çoğunda
Ġstanbul‟da olduğu gibi ĠSKĠ kanalına veya münferit ve ortak AAT‟ler ile atıksu deĢarjı söz
konusudur. Çanakkale OSB ve Biga OSB‟nin AAT‟si bulunmamakta olup, her iki OSB‟de de
KOBĠ‟lerden kaynaklanan evsel kaynaklı atıksular çoğunluktadır. Bunların haricinde diğer
OSB‟lerin tamamında endüstriyel AAT mevcuttur.
AĢağıdaki bölümde tekil endüstriler ve OSB‟lerden kaynaklanan kirlilik yükleri hesaplama
metodolojisi ve hesaplama sonuçları verilmektedir.
Havzada endüstrilerden kaynaklanan kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken, havzada yer alan
endüstriyel tesisler dört ana grup baĢlığı altında ele alınmıĢtır:
1. DeĢarj izni olan endüstriyel tesisler;
2. DeĢarj izni olmayan endüstriyel tesisler;
3. Atıksu arıtma tesisleri olan OSB‟ler;
4. OSB içerisinde yer alan ve atıksularını beraberce ve direkt olarak alıcı ortamlara
deĢarj eden endüstriyel tesisler;
Tüm endüstriyel tesislerin deĢarj izin belgeleri olup olmaması durumuna bağlı olarak iki
Ģekilde hesap yapılmıĢtır.
•
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‟nden alınan ve deĢarj izin durumlarını gösteren
listelere dayanılarak bu tesisler gruplandırıldıktan sonra deĢarj izni olanlar için, Su
Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (SKKY)Tabloları‟nda ilgili sektörün deĢarj standartlarında
belirlenmiĢ olan kirletici yük limit değerleri belli bir emniyet katsayısı ile çarpılarak
bulunan konsantrasyonlar dikkate alınmıĢtır. Tesislerin atıksu debilerinin belirlenmesi
için yine Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‟nden alınan listelerden yararlanılmıĢtır.
Kullanılan değerler daha önceden yapılan çalıĢmalarla (ÇOB, Büyük Ġstanbul
Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
Ve Su Yönetimi Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008)
karĢılaĢtırılmıĢtır.
•
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için ise yine SKKY‟deki ilgili sektör tablosu
dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, T-N
için %35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden
hareketle yapılmıĢtır.
OSB‟ler için aĢağıdaki Ģekilde hesap yapılmıĢtır.
•
DeĢarj izni olan (OSB‟nin tek AAT ve/veya OSB‟de yer alan tüm tesislerin ayrı ayrı
AAT mevcut olması durumu) OSB‟ler için SKKY de yer alan “Tablo 19:KarıĢık
Endüstriyel Atıksuların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları Küçük ve Büyük Organize
Sanayi Bölgeleri ve Sektör Belirlemesi Yapılamayan Diğer Sanayiler” limit değerleri
dikkate alınarak yük hesabı yapılmıĢtır.
•
DeĢarj izni olmayan (atıksu arıtımı olmaması durumu) OSB‟ler için SKKY deki ilgili
sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan deĢarj standardı değerlerinin
KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, T-N için % 35 ve T-P için % 15 arıtım sağlanması
durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle yapılmıĢtır.
Kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken bazı kabuller esas alınmıĢtır. Yapılan kabuller aĢağıda
sıralanmaktadır:
Veri toplama
•
Proje kapsamında yapılan saha çalıĢmalarında endüstriyel tesisler ziyaret edilmiĢ,
tesislere ait bilgiler yerinde temin edilmiĢtir (Bu veriler 2009 Eylül-Aralık arası durumu
yansıtmaktadır).
•
Saha çalıĢmalarında ziyaret edilmeyen (küçük kapasitede çalıĢan veya önemli ölçüde
kirletici yük oluĢturmayan tesisler) diğer endüstrilere ait veriler (isim, debi ve deĢarj
izin durumları gibi) Ġl Çevre ve Orman Müdürlüklerinden alınmıĢtır.
•
Endüstriyel tesisler, deĢarj izni olup olmamasına göre iki gruba ayrılmıĢtır.
o
Havza içinde alıcı bir ortama deĢarj eden tesisler (havza içi),
o
Denize deĢarj eden tesisler (havza dıĢı)
•
Önemli kirletici kaynaklar tanımı gereği, havza içinde yer alan ve alıcı ortama deĢarj
yapan tüm endüstriyel tesisler hesaplamaya dahil edilmiĢ; benzin istasyonu,
zeytinciler ve küçük sanayi siteleri gibi tesisler hesaplamalara dahil edilmemiĢtir. Bu
tür tesisler ve verisine ulaĢılmayan diğer tesislerden kaynaklanacak debi ve kirlilik
yükü değerlerinin hesabı için elde edilen toplam havza debisi ve toplam kirlilik yükü
değerleri, her bir havza özelinde belirlenen bir emniyet faktörü ile çarpılmıĢtır. Bu
faktör Marmara Havzası için %25 olarak belirlenmiĢtir.
•
Sadece evsel atıksuyu olan (SKKY Tablo 21) endüstriyel tesisler, evsel kirlilik yükü
hesaplamalarında
ele
alındığından,
endüstriyel
yük
hesaplamalarına
dahil
edilmemiĢlerdir.
•
Havza içinde, Belediye kanalizasyonuna arıtma yaparak veya yapmadan atıksuyunu
deĢarj eden tesislerden gelecek kirlilik yükünü hesaba katabilmek üzere, evsel
kaynaklı kirlilik yüklerinin hesaplanması kısmında havza özelinde belirlenen bir oran
endüstriyel tesislerden kanalizasyona verilen kirlilik yükü olarak ilave edilmiĢtir.
Kirletici Konsantrasyonlarının Belirlenmesi
Sektörel ve alt sektörler bazında SKKY kirlilik konsantrasyonları belirlenirken aĢağıdaki
kabuller yapılmıĢtır;
Sektörel ve alt sektörler bazında KOĠ, BOĠ, AKM, T-N, T-P kirleticileri üzerinden
hesaplamalar yapılmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olan tesisler için SKKY Sektörel Tablolarda yer alan 2 saatlik
kompozit numune limitleri esas alınmıĢtır.
DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için SKKY deki ilgili sektör tablosu dikkate
alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, T-N için
%35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden
hareketle, arıtılmamıĢ atıksu için yaklaĢık konsantrasyon değeri tahmini yapılmıĢtır.
SKKY‟de ilgili alt sektör için bahsi geçen kirleticilerden bir veya birkaçına ait
konsantrasyon değeri olmadığı durumlar için literatür verilerine dayanarak yapılan
oranlar kullanılmıĢtır (Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, 2004; ÇOB, Büyük Ġstanbul
Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
Ve Su Yönetimi Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008). Her bir
endüstri için kabul edilen konsantrasyon değerleri Tablo 30‟da verilmiĢtir.
Tablo 30. Sektörlere göre kirletici konsantrasyon değerleri
SEKTÖR
Grup Adı
GIDA
ĠÇKĠ
MADEN
1. Kad
5
6
7
BOĠ
(mg/L)
5.1
250
125
120
30
5
5.2
1200
600
200
30
5
5.3
170
85
43
30
4
5.4
200
100
50
30
5
5.5
250
125
63
30
5
5.6
250
125
63
30
5
5.7
140
70
35
25
4
5.8
200
100
100
30
5
5.9
150
75
200
26
4
5.10
200
100
50
30
5
2. Kad
KÖMÜR ve
ENERJĠ
5.11.a
500
250
100
30
5
5.11
5.11.b
60
30
15
11
2
5.12
0
0
200
0
0
5.13
50
20
20
2
5
5.14
300
150
75
30
5
5.15
500
250
200
30
5
6.1
160
80
14
0
0
6.2
300
150
25
1
1
6.3
120
60
10
0
0
6.4
400
200
34
1
1
7.1
80
39
70
8
1
7.2
200
97
150
21
3
7.3
100
48
62
10
2
7.4
80
39
100
8
1
7.5
0
0
100
0
0
0
0
0
0
0
200
100
67
10
1
9.1
200
97
150
21
3
9.2
150
72
93
16
3
9.3
60
29
150
6
1
8
9
3. Kad
T-P
(mg/L)
5.11
7.6
CAM
Konsantrasyon
AKM
T-N
(mg/L)
(mg/L)
KOĠ
(mg/L)
9.4
0
0
0
0
0
9.5
60
29
37
6
1
9.6
0
0
150
0
0
9.7
9.8
40
19
100
4
1
0
0
0
0
0
SEKTÖR
Grup Adı
TEKSTĠL
PETROL
DERĠ
SELÜLOZ
1. Kad
10
11
BOĠ
(mg/L)
(mg/L)
(mg/L)
(mg/L)
(mg/L)
10.1
350
42
32
11
5
10.2
400
48
140
12
5
10.3
250
30
160
8
5
10.4
400
48
400
12
5
10.5
300
36
27
9
5
10.6
300
36
160
9
5
10.7
400
48
36
12
5
11.1
400
206
120
40
5
11.2
400
206
60
30
5
11.3
300
154
200
20
5
300
60
125
21
1
13.1
800
364
50
30
5
13.2
870
395
80
30
5
13.3
1000
455
50
30
5
13.4
1500
682
50
30
5
13.5
100
45
61
9
3
13.6
100
45
61
9
3
13.7
120
55
73
11
4
13.8
75
34
45
7
2
13.9
100
45
61
9
3
13.10
120
55
73
11
4
13.11
100
45
61
9
3
14.1
80
41
46
8
1
14.2
100
51
57
10
2
14.3
200
103
114
21
3
14.4
200
103
60
21
3
14.5
200
103
114
21
3
14.6
150
77
86
15
3
14.7.a
200
103
100
100
35
14.7.b
150
77
100
100
3
14.7.c
200
103
100
21
35
14.8
250
129
65
26
3
14.9
150
77
86
15
3
14.10
200
103
150
21
2
14.11
200
103
65
21
3
14.12
300
154
200
20
5
14.13
0
0
1500
30
5
14.14
0
0
100
0
0
14.15
100
51
57
10
2
2. Kad
14.7
KĠMYA
Konsantrasyon
AKM
T-N
KOĠ
3. Kad
12
13
14
T-P
SEKTÖR
Grup Adı
KĠMYA
1. Kad
14
15
AĞAÇ
16
MAKĠNE
17
OTOMOTĠV
18
KARIġIK
19
DĠĞER
20
KABUL EDĠLEN DEĞERLER
BOĠ
AKM
T-N
T-P
(mg/L)
(mg/L)
(mg/L)
(mg/L)
(mg/L)
14.16
0
0
0
30
5
14.17
1500
771
200
15
2
15.1.a
100
46
60
10
1
15.1.b
200
92
120
20
2
15.2
200
92
120
110
2
15.3
600
276
125
100
5
15.4
100
46
125
10
1
15.5
100
46
125
10
1
15.6
200
92
125
20
2
15.7
200
92
125
400
2
15.8
1000
460
125
5
2
15.9
2500
1150
125
100
2
15.10
250
115
125
150
3
15.11
100
46
125
25
1
15.12
800
368
125
310
5
15.13
1500
690
125
30
5
15.14
800
368
125
30
5
15.15
100
46
125
10
1
15.16
200
92
125
20
2
15.17
200
92
150
20
2
100
36
35
14
1
2. Kad
15.1
METAL
KOĠ
3. Kad
250
113
145
150
5
18.1
400
180
240
100
4
18.2
400
180
80
105
4
18.3
400
180
240
30
4
400
200
200
20
2
20.1
200
100
67
10
1
20.2
250
125
150
13
1
20.3
200
100
67
10
1
20.4
140
70
47
7
0,5
20.5
100
50
150
5
0,3
20.6
700
350
200
20
2
20.7
400
200
133
20
1
Yük Hesaplamaları
-
Hesaplamalar 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için yapılmıĢtır.
-
Hesaplamalar yapılırken, havzada endüstrilerin 2010 yılı debi değerleri kullanılmıĢtır.
Bu değerlerin 2020, 2030 ve 2040 yıllarında aynı olacağı kabul edilmiĢtir.
-
Debinin havza içi ve Marmara Denizine olan dağılımının da 2020, 2030 ve 2040
yıllarında 2010 yılıyla aynı olacağı varsayılmıĢtır.
-
Kirletici yük hesaplamaları yapılırken, yıllar bazında arıtma verimleri üzerinde farklar
olacağı varsayılmıĢtır. Bu sebeple SKKY deĢarj limitleri yıllara göre değiĢen
katsayılarla çarpılmıĢtır. Bu katsayılar Tablo 31‟de verilmektedir.
Tablo 31. Yıllar bazında kullanılan arıtma performansı katsayıları
Yıl
2010
-
Katsayı
SKKY deĢarj limitlerinin %20 fazlası (x1,2)
2020
SKKY deĢarj limitleri ile aynı (x1,0)
2030
SKKY deĢarj limitinin %90‟ı (x0,9)
2040
SKKY deĢarj limitinin %80‟i (x0,8)
Açıklama
Emniyetli tarafta kalmak için
Arıtma
tesisi
performansının
iyileĢeceği düĢünülerek
Arıtma
tesisi
performansının
Arıtma
tesisi
performansının
ġeker ve gül yağı fabrikalarında sezona bağlı üretim yapıldığı ve sezonun 90 gün
olduğu kabulü yapılarak yıllık debi ve kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır.
-
2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları içerisinde kalan illerde endüstriyel
tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte ilgili yıllar için
hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır.
YapılmıĢ olan kabullere dayanılarak bulunan sonuçlar havza içi, havza dıĢı (denize giden), il
toplamı ve havza toplamı olarak gruplandırılarak kolay anlaĢılabilir olması amacıyla grafik ve
tablolar Ģeklinde de aĢağıdaki bölümde özetlenmiĢtir.
Endüstriyel Kirlilik Yükü Hesaplama Sonuçları
Marmara Havzasında endüstriyel tesislerden kaynaklanan kirleticiler; arıtıldıktan sonra
ve/veya arıtılmadan alıcı ortamlara deĢarj edilen atıksulardır.
Alıcı ortama deĢarj edilen
atıksulardan bir kısmı havza içinde kalmakta, diğer bir kısmı ise denize deĢarj edilerek havza
dıĢına taĢınmaktadır. Yapılan hesaplamalar sonucunda havza içinde kalan ve Marmara
Denizine deĢarj edilen debi ve kirletici yükleri Tablo 32’de verilmektedir.
Tablo 32. Marmara Havza içi, havza dıĢı (Marmara) endüstriyel debi ve kirlilik yükleri (2010 yılı)
Havza
Ġçi
Toplam
Denize DeĢarj
Edilen
Havza Toplamı
Kirlilik Yükleri (ton/yıl)
Atıksu Miktarı
(m3/yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
25.726.888
35.947
16.997
17.826
746
70
18.614.088
10.685
4.627
3.222
648
85
44.340.976
46.633
21.625
21.048
1.394
155
Endüstriyel tesislerden gelen debinin havza içinde kalan ve Marmara Denizine deĢarj edilen
olmak üzere 2010 yılındaki % dağılımı ġekil 80‟de verilmiĢtir. ġekildeki endüstriyel debi
dağılımı 2010 yılına göre verilmiĢtir, bu durumun 2020, 2030 ve 2040 yıllarında da
değiĢmeyeceği, debi dağılımının aynı kalacağı varsayılmaktadır.
42%
Havza Ġçinde Kalan
58%
Denize DeĢarj Edilen
ġekil 80. Marmara Havzası için 2010 yılındaki “havza içinde kalan” ve “Marmara Denizine deĢarj edilen”
olmak üzere endüstriyel debinin % dağılımı
ġekil 80‟den de görüldüğü gibi Marmara Havzasında alıcı ortama deĢarj edilen atıksuların %
58 kadarı havza içinde kalmaktadır.
ġekil 81„de 2010 yılı için havza içinde kalan ve Marmara Denizine deĢarj edilen kirletici
yükler verilmektedir. Bu değerlendirmenin 2020, 2030 ve 2040 yılları için toplu Ģekilde
gösterimi Tablo 33 ve ġekil 82‟de verilmektedir.
36.000
Havza Ġçi Toplam
Kiretici Yük (ton/yıl)
32.000
Denize DeĢarj Toplam
28.000
24.000
20.000
16.000
12.000
8.000
4.000
-
KOĠ
BOĠ
AKM
TKN
TP
ġekil 81. Havzada endüstriyel kaynaklı kirleticilerin “havza içinde kalan” ve “Marmara Denizine deĢarj
edilen” olmak üzere kirlilik yükü değerleri (2010 yılı)
Tablo 33. Havza Ġçinde Kalan” Ve “Marmara Denizine DeĢarj Edilen” Endüstriyel Yüklerin Yıllara Bağlı
Olarak DeğiĢimi
2010
2020
2030
2040
Kirletici
Havza
Denize
Havza
Denize
Havza
Denize
Havza
Denize
Yük
Ġçinde
DeĢarj
Ġçinde
DeĢarj
Ġçinde
DeĢarj
Ġçinde
DeĢarj
(ton/yıl)
Kalan
Edilen
Kalan
Edilen
Kalan
Edilen
Kalan
Edilen
KOĠ
35.947
10.685
7.379
8.166
6.641
7.349
5.903
6.533
BOĠ
16.997
4.627
3.425
3.505
3.082
3.154
2.740
2.804
AKM
17.826
3.222
3.818
2.240
3.436
2.016
3.054
1.792
T-N
746
648
492
538
443
484
394
430
T-P
70
85
58
76
52
69
46
61
40.000
KOĠ
BOĠ
AKM
T-N
T-P
35.000
Kirletici Yük (ton/yıl)
30.000
25.000
20.000
15.000
10.000
5.000
Havza
Ġçinde
Kalan
Denize
DeĢarj
Edilen
2010
Havza
Ġçinde
Kalan
Denize
DeĢarj
Edilen
2020
Havza
Ġçinde
Kalan
Denize
DeĢarj
Edilen
2030
Havza
Ġçinde
Kalan
Denize
DeĢarj
Edilen
2040
ġekil 82. Marmara Havzası havza içinde kalan kirletici yüklerin yıllara bağlı olarak değiĢimi
ġekil 80‟de de görüleceği üzere kirletici yük değerleri yıllara göre azalmaktadır. Bu azalma
havza içinde kalan yük için daha belirgin olarak görülmektedir.
ġekil 83‟de 2010 yılı diğer bir ifadeyle mevcut durum için havza toplamında (havza içinde
kalan ve denize deĢarj edilen) arıtılan ve arıtılmayan kirlilik yükleri gösterilmektedir. ġekle
göre organik madde giderimi yaklaĢık olarak % 40 oranlarında, AKM % 30, T-N ve T-P ise
sırasıyla % 10 ve % 4 oranlarında arıtılmaktadır.
120
Giderim (%)
100
80
60
40
20
0
Arıtılmayan (%)
Arıtılan (%)
KOĠ
60
BOĠ
62
AKM
69
T-N
90
T-P
96
40
38
31
10
4
ġekil 83. Marmara Havzası Kirlilik Yüklerinin Arıtılma Durumu (2010 Yılı)
ġekil 84’te 2010 yılı için endüstrilerden gelen kirleticilerin arıtılma %‟leri verilmiĢtir. 2020,
2030 ve 2040 yılları için Tablo 30‟a göre endüstrilerin arıtma verimlerini iyileĢtireceği
varsayılarak yapılan arıtma durumu hesaplamaları aĢağıdaki Ģekilde özetlemiĢtir.
2020, 2030 ve 2040 yılları için iller bazında endüstrilerden kaynaklanan debilerin değiĢmediği
kabul edilmektedir. Kirletici yük değerleri ise Tablo 33 ‟te yer alan endüstrilerin arıtma
verimlerine göre farklılık göstermektedir. Önümüzdeki yıllar boyunca havza sınırları içerisinde
kalan illerde endüstriyel tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle
birlikte hesaplamalar mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır.
Tablo 34‟te 2010 yılına göre Marmara Havzasının illere göre yıllık debi ve kirletici yükleri
verilmektedir. Tablo 34‟te Ġstanbul için verilen rakam, ĠSKĠ kanalına bağlı olmayan endüstri
tesisleri içindir. ġekil 85, 86, 87, 88, 89 ve 90‟da debi ve kirletici yüklerinin iller bazında %
olarak dağılımları verilmiĢtir.
Arıtılma Durumu (%)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
2010
KOİ
40
BOİ
38
AKM
31
T-N
10
T-P
4
2020
80
62
65
15
4
2030
82
82
82
40
25
2040
84
84
84
47
33
ġekil 84. Endüstriyel Kirleticilerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma Durumlarının %
Dağılımı
Tablo 34. Havza içi endüstriyel debi ve kirletici yüklerinin illere göre dağılımı (2010 yılı)
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
2.446.413
1699
404
838
128
7
Yalova
16.653
26
13
7
3
0,5
Bursa
1.566.306
717
268
217
122
10
Tekirdağ
1.140.625
350
117
63
34
7
Kocaeli
14.981.881
31740
15734
15707
1413
142
Balıkesir
1.135.606
980
268
370
39
4
Ġstanbul
4.439.404
434
194
625
25
3
Çanakkale
Debi
0%
10%
17%
6%
4%
5%
Çanakkale
Yalova
Bursa
Tekirdağ
Kocaeli
Balıkesir
58%
Ġstanbul
ġekil 85. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel debi % dağılımı (2010 yılı)
KOĠ
2%
0% 1%
3% 1%
5%
Çanakkale
Yalova
Bursa
Tekirdağ
88%
Kocaeli
Balıkesir
Ġstanbul
ġekil 86. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel KOĠ yükü % dağılımı (2010 yılı)
BOĠ
2% 1% 2% 2% 1%
Çanakkale
Yalova
Bursa
Tekirdağ
92%
Kocaeli
Balıkesir
Ġstanbul
ġekil 87. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel BOĠ yükü % dağılımı (2010 yılı)
1%
AKM
2%
0% 0%
4% 5%
Çanakkale
Yalova
Bursa
Tekirdağ
88%
Kocaeli
Balıkesir
Ġstanbul
ġekil 88. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel AKM yükü % dağılımı (2010 yılı)
TN
2% 2%
0%
7%
2%
7%
Çanakkale
Yalova
Bursa
Tekirdağ
80%
Kocaeli
Balıkesir
Ġstanbul
ġekil 89. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel T-N yükü % dağılımı (2010 yılı)
TP
2% 2%
4%
0%
6%
4%
Çanakkale
Yalova
Bursa
Tekirdağ
82%
Kocaeli
Balıkesir
Ġstanbul
ġekil 90. Marmara Havzası illere göre “havza içi” endüstriyel T-P yükü % dağılımı (2010 yılı)
Havza içinde kalan kirlilik yükü dağılımına bakıldığında Kocaeli‟nin diğer illere göre belirgin
bir farkla kirlilik oluĢturduğu görülmektedir. Bunun bir sebebi Ġstanbul için verilen endüstriyel
yükün sadece ĠSKĠ kanalına bağlı olmayan tesisler için elde edilebilmiĢ olması; diğer sebebi
ise özellikle Gebze ilçesinde AAT‟si mevcut olmayan tesis sayısının fazla oluĢudur.
Havzada illere göre endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları için debi
ve kirletici yük değerleri Tablo 35, 36 ve 37‟de verilmektedir.
Tablo 35. Havza içi endüstriyel debi ve kirletici yüklerinin illere bağlı dağılımı (2020 yılı)
Çanakkale
Yalova
Bursa
Tekirdağ
Kocaeli
Balıkesir
Ġstanbul
Havza Ġçi Toplam
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
2.446.413
16.653
1.566.306
1.140.625
14.981.881
1.135.606
4.439.404
25.726.888
385
4
374
292
5.707
256
362
7.379
116
2
128
97
2.828
91
162
3.425
266
1
83
53
2.810
86
520
3.818
32
0,49
44
28
338
28
22
492
3
0,08
7
6
36
3
3
58
Çanakkale
Yalova
Bursa
Tekirdağ
Kocaeli
Balıkesir
Ġstanbul
Havza Ġçi Toplam
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
2.446.413
16.653
1.566.306
1.140.625
14.981.881
1.135.606
4.439.404
25.726.888
347
4
336
263
5.136
230
326
6.642
105
2
115
88
2.545
82
146
3.082
239
1
74
47
2.529
77
468
3.436
29
0,49
40
26
304
25
19
443
3
0,08
6
5
33
3
3
52
Çanakkale
Yalova
Bursa
Tekirdağ
Kocaeli
Balıkesir
Ġstanbul
Havza Ġçi Toplam
Atıksu Miktarı
3
(m /yıl)
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
2.446.413
16.653
1.566.306
1.140.625
14.981.881
1.135.606
4.439.404
25.726.888
308
3
299
234
4.565
205
289
5.903
93
2
102
78
2.262
73
130
2.740
213
1
66
42
2.248
69
416
3.054
25
0,39
35
23
270
22
17
394
2
0,07
5
5
29
2
2
46
ġekil 91, 92, 93, 94, 95, 96 ve 97’de sırasıyla Çanakkale, Yalova, Bursa, Tekirdağ, Kocaeli,
Balıkesir ve Ġstanbul illeri için yıllara göre yük dağılımı verilmiĢtir. Bazı grafikler daha net
olabilmesi açısından logaritmik eksen kullanılarak gösterilmiĢtir.
10.000
Kirletici Yükler (ton/yıl)
2010
2020
2030
2040
1.000
100
10
1
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
ġekil 91. Çanakkale ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı
20
18
2010
2020
2030
2040
16
14
12
10
8
6
4
2
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
ġekil 92. Yalova ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı
1.000
2010
2020
2030
100
10
1
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
ġekil 93. Bursa ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı
1.000
2010
2030
2020
2040
100
10
1
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
ġekil 94. Tekirdağ ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı
2040
100.000
2010
2020
2030
2040
10.000
1.000
100
10
1
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
ġekil 95. Kocaeli ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı
1.000
2010
2020
2030
2040
100
10
1
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
ġekil 96. Balıkesir ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı
kirletici yük (ton/yıl)
1.000
100
2010
2020
2030
10
2040
1
KOĠ
BOĠ
AKM
TN
TP
ġekil 97. Ġstanbul ili için yıllara göre endüstriyel kirletici yük dağılımı
6.2.2.3.
Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirlilik Yükleri
Türkiye geneli için durum değerlendirmeleri 2040 yılına kadar yapılacağından bu zaman
dilimi içerisinde, tüm Belediyelerin tercihen önerilen veya yeni kuracakları atık birliklerine
dahil olması; mevcut düzensiz depolama alanlarının kapatılması ve rehabilite edilmesi; yeni
bölgesel düzenli depolama tesislerinin ve diğer atık yönetim tesislerinin kurulması; rehabilite
edilmiĢ düzensiz depolama sahalarından kısmi olarak toplanabilen (%50) ile düzenli
depolama alanlarından gelen sızıntı sularının yerinde ön arıtmaya tabii tutulması ve akabinde
Ģehir kanalizasyon Ģebekesine bağlanarak veya vidanjörlerle taĢınarak kentsel AAT‟lere
aktarılması hedeflenmektedir. Bu süreçler neticesinde katı atıklardan kaynaklanan noktasal
kirlilik yükü hesaplamaları mevcut durum gelecekteki durum olarak aĢağıda özetlenmiĢtir.
Marmara Havzası Katı Atık Durumunun Değerlendirilmesi
1994 yılında Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi‟nin iĢtiraki olarak kurulan ĠSTAÇ A.ġ. tarafından
Ġstanbul‟da katı atıkların düzenli depolanmasına geçilmiĢtir. Silivri ve Çatalca ilçelerine ait
bazı beldeler hariç Ġstanbul‟un evsel katı atıkları, 7 adet aktarma istasyonu aracılığıyla
toplanmakta ve Ġstanbul‟un her iki yakasında bulunan (Kemerburgaz-Odayeri ve ġileKömürcüoda) düzenli depolama alanlarında bertaraf edilmektedir.
Kocaeli‟de de evsel ve endüstriyel katı atıklar, 1996 yılında kurulan BüyükĢehir Belediyesi
kuruluĢu ĠZAYDAġ tarafından düzenli depolama ve yakma suretiyle bertaraf edilmektedir.
Kocaeli‟nin Gebze Ġlçesi‟nde toplanan evsel atıklar, ĠZAYDAġ tarafından rehabilite edilen eski
sahada düzenli depolama yöntemi ile uzaklaĢtırılmaktadır.
Kocaeli Dilovası‟nda bulunan eski düzensiz depolama sahası da ĠZAYDAġ tarafından
rehabilite edilmek suretiyle halihazırda düzenli depolama sahası olarak hizmet vermektedir.
Kırklareli‟nin havza içerisinde kalan ilçelerinde evsel katı atıklar, Kırklareli Katı Atık Birliği‟ne
ait düzenli depo sahasında depolanmaktadır. Ancak söz konusu saha havza dıĢında
kaldığından, bu çalıĢmada değerlendirilmemiĢtir.
Tekirdağ‟da çevre hizmetlerinin yürütülmesine yönelik olarak dört adet birlik faaliyette olup
bunlardan biri olan Tekirdağ Ġli Çevre Hizmetleri Birliği (TĠÇHĠB) 12/07/2006 tarihinde
kurulmuĢtur. TĠÇHĠB‟e, Ġl Özel Ġdaresi‟nin dıĢında Tekirdağ Merkez, Muratlı ve Hayrabolu
Belediyeleri ile 5 Belde Belediye‟si üyedir. Halen havzada bulunan HoĢköy, Mürefte,
Yeniçiftlik ve Sultanköy Ġlçeleri‟nde atıklar, düzensiz depolanmaktadır.
Çanakkale Belediyesi‟nin 2008 yılında kurduğu Çanakkale Katı Atık Birliği (ÇAKAB), AB Hibe
Fonu ile 2009 yılı Ağustos ayından itibaren Merkez, Kumkale, Ġntepe, Umurbey, Lapseki ve
Çardak Belediyeleri‟ne bölgesel düzenli depolama hizmeti sunmaktadır. Birlik Belediyelerine
ait düzensiz depolama sahaları da rehabilite edilmiĢtir.
Bursa Ġli‟nde Orhangazi ve Ġznik Beledileri ile 7 belde belediyesinin oluĢturduğu OrhangaziĠznik-Gemlik Havzası Atıksu Arıtım ve Katı atık Deponi Alanı Kurma ve ĠĢletme Birliği,
Orhangazi Çeltikli mevkiinde düzenli katı atık depolama alanı tahsisini almıĢ olup, henüz
depolamaya geçilmemiĢtir. Mudanya Ġlçesi‟nde toplanan katı atıklar, Bursa BüyükĢehir
Belediye BaĢkanlığı tarafından kurulup iĢletilen Hamitler katı atık sahasında düzenli
depolanmakta, Gemlik ve Mudanya Ġlçeleri‟nde toplanan tıbbi atıklar ise depolama sahası
içerisinde kurulan tıbbi atık sterilizasyon ünitesinde sterilize edildikten sonra gömülerek
bertaraf edilmektedir.
Kocadere, Esenköy, Koruköy, TeĢvikiye, Altınova, Kaytazdere, SubaĢı, Kadıköy ve TavĢanlı
Belediyeleri tarafından Yalova Ġli Yerel Yönetimleri Katı Atık Tesisleri Yapma ve ĠĢletme
Birliği (YAKAB) kurulmuĢtur. Birliğin merkezi Yalova Merkez Ġlçesi olup, düzenli depolama
sahası olarak Denizçalı Eski TaĢ Ocakları mevkii belirlenmiĢtir.
Mevcut Birlik Yapısı
Marmara Havzası‟ndaki yerleĢimlerde, mevcut düzensiz depolama sahalarını rehabilite edip,
düzenli depolama alanları oluĢturmak amacıyla 10 adet belediye birliği kurulmuĢtur. Bu
birlikler ve birliklere bağlı belediyeler Tablo 38’de listelenmiĢtir (ÇOB Eylem Planı (2008),
Bakanlık verileri (Mart 20010), Belediye görüĢmeleri).
Tablo 38. Marmara Havzası Mevcut Belediye Katı Atık Birlikleri
Birlik
Durumu
Ġstanbul
BüyükĢehir
Belediye
BaĢkanlığı
Üye Belediyeler
Ġstanbul iline bağlı Arnavutköy,
Avcılar, Bağcılar, Bahçelievler
Bakırköy,
BaĢakĢehir
BayrampaĢa,
BeĢiktaĢ,
Beylikdüzü,
Beyoğlu,
Büyükçekmece,
Çatalca,
Esenler, Esenyurt, Eyüp, Fatih,
GaziosmanpaĢa,
Güngören,
Kağıthane,
Küçükçekmece,
Sarıyer, Silivri, Sultangazi, ġiĢli,
Zeytinburnu Ġlçe Belediyeleri
Birlik
Nüfusu
(2009)
8.156.696
Atık
Miktarı
(2009)
(ton/yıl)
3.424.000
4.416.867
1.854.000
485.892
219.915
Ġstanbul iline bağlı Adalar,
AtaĢehir, Beykoz, Çekmeköy,
Kadıköy,
Kartal,
Maltepe,
Pendik,
Sancaktepe,
ġile,
Tuzla, Ümraniye, Üsküdar,
Sultanbeyli Ġlçe Belediyeleri
Kocaeli iline bağlı Gölcük,
Kandıra,
Karamürsel,
BaĢiskele,
Ġzmit,
Kartepe,
Derince,
Körfez
Ġlçe
Belediyeleri
Son Durum
Belediye Atıkları
Tıbbi Atıklar
Odayeri
Katı
Atık
Düzenli
Depolama
iĢletilmektedir.
Ayrıca
kompost
ve
geri
dönüĢüm
tesisi
faaliyettedir.
Tıbbi
atıklar
ĠSTAÇ Tesisinde
yakılarak
bertaraf
edilmektedir.
Kömürcüoda Katı Atık
Düzenli
Depolama
iĢletilmektedir.
Ayrıca
kompost
ve
geri
dönüĢüm
tesisi
faaliyettedir.
Tıbbi
atıklar
Avrupa
yakasında
ĠSTAÇ Tesisinde
yakılmaktadır.
Anadolu Yakası
için sterilizasyon
tesisi kurulması
çalıĢmaları
devam
etmektedir.
ĠZAYDAġ Solaklar Evsel
ĠZAYDAġ‟ta
Katı
kurulan
atık
Düzenli
Depolama Tesisi 1997
sterilizasyon
yılından
tesisine
beri
faaliyettedir.
12.01.2010
tarihinde
verilmiĢtir.
Kocaeli
BüyükĢehir
Belediye
BaĢkanlığı
Kocaeli iline bağlı Dilovası
Çayırova, Darıca, Gebze Ġlçe
Belediyeleri
587.255
519.825
265.791
ĠZAYDAġ Dilovası Evsel
Katı
atık
Düzenli
Depolama
Tesisi
2007‟den
beri
iĢletilmektedir.
189.736
ĠZAYDAġ Gebze Evsel
Katı
atık
Düzenli
Depolama
Tesisi
2005‟ten
beri
iĢletilmektedir.
lisans
Birlik
Durumu
Birlik
Nüfusu
(2009)
Üye Belediyeler
Atık
Miktarı
(2009)
(ton/yıl)
Son Durum
Belediye Atıkları
Tesis
iĢletmeye
alınmıĢtır.
Yalova Ġli Yerel
Yönetimler Katı
Atık Tesisleri
Yapma
ve
ĠĢletme Birliği*
Yalova iline bağlı Merkez,
Termal, Çiftlikköy, Çınarcık,
Altınova,
Armutlu
ilçe
belediyeleri
ve
9
belde
belediyesi
165.000
69.800
Ancak
Tıbbi Atıklar
Tıbbi
atıklar
Bursa‟da
DanıĢtay 6 ncı Dairesi
bulunan
tarafından
sterilizasyon
alınan
yürütmenin
tesisine
durdurulması
kararı
gönderilmektedir
gereğince
halen
.
iĢletilememektedir.
Tekirdağ
Çevre
Hizmetleri
Birliği
Ġli
Tekirdağ
3.
Grup
Çevre
Belediyeler
Katı
Atık
Bertaraf
Tesisleri
Yapma
ve
ĠĢletme Birliği
Tekirdağ Ġl Özel Ġdaresi ve ile
bağlı Merkez, Muratlı ve
Hayrabolu ilçe belediyeleri ile 5
belde belediyesi
192.931
80.850
Tesis
faaliyettedir.
Kapasite artırımı için
tesis bitiĢiğinde bulunan
sahanın ön tahsis onayı
alınmıĢ olup kesin tahsis
için çalıĢmalar devam
etmektedir
Tekirdağ iline bağlı Çorlu ve
Marmara
Ereğlisi
ilçe
belediyeleri
ile
7
belde
belediyesi
249.527
104.750
Yer seçimi çalıĢmaları
devam etmektedir.
Malkara,
belediyeleri
Batı Tekirdağ
Katı Atık Birliği
(BATKAB)
ġarköy
ile
ilçe
54.039
22.680
Mürefte,
Yer
seçimi
olup,
yapılmıĢ
seçilen
alan
HoĢköy, SağlamtaĢ, Kozyörük,
ormanlık
Balabancık,
olduğundan tahsis iĢlemi
ġalgamlı
belde
için
belediyeleri
Tekirdağ
Sterilizasyon
tesisi
yapım
aĢamasındadır.
arazi
Genel
Müdürlüğümüze talepte
bulunulmuĢtur.
Bakanlığımızca
birlik
modeli
Ancak
yeni
önerilmiĢ
değerlendirilme
aĢamasındadır.
ÇanakkaleLapsekiUmurbeyKepez-ÇardakKumkale-Ġntepe
Katı
Atık
Yönetim Birliği
Biga
ve
Çevresi,
Katı
Atık
Yönetim
Birliği
Çanakkale iline bağlı Merkez,
Lapseki
Belediyesi
ve
Kumkale,
Ġntepe,
Kepez,
Umurbey,
Çardak
belde
belediyeleri
Çanakklale iline bağlı Biga,
Çan, Yenice Ġlçe Belediyeleri
ile 10 belde belediyesi
17 Ağustos 2009
127.473
88.223
53.507
37.031
Sterilizasyon
tarihinde tesise atık
ünitesi
dökümü baĢlamıĢtır.
kurulacaktır.
Yer seçimi yapılmıĢtır.
Birlik
Durumu
Birlik
Nüfusu
(2009)
Üye Belediyeler
Atık
Miktarı
(2009)
(ton/yıl)
Son Durum
Belediye Atıkları
Tıbbi Atıklar
Proje için 22/05/2003
tarihinde ÇED Gerekli
Değildir kararı verilmiĢtir.
Gelibolu
Yarımadası
Katı
Atık
Yönetim Birliği
Çanakklale iline bağlı Gelibolu,
Eceabat,
Gökçeada
Ġlçe
Belediyeleri
ile
3
belde
belediyesi
41.641
17.478
Tesis inĢaatı 2010
yıılnda tamamlanmıĢ
olup iĢletmeye açılması
için lisans süreci devam
etmektedir.
Kırklareli Yerel
Kırklareli
Yönetimleri
Demirköy,
Katı Atık
Tesisleri
Merkez,
belediyeleri
Kofçaz,
Pınarhisar
ile
9
116.132
49.170
ilçe
belde
belediyesi (Kiyiköy)
Tesis
inĢaatı
Sterilizasyon
tamamlanmıĢ
olup
tesisi kurulması
iĢletme
alma
planlanmaktadır.
ruhsatı
kriterlerini
sağlayamadığı
Yapma ve
ruhsat
ĠĢletme Birliği
için
verilmemiĢ,
ancak
belediye
iĢletmeye
tesisi
baĢlamıĢtır.
Lotun içerisinde yüksek
gerilim
hattının
direği
bulunmaktadır.
kurumla
Ġlgili
direğin
kaldırılması
için
görüĢmeler
devam
etmektedir.
Bursa
Bursa BüyükĢehir Belediyesi
BüyükĢehir
sınırları içerisinde kalan
Belediye
BaĢkanlığı*
2.174.260
984.070
Hamitler Katı Atık
Tıbbi Atık
Düzenli Depolama
Sterilizasyon
belediyelerden 10 adet ilk
Sahası, 1995 yılında
Tesisi
kademe ve 6 adet ilçe
iĢletmeye açılmıĢ olup,
kurulmuĢtur.
belediyesi (Mudanya,
30 yıl süreyle
14.11.2008
Zeytinbağı)
kullanılması
tarihinde ise
planlanmaktadır.
lisans verilmiĢtir.
Orhangazi-Ġznik
Orhangazi ve Ġznik Ġlçe
Havzası Atıksu
Belediyeleri ile bu ilçelere bağlı
Köyünde kurulması
Arıtma ve Katı
7 Belde (Boyalıca,Elbeyli,
planlanan tesis için ÇED
Atık Düzenli
Çakırlı, Narlıca, Sölöz,
sürecinde yaĢanan
Depolama
Yenisölöz, Yeniköy) Belediyesi
Alanı Kurma ve
ĠĢletme Birliği*
141.027
36.033
Orhangazi Ġlçesi, Çeltikçi
problemlerden dolayı
vazgeçilmiĢ, Orhangazi
Ġlçesi, Akyolaltı,
Domuztarla ve Olukdere
Mevkisinde belirlenen
Birlik
Durumu
Üye Belediyeler
Birlik
Nüfusu
(2009)
Atık
Miktarı
(2009)
(ton/yıl)
Son Durum
Belediye Atıkları
Tıbbi Atıklar
yeni alanın büyük
kısmının ormanlık arazi
olması sebebiyle Genel
Müdürlüğümüze tahsis
için baĢvurulmuĢ,
10.05.2010 tarihli uygun
görüĢ yazımız OGM'ne
gönderilmiĢtir.
Kaynak: ÇOB Eylem Planı (2008), Bakanlık verileri (Mart 2010), Belediye görüĢmeleri
Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Birlik Yapısı
Marmara Havzası için, katı atık sızıntı suyu hesaplamalarına esas teĢkil eden Katı Atık
Yönetim Birlikleri Tablo 39‟da özetlenmiĢtir. Gelecekteki ideal idari yapılanmayı temsil eden
söz konusu birlik yapısının kullanılmasının gerekçesi, tüm belediye nüfusunu bir düzenli
depolama
tesisine
bağlı
kabul
etmesi,
dolayısıyla
nüfusun
tümünü
sızıntı
suyu
hesaplamalarında dikkate almasıdır. Bu kapsamda yapılan kabul ve hesaplamalar detaylı
olarak aĢağıda açıklanmıĢtır.
Tablo 39. Marmara Havzası için Sızıntı Suyu Hesaplamalarına esas teĢkil eden Katı Atık Yönetim Birlikleri
Üye Belediyeler
(Ġlçeler)
Birlik
Nüfusu
2009
Model
Bölge
Tip Proje
Beykoz, Üsküdar, Kadıköy, AtaĢehir,
Maltepe, Kartal, Tuzla, Sultanbeyli,
Pendik,
Sancaktepe,
Ümraniye,
Çekmeköy, ġile, Adalar
4.554.712
1c
Tip Proje 16
Ġstanbul
Avrupa1
GaziosmanpaĢa,
Büyükçekmece,
Küçükçekmece, Avcılar, Bağcılar,
Fatih, Bakırköy, Esenler, Eyüp,
Eminönü, Sarıyer, ġiĢli, BeĢiktaĢ,
Beyoğlu,
Güngören,
Kağıthane,
Zeytinburnu,
Bahçelievler,
BayrampaĢa, Sultangazi, BaĢakĢehir,
Beylikdüzü, Esenyurt, Arnavutköy
8.162.509
1c
Tip Proje 16
Ġstanbul
Avrupa2
Silivri, Çatalca, Çerkezköy (Tekirdağ) ,
Saray (Tekirdağ)
398.557
1c
Tip Proje 2
Yalova
Yalova
M.,
Armutlu,
Çınarcık,
Çiftlikköy, Termal, Altınova, Ġznik
(Bursa), Orhangazi (Bursa)
322.414
1c
Tip Proje 2
Çanakkale
Kuzey
Çanakkale
M.,
Çardak,
Ġntepe,
Lapseki, Kepez, Kumkale, Umurbey
151.698
1c
Tip Proje 1
Çanakkale
Batı
Ecebat, Gelibolu, Gökçeada
55.112
1c
Tip Proje 15
Tekirdağ
Tekirdağ M., ġarköy, Çorlu, Hayrabolu,
Malkara, M.Ereğlisi, Muratlı
582.670
1c
Tip Proje 3
Kocaeli Doğu
BaĢiskele, Derince, Gölcük,
Kandıra, Karamürsel, Kartepe
513.631
1b
Tip Proje 3
Kocaeli Batı
Gebze, Körfez, Çayırova, Dilovası,
Darıca
694.813
1b
Tip Proje 16
Bursa
Bursa
Gemlik (Katılım Sağlamalı))
2.174.260
1c
Tip Proje 16
Balıkesir
Gönen
Gönen, Sarıköy (Katılım Sağlamalı)
46.904
1c
Tip Proje 15
Ġl
Önerilen
Birlik
Ġstanbul
Anadolu
Ġstanbul
Yalova
Çanakkale
Tekirdağ
Ġzmit,
Kocaeli
Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2009)
Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından, katı atık bertarafı için Türkiye genelinde Belediyeler
Arası Bölgesel Yönetim Birlikleri‟nin oluĢturulması, ekonomik olarak sürdürülebilir kapasitede
Bölgesel Katı Atık Tesisi Projeleri‟nin geliĢtirilmesi ve projelerin bir plan dahilinde
uygulanması amacıyla “Katı Atık Ana Planı” hazırlanmıĢtır. Katı Atık Yönetim Birlikleri,
hizmetin sunulacağı alt bölgeyi ve nüfusunu tanımlamaktadır. Katı atık hizmetleri baĢlıca atık
toplama, taĢıma, geri kazanma, arıtma ve bertaraf faaliyetlerini içermektedir. Atık birliklerinin
oluĢturulmasında dikkate alınan baĢlıca parametreler; idari yapı, coğrafi konum, topografya,
yol durumu, ekonomik taĢıma mesafesi ve nüfustur.
Havza genelinde mevcut katı atık düzenli depolama tesislerinin ve kurulmuĢ birliklerin
değerlendirmesi, ortak olarak tek bir amaca hizmet eder; esas hedef bugünkü durum baz
alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz depolama alanları sızıntu suları kaynaklı kirlilik
yüklerinin mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespiti ve konuya iliĢkin gerekli önlemlerin
alınmasıdır. Ancak buradaki temel sorun, Türkiye genelinde mevcut düzenli depolama tesisi
sayısının ihtiyacı karĢılar sayıya eriĢmiĢ olmaması, dolayısıyla mevzuata uygun katı atık
bertaraf hizmetlerinin henüz nüfusun tümünü kapsayamıyor olması ve bununla birlikte Atık
Birlikleri ile ilgili durumun güçlü bir idari yapıya kavuĢmamasıdır..T.C. ĠçiĢleri Bakanlığı ve AB
tarafından vurgulanan „Yerel Yönetimler Özerklik ġartı‟ sebebiyle, bölgesel Atık Birliklerinin
kurulmasında birliğe katılım konusunda bir zorunluluk söz konusu olamamakla birlikte,
Belediyelerin yasal mevzuata uyumunu teknik ve maddi açılardan yadsınamaz ölçüde
kolaylaĢtıran Birlik yapısı için Bakanlık‟ın belirli teĢvik uygulamaları bulunmaktadır. Bu
doğrultuda, Bakanlık tarafından hazırlatılmıĢ olan Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) ve
Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012) Türkiye‟nin gelecekte Birlik yapısının ortaya
konmasında bir rehber niteliği taĢımaktadır. Yerel yönetimler ile bir araya gelinerek
hazırlanmıĢ olan söz konusu plan, yerel nitelik ve sorunları da özellikle dikkate alarak
geleceğe dönük olarak planlanmıĢ en güncel ve güvenilir veri niteliği taĢımaktadır. Havzadaki
katı atık kaynaklı kirlilik yüklerinin zaman içerisinde atık karakterizasyonu ve atık akıĢı
neticesinde nasıl değiĢtiğinin belirlenmesinde, Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009)
kapsamında Tip Projelerin kullanılmasına bu amaçla karar verilmiĢtir. Tip Projeler, katı atık
yönetimi alanında Türkiye genelinin bilgisayar destekli bir model yardımıyla modellenmesi
suretiyle geliĢtirilmiĢtir.
Tip Projeler Bakanlık tarafından onaylı en güvenilir verileri içermesinin yanı sıra, 11 (öncelikli)
Havzada Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi kapsamında yer almayan
atık yönetim sistemlerinin planlanması basamağının da yerine geçmektedir. Bilindiği üzere
sadece nüfus tahmini ve birim katı atık oluĢumlarının belirlenmesi ile düzenli depolanan atık
miktarının ve dolayısıyla sızıntı suyu oluĢumlarına geçilememektedir. Atık akıĢı içerisinde
oluĢumdan bertarafa kadar geçen süreçte, atık ayırma, iĢleme, arıtma v.b. amaçlarla
kullanılması gereken pek çok atık yönetim tesisi bulunmaktadır. Bu tesisler ve iĢletmeye
alınma tarihleri, farklı nüfus grupları ve bölgelerin farklı yapısal özellikleri sebebiyle oldukça
çeĢitlilik gösterirler. Atık yönetim tesislerinin planlanması bu proje kapsamında yer
almadığından, söz konusu tesislerin etkilerini en iyi Ģekilde yansıtan Tip Projelerin
kullanılması, ilgili bölge ve nüfus değerlerine uygun Tip projenin seçilmesi suretiyle düzenli
depolanan miktarlara geçilmesi projenin kritik bileĢeni niteliğini taĢımaktadır.
Önemli diğer bir husus, Tip Projelerin hem Türk hem AB mevzuatına uygun bir sistem
geliĢtirilmesi amacıyla hazırlanmıĢ olmasıdır. Bu durum, netice itibariyle tüm Belediyeleri
ilgilendiren ve tümünün sağlaması gereken yasal bir gereklilik halini almaktadır. Burada
Türkiye‟nin sosyo-ekonomik farklıklarının da dikkate alınmasıyla, hem yasal kotaların
sağlanmasını, hem de ekonomik isletilebilirliği test ettiği için Tip Projelerin kullanılması
oldukça uygun düĢmektedir.
Uygulamada ortaya çıkan önemli bir konu, sızıntı suyu hesaplamalarına esas teĢkil eden
birlik yapılarının bazı farklılıklar gösterebilmesidir. Ancak Birlikler açısından henüz yeni
yapılanma
aĢamasında
olan
Ülkemizde,
zaman
içerisinde
Belediyelerin
kapasite
geliĢtirilmesi ve kadroların iyileĢtirilmesi sağlandıkça, teknik, idari, mali ve çevresel
parametreler açısından bilimsel olarak en uygun yapılanma olarak tespit edilmiĢ olan atık
birliklerine uyumun çok büyük ölçüde sağlanacağı ve uzun vadede mutlaka bir optimuma
ulaĢılacağı düĢünülmektedir. Daha iyi ve güncel verilere ulaĢılana kadar, bir baĢka deyiĢle
her bölgede yerel bazda planlama çalıĢmaları yapılıncaya dek, Tip Projeler Belediyeler ve
Belediye Birlikleri için bir yol haritası niteliği taĢımaya devam edecektir.
Son olarak belirtilmelidir ki, önemli olan havza genelindeki toplam sızıntı suyu kirlilik
yüklerinin belirlenmesidir. Çoğunlukla gelecekte kurulması gereken düzenli depolama
tesislerinin konumları henüz kesin olarak belirli olmadığı için, havza nüfusunun Atık Birlikleri
arasında nasıl dağıtılacağı, projenin esas amacı doğrultusunda hesaplamaların bütünü için
bir değiĢiklik yaratmayacaktır. Mümkün olan en doğru veri ile çalıĢılacaktır; ancak netice
itibariyle önemli olan havza nüfusunun tümünün toplam sızın suyu kirlilik yükü hesabı
içerisine dahil edilmiĢ olmasıdır.
Katı Atık Sızıntı Suyu Hesaplamaları
ÖnerilmiĢ olan Katı Atık Yönetim Birlikleri dikkate alınarak, Birlik içerisindeki yerleĢkeliden
kaynaklanan ve havza için kirletici olan katı atık sızıntı suları aĢağıdaki Ģekilde
hesaplanmıĢtır.
Sızıntı sularının debi ve yük hesapları 4 ayrı grup için yapılmıĢtır:
1. Düzensiz Depolama Alanları için;
i)
Mevcut Düzensiz Depolama Alanları
ii) Kapatılan (rehabilite edilen) Düzensiz Depolama Alanları
2. Düzenli Depolama Alanları için;
iii) Mevcut Düzenli Depolama Alanları
iv) ĠnĢası Planlanan Düzenli Depolama Alanları
Noktasal kaynak kirlilik yükü hesabına, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı
sularının tümü ile kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan
sızıntı sularının toplanabilen kısmı dahil edilmiĢtir.
Düzensiz Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Mevcut Düzensiz Depolama Alanları:
Mevcut düzensiz depolama alanları için sızıntı suyu debilerinin hesaplanmasında, yıllık
ortalama yağıĢ yüksekliklerinden faydalanılmıĢtır. Bu amaçla Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel
Müdürlüğü‟nden alınan 1975-2009 yılları arasındaki yöreye özgü meteorolojik bülten verileri
kullanılmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda halihazırda düzensiz depolanmıĢ olan atık içerisindeki su
muhtevası, yağıĢa oranla kayda değer miktarlarda olmaması sebebiyle sızıntı suyu
hesaplarına dahil edilmemiĢtir.
Sızıntı Suyu Debisi (m3/yıl) = Düzensiz Depolama Alanı (m2)* Yıllık Ortalama YağıĢ
Yüksekliği(m/yıl)
Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‟nden alınan 1975-2009 yılları arasındaki yağıĢ
verileri kullanılmıĢtır.
Depolama alanlarının büyüklükleri saha çalıĢmaları ile tespit edilmiĢ olup gerektiğinde uydu
görüntüleri üzerinden düzeltmeler yapılmıĢtır. Saha çalıĢmaları sırasında belirlenemeyen
depolama alanları için ise bölge nüfusundan yola çıkılarak, oluĢması muhtemel atık miktarı
için gerekli alanlar hesaplanmıĢtır. Hesaplanan bu değerler düzensiz depolama alanı olarak
kabul edilmiĢtir.
ÇalıĢma iller bazında yapılmıĢtır. Tüm ilçeler için düzensiz depolama alanlarının toplamı, ile
ait varsayımsal tek bir düzensiz depolama alanı olarak kabul edilmiĢtir.
Yapılan Kabuller:
1. Mevcut Düzensiz Depolama Alanları kapatıldıktan sonra sızıntı suyu debisinin %65
azalacağı kabul edilmiĢtir. (Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Sızıntı Suyu OluĢma
Faktörü: 0,35)
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama Alanı
Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl)* 0,35
2. Depolama alanı kapatıldıktan sonra, 30 yıl boyunca, sızıntı suyu toplanmaya devam
edilecektir.
3. Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra oluĢan sızıntı suyunun en fazla
yarısının toplanabileceği kabul edilmiĢtir. Sızıntı suyunun toplanamayan kısmı yayılı
kirletici kaynağıdır (%50 noktasal kaynak, %50 yayılı kaynak).
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Toplanabilen Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama
Alanı Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) * 0,35 * 0,50
4. *Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyundaki her bir kirletici
parametre konsantrasyonunun ilk 20 yıl için %50‟sine, ikinci 20 yıl için ise %5‟ine
ineceği kabul edilmiĢtir.
Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonraki 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü (kg/yıl)
= Depolama Alanı Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,50
Takibeden 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü (kg/yıl) = Depolama Alanı
Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,05
5. Düzensiz depolama alanlarının kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
Ayrı ayrı noktasal ve yayılı kaynak kirliliğine dahil olan sızıntı suyu miktarlarının yüzdelik
dağılımları, düzensiz depolama alanı kapatılmadan önceki ve sonraki dönemler için ġekil
98 deki gibidir.
Kapatılmadan Önce
(2011/2016‟ya kadar)
Kapatıldıktan Sonra
(2011/2016-2040)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%100)
OluĢan Sızıntı Suyu
(%35)
Toplanan Sızıntı Suyu
(%0)
Yayılı Kaynak
(%100)
Toplanan Sızıntı Suyu
(%17,5)
Yayılı Kaynak
(%17,5)
ġekil 98. Noktasal Ve Yayılı Kaynak Kirliliğine Dahil Olan Sızıntı Suyu Miktarlarının Yüzdelik Dağılımları
Yapılan kabullerce kirletici parametre konsantrasyonları hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ,
BOĠ, Toplam-N ve Toplam-P konsantrasyonları Tablo 40‟ ta verilmiĢtir.;
Tablo 40. Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/l)
KOĠ
BOĠ
Toplam-N
Toplam-P
2010'a kadar
5000
1500
400
10
2010-2030
2500
750
200
5
2030-2040
250
75
20
0,5
Kaynak: ÇOB, Katı Atik Ana Planı, 2006
Kapatılan Düzensiz Depolama Alanları:
Artık kullanılmayan, kapatılmıĢ düzensiz depolama sahalarının bugüne kadar doğal yollarla
ıslah olduğu kabul edilmiĢtir. Söz konusu alanlardan gelecek olan kirlilik yükünün hesaplarda
dikkate alınması maksadıyla, mevcut düzensiz depolama alanları kirlilik yükü 1,1‟lik emniyet
katsayısı ile çarpılarak hesaplanmıĢ yük %10 oranında arttırılmıĢtır.
Düzenli Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları
Düzenli depolamalardan kaynaklanan sızıntı suyu hesabında, ilçelerin 2010 yılı eĢdeğer
nüfusları kullanılmıĢ olup, Katı Atık Ana Planı‟nı esas alan birlikler ve tip proje atık
akıĢlarından faydalanılmıĢtır. Ġlgili tip proje kapsamında planlanan atık iĢleme ve bertaraf
tesisleri iĢletmeye alınma tarihleri büyükĢehir belediyeleri için Tablo 41’de, diğer belediyeler
için Tablo 42’de özetlenmektedir.
Kırsal
Termal DönüĢüm
(Yakma/
Gazifikasyon)
Düzenli
Depolama
Ġ&Y Geri DönüĢümü/
Biyometanizasyon
Kentsel
1a
Ġstanbul,
Ġzmir
(BüyükĢehirler)
2010
(20%)
2010
2008 /
2010
2010 /
2015
2013 2017
2008 /
2009
2008 / 2011
1b
Marmara/Ege
Diğer BüyükĢehir
Belediyeleri
2015
(30%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2022
2011 /
2016
2011 / 2016
2a
Ankara
(BüyükĢehir)
2012
(20%)
2012
2008 /
2010
2010 /
2015
2018
2008 /
2009
2008 / 2011
2b
Antalya/Ġçel
(Turistik Ģehirler)
2012
(30%)
2012
2008 /
2010
2010 /
2015
2019
2011
2009 / 2011
2c
Karadeniz/Akdeni
z/Ġç
Anadolu
Belediyeleri
2015
(20%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2022 2023
2011 /
2016
2012 / 2016
3a
Gaziantep
(BüyükĢehir)
2013
(20%)
2013
2008 /
2010
2015 /
2020
2019
2012
2008 / 2011
3b
Doğu
/Güney
Doğu An.
Belediyeleri
2014
(100%)
2014
2010 /
2015
2015 /
2020
-
2011 /
2016
2012 / 2016
Bölge
MGT
Ayrı toplama /
KompostlaĢtırma
(Kentsel)
ATM/ /Atık
Kumbaraları
Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı
Tanım
Tablo 41. BüyükĢehir
3c
Ġ&Y Geri
DönüĢümü/
Biyometanizasyon
3c
Düzenli
Depolama
2e
Kırsal
2d
Marmara/Ege
(BüyükĢehirler
hariç)
Karadeniz
(BüyükĢehirler
hariç)
Akdeniz/Ġç Anadolu
(BüyükĢehirler
hariç)
Doğu /Güney Doğu
An.* - ikili toplamalı
(BüyükĢehirler
hariç)
Doğu /Güney Doğu
An.- ikili toplamasız
(BüyükĢehirler
hariç)
Kentsel
1c
2015
(100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2014 / 2020
2015
(100%)
2015
2010 /
2015
-
2016
2016 / 2020
2015 (50%)
2015
2010 /
2015
2015 /
2020
2011
2012 / 2016
2020
(100%)
2020
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
-
-
2015 /
2020
-
2016
2017 / 2020
MGT
Tanım
Bölge
ATM/Atık
Kumbaralar
ı
Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı
Ayrı toplama /
KompostlaĢtırma
(Kentsel)
Tablo 42. BüyükĢehir
* Elazığ, Iğdır, Malatya, Van
Düzenli depolanan atık miktarları, bir tarafta her bir bölge için farklı tarihlerde ve farklı
kapasitelerde devreye giren atık iĢleme tesisleri neticesinde azalmakta olup, öte yandan
nüfus artıĢı ve ekonomik geliĢmeye paralel olarak artmaktadır. Dolayısıyla düzenli depolanan
yıllık atık miktarları doğrusal bir fonksiyon olmayıp farklılık arz etmektedir.
Yapılan Kabuller:
1.
Düzenli Depolama Alanı için depolanan atığın su muhtevası ağırlıkça %30
olarak kabul edilmiĢtir.
Depolanan atığın su oranı = 0,30 kg su/kg atık
2.
Düzenli Depolama Alanı için depolanan atık için bozunma sonucu tüketilen su
oranı ağırlıkça %24 olarak kabul edilmiĢtir.
Bozunma sonucu tüketilen su oranı = 0,24 kg su/kg atık
3.
Kapatılan hücreler için yağıĢ sızma oranı %20 olarak kabul edilmiĢtir.
4.
Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 10 yıl boyunca, sızıntı suyu
toplanmaya devam edilecektir (örn. 20+ 10 yıl).
5.
Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonraki sızıntı suyundaki kirletici
parametre konsantrasyonları (KOĠ, TK), ilk 5 yıl için %50‟sine, ikinci 5 yıl %5‟ine
ineceği kabul edilmiĢtir. Sadece fosfor (TP) konsantrasyonu sabit alınmıĢtır.
6.
Düzenli Depolama Alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından
belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır.
Yapılan kabullerce kirletici parametre yükü hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, Toplam-N ve
Toplam-P konsantrasyonları Tablo 43‟ de verilmiĢtir.
Tablo 43. Sızıntı
Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları
Konsantrasyon (mg/l)
2010'a kadar
2010-2030
2030-2040
KOĠ
4000
2000
500
Toplam-N
1000
500
100
Toplam-P
10
10
1
Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı, 2006
ĠnĢası Planlanan Düzenli Depolama Alanları:
Tip Proje 7, 8 ve 9‟un hedef aldığı birlikler için;
1. Düzenli Depolama Alanları‟nın 2011 yılında iĢletimi söz konusudur.
2. 20 yıllık iĢletimi planlanan depolama alanları 2‟Ģer hücreden oluĢmaktadır. Toplam
Depolama Alanı 100000 m2 dir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 44‟ te verilmiĢtir.
Tablo 44. Hücre Alanları ve Ömürleri (1)
2
Hücreler
Alan (m )
Ömür (yıl)
1. Hücre
2. Hücre
Toplam
50.000
50.000
100.000
10
10
20
Tip proje 1-6 ve 10-16‟nın hedef aldığı birlikler için;
1. Düzenli depolama alanlarının 2016 yılında iĢletmeye alınması söz konusudur.
2. ĠĢletim süresi 20 yıl‟dır. Toplam depolama alanı 100.000 m2 dir.
3. Düzenli depolama alanlarının, büyükĢehirleri kapsayan birlikler için 5, diğerleri için
2‟Ģer hücreden oluĢtuğu kabul edilmiĢtir.
Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 45‟te verilmiĢtir.
Tablo 45. Hücre Alanları ve Ömürleri (2)
Hücreler
1. Hücre
2. Hücre
Toplam
2
Alan (m )
Ömür (yıl)
50.000
50.000
100.000
Hücreler
7
8
15
2
Alan (m )
1. Hücre
2. Hücre
3. Hücre
4. Hücre
5. Hücre
Toplam
Ömür (yıl)
20.000
20.000
20.000
20.000
20.000
100.000
3
3
3
3
3
15
Sızıntı suyu debileri hesaplanırken Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‟nden alınan
1975-2009 yılları arasındaki istasyon verileri kullanılmıĢtır. Sızıntı suyuna ait kirletici
parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde (2030 yılı değeri) kalacağı
kabulü yapılmıĢtır.
Mevcut Düzenli Depolama Alanları:
Mevcut düzenli depolama alanları ile ilgili bilgiler (toplam alanı, hücre ömürleri, sayısı ve
alanları, mevcut atık miktarı) saha çalıĢmalarından temin edilmiĢtir.
Sızıntı suyu hesapları ilçenin dâhil olduğu birliğe ait tip projedeki baĢlangıç tarihine kadar
(2011 ya da 2016) saha çalıĢmalarında edinilen bilgilerle yapılmıĢtır. Daha sonraki yıllar için
ise Tip Proje verileri kullanılmıĢtır. Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan
kapatıldıktan sonra sabit bir değerde (2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır.
Özel Durumlar:
Birlik içerisinde farklı havzalara ait ilçeler bulunmaktadır. Bu durumda Merkez ilçe (veya en
fazla nüfusa sahip ilçe) hangi havzaya giriyorsa, birlik o havzaya dâhil edilmiĢtir. Katı Atık
Ana Planı‟nca belirlenen birliklerde yer alan bazı bölgelerin hâlihazırda bir düzenli depolama
alanı bulunmaktadır. Bu durumda, söz konusu bölgeler için tip proje baĢlangıç yıllarına kadar
mevcut durum üzerine hesaplamalar yapılmıĢ, tip proje baĢlangıç tarihlerinden sonra ise
birliğe dâhil olduğu kabul edilmiĢtir.
Marmara Havzası için hesaplamalar yapılırken,
Ġstanbul Anadolu Yakasında bulunan Kömürcüoda DD tesisinin 1995 yılından itibaren
faaliyette olduğu ve 2016 yılından itibaren Katı Atık Yönetim Birliği olarak, Tip Proje
16‟ya göre faaliyetine devam edeceği öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Ġstanbul Avrupa Yakasında bulunan Odayeri DD tesisinin 1995 yılından itibaren
faaliyette olduğu ve 2016 yılından itibaren Katı Atık Yönetim Birliği Avrupa Yakası-1
ve Katı Atık Yönetim Birliği Avrupa Yakası-2 olarak 2 adet olmak üzere DD tesisinin,
Tip Proje 16‟ya göre faaliyetine devam edeceği öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Yalova Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2008 yılından itibaren faaliyette
olduğu ve 2016 yılında Tip Proje 2‟ye göre faaliyetine devam edeceği öngörülerek
hesap yapılmıĢtır.
Çanakkale Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2009 yılından itibaren faaliyette
olduğu ve 2016 yılından itibaren Çanakkale Kuzey ve Çanakkale Batı Katı Atık
Yönetim Birlikleri olarak, sırasıyla Tip Proje 1‟e ve Tip Proje 15‟e göre faaliyetlerine
devam edeceği öngörülerek hesap yapılmıĢtır.
Tekirdağ Katı Atık Yönetim Birliğinin DD tesisinin 2008 yılından itibaren faaliyette
olduğu ve 2016 yılında Tip Proje 3‟e göre faaliyetine devam edeceği öngörülerek
Kocaeli‟nde bulunan ĠZAYDAġ-Solaklar, ĠZAYDAġ-Gebze ve ĠZAYDAġ-Dilovası DD
tesisleri sırasıyla 1997, 2007 (tahmini) ve 2005 (tahmini) yıllarından beri faaliyettedir.
2016 yılından itibaren Kocaeli Doğu ve Kocaeli Batı DD Tesisleri olmak üzere
sırasıyla Tip Proje 3 ve Tip Proje 16‟ya göre faaliyetlerine devam edeceği öngörülerek
Sızıntı Suyu Kaynaklı Kirletici Yükler
Havza için önerilen Katı Atık Yönetim Birliklerine göre sızıntı suyundan kaynaklanan noktasal
ve yayılı kirletici yüklerin yıllara göre değerleri Tablo 46‟ da özetlenmiĢtir. Marmara
Havzası‟nda 2010 yılı için düzenli katı atık depo sahalarından kaynaklanan noktasal sızıntı
suyu yükleri, KOĠ için 2.813, Toplam N için 629, Toplam P için ise 7 ton/yıl mertebesindedir.
2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 2.776, Toplam N için 620, Toplam P için ise 7 ton/yıl
olacaktır. Bu tarihten itibaren 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir.
Tablo 46. Marmara Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici
Yükleri
Yıllar
Ortalama sızıntı
Ortalama sızıntı
suyu debisi
suyu debisi
3
3
KOĠ
TN
TP
m /yıl
m /ay
ton/yıl
ton/yıl
ton/yıl
2010
768.347
64.029
2.813
629
7
2015
849.443
70.787
3.137
710
8
2020
759.143
63.262
2.776
620
7
2025
897.215
74.768
3.328
758
8
2030
1.009.619
84.135
3.778
870
9
2035
1.009.619
84.135
3.322
823
8
2040
1.009.619
84.135
3.274
810
7
6.2.3. Noktasal Kirlilik Kaynaklarının Değerlendirilmesi
Bu bölümde havzada alıcı ortama kentsel alanlardan ve endüstriyel tesislerden ve katı atık
depolama sahalarından kaynaklanan noktasal kirlilik yüklerinin değerlendirilmesi yapılmıĢtır.
Kentsel ve endüstriyel kirlilik yükler iller bazında karĢılaĢtırılırken, katı atık depolama
alanlarından kaynaklanan yükler havza genelinde değerlendirilmiĢtir.
Noktasal Toplam Azot Yükleri
Tablo 47’de Marmara Havzası‟nda yer alan illerin Havza içersinde kalan bölümlerinden
kaynaklanan noktasal toplam azot yüklerinin yıllara göre değiĢimi verilmektedir. ġekil 99 ve
ġekil 100’de ise havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
Tablo 47. Marmara
Kentsel ve
Endüstriyel
noktasal T-N
yükleri (ton/yıl)
Kentsel
2010 Endüstriyel
Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri
Balıkesir
Bursa
Ç.kale
Edirne
Ġstanbul
K.eli
Kocaeli
Tekirdağ Yalova TOPLAM
181
319
326
8
4.182
4
1.293
708
26
7.047
39
122
128
0
25
0
1.413
34
3
1.764
Toplam
220
441
454
8
4.207
4
2.706
742
29
8.811
Kentsel
178
293
302
8
2.463
3
1.438
318
23
5.026
28
44
32
0
22
0
338
28
0
492
Toplam
206
337
334
8
2.485
3
1.776
346
23
5.518
Kentsel
218
344
368
10
2.939
4
1.715
404
28
6.030
2020 Endüstriyel
2030 Endüstriyel
25
40
29
0
19
0
304
26
0
443
Toplam
243
384
397
10
2.958
4
2.019
430
28
6.473
Kentsel
253
389
425
12
3.348
5
1.953
463
33
6.881
22
35
25
0
17
0
270
23
0
392
275
424
450
12
3.365
5
2.223
486
33
7.273
2040 Endüstriyel
Toplam
2010 Yılı Noktasal TN Yük Dağılımı
1.764; 20%
Kentsel
Endüstriyel
7.047; 80%
ġekil 99. Marmara Havzası 2010 Yılı Noktasal Top. Azot Yükü Dağılımı
Yıllara Göre Noktasal TN Yük DeğiĢimi
Kentsel
Endüstriyel
8.000
Kirlilik yükü (ton/yıl)
7.000
6.000
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 100. Marmara Havzası Yıllara Göre Noktasal Top-N Yükü DeğiĢimi
Noktasal Toplam Fosfor Yükleri
Tablo 48‟de Marmara Havzası yıllara göre noktasal toplam fosfor yükleri verilmektedir. ġekil
101 ve ġekil 102’de havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
Tablo 48. Marmara
Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri
Kentsel ve
Balıkesir Bursa
Endüstriyel
noktasal T-P
yükleri (ton/yıl)
Kentsel
29
51
2010
2020
2030
2040
Ç.kale
Edirne
Ġstanbul Kırk.eli Kocaeli Tekirdağ
54
1
658
1
207
Yalova
TOPLAM
110
5
1.116
Endüstriyel
4
10
7
0
3
0
142
7
0
173
Toplam
33
61
61
1
661
1
349
117
5
1.289
Kentsel
33
57
62
2
380
1
261
50
6
852
Endüstriyel
3
7
3
0
3
0
338
6
0
360
Toplam
36
64
65
2
383
1
599
56
6
1.212
Kentsel
38
64
71
2
436
1
299
60
6
977
Endüstriyel
3
6
3
0
3
0
304
5
0
324
Toplam
41
70
74
2
439
1
603
65
6
1.301
Kentsel
46
73
81
2
513
1
353
71
7
1.147
Endüstriyel
2
5
2
0
2
0
270
5
0
286
Toplam
48
78
83
2
515
1
623
76
7
1.433
2010 Yılı Noktasal TP Yük Dağılımı
173; 13%
Kentsel
Endüstriyel
1.116; 87%
ġekil 101. Marmara Havzası 2010 Yılı Noktasal Top. Fosfor Yükü Dağılımı
Yıllara Göre Noktasal TP Yük DeğiĢimi
1.200
1.000
800
Kentsel
Endüstriyel
600
400
200
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 102. Marmara Havzası Yıllara Göre Noktasal P Yükü DeğiĢimi
Noktasal KOĠ Yükleri
Tablo 49‟da Marmara Havzası yıllara göre noktasal KOĠ yükleri verilmektedir. ġekil 103 ve
ġekil 104’de havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir.
Tablo 49.
Marmara Havzası Noktasal KOI Yükleri
Kentsel ve
Endüstriyel
noktasal KOĠ
yükleri (ton/yıl)
Kentsel
2010
2020
2030
2040
Endüstriyel
Balıkesir
Bursa
Ç.kale
Edirne
Ġstanbul Kırk.eli Kocaeli Tekirdağ
2.308
3.817
3.853
73
45.886
46
11.908
Yalova
TOPLAM
8.729
213
76.833
980
717
1.699
0
434
0
31.740
350
26
35.946
Toplam
3.288
4.534
5.552
73
46.320
46
43.648
9.079
239
112.779
Kentsel
565
954
1.000
25
18.482
11
4.568
2.426
74
28.105
Endüstriyel
256
374
385
0
362
0
5.707
292
4
7.380
Toplam
821
1.328
1.385
25
18.844
11
10.275
2.718
78
35.485
Kentsel
662
1.061
1.133
29
21.230
12
5.237
2.970
81
32.415
Endüstriyel
230
336
347
0
326
0
5.136
263
4
6.642
Toplam
892
1.397
1.480
29
21.556
12
10.373
3.233
85
39.057
Kentsel
739
1.137
1.232
32
23.229
13
5.727
3.267
88
35.464
Endüstriyel
205
299
308
0
289
0
4.565
234
3
5.903
Toplam
944
1.436
1.540
32
23.518
13
10.292
3.501
91
41.367
2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı
35.946; 32%
Kentsel
Endüstriyel
76.833; 68%
ġekil 103. Marmara Havzası 2010 Yılı Noktasal KOĠ Yükü Dağılımı
Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi
Kentsel
80.000
Endüstriyel
70.000
60.000
50.000
40.000
30.000
20.000
10.000
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 104. Marmara Havzası Yıllara Göre Noktasal KOĠ Yükü DeğiĢimi
Noktasal kirleticiler, yerleĢim yerlerinde yaĢayan kiĢilerden kaynaklanan evsel atıksular,
havza sınırları içerisinde kalan alanda faaliyet gösteren, kanalizasyona veya doğrudan alıcı
ortama deĢarj yapan endüstriyel tesis atıksuları, mevcut katı atık düzensiz depolama
alanlarının rehabilitasyonundan sonra bu alandan toplanacak olan sızıntı suları ile kurulacak
olan katı atık düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularını kapsamaktadır.
ġekil 102 den de görüleceği üzere, noktasal kirlilik yükleri içerisinde mevcut durumda ve
gelecekte en büyük paya endüstriyel yük sahiptir. Havzada yoğun bir sanayileĢmenin mevcut
olması bu durumun sebeplerinden biridir. Endüstriyel atıksu yüklerinin kentsel yüklerden
daha fazla olduğu 2010 yılına gore 2040 yılında kentsel yüklerin endüstriyel yüklerden artan
nüfus ve denetimi artan endüstri sebebi ile bir miktar yüksek olması beklenmektedir.
Noktasal kirlilik kaynaklarından gelen tüm parametrelerde 2020 yılında ani bir düĢüĢ
görülmektedir. Bunun sebebi ise 2020 yılından itibaren tüm yerleĢim yerlerinde kentsel atıksu
arıtma tesislerinin iĢletmeye alınacağı tahminidir. Kentsel kirliliğin arıtımı konusundaki bu ani
değiĢim sebebiyle 2020 yılında tüm parametrelerde 2010 yılına göre ani bir düĢüĢ ve
sonrasında nüfus artıĢına bağlı olarak zaman içerisinde yavaĢ bir artıĢ öngörülmektedir.
6.2.4. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirletici Yükleri
Besi maddesi yükleri, gerek havza gerekse su kalitesi modelleri ve bu modellerin farklı kirlilik
kontrol senaryolarına göre çalıĢtırılmasında temel kirlilik girdilerini teĢkil etmektedir. Su
kalitesinin izlenmesinde, suyun ötrofik seviyesinin en önemli göstergeleri besi maddeleri
(azot (N) ve fosfor (P)) olduğundan; yayılı kirlilik kaynakları, oluĢan besi maddesi yüklerinin,
2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için tahmini ve alansal dağılımı olarak verilmiĢtir. Bu
çalıĢmada, havzadaki baĢlıca yayılı kirletici kaynaklar;
- Arazi kullanımı ( Orman alanları, Çayır-Mera alanları, Kentsel-kırsal yerleĢim alanları, Kıta
içi su alanları),
- Tarımsal faaliyetler (Gübre kullanımı),
- Hayvancılık faaliyetleri,
- Atmosferik taĢınım (Trafik emisyonları ve evsel ve endüstriyel baca emisyonlarından
kaynaklanan kirlenme),
- Katı atık depolama faaliyetleri (Düzensiz depolama alanı sızıntı suları),
- Foseptik (sızdırmalı) çıkıĢ suları,
-Tarım koruma ilaçları kullanımı (Pestisit kullanımı)
olarak sınıflandırılmıĢtır.
Kirlilik yükü tahminleri, ilin havzada kalan kısmında ve ilçeler bazında yapılmıĢtır. Havza‟da
yayılı kirletici kaynakların tahminine yönelik hesaplamalarda literatür verileri ile birlikte çeĢitli
kurumlar tarafından (TÜĠK, Çevre ve Orman Bakanlığı, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı, ĠçiĢleri
Bakanlığı) oluĢturulan resmi veriler kullanılmıĢtır.
6.2.4.1.
Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri
Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesaplanması;
Çevre ve
Orman
Bakanlığı‟ndan temin edilen CORINE veritabanı (Bkz. Bölüm 3.4) yardımı ile elde edilen her
bir arazi kullanımına ait alansal verinin, literatürde yer alan birim yük değerleri ile çarpılması
sonucu yapılmıĢtır. Kullanılan literatür verisi (Dal ve Kurtar, 1993, ÖEJV, 1993) Tablo 50‟ de
verilmiĢtir. Orman alanları için CORINE sınıfı 31 (Ormanlar), tüm alt sınıfları ile birlikte
dikkate alınmıĢtır. Çayır ve mera alanları için, CORINE sınıfı 23 (Meralar) ve 32 (Maki veya
otsu bitkiler), alt sınıfları ile birlikte kullanılmıĢtır. Kentsel ve kırsal alan yüzeysel akıĢ
sularından kaynaklanan yükler için ise CORINE sınıfları 1 (Yapay bölgeler) ana sınıfı, tüm alt
sınıfları ile birlikte dikkate alınmıĢtır.
Tablo 50. Arazi kullanımından kaynaklanan birim yükler
Yayılı Kaynak
Birim Yükler (kg/ha.yıl)
Toplam N
Toplam P
Orman Alanları
2
0.05
Çayır ve Meralar
5
0.10
Kentsel Alan
3
0.50
Kırsal Alan
9.5
0.90
Marmara havzası için arazi kullanımından (orman, çayır-mera, kentsel ve kırsa alan yüzeysel
akıĢ suları) kaynaklanan yayılı yüklere ait sayısal N ve P haritaları, ġekil 105 ve ġekil 106’da
gösterilmiĢtir.
ġekil 105. Marmara Havzası arazi kullanımından kaynaklanan TN yükü (ton/yıl)
ġekil 106. Marmara Havzası arazi kullanımından kaynaklanan TP yükü (ton/yıl)
ġekil 105 ve 106 birlikte değerlendirildiğinde, havzanın doğal arazi örtüsünün bozulmadığı
kuzey (Ġstanbul Çatalca ve ġile, Kırklareli Demirköy) ve güney (Çanakkale Biga ve Yenice)
bölgelerinde, arazi kullanımından kaynaklanan azot ve fosfor yükünün sırası ile 150-250 ton
N/yıl ve 4-10 ton P/yıl mertebesindedir. Havzada yoğun nüfusun ve sanayinin olduğu
yerlerde (Ġstanbul, Kocaeli ve Yalova), toplam azot yükü 50 ton N/yıl, toplam fosfor yükü ise
1 ton P/yıl değerinden daha azdır.
Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında;
-
Arazi kullanımının değiĢmediği/değiĢtirilmediği (Örneğin çayır/mera alanlarında tarım
yapılmadığı) kabul edilmiĢtir.
6.2.4.2.
Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Yükler
Ülkemizde tarım alanlarındaki ticari (sentetik) gübre kullanımları gerek miktar gerekse tür
olarak ekilen ürüne, iklime, toprak özelliklerine bağlı olarak değiĢiklik göstermektedir. Her bir
havza özelinde, tarımsal alanlarda kullanılan gübrelerden bitkinin bünyesine çekim sonrası
arda kalan kısmının belli bir miktarının alıcı ortama yüzeysel akıĢ ve yeraltı suyuna karıĢma
ile geçeçeği varsayımıyla hesaplama yapılmıĢtır. Marmara Havzası‟nda, gübre kullanımından
kaynaklanan yayılı yüklerin hesabı için, ĠçiĢleri Bakanlığı tarafından yürütülen ĠLEMOD (Ġl
Envanterlerinin Modernizasyonu Projesi) yıllık gübre kullanım verileri ile CORINE arazi
kullanımına bağlı alansal veriler birlikte kullanılmıĢtır (Tarım alanları için CORINE sınıfları
olarak 21 (Ekilebilir Alanlar), 22 (Sürekli ürünler) ve 24 (KarıĢık Tarım Alanları) sınıfları, alt
sınfları ile birlikte hesaplamada kullanılmıĢtır). ĠLEMOD verileri ilçe bazlı olduğundan,
CORINE veritabanından ilgili ilçenin havzada kalan kısmının oranı hesaplanmıĢ; 2005-2007
yıllarına ait ĠLEMOD verisinden elde edilen ilçe bazlı gübrelenen arazi değeri, ilçenin
havzada kalan oranı ile çarpılarak havzada gübrelenen alan değeri hesaplanmıĢtır. ĠLEMOD
verisi saf N ve saf P2O5 bazında olduğundan, yıllık satılan toplam gübre miktarı, öncelikle
aktif N ve P değerlerine dönüĢtürülmüĢtür. Bu dönüĢümün sonucu olarak, tarım arazilerine
uygulanan toplam N ve P miktarı belirlenmiĢtir.
Besi maddelerinin ürün bünyesine alınma oranları belirli aralıklar içinde değiĢmektedir ve
uygulanan tüm besi maddelerinin ürün tarafından alınması ancak ideal Ģartlarda mümkündür.
Ürün bünyesine alınma oranları iklim koĢullarına, toprak özelliklerine, üretilen ürünlere,
uygulanan gübrenin yapısına ve uygulama yöntemi ile sıklığına bağlıdır. Gerçekte bünyeye
alma oranları uygulanan azotun % 40-80‟i fosforun ise % 5-20‟i arasında değiĢmektedir.
Daha fazla gübre uygulandığında, ürün bünyesine alma daha verimsiz hale gelmektedir.
Sızma ve yüzeysel akıĢ sebebiyle oluĢan kayıplar, uygulanan fosforun % 0,5–5‟i, azotun ise
% 5-30‟u arasındadır (Oenema ve Roest, 1998; Bottcher ve Rhue, 2000).
Bu çalıĢmada, bitki bünyesine alma değerleri, ilerideki çalıĢmalarda eĢgüdümün sağlanması
amacıyla, ĠTÜ tarafından 2008 yılında tamamlanan “Büyük Melen Havzası Entegre Koruma
ve Su Yönetimi Master Planı” çalıĢmasında olduğu gibi, N için % 50, P için ise % 20
seçilmiĢtir. Azotun % 35‟ inin ve fosforun % 75‟inin buharlaĢma, nitrifikasyon- denitrifikasyon
prosesi ve toprakta P adsorpsiyonu gibi taĢınım süreçleri yolu ile kaybolduğu kabul edilmiĢtir.
Böylece, toprakta oluĢan toplam kayıplar neticesinde, uygulanan azotun % 15‟i, fosforun ise
% 5‟ inin olarak alıcı ortama ulaĢtığı kabul edilerek ilgili (su ortamına gelen) gübre kaynaklı
yayılı yükler hesaplanmıĢtır.
Gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yükleri hesaplanmasında,
-
Satılan gübrenin, havzadaki tarım alanlarında eĢit kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
-
Yıllık olarak verilen satılan gübre miktarının, ilgili yıl içinde çiftçiler tarafından
kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
-
Satılan gübrenin, satıldığı ilçede kullanıldığı kabul edilmiĢtir.
Marmara Havzası için oluĢturulmuĢ gübre kullanımından alıcı ortama gelen yayılı yük
haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 107 ve ġekil 108’de gösterilmiĢtir.
ġekil 107. Marmara Havzası gübre kullanımdan kaynaklanan yayılı TN yükü (ton/yıl)
ġekil 108.Marmara Havzası gübre kullanımdan kaynaklanan yayılı P yükü (ton/yıl)
ġekil 107 ve ġekil 108 birlikte değerlendirildiğinde; özellikle Ġstanbul ve Yalova‟nın bazı
ilçelerinde, gerek ĢehirleĢme ve sanayileĢmenin etkisi gerekse tarım yapılan alanın azlığı
sebebi ile gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin mevcut olmadığı görülmektedir.
Havza‟da en fazla gübre kaynaklı yayılı yük, Ġstanbul Çatalca (2485 ton N/yıl; 228 ton P/yıl)
ve Balıkesir-Gönen‟den (2660 ton N/yıl; 192 ton P/yıl) kaynaklanmaktadır.
Tablo 51‟de Marmara Havzasında tarımda kullanılan azotlu ve fosforlu gübrelerin birim
kullanım değerleri,ülkemizdeki diğer havzalarla birlikte karĢılaĢtırmalı olarak verilmiĢtir.
Marmara Havzası için elde edilen 16,9 kg/ha.yıl azotlu gübre değeri, literatürde verilen 10-40
kg/ha.yıl aralığında kalmakla birlikte; fosforlu gübre için elde edilen 1,9 kg/ha.yıl değeri,
literatürde verilen 0,5-0,9 kg/ha.yıl aralığından yüksektir. Bu durum, havzada fosforlu gübre
kullanımının kısıtlanması gerektiğini ortaya çıkarmaktadır. Özellikle Çatalca ve Gönen‟de
gerek azotlu gerekse fosforlu gübre kullanımı azaltılmalıdır.
Tablo 51. Havza
Havza
K.Menderes
Burdur
B.Menderes
Ceyhan
Kızılırmak
Konya
Kapalı
K.Ege
Marmara
Seyhan
Susurluk
YeĢilırmak
ortalama azotlu ve fosforlu gübre kullanımları
Toplam Tarım
Alanı Ha
288991,1
258521,4
1136271,5
1081383,3
4390386,3
Ort. N
Kullanımı
kg/ha.yıl
7,7
32,9
17,4
10,8
10,4
Ort. P
Kullanımı
kg/ha.yıl
0,6
5,8
3,1
2,0
1,3
2484125,0
385367,4
837665,5
877486,9
982185,2
1624391,6
14,5
6,1
16,9
23,5
20,5
7,0
1,8
2,3
1,9
5,5
2,2
1,2
6.2.4.3.
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yükler
Ülkemizde hayvancılık halen yaygın bir tarım sektörü durumundadır. Hayvancılık
faaliyetlerinden kaynaklanan atıkların bir bölümü, tarımda doğal gübre olarak kullanılmakta;
geri kalan kısmı ise sağlıksız Ģartlarda açık depolarda biriktirilmekte ve/veya en yakın araziye
dökülmektedir. Dolayısıyla, hayvan atıklarından kaynaklanan yayılı N ve P yükleri de
havzaya gelen önemli kirletici kaynaklardandır. Hayvan dıĢkıları doğal gübre olarak
kullanıldıklarında, ortama yayılan azot ve fosfor birim yükleri, hayvan kategorisi, türü,
beslenme alıĢkanlıkları, ağırlıkları ve gübreleme özelliklerine bağlı olarak yüksek oranda
değiĢkenlik göstermektedir. Bu yüzden, birim yüklerin belirlenmeleri oldukça güçtür.
Marmara Havzası için hayvancılıktan kaynaklanan yayılı yükler; TÜĠK tarafından yıllık olarak
üç kategoride (büyükbaĢ, küçükbaĢ, kümes hayvanı) yayınlanan ilçelere göre hayvan
sayılarının; literatürden elde edilen birim hayvan yükleri ile çarpılması ile hesaplanmıĢtır.
Hesaplamada, TÜĠK 2007, 2008 ve 2009 yıllarına ait verinin ortalaması alınarak güncel
yükler hesaplanmıĢtır. Hesaplanan yük, ilçenin havzada kalan alanı kadar azaltılmıĢ ve
gübre hesabında olduğu gibi, hesaplanan yayılı yükün N için (%15; P için %‟inin alıcı ortama
ulaĢabileceği kabul edilerek hesaplar yapılmıĢtır. Yayılı yüklerin hesabında kullanılan
katsayılar Tablo 52’de gösterilmiĢtir (Agricultural Statistics, 2001; Andreadakis ve diğ, 2007;
Öztürk, 2008)
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında;
-
BüyükbaĢ hayvan 500 kg, küçükbaĢ hayvan 45 kg ve kümes hayvanı 2 kg kabul
edilerek birim yükler (kg/gün) elde edilmiĢtir.
-
Hayvanların havzada kalan ilçelerde eĢit olarak dağıldığı kabul edilmiĢtir.
Marmara Havzası için oluĢturulmuĢ hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük
haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 109 ve ġekil 110’da gösterilmiĢtir.
Tablo 52. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük katsayıları
Hayvan
Kategorisi
BüyükbaĢ
(Ġnek,Sığır)
KüçükbaĢ
(Koyun,Keçi)
Kümes Hayvanı
(Tavuk)
Azot (kg/ton
hayvan
ağırlığı/gün)
Fosfor (kg/ton
hayvan
ağırlığı/gün)
N Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
P Kaybı
(kg/hayvan/yıl)
0,30
0,10
8,2
0,91
0,42
0,06
1,0
0,05
0,52
0,22
0,06
0,008
ġekil 109. Marmara Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı TN yükü (ton/yıl)
ġekil 110. Marmara Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı TP yükü (ton/yıl)
ġekil 109 ve 110 birlikte değerlendirildiğinde, Marmara Havzası‟nda Ġstanbul Ģehir
merkezinden kaynaklanan yayılı hayvancılık yükünün mevcut olmadığı; hayvancılık
yüklerinin havzanın güneyi ve doğusunda önemli seviyelere ulaĢtığı görülmektedir. Havzada
en fazla yayılı yükün Çanakkale-Biga (1013 ton N/yıl; 162 ton P/yıl), Kocaeli-Kandıra (828
ton N/yıl; 131 ton P/yıl), Kocaeli-Ġzmit (576 ton N/yıl; 89 ton P/yıl) ve Balıkesir-Gönen‟den
(369 ton N/yıl; 40 ton P/yıl) kaynaklandığı görülmektedir.
6.2.4.4.
Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Yükler
Havzada, atmosferik taĢınımdan kaynaklanan kirleticiler, baĢlıca sanayi tesislerinden
kaynaklanan
ve
evsel
kaynaklı
emisyonlar
ile
trafik
kaynaklı
emisyonlar
olarak
değerlendirilmiĢtir. Trafik emisyonlarından kaynaklanacak yayılı yükler, ağırlıklı olarak NOx
ve NH3‟ten ibarettir. Sanayi tesisleri ve baĢta fosil yakıt yakılması sonucu oluĢan evsel
kaynaklı emisyonlar ise NOx ve NH4 bileĢikleridir. Gerek trafik emisyonlarından gerekse
sanayi ve evsel kaynaklı emisyonlardan fosfor yayılı yükü oluĢmamaktadır. Hava kirliliği ile
oluĢan karbon esaslı kirlenme ve yayılı olarak hesaplanması, nehir havzaları bazında
yapılacak çalıĢmalarda değinilmesi gereken uzun ve karmaĢık bir süreçten oluĢmaktadır.
Bu çalıĢmada, ĠTÜ tarafından yapılan Melen Havzası Koruma Eylem Planında, Melen
Havzası için, 836 mm/m2 yıllık ortalama yağıĢ için NO3 ve NH4‟ün Toplam Azot cinsine
çevrilmesi sonucu bulunan 10,3 kg N/ha.yıl birim yük esas alınmıĢtır. Bu yük ilgili havzada
trafik emisyonlarının yanı sıra evsel ve endüstriyel emisyonların CORINAIR Hava Kirliliği
Dağılım Modelinin çalıĢtırılması ile bulunmuĢtur. Melen Havzasındaki yıllık ortalama yağıĢ da
bilindiğinden diğer havzalarda da ortalama yağıĢla orantılı olarak değiĢecek birim yükler
bulunarak hesaplamalar yapılmaktadır. Marmara Havzası‟nda kalan ilçelere ait yıllık ortalama
yağıĢ değerleri, Melen Havzası yağıĢ değeri referans alınarak, ve bulunan katsayıya göre
oranlanarak havzadaki atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükü hesaplanmıĢtır.
Atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükünün hesaplanmasında;
-
Bulunan birim yük, toplam havza alanının %5‟ine uygulanmıĢtır. Her bir ilçe ve
havzayı paylaĢan diğer iller için bu oran sabit kabul edilmiĢtir.
-
Havzada yer alan ilçelerden aynı ile bağlı bulunan tüm ilçelerin eĢit yağıĢ aldığı kabul
edilmiĢtir.
Marmara Havzası için, atmosferik taĢınım ile oluĢan Toplam N yükü dağılımı ġekil 111’de
verilmiĢtir.
ġekil 111. Marmara Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan Toplam N yükü (ton/yıl)
Atmosferik taĢınımdan gelen yayılı N yükü, diğer yayılı yüklere gore nisbeten düĢük görünse
de, Marmara Havzasının önemli ulaĢım akslarını kapsaması sebebiyle özellikle trafik
kaynaklı yayılı yükler açısından detaylı olarak incelenmesi gerekmektedir.
6.2.4.5.
Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler
Havzadaki yerleĢimlerin bir kısmı kanalizasyon sistemine bağlı değildir. Bundan dolayı, kırsal
yerleĢimlerde sızdırmalı veya sızdırmasız fosseptikler yaygın olarak kullanılmaktadır.
Fosseptik çıkıĢ suları yayılı kirletici kaynak olarak kabul edilmektedir. Bu çalıĢmada,
fosseptiklerden kaynaklanan yayılı yükleri; fosseptik kullanan yerleĢim yerlerinin 2010 yılı
eĢdeğer nüfusları ve 20 Mart 2010 tarihli Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller
Tebliği‟nde verilen kiĢi baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri kullanılarak hesaplanmıĢtır.
Tebliğ‟de yer almayan, nüfusu 2.000‟in altında olan yerleĢim yerleri için kullanılacak olan
kirlilik yükleri değerleri ise, nüfusu 2.000 ile 10.000‟in arasında olan yerler için verilmiĢ
değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre Kentsel AAT Tebliği ve
Tchobanoglous ve Burton (1991)‟de verilen tipik konsantrasyonlar dikkate alınarak belirlenen
ve yük hesaplamalarında kullanılan kiĢi baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri Tablo 23‟de
(Bölüm 6.2.2.1.) verilmektedir.
Fosseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan kirletici yüklerin hesabında;
OluĢan yük sadece 2010 yılı için hesaplanmıĢ; Kentsel AAT Tebliği ve Atıksu Arıtımı
Eylem Planı gereğince 2017‟ye kadar AAT olmayan yerleĢim yeri kalmayacağı kabulü ile
2020, 2030 ve 2040 yükleri noktasal yük olarak dikkate alınmıĢtır.
Fosseptik bilgileri, saha çalıĢmalarında elde edilen bilgiler doğrultusunda oluĢturulmuĢtur.
Kanalizasyonu mevcut olmayan ve/veya inĢaat halinde olan tüm yerleĢim birimlerinde
fosseptik olduğu kabul edilmiĢtir.
Fosseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor için
%30 olarak alınmıĢtır.
Marmara Havzası için foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan yayılı yükler ġekil 112 ve ġekil
113‟de gösterilmiĢtir.
ġekil 112 ve 113‟de görüldüğü üzere, Marmara Havzasında, foseptiklerden kaynaklanan
yayılı yükler açısından önemli bir sorun bulunmamaktadır. Havzada baĢta Ġstanbul ve Kocaeli
olmak üzere BüyükĢehir‟lerde kanalizasyon altyapısı tamamlandığından, havzaya gelen
foseptik kaynaklı yayılı yükler <10 ton N/yıl ve <2 ton P/yıl seviyelerindedir. Havzadaki en
fazla yayılı foseptik yükü olan Gebze‟den kaynaklanan riskler, ĠSU tarafından yaptırılan
Gebze Atıksu Arıtma Tesisi kanalizasyon hattının 2011 yılı sonunda tamamlanmasıyla
önemli ölçüde azalacaktır.
ġekil 112. Marmara Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı TN yükü (ton/yıl)
ġekil 113. Marmara Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı TP yükü (ton/yıl)
6.2.4.6.
Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler
Marmara havzasında yer alan düzensiz depolama alanlarından yağıĢ ve arazi drenajı sonucu
ile kaynaklanan yayılı yükler, ġekil 114 ve ġekil 115’de gösterilmiĢtir. Düzenli depolama
alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının yerinde ve/veya en yakın Atıksu Arıtma Tesisisne
taĢındığı düĢünülerek yayılı yük hesaplamalarına dahil edilmemiĢtir.
ġekil 114. Marmara Havzası Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı TN yükü (ton/yıl)
ġekil 114 ve 115 değerlendirildiğinde, Marmara Havzasında, baĢta Ġstanbul, Kocaeli ve
Yalova olmak üzere düzenli katı atık depolanmasına geçilmiĢ olup; havzada katı atık sızıntı
sularından kaynaklanan önemli bir risk bulunmamaktadır. Havzada katı atık sızıntı sularından
kaynaklanan ortalama yayılı azot yükü <10 ton/yıl, yayılı fosfor yükü ise <2 ton/yıl
mertebelerindedir. Havzada en fazla yayılı yükün oluĢtuğu Çanakkale‟deki düzensiz
depolama alanlarının büyük kısmı rehabilite edilmiĢ olup, Çanakkale Belediyesi Düzenli
Depolama Alanında oluĢan sızıntı suları toplanarak arıtılmaktadır. Gelibolu‟da yapımı devam
eden Düzenli Depolama Alanı tamamlandığında, sızıntı sularından kaynaklanan riskler
önemli ölçüde giderilmiĢ olacaktır.
ġekil 115. Marmara Havzası Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı TP yükü (ton/yıl)
6.2.4.7.
Toplam Yayılı Yükler
Tüm havzadan gelen yayılı yüklerin dağılımı sırası ile hem N hem P için ġekil 116 ve ġekil
117‟de sayısal haritalar olarak verilmiĢtir.
Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden
kaynaklanmaktadır. Toplam mevcut yayılı kirleticilerin sunulduğu Ģekillere göre, Marmara
Havzasında N yükü açısından % 59 (14133 ton/yıl) ile baĢı çeken gübre kullanımı ile tarımsal
yük olup, bunu % 22 ile (5273 ton/yıl) hayvansal atıkların geldiği hayvan yetiĢtiriciliği ve % 15
ile (3538 ton/yıl) arazi kullanımından kaynaklanan N yükü takip etmektedir. Atmosferik
taĢınım, foseptikler ve sızıntı suyu yükleri, toplam N yayılı yükleri açısından sadece % 4‟lük
bir paya sahiptir. Marmara havzasının özellikle nüfus ve sanayi açısından geliĢmiĢ bir havza
konumunda olması sebebiyle, gerek ulaĢım gerekse sanayiden kaynaklı konvansiyonel
kirleticilerden kaynaklanan yayılı yüklerin atmosferik taĢınımla havzaya olan etkisi detaylı
olarak araĢtırılmalıdır. Marmara Havzasında yayılı N yükü toplamı 24625 ton/yıl olarak
hesaplanmıĢtır. 2007 yılında tamamlanan MEMPIS projesi sonuç raporunda, Marmara
Havzasında yüzeysel sulara ulaĢan yayılı N yükleri toplamı (Susurluk alt havzası ile birlikte)
40432 ton/yıl olarak hesaplanmıĢtır. Bu çalıĢmada daha düĢük yayılı N yükü hesaplanması,
son 3-4 yılda artan Atıksu Arıtma Tesisi sayısıyla azalan foseptik (evsel atıksu) yüklerinden
kaynaklanmaktadır.
ġekil 116. Marmara Havzası Toplam Yayılı TN Yükleri (ton/yıl)
ġekil 117. Marmara Havzası Toplam Yayılı TP Yükleri (ton/yıl)
Marmara Havzasından kaynaklanan yayılı fosfor yükler değerlendirildiğinde; yayılı yüklerin
baskın olarak gübre kullanımı sonucu tarımsal faaliyetlerden (% 66) kaynaklandığı (1615
ton/yıl), bunu hayvancılıktan (% 28) kaynaklanan yayılı yüklerin (692 ton/yıl) izlediği
görülmektedir. Arazi kullanımından kaynaklanan P yükleri de % 6 (mertebelerindedir. Havza
içinde hayvancılığın fazla geliĢmemiĢ olması, yayılı yük açısından tarımsal gübre kullanımını
baskın hale getirmektedir. Marmara Havzasında yayılı P yükü toplamı, 2010 yılı itibarı ile
2450 ton/yıl olarak hesaplanmıĢtır. 2007 yılında tamamlanan MEMPIS projesi sonuç
raporunda, Marmara Havzasında yüzeysel sulara ulaĢan yayılı P yükleri toplamı (Susurluk alt
havzası ile birlikte) 5398 ton/yıl olarak hesaplanmıĢtır. Aradaki farkın, yine arıtılan evsel
atıksu yükündeki artıĢa bağlı olarak azalan foseptik yükünden kaynaklandığı görülmektedir.
ġekil 118’de havzayı oluĢturan iller bazında yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında
dağılımları verilmektedir.
Bursa-Yayılı TN Yükü
33; 2%
39; 2%
144; 8%
Toplam Sızıntı Suyu N Yükü (ton/yıl)
67; 4%
219;
12%
Toplam Arazi Kullanımı N Yükü (ton/yıl)
Toplam Gübre Yayılı N Yükü (ton/yıl)
Toplam Atmosferik TaĢınım N Yükü
(ton/yıl)
1286; 72%
Toplam Hayvancılık Yayılı N Yükü
(ton/yıl)
Toplam Foseptik Yayılı N Yükü (ton/yıl)
0%
2%
Çanakkale-Yayılı TN Yükü
25%
23%
4%
2396; 46%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
1%
0%
4%
Ġstanbul-Yayılı TN Yükü
11%
16%
3742; 68%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
10; 2%
1; 0%
Kırklareli-Yayılı TN Yükü
Toplam Arazi Kullanımı N Yükü
(ton/yıl)
157; 26%
284; 48%
46; 8%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
94; 16%
39;
1%
329; 6%
Kocaeli-Yayılı TN Yükü
467; 8%
Toplam Sızıntı Suyu N Yükü
(ton/yıl)
(ton/yıl)
Toplam Gübre Yayılı N Yükü
(ton/yıl)
2053; 35%
2781; 48%
Toplam Atmosferik TaĢınım N
Yükü (ton/yıl)
(ton/yıl)
Toplam Foseptik Yayılı N Yükü
(ton/yıl)
140; 2%
Tekirdağ-Yayılı TN Yükü
7%
10%
9%
(ton/yıl)
361; 26%
(ton/yıl)
3%
45%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
Yalova-Yayılı TN Yükü
5; 1%
52;
11%
94; 20%
(ton/yıl)
120; 26%
34; 8%
(ton/yıl)
158; 34%
0; 0%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
Balıkesir-Yayılı TN Yükü
2; 0%
188; 5%
454; 13%
(ton/yıl)
28; 1%
(ton/yıl)
2926; 81%
(ton/yıl)
Toplam Atmosferik Taşınım N
Yükü (ton/yıl)
Toplam Hayvancılık Yayılı N
Yükü (ton/yıl)
5; 2%
16; 6%
1; 1%
Bursa-Yayılı TP Yükü
6; 2%
Toplam Sızıntı Suyu P Yükü (ton/yıl)
Toplam Arazi Kullanımı P Yükü
(ton/yıl)
Toplam Gübre Yayılı P Yükü (ton/yıl)
235; 89%
Toplam Hayvancılık Yayılı P Yükü
(ton/yıl)
Toplam Foseptik Yayılı P Yükü
(ton/yıl)
2; 0%
3; 1%
33; 7%
Çanakkale-Yayılı TP Yükü
Toplam Sızıntı Suyu P Yükü
(ton/yıl)
(ton/yıl)
184; 38%
Toplam Gübre Yayılı P Yükü
(ton/yıl)
264; 54%
Toplam Hayvancılık Yayılı P
Yükü (ton/yıl)
(ton/yıl)
5; 1%
70; 14%
1; 0%
İstanbul-Yayılı TP Yükü
(ton/yıl)
52;
11%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
363; 74%
Yükü (ton/yıl)
(ton/yıl)
0; 1%
0; 1%
Kırklareli-Yayılı TP Yükü
(ton/yıl)
7; 22%
14; 42%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
11; 34%
Yükü (ton/yıl)
(ton/yıl)
1;
0%
45; 6%
19; 3%
Kocaeli-Yayılı TP Yükü
(ton/yıl)
(ton/yıl)
306; 40%
389; 51%
(ton/yıl)
Yükü (ton/yıl)
(ton/yıl)
Tekirdağ-Yayılı TP Yükü
4; 3%
4; 3%
(ton/yıl)
14;
11%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
36; 26%
77; 57%
Yükü (ton/yıl)
(ton/yıl)
Yalova-Yayılı TP Yükü
1; 2%
1; 1%
4; 6%
(ton/yıl)
10; 14%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
54; 77%
Yükü (ton/yıl)
(ton/yıl)
0; 0%
0; 0%
Balıkesir-Yayılı TP Yükü
5; 2%
(ton/yıl)
52; 19%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
Yükü (ton/yıl)
212; 79%
(ton/yıl)
ToplamYayılı TN Yükü
522 ; 2%
420 ; 2%
3.539 ; 14%
5.274
; 22%
786; 3%
14.134 ;
57%
11;
0%
73; 3%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
(ton/yıl)
Toplam Atmosferik Taşınım N
Yükü (ton/yıl)
Toplam Hayvancılık Yayılı N
Yükü (ton/yıl)
(ton/yıl)
Toplam-Yayılı TP Yükü Dağılımı
132; 5%
(ton/yıl)
(ton/yıl)
693; 28%
(ton/yıl)
1616; 64%
Yükü (ton/yıl)
(ton/yıl)
ġekil 118. Marmara Havzası Yayılı Yükleri
6.2.5. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi
Yukarıdaki Bölüm 6.2.2 ve 6.2.3‟de noktasal ve yayılı kirletici kaynaklar ile bu kaynakların
proje alanında sebep olduğu kirlilik yükleri değerlendirilmiĢ ve geleceğe dönük kirlilik yükü
tahminleri yapılmıĢtır. Yapılan hesaplama ve tahminlerin genel değerlendirilmesi bu bölümde
verilmektedir.
Bu proje kapsamında, 2020, 2030 ve 2040 yılları için yük hesaplamaları, havzanın doğal
yapısının daha fazla bozulmasına karĢı koruyucu faaliyetlerin, önerilen eylem planına uygun
olarak gerçekleĢtirileceği esasına göre yapılmıĢtır. Koruyucu faaliyetler kıyaslandığında,
noktasal kirletici kaynakları izlemek ve kontrol etmek, yayılı kirletici kaynaklara göre daha
kolaydır. Noktasal kirletici kaynaklar; AAT‟lerin Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Yönetmeliğine
gore tamamlanması gereken en son yıl olan 2017 yılına kadar azalacak, 2020 yılından sonra
ise endüstriyel deĢarjlardan gelen yükün azalmasına rağmen nüfus artıĢı sebebiyle 2040
yılına kadar yaklaĢık %20 artacaktır. Yayılı kirleticilerden tamamen kurtulmak mümkün
değildir, fakat koruyucu önlemler ile yükler belirli bir oranda düĢürülebilmektedir. Bu sebeple,
kirletici kaynakların kontrolünde özellikle yayılı yüklerin azaltılmasına öncelik verilmelidir.
Havzada, 2010 yılı için arazi kullanımınının 2040 yılına kadar önemli oranda değiĢmeyeceği
kabulü ile 2010 yılı için hesaplanan arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler, 2040
yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir.
Benzer Ģekilde, gelecekteki yükler açısından alt havza bazında detaylı çalıĢmalar yapılması
gerektiğinden, atmosferik taĢınımla oluĢan yayılı kirlilik yükleri de 2040 yılına kadar sabit
kabul edilmiĢtir.
2017 yılına kadar, Belediye teĢkilatına sahip tüm yerleĢim yerlerinin AAT‟ye sahip olacağı
kabulü ile sadece kırsal alanlarda (köylerde) fosseptik kullanıyor olacaktır. Bu nedenle kırsal
alanlardan kaynaklanan foseptik yükleri ihmal edierek, foseptiklerden kaynaklanan yayılı
yükler, 2020 yılına kadar hesaplanmıĢtır.
Mevcut durumda yayılı kirletici kaynak olarak görünen sızıntı suyunun, Çevre ve Orman
Bakanlığı Katı Atık Ana Planı gereğince son yıllarda hızla yapımına baĢlanan düzenli katı
atık depolama alanları ile hem miktarı azalacak, hem de kirletici konsantrasyonu önemli
ölçüde azalacaktır. Daha önce sızıntı suyu hesap yönteminde de açıklandığı üzere, düzenli
depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı suları, toplanıp arıtılmaları nedeni ile noktasal
kaynak gibi davranacak ve gelecekte sızıntı suyu yalnız eski depolama alanlarından açığa
çıkacaktır. Bu sebeple, sızıntı suyundan gelecekte kaynaklanacak yayılı kirlilik yüklerinin
hesabında; 2020 yılında, 2010 yılında hesaplanan yüklerin %25 oranında azalacağı kabul
edilmiĢtir. 2030 yılındaki yükler, 2010 yılındaki mevcut yükün % 50‟si olarak; 2040 yılındaki
yükler ise 2010 yılındaki yüklerin % 95 azalacağı kabul edilerek hesaplanmıĢtır.
Gelecekte, iyi tarım uygulamalarının artması ve organik tarıma geçiĢin hızlanması sonucu,
daha az ve bilinçli gübre kullanılacaktır. Hayvancılık faaliyetleri, artan milli gelire paralel
olarak bir miktar artacak; daha çok modern çiftliklerde besi hayvanı yetiĢtiriciliği olarak devam
edecektir.
Tarım
(gübre)
ve
hayvancılık
faaliyetlerinden
kaynaklanan
yayılı
yük
hesaplamalarda 2020 yılında tarımsal faaliyetler ve hayvan yetiĢtiriciliğinden gelen besi
maddesi yüklerinde 2010 için hesaplanan değerlere göre % 20‟lik, 2030 yılı için % 30‟luk ve
benzer Ģekilde 2040 yılında da % 40‟lık bir azalma olacağı literatür bilgilerine dayanarak
kabul edilmiĢtir (Stolze vd., 2000 - FAO,2002). Yayılı yükleri gelecekte azaltmaya yönelik
alınacak daha gerçekçi çözümleri araĢtırmak için tüm havzada daha detaylı araĢtırmalar
yürütülmelidir.
Önceki bölümlerde, tahmini noktasal ve yayılı kirletici yüklerinin Ģu anki dağılımı verilmiĢtir.
Burada, noktasal, yayılı ve toplam yüklerin miktarları yıllar içerisinde Tablo 53’de
kıyaslanmaktadır. ġekil 119-120„de 2010 yılı için pasta grafikleri ve ġekil 121-122’de yıllar
bazında değiĢimlerin grafiksel gösterimi verilmiĢtir.
Tablo 53. Marmara Havzası Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Dağılımı
YÜKLER (ton/yıl)
Toplam Azot (TN)
Yıllar
2010
2020
2030
2040
Toplam Fosfor (TP)
Ġller
Noktasal
Yayılı
Toplam
Noktasal
Yayılı
Toplam
Balıkesir
220
3598
3818
33
270
303
Bursa
441
1787
2228
61
263
324
Çanakkale
454
5244
5698
61
485
546
Edirne
8
250
258
1
18
19
Ġstanbul
4207
5532
9739
661
490
1.151
Kırklareli
4
594
598
1
32
33
Kocaeli
2706
5809
8515
349
761
1.110
Tekirdağ
742
1397
2139
117
135
252
Yalova
29
463
492
5
70
75
TOPLAM
8811
24674
33485
1289
2524
3813
Balıkesir
206
2921
3127
36
217
253
Bursa
337
1462
1799
64
209
273
Çanakkale
334
4465
4799
65
393
458
Edirne
8
210
218
2
14
16
Ġstanbul
2485
4617
7102
383
399
782
Kırklareli
3
540
543
1
27
28
Kocaeli
1776
4536
6312
599
580
1.179
Tekirdağ
346
1072
1418
56
99
155
Yalova
23
395
418
6
56
62
TOPLAM
5518
20218
25736
1212
1994
3206
Balıkesir
243
2583
2826
41
190
231
Bursa
384
1306
1690
70
183
253
Çanakkale
397
4070
4467
74
347
421
Edirne
10
191
201
2
12
14
Ġstanbul
2958
4163
7121
439
355
794
Kırklareli
4
512
516
1
24
25
Kocaeli
2019
4010
6029
603
506
1.109
Tekirdağ
430
928
1358
65
85
150
Yalova
28
357
385
6
49
55
TOPLAM
6473
18120
24593
1301
1753
3054
Balıkesir
275
2244
2519
48
164
212
Bursa
424
1146
1570
78
157
235
Çanakkale
450
3660
4110
83
302
385
YÜKLER (ton/yıl)
Toplam Azot (TN)
Yıllar
Toplam Fosfor (TP)
Ġller
Edirne
Noktasal
12
Yayılı
173
Toplam
185
Noktasal
2
Yayılı
11
Toplam
13
Ġstanbul
3365
3703
7068
515
311
826
Kırklareli
5
482
487
1
22
23
Kocaeli
2223
3509
5732
623
436
1.059
Tekirdağ
486
766
1252
76
72
148
Yalova
33
308
341
7
42
49
TOPLAM
7273
15991
23264
1433
1517
2950
Tablo 53 değerlendirildiğinde, Marmara Havzasında 2010 yılında oluĢan toplam N kirlilik
yükünün 33.485 ton; Marmara Havzasında 2010 yılı için oluĢan N kirletici yükünün % 55‟I
Ġstanbul ve Kocaeli‟den kaynaklandığı görülmektedir. MEMPIS Projesi Sonuç raporunda,
Marmara Havzası için, alt havzası olan Susurluk Havzası ile birlikte 84.161 ton/yıl toplam N
yükü hesaplanmıĢtır. Susurluk Havzası ayrıca hesaplandığında elde edilen 37.763 ton/yıl N
yükü de hesaba dahil edildiğinde bulunan 71.198 ton N/yıl toplam değeri, MEMPIS
projesinde hesaplanan değer ile uyum içerisindedir.
Marmara Havzasında 2010 yılında oluĢan toplam P kirlilik yükünün 3.354 ton olduğu
görülmektedir. MEMPIS Projesi Sonuç raporunda, Marmara Havzası için, alt havzası olan
Susurluk Havzası ile birlikte 14.415 ton/yıl toplam P yükü hesaplanmıĢtır. Susurluk Havzası
ayrıca hesaplandığında elde edilen 3.873 ton/yıl P yükü de hesaba dahil edildiğinde bulunan
7.681 ton N/yıl toplam değeri, MEMPIS projesinde hesaplanan değerden daha düĢüktür.
MEMPIS projesinde yayılı P yükünün % 56‟sının yerleĢim yerlerinden kaynaklandığı
düĢünüldüğünde, bu çalıĢmanın yapıldığı 2010 yılına kadar Marmara (ve Susurluk)
havzalarında
yerleĢim
yerlerinden
kaynaklanan
yayılı
P
yüklerinin
kanalizasyon
altyapılarındaki iyileĢme ile giderildiği düĢünüldüğünde, bu farkın azalması beklenen bir
durumdur.
2010 yılı noktsal ve yayılı TN yükü dağılımı
8.811; 26%
Noktasal T-N yükleri ton/yıl
Yayılı T-N yükleri ton/yıl
24.674; 74%
ġekil 119. Marmara Havzası 2010 yılı noktasal ve yayılı TN yükü dağılımı
2010 yılı noktsal ve yayılı TP yükü dağılımı
1.227; 33%
Noktasal T-P yükleri ton/yıl
2.524; 67%
Yayılı T-P yükleri ton/yıl
ġekil 120. Marmara Havzası 2010 yılı noktasal ve yayılı TP yükü dağılımı
35.000
30.000
25.000
20.000
TOPLAM
15.000
Yayılı T-N yükleri ton/yıl
Noktasal T-N yükleri ton/yıl
10.000
5.000
0
2010
2020
2030
2040
ġekil 121. Marmara Havzası toplam azot yükünün yıllara göre değiĢim beklentisi
5.000
4.500
4.000
3.500
3.000
2.500
2.000
1.500
1.000
500
0
TOPLAM
Yayılı T-P yükleri ton/yıl
Noktasal T-P yükleri ton/yıl
2010
2020
2030
2040
ġekil 122. Marmara Havzası toplam fosfor yükünün yıllara göre değiĢim beklentisi
ġekil 121 ve 122 birlikte değerlendirildiğinde, Marmara Havzasında 2010 yılında toplam azot
ve fosfor yükünün çoğunun (N için % 82 ve P için % 83 ) yayılı yüklerden kaynaklandığı
görülmektedir. Noktasal yüklerde 2020 yılına kadar yapılması planlanan ileri kentsel AAT‟ler
nedeniyle önemli bir azalma olsa da sonraki 10 yıllık bölümlerde artan nüfusla birlikte artıĢ
beklenmektedir. Ancak toplam yüke en fazla etki eden yayılı yüklerin de özellikle düzensiz
katı atık depolanmasına son verilmesi ve foseptik yayılı yüklerinin azalmasıyla her 10 yıllık
dilimde yukarıda belirtilen oranlarda azalacağı tahmin edildiği için toplam azot ve fosfor
yükünün de zamanla azalacağı hesaplanmıĢtır.
7. HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR VE ÇÖZÜM
ÖNERĠLERĠ
Marmara Havzası, ülkemizin gerek nüfus yoğunluğu gerekse sanayileĢme açısından en
önemli havzası konumunda olup, özellikle yeni yerleĢim alanları ve sanayi planlaması
konusunda üzerinde önemle düĢünülmesi gereken bir konumda bulunmaktadır. Giderek
artan nüfus ve sanayinin tükettiği doğal kaynakların havza bütününüde korunması açısından
çevresel sorunlar, oluĢturduğu baskılar ve etkileri olarak tanımlanmıĢ ve bu etkilerin
oluĢturduğu sorunların çözümü de öneriler olarak sıralanmıĢtır.
7.1.
Baskı ve Etkiler
Baskı ve etki analizi, insani faaliyetlerin yüzey suları ve yer altı suları üzerindeki etkilerini
inceler. Bu analiz insan faaliyetleri nedeniyle, Su Kirliliği Kontrolü Direktifi‟nde yer alan
çevresel hedeflere ulaĢamama riski altında bulunan yüzey ve yer altı suyu kitlelerini
tanımlamak için pek çok disiplin yaklaĢımını ve farklı kaynaklardan alınan verileri bir araya
getiren bütüncül bir değerlendirmedir. Sanayi, tarım, turizm ve kentleĢme gibi insani
faaliyetler “baskılar” olarak adlandırılmaktadır. “Etkiler” ise sonuç olarak su kalitesinin
bozulmasına yol açan çevre üzerindeki sonuçlarıdır.
7.1.1. Endüstriyel Faaliyetlerden Kaynaklanan Baskılar ve Etkileri
Marmara Havzası, ülkemizin nüfus ve sanayileĢme açısından en fazla geliĢmiĢ havzasıdır.
SanayileĢmenin plansız ve kontrolsüz geliĢmesi, özellikle Ġstanbul ve Kocaeli‟de doğal
kaynaklara önemli zarar vermiĢtir. Ġstanbul‟da ĠSKĠ, baĢta OSB‟ler olmak üzere tüm sanayi
tesislerini kanalizasyon altyapısına bağlamıĢtır. Ancak, ĠSKĠ‟den kanalizasyon hattının
geçmediği bölgeler ve sanayi tesislerinin durumu hakkında net bilgiler elde edilememiĢtir.
ĠSKĠ, özellikle Tuzla Deri OSB, Tuzla OSB ve Tuzla Kimya Sanayicileri OSB, Tuzla
Mermerciler OSB, Boya ve Vernikçiler OSB ve Kartal,Pendik, Tuzla, Kocaeli Ġli Gebze Ġlçesi
Darıca ve ġekerpınar Bölgesindeki münferit sanayi tesisleri atıksularını kabul eden Tuzla Ġleri
Atıksu
Arıtma
Tesisi
baĢta
olmak
üzere,
Ataköy(Tamamlandı),
Büyükçekmece,
Küçükçekmece, PaĢabahçe, ġile Atıksu Ön Arıtma Tesislerini Ġleri Arıtma Tesisine çevirmeyi
planlamaktadır. Ambarlı‟da da yeni bir Ġleri Atıksu Arıtma Tesisi yaparak kanala deĢarj
kriterlerini sağlayan endüstriyel atıksuları bu tesislerde arıtmayı planlamaktadır. Bunlara
ilaveten endüstriyel atıksular sebebi ile Kadıköy, Baltalimanı, Yenikapı, Üsküdar, Küçüksu
Ön Arıtma Tesislerinin de Ġkincil Arıtma ve/veya Ġleri Arıtma Tesislerine dönüĢtürülmesi
sağlanmalıdır. Bu Ön Arıtma Tesislerinden ve Adalar‟dan yapılan atıksu deĢarjları, her ne
kadar alt akıntıya verilerek Karadeniz‟e gönderilse de dispersiyon ve ters akımlarla Marmara
Denizine önemli bir karbon ve nütrient yükü verilmektedir. ĠSKĠ tarafından yapılan Kadıköy
Çevre Koruma Projesi, Küçüksu Çevre Koruma Projesi, Ömerli Çevre Koruma Projesi,
Küçükçekmece Çevre Koruma Projesi, Haliç Çevre Koruma projesi gibi projelerle kirlenmenin
önüne geçilmekte ciddi çabalar verilmektedir ancak, uzun yıllar oluĢan kirlenmenin ve hızlı
kentleĢme-sanayileĢmenin kontrolünde yaĢanan zorluklar sebebi ile baskıların azaltılması
zorlaĢmaktadır. ĠSKĠ tarafından 2008 yılında gerçekleĢtirilen dere ıslahları eklerde verilmiĢ
olup, yıllık planlar dahilinde Ġstanbul‟da bulunan dere ve kanallar temizlenmekte ve ıslah
edilmektedir. Ancak örneğin Ayamama Deresi, ıslah edilmesine rağmen dere yatağındaki
yoğun yapılaĢma sebebi ile pik yağıĢ zamanlarında taĢarak önemli zararlara sebep
olmaktadır. Ġstanbul‟da nüfusun hızlı artmakta olması sebebiyle, sanayi tesisleri zamanla
Ģehir içinde kalmakta ve gerek sanayi tesisleri atıksularının gerekse evsel atıkların arıtılması
için inĢa edilen arıtma tesislerinin bu geliĢme hızına yetiĢememesi sebebiyle Ġstanbul‟da
Ģehir içinde bulunan;
Kadıköy Kurbağalıdere (E-5 altı ile sahil arasında)
Esenyurt Deresi (Minibüs yolu ile E-5 arasında)
ÇayırbaĢı Deresi (Mansap bölümü)
Kağıthane Deresi (Ayazağa Kemerburgaz arası)
Alibeyköy Deresi (GaziosmanpaĢa Validesuyu kolu)
Ayamama Deresi (E-5 VE TEM Otoyolu arasında)
Kaynarca Deresi (E-5 ve deniz arasında)
derelerinde kirlenme sorunu yaĢanmaktadır.
Kocaeli Ġlinde, özellikle Gebze ilçesinde 1990‟lı yıllarda baĢlayan hızlı ve kontrolsüz
sanayileĢme süreci, ilçede çok ciddi çevresel etkilere sebep olmuĢtur. Ġlçenin kuzeyinde
bulunan Dilderesi, bir yandan evsel ve endüstriyel katı atıkların düzensiz depolanmaya
baĢlandığı sahanın sızıntı suları, diğer yandan arıtılmamıĢ endüstriyel atıksu deĢarjları ile
hızla kirlenmeye baĢlamıĢ; Dilovası Bölgesinden katılan endüstriyel atıksularla tamamen
ötrofik bir dere haline gelmiĢtir. Dilderesinin su kalitesi. 2005 yılında Gebze düzensiz depo
sahasının ĠzaydaĢ tarafından düzenli depolama haline çevrilmesi, GOSB, GEPOSB, Güzeller
OSB Arıtma Tesislerinin ve 2010 yılı içinde tamamlanacak Dilovası Evsel ve Endüstriyel
Atıksu Arıtma Tesisinin devreye girmesi ile düzelme eğilime girmeye baĢlayacaktır. Gebze
ilçesinde Arıtma Tesisi mevcut olmayan 300 „ün üzerinde KOBĠ bulunmaktadır. Bu
iĢletmelerden kaynaklanan atıksuların bir kısmı ĠSU Mutlukent, bir kısmı da Güzeller OSB
Endüstriyel Atıksu Arıtma Tesisinde arıtılmaktadır. Ancak söz konusu iĢletmelerin ĠSU ve Ġl
Çevre Müdürlüğü iĢbirliği ile denetlenmesi gerekmektedir. Kocaeli Ġlinin tamamında yeni
sanayi tesisleri, su kaynakları sınırlı olan ve alıcı ortama daha fazla yük verilmesi imkansız
olan Gebze ve Dilovası bölgeleri haricinde kurulmalı ve planlama Organize Sanayi Bölgeleri
Ģeklinde yapılmalıdır. Gerek Gebze ilçesindeki sanayi tesisi sayısının bir çok ilden fazla
olması (OSB‟ler ile birlikte ilçede yaklaĢık 3000 adet sanayi tesisi bulunmaktadır) gerekse
mevcut sanayi tesislerinin yerinde denetlenmesi için özellikle Gebze ilçesinde bir Çevre ve
Orman Müdürlüğü ofisi kurulmalı veya sadece Gebze ilçesi için görev yapmak üzere Kocaeli
Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü personel sayısı takviye edilmelidir.
MEMPIS Projesinde Marmara Havzası için Belirlenen Baskı ve Etkiler:
MEMPIS Projesi sonuç raporunda. Marmara Havzasında evlerde, endüstrilerde ve diğer
noktasal kaynaklarda üretilen yaklaĢık 1.5 milyar m3/yıl miktarında atıksuyun, Marmara
Denizi‟ne ulaĢtığı belirtilmektedir. Havzada faaliyet gösteren endüstrilerin hem sayıca hem de
kapasite olarak Türkiye‟deki toplam endüstrinin yaklasık % 50‟sini oluĢturduğu ifade
edilmiĢtir. MEMPIS projesinde Marmara Denizi Havzasındaki endüstriler, atıksu deĢarjları
yönünden 3 gruba ayrılmıĢtır. Bunlar:
• Atıksularını direkt olarak alıcı ortamlara desarj eden müstakil endüstriler;
• Organize Sanayi Bölgeleri (OSB) içerisinde yer alan ve atıksularını beraberce ve direkt
olarak alıcı ortamlara desarj eden endüstriler;
• Belediye sınırları içerisinde yer alan ve atıksularını belediyelerin kanalizasyon sistemlerine
deĢarj eden endüstriler;
MEMPIS projesinde de atıksularını direkt olarak yüzey sularına ve dolayısıyla Marmara
Denizi‟ne deĢarj eden orta ve büyük ölçekli endüstriler ( hem müstakil olanlar hem de
organize sanayi bölgelerinde yer alanlar) için bir envanter hazırlanmıĢtır. Evsel ve endüstriyel
nitelikli atıksular dıĢında birçok baĢka atıksu kaynağı bulunduğu, bunlardan bazılarının:
• Düzenli depolama sahalarından ve düzensiz depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı
suları
• Gemicilik faaliyetleri
• Turizm ve rekreasyon ve
• Madencilik
olduğu belirtilmiĢtir. Sonuç olarak, MEMPIS projesinde. Marmara Havzasında denize deĢarj
edilen toplam azot yükünün % 59‟unun yerleĢimlerden, % 20‟sinin tarımdan, % 8‟inin
sanayiden, % 5‟inin ormanlardan, %4‟ünün hayvancılık faaliyetlerinden ve % 1‟inin katı atık
sızıntı sularından kaynaklandığı belirtilmiĢtir. Toplam fosfor yükünün ise % 79‟unun
yerleĢimlerden, % 8‟inin tarımdan, % 5‟inin sanayiden, %3‟ünün ormanlardan,
2‟sinin
hayvancılıktan kaynaklandığı belirtilmiĢtir, MEMPĠS Projesinde Ġstanbul Üniversitesi (2005)
ve ĠSKĠ (2000-2006) tarafından Marmara Denizi içinde toplam 57 adet istasyonda yapılan
kalite ölçümlerinin de kullanıldığı, Delft3D modelinin baz alındığı bir modelleme çalıĢması da
yapılmıĢtır. Söz konusu çalıĢmanın sonucuna göre, Karadeniz‟den Marmara Denizi‟ne net
azot girisi 21.400 ton/yıl‟dır. Çanakkale Boğazı‟ndaki azot akımları çok daha dengelidir. Su
Kalitesi Modeline göre, buradaki net azot çıkısı 2.000 ton/yıl‟dır. Projeden çıkan önemli bir
sonuç, Marmara Denizi‟ne gelen toplam azot yükünün kabaca %50‟sinin Marmara Denizi
Havzasından kaynaklanıyor olmasıdır. Diğer %50‟lik kısım ise Karadeniz‟den gelmektedir.
Her iki kaynağın da Marmara Denizi‟ndeki azot dengesi üzerinde büyük tesiri bulunmakta
olup; ötrofikasyon açısından su kalitesini kuvvetli biçimde etkilemektedirler. Sadece Marmara
Denizi Havzasından Marmara Denizi‟ne deĢarj edilen azot miktarının yaklasık 67.000 ton/yıl
oldugu görülmektedir. Marmara Denizi‟ne gelen fosfor yükünün yaklaĢık % 40‟ı havza
dıĢından gelmekte, ancak gelen toplam fosfor yükünün (havza dıĢından gelen dahil) % 68‟i
havza dıĢına (Ege Denizi) gönderilmektedir. Bu durum, Marmara Denizinin ötrofik hale
gelmesine önemli etki etmekte, ayrıca Marmara Denizinden üst akıntı ile taĢınım sonucu Ege
Denizi‟ni de etkilemektedir.
MEMPĠS projesinde. havzada en fazla kirlenmenin görüldüğü sıcak noktalar;
-
Ġstanbul (özellikle kıyılar)
-
Ġzmit Körfezi
-
Gemlik Körfezi
-
Bandırma Körfezi
olarak tanımlanmıĢtır.
MEMPIS Projesinde havzaki etkiler ise Ģöyle tanımlanmıĢtır;
- Marmara Denizi’nin merkez kısmında ise su kalitesi oldukça kötüdür. Bu kısımda artan
nütrient
konsantrasyonuna
bağlı
olarak
birinci
derece
fitoplankton
üretimi
vardır.
Fitoplanktonlar tarafından artırılan organik madde üretimi, alt tabakalarda düşük çözünmüş
oksijen seviyelerine sebep olmaktadır. Alt tabakada 40 ila 100 metre derinliklerde bazen
anaerobik sartlara yakın şartlar oluşmaktadır.
- İstanbul kıyıları açıklarında sayısız atıksu desarjı ve Karadeniz’den gelen nütrientler
yönünden zengin sular nedeniyle Klorofil-a ve nütrient (N,P) konsantrasyonları daha da
yüksektir. 13 µg/l mertebesinde fitoplankton seviyeleri bile oluşmaktadır. Yüksek organik
madde yükü nedeniyle, 40 ila 100 metre derinlikler arasında sık sık neredeyse anaerobik
şartlar oluşmaktadır.
-İstanbul sahillerinde belli başlı atıksu deşarjlarının yakınlıgı ve denizin sığ olması nedeniyle,
su kalitesi şartları daha da kötüdür. Fitoplankton pikleri 20 µg/l seviyesine kadar
yükselmektedir.
-İzmit Körfezi’nde de su kalitesi kötü olup; fitoplankton pikleri 20 µg/l seviyesini geçmektedir.
Gemlik Körfezi’nde su kalitesi daha az kötüdür. Her iki körfez de çok miktarda atıksu
almaktadır. İzmit Körfezi, merkez Marmara’dan daha izoledir. Bununla beraber, her iki
körfezin alt tabakalarında tam anaerobik şartlar oluşmaktadır. Söz konusu anaerobik şartlar,
İzmit Körfezi’nde tüm yıl boyunca, Gemlik Körfezi’nde ise yazları görülmektedir.
-Marmara Denizi’nin üst tabakalarında azot, fitoplanktonlar için hakim büyüme limiti
faktörüdür. İlkbahar periyodlarında çözünmüş silikat da sınırlayıcı olmaktadır. Alt tabakalarda
ışık da sürekli sınırlayıcı bir diğer faktördür.
7.1.2. Evsel Kirlilik Kaynaklı Baskılar ve Etkileri
Marmara Havzasında, nüfus ve sanayi açısından en geliĢmiĢ durumda bulunan Ġstanbul ve
Kocaeli, havzanın evsel kirlilik yükünün % 50‟sinden fazlasını oluĢturmaktadır.
Ġstanbul‟da ĠSKĠ, mevcut evsel atıksuların % 74‟sini Ön Arıtma veya Atıksu Arıtma
Tesislerinde arıtmaktadır (ĠSKĠ, 2009). Ancak Çatalca ve ġile‟nin bazı bölgeleri ile Beykoz,
Sarıyer ve Silivri‟nin bazı belde ve köylerinde henüz kanalizasyon altyapısı tamamlanamamıĢ
veya eksiktir.
ĠSKĠ 2009 Yılı Faaliyet Raporu‟na göre Ġstanbul‟un yaklaĢık %14‟ünde
kanalizasyon hattı bulunmamakta olup; bu oran yaklaĢık 2.000.000 nüfusa karĢılık gelmekte
ve yayılı yük olarak ciddi bir yük oluĢturmaktadır.
Gebze‟nin güneyinde bulunan Eskihisar deresi. 1990‟lı yıllardan itibaren yoğun evsel ve
endüstriyel atıksu deĢarjı ile Ġzmit Körfezini kirletmeye baĢlamıĢtır. Eskihisar deresine
deĢarjlar. ĠSU tarafından 2011 yılı içerisinde yapılacak ana kolektör hattı ile inĢaatı devam
eden Gebze Evsel Atıksu Arıtma Tesisine aktarılacaktır. Çayırova ilçesinde, ilçenin
güneyinde Beylikbağı Mahallesi sanayi tesislerinin deĢarjlarını toplayan dere ve Osmangazi
Mahallesi sanayi tesislerinin deĢarjlarını toplayan dere de Gebze Evsel Atıksu Arıtma
Tesisisine bağlanarak. bölgede oluĢan kirlenmenin önüne geçilecektir. Çayırova ilçesinde
ġekerpınar Bölgesi sanayi deĢarjları ile toplu konutlar (TOKĠ Konutları, Göçmen Konutları,
ÇağdaĢkent Konutları) baĢta olmak üzere evsel atıksuları taĢıyan dereler de inĢaatı devam
eden Gebze Evsel Atıksu Arıtma Tesisine bağlanacaktır. Böylece evsel atıksular açısından
Ġzmit Körfezine doğrudan deĢarj yapılan Gebze ilçesinin sorunu da çözülmüĢ olacaktır.
Yalova‟da özellikle yaz mevsiminde artan sahil bölgeleri nüfusu, Marmara Denizi‟ne verilen
kirlilik yükünde artıĢa neden olmaktadır. ĠnĢaatı tamamlanmıĢ olan Yalova Evsel Atıksu
Arıtma Tesisi ve tamalanmak üzere olan Çınarcık, Esenköy, Armutlu Evsel Atıksu Arıtma
Tesisleri ile bu sorun büyük ölçüde çözümlenmiĢ olacaktır. Yalova‟da YAKAB Düzenli Depo
sahasında katı atık depolanmasından önce kullanılmıĢ düzensiz depo sahalarının teknik
olarak kapatılması gerekmektedir.
Çanakkale‟de Çanakkale Ġli ve Ġlçelerinde yeraltı suyu, önemli bir yer tutmaktadır. Yenice,
Gökçeada ve Bozcaada yer altı suyu konusunda daha fakirdir. Özellikle Biga ve Umurbey „de
yeraltı su rezervlerinin azalmasından dolayı yeraltı suyu iĢletmesine kapalıdır. Bu sebeple.
Umurbey‟deki Evsel Atıksu Arıtma Tesisinin çıkıĢ suyunun tarımsal kullanım açısından
değerlendirilmesinde fayda bulunmaktadır. Kaçak kuyularla yapılan aĢırı çekim sonucu Biga
Ovasında arazilerin denizden itibaren tuzlandığı görülmüĢtür. Çanakkale‟de 2009 yılında
rehabilite edilen eski düzensiz depolama sahası ve Organize Sanayi Bölgesi, gerek Ģehir
merkezine yakınlığı gerekse hakim rüzgarla oluĢan emisyonların Ģehir merkezine olumsuz
etkisi açısından planlama açısından uygun olmayan yerde kurulmuĢtur. Ġl merkezinde yer
alan Sarıçay‟ın debisinin yaz mevsiminde 0.88 m3/sn ve daha düĢük değerlere düĢmesi
sebebiyle, yapılacak yeni evsel atıksu arıtma tesislerinin Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri
Yönetmeliği Ģartları uyarınca dezenfeksiyon birimi içerecek Ģekilde ve çıkıĢ suyunun park,
bahçe sulamasında kullanım amaçlı tasarlanmasında fayda bulunmaktadır. Ayrıca ildeki
mevcut tesislere dezenfeksiyon ünitesi eklenerek çıkıĢ suyunun park-bahçe sulaması
Ģeklinde kullanılması için ön çalıĢmalar yapılmalıdır.
Çanakkale‟de bulunan gerek Sarıçay, gerekse KocabaĢ Çayının kirlenmeye karĢı
izlenmesinde daha fazla sayıda örnekleme noktası kurularak izleme yapılması gereklidir.
Biga‟da faal olan 20 adet deri iĢletmesinin atıksuları, kurulan Ortak Atıksu Arıtma Tesisinde
arıtılmaktadır. DeĢarj izin belgesi olan tesis, Ģehir merkezinde yer alması sebebiyle. KocabaĢ
Çayına olan deĢarjı sebebiyle önemli bir baskı faktörü olduğundan, daha sık izlenmelidir.
Biga‟da kurulu olan ĠÇDAġ Enerji Tesisleri de Planlanan Süper Kritik Termik Santral ve
Tersane projeleri sebebiyle havzadaki baskıyı arttırmakta olduğundan, daha yakından
izlenmelidir. Çanakkale Ovasında DSĠ‟ce yürütülen sondaj çalıĢmalarında alınan yeraltısuyu
örnekleri analizlendiğinde, ovanın genelde iyi kalitede yeraltısuyuna sahip olduğu, ancak yer
altı sularının çoğunda yüksek elektrik geçirgenliği sebebiyle tuzlanma sorununun olduğu
görülmüĢtür. Bu sebeple özellikle mevcut ve yeni kurulacak sanayi tesislerine yeraltı suyu
sondaj izinleri verilirken bu durum dikkate alınmalıdır.
Gönen Çayı‟na Gönen ilçe sınıları içerisinde Gönen Belediyesi Kanalizasyon sistemi ile 4
noktadan atıksu deĢarjı verilmektedir. Gönen Belediyesi ve Sarıköy Belediyesin Bakanlık
tarafından atıksu arıtma tesisinin iĢletmeye alınma tarihi Gönen Belediyesi için 13.05.2014
Sarıköy Belediyesi için ise 01.05.2017‟dir. Ayrıca arıtma tesisi bulunan ve tutkal üretimi
yapılan tesis (Sel San.Tic.Paz.A.ġ.) ile ortak arıtma tesisi bulunan tabakhanelerinin atıksuları
da Gönen Çayı‟na deĢarj edilmektedir. Gönen Ġlçe merkezinde bulunan 58 adet
tabakhanenin Gönen Deri Organize Sanayi Bölgesine taĢınması planlanmaktadır. Gönen
Deri Organize Sanayi Bölgesi Yönetim Kurulu BaĢkanlığı tarafından inĢaatı tamamlanmıĢ
Atıksu Arıtma Tesisinin iĢletmeye alınma tarihi 31.12.2009 olarak belirtilmiĢ olup, iĢletmeye
alındığında tabakhanelere ait eski Atıksu Arıtma Tesisinden Gönen ilçesinin evsel
atıksularının arıtımında faydalanılması değerlendirilmelidir. Bölgede Gönen Çayı ile birleĢen
Keten Deresine Danone TikveĢli Gıda ve Ġçecek San.Tic.A.ġ., ÇerpeĢ Deresi‟ne 1 adet
mezbaha tesisi (Mutlular Gönen Hayvancılık ve entegre Et Tesisleri San. ve Tic.Ltd.ġti (eski
adı Gönen Belediye Mezbahası), Keçi Dere ve Sarı Dereye ise süt ürünleri iĢleme tesisi
(Teksüt Mam San.Tic.A.ġ.‟nin Hasanbey Köyü kanalizasyonu vasıtası ile), peyniraltısuyu
iĢleme tesisi (Astosan Süt ve Gıda Mam.San.Tic.A.ġ.). Sarıköy Beldesi kanalizasyonu,
mezbaha tesisi (Gürcan Et Gıda Tic.A.ġ.) ve salça üretim tesisi (Acemoğlu Gıda San. ve
Tic.Ltd.ġti) atıksularını vermektedir. Söz konusu sanayi tesislerinin atıksuları için arıtma tesisi
bulunmakta olup; Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından Su Kirliliği Kontrol
Yönetmeliği kapsamında denetim ve incelemelerde bulunulmaktadır. Çay‟ın Gönen Ġlçe
sınırları içerisinden baĢlayarak yerleĢim yerleri ve endüstriyel atıksuları deĢarlarının baskısı
altında kaldığından renk farklılığı gözlenmiĢtir. Gönen Çayında belirli noktalardan numune
alma ve analiz çalıĢmaları DSĠ 25. Bölge Müdürlüğü tarafından yapılmaktadır. Gönen
Çayının Marmara Denizi‟ne döküldüğü noktada çözünmüĢ oksijenin zaman zaman 1.8 mg/l
ve KOI‟nin 50 mg/l düzeylerinde seyredebildiği görüldüğünden, olumsuz çevre Ģartlarının
oluĢmaması için Gönen ve Sarıköy Belediyeleri Merkezi Atıksu Arıtma Tesisi iĢ termin
planlarının belirtilen sürelerden önce gerçekleĢmesi gerekmektedir.
Tekirdağ Ġli, Çorlu Ġlçesi, Seymen Köyü Mevkiinden Sultanköy Beldesi vasıtası ile Marmara
Denizine dökülen Kınıklı Deresinin iki noktasından alınan numunenin sonuçları derenin
memba‟ya yakın kısımlarında (sanayi atıksularının henüz dereye karıĢmadığı noktada) kirlilik
yükünün sınır değerlere oldukça yakın değerlerde olduğu, mansab tarafında kalan
Değirmenköy Mevkiindeki sanayi tesislerinin atıksuları bu dereye karıĢmakta ve suda gözle
görülür derecede renk değiĢimi ve fiziksel kirlilik gözlenmektedir. Kınıklı Deresinden alınan
numunelerde yapılan karĢılaĢtırma sonucu KOI, TAKM ve KurĢun parametrelerinin iki katına
ulaĢtığı gözlenmiĢ, diğer ağır metal ihtivalarının da eski analizlerde belirlenen değerlere
yakın değerlerde bulunduğu görülmüĢtür. Kınıklı deresine deĢarj edilen atıksu miktarı derenin
kendi debisine oranla oldukça fazla olması nedeniyle alınan numunelerin analiz sonuçları
sınıf değerlerin oldukça üstünde olduğu tespit edilmiĢtir. Bu sebeple, Kınıklı Deresinde
izleme ve giderim için denetlemelerin sıklaĢtırılması gereklidir. Tekirdağ‟da mevcut derin
deniz deĢarjı ile atıksular (ve düzenli depolama sahası sızıntı suları) arıtılmadan deĢarj
edildiğinden, denize önemli kirlilik yükü verilmektedir. Bu sebeple Tekirdağ Merkez‟de Evsel
Atıksu Arıtma Tesisi acilen tamamlanmalıdır.
Kırklareli‟nin. Marmara Havzasında kalan alanı itibarı ile havzada çevresel baskının en az
olduğu ildir. Gerek nüfusun gerekse sanayinin azlığı ve gerekse havzada 3 adet koruma
alanının mevcudiyeti sebebi ile havzadaki kirlenme, sadece Kıyıköy ve Demirköy‟deki
arıtılmayan
evsel
atıksulardan
ve
düzensiz
katı
atık
depolama
sahalarından
kaynaklanmaktadır. Ġğneada‟da bulunan paket evsel atıksu arıtma tesisinin yaz aylarında
artan sahil nüfusuna cevap verecek Ģekilde kapasitesinin arttırılması gerekmektedir.
Havzadaki yerleĢimlerin katı atıklarının Kırklareli Katı Atık Düzenli Depolama sahasına
gönderilmesi ile oluĢan kirlilik büyük oranda azaltılacaktır.
7.2.
Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havzadaki sıcak noktaların belirlenmesinde saha incelemeleri, ÇOB il müdürlüklerinden elde
edilen bilgiler, paydaĢ toplantılarında alınan görüĢler ve havza özelinde yapılmıĢ olan
ulaĢılabilinen diğer çalıĢmalardan yararlanılmıĢtır.
7.2.1. Kirliliğin Yoğun Olduğu Akarsular ve Göller
Terkos Gölü‟nü besleyen Istrancadere, Sivasdere ve Çiftlikdere‟de, Alibeyköy Barajında,
Haliç‟i besleyen derelerden biri olan Kılıncıdere‟de, Kağıthane, Ayazağa, Alibeyköy
Derelerinde, Büyükçekmece‟yi besleyen Karasudere, Sarısudere ve Çakıldere‟de, Ömerli
Barajı‟nı besleyen derelerden ġalgamdere ve PaĢaköydere, Darlık ve Alaçalı Barajları
sonrasındaki Darlıkdere ve Ilıcızdere‟de su kalitesi değerleri NH4-N sebebi ile IV. sınıfa
girmektedir. Kağıthane, Ayazağa ve Alibeyköy Derelerinde organik madde ölçümü
yapılmamaktadır.
Ġznik Gölü‟nü besleyen Kırandere ve Karasudere‟nin mansabında KOĠ ve toplam fosfor Sınıf
IV, Ġznik Gölü‟nü Marmara Denizi‟ne bağlayan Ġznik Gölayağı‟nda ise KOĠ, BOĠ, TKN, NH 4-N,
toplam fosfor ve çözünmüĢ oksijen parametreleri Sınıf IV, yani çok kirli su sınıfındadır.
Havzadaki en büyük içme suyu kaynağı olan gölün durumu, bu sebeple sıcak nokta olarak
değerlendirilmiĢtir. Ġznik Gölündeki özel hüküm belirleme ihtiyacı en kısa sürede tespit
edilmelidir.
ArıtılmıĢ ve arıtılmamıĢ endüstriyel atıksu deĢarjları sebebiyle Gebze-Eskihisar Deresi,
Gebze-Dilderesi, Çorlu-ġerefli Deresi ve Biga-KocabaĢ Çayında kısa sürede su kalitesi
gözlem istasyonları kurulmalıdır. Çan‟da kurulu olan linyit iĢletmelerinin KocabaĢ çayına olan
etkisinin incelenmesini sağlayacak yeni gözlem istasyonu oluĢturulmalıdır.
Çanakkale Atıkhisar Barajı, Lapseki Bayramdere Barajı ve Gelibolu Çokal Barajı, Tekirdağ
Türkmenli Göleti ile Yalova Gökçe Barajında özel hüküm belirleme ihtiyacı da belirlenmelidir.
Havza içinde bulunan ve Çanakkale‟nin Eceabat ve Gelibolu Ġlçelerininde sulama suyu olarak
kullanılması planlanan ve yapımı devam eden Çokal Barajına Tekirdağ Ġli sınırları
içerisinden; Balabancık, Gözsüz, Çınardere, SağlamtaĢ, Tatarlı, Palamut ve Gölcük yerleĢim
yerlerine ait evsel nitelikli atıksular; Çokal Barajı su toplama havzasında bulunmaktadır.
Bu önlemlere ek olarak su kalitesinin birçok parametre açısından IV. sınıf olduğu ve sıcak
nokta olarak belirlenmiĢ akarsularda aĢağıdaki stratejik önlemler uygulanacaktır.
(1)
Öncelikle sıcak nokta alanındaki noktasal kirletici kaynaklarda (evsel, endüstriyel,
OSB vb…) üretim ve arıtıma teknolojileri, kapasite ve arıtma performansları yönünden
detaylı bir incelemeye tabi tutularak mümkün olan iyileĢtirmeler belirli bir zaman
sürecinde yaptırılmalıdır.
(2)
Sıcak noktanın yer aldığı akarsu ortamı, Ekolojik Debi (Çevresel AkıĢ) yönünden de
irdelenerek, gerekli çevresel debinin sürekli olarak mevcut olup olmadığı DSĠ Genel
Müdürlüğü tarafından yayınlanan “Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak
Üzere Su Kullanım Hakkı AnlaĢması Ġmzalanmasına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında
Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” esasları çerçevesinde
belirlenmelidir. Bu yönetmelik göz önünde bulundurularak doğal hayatın devamı için
mansaba bırakılacak çevresel ihtiyaç debisi (mansapta daha önce tesis edilmiĢ su
hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer aldığı kesitteki
son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‟undan daha az olmamalıdır. Ayrıca
baraj ve akarsu yatağına bırakılması gerekli çevresel ihtiyaç debisi (can suyu),
akarsuyun ilgili kesitinde zamanın %99‟unda var olan debiden (Q99) daha az
olmamalıdır.
(3)
Yukarıdaki 1. ve 2. maddelerde belirtilen hususlara tam olarak uyulduğu halde, söz
konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda,
sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma
bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak
gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri
yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (ve diğer su kütleleri) için
mevcut mevzuatın yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya
gidilmelidir (ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana
kadar, kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Ayrıca Endüstriler
için PAH, renk, toplam fenoller ve pestisitler gibi Suda Tehlikeli Maddeler Tebliğinde
yer alan bazı temel parametreler için deĢarj standartları SKKY‟ne eklenmelidir. Bu
kapsamda öncelikle alıcı ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı
artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi
doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli tüm ölçümler yapılmalıdır.
2015‟den sonra SKKY‟deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından suda tehlikeli
maddeler yönetmeliğindeki alıcı ortam bazlı deĢarj standartlarına geçileceğinden BAT
(Best Available Technology) bu noktada değerlendirilmelidir.
7.2.2. Sanayi Tesislerinin DeĢarj Kontrolü ve yeni OSB’ler
Kocaeli-Gebze‟de sanayinin 1990 yılından sonra çok hızlı artması ile birlikte, söz konusu
ilçedeki sanayi tesislerinin sayısı birçok ilden daha fazla sayıya ulaĢmıĢ durumdadır. Ġlçe
sınırlarında, OSB tesisleri ile birlikte 3000‟in üzerinde sanayi tesis mevcut olduğundan, söz
konusu tesislerin denetlenmesinin ayrı bir ekiple yapılması gereklidir. BaĢta Ġstanbul-Tuzla
Ġleri AAT olmak üzere, evsel AAT‟ye sanayi tesisinin çıkıĢ sularının arıtılarak veya
arıtılmadan deĢarj edilmesi durumunda tesisin yükünün ve arıtma performansının
bozulmaması için gerekli izleme-kontrol de bölge üniversiteleri ile iĢbirliği içinde
yürütülmelidir.
Özellikle Ġstanbul ve Kocaeli‟de yeni OSB kurulmadan önce, gerek planlama gerekse ÇED
aĢamasında OSB‟nin alıcı ortama yapacağı etkiler havza bazında ele alınmalı ve detaylı
olarak irdelenmelidir.
7.2.3. Ön Arıtma Tesisleri
Havzada, baĢta Ġstanbul‟da olmak üzere çok sayıda Ön Arıtma Tesisi bulunmaktadır. Bölüm
7.1.1.‟de de açıklandığı üzere, MEMPIS Projesi sonuç raporuna göre, Marmara Denizi‟ne
gelen kirlilik yükü‟nün % 50‟si Karadeniz‟den % 50‟si ise Ġstanbul Boğazından
kaynaklanmaktadır. ĠSKĠ‟nin kurduğu Ön Arıtma Tesisleri, Ġstanbul Boğazı‟na gelen evsel
yüklerin önlenmesinde önemli bir sorunu önlemiĢ olsa da, Marmara Denizi Ekolojik hayatının
iyileĢmesi açısından söz konusu tesislerin hızlı bir Ģekilde en geç 2017 yılına kadar Biyolojik
ve/veya Ġleri Atıksu Arıtma Tesisi‟ne dönüĢtürülmesi gereklidir. 25 - 26 Eylül 2010‟da
Ġstanbul‟da yapılan Marmara Denizi Sempozyumunda, Marmara Denizindeki balık miktarında
uzun yıllar ortalamasına göre % 60 azalma olduğu belirtilerek, evsel kirlilik kaynaklarının
hızlıca kontrol edilmesi gerekliliği ortaya konmuĢtur.
7.2.4. Arıtma Çamurlarının Bertarafı
Marmara Havzasında, atıksuları arıtılan yaklaĢık 14.000.000 kiĢiden yaklaĢık 2.000.000
ton/yıl arıtma çamuru kaynaklanmaktadır. Ġleri atıksu arıtma tesislerinin yaygınlaĢacağı
yıllarda bu değer yaklaĢık 500.000 ton/yıl olarak gerçekleĢecektir. Bu proje kapsamında
önerilen Çamur Yönetimi YaklaĢımı aĢağıdaki gibi özetlenebilir.
Doğrudan Araziye Uygulama
Türkiye‟nin coğrafi, iklimsel ve arazi kullanım durumu dikkate alınarak, özellikle <100.000
nüfuslu yerleĢimlerin stabilize olmuĢ arıtma çamurlarının, ilgili mevzuata uygun olarak,
doğrudan araziye uygulanması düĢünülmelidir. Bu yolla bertaraf edilebilecek çamur
miktarının toplam çamur üretiminin %30-40‟ı düzeyine ulaĢması beklenmektedir.
AB Düzenli Depolama Direktifi‟nde (1999/31/EC) organik maddelerin düzenli depolanan
atıklardan ayrılması zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu sebeple arıtma çamurlarının depolanması
haricinde de alternatif bertaraf metotları geliĢtirilmelidir. Evsel ve Kentsel Arıtma
Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte de arıtma çamurlarının stabilize
edildikten sonra belirli koĢullar altında toprakta kullanımına izin verilmektedir. Bu Ģartlara
göre Marmara Havzasında, arıtma çamurunun kaynaklandığı yerleĢim yerlerindeki verimsiz
arazilerde toprak Ģartlandırıcı olarak kullanılması değerlendirilebilir bir alternatiftir. Ancak,
Ġstanbul ve Kocaeli gibi büyük Ģehirlerde uygun büyüklükte arazilerin bulunması zamanla zor
olabileceğinden, büyük Ģehirlerden kaynaklanan arıma çamurları için alternatif uygulamalar
da geliĢtirilmelidir.
Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte endüstriyel
çamurların da toprakta uygulamalarına kısmi izin verilmektedir. Ancak mevcut durumda
Türkiye‟de üretilen evsel ve kentsel atıksu çamurunun içeriği hakkında çok az bilgi
bulunmaktadır. ÇOB Atıksu Arıtım Eylem Planı “Organize Sanayi Bölgesi Atık Temel
Gösterge Sonuçları”na göre 2004 yılında, OSB‟lerden çıkan arıtma çamurunun miktarının, %
56,14'ü düzenli depolanarak, % 28,75'i belediye katı atıklüğünde, % 14,72'si ise araziye
atılarak, bertaraf edilmiĢtir. Bu konuda daha iyi değerlendirmeler yapılabilmesi için, Çevre ve
Orman Bakanlığının desteklediği, endüstrinin de katılım sağlayacağı ilave araĢtırmalar
yapılmalıdır.
Diğer Yöntemlerle Bertaraf
BüyükĢehirlerde (N> 500.000), doğrudan veya organik katı atıklarla birlikte anaerobik
çürütme sonrası mekanik susuzlaĢtırma ve kurutma yoluyla hijyenizasyon sağlandıktan
sonra, arıtma çamurları düzenli depolama alanlarında günlük örtü veya ilgili yönetmelikler
çerçevesinde toprak Ģartlandırıcısı olarak kullanılabilir.
Stabilize olmamıĢ kentsel AAT çamurları, mekanik susuzlaĢtırma sonrası atık yakma lisanslı
çimento fabrikalarında yakılabilir, bölgesel atık yakma tesislerinde tek baĢına veya diğer
atıklarla birlikte yakılıp enerji geri kazanılabilir. Yakma uygulanacaksa çamur stabilizasyonu
yapılmaması esastır.
Stabilize olmamıĢ arıtma çamuru keklerinin (KM≥ %35) organik katı atıklarla birlikte veya ayrı
olarak kompostlaĢtırılarak stabilize edildikten sonra toprak Ģartlandırıcısı ya da düzenli
depolama alanlarında günlük örtü olarak kullanımı da diğer bir seçenektir.
EĢdeğer Nüfusu 100.000‟den az olan AAT‟ler için kurutma yatakları veya çamur lagünlerinde
depolama sonrası araziye uygulama da duruma göre baĢvurulabilecek sürdürülebilir yönetim
seçeneğidir.
Özellikle BüyükĢehirdeki çamur yönetimi, BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‟nce hazırlatılacak
Atıksu Yönetimi Master Planı‟nın bir unsuru olarak yerel Ģartlar da dikkate alınarak bir
Fizibilite çalıĢmasına dayalı biçimde planlanıp uygulanmalıdır.
Arıtma Çamurlarının Yönetimi ile ilgili yapılan genel değerlendirme de aĢağıda verilmiĢtir;
Atıksu Arıtma Çamurlarının Yönetimi
Ġlgili Yasal Çerçeve:
Bu bölümde, arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak Ulusal mevzuat ve AB müktesebatı
incelenmiĢtir.
Ulusal Mevzuat
Türkiye‟de arıtma çamurlarının yönetimi ile ilgili baĢlıca yasal çerçeve aĢağıdaki gibidir:
Atık Yönetiminin Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (5 Temmuz 2010
tarih ve 26927 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2008))
Bu yönetmeliğin amacı, atıkların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden
yönetilmesine iliĢkin genel esasların belirlenmesidir. Bu kapsamda, atık
yönetiminin kontrollü bir Ģekilde yapılabilmesi için atık sınıflandırılması
getirilmiĢtir olup, atıkların tehlikelilik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla 20 ana
grup altında detaylı atık listesi ile bir sistematik oluĢturulmuĢtur. Burada atıksu
çamurları, Yönetmelik Ek IV‟de verilen atık listesi içerisinde 19. madde olan,
“Atık yönetim tesislerinden, tesis dıĢı atıksu arıtma tesislerinden ve insan
tüketimi ve endüstriyel kullanım için su hazırlama tesislerinden kaynaklanan
atıklar” bölümüne tekabül etmektedir (Madde 19.08). Bu bölüm su, atıksu ve
atık yönetimi tesislerinden kaynaklanan tüm atıklara iĢaret etmektedir.
Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair
Yönetmelik (3 Ağustos 2010 tarih ve 27661 no ile Resmi Gazete’de
yayımlanan (ÇOB, 2010))
Bu yönetmeliğe göre, ham çamurun toprakta kullanılması yasaktır; stabilize
arıtma
çamurunun
kullanılmasında
ise
bazı
sınırlamalara
uyulması
gerekmektedir. Öncelikle stabilize çamurun, doğal orman alanları ile meyve
ağaçları hariç olmak üzere toprakla temas eden ve çiğ yenen meyve ve sebze
ürünlerinin yetiĢtirildiği topraklarda kullanımı yasaktır. Arıtma çamurunun
toprakta kullanılması, tüm koruma alanları ile içme ve kullanma suyu temin
edilen yüzeysel su ve yer altı suyu besleme havzalarında tamamen yasak
olup, bu amaçlara hizmet etmeyen diğer yüzey sularını çevreleyen 300 m‟lik
alanın dıĢında uygulama yapılmasına izin verilmektedir. Hayvan otlatma veya
hayvan yemlerinin hasadı yapılacak alanlarda ise, söz konusu faaliyetler ile
arıtma çamurunun uygulanması arasında geçen süre en az 4 hafta olmalıdır.
Bunlara ilaveten arıtma çamurlarının, pH değeri 6‟dan küçük olan, organik
madde içeriği %5‟den fazla olan topraklarda ve taban suyu seviyesi 1 m‟den
sığ derinlikte olan veya eğimi %12‟yi geçen alanlar ile kumlu tekstürlü
topraklarda kullanımı yasaktır. Organik madde içeriği %40‟dan daha az olan
stabilize arıtma çamurlarının da toprağa uygulanması yasaktır. Kapasitesi
1.000.000 eĢdeğer nüfusun üzerinde olan atıksu arıtma tesislerinde oluĢan
çamurların en az %90 kuru madde değerine kadar kurutulması esastır, ancak
teknik ve ekonomik acıdan uygunluğunun belgelenmesi durumunda %90 kuru
madde Ģartı aranmaz.
Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (26 Mart 2010 tarih ve
27533 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010))
Yönetmelikte, Geçici Madde 4‟de bahsi geçen kriterler ve/veya Tehlikeli
Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Ek 11-A‟da belirtilen Atıkların Düzenli Depolama
Tesislerinde Depolanabilme Kriterleri sağlandığı takdirde arıtma çamurlarının
düzenli depolama tesislerinde bertarafı mümkündür.
Bu Yönetmeliğin arıtma çamurlarının düzenli depolanmasını düzenleyen
(Geçici Madde 4) maddesine göre, Atık Yönetimi Genel Esaslarına ĠliĢkin
Yönetmelik (ÇOB, 2008) Ek IV uyarınca, tehlikesiz atık olarak sınıflandırılan
arıtma çamurlarının ağırlıkça en az % 50 kuru madde (KM) ihtiva etmesi, ön
iĢleme tabii tutularak kötü kokunun giderilmesi ve atığın kararlı hale getirilmesi
kaydıyla, ÇOK limitine bakılmaksızın II. Sınıf Düzenli Depolama Tesislerinde
01/01/2015 tarihine kadar depolanabileceği belirtilmektedir. Ancak mevcut
susuzlaĢtırma teknolojileri ile söz konusu % 50‟lik KM oranına ulaĢılması,
özellikle kentsel atıksu arıtma çamurları için, termal kurutma olmaksızın, pratik
olarak mümkün değildir. Termal kurutma için de % 50‟lik KM oranı çok düĢük
kalmaktadır. Bu sebeple minimum KM oranının % 30-35 düzeylerine çekilmesi
uygun
olacaktır.
Zira
depolanan
kentsel
katı
atıkların
özellikle
yaz
dönemindeki su muhtevası da % 65-70 düzeylerine ulaĢabilmektedir.
Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği (8 Ocak 2006 tarih ve 26047 no ile
Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2006))
Bu Yönetmeliğe göre, kentsel atıksu arıtma tesislerinden çıkan arıtma çamuru
uygun Ģartlarda yeniden kullanılabilir. Arıtma çamurlarının iĢlenmesi, geri
kazanımı ve bertarafı ile ilgili olarak Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller
Tebliği Madde 17‟de belirtilen hususlar gözetilmelidir (20 Mart 2010 tarih ve
27527 no ile Resmi Gazetede yayımlanan). Arıtma çamurlarının toprakta
kullanımı ve/veya bertarafının Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta
Kullanılmasına Dair Yönetmeliği‟nde belirlenen standartlara ve yöntemlere
uygun olarak yapılması esastır.
Ġlgili AB Mevzuatı
AB müktesebatında arıtma çamurlarının yönetimine iliĢkin temel direktif AB Çamur
Direktifi‟dir.
AB Çamur Direktifi (1986) Council Directive 86/278/EEC of 12 June 1986
on the protection of the environment, and in particular of the soil, when
sewage sludge is used in agriculture.
AB bünyesinde, atıksu çamurlarına iliĢkin tüm yönetim stratejileri Çamur
Direktifi‟nde tanımlanmıĢtır. Buna göre, çamurun bilimsel tarım açısından çok
önemli nitelikleri olduğu kaydedilmektedir. Direktif ayrıca, toprak ve çamur
içerisindeki
ağır
metal
konsantrasyonları
ile
toprağa
yıllık
olarak
uygulanabilecek en yüksek ağır metal miktarlarına iliĢkin kısıtlar getirmektedir.
Araziye arıtma çamurunun uygulanması ile hayvan otlatma ve/veya hasat
süreleri arasında geçen süre en az 3 hafta olmalıdır. Meyve ağaçları hariç
olmak üzere, diğer meyve ve sebze ekinlerinin büyüme döneminde araziye
uygulama yapılamaz.
Konuya ĠliĢkin Olarak Daha Önce Yapılan Planlama ÇalıĢmaları:
Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması için Teknik Yardım (EHCIP)
Projesi, Arıtma Çamurunun Tarımda Kullanılması Halinde Çevrenin ve
Özellikle Toprağın Korunmasına ĠliĢkin Konsey Direktifi’ne Özgü Yatırım
Planı (ENVEST, 2005)
Bugün Türkiye‟de arıtma çamurlarının tarımda kullanım oranı yaklaĢık %5-10
düzeyinde olup, bu Ģekilde bertaraf edilen çamur miktarı 50.000-100.000
ton/yıl civarındadır. AB Komisyonu‟un Kentsel Atıksu arıtma Direktifi‟nin
uygulanmasına iliksin 1999 tarihli raporunda yer alan verilere göre bu değer
AB üyelerine kıyasla düĢüktür. Rapora göre, 1998‟de tarımda arıtma çamuru
kullanım oranı %5 (Yunanistan) ile %65 (Fransa) arasında değiĢirken, AB
ortalaması yaklaĢık %50 mertebesinde kalmaktadır. Ayni raporda 2005 yılı için
AB ortalamasının yaklaĢık %55 mertebesine yükseleceği tahmin edilmektedir.
Türkiye için ise Yatırım Planı‟na göre, tarımda kullanılan arıtma çamuru
miktarının bugünkü %5-10 seviyesinden gelecekte %30-40 seviyesine
çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu değer 2022‟de yıllık yaklaĢık 2 milyon ton
çamura karĢılık gelmektedir. Arıtma çamurunun tarımda kullanılmasının su
Ģekilde gerçekleĢmesi beklenmektedir:
o
Stabilizasyon ve susuzlaĢtırma sonrası, stabilize edilmiĢ çamur, atıksu
arıtma tesislerinde depolanacaktır. Depolama maliyetleri Kentsel
Atıksu Arıtma Tesisleri Yönetmeliği uyarınca AAT‟lerin kurulum ve
iĢletme maliyetlerine dahildir.
o
Çiftçiler ve diğer kullanıcılar, tarlalara yaymak üzere tesisten (çamur
depolama) çamuru alacaklardır. Bu sebeple tesis sahiplerine çamur
uzaklaĢtırma için yeni bir maliyet gelmemektedir.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)
Atıksu Arıtımı Eylem Planı‟nda, arıtma çamurlarının yönetimine dair somut
hedefler belirlenmemiĢtir (ÇOB, 2008). Bu kapsamda geçmiĢ yıllara ait,
Organize Sanayi Bölgeleri‟nden (OSB) açığa çıkan arıtma çamuru miktarlarına
yer verilmiĢ ve farklı yöntemlerle bertarafları (düzenli ve düzensiz depolama (~
%85), arazide bertaraf (~ %15)) değerlendirilmiĢtir.
Marmara Çevre Master Planı ve Yatırım Stratejisi Nihai Raporu (MEMPIS
Projesi, 2007)
Arıtma çamurunun düzenli depolanması olasılığı, sadece kısa vadeli bir
seçenek olarak düĢünülmektedir. Bunun temel sebebi, AB düzenli Depolama
Direktifi‟nde belirtildiği üzere organik maddelerin düzenli depolanan atik
içerisinde ayrılması konusundaki ihtiyaç ve kısıtlardır. Bu seçeneğin
uygulanabileceği süre içerisinde alternatif arıtma metotları geliĢtirilmelidir.
Düzenli depolamaya alternatif teĢkil edecek teknolojiler Ģunlardır:
o
Çamurun arazi uygulamalarında kullanılması
o
Arazi uygulamalarında veya kati atik formuna dönüĢtürmek üzere
çamurun kurutulması
o
Çamurun yakılması
Araziye uygulamada dikkate alınması gereken iki önemli parametre; patojen
organizmalar ve ağır metallerin giderimi yönünden stabilize çamurun kalitesi
ile çamurun gübre değeri ve toprak yapısını iyileĢtirmesi yönünden çiftçiler
tarafından
kabul
uygulamalarında
görmesidir.
ise,
atıksu
Çamurun
çamurunun
kurutulması
yüksek
veya
miktarlarda
yakılması
oluĢtuğu
BüyükĢehirlerde atıksu arıtımına dair Master Planlarda söz konusu stratejiler
ortaya konmaktadır.
7.2.5. Eski Düzensiz Katı atık Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu
Marmara Havzasında, baĢta Yalova ve Kırklareli olmak üzere, çok sayıda yerleĢim yerinde
düzensiz depolama sahası bulunmaktadır. Özellikle Katı Atık Birlikleri kurulan yerler baĢta
olmak üzere, eski düzensiz katı atık depolama sahalarının rehabilitasyonu, havzadaki yayılı
yüklerin kontrol edilmesi açısından önemli bir adım olacaktır. Düzensiz Atık Depolama
Tesislerinin, ÇOB Katı Atık Ana Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planında (20082012) öngörülen takvime göre, Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ)
tarihleri ile uyumlu biçimde rahabilite edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık
sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır.
Rehabilite edilmiĢ sahalardan kaynaklanan sızıntı sularının da toplanarak, belirli zamanlarda
en yakın evsel AAT veya sızıntı Suyu Arıtma Tesisinde arıtılmalıdır.
7.2.6. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Ülkemizdeki havzaların birçoğunda hayvan yetiĢtiriciliği yaygındır. BüyükbaĢ ve küçükbaĢ
hayvan yetiĢtiriciliğinin yanı sıra tavukçulukta önemli faaliyetler arasındadır. Hayvancılık
faaliyetleri ile elde edilen yan ürün hayvansal atıklardır. Genelde ülkemizde hayvansal atıklar
yetiĢtiriciler tarafından bir müddet dinlendirildikten sonra doğal gübre olarak tarım alanlarında
kullanılmaktadır. Ancak, bu iĢlemin kontrolsüz ve bilinçsizce yapıldığı da bilinmektedir. Bu
konudaki kontrol önlemleri bu bölümde sıralanmaktadır.
Mevcut durumda ilçeler ve köyler bazında yıllık hayvan sayıları kategorilere göre TÜĠK
veritabanında verilmektedir. Bu hayvanların sayıları ile birlikte kayda girmesi önerilen bilgiler
ve diğer dikkat edilmesi gereken hususlar aĢağıda sıralanmıĢtır:
Barınak ebatları ve barındırma koĢulları,
Barınaklardaki hayvan sayısı,
Hayvan cinslerine göre büyüme ve barındırma süreçleri,
Hayvan beslenmesinde kullanılan yemlerin ve kullanılan ilaçların incelenmesi ve
uygunluklarının irdelenmesi,
Herhangi bir yanlıĢ uygulamada, çiftçi veya yetiĢtiricilerin uyarılması,
Hayvan dıĢkılarının toplanarak uygun koĢullarda bekletildikten sonra kontrollü olarak
tarım alanlarında doğal gübre olarak kullanılması,
Hayvanların hareket kabiliyetlerinin (mobilitelerinin) kontrol altına alınması dolayısıyla
dıĢkılarının rahatlıkla toplanabilmesi,
Hayvanların otlatılması esnasında özellikle sulak alan ve akarsu kıyılarından
tamamen uzak tutulmalarının sağlanması,
Mümkün olduğunca çiftliklerin etrafının hendek kazılarak, yakın civar ile temasın
sınırlandırılması, özellikle yüzeysel akıĢla hayvan atıklarının yakın civara ve
nihayetinde
alıcı
ortama
ulaĢabilirliğinin
azaltılması
için
sızdırmasız
gübre
çukurlarının yapılması
Tavukçuluğun yönetmeliklerle sınırlandırıldığı Ģekilde kapalı ortamlarda yapılması,
Barınaklardaki koĢulların düzenli olması,
Hayvan beslenmesinde sınırlandırılmalara dikkat edilmesi, vs.
Günümüz teknolojisinde bilinen en iyi hayvancılık yönetim stratejisi genel olarak „Organik
Hayvansal Üretim‟e geçiĢtir. Geleneksel hayvansal üretim sisteminde, birim alandan yüksek
miktarda ve ekonomik ürün alınması öncelikli olduğundan, ekolojik denge ve ürün kalitesinde
sağlık kriterleri ve çevre kirliliği ikinci plana atılmıĢtır. Dolayısıyla, son yıllarda organik
hayvansal üretim teĢvik edilmektedir. Bu konuda birçok detayın yer aldığı yönetmelik yine 17
Ekim 2006 tarih ve 26322 sayılı Resmi Gazete‟de yayınlanmıĢ olan Organik Tarımın Esasları
ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik‟tir.
Bu yönetmelikte organik sürü oluĢturabilmek için klasik iĢletmelerden getirilecek hayvanların
yaĢı, hayvan türü ve verimlerine göre geçiĢ süreçleri, barınakların durumu, her bir hayvan
türü için ayrılacak barınak alanı, hayvanların bakımı ve beslenmesi, su ve yem kullanımları,
yemlere ilave edilebilecek katkı maddeleri anlatılmaktadır. Ayrıca, yine yönetmelikte hayvan
dıĢkılarının nasıl ve ne Ģekilde toplanacağı, bekletilme Ģartları ve gübre olarak
uygulanabilirliği konularında da kılavuz niteliğinde bilgi verilmektedir.
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması hususunda baĢvurulacak bir
diğer yöntem, Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının geliĢtirilmesidir. Bu kapsamda, uygun
stratejilerin uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında, yetiĢtirici ve çiftçilerin
bu konudaki çabalarının hızlandırılması, desteklenmesi ve teĢvik edilmesi gerekmektedir.
Kurumsal ilgililerin bu konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve
finansman kaynağı sağlayarak destek vermeleri beklenmektedir.
Marmara Havzasında, hayvancılığın yoğun olduğu Çanakkale-Biga, Balıkesir-Gönen ve
Ġstanbul-Çatalca‟da Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı taĢra teĢkilatları ile iĢbirliği halinde, küçük
iĢletmelerin Hayvancılık OSB‟leri Ģeklinde yapılandırılması sağlanmalıdır. Büyük ölçekli tekil
iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde
hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize
edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip,
yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri
sağlanabilir. Hayvancılık OSB ve büyük tekil iĢletmelerine ait merkezi/büyük kapasiteli
biyometan tesislerine, baĢka sektörlerden biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf
ücreti alınması ve tarımsal atıklardan da ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür tesis
iĢletmelerinin daha fazla gelir elde etmelerinin sağlanabilir.
7.2.7. Madencilik faaliyetleri
Özellikle Çanakkale‟de bulunan maden iĢletmelerinin çevresel etkileri araĢtırılmalı ve
çevresel açıdan sorun oluĢturan iĢletmeler rehabilite edilmelidir.
7.3.
Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler
Marmara Havzası için önerilen eylemler kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
uzun vade olarak belirlenmiĢtir.
7.3.1. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2011-2015 Dönemi)
Marmara Havzası‟nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede
Nüfusu 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000-100.000 arası
yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun
olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT lerin yapılması gerekmektedir.
YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü
kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon
gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır.
Ön
Arıtma
Tesislerinin
Biyolojik
Atıksu
Arıtma
Tesislerine
dönüĢtürülmesi
gerekmektedir.
Havzada, ĠSKĠ Genel Müdürlüğü tarafından iĢletilen 17 adet kentsel atıksu arıtma tesisinden
9 tanesi fiziksel ön arıtma tesisi olup derin deniz deĢarjı ile sonlanmaktadır. Ġstanbul ilinde
kanalizasyonla toplanabilen atıksuların büyük bir kısmının (yaklaĢık % 84) ön arıtma sonrası
derin deniz deĢarjı ile denize deĢarj edildiği, bu tesislerden 6 tanesinin deĢarjını Ġstanbul
Boğazı‟ndan Karadeniz dip akıntısına vermektedir. Söz konusu 17 adet Atıksu Arıtma
Tesisinden sadece 12 adedi Ġstanbul Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟ne deĢarj izni için
baĢvurmuĢ olup, Eylül 2010 itibarı ile sadece 2 adet tesis (PaĢaköy Ġleri AAT ve GümüĢyaka
AAT) deĢarj izni alabilmiĢtir. BaĢvuru yapılan tesislerden 3 adedi ise (Küçüksu, Kadıköy,
Üsküdar) Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Tablo 22 standartlarını sağlayamadığından deĢarj
izin belgesi alamamıĢtır. Marmara Denizi‟nin bir iç deniz olması ve deniz suyu kalitesinin
iyileĢtirilmesi açısından Ön Atıksu Arıtma Tesislerinin hızlıca Biyolojik Atıksu Arıtma
Tesislerine dönüĢtürülmesi gereklidir. Mevcut Ön Atıksu Arıtma Tesislerinin çok değerli
arazilerde olması ve yer sıkıntısı bulunmasını da göz önünde bulundurarak ĠSKĠ tarafından
uygun çözümlerin belirlenmesi önem arz etmektedir.
Gemlik ve Büyükkumla ve Mudanya‟da BUSKĠ tarafından yapılmıĢ Ön Arıtma Tesislerinin
Ġkincil Arıtma Tesisine dönüĢtürülmesi, BUSKĠ‟nin Yatırım Programına uygun olarak
tamamlanmalıdır.
Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‟lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj
standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, çevre izninin alınması
vb.) yapmaları gerekmektedir.
Havzadaki sıcak noktalardan biri olan Gebze ilçesindeki sanayi tesislerinin deĢarj
standartlarının sağlanması için Kocaeli Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü bünyesinde
Gebze ilçesi için ayrı bir ekip oluĢturulmalıdır..
Sıcak noktalar bölümünde belirtilen yüzeysel sularda su kalite gözlem istasyonlarının
kurulması 2011 yılı sonuna kadar yapılmalıdır
Ġçme suyu olarak kullanılan göletlerin mutlak koruma bandı istimlak edilmelidir
YerleĢim bölgelerini dıĢında kalan ve kanalizasyon altyapısına bağlanamayan yer
alan otel, motel, tatil köyü vb. turistik tesislerin atıksu altyapıları, en geç 2012 yılı
sonuna kadar ilgili mevzuat Ģartlarını sağlayacak Ģekilde iyileĢtirilmelidir.
Havzada planlanacak yeni OSB‟ler için yer seçimi, oluĢacak yükler ve çevresel riskler
açısından, HSA/ÇĠB‟in görüĢü de alınarak yapılmalıdır.
Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin
nüfusuna bağlı olarak, 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde
mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli
depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000
in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık
düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Arıtma çamurlarının tarımda kullanımı baĢta olmak üzere bertaraf alternatiflerinin
2015 yılına kadar belirlenmesi gereklidir.
Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve
kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar
tamamlanması öngörülmüĢtür.
Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları
ve maden sahalarının çevre etkileri araĢtırılarak, sorunlu olanlar en geç 2015 yılı
sonunda kadar rehabilite edilmelidir.
Havzada kullanma suyu temini amacıyla kullanılan Ġznik Gölünde özel hüküm
belirleme çalıĢmalarının 2012 yılı sonuna kadar tamamlanmıĢ olması gerektiği
Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan
etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması
gerekmektedir.
Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için
gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olmalıdır. Su
kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su kalitesi izleme sistemi 2013
yılı sonunda kurulmalı, akarsu ıslah çalıĢmaları ise 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanmalıdır.
Atmosferik taĢınımın (Edirne-Ġstanbul-Kocaeli Otoyolu ve Ġstanbul ile Kocaeli sanayi
emisyonlarının) havza su kaynaklarına etkisi 2015 yılına kadar araĢtırılmalıdır.
AAT ĠĢletilmesi konusunda yetkili personel açığı 2015 yılı sonuna kadar giderilmelidir.
Havzada oluĢan tarımsal baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle nehir
civarında yer alan köylerde ardından çayı besleyen derelerin etkilendiği yerleĢim
yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle
küçük çercevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta envanter oluĢturma,
eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2011 yılında baĢlayıp 2012 yılı sonuna kadar
yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının
büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara
ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle çayın kıyısında
yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması
konusunda eğitimler verilmelidir. 2012 yılı sonuna kadar gübre ve pestisit satıĢları
kontrol altına alınmalıdır. Yine en kısa dönemde 2011 yılından baĢlayarak ve/veya
halihazırda sürdürülen çalıĢmalar devam ettirilerek bölge halkı organik tarım,
damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve
kullanması konusunda teĢvik edilmelidir.
2012 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi
önerilmektedir. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer
alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil
iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli
iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan)
tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü
projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli
ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir.
ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi
kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. Havzada
tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna
göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım
amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu çalıĢmalar 2011
yılı itibariyle baĢlamalı ve kısa vadede 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Tarımsal amaçlı su kullanımının azaltılması için su dağıtım sistemlerinin yapısal
yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım
programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken
uygulamalardır.
Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri
tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının 2015 yılı
sonuna kadar kısa vadede sağlanması gerekmektedir.
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve
göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden
yararlanma imkan ve Ģartları 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede değerlendirilmelidir.
7.3.2. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi)
Marmara Havzası‟nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede
Havzada bulunan Ön Arıtma Tesislerinin Biyolojik AAT‟ye dönüĢtürülmesi 2017 yılına
kadar tamamlanmalıdır
Nüfusu 10.000 in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000 in üzerinde olan kırsal
köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT lerin yapılması
gerekmektedir.
Havzada yer alan ve bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000 in altında olan tüm
belediyelerde 2017 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının
rehabilitasyonu tamamlanmalıdır.
Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı ve noktasal yüklerin
önlenmesi amacıyla kısa vadede baĢlatılacak olan çalıĢmaların orta ve uzun vadede
sürekliliği sağlanmalıdır.
2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli taĢkın önleme
yatırımlarının yapılması gerekmektedir.
Tehlikeli ve özel atıkların ve tıbbi atıkların denetimi hususunda ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının orta vadede devam etmesi gerekmektedir.
Erozyonla mücadele konusunda sistematik ve sürekli olarak yapılan çalıĢmalar orta
vadede devam edip uzun vadede 2040 yılına kadar sürecektir.
Yeraltı ve yüzeysel sularının akım ve kalitesinin izlenmesi, arıtılmıĢ atıksuların
yeniden kullanımı, tarımsal amaçlı su kullanımı azaltma çalıĢmaları izleme ve
denetimleri orta ve uzun vadede devam etmesi gereken çalıĢmalardır.
DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve
ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak
yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun
üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal
kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmeli ve
alıcı ortam deĢarj standartları oluĢturulması 2020 yılı sonuna kadar orta vadede
tamamlanmalıdır.
7.3.3. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi)
Marmara Havzası‟nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede
Yüzeysel su kalitesinin korunması amacıyla havzaya özel koruma tedbirlerinin
geliĢtirilmesi
Eylem planı etkinliğinin izleme ve denetimi
7.4.
Genel Öneriler
7.4.1. Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden
Kullanımı
Kuraklık, nüfus artıĢı ve kiĢi baĢı kullanılan su ihtiyacının yükselmesi sebebiyle artan su
ihtiyacı özellikle Akdeniz ülkeleri için önemli bir su kıtlığı problemine sebep olmaktadır
(Regelsberger ve diğ., 2007).
Türkiye‟de, kiĢi baĢına kullanılabilir su miktarı yaklaĢık 1500 m3/yıl‟dır. Bu değere göre
ülkemiz su azlığı yaĢayan bir ülke konumundadır. Devlet Su ĠĢleri (DSĠ)‟nin verilerine göre
2030 yılında 100 milyona ulaĢacağı tahmin edilen nüfusumuzun 2030 yılı için kiĢi baĢına
düĢen kullanılabilir su miktarı 1000 m3/yıl‟dır. Yapılan sınıflamaya göre bu değer bizi su fakiri
bir ülke konumuna koyacaktır. Türkiye‟nin gelecek nesillerine sağlıklı ve yeterli su
bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması gerekmektedir.
Mevcut konvansiyonel atıksu yönetimi “boru ucu sonu” yaklaĢımında tüm atıksu kaynakları,
arıtma tesisi ile sonlanan bir kanalizasyon hattında toplanmakta ve arıtılan su çoğunlukla
denize deĢarj edilmektedir. Atıksuları birleĢtirip taĢımanın neticesinde endüstriyel deĢarjların
ağır metal içerikleri dolayısıyla arıtılmıĢ suyun sulamada kullanımı ve besi maddesi içeriğinin
değerlendirilmesi kısıtlı olmaktadır. Bunun yanında mevcut yaklaĢımın bir diğer olumsuz
yönü de içme suyu kalitesinde suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanılmasıdır (Murat, 2010).
Sürdürülebilir su yönetimi çerçevesinde atıksuyla ilgili olarak da sürdürülebilir bir yaklaĢım
veya baĢka bir deyiĢle ECOSAN (ekolojik sanitasyon) yaklaĢımı uygun görülmektedir
(Regelsberger, 2005, Regelsberger ve diğ. 2007). Bu yaklaĢım, evsel sanitasyon sistemleri
tasarlanırken daha esnek ve sürdürülebilir çözümler yaratabilmek ve daha az atık
oluĢturabilmek için su kaynakları ve oluĢan atıksuların bir arada düĢünüldüğü daha
bütünleĢik uygulamaları içermektedir. Ekolojik sanitasyon sistemlerini aĢağıdaki Ģekilde
özetlenebilir:

Özel bir teknoloji değil, ekolojik sistemlere dayanan yeni bir yaklaĢımdır- bertaraf
edilecek atık ve atıksuyu değerli bir madde olarak ele almaktadır

Ġnsan dıĢkısı ve atıksuyu, atık olarak değil doğal bir kaynak olarak düĢünülmektedir

Modern ve güvenilir kanalizasyon sistemleri ve atıksu geri kazanım teknolojilerini
kullanarak doğal kapalı-döngü sistem prensiplerini uygulanmaktadır

Günümüzde
kullanılmakta
olan
çok
geniĢ
aralıktaki
kanalizasyon
sistemi
seçeneklerini kullanıma sunmaktadır
Atık ve su kelimesi bir arada düĢünülmemelidir çünkü atılacak veya boĢa harcanacak su
yoktur. Atıksu, oluĢturduğu arıtım probleminden değerli bir meta olduğu sitemlere
dönüĢtürülmelidir. Sürdürülebilir su yönetimi veya ekolojik sanitasyon uygulamaları eğer
avantajları fazla ise yerel, küçük ölçekli ve merkezden uzak (decentralize) yerleĢim
yerlerinden büyük ölçekli merkezi sistemlere kadar uygulanabilmektedir (Regelsberger ve
diğ., 2007).
Bu bağlamda, merkezi sistemlere bağlı olmayan yerleĢim yerleri (yeni yapılacak siteler, uydu
kentler, alıĢ-veriĢ merkezleri, tatil köyleri vb.) veya turistik bölgeler için su kıtlığı problemine
çözüm bulmak ve sürdürülebilir su yönetimi tekniklerini uygulayabilmek amacıyla 2004-2008
yılları arasında Avrupa Birliği MEDA Programı çerçevesinde desteklenen TÜBĠTAK MAM
Çevre Enstitüsünün de içinde yer aldığı Zer0-M (Sustainable Concepts Towards Zero
Outflow Municipality-ME8/AIDCO/2001/0515/59768) baĢlıklı bir proje yapılmıĢtır. Projenin
ana amaçları;
-
Su kaynağını, kullanıldıktan sonra oluĢan atıksu arıtımını ve atıksuyun
yeniden kullanımını bütünleĢik olarak düĢünmek,
-
Atıksuyu, arıtımı ve deĢarjı problem olan bir noktadan değerli bir metaya
dönüĢtürmek,
-
Yeni ve ilerici yaklaĢımları, paydaĢlara ve tüm fayda sağlayacak birimlere
anlatmak olmuĢtur.
Suyun verimli kullanımını artırmak kesinlikle sürdürülebilir su kullanımında ilk adımdır. Suyun
verimli kullanılması yeni kullanıcı davranıĢlarının oluĢturulmasından, daha tasarruflu
ekipmanların kullanımına kadar farklı yöntemlerle sağlanabilir. Farklı vergilerin uygulanması
da insanları tasarrufa yöneltebilecek baĢka yöntem olabilir. (Wach 2005, Bouselmi et al.
2008). Birçok ülkede uygulanan bir yöntem haline gelen katı atıkların ayrıĢtırılarak
toplanması atıksu içinde uygulanabilir. Bu uygulama daha verimli bir arıtım ve suyun, suyun
içerisindeki besi maddesi ve diğer bileĢenlerin daha kolay yeniden kullanımını sağlamaktadır
(Regelsberger, 2005). Uygulanabilecek temel iĢlemler, gri su, siyah su ve sarı su ayrımı ve
bu ayrılmıĢ suların yeniden kullanımıdır. Böylece atıksu yeterli miktarda arıtıldıktan sonra
değerli bir ürüne dönüĢecektir. Yağmur suyunun toplanması ve yeniden kullanımı da
alternatif su kaynağı olarak düĢünülmektedir. Yağmur suyu tuvalet rezervuarlarında ve
çamaĢır makinelerinde kullanılabilir. ArıtılmıĢ suyun yeniden kullanım alanları yeĢil alan
sulaması, tuvalet rezervuarlarında ve besi maddesi açısından zengin sarı suyun içeriğindeki
besi maddelerinin gübre olarak kullanımı ve atıksu arıtma çamurunun kompost olarak
kullanılması olabilir. Anaerobik arıtım genelde siyah suya uygulanır ve oluĢan biyogaz ısıtma
amaçlı kullanılabilir. Arıtım için hem basit teknolojiler hem de karmaĢık ve ileri teknoloji
gerektiren yöntemler kullanılabilir (Baban ve diğ., 2008). ġekil 123‟de atıksu arıtımı ve
yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler bir Ģekilde gösterilmiĢtir.
ġekil 123. Atıksu Arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler (Baban ve diğ., 2008)
YerleĢim alanlarından veya herhangi bir binadan kaynaklanan atıksular;
gri,
siyah
sarı su olarak ayrılabilir.
Bu ayrıĢtırılan sular içinde gri su hem miktarının daha fazla olması, hem de arıtımının
nispeten daha kolay olması ve yeniden kullanım alanlarının da daha geniĢ olması sebebiyle
daha çok ilgi çekmektedir (Nolde, 2008). Siyah su sadece tuvaletlerden kaynaklanan suları
içermekle birlikte kirletici parametreler açıcından oldukça yoğundur (Atasoy ve diğ., 2007).
Sarı su olarak adlandırılan kısım ise tuvalet sularından idrarın ayrıĢtırılmasıyla oluĢur. Bu
amaçla farklı tiplerde tuvaletler ve pisuarlar kullanılmaktadır. Tablo 54’ te ham gri su ve siyah
su karakterizasyonu verilmektedir (Baban ve diğ., 2007, Atasoy ve diğ., 2007).
Tablo 54. Ham gri su ve siyah su karakterizasyonu (ortalama değerler) (Atasoy ve diğ., 2007)
Parametre
pH
AKM, mg/l
BOĠ5, mg/l
KOĠ, mg/l
TKN, mg/l
NO3-N, mg/l
T- P, mg/l
Yağ&Gres, mg/l
Ġletkenlik, ms/cm
Renk, Pt-Co
Tolam Koliform /100 ml
Fekal koliform /100ml
Deterjan, mg/l
Gri su
6,9-7,7
48
90
245
9
0
7,3
<2
401
12,2
13634
3565
0,6
Siyah su
7,36-8,14
560
406
1218
188
0
21,26
26
1767
468
>106
>106
-
AyrılmıĢ Atıksuların Arıtım Yöntemleri
AyrılmıĢ atıksuların arıtılabilmesi için yeniden kullanım amacına bağlı olarak çok farklı
teknolojilerin uygulanması mümkündür.
Siyah su için kullanılabilecek yöntemler doğal arıtma, membran bioreaktör (MBR) (Atasoy ve
diğ., 2007, Murat 2010) veya iki basamaklı yukarı akıĢlı anaerobik reaktör (Baban ve diğ.,
2007) olabilir. Bu yöntemler daha basit ve az maliyetli sistemlerden daha ileri teknoloji ve
maliyet getiren sistemlere kadar veya aerobik sistemlerden anaerobik sistemlere kadar
çeĢitlilik gösterebilir. Siyah su arıtımında uygulanan teknolojilerde öncelikli olarak düĢünülen
enerji üretimi ve organik madde içeriği yüksek siyah sudan biyolojik proses sonucunda
oluĢan aĢırı çamurun yeniden geri kazanılabilmesidir. Kompost yoluyla değerli ürünler elde
edilebileceği gibi anaerobik proses ile yüksek metan içerikli biyogaz elde edilebilir ve oluĢan
gaz ısıtma veya elektrik üretme amacıyla kullanılabilir. ArıtılmıĢ siyah su sadece saha
sulaması için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008).
Gri su nispeten daha az kirlenmiĢ, organik madde ve besi maddeleri içeriği oldukça düĢük ve
arıtımı daha kolay sulardır. Gri su arıtımı için yine doğal arıtma yöntemleri (Masi, 2010), kum
filtresi, ardıĢık kesikli reaktör (SBR) (Nolde, 2005), döner biyolojik disk (RBC) (Baban ve diğ.,
2010), membran biyoreaktör (MBR) (Murat 2008, Scheuman 2008, Kraume 2010) gibi
teknolojiler kullanılabilir. Membran uygulaması dıĢındaki tüm diğer uygulamalar için arıtım
sonunda mutlaka dezenfeksiyon uygulaması gerekmektedir. Arıtılan gri su, tuvalet
rezervuarlarında, sulama, araç vb. yıkama için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008).
Sarı su/yun ayrılması idrar ayıran tuvaletler veya susuz pisuarlar ile yapılmaktadır. Toplanan
sarı su tanklarda depolanıp, gübre olarak kullanılmak üzere belirli bir süre saklanmaktadır.
Sarı suyun karakterizasyonu ve zamana bağlı olarak bileĢimindeki değiĢim izlenmelidir. Geri
kazanılmıĢ sarı suyun bitkilerde gübre olarak kullanılmasını sağlayacak daha verimli ve
uygun yollar bulmak üzere zeolitlerin kullanılması ve seyreltme ile ilgili çalıĢmalar
yapılmaktadır (Baban ve diğ., 2008).
Bunların dıĢında, yağmur suyu da geri kullanılabilme potansiyeli olan önemli bir kaynaktır.
Yağmur suyu çatılardan veya toprağa düĢerek akıĢa geçen kısımdan toplanabilir. Yağmur
suyundan kirliliğin uzaklaĢtırılması için vorteks tipi filtreler veya sadece basit bir çöktürme
iĢlemi yeterli olabilmektedir. Yağmur suyunun mevsimsel karakterizasyonu yapılmalıdır ve
hem konvansiyonel parametreler hem de ağır metal ve mikrobiyolojik parametreler açısından
karakterize
edilip,
rezervuarlarında,
karakterizasyonu
çamaĢır
izlenmelidir.
makinelerinde
veya
Toplanan
kuru
sezonda
yağmur
saha
suyu
tuvalet
sulaması
için
kullanılabilmektedir. Bazı ülkelerde filtre edilen yağmur suyu duĢ almakta kullanılmaktadır
(Baban ve diğ., 2008). Belediyeler, atıksu arıtma tesislerinin yapımı ile programlar
baĢlattıkları gibi, aynı sekilde yağmur sularının toplama sistemlerinden ayrılması için de
programlar baĢlatmalıdırlar. Yağmur sularının birleĢik toplama sisteminden ayrılması, daha
yüksek hidrolik kapasiteli yeni bir atıksu arıtma tesisi insaa edilmesinden çogu zaman daha
maliyet etkin bir çözüm olmaktadır. Özellikle yeni oluĢturulan yerleĢim yerlerinde mutlaka
ayrık sistem kanalizasyon altyapısı kurulmalıdır. Bu uyguluma ile önümüzdeki yıllarda
yaĢanabilecek su kıtlığı sorunlarının çözümü konusunda önemli bir baĢarı olabilecektir.
7.4.2. Katı Atık Düzensiz Depolama Alanlarının Rehabilitasyonu
Bir düzensiz depolama alanının uygun bir tarzda Ģekillendirilmesi, kapatılması, üzerinin
örtülmesi veya peyzajı öncesinde sahadaki atığın miktarı ve özellikleri hakkında olabildiğince
detaylı
bilgi
sahibi
olunması
gerekir.
Böylece,
ıslah
esnasında
ve
sonrasında
karĢılaĢılabilecek muhtemel risk ve tehlikenin derecesinin tahmini mümkün olur. Islah ve
kapatma sonrası peyzaj projesi hazırlanırken, kamu kurumları, sanayi tesisleri, halk ve
gönüllü kuruluĢların sürece katılım ve katkıları sağlanmalıdır. Islah ve peyzaj projesi, gerekli
finansman ihtiyacı ve temini alternatiflerini de içermelidir. Bazen, düzensiz depolama
alanının, düzenli depolama alanına dönüĢtürülmesi, kapatılıp yeni bir saha aranmasına göre
daha uygun olabilir. Düzensiz depolama alanlarının ıslahı ve/veya kapatma sonrası
peyzajında baĢlıca aĢağıdaki adımlar izlenmelidir (Öztürk, 2010);
a. Düzensiz depolama alanı ve civarındaki mevcut durumun tespiti. Bu maksatla Tablo
1‟deki kontrol listesinden yararlanılarak, sahanın içerdiği “tehlike potansiyeli”
belirlenmelidir.
b. Düzeltilerek (Ģekil verme) kapatılacak düzensiz depolama alanı ve gelecekte farklı
maksatlarla kullanılması düĢünülen alanlarla ilgili peyzaj veya çevre düzenlemesi
planlarının hazırlanması.
c. Düzensiz depolama alanını çevreleyen alanda yeraltı suyu kalitesi izleme planı
hazırlanması.
d. Kapatılacak veya ıslah edilecek düzensiz depolama alanı ile ilgili mühendislik
tasarımı (atık yığınına ıslah sonrası verilecek Ģekil, üst örtü, topuk seddesi, gaz ve
sızıntı suyu toplama/kontrol sistemleri, gaz yakma ve/veya gazdan enerji tesisi
projeleri).
e. Islah ve kapatma çalıĢmaları ile gelecekteki izleme faaliyetleri için gerekli makine ve
iĢgücü ihtiyaçlarının belirlenmesi.
f.
Islah/kapatma için gerekli finansman ihtiyacı ve temin seçenekleri.
g. Hazırlanan ıslah ve kapatma sonrası peyzaj projesinin uygulanması
Düzensiz depolama alanlarının tehlike potansiyelinin değerlendirilmesi için aĢağıdaki kontrol
listesi değerlendirilmelidir.
1. Çevrenin Hassasiyeti
a) içme suyu kaynağı olup olmadığı
b) Yakın çevredeki geliĢmiĢ ve nüfusun yoğunlaĢtığı alan
c) Tarımsal faaliyetler ve bahçecilik
d) Alttaki toprağın yüksek geçirgenlik durumu
2. Somut Kirlilik Riski
a) Sızıntı suyunun etkisi
b) Bitki örtüsünün tahrip olması
c) Toprağın renginin değiĢmesi
d) Koku emisyonları
e) Suda yaĢayan canlı türlerinin zarar görmesi
3. Tehlikeli Maddelerin Bulunma Olasılığı
a) Tehlikeli madde içeren sızıntı suyunun oluĢması
b) Gaz emisyonlarının oluĢması
c) Toprak kirliliğine neden olması
4. Yüksek Seviyede Kontaminasyon Olasılığı
a) Kontamine olmuĢ geniĢ bir alan (>1 ha)
b) Kirlenmenin çok yoğun olduğu noktalar
c) Önceden yapılan araĢtırmalarla kirliliğin belirlenmesi
5. Diğer Riskler
a) Mevcut potansiyel tehlikeler
b) Bilinmeyen tehlikeli atıkların miktar ve özellikleri
c) Bilinmeyen yersel durumlar
Değerlendirme
1. Öncelik: hemen müdahale edilmeli
2. Öncelik: son durum değerlendirmesi için araĢtırma yapılmalı
3. Öncelik: potansiyel tehlike az; hemen müdahale edilmesi gerekmemektedir
Evet
⁬
⁬
⁬
⁬
Hayır
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
⁬
Düzensiz depolama alanlarının ıslah ve peyzaj projelerinde ikinci adım, izleme ekipman ve
tesisleri ile ıslah ve peyzaj için gerekli ekipmanların tür ve miktarının belirlenmesidir. Islah ve
peyzaj için gerekli iĢgücü de belirlenmelidir. Islah planı, acil ve sonraki dönem tedbirleri (üst
örtü yapımı, izleme sistemi ve ıslah sonrası kullanımı) ile üst örtüde kullanılacak az geçirimli
toprak ihtiyacını ve nereden temin edileceğini de ihtiva etmelidir. Islah sonrasında, belli bir
zaman çizelgesine göre sahanın hangi maksatlarla kullanılacağı ve bu konuda gereken
peyzaj (çevre düzenlemesi) planları da hazırlanmalıdır. Projenin metraj ve keĢfi ile finansman
ihtiyacı, inĢaat iĢleri ve ekipman bedellerinin ne Ģekilde karĢılanacağı belirlenmelidir. Sahanın
düzenlemesi ve ıslahı için gerekli ekipman ihtiyacının mümkün mertebe eldeki mevcut
ekipmanlardan veya yakın çevreden temini tercih edilmelidir. Yol ve baraj inĢaatlarında
kullanılan klasik inĢaat, makine ve ekipmanlarının ıslah, peyzaj maksatlı olarak kullanımı,
genellikle en çok tercih edilmesi gereken yoldur.
Günümüzde yeni düzenli depolama sahaları için yer bulmak zordur. Bu yüzden, mevcut
düzensiz depolama alanlarının olabildiğince uzun süre kullanımı genellikle daha uygundur.
Ancak düzensiz depolama alanının ıslah edilmek suretiyle, “tehlike potansiyeli” asgari
düzeye indirilerek kullanımı gerekir. Bu yüzden, öncelikle sahanın yakın çevresinde (etki
alanında) gerekli çevresel izleme sistemi kurulmak suretiyle, mevcut kirliliğin tür ve derecesi
hakkında bilgi edinilmelidir. Daha sonra, düzensiz depolama alanının kullanılmayacak kısmı
düzenlenip üzeri nihai örtüyle kapatılarak bitkilendirilmelidir.
Atık yığınının geoteknik (Ģev) stabilitesinin sağlanabilmesi için Ģevler Ģekildeki gibi
yatırılmalıdır (asgari Ģev eğimi; 1 düĢey/3-4 yatay). Daha sonra atık yığınının topuk kısmı
kazılarak, tabi zemin kotuna kadar inilmelidir. Bu Ģekilde atık yığını alt (dıĢ) eteğinde açılan
hendek, iri kaya ve taĢ parçalarıyla doldurularak bir topuk seddesi teĢkil edilmelidir. Sedde
üst kotu, yandaki atık yığını üst kotunun 3-4 m üzerine kadar yükseltilir. Toprak seddesi iç
(atık) tarafında birikecek sızıntı suları, tabana yakın bir yerden, sedde içinden geçirilen bir
boru ile, dıĢarıya tahliye edilerek bir sızıntı suyu toplama havuzuna verilmelidir. Topuk/etek
seddesi iç kısmı, altta yaklaĢık 0,5 m kalınlıklı toprak üzerinde ise yaklaĢık 0,3 m sıkıĢtırılmıĢ
kil (veya benzeri) ile kaplanarak geçirimsiz hale getirilmeli ve sızıntı suyunun topuk
seddesinden dıĢarı kontrolsüz olarak çıkması önlenmelidir.
Kil tabakası, topuk seddesi iç kısmında kazılan atık tabakası üzerinde de olabildiğince geriye
gidilerek devam ettirilmelidir. Kil tabakası üzeri, yaklaĢık 0,5 m kalınlığında (Ø20-50 mm)
çakıl drenaj tabakası ile örtülmelidir. Drenaj tabakası, sızıntı suyunun depo tabanında
toplanarak, topuk seddesi dıĢına iletilmesini sağlar. Atık depo sahası çevresine, dıĢarıdan
gelen yağmur sularının saha içine girmesini önlemek üzere, çevre (kafa) hendekleri ve
gerektiğinde hendek ile atık depo sahası sınırı arasına 1-1,5 m yükseklikli bir toprak sedde
teĢkil edilmelidir.
Kapatılan düzensiz depolama alanının üzeri olabildiğince geçirimsiz bir nihai (son) örtü
tabakası ile kaplanmalıdır. Düzensiz depolama alanlarının ıslah sonrası üst örtü ile
kapatılmasının gayesi, atığı çevresinden izole ederek sızıntı suyu ve depo gazı
emisyonlarının kontrolünü sağlamaktır. Nihai örtü tabakası, en az bakım gerektirecek Ģekilde,
uygun yağmur suyu drenajını sağlayacak, erozyonu en aza indirecek, farklı oturmalara izin
verecek tarzda ve olabildiğince düĢük geçirgenlikte inĢa edilmelidir. Nihai örtü tabakası
inĢaat kalitesi, uygulanan üst örtü detayına bağlıdır.
Islah sonrası atık depolama tesisi üst örtü detayı
Üst örtü tabakasının en üstünde gevĢek bitkisel toprak tabakası (> 50 cm) yer alır. Bitkisel
toprak tabakasının esas rolü, alt tabakaları mekanik etkilerden korumak ve üzerindeki
bitkilerle erozyonu azaltmaktır. Bu tabakanın ve uygulanacak inĢaat tekniğinin detayı, uygun
malzemenin kolay temin edilebilirliği ile planlanan kullanım (kapatma sonrası) amacına (yeĢil
alan, spor sahası sera vb.) göre değiĢir. Her halükarda 50-60 cm‟den az olmamalıdır.
Atık depolama sahasının üzeri bitkisel toprakla kapatılmadan önce, depo gazına dirençli
uygun bitki türlerinin tespiti için yerinde bitki denemeleri gerekebilir.
Bitkisel toprak tabakası teĢkili ve tohum hazırlama, süreklilik arz edecek Ģekilde
yürütülmelidir. Ġlk ekim (bitkilendirme) döneminde erozyondan korunmak için, dayanıklı ve
hızlı büyüyen çim türleri kullanılmalıdır. Çim ekimi, Ģiddetli rüzgar ve yağıĢ altında
yapılmamalı, uygun hava Ģartları beklenmelidir. Hızlı büyüyen çim tabakası geliĢtikten sonra,
diğer sığ köklü bitkilerin (ağaç türleri) ekimine geçilmelidir.
Düzensiz depolama alanlarında oluĢan depo gazının kontrollü olarak toplanıp tahliye
edilerek,
çevre
ve
insan
sağlığı üzerine
olabilecek
olumsuz etkilerin
önlenmesi
gerekmektedir. Önemli oranda depo gazı üretimi devam eden düzensiz depolama
alanlarında, aktif gaz toplama ve kullanım sistemi ile gaz yakma bacalarının (flare), nihai örtü
teĢkili ve bitkilendirme (peyzaj) çalıĢmaları ile birlikte kurulması gerekir. Nihai örtü
tabakasındaki geçirimsiz kil tabakası altında gaz toplama/tahliye tabakası (≥ 30 cm çakıl)
teĢkil edilmelidir. Bu tabaka sayesinde depo gövdesinden yükselen gazlar, gaz tahliye
kuyularına yönlendirilmelidir. Gaz toplama bacalarından çıkan gaz, basit bir meĢalede
yakılabilir ya da esnek HDPE (yüksek yoğunluklu polietilen) boru sistemi ile toplanarak
merkezi bir yakma bacası ya da gazdan enerji üretim tesisine iletilebilir.
Gaz toplama bacaları, yeterli eğimde döĢenmeli, düĢük kotlarda biriken kondens gaz bacaları
veya üst örtü tabakası içine tahliye edilmelidir. Tecrübeler, depo gazı üretiminin kapanma
sonrası 10-15 yıllık dönemde yüksek değerlerde, sonrasında ise düĢük değerlerde olmak
üzere uzun yıllar (>30 yıl) devam ettiğini göstermektedir. Depo gazı kullanımı ile ilgili
planlamada, gaz üretimindeki bu değiĢkenlik dikkate alınmalıdır (Öztürk, 2010).
7.4.3. Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler
Havzanın yer altı suyu potansiyelinin etkin kullanımı nitelik ve nicelik açısından izlenmesine
ve denetlenmesine bağlıdır. Bu konuda yerel ölçekte yer altı su çekiminin envanterinin
güncellenmesi, iyileĢtirilmesi ve sürekli takibinin sağlanması esastır. Yeraltı suyunun DSĠ
tarafından tahsis edilen miktarından daha fazla kullanımının önlenmesi için yeraltı suyu
kullanan tüm kullanıcılara sayaç takılmalı ve etkin denetim sağlanmalıdır. YanlıĢ kullanımlar
ve bilinçsiz çekimlerin engellenmesi için eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarına önem
verilmesi gereklidir.
7.4.4. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar
ve Öneriler
Ülkemizdeki sayıları, rezervleri ve üretimleri konusunda net bilgilerin elde edilemediği, özel
sektör ve kamu kurumları tarafından iĢletilen kum çakıl ocaklarının büyük bir kısmı büyük
nehirlerin kenarlarında (Sakarya, Gediz, YeĢilırmak, Kızılırmak, Aksu, Ceyhan ve kollarında)
yoğunlaĢmaktadır. Marmara Havzasında kum-çakıl ocakları Biga ilçesinde yoğunlaĢmıĢ
durumdadır. Bu ocaklar ilçenin Çan Ġlçesine bağlantısı olan karayoluna paralel olarak uzanan
Kocaçay yatağı üzerinde lokalize olmuĢ durumdadırlar. Çanakkale Ġl sınırları içinde 2007 yılı
sonu itibarı ile 21 adet ruhsatlı kum-çakıl ocağı bulunmaktadır. Akarsulardan kum çıkarılmak
için akarsu kenarındaki kum ve çakıl kepçelerle kazılarak alınır, ya da akarsu yatağındaki
doğal zemin kazılarak yeraltı suyu seviyesine inilmekte, sallama kepçelerle su içerisinde 10m
derinliğe inilerek malzeme alınmaktadır. Ayrıca, akarsu yakınında ancak yatağının dıĢında
olan ve kum rezervi olan arazilerden de kum çıkarılabilmektedir. Kum ve çakıl ocakçılığında
malzemenin ortaya çıkarılması için yapılan hafriyat iĢlemleri peyzaj estetiğini bozmakta,
kıvrımları ortadan kaldırmakta ve topografyayı tamamen değiĢtirmektedir. Özellikle
kapasitenin üzerinde yapılan hafriyatlar sonucu nehirlerin akıĢ rejimi bozulmakta, su içi ve su
kıyısındaki habitatlar tahrip olmaktadır. Ayrıca, kum- çakıl yıkama iĢlemleri sırasında
kullanılan nehir suları kirlenmiĢ olarak tekrar nehre geri verilmektedir (Uğur ve Akpınar,
2003). Sediment bütçesinin bozulmasından dolayı nehirlerin denize taĢıdığı kum
miktarlarında azalma olmakta ve bundan dolayı nehir ağzı ve etrafındaki kıyı Ģeridinde
erozyon görülebilmektedir (KabdaĢlı, 2010).
Özetlemek gerekirse, barajların yanı sıra kum ve çakıl ocakları da nehirlerin membaından
mansabına doğru sürekli olarak sediment taĢımasını engellemekte, nehir yataklarından kum
ve çakılın bilinçsizce çekilmesi sonucu nehir yatağı ve kıyılar aĢınmaya açık hale gelmekte;
ayrıca balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması ve zarar görmesi, nehirlerdeki
ekolojik yaĢamı da olumsuz etkilemektedir. Ayrıca kum-çakıl ocaklarının faaliyetleri sonucu
yeraltı suyunu taĢıyan alüvyon rezervlerinin büyük bir bölümü çekilmekte, bu yüzden yeraltı
suyu seviyelerinde azalmalar görülmekte, kazılar sonucu açığa çıkan ve gölcükler oluĢturan
yeraltı suları dıĢ etmenlerden kirlenmeye açık hale gelmektedir (Apaydın ve diğ., 1997)
Kum ve çakıl çekilmesinden kaynaklanan sorunların giderilmesine yönelik literatürde bazı
çalıĢmalar ve alınması gereken önlemlere rastlanmaktadır.
Dere içerisinde akıĢ rejimini bozacak faaliyetler yapılmamalı, büyük çukur ve oluklar
meydana getirilmemelidir (Apaydın ve diğ., 1997). Ayrıca döküm sahası olarak çok geniĢ
yüzeyler seçilmemeli, oluĢturulacak eğimler erozyonu hızlandırmayacak Ģekilde olmalı,
jeoteknik darağanlık ve drenaj yapısı dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kum ve çakıl ocaklarının yol açtığı çevre sorunlarının en aza indirilebilmesi için ÇED ve doğa
onarım çalıĢmaları faaliyet baĢlamadan önce birlikte ele alınmalıdır. Doğa onarım çalıĢmaları
desteklenmeli ve teĢvik edilmelidir (Uğur ve Akpınar, 2003).
Kondolf (1997)‟ e göre balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması neticesinde
balıkların zarar görmesini engellemek için Ren Nehri‟ne yapay olarak çakıl eklenmiĢtir.
Nehirdeki kum ve çakılın bölgesel bazlı yönetilmesi sağlanmalı ve nehir boyunca sediment
akıĢının sürekliliğinin sağlanması gerektiği ifade edilmektedir. Ayrıca, nehirden sağlanan kum
ve çakılın alternatiflerinin kullanımının teĢviki de önerilmektedir.
Birçok geliĢmiĢ ülkede nehir içi madenciliği yasaklanmıĢ (Ġngiltere, Almanya, Fransa,
Hollanda, Ġsviçre) veya sınırlanmıĢtır. Sınırlandırma için literatürde çeĢitli alternatifler
verilmiĢtir (Kondolf, 1997). Örneğin, nehir yatağından belli bir seviyede aĢağıya kadar ya da
talvege (akarsu yatağının en düĢük noktasından geçen çizgisel hat) kadar inilebilmesi, bu
kırmızı çizginin altında kum ve çakıl çıkarılmaması önerilmektedir. Çevre ve Orman
Bakanlığı‟nın “Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü
Yönetmeliği” (Resmi Gazete, 8.12. 2007, Sayı:26724) içme ve kullanma suyu temin edilen
kıta içi yüzeysel su kaynakları ile bunları besleyen akarsular ve koruma alanları haricindeki
nehir ve sulak alanlarda kum ve çakıl madenciliğine izin vermektedir. Dere yatağının doğal
yapısını ve su kalitesini bozmama Ģartı koĢulmakta ve belirlenecek talveg kotundan daha
derine inilmesine izin verilmemektedir.
BaĢka bir yaklaĢım da nehrin getirebileceği sediment miktarının hesaplanıp, sadece bu
miktarın belli bir emniyet katsayısıyla (örneğin ABD‟nin Washington eyaletinde bu oran %
50‟dir) azaltılmıĢ oranına kadar madenciliğe izin verilmesidir (Kondolf, 1997). Kum ve çakıl
madenciliğinin etkilerinin tam olarak anlaĢılabilmesi, kontrolü ve alınacak önlemlerin sağlıklı
olabilmesi için nehrin sediment bütçesinin geliĢtirilmesi faydalı olacaktır. Yeni barajların
yapımında, sulama projelerinde ve kum-çakıl madenciliğinde bu sediment bütçesi hesaba
katılmalı, bunlarla ilgili projelere ve maliyet hesaplarına sedimentin sürekliliğini sağlayacak
önlemler de eklenmelidir. Nehirlerin kum potansiyelleri araĢtırılarak azalma miktarları
belirlenmeli ve bu konular ile ilgili idari önlemler de ortaya konmalıdır. Nehirlerin döküldükleri
kıyı bölgelerinde erozyona ve morfolojik yapı değiĢikliklerine neden oldukları literatürde yer
almaktadır (Ġrtem ve KabdaĢlı, 2001). Kıyılarda görülen bazı sorunların nehir havzaları
yönetiminden kaynaklandığı açıktır. Bu nedenle sediment bütçesi açısından kıyı alanları
yönetimi ile nehir havzaları yönetiminin entegre bir yaklaĢımla ele alınması önerilmektedir.
“Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği”
(Resmi Gazete, 23.1.2010, Sayı:27471) ile de her türlü madencilik faaliyetinin baĢladığı
andan faaliyetin bitirilmesi yani maden sahasının kapanıĢına kadar doğaya kalıcı bir zarar
vermeden yürütülmesi Ģart koĢulmaktadır. Yönetmeliğe göre Madencilik faaliyetleri
esnasında ve sonucunda ortaya çıkan atıkların depolandığı alanlarda duraylılık (bir malzeme
kütlesinin veya bir yapının maruz kaldığı gerilmenin kalkmasıyla, dönüĢümsüz önemli bir
deformasyona veya harekete maruz kalmaksızın, uygulanan gerilmeye uzun süre
dayanabilmesi koĢulu) sağlanmalıdır. Jeolojik etütler kapsamında jeomorfolojik öğeler,
hidrolojik ve hidrojeolojik özellikler belirlenmeli ve bu veriler doğrultusunda faaliyet alanı
çevresi yüzeyden akan veya yağıĢlar sonrasında akması olası su akıĢı açısından güvenli
hâle getirmelidir. Suyolları, çevre doğal drenaj sistemi yeterli olacak Ģekilde planlanmalı ve
alanın su baskınına uğraması olasılığına karĢı yeterli önlemler alınmalıdır.
Kum ve çakıl ocakları nedeniyle bozulan alanların ekolojik ve estetik değerlerinin geri
kazanımı için dünyanın çeĢitli yerlerinde baĢarı ile uygulanmıĢ çalıĢmalar vardır. Bu
kullanımlar; tarım, orman, rekreasyon, balıkçılık ve sulama amaçlı gölet ve doğa koruma
alanı olarak sıralanabilir. ĠĢletme sonrası kullanılabilecek bu yöntemlerin seçilmesinde
topografya, toprak ve su özellikleri, vejetasyon, bölgesel arazi kullanım planları, fiziksel,
çevresel ve iklimsel veriler dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003).
7.4.5. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
Tarımsal sulama geri dönüĢ sularında bulunabilecek ticari gübre ve tarım ilacı (pestisit)
artıkları ile hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanan doğal hayvansal gübrenin bilinçsiz ve
kontrolsüz kullanımları sonucu yüzeysel akıĢ ve/veya sızma yolu ile bu kirleticilerin alıcı
ortama ulaĢması ülkemiz havzalarındaki en önemli yayılı kirletici kaynaklardır. Her iki kirletici
yayılı kaynak için besi maddesi içeren (N ve P gibi) kirleticilerin olumsuz çevresel etkilerinin
azaltılmasında izlenebilecek en uygun ve pratik yol, kaynağında önlemler almaktır. Aksi
takdirde, yayılı kirleticilerin kontrolü için, noktasal kirleticilerin aksine, kirliliğin oluĢmasından
sonra tedbir alınması oldukça zor, hatta mümkün değildir. Bu bağlamda, yayılı kirleticiler için
havza-içi kontrol konularında pratik uygulanabilirliği yüksek olan ve halen birçok ülkede
kullanımı olan yöntemlere bu bölümde değinilecektir.
Diğer bir yayılı kirletici kaynak olan düzensiz katı atık depo alanlarından gelen sızıntı suları,
katı atıklar ile ilgili kısımlarda söz edildiği gibi, alınacak bir seri iyileĢtirme çalıĢmaları ve yeni
kurulacak olan düzenli depolama alanları ile büyük ölçüde kontrol altına alınarak, sızıntı suyu
miktarları kademeli olarak azaltılacaktır. Fosseptikler ise kısmen kullanılmaya devam edecek,
ancak yıllar boyunca kırsal nüfustaki azalmalara paralel olarak fosseptik kullanım
miktarlarında azalmalar beklenecektir. Orman alanlarından kaynaklanacak besi maddesi
yükleri ise, akarsu kenarlarında yapılacak düzenlemeler ve erozyon kontrolü ile azaltılmaya
çalıĢılacaktır.
7.4.5.1.
Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Önerilen düzende; Tarım Ġl Müdürlüğü‟nün (TĠM) bu konu ile ilgili yapması gereken faaliyetler
aĢağıda yer almaktadır.
Havzayı oluĢturan iller ve ilçeler bazında tüm tarım alanlarının güncellenmiĢ
envanterinin hazırlanması, toprak sahipleri ve iĢlenen ürünler tespit ederek
veritabanında toplanması ve bu verileri sürekli olarak güncellemek,
Ġlçeler bazında her bir ürün baĢına kullanılan pestisit ve gübre miktarlarını tespit
etmek ve veritabanında sistematik olarak depolamak ve güncellemek.
Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından „Yönetimli Çiftçi Mücadelesi‟ çalıĢmaları kapsamında
çiftçilerin ürünlerine uygun olarak kullanacakları gübre ve pestisit konularında bilgi
akıĢında bulunmak ve yıllık kullanım planları hazırlamak,
Önerilen planlamanın uygulamasını takip etmek ve gerçekleĢen uygulamaları kayıt
altına
almak
(ürün
bazında
kullanımlar
aylık
bazda
gerçekçi
rakamlarla
hesaplanabilir),
Uygulamalarda yanlıĢ zamanda, yanlıĢ sıklıkta ve bilinçsiz kullanımların çevrede
yaratacağı olumsuzluklar konusunda çiftçinin eğitimi ve rehberlik hizmetlerini daha sık
ve belirli aralıklarla yapmak,
Özellikle pestisit kullanımlarında tarihi geçmiĢ, kullanımı yasaklanmıĢ ilaçların
uygulanıp uygulanmadığının kontrol etmek ve kullanılmıĢ pestisit ambalajlarının
uygun Ģekilde uzaklaĢtırılmalarını sağlamak,
Çevresel açıdan en az sakıncası olan ilaç ve gübrelerin kullanımını özendirmek,
Sulama gereken durumlarda, uygun sulama tekniklerinin kullanılmasının teĢvik
ederek miktarını, uygulama süresini ve zamanını belirlemek ve izlemek,
Topraklarının iĢlenmesi, sürülmesi, hasat gibi tarımsal faaliyetlerde uygun tarımsal
teknolojilerini çiftçilere tanıtmak ve bu konuda eğitim çalıĢmalarını hızlandırmak,
Diğer paylaĢımcı illerin havza içerisinde kalan kısımları için de benzer çalıĢmaların
yapılmasını sağlamak amacıyla bu illerin il/ilçe tarım müdürlükleri ile temasa geçmek,
bilgi akıĢını ve verilerin TKĠB tarafından toplanmasını ve birleĢtirilmesini sağlamak ve
önerilen düzende kurulması öngörülen HSA/ÇĠB bünyesinde de aynı verilere
ulaĢılabilme imkânı sağlanmalıdır.
TKĠB Havza Bazlı Destekleme sisteminde yapılacak desteklerde, su ihtiyacına göre
ürün deseninin belirlenmesinin dikkate alınması
Havzanın su potansiyeline uygun ürün deseninin belirlenmesi ve uygulanması
Bu düzende; Tarım Ġl Müdürlükleri il bazındaki tüm uygulamalardan bilgi sahibi olabilecek,
dolayısıyla
gerektiğinde
çiftçilerin
uyarılmasında
etkin
rol
oynayacaktır.
Havza-içi
kontrollerde, kirletici kaynağın oluĢmadan önlenmesinde büyük yarar bulunmaktadır.
Özellikle gübre ve ilaç kullanımları bu Ģekilde kontrol altına alınabilir ve yanlıĢ uygulamalar
azaltılabilir.
Organik Tarıma GeçiĢ
Ekosistem açısından değerlendirildiğinde organik tarım, bir ürünün, üretim ve iĢleme
aĢamalarında çevreyi koruyan yöntemler kullanılarak üretilmesi iĢlemidir. Ülkemizde organik
tarım faaliyetlerine baĢlanmıĢtır. Ülkemizdeki tarımsal alanların büyüklüğü de göz önüne
alındığında, organik tarıma geçebilmek için planlama çalıĢmaları hızlandırılmalıdır.
BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) organik tarım üretimini, çevrenin korunması
ve kirlenmenin azaltılması; toprak erozyonu ve tahribatının azaltılması; biyolojik çevrimin
dengelenmesi ve insan sağlığının korunması; toprak içerisindeki biyolojik faaliyetler için
gerekli Ģartların sağlanması suretiyle toprak üretkenliğinin yeniden kazandırılması ve bu
üretkenliğin sürekliliğinin sağlanması; doğal bitkilerin korunması ve geliĢtirilmesi; organik
üretim yapılan yerdeki kaynakların mümkün olduğunca yeniden kullanılması prensipleri
kapsamında tanımlamaktadır. Bu prensiplerden de anlaĢılacağı üzere, organik tarım
ilkelerinin çoğu doğrudan çevrenin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması esaslarına
dayanmaktadır. Organik tarımın en önemli hedefi, ürünlerin yetiĢtiği ortamın doğallığının ve
çeĢitliliğinin korunmasıdır.
AĢağıda, çevresel açıdan organik tarımın faydalarından kısaca söz edilmektedir.
Organik tarım yapan çiftçiler, toprağın kalitesini arttırmak için herhangi bir sentetik
gübre kullanamamaktadır.
Dolayısıyla,
toprak verimliliğinin korunması birinci
önceliktir.
Toprağın gübrelenmesi çiftlik atıkları, kompost, bitki atıkları ve organik azotlu
gübrelerin kullanılması esasına dayanmaktadır.
Toprak mikroorganizmaları, organik tarım yapılan topraklarda, klasik tarım yapılan
topraklara oranla % 30–100 daha fazladır.
Organik gübreleme aynı zamanda toprak erozyonunu azaltmaktadır.
Organik tarım yapılan topraklarda daha seyrek ve daha az sulama ihtiyacı vardır.
Toprağın çölleĢmesi azalmaktadır.
Organik tarımın az azot girdisi ile yapılması prensiptir. Dolayısıyla, nitrat kirliliği klasik
tarım alanlarına oranla organik tarımda %50 azaltılabilir (Stolze vd., 2000).
Organik tarım alanlarında fosfor ve potasyum fazlalığına daha az rastlanmaktadır
(FAO, 2002).
Organik tarımda, bitkilere besi maddesi temini genelde artan biyolojik aktivite ile
desteklenmektedir. Organik tarım yapan iĢletmeler, klasik tarım yapan iĢletmelere
göre %60 oranında daha az enerji kullanmaktadır (FAO, 2002).
Organik tarım alanlarında yapılması istenen biyolojik mücadele, bu amaçla kullanılan
asalak (parazit) ve avcı (predatör) böcek popülasyonunu belirli bir seviyenin üzerinde
tutulmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla, biyolojik çeĢitliliğin zenginleĢtirilmesi ve
korunması üretimin sürekliliği açısından önemlidir.
Organik tarım sistemlerinde CO2 emisyonları klasik sistemlere oranla %48–66
oranında daha düĢüktür (FAO, 2002).
Organik
tarım
uygulamalarından
daha
düĢük
azot
oksit
emisyonları
kaynaklanmaktadır.
Organik tarım uygulamalarının klasik tarım uygulamalarına kıyasla çevre üzerindeki etkileri
Tablo 55’ de gösterilmektedir. (Yazgan, 2006)
Organik tarım ile ilgili ülkemizdeki yönetmelik birkaç kez revize edilerek en son Ekim 2006‟da
yürürlükteki halini almıĢtır (OTEUĠY, 2006). Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına
ĠliĢkin Yönetmelik ile AB kriterleri ile uyumlu ve tarım reformunun sağlanabileceği düzene
kavuĢmuĢtur. Yönetmelikte, organik tarımın yapılması düĢünülen alanlarda kontrol, denetim
ve izinleri yetkili sertifikasyon kuruluĢlarına verilmektedir. Sorumlu Bakanlık ise Tarım ve
KöyiĢleri Bakanlığı‟dır. Yönetmelik eski hali ile (11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi
Gazete) ana yolların her iki tarafında 1 km‟lik alanlarda organik tarıma izin verilmemesi Ģartı
yürürlükten kaldırılmıĢ, onun yerine uygun alanlarda çevre kirliliğinin olmamasının
incelenmesi veya çevre kirliliği yaratan unsurların yakın civarda olmaması gereği getirilmiĢ,
bütün ön inceleme ve uygunluk oluru yetkin organik tarım sertifikasyon kuruluĢlarına
bırakılmıĢtır.
Tablo 55. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri
Organik Tarımın Etkisi
Biyolojik çeĢitlilik ve arazi görünümü
Bitkisel çeĢitlilik
Hayvansal çeĢitlilik
Arazi görüntüsü
Toprak
Toprağın organik madde içeriği
Biyolojik faaliyetler
Toprak yapısı
Toprak erozyonu
Yeraltı ve yüzey suları
Nitrat yıkanması
Pestisitler
Ġklim ve Hava
CO2
N2O
CH4
NH3
Pestisitler
Tarımsal Girdiler
Besi maddesi kullanımı
Su kullanımı
Enerji kullanımı
Çok Ġyi
Daha Ġyi
Aynı
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
Bu bilgiler ıĢığında, havzalarda en kısa sürede organik tarım yapılabilecek alanlar
saptanmalı, bu olası alanların toprak özellikleri ve meteorolojik Ģartları da göz önünde
bulundurularak uygun ürün/ürünlerin seçimleri yapılarak organik tarıma en azından kısmen
geçilebilmelidir. Organik tarım uygulamaları sürekliliği olması gereken bir aĢamadır.
Ülkemizde organik tarım konusunda çalıĢmalar bulunmakta ancak yeterince hızlanmamıĢtır.
Özellikle dıĢ pazarlarda ihraç edilme potansiyeli yüksek olan fındık, çeltik, yer fıstığı,
domates, fasulye ve yem bitkilerinin organik üretimleri teĢvik edilerek yaygınlaĢtırılabilir.
7.4.5.2.
AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması
Yürütülen proje bulgularından anlaĢılacağı üzere, ülkemizde evsel ve endüstriyel atıksuların
arıtılması amacıyla kurulan AAT‟lerin mevcut durumda yetersiz olduğu anlaĢılmaktadır. Yakın
gelecekte bu ihtiyaca cevap verebilecek sayıda AAT‟lerin planlanması projenin ana
hedeflerinden biridir. Önerilen AAT‟lerin yakın gelecekte kurulması ve iĢletilmesine paralel
olarak bir yandan atıksular arıtılırken, diğer bir yandan da tesislerden son ürün olarak çamur
çıkacaktır. Dolayısıyla AAT‟lerin devreye girmesi ile AAT çamuru miktarında ciddi bir artıĢ
söz konusu olacaktır. Bu oluĢan çamurun çeĢitli Ģekilde uzaklaĢtırılması mümkün
olabilmektedir; ancak tarımda kullanımları halen büyük miktarlarda tarım toprağına sahip
ülkemiz açısından büyük önem taĢımakta ve kullanılacak gübre miktarının azaltılması
yönünde bir fayda sağlayacaktır.
Geçerli yönetmelikler çerçevesinde oluĢan AAT çamurlarının meteorolojik Ģartlar, topografya,
toprak tipi, yeraltı suyu yüksekliği, toprağın kimyasal bünyesi gibi özellikler dikkate alınarak
tarımda hangi tip ürünlerde kullanılabileceğine de bakılarak özendirilmelidir. Örneğin, ÇOB
tarafından 03.08.2010 tarihli “Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına
Dair Yönetmelik” uyarınca AAT çamurlarının stabilize edildikten sonra belirli koĢullar altında
kullanımına izin verilmektedir. AB ile uyum sürecinde yürürlüğe konulan bu yönetmelik gereği
AAT çamurlarının toprakta uygulanması için temel Ģartlar, arıtma çamuru ve uygulanacak
toprağın metal içeriğinin sağlanması, toprağın organik madde miktarının %5‟den az olması,
arıtma çamurunun organik madde içeriğinin %40‟tan fazla olması, arıtma çamuru
uygulanacak toprakta yeraltı su seviyesinin 1 m‟den daha derinde olmasıdır. Bu Ģartlara
göre, havzalarda arıtma çamurlarının kaynaklandığı yerlerdeki verimsiz topraklarda
Ģartlandırıcı olarak kullanılması değerlendirilmesi gereken önemli bir konudur.
Ulusal ölçekte güncel ve yeni bir konu olan arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak ulusal
mevzuat ve AB müktesebatı çerçevesinde Bölüm 7.2.4‟te detaylı olarak verilmiĢtir.
8.
HAVZA KORUMA EYLEM PLANI
8.1.
Havza Yönetimi
8.1.1.
Türkiye’de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar
Türkiye‟de su ve atıksu yönetimi pek çok devlet kurumu arasında paylaĢtırılmıĢtır (Tablo 56)
Bu kurumların her biri su kirliliğinin yönetimi ve kontrolü ile ilgili plan, izleme sistemleri ve
düzenleyici önlemler geliĢtirmiĢtir. Kurumların çakıĢan faaliyetleri yanı sıra özellikle su kalitesi
izlemenin kapsamı bakımından önemli boĢluklar bulunmaktadır. 2007 yılında DSĠ‟nin ÇOB
bünyesine alınması ile birlikte Havza esaslı entegre su kaynakları yönetimi hedefi
doğrultusunda önemli bir adım atılmıĢtır. Bu sayede AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu daha
etkin bir izleme ve entegre su havzaları yönetim planlarının hazırlanması, ayrıca su altyapısı
ve atıksu arıtma yatırım projelerinin tasarımı, finansmanı, yapımı ve iĢletimine iliĢkin güçlü bir
zemin oluĢturulmuĢtur (OECD, 2008).
Ülkemizdeki mevcut su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri yönetimi (kısaca su
ve atıksu yönetimi) yapılanması AB Su Çerçeve Direktifi‟nde öngörüldüğü gibi Su Havzalarını
esas alan bir yapıda olmayıp Ġl ve Belediyeler ölçeğinde oluĢturulmuĢ bulunmaktadır.
Türkiye‟nin AB‟ye üyelik süreci ve özellikle Çevre Faslı‟nın da açılması dolayısıyla mevcut su
yönetiminin AB Su Çerçeve Direktifi gereklerini karĢılayacak biçimde yapılandırılması
çalıĢmaları hız kazanmıĢ bulunmaktadır. Bu bölümde mevcut su ve atıksu yapılanması
durumu özetlenmiĢ olup yeni sistem önerisi ileride Bölüm 8.1.3’de verilmiĢtir.
Türkiye‟de su temini, kanalizasyon (atıksu/yağmursuyu) ve atıksu arıtma /uzaklaĢtırma
hizmetleri Belediyelerin sorumluluğundadır. Belediyeler söz konusu hizmetleri aĢağıdaki
Tabloda (Tablo 57) verildiği gibi yürütmektedirler:
Tablo 56. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları
ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR
KURUM
Devlet Planlama TeĢkilatı
•
Su kaynakları yatırımlarının planlanması (örnek: barajlar, rezervler, su
arzı ve kirlilik kontrolü (örnek: lağım ve kanalizasyon arıtımı)
Çevre ve Orman Bakanlığı
•
Çevre düzeni planlarının geliĢtirilmesi ve onaylanması ile
uygulanmalarının temin edilmesi
Su kirliliğinin önlenmesi
Su kalitesi laboratuarlarının oluĢturulması
Ulusal ÇED düzenlemesinin uygulanması
Belirlenen RAMSAR sahaları
Türk su mevzuatının AB müktesebatı ile uyumlu hale getirilmesinin
koordinasyonu
Su kaynakları kalitesi sınıflandırmasının belirlenmesi
Yüzme suyu kalitesi standartları da dahil olmak üzere su kaynaklarına
iliĢkin kalite kriterlerinin belirlenmesi
Sanayi tesislerinin atıksu arıtma tesislerine iliĢkin projelerinin
onaylanması
Nehir havzası koruma planlarının ve nehir havzası eylem planlarının
hazırlanması
Su kaynaklarının korunması için müdahale planlarının hazırlanması
Su yataklarının rehabilitasyonu
Su boĢaltım izinlerinin düzenlenmesi, sanayi ve atıksu arıtma
tesislerinden boĢaltımların izlenmesi
Su kaynağı değerlendirmeleri ve analizi
Nehir havzasının geliĢtirilmesi
Su ve atıksu arıtma tesislerinin planlanması, inĢası ve finansmanı
25 Bölge Müdürlüğü ile su yönetimi
Yerüstü ve yeraltı sularının korunması
Yeraltı suyunun tahsisi ve kayıt altında tutulması
Sel kontrolü
Sulama, evsel su arzı, hidroelektrik enerjisi ve çevre ile ilgili tetkik,
planlama, tasarım, inĢa ve iĢletme
Yüzme suyu kalite standartlarının belirlenmesi, bu standartların
uygulanması ve izlenmesi
Kentsel atık toplama ve arıtma kalitesinin izlenmesi
Ġçme suyu mevzuatı, içme suyu standartları, bu standartların
uygulanması ve izlenmesi
Balıkçılık ve balık yetiĢtiriciliği mevzuatı
Tarımda su kaynağı kullanımının korunması
Balık üretim alanlarında atıksu boĢaltımlarının kontrolü
Tatlı su ve yeraltı suyu için nitrat parametrelerinin izlenmesi
Tarım ilacı kontrolü ve izlenmesi
Turizm alanlarında atıksu altyapısının planlanması ve inĢası
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Devlet Su ĠĢleri Genel
Müdürlüğü
(2007 yılından itibaren
ÇOB bünyesinde)
•
•
•
•
•
•
•
•
Sağlık Bakanlığı
•
•
•
Tarım
ve
Bakanlığı
KöyiĢleri
Kültür ve Turizm Bakanlığı
•
•
•
•
•
•
Ġller Bankası
•
Ġçme suyu arzı ve iĢlenmesi, atık sistemleri ve kentsel atıksu arıtma ve
belediyeler için katı atık imhası ile ilgili bayındırlık iĢlerinin
tasarlanması ve finansmanı
Tablo 57. Belediye Çevre Hizmetleri
BELEDĠYELER/YERLEġĠMLER
GÖREVLĠ KURUM
BüyükĢehir Belediyeleri (BB) Hizmet Alanlarındaki
YerleĢimler (Ġlçe/Belde Belediyeleri ve Köyler)
BB Su Kanalizasyon Ġdareleri (SKĠ‟ler)
DSĠ (Ülke ölçeğinde büyük su temini
projelerinde)
BB Hizmet Alanı DıĢındaki Belediyeler
(BB hizmet alanı Ġl sınırını kapsamayan
Belediyeler)
Diğer Ġl/Ġlçe /Belde Belediyeleri
Ġlçe, Belde
Müdürlükleri
Kırsal YerleĢimler
Ġl Özel Ġdaresi Müdürlükleri (Köylere Hizmet
Götürme Birlikleri Modeli ile)
Belediyeleri‟nin
Fen
ĠĢleri
Nüfusu 3.000~100.000 arasında değiĢen belediyeler, su temini, kanalizasyon ve atıksu
arıtma yatırımları ile ilgili olarak Ġller Bankası fonlarından proje, kontrollük/müĢavirlik ve inĢaat
iĢlerini karĢılamak üzere uzun vadeli borçlanma yoluyla yararlanabilmektedir. Nüfusu tek
baĢına veya bir grup belediye ile birlikte 100.000‟i aĢan belediyeler de, öncelik sırası dikkate
alınarak, su temini projelerinin finansmanında DSĠ kaynaklarından yararlandırılmaktadır. Ġller
Bankası ve DSĠ kaynakları yanında, ÇOB ve belediyeler tarafından oluĢturulan öz kaynaklar
ile AB hibeleri ve kredileri, Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Ġslam Kalkınma
Bankası, Alman Altyapı Yatırımları Bankası (KfW) vb. finans kaynakları da proje bazlı olarak
kullanılabilmektedir. Mevcut su ve atıksu yönetimi yapılanması ile ulaĢılan bazı temel
performans göstergeleri aĢağıda özetlenmiĢtir:
2008 yılı itibarı ile belediye nüfusunun %99‟una içme suyu Ģebekesi yoluyla su temin
edilmektedir (TUĠK, 2010). ġebekelerden servis edilen suyun kalitesi, genelde
örneklerin %95‟inde, Dünya Sağlık TeĢkilatı (WHO) Ġçme Suyu Standartlarını
sağlamaktadır (OECD, 2008).
Atıksu kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus 2008 yılında belediye nüfusunun %88‟idir
(TUĠK, 2010). Ancak bu oran büyük kentlerde %100‟e yaklaĢırken <10.000 nüfuslu
yerleĢimlerde %60-70 düzeyindedir.
Atıksu arıtma tesislerine bağlı belediye nüfusu oranı 2008‟de %56‟ya yükselmiĢtir. Bu
oran >100.000 nüfuslu Ģehirlerde %70-80 iken küçük kasabalarda ~%10‟lar
düzeyindedir. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)‟nda 2012 yılına kadar
AAT‟ne bağlı nüfusun toplam belediye nüfusuna oranının ~ %81‟e ulaĢtırılması (ülke
nüfusunun %60‟ı) hedeflenmiĢtir (ÇOB, 2006.a).
Mevcut veri tabanı ve istatistikler dikkate alındığında alıcı ortamların (kıtaiçi ve sahil
suları)
statülerine
iliĢkin
AB
Su
Çerçeve
Direktifi
ile
uyumlu
sistematik
değerlendirmeler yetersiz olup halen oluĢturulma aĢamasındadır. Ancak Su Çerçeve
Direktifi ile ilgili uygulama takvimi (Tablo 58) ÇOB tarafından sıkı bir biçimde takip
edilmekte ve konuyla ilgili gerekli adımlar atılmaktadır.
Tablo 58. AB Su Çerçeve Direktifi’nin Uygulanması
AB
ÜLKELERĠ
2000
2003
TÜRKĠYE
2004
2007
2006
2009
2008
2009
2011
2012
2010
2012
2013
2015
2015
2025
2006
REFERANS
Direktifin yürürlüğü girmesi
Ulusal mevzuatta değiĢiklik, nehir havzası
bölgelerinin ve yetkililerinin belirlenmesi
Nehir havzası özelliklerinin sınıflandırılması:
baskılar, etkiler ve ekonomik analiz
Ġzleme ağının kurulması, kamu istiĢaresinin
baĢlaması
Taslak nehir havzası yönetim planının sunulması
Nehir havzası yönetim planının ve önlemler
programının tamamlanması
Fiyatlandırma politikalarının getirilmesi
Önlenmelere iliĢkin programların operasyonel
hale getirilmesi
Çevre amaçlarının karĢılanması
Mad. 25
Mad. 23 ve
3
Mad. 5
Mad. 8 ve
14
Mad. 13
Mad. 11 ve
13
Mad. 9
Mad. 11
Mad. 4
Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi sisteminin öncelikli temel sorunları aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
Su yönetimi havza esaslı değildir.
Çok fazla kurum rol almakta ve eĢgüdüm sorunu yaĢanmaktadır.
Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetime ve denetime imkan
tanımamaktadır.
Karar alma süreçlerinde tarafların demokratik katılımı çok yetersizdir.
Kurumsal kapasite (teknik, personel, altyapı) yetersizdir.
Mali/finansal kapasite yetersiz (kirleten öder prensibine uygun bir tarife yapısı
oluĢturulmamıĢtır.)
Mevcut kaynakların etkin ve verimli kullanımında sorunlar yaĢanmaktadır.
AB üyelik süreci gereği yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında sorunlar vardır.
DeĢarj ve alıcı ortamlarla ilgili izleme ve denetim çok yetersizdir.
Veri tabanı, Raporlama ve Sorgulama Altyapısı yeterli değildir.
Mevcut izleme ve kontrol sistemine iliĢkin kurumlar arası görev paylaĢımı aĢağıdaki gibidir:
Atıksu DeĢarjlarının Ġzlenmesi:
BüyükĢehir Belediyeleri Hizmet Alanı
içinde:
Atıksu kanal Ģebekesine bağlı endüstriyel deĢarjların
izlemesi BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‟nce
Atıklarını doğrudan alıcı ortama deĢarj eden
endüstriyel tesislerin izlenmesi Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri‟nce
Belediye Kentsel AAT deĢarjlarının izlenmesi Ġl Çevre
ve Orman Müdürlükleri‟nce
BB Hizmet Alanı DıĢındaki ve Diğer
Belediyelerde:
yürütülmektedir.
Evsel ve endüstriyel AAT deĢarjları Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri‟nce izlenmektedir.
Alıcı Ortam Su Kalitesinin Ġzlenmesi:
Kıtaiçi su kaynakları (akarsu, göl,
baraj, sulak alan ve yer altı suları)
akım, içme/kullanma ve sulama suyu
kalitesi izlemesi
DSĠ Bölge Müdürlükleri
Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Bölge Müdürlükleri (EĠEĠ)
(akım, hidrolojik rasatlar)
Bazı pilot nehir havzaları/göllerde Çevre ve Orman
Bakanlığı
Kıyı (plaj), haliç ve denizlerde su
kalitesi izlemesi
Bazı BB Su ve Kanalizasyon Ġdareleri (Barajlarda)
ÇOB Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Bazı BüyükĢehir Belediyesi SK Ġdareleri (ĠSKĠ, ĠSU,..)
Su Ürünleri Üretimi yapılan sularda
kalite izlemesi
Ġl Sağlık Müdürlükleri/Ġl Hıfzısıhha Laboratuarları
Tarım ve KöyĠĢleri Bakanlığı Su Ürünleri Bölge
Müdürlüğü
Ġçme suyu Ģebekelerinde su kalitesi
izlemesi
Ġl Sağlık Müdürlükleri
Ġl Hıfzısıhha Müdürlükleri
Tarım/hayvancılık faaliyetleri sonucu
oluĢan nitrat kirliliğinin izlenmesi
BB SK Ġdareleri
Ġl Tarım ve KöyĠĢleri Müdürlükleri
DeĢarj Ġzni/Cezai Yaptırımları Uygulama:
DeĢarj standartlarının aĢılması durumunda gerekli yaptırım, deĢarj iznini veren kurumların
üst düzey yöneticilerinin (Vali veya BB BaĢkanı) onayı ile uygulanmaktadır.
BB Görev Alanı Dahilinde:
BB Görev Alanı DıĢında ve Diğer
Belediyelerde:
BB SKĠ – Ruhsat Denetim ve Kontrol Daire
BaĢkanlığı
BB Atıksu Arıtma Tesislerine Ġl Çevre ve Orman
Müdürlükleri
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri/ Çevre ve Orman
Bakanlığı
Mevcut izleme sistemiyle ilgili olarak öne çıkan bazı hususlar aĢağıdaki gibi sıralanabilir:
DeĢarj standartları alıcı ortamın statüsü ile yeterince iliĢkili değildir (özellikle sudaki
tehlikeli maddeler, renk ve biyolojik statü ile ilgili sorunlar yaĢanmakta)
AB Kentsel Atıksuların Arıtılması Direktifi‟nin uygulanmaya baĢlanması (ÇOB Kentsel
Atıksuların Arıtılması Yönetmeliği) özelikle kentsel atıksu arıtma tesisi deĢarjlarından
gelen noktasal yüklerin kontrolü ve Hassas Bölgelerin Korunması bakımından çok
önemli bir adım olmuĢtur.
ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı‟nda (2008-2012) Türkiye‟de kentsel atıksuların
arıtımı ile ilgili iddialı ve umut verici hedefler öngörülmektedir.
Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi Mevzuatı (öncelikle Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği) ile
Kurumsal ve Teknik altyapısının AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde Entegre
Havza Yönetim Konseptine göre yeniden yapılandırılması gerekmektedir.
8.1.2.
AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi
Bu kapsamda havza esaslı entegre su yönetimi alanında ülkemiz için de örnek teĢkil
edebilecek baĢarılı uygulamaları olan Fransa, Ġngiltere ve Ġspanya‟daki idari yapılanmalar ve
uygulamalar incelenmiĢtir.
8.1.2.1. Fransa’da Havza Yönetimi
Fransa‟nın idari yapılanması Türkiye ile büyük benzerlik göstermektedir. Bu yüzden
Fransa‟daki Havza Su Yönetimi daha detaylı olarak ele alınmıĢtır (ÇOB, 2004).
Ġdari Yapı
Fransa‟da 95 vilayet (il) ve 22 bölge bulunmaktadır. Her bölgede ortalama 3-4 vilayet yer
almaktadır. 1964 yılında il, bölge ve havza sınırları belirlenmiĢtir. Ġl sınırları daha önce
belirlendiği için bölge ve havza sınırları ile çakıĢmaktadır. Fransa toprakları 1964 yılında 6
havzaya bölünmüĢtür. Havzada bulunan bölge valilerinden biri, aynı zamanda Havza Valisi
olarak da görev yapmaktadır. Nüfusu 50 kiĢinin üzerindeki yerleĢimler belediye statüsüne
sahip olabilmektedir. Fransa‟da 36.000 belediye bulunmaktadır. Ayrıca belediye meclisi, il
meclisi ve bölge meclisleri mevcuttur. Valileri hükümet atamakta, meclis üyelerini ise halk
seçmektedir. Ġl ve bölge meclisleri vergi toplama yetkisine sahipler. Toplanan vergilerin %
70‟i merkezi idareye, % 30‟u ise yatırım amaçlı kullanılmak üzere illere ayrılmaktadır. Yerel
meclislerin denetimi ilgili Devlet kurumlarınca yapılmaktadır. Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim
Bakanlığının (Türkiye‟deki Çevre ve Orman Bakanlığı muadili) bölge müdürlükleri
bulunmaktadır. Ġllerde çevreyle ilgili iĢler il tarım müdürlükleri tarafından yürütülmektedir.
Akarsuların debileri ile ilgili olarak ulusal veri tabanı sistemi kurulmuĢ olup, su kaynaklarının
kalitesi ile ilgili ulusal veri tabanı henüz bulunmamaktadır.
Su Mevzuatı
Ülkede su kaynaklarının korunması, kullanılması ve kirliliğinin önlenmesi ile ilgili hukuki ve
teknik esasları belirleyen mevzuatın çıkarılmasının sorumluluğu merkezi idareye (Bakanlık)
aittir. Su politikası da hükümet ve parlamento tarafından oluĢturulmaktadır. Su Yönetiminden
Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı, kıyı ve limanlardan ise Bayındırlık Bakanlığı
sorumludur. Su kaynaklarının kullanılması (tahsisi) ve atıksuların arıtılması ile ilgili su
mevzuatı 1964 yılında düzenlenmiĢtir. 1964 yılında çıkarılan su mevzuatına göre özel
Ģahısların ve kuruluĢların su kaynaklarının kullanımı konusunda çok önemli hakları
bulunmakta idi. Ancak 03 Ocak 1992 yılında çıkarılan Su Yasasına göre özel mülkiyetin bir
takım haklarına sınırlamalar getirilmiĢtir. 1992 yasasına göre suyun ulusal bir miras ve
zenginlik olduğu, su yönetiminin ekonominin genel kurallarına göre yürütülmesi gerektiği ve
kullanıcıların suyun bedelini ödemelerinin esas olduğu öngörülmüĢtür. Bu kanuna
dayanılarak su kaynaklarının her türlü kullanımı belirli kriterlere ve izinlere bağlanmıĢtır.
Nüfusu 2000 üzerindeki yerleĢimlerde atıksuların toplanması ve arıtılmasında 21 Mayıs 1991
tarihli AB Su Çerçeve Direktifine uyum, nüfusu 2000 altındaki yerleĢimlerde ise Fransız
mevzuatı esas alınmaktadır.
Havza Yönetimlerince hazırlanan uzun vadeli yönetim
planlarına uygun olarak deĢarj izinleri Valiliklerce verilmektedir.
Yer altı sularında her türlü kullanım (evsel kullanımlar hariç) aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir;
1.
2.
Normal (YağıĢlı) Durumlarda;
-
8 m3/saat‟den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
8-80 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
80 m3/saat‟den büyük su kullanımları için hem beyan, hem de izin gereklidir.
Olağan DıĢı (Kurak) Durumlarda;
Kuraklık gibi olağan dıĢı durumlarda havza yönetiminin vereceği uyarı ve önerileri
doğrultusunda Valiler su kullanımlarında kısıtlamaya gidebilmektedir.
3.
Kronik Kuraklık Durumunda;
Sulu tarımın yapıldığı yerlerde Bakanlık kararı ile sulama suyu miktarında kısıtlama
yapılabilmektedir.
Yüzeysel suların her türlü kullanımı (evsel kullanımlar hariç) da aĢağıdaki esaslara göre
yürütülmektedir ;
1.
Normal Durumlarda;
-
8 - 400 m3/saat‟den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir.
-
400 - 1.000 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır.
-
1.000 m3/saat‟den büyük su kullanımları için ise hem beyan hem izin gereklidir.
-
Su rejimlerinin düzensiz olduğu bölgelerde yukarıdaki kullanım limitlerinde azaltma
yapılabilmektedir.
Havza Su Yönetimi
Havza Su Kurulu (Komitesi):
Fransa‟da 1964 yılında havza sınırları belirlenmiĢ, 1967 yılında ise havza yönetimleri
oluĢturulmuĢtur. Havza su kurulu; havzaların hidrojeolojik yapısına göre yönetimi, suyun
ücretlendirilmesi, havzadaki bütün kullanıcıların yönetim sürecine katılımı esas alınarak
oluĢturulmuĢtur (ġekil 124). Havza Su Kurulu‟nun esas görevleri; su ajansları tarafından
hazırlanan 5 yıllık havza planlarını ve belirlenen su tarifelerinin onaylanmasıdır. Havza
planları; kalite hedeflerini, risklerin yönetim ve önlenmesini, su kaynaklarının miktarının
yönetimini ve çevrenin korunması ile ilgili tedbirleri kapsar. Alt havza planlarının, ana havza
planlarına uygun olması gerekmektedir.
Havza Su Kurulları genelde ~100 üyeden oluĢmaktadır ve bu üyelerin 1/3‟ ünü sanayiciler,
çiftçiler, içme suyu dağıtım Ģirketleri, balıkçı birlikleri, doğa koruma dernekleri ve doğa sporu
ile uğraĢanlar gibi su kullanıcıları, 1/3‟ ünü il meclis üyeleri, bölge meclis üyeleri, belediye
baĢkanları, havzadaki vilayet temsilcileri, bölge temsilcileri gibi bölge halkının seçtiği kiĢiler,
1/3‟ ünü ise Çevre, Sağlık, Sanayi, ĠçiĢleri, Maliye, Tarım bakanlığı gibi merkezi idarenin
temsilcileri oluĢturmaktadırlar. Havza Yönetimleri özerk olup Havza Su Kurulu BaĢkanı‟nın
sivil (kamu görevlisi olmayan) bir yönetici olması esastır. Havza Su Kurulu Seçimleri 6 yılda
bir yapılır ve kurul yılda iki kez toplanır. Toplantı gündemiyle ilgili bilgiler, toplantı öncesi alt
komisyonlar tarafından toplanır ve yönetime sunulur.
Su Ajansı:
Fransa‟da 1967 yılında her havzada bir adet olmak üzere 6 adet su ajansı kurulmuĢtur. Su
ajanslarının amacı su kirliliğine karĢı mücadele etmektir. Su ajansları Ekoloji ve Sürdürülebilir
GeliĢme Bakanlığı‟na bağlıdır ve baĢkanı BaĢbakan tarafından atanır. Su ajansı yönetim
kurulu; 11‟i seçilenler (Belediye Meclisi Üyeleri), 11‟i su kullanıcıları, 11‟i devlet tarafından
atanan (Bürokratlardan teĢkil eden) 33 üyeden oluĢur. Su ajansı yönetim kurulları ajans
bütçesini onaylar, su tarifelerini tespit eder ve havza yönetim kurulunun onayına sunar. Su
ajanslarınca uygulanan 4 ana kriter; suyu kirleten öder, suyu kullanan öder, atıksuyunu arıtan
teĢvik alır ve kaynağı koruyan teĢvik alır Ģeklinde ifade edilmektedir. Su ajansı, su
kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer su kullanıcıları) aldığı paraları atıksu arıtma tesisleri ve
baraj gibi su yatırımlarının sübvansiyonu ve iyileĢtirilmesi için kullanmaktadır. Su yapılarının
planlaması ve projelendirmesi de Ajanslarca yapılmaktadır.
Su
ajansları
kullanılan
suların
ücretlendirilmesinden,
atıksu
bedelinden
ve
kirlilik
kontrolünden elde ettikleri gelirlerinin (Havza Koruma Vergisi) % 7 sini kendi masraflarında,
%93 nü arıtma tesisleri, kanalizasyon sistemleri, geri kazanım tesisleri ve yeni teknolojilerin
finansmanında kullanmaktadırlar. Ajansların kirlilik kontrolü için bugüne kadar düzenli olarak
verdiği teĢvik; 1970 yılında evsel kirlilik kontrolü için % 15-25 , sanayi kirlilik kontrolü için %
33-50 arasında değiĢirken son yıllarda evsel kirlilik kontrolü için % 35-50, endüstriyel
kirlenme kontrolü için ise % 35-70 arasında değiĢmektedir.
Belediyeler
Ġçme ve kullanma suyu ve atıksu bedelleri belediyeler tarafından faturalandırılmaktadır.
Atıksuyun miktarı tüketilen su miktarı üzerinden belirlenmektedir.
Belediyeler tarafından tüketicilerden toplanan su ve atıksu fatura bedellerinin belli bir kısmı (~
% 20-25‟i) Havza Koruma Vergisi olarak Su Ajansı bütçesine aktarılmaktadır.
Her belediyenin bir su yönetim birimi bulunmaktadır. Bu birimlerin denetimleri Valiliklerce
yapılmaktadır. Merkezi idare su yatırımı yapmamaktadır. Arıtma tesisi yatırımları da
belediyeler tarafından yapılmaktadır.
Ġmtiyazlı Su ġirketleri
Su Ģirketleri barajların ve sulama kanallarının yönetimini yapmaktadır. Su ajansları tarafından
baraj inĢaatı ve su kaynaklarının yönetimi belirli süreler için bu Ģirketlere verilmektedir.
Sulama suyu kullanım bedelleri Ģirket tarafından faturalandırılmaktadır. ġirketlerin sahibi il ve
bölge meclisleridir. ġirketler su kaynaklarının kullanımını bir program ve plan çerçevesinde
kullanıcıların hizmetine sunmaktadır. Kullanıcılarla Ģirket arasında sözleĢme yapılıp belli bir
kota belirlenmektedir. Kullanıcıların bu kotayı aĢıp aĢmadığı Ģirket görevlileri tarafından
düzenli olarak kontrol edilmektedir. Kullanıcılar belirlenen yıllık kota miktarı kadar su bedelini
kullanmasalar da ödemek zorundadırlar. ġirketler nehirlere ekolojik debiden az olmamak
üzere optimum su miktarını bırakmak durumundadır. Optimum debiler nehirlere yapılan
atıksu deĢarjları da dikkate alınarak Havza Yönetimleri tarafından belirlenmektedir.
Su Polisi
Su polisi idari bir organizasyondur. Her ilde 5-6 kiĢilik su polisi grupları bulunmaktadır. Su
polisleri genellikle il tarım müdürlüğüne bağlı olarak, kendi amirinin ve Valinin emrinde görev
yapmaktadır. Beyana ve izne tabi faaliyetlerin denetimleri su polisi tarafından yapılıp cezai
yaptırım uygulanabilmektedir. Ceza ancak valilik onayı ile geçerlilik kazanmaktadır. Su
polisinin çalıĢmaları sırasındaki koordinasyon, su ile ilgili il müdürlüklerinden kurulu bir
komisyon tarafından yapılmaktadır. Bu komisyon; Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı
tarafından tespit edilen ulusal yönetmelikler ve AB direktiflerinin uygulanması, kirletici etkileri
olan büyük endüstrilerin denetimi ve ildeki çevresel önceliklerin tespiti gibi konularda gerekli
su politikasını tespit etmektedir.
Uluslararası Su Ofisi (IWO)
1949 yılında kurulan bir kuruluĢtur. Toplam çalıĢan sayısı 5-6 kiĢidir. 40 tanesi yurtdıĢında
olmak üzere 150 ofis ile iĢbirliği içinde bulunmaktadır. Uluslararası Su Ofisi su sektöründe
çalıĢan her seviyede insana staj ve hizmet içi eğitim vermektedir. Eğitimlerde; yönetim,
organizasyon, finansman, proje, halk ve kullanıcılarla iliĢkiler konular ele alınmaktadır.
Kurumsal iĢbirliği kapsamında ise; entegre havza yönetimi, balıkçılık, sanayi, belediyenin su
dağıtım sistemi konularında eğitim verebilmektedir. Su konusunda AB direktiflerinin
uyumlaĢtırılması için diğer ülkelere destek sağlamaktadırlar. Veri bankası ve bilgi sistemleri
adı altında bir dokümantasyon merkezleri bulunmaktadır.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Fransa‟da özel sektörle iĢbirliği, yerel yönetimlerin teknik ve finansal açıdan su sektörünü AB
standartlarına taĢıyamadıkları bir dönemde gerçekleĢtirilmiĢtir. Fransa‟da, özel sektör
katılımı, özelleĢtirme dıĢında kalan modellerle gerçekleĢtirilmiĢtir. Yasal çerçevesi ise 1964
yılında çıkarılan ve 1992‟de yenilenen “Ulusal Su Kanunu” ile çizilmiĢtir. Sektörün çevre ve
sağlık mevzuatı, altı bölgede faaliyet gösteren mali ve idari özerkliğe sahip düzenleyici
otoriteler (Havza Yönetimi Komiteleri) eliyle yürütülmektedir. Öte yandan bölgesel nehir
havzaları komiteleri havza geliĢtirme projeleri için finansal teĢvik sağlamak, vergi ve ceza gibi
araçlar ile kirliliğin azaltılmasını temin etmekle yükümlü kılınmıĢtır. Ancak, hizmetlerin iktisadi
düzenlenmesi ile görevlendirilmiĢ bir otorite bulunmamakta, bu iĢlev sözleĢmeler ile
gerçekleĢtirilmektedir (TÜSĠAD, 2008.b).
Hizmetin düzenlenmesi noktasında ortaya çıkan temel sorunlardan biri de komiteler ile çevre
ve sağlık mevzuatını yürüten otoriteler arasında eĢgüdüm eksikliği ve yetki çatıĢması
yaĢanmasıdır. Diğer bir sorun ise yerel yönetimler ile özel teĢebbüs arasında akdedilen
sözleĢmelere iliĢkin olarak yerel yönetimlere teknik ve ekonomik destek sağlayacak ve
sözleĢmelerin uygulamasını denetleyecek bir idari birimin bulunmamasıdır (Dore v.d, 2004).
Fransa‟da özel sektör katılımı 1990‟lı yıllarda hızlı bir artıĢ göstermiĢtir. Ancak sözleĢmelerin
akdinde rekabetçi ihale yönetiminin tercih edilmesine karĢın maliyetlerin yeterince düĢmediği
görülmektedir. Bununla birlikte bazı özel kurumlar, yerel yönetimler ile yakın iliĢkiler kurarak
uzun vadeli sözleĢmeleri rekabet etmeksizin elde etmiĢlerdir. Nitekim bu tür yolsuzlukların
önüne geçmek amacıyla iki kanun yürürlüğe konmuĢtur. Genel olarak tüketicilerin özel sektör
katılımından olumsuz yönde etkilendiği ifade edilmektedir. Bu durumun büyük ölçüde kamu
müdahalelerinden kaynaklandığı ileri sürülmektedir. Ayrıca, yoğun sübvansiyonlar piyasa
mekanizmasını tıkamaktadır (EU, 2004).
Özel sektör katılımı sonrasında Fransız kökenli üç teĢebbüsün sektördeki payı %95
seviyesine ulaĢmıĢtır. Bu tablonun korumacılığın bir göstergesi olduğu ve AB anlayıĢıyla
çeliĢtiği ileri sürülmektedir. Anılan özel teĢebbüsler yüksek fiyat ve kar oranları ve sermaye
yardımları eĢliğinde iç pazarda ekonomik gücünü arttırmıĢ, böylece çok uluslu Ģirket
konumuna ulaĢmıĢtır. Özel sektör katılımı sonrasında fiyat artıĢları incelendiğinde özel kesim
tarafından hizmet verilen yerlerde fiyatların çok daha yüksek oranda arttığı görülmektedir
(Gökdemir, 2007).
Bir havza örneği: Seine Normandie Havzası (Fradin, 2007)
ġekil 124. Fransa’da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
8.1.2.2. Ġngiltere’de Havza Yönetimi
Ġngiltere‟deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) son 30 yılda 1974‟deki devletleĢtirme
döneminden bugünkü kamu özel sektör iĢbirliği modeline uzanan radikal bir değiĢim süreci
geçirmiĢtir.
DevletleĢtirme Dönemi (1974-1988)
ĠĢçi Partisi‟nin iktidarda olduğu 1970‟in ilk döneminde, suyun bir kamu malı olduğu
görüĢünden hareketle Ġngiltere‟deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) devletleĢtirilmiĢtir. Bu
dönemde merkezi ve yerel yönetimlerin öncelikli görevinin halka temiz içme suyu temin
etmek olduğu ve herkesin eĢit (tek) bir su tarifesi ile suya eriĢim hakkı bulunduğu temel
politikası esas alınmıĢtır. 1973 yılında yürürlüğe giren Su Kanunu‟nda su temini tesisleri alt
yapısı mülkiyetinin devlete ait olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Ġlgili kanun uyarınca 1974-88
döneminde su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri Bölgesel Su Otoriteleri‟nce (Su
Kanalizasyon Ġdareleri) devlet eliyle yürütülmüĢtür.
Tam ÖzelleĢtirme Dönemi (1989- )
Ġngiltere‟de 1979 yılında M. Thatcher liderliğinde Muhafazakâr Parti‟nin iktidara gelmesi
sonrası, ekonomik durgunluk ve çok yüksek kamu borcu sorununa da çözüm getirmek
düĢüncesi ile Su Endüstrisi‟nin özelleĢtirilmesi gündeme gelmiĢtir.
Böylece özelleĢtirme yoluyla Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetlerini yürüten
Su Kanalizasyon Ġdareleri‟nin iyi yönetilen, etkin ve verimli biçimde kaliteli hizmet veren karlı
ticari Ģirketlere dönüĢtürülmesi hedeflenmiĢtir. Bu tür bir yaklaĢım ile suyun ekonomik bir
değer olduğu ve özelleĢtirmenin su tüketicilerine de fayda sağlayacağı görüĢü esas
alınmıĢtır. Ġngiltere 1989 yılında su yönetiminde kamu-özel sektör iĢbirliğini (public-private
partnership, PPP) esas alan yeni bir Su Kanunu‟nu yürürlüğe koyarak özelleĢtirmenin önünü
açmıĢtır.
Ġngiltere ve Galler‟deki PPP tecrübesi kendine özgüdür. Fransa ve Almanya‟da kamu Su
Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sisteminin mülkiyetini devretmeksizin sadece iĢletme
ve bakım hizmetlerini özelleĢtirirken, Ġngiltere ve Galler‟de Su Temini ve Atıksu
Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetleri bütün varlıkları ile birlikte özelleĢtirilmiĢtir. Ġngiltere ve
Galler‟deki mevcut Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sistemi yönetimi yapısı ġekil
125’ te özetlenmiĢtir (Wong, 2009).
ġekil 125. Ġngiltere’de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
Merkezi Hükümet (siyaset kurumu) kamu - özel sektör iĢbirliği modelinin mimarıdır. Su
sektörü özelleĢtirmesinin gerçekleĢtirildiği 1989 tarihli Su Kanunu ve Mevzuatı Merkezi
Hükümet‟e, “halk sağlığı ve emniyeti ile çevrenin korunmasından taviz vermeden su
sektörünün rekabete açılması” olarak ifade edilen ikili düzenleyici rol vermektedir. Merkezi
Hükümet, üç farklı düzenleyici kamu kurumu vasıtası ile, su yönetimi hizmetlerini izleyerek su
Ģirketlerinin eylem ve politikalarının Ģekillendirilmesi gücünü elinde tutmaya devam
etmektedir.
Ġngiltere ve Galler‟de Yargı Kurumları politik ve piyasa kurumları ile koordineli biçimde
çalıĢmaktadır. Su Kanunu, PPP‟de rol alan su Ģirketlerine kendi havzalarındaki su yönetimi
faaliyetlerini serbest piyasa ve ticaret kurallarına göre yürütme hakkı vermektedir. Ancak söz
konusu yönetim plan ve stratejilerinin yerel ve uluslararası (AB Su Çerçeve Direktifi)
mevzuata uygunluğu yargı kurumlarınca izlenip denetlenmektedir.
Üç düzenleyici kurum; su Ģirketleri, tüketiciler ve çevre koruma faaliyetleri arasındaki
çalıĢmaları dengeleyici olarak görev yapmaktadır. Su Hizmetleri Ofisi (OFWAT) tüketiciler
yararına suyun etkin kullanımı ile ilgili ekonomik düzenleyici rolünü üstlenmiĢtir. Su Ģirketleri
Havza Su Yönetimi planlarını OFWAT‟a sunup onaylatmak zorundadır. OFWAT ayrıca su
tarifelerini de izlemektedir. Çevre Ajansları su Ģirketlerinin çevresel performanslarının
denetimi ve uzun vadeli su kaynakları planlaması faaliyetleri ile ilgili düzenleyici kuruluĢtur.
Ġçmesuyu MüfettiĢliği de içme suyu kalitesini izlemekle görevli düzenleyici kurumdur.
Stratejik Planlama ve Mahalli Ġdareler (SPLA) birimi ve Su Tüketicileri Konseyi (CC Water)
Su Yönetimi‟nde rol alan bürokratik kurumlardır. SPLA arazi kullanımı planlaması
çerçevesinin belirlenmesi ve ilgili plan kararlarını almakla görevlidir. Su Tüketicileri Konseyi
ise suyla ilgili tüketici/müĢteri görüĢ ve Ģikâyetlerini araĢtırma ve izlemekle görevlidir.
Medya kuruluĢları da Su Yönetimi Sistemi çerçevesinde tali derecede ve bazen de ikili rol
oynayabilmektedir. Medya genelde tüketici Ģikayetlerini yansıtıcı rolü yanında, su Ģirketlerinin
reklam ve tanıtım faaliyetlerinde görev almak gibi birbiriyle çeliĢebilen durumlar içinde de yer
alabilmektedir.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları
Ġngiltere‟de su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri 1989 yılında havza temelli olarak
özelleĢtirilmiĢtir. ÖzelleĢtirme iĢlemi kapsamında 10 bölgede su ve atıksu hizmet lisansı bir
arada, 14 bölgede ise sadece su hizmet lisansı verilmiĢtir. Söz konusu lisanslar, içme suyu
hizmetinin taĢıdığı önem dikkate alınarak, yetersiz hizmet durumunda geri alınabilmektedir.
ÖzelleĢtirmenin temel amaçları, rekabetin ve etkinliğin arttırılması, finansman ihtiyacının
giderilmesi ve 26 milyar Ġngiliz Poundu olarak hesaplanan AB çevre ve kalite standartlarının
yakalanması hedeflerinin gerçekleĢtirilmesi olarak sıralanmaktadır (Green, 2003), (TÜSĠAD,
2008.b).
ÖzelleĢtirme sonucunda bölgesel ölçekte faaliyet gösteren 10 adet kamu teĢebbüsü (Su
Kanalizasyon Ġdaresi) özel kesimin kontrolüne geçmiĢtir. Buna ek olarak nüfusun %25‟ine
sadece su hizmeti sağlayan 14 teĢebbüs pazara giriĢ yapmıĢtır.
Özel sektörün katılımı sırasında teĢebbüslerin dikey bütünleĢik yapıda faaliyet göstermesine
izin verilmiĢtir. Bir diğer ifade ile özel kesim, suyun çıkarılması, dağıtımı, atıksuyun
toplanması ve iĢlenmesi aĢamalarının tümünü gerçekleĢtirmektedir.
ÖzelleĢtirme sonrasında on yıl içinde fiyatlar ortalama olarak %46 oranında artmıĢtır. Söz
konusu artıĢ AB kalite standartlarına uyum için yapılan yatırımlar ile açıklanmaktadır (Dore
vd., 2004). Diğer yandan, yüksek fiyat artıĢ oranlarına karĢı, su fiyatlarının yüksek verimlilik
sayesinde beklenenden daha az bir oranla arttığını ileri süren görüĢler de mevcuttur. Nitekim
özelleĢtirmeden önceki on yıllık dönemde AB‟ye uyum ve hizmet kalitesi konularında önemli
ilerleme kaydedildiği ifade edilmektedir (Green, 2003).
Ġngiltere deneyimi, özel teĢebbüslerin elde ettikleri kar oranlarındaki artıĢ konusunda çarpıcı
veriler sunmaktadır. TeĢebbüslerin elde ettikleri kar oranları dikkate alındığında, yine
Ġngiltere‟de çarpıcı bir tablo ile karĢılaĢılmaktadır. ÖzelleĢtirmenin hemen sonrasındaki on
yıllık dönemde teĢebbüslerin kar artıĢ oranı ortalama %142 oranında artıĢ göstermiĢtir.
TeĢebbüs bazında incelendiğinde bireysel kar artıĢ oranı, % 898 gibi anormal rakamlara
karĢılık gelmektedir (Dore ve diğ., 2004).
ÖzelleĢtirme sonrasında çevre standartları ve içme suyu kalitesine iliĢkin çok önemli
geliĢmeler sağlanmıĢtır. ÖzellĢtirme sonrasında beĢ yıl içinde AB kalite standartlarını
karĢılama oranı %87‟den %96‟ya yükselmiĢtir. Öte yandan, 1990 yılında nehir ve kanalların
ancak %48‟i iyi ve çok iyi olarak sınıflandırılmakta iken, bu oran 1995 yılında %60‟a, 2002
yılında ise %92‟ye yükselmiĢtir. Çevre standartlarına iliĢkin bir baĢka olumlu geliĢme su
kirlenme vakalarında gözlenen azalmadır. Ġçme suyu kalitesinde de on yıl içinde kalite
standartlarının üzerinde kalan içme suyu örneği oranı neredeyse %99 seviyesini yakalamıĢtır
(Dore ve diğ., 2004) (TÜSĠAD, 2008.b).
8.1.2.3. Ġspanya’da Havza Yönetimi
Genel Ġdari Yapı
Ġspanyada yönetim ademi merkeziyetçi (merkeziyetçilikten uzak) bir Ģekilde ĢekillenmiĢtir. Bu
nedenle Otonom Yapılar ve ġehirler kendilerine verilmiĢ çevresel sorumluluğu da
üstlenmekte ve böylece çevre politikasının oluĢturulması ve uygulanmasında Merkezi Ġdare
ile yakın bir iĢbirliği içerisinde etkin rol oynamaktadırlar. Otonom Bölgelerin her biri çevresel
meseleler hakkında yetkili bir birime sahip olup kendi Çevre Ajanslarını veya benzeri bir
yapıyı oluĢturma hakkına/yetkisine de sahiptirler (ÇOB, 2009).
Ġspanyanın yeni idari modeline göre, politik güç, merkezi idare ve 7. yy‟ın sonları ile 8. yy‟ın
baĢlarında oluĢmuĢ olan 17 otonom bölge, 50 il ve 8.000 civarında belediye arasında
paylaĢtırılmıĢtır. Mevcut 8.000 belediyenin 5.000‟den fazlası 1.000 kiĢiden daha az
nüfusludur.
Çevre Bakanlığı’nın Yapılanması
Çevre, Kırsal Kesim ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı bugünkü yapısına 4 Temmuz 2008 tarihli
Kraliyet Kararı ile kavuĢturulmuĢtur. Bu kararla daha önce Çevre, Balıkçılık ve Gıda
Bakanlığı ile 1996 yılında kurulan Çevre Bakanlığı tarafından yürütülen görevler yeni
Bakanlığa verilmiĢtir. Ġspanyol idari sisteminde çevresel politika geliĢtirme konusundaki en
üst kurumlar, Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği, Kırsal ĠĢler ve Su Sekreterliği ile Denizcilik Genel
Sekreterliğidir. Çevresel Kalite ve Etli Değerlendirme Genel Müdürlüğü Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği‟ne bağlı olup Avrupa Çevre Ajansının Ulusal Odak Noktası durumundadır (ġekil
126).
Çevre, Kırsal ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı, iklim değiĢikliğiyle mücadele ve sürdürülebilir
kırsal kalkınma ile ilgili hükümet politikalarını uygulamakta ve doğal mirasın, biyolojik
çeĢitliliğin, denizciliğin, su, tarım, hayvancılık, ormanlar, balıkçılık ve gıda kaynaklarının
korunması ile ilgili planlar hazırlamaktadır. Bakanlığın stratejik amacı iklim değiĢikliğiyle
mücadele ve biyolojik çeĢitliliğin korunması ile tarım, hayvancılık, ormancılık ve balıkçılık
faaliyetlerinin geliĢtirilmesini içeren iki boyutlu bir sürdürülebilir geliĢme modelinin entegre bir
yaklaĢımla teĢvik edilmesidir.
Havza Su Yönetimi Yapılanması
Ġspanyanın 9 adet nehri ve 10 adet nehir havzası bulunmaktadır. Her bir nehir havzası için bir
nehir havzası konfederasyonu (Havza Yönetimi Komitesi) oluĢturulmuĢtur. Ġspanya 17
otonom bölgeden oluĢmakta ve bir nehir havzası birden fazla otonom bölgeyi sınırları içinde
bulundurabilmektedir. Bu durum nehir havzası yönetiminde bazı sorunlar yaĢanmasına yol
açabilmektedir.
Ġspanya‟da havza yönetimi yaklaĢımı 1926 yılından beri mevcuttur. ġu anda Su Çerçeve
Direktifinin
uygulanması
kapsamında
gerekli
“önlemler
programı”nın
geliĢtirilmesi
aĢamasında bulunulmaktadır. Alıcı ortam kalite standartlarının belirlenmesi konusunda
sorunlar yaĢanmaktadır. Suyun maliyetinin kullanan öder prensibi uyarınca karĢılanması
konusu uzun yıllardır bilinmektedir. Ġspanya‟da Nehir Havzalarının hidrolojik olarak
yapılandırılması iĢleri tamamlanmıĢ olup halen AB Su Çerçeve Direktifi‟nde öngörülen “iyi su
kalitesi”ne ulaĢmak için bütün kıyı ve yüzeysel suları içeren yönetim planlarını hazırlama
faaliyetleri devam etmektedir.
Çevre koruma alanında; belediyeler atık yönetimi, toplanması ve su temininden sorumludur.
Nüfusu 50.000‟in üzerindeki Ġl Belediyeleri ise ayrıca çevre politikaları ile ilgili yerel düzeydeki
yasal düzenlemelerden de sorumludur. Uygulamada il belediyeleri ve diğer belediyeler
arasındaki iliĢki genelde yapıcı bir iĢbirliğine imkân verecek Ģekilde devam etmekte ve atıksu
arıtımı ve su temini sorunlarını birlikte çözmek üzere belediyeler arasında bölgesel birlik
yapıları oluĢturulmaktadır. Ġspanya‟da su/atıksu tarifeleri, Su Kanalizasyon Ġdaresi veya
imtiyazlı Özel Firma‟nın teklifi ve Belediye Meclisi onayı ile belirlenmekte olup ayrıca
Bağımsız Ġhtisas (Hakem) Komisyonu görüĢü alınmaktadır.
Sulama Suyu Yönetimi
Ġspanya‟daki sulama suyu yönetimi, baĢlangıcı Endülüs Emevi Devleti dönemine uzanan
oldukça köklü bir geleneğe dayanmakta olup Sulama Birlikleri modelini esas almaktadır.
Ġspanya‟daki tipik Sulama Birlikleri yönetim Ģeması ġekil 127’de verilmiĢtir (Mateos vd.,
2005).
Birlik Genel Kurulu, birliğe üye bütün çiftçilerin katılımı ile oluĢan sulama konusundaki en
yüksek yetkili otoritedir. Esas görevi; yönetim kurulunu seçmek, yönetim planlarını karara
bağlamak ve önemli konularda oylama ile karar almaktır. Genel kurulun bir baĢkan, baĢkan
yardımcısı ve sekreteri bulunmaktadır.
Yönetim Kurulu Genel Kurulca onaylanmıĢ iĢleri takip eder, yıllık yönetim planları, bütçe ve
faaliyet raporlarını hazırlar, suyun birlik üyeleri arasında adil ve verimli kullanımını denetler,
yöneticileri seçer ve politikalar oluĢturur. Yönetim Kurulu üye sayısı birliğin büyüklüğüne
göre, 3 ile 15 kiĢidir. Yönetim Kurulu‟nda bir baĢkan, baĢkan yardımcısı, sekreter ve muhasip
bulunmakta olup genelde Yönetim Kurulu baĢkan ı ve baĢkan yardımcısı Genel Kurul‟da da
aynı görevleri yürütür. Yönetim Kurulu BaĢkanı sulama birliğini temsil eder.
Müdür, Yönetim Kurulu‟nca öngörülen günlük iĢlerin takibi, yıllık plan ve bütçenin yönetimi,
personelin idaresi, birliğin performansının izlenmesi, sorunların teĢhisi ve diğer birliklerle de
istiĢarede bulunarak Yönetim Kuruluna gerekli alternatif politikalara yönelik öneriler
hazırlanması ile görevlidir. Müdürlükteki 3 ana birimde, personel sayısı birlik yapısının
durumuna göre değiĢmektedir. Yönetim Kurulu gerekli hallerde geçici süre ile görev yapan
uzmanlardan danıĢmanlık hizmeti alabilmektedir.
Su Jürisi doğrudan Genel Kurulca veya Yönetim Kurulu üyeleri arasından seçilmekte ve
anlaĢmazlıkların çözümünde Hakem Heyeti olarak görev yapmaktadır.
Çevre, Kırsal Alanlar
ve
Denizcilik Bakanlığı
Kırsal YerleĢimler ve
Su MüsteĢarlığı
(Sekreterliği)
Deniz ĠĢleri Genel
Sekreterliği
(bağlı 4 Müdürlük)
Ġklim DeğiĢikliği
Sekreterliği
(MüsteĢarlığı)
özerk
özerk
Milli Parklar Genel
Müdürlüğü Ġdaresi
Kırsal Çevre Genel
Sekreterliği
Hidrografik
Konfederasyon Kurumu
Doğal Çevre ve
Orman Genel
Müdürlüğü
Devlet Meteoroloji
Ajansı
Çevresel Kalite ve Etki
Değerlendirme Genel
Müdürlüğü
(Avrupa Çevre Ajansı
Ulusal Odak Noktası)
Kırsal Çevre için
Sürdürülebilir
Kalkınma Genel
Müdürlüğü
Su ĠĢleri Genel
Müdürlüğü
ġekil 126. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması
Ġklim DeğiĢikliği Ofisi
Genel Kurul
AnlaĢmazlıkları
Su Jürisi (Hakem Heyeti)
çözer (Genel kurulca
seçilir.)
3~15 kiĢi (BaĢkan, BaĢkan
Yard., Sekreter, Muhasip)
Yönetim Kurulu
TeftiĢ Kurulu
DanıĢmanlar, avukatlar, denetçiler vb.
Genel Müdür
ĠĢletme Müdürlüğü
Bakım Müdürlüğü
Ġdari ve Mali ĠĢler Müdürlüğü
ġekil 127. Ġspanya’da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları:
Ġspanya, AB içinde Ġngiltere ve Fransa‟dan sonra su yönetiminde özel sektör katılımının en
yoğun olduğu üçüncü ülke konumundadır. Ġspanya‟da su politikasına yön veren temel
değiĢken doğu ve güney kesimlerinde yıl boyunca yaĢanan su sıkıntısı sorunudur. Yüzey
sularının yıl boyunca kullanılabilirlik oranı AB‟de ortalama %40 iken, Ġspanya‟da %8
seviyesindedir. Bu nedenle uzak bölgelere su iletimi ve baraj yapımı konuları öncelikli
hedefler olarak görülmektedir (EU, 2004).
Su yönetiminde özel sektör katılımı AB‟ye üyelik sonrasında kalite standartlarına uyum için
gereken finansman ihtiyacının karĢılanması amacıyla gündeme gelmiĢtir. Bu çerçevede 1985
tarihli Su Yasasının, 1995 yılında yeniden düzenlenmesi sonucunda ortaya çıkan su
ticaretinin mümkün kılınması, su bankası, su piyasasının teĢekkülü gibi uygulamalar özel
sektör katılımının yaygınlaĢması için zemin hazırlamıĢtır (DHA, 2003).
Piyasada faaliyet gösteren baĢlıca teĢebbüsler; toplam nüfusun %25‟ine hizmet götüren
Agbar, FCC (%18) ve Saur (%7) olarak sıralanmaktadır. Özel sektör katılımı modelleri içinde
en çok imtiyaz sözleĢmesi kullanılmaktadır. Bununla birlikte kamu-özel ortak giriĢim modeli
de dikkati çeken yöntemlerden biridir. Hükümet 1998 yılında çıkardığı bir yasa ile imtiyaz
sözleĢmelerinde yer alması gereken temel hükümlere iliĢkin bir çerçeve çizmiĢ, bunların
dıĢlında kalan konuları belediyelerin takdirine bırakmıĢtır (EU, 2004).
Su tarifeleri belirleme yetkisi hizmet veren kamu (Su Kanalizasyon Ġdaresi) ya da özel (firma)
kesimin önerisi üzerine belediyelere verilmiĢtir. Ayrıca belediyenin belirlediği fiyat artıĢını
onaylayan bağımsız bir komisyon bulunmaktadır. Söz konusu komisyonun iĢlevi belediyelerin
önerdiği artıĢ oranının, enflasyon oranını aĢmamasını sağlamaktır (EU, 2004).
Ġspanya yüksek iletim maliyetleri dolayısıyla toplam maliyetlerin AB‟de en yüksek düzeyde
gerçekleĢtiği ülkedir. Ancak su tarifeleri birçok AB ülkesinin gerisinde bulunmaktadır. Nitekim
AB‟ye göre 2002 yılı itibariyle içme suyu metreküp fiyatları 17 AB ülkesinin 7‟sinden daha
düĢük bir seviyededir (EU, 2003). Söz konusu fark, kamu sübvansiyonları ile kapatılmaktadır.
Nitekim Ġspanya, gerek vergi indirimi, gerekse gelir desteği ile AB‟de en fazla sübvansiyon
veren ülkelerden biri konumundadır (EU, 2003).
Yoğun sübvansiyonlar iki olumsuz sonuca neden olabilecektir. Bunlardan ilki su kıtlığı ile
mücadele noktasında en etkili araçlardan biri olan fiyat politikası (tarife) sınırlandırılmakta,
böylece tasarruf eğiliminde artıĢın gerçekleĢmesi güçleĢmektedir. Ġkincisi ise özel kesime
yönelik doğru bir fayda analizi yapılması imkânı bulunmamaktadır (TÜSĠAD, 2008.b).
8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi
Ülkemizin AB‟ye üyelik sürecinde, Çevre Faslı‟nın da açılması dolayısıyla Su Yönetimi‟nin AB
Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde sürdürülebilmesi için, ÇOB bünyesinde Entegre Su
Havzası Yönetimi Kavramını esas alan yeni bir yapılanmaya gidilmesi gerekmektedir.
Yukarıda iĢaret edildiği üzere mevcut su yönetimi sistemimiz baĢlıca aĢağıdaki temel
unsurları bakımından AB ülkelerinden farklılık göstermektedir:
Su Yönetim Sistemi su havzaları yerine idari birimleri (il/ilçe) esas almak üzere
yapılandırılmıĢtır.
Su Yönetimi çok fazla kurumun rol aldığı, oldukça parçalı bir yapı arzetmektedir.
Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetim ve denetime çok az
imkan tanımaktadır.
Karar alma süreçlerine etkilenen tarafların (yerel meclisler, tüketiciler, sivil toplum,
akademik camia vb.) demokratik katılımı (AB sürecinde sınırlı da olsa bazı ilerlemeler
alınmasına rağmen) sağlanamamaktadır.
Merkezi Ġdare ve Yerel Ġdareler (Belediyeler) de, kurumsal kapasite (teknik personel,
altyapı vb.) çok yetersiz olup deĢarjlar ve alıcı ortamlar da gerekli etkin izleme ve
denetime imkan vermemektedir.
Kirleten/kullanan öder prensibinin gerektirdiği tam maliyet esaslı etkin bir su/atıksu
tarifesi uygulanmamaktadır.
AB üyelik sürecinde yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında (özellikle Su Çerçeve
Direktifi) denetim sorunları yaĢanmaktadır.
Çevresel izleme amaçlı veri tabanı, Raporlama ve sorgulama altyapısı yeterli değildir
(kuruluĢ aĢamasındadır.)
Türkiye‟de yukarıda iĢaret edilen temel sorunların hızla aĢılarak AB Su Çerçeve Direktifi‟nin
uygulanabilmesi için, AB üyesi ülkelerdeki var olan deneyimler de dikkate alınarak, ÇOB ve
Belediyelerle ilgili mevcut idari yapılanmanın aĢağıdaki gibi revize edilmesinin uygun olacağı
Çevre ve Orman Bakanlığı Havza Esaslı Su Yönetimi Yapılanması
Çevre ve Orman Bakanlığı‟nın mevcut organizasyon Ģeması ana hatları ile ġekil 128’deki
gibidir. ġekil‟den de görüldüğü üzere Havza Su Yönetimi ile ilgili olarak baĢlıca Tablo 59‟da
verilen kurumların çok iyi bir eĢgüdüm ile çalıĢarak elde ettikleri verileri uygun bir veri tabanı
sistemi üzerinden çok hızlı biçimde paylaĢmaları gerekmektedir.
Çevre ve Orman Bakanlığı
MüsteĢar
MüsteĢar Yardımcıları
DSĠ Genel Müdürlüğü
(Su tahsisleri, su kalitesi izleme)
DMĠ Genel Müdürlüğü
(Ġklim değiĢikliği)
Doğa Kor. ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü
Orman Genel Müdürlüğü
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
(AB Su Çerçeve Direktifi Odak Noktası)
TaĢra TeĢkilatı
ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü
Ġl Mahalli Çevre Kurulları
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri
Ġl Sağlık Müdürlükleri
Su ile ilgili iĢbirliği Gerektiren
Diğer Kurumlar
Merkez TeĢkilatı
Bağlı Kurumlar
Ġl Tarım ve Hayvancılık Müdürlükleri
BüyükĢehir Su Kanalizasyon Ġdareleri
UlaĢtırma Bakanlığı
Denizcilik MüsteĢarlığı ve DHL Genel Müdürlüğü
Deniz KK. Seyir, Hidrografi, OĢinografi Dairesi
BaĢkanlığı
ġekil 128. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su ile ilgili diğer kurumlarla birlikte)
Ülkemizde yukarıda belirtilen kurum ve kuruluĢlarca üretilen Su Veri Tabanı, Entegre Su
Havzası yönetimi anlayıĢı ile AB Su Çerçeve Direktifi gerekliliklerini karĢılamak üzere
tasarlanan bir sistematiğe dayanmamakta ve süreklilik arz etmemektedir. Bu yüzden gerek
alıcı su ortamları ve gerekse atıksu deĢarjlarında yürütülen su kalitesi izleme faaliyetlerinin
bütünüyle gözden geçirilerek, AB Su Çerçeve Direktifi ve ilgili kardeĢ direktiflerinde
öngörülen hususları eksiksiz olarak karĢılayacak biçimde yeniden yapılandırılıp, gerekli
asgari sıklıkta alınacak örneklerle ve standart yöntemleri esas almak üzere, uygun bir izleme
sistemi altyapısı oluĢturulmalıdır. Havza Su Kalitesi Ġzleme Sistemi altyapısındaki söz konusu
düzenleme Havza Su Yönetimi Ġdari Yapılanması‟nın da AB ülkelerindeki mevcut Havza
Yönetimi deneyimleri çerçevesinde yeniden oluĢturulmasını gerekli kılmaktadır. Türkiye için
Havza Su Yönetimi yapılanmasında, ülkemiz ile oldukça benzer bir idari yönetim sistemine
sahip
olan
Fransa‟da
baĢarı
ile
uygulanmakta
olan
sistemin
esas
alınabileceği
düĢünülmektedir. Daha önce açıklandığı üzere, Fransa‟daki Havza Su Yönetimi, Su Meclisi
(Havza Su Kurulu) ve Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (HSA/ÇĠB) benzeri bir
yapılanmayı esas almakta ve su yönetimi ile ilgili cezai yaptırımları ise Ġl Valisi‟ne bağlı Su
Polisliği‟nce uygulanmaktadır. Su Temini ve Atıksu UzaklaĢtırma ücretlerinin toplanması ve
gerekli yatırımların yapılması hizmetleri Belediyelerin Su/Kanal Birimlerince yürütülmektedir
(ġekil 128).
Tablo 59. Havza Yönetimi için Kurumsal Bilgi PaylaĢımı
Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü
Su Toprak Yönetimi Daire BaĢkanlığı
Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire
BaĢkanlığı
Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri
Nehir, Göl ve Sulak Alan su kalitesi
izleme verileri (Pilot Projelerde)
Kıyı/Deniz suyu kalitesi izleme verileri
ĠSKĠ Genel Müdürlüğü
Marmara ve Ġstanbul Boğazı‟nda su
kalitesi izleme verileri
Baraj hazneleri ve su Ģebekesinde su
kalitesi izleme verileri
DSĠ Genel Müdürlüğü
DSĠ Bölge Müdürlükleri
Akarsularda akım (debi) ölçümleri
Akarsu, göl ve barajlarda su kalitesi
izleme verileri
Yeraltı suyu kalitesi izleme verileri
Sulama suyu kalitesi izleme verileri
Yüzeysel su, yeraltı suyu ve sulama
suyu tahsisleri ile ilgili veriler, su kalitesi
izleme verileri
Deniz Kuvvet Komutanlığı
Seyir, Hidrografi ve OĢinografi Dairesi
Denizlerde akıntı verileri ve batimetrik
veriler
Atıksu deĢarjları izleme verileri
BaĢkanlığı
Havza Su Meclisi, Havza Su Kurulu
1 Başkan (sivil)
100 üye:
1/3 Tüketici, STK temsilcileri
1/3 Seçilmiş Belediye Meclisi Üyeleri
1/3 İlgili Bakanlık Bürokratları
İl Valisi
Su Polisi
İl Çevre ve Orman
Müdürlükleri bünyesinde
Her ilde 5-6 adet;
Su kalitesi için izleme
Su Ajansları Yönetim Kurulu
1 Başkan:
Başbakan tarafından atanır.
33 Üye:
11 Tüketici, STK’lar
11 İl/Belediye Meclisleri
11 ilgili Bakanlıklar
tarafından atanmış üyeler
Ceza Vali Ceza Vali onayı ile uygulanabiliyor.
İl/İlçe Belediyeleri
Havza Koruma Vergisi (Su Ajansına transfer edilir.)
Büyükşehir/ İl SK İdareleri
Su/atıksu ücretlerini
toplamak
Su/atıksu yatırımlarını
yapmak/tesisleri işletmek
Su Kalitesi/Deşarj İzinleri Denetimi
Tamamen özerk yapıda (mali ve
idari bakımdan)
6 yılda bir seçimle oluşturulur.
Yılda 2 kez:
-Havza ile ilgili su politikası
belirlenir.
-Su ajanslarınca hazırlanan
yıllık havza planlaması,
bütçe ve su tarifelerini
onaylar.
-Su Ajansı Yönetim
Kurulu’nu tayin eder.
Su Ajanslarınca
Teşvik
(SKİ İdareleri, Endüstri)
Su Polisi
(İl Çevre ve Orman
Müdürlüğü bünyesinde)
DSİ Havza Müdürlükleri
Sulama Suyu Yönetimi
(tahsisler ve kalite izlemesi)
Ulusal boyutta su
temini/sulama ve enerji
projeleri
İller Bankası Genel Müdürlüğü
SKİ idarelerine uygun şartlarda
kredi/finansman temini
Çevre ve Orman Bakanlığı’na
bağlıdır.
Planlama (Havza Su Yönetimi
Planı)
Yapım/İşletim: SKİ İdareleri veya
İmtiyazlı Su Şirketleri aracılığı ile
ġekil 129. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması
Ülkemiz için Entegre Havza Yönetimi konseptine uygun bir Havza Su Yönetimi
yapılanmasının, aĢağıdaki ana birimleri içermek üzere oluĢturulabileceği düĢünülmektedir:
Havza Su Kurulu
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB)
Su Polisliği
Belediye Su ve Kanalizasyon Ġdareleri
Diğer Destekleyici Kurumlar
Söz konusu kurumların temel görevleri ve idari yapılanmaları da aĢağıdaki gibi tanımlanabilir:
Havza Su Kurulu (HSK)
Havza Su Kurulları, Türkiye‟deki mevcut havza sınırları esas alınarak oluĢturulmalıdır. Ancak
mevcut 26 Havza içinden bazıları birleĢtirilerek toplam havza sayısı 10-12‟ye düĢürülmelidir.
HSK‟nın temel amacı havzaları hidrolojik/hidrojeolojik havza yapısına göre yönetmek, suyu
ücretlendirmek (tarifeleri onaylamak) ve havzadaki bütün su kullanıcıları ile paydaĢların
yönetim sürecine etkin katılımını sağlamaktır. Havza Su Kurulları‟nın esas görevleri HAS/ÇĠB
tarafından hazırlanacak Entegre Havza Su Yönetimi Planlarını ve belirlenen (önerilen)
tarifeleri onaylamaktır.
Havza Su Kurulları ~100 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‟ü su kullanıcıları, 1/3‟ü
Havzada yer alan Belediyelerin Belediye Meclisi Üyeleri, 1/3‟ü de ilgili kamu kurumları (çevre,
sağlık, tarım, ulaĢtırma, içiĢleri, maliye) arasından seçilecek kiĢilerden teĢkil edilebilir. Havza
Su Kurulları‟nın özerk bir yapıda olması ve Kurul BaĢkanı‟nın kurul üyeleri arasından
seçilecek fiili kamu görevlisi olmayan bir kiĢi olarak tayini esas olmalıdır. Ancak baĢlangıçta
(sistem oturuncaya kadar) bu görevin Havzadaki en büyük Ġlin Valisi tarafından da
yürütülebileceği düĢünülmektedir. Havza Su Kurulu seçimlerinin 5~6 yılda bir yapılması ve
kurulun yılda en az iki kez toplanması esas alınmalıdır.
Havza Su Kurulu toplantıları ile ilgili bilgiler toplantı öncesi alt komisyonlarca hazırlanıp
yönetimin bilgisine sunulmalıdır.
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (HSA/ÇĠB)
Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı‟nın amacı su havzalarını kirliliğe karĢı
korumak ve alıcı ortamların su kalite statülerini geliĢtirerek daha iyiye götürmektir. HSA/ÇĠB
Çevre ve Orman Bakanlığı‟na bağlı olarak kurulmalı, baĢkanı ilgili Bakanın teklifi ile
BaĢbakan tarafından atanmalıdır. Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (ÇĠB) Yönetim Kurulu, toplam 33
üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‟ü su kullanıcıları, 1/3‟ü Belediye Meclis Üyeleri ve
1/3‟ü ilgili Bakanlık mensupları arasından seçilir. HSA/ÇĠB Yönetim Kurulu bütçeyi onaylar,
su tarifelerini belirler ve Havza Kurulu onayına sunar. HSA/ÇĠB‟in bütçesi, Belediye
Su/Kanalizasyon Ġdare veya Birimleri‟nce toplanan su/atıksu faturalarının belli bir yüzdesi
(%15~20) üzerinden aktarılan kaynak (Havza Koruma Vergisi) ile oluĢturulur. HAS/ÇĠB, su
kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer kullanıcılar) sağlanan bu bütçeyi, Havza Yönetim
Planı‟nda
yer
alan
öncelikli
projelerin
finansmanı
ile
iyi
arıtma
uygulamalarını
teĢvik/sübvanse etmek üzere kullanır. Ajansın kendi personel ve diğer harcamaları için
gerekli tutar bütçenin %10‟unu geçmemek üzere sınırlandırılabilir.
HSA/ÇĠB, ilgili Su Havzaları‟ndaki deĢarj ve alıcı ortam kalitesi izleme çalıĢmalarının tek
sorumlusu olmalıdır. Sulama Suyu Tahsisleri ve Sulama Suyu Kalitesi izlemesi mevcut
durumdaki gibi DSĠ‟ye bırakılabilir. Ancak kıta içi su kaynakları ile kıyı ve denizlerle ilgili kalite
izlemesi ÇĠB tarafından yürütülmelidir.
Belediyeler
Havza‟da yer alan BüyükĢehir Belediyeleri‟nin görev/hizmet alanı il sınırlarına geniĢletilmeli,
diğer belediyelerde ise su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri “Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri”
çatısı altında yürütülmek üzere yeni bir yapılanmaya gidilmelidir. Böylece her ilde Merkez Ġlçe
bünyesinde oluĢturulacak Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri, il genelinde su/atıksu ücretlerinin
toplanması ve gerekli su/atıksu yatırımlarının yapılıp iĢletilmesi ile görevli kılınmalıdır (ġekil
130).
ġekil 130. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması
Bu Ģekilde BüyükĢehir Belediyeleri ve Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri üzerinden gerekli su
temini/atıksu yönetimi hizmetleri yürütülebilir. Su Ajansları, Havza Yönetim Planları‟ndaki
öncelikleri esas alarak Su Kanalizasyon Ġdareleri‟ne yatırım finansmanı ve teĢvikler yoluyla
kaynak aktarabilir.
Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‟nin Genel Kurulu, Ġl‟deki Belediye Meclisi Üyeleri‟nden teĢkil
edilecek Ġl Belediye Meclisi olacaktır. Diğer usul ve esaslarla ilgili olarak BüyükĢehir
Belediyeleri Su/Kanalizasyon Ġdareleri Kanunu‟ndan hareketle mevzuat oluĢturulabilir
Su Polisi
Çevre ile ilgili cezai yaptırımların uygulaması Su Polisleri‟nce yapılmalıdır. Her Ġl‟de istihdam
edilecek yeter sayıda su polisi, Vali onayı ile kesinleĢmiĢ yaptırımları uygulamakla görevli
olmalıdır.
Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği
Havzalardaki Ģebeke ve arıtma tesislerinin yapımı ve/veya iĢletiminde kamu-özel sektör
iĢbirliği teĢvik edilmelidir. Öncelikle atıksu kanal Ģebekesi ve arıtma tesislerinin iĢletiminin 6
yıldan daha kısa olmayan (tercihen 8-10 yıl) süreli hizmet ihaleleri yoluyla özel sektör eliyle
yürütülmesi sağlanmalıdır. Gerekli idari/mali kapasitenin mevcut olduğu durumlarda yap iĢlet
modeli ile imtiyaz devri uygulamaları da düĢünülmelidir. Ayrıca hizmet kalitesi ve mali
performansı
yetersiz
BüyükĢehir
Su
Kanalizasyon
Ġdareleri‟nin
özelleĢtirilmesi
de
değerlendirilmelidir.
Ġller Bankası Genel Müdürlüğü Su Temini ve Atıksu Yönetimi Projelerinin finansmanı için Su
Kanalizasyon Ġdareleri‟ne uzun vadeli ve uygun Ģartlarda kredi sağlayan bir yatırım
bankasına dönüĢtürülerek, proje ve inĢaat iĢlerini fiili olarak yürütmesi önlenmelidir.
8.2.
Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve
Tarifeler
Mevcut Durum
Ülkemizde su temini, atıksu uzaklaĢtırma (toplama, arıtma ve deĢarj) ve katı atık yönetimi
(toplama, geri dönüĢüm / geri kazanım, arıtma ve düzenli depolama) giderleri abonelerin su
tüketimi esas alınarak düzenlenen faturalarla tahsil edilmektedir. Bu bedele ek olarak su
faturası bedelinin belli bir yüzdesi oranında (%3~5) bakım bedeli alınmaktadır. ÇOB Çevre
Yönetimi Genel Müdürlüğü‟nden temin edilen sınırlı veriler esas alınarak su temini ve atıksu
uzaklaĢtırma tarifelerinin ülke genelindeki durumu Tablo 60’da özetlenmiĢtir.
Tablo 60. Türkiye’de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu
Belediye
Sayısı
Ortalama Su
Temini Ücreti
3
(TL)m )
Ortalama Atıksu
UzaklaĢtırma
3
Ücreti (TL/m )
Toplam TL/m
3
($/m )*
84 - 2000
16
1,34
0,9
2,24 (1,49)
2.000 – 10.00
25
1,83
0,55
2,38 (1,59)
10.000 – 100.000
32
1,43
0,54
1,97 (1,31)
>100.000
13
1,04
0,32
1,36 (0,91)
1,47±0,33 cv=0,22
0,58±0,24 cv=0,36
2,05 (1,37)
YerleĢim
Nüfusu
Ağırlıklı
Değerler
Birimi
Ortalama
3
1 $ =1,5 TL
Tablo‟dan da görüldüğü üzere ağırlı ortalama su temini ve atıksu uzaklaĢtırma bedelleri
sırası ile 1,47 ve 0,58 TL/m3 olup değiĢim katsayıları (cv = x/Sx) da 0,22 ve 0, 36‟dır. Atıksu
tarifeleri daha büyük değiĢkenlik arzetmektedir. Mevcut durumda sözkonusu tarifelerin su
temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti yatırım ve iĢletme giderlerini %100 karĢılayacak
biçimde belirlendiğini ifade etmek doğru değildir. Bazı belediyeler tarifeleri gerçekte olması
gereken değerin altında, diğer bazı belediyeler ise maliyetleri karĢılayacak bedelin çok
üzerinde uygulayabilmektedirler. Bu iki durumdan ilkinde baĢka Belediye kaynaklarından
sübvansiyon, ikincisinde ise Belediye‟nin baĢka altyapı (özellikle ulaĢım, atık yönetimi)
harcamalarına su/atıksu gelirlerinden kaynak aktarması durumu sözkonusu olabilmektedir.
Tablodaki veriler dikkate alındığında toplam su temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti birim
ücretinin 0,91-1,49 $/m3 seviyelerine çıktığı bilinmektedir.
Atık yönetimi hizmeti karĢılığı olarak Belediyelerimizce atık üreticilerinden su faturaları
üzerinden tahsil edilen ücret Çevre Temizlik Vergisi (ÇTV) dir. ÇTV 2010 yılı itibarı ile 0, 18
TL/m3 olup atık yönetimi hizmetleri için gerekli masrafları tam karĢılayacak bedelin çok
altındadır. Örneğin günde ~ 100 L/kiĢi su tüketen 4 kiĢilik bir haneden tahsil edilecek ÇTV
tutarı,
0,100 x 4 x 30 x 0,18 TL /m3 = 2,16 TL /hane-ay (26 TL/hane-yıl)
olup çok düĢük düzeylerdedir. Zira EHCIP (Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması)
Projesi‟nde AB standartlarındaki bir atık yönetimi hizmeti için harcanabilir hane halkı gelirinin
ortalama % 0,7‟si civarında bir bedel toplanması gerekmektedir (ENVEST, 2005).
KiĢi baĢına gelir 4000 $/yıl alınarak, gerekli atık yönetim bedeli,
4000 $/yıl x 4 kiĢi/hane x 0,6 x 0,007 = 67,2 $ (~100 TL)/hane-yıl olacaktır.
Burada ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi ve harcanabilir hane halkı geliri toplam gelirin
%60‟ı olarak kabul edilmiĢtir. Dolayısı ile ÇTV, olması gereken değerin 26/100*100 (=
%26‟sı) ya da ~1/4‟ü mertebesindedir. Bu yüzden Belediyelerimiz atık yönetimi hizmetlerini
ÇTV yanında büyük oranda baĢka kaynaklarından transfer yoluyla sürdürmektedirler.
ÇTV‟nin atık yönetimi giderlerini tam olarak karĢılayabilmesi için 0,18 TL/m3‟den ~0,70-75
TL/m3 düzeylerine yükseltilmesi gerektiği düĢünülmektedir. Ülkemizdeki su temini, atıksu
uzaklaĢtırma ve katı atık tarifeleri toplamı birlikte değerlendirildiğinde ortalama 2,05 x 1,05 +
0,18 =2,42 TL/m3 (1,61 $/m3) „lük bir değer gözlenmektedir. Bu bedele ~ %5‟lik Ģebeke
bakım bedeli de dâhildir. Söz konusu üçlü tarife paketinde su temini ücretleri genelde olması
gerekenin üstünde, atık yönetim ücretleri (ÇTV) ise gerçek maliyetin çok altındadır. Dolayısı
ile söz konusu üç tarife bileĢeni tek bir havuza alınarak her bir bileĢenin gerçek değerlerini
esas alan daha adil ve gerçekçi bir tarife yapısı oluĢturulabilir.
ÇOB Tarifeler Yönetmeliği
Çevre Orman Bakanlığı‟nca, özellikle atıksu altyapı ve katı atık bertarafı ile ilgili mevcut tarife
yapısındaki yetersizlikleri ortadan kaldırmak üzere “Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf
Tesisleri Tarifeleri‟nin Belirlenmesinde Uyulacak Usul ve Esaslara ĠliĢkin Yönetmelik,
27.10.2010 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir.
Bu Yönetmeliğin amacı 26.04.2006 tarih ve 5491 sayılı Çevre Kanununda değiĢiklik
yapılmasına dair Kanunla değiĢik 09.08.1983 tarih ve 2872 sayılı Çevre Kanunu‟na uygun
olarak; atıksu altyapı tesisleri ile evsel katı atık bertaraf tesislerinin kurulması, bakımı,
onarımı, iĢletilmesi, kapatılması ve izlenmesi, bu tesislerle ilgili olarak verilen tüm hizmetleri
karĢılayabilecek tam maliyet esaslı tarifelerin; atıksu altyapı yönetimleri, BüyükĢehir
Belediyeleri ve belediyeler tarafından belirlenmesi, ayarlanması ve uygulanmasını sağlamak
yoluyla çevresel altyapı hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır.
Ġlgili Yönetmelik,
•
kentsel veya endüstriyel atıksuların toplanması, arıtılması ve deĢarjı ve ıslahına
iliĢkin yatırımlara,
•
atıksu sistemlerinin iĢletmesi, bakım ve onarımına,
•
arıtma çamuru bertarafına,
•
evsel katı atıklar için toplama, taĢıma, aktarma, geri kazanım(kompost, yakma vb)
ve bertaraf tesisleri kurulması, iĢletilmesi, kapatılması ve kapatma sonrası izlenmesi
ve bakımına, ait tam maliyet esaslı tarifelerin belirlenmesine;
iliĢkin usul ve esasları kapsamaktadır.
Henüz taslak aĢamasında olan bu yönetmelik yürürlüğe girdiğinde, atıksu ve atık yönetimi
hizmetlerinin gerçek maliyetlerinin karĢılanmasına imkan veren, atıksu ve evsel katı atık
hizmetlerine ait ücretlendirmenin düzenli aralıklarla su faturaları üzerinden yapılmasını
öngören bir tarife sistemine kavuĢmaktadır.
Bu yönetmelikte, kirleten öder prensibine göre hizmet maliyetlerinin tamamının tüketicilerden
karĢılanması esaslı hesaplamaların nasıl yapılacağına dair bir kılavuz kitap hazırlanması da
öngörülmektedir.
Tarifeler Yönetmeliği‟nde, tarifeler belirlenirken göz önünde tutulması gereken önemli bir
husus, su temini, atıksu ve atık yönetimi tarife paketinin harcanabilir hane halkı gelirinin %23‟ünün aĢılmaması olarak yaygın kabul gören OECD kriteri ile uyumdur. Dolayısı ile Tarifeler
Yönetmeliği‟nin yürürlüğe girmesi ile birlikte özellikle gerçek maliyetlerin oldukça üzerinde
uygulanan mevcut su temini ücretlerinin de tam maliyet esaslı olarak yeniden gözden
geçirilmesi gerekecektir.
Bilindiği üzere BüyükĢehir Belediyeleri‟nde atık yönetimi hizmetleri Ġlçe/Belde Belediyeleri ile
birlikte yürütülmekte (ġekil 131) olup uygulamada bazı sorunlar yaĢanmaktadır.
BüyükĢehir Belediyeleri
Hizmet Alanı:
Ġl sınırı (Ġstanbul/Ġzmit) ili merkeze
alan
50 km yarıçaplı bir daire içindeki
Belediyeler
Ġlçe Belediyeleri
Hizmet Alanı:
Belediye sınırları içi
Diğer Belediyeler (BüyükĢehir Belediyeleri
görev alanı dıĢındakiler dahil):
Atık Yönetimi Birlikleri (AYB):
(KAAP, 2006/2009)
Hizmet alanı:
Genelde il sınırlarını esas alarak
oluĢturulan, Atık Toplama Havzaları
içindeki Belediyeler
Birlik Üyesi Belediyeler:
Hizmet alanı:
Belediye sınırları içi
Çevre ve Orman Bakanlığı:
B.B. Çevre Koruma Daire BaĢkanlığı:
Atık Yönetim Planı Hazırlamak
Aktarma Merkezleri Yapım/ĠĢletimi
Atık ĠĢleme ve Bertaraf Tesisleri Yapımı
/ĠĢletimi
Ġlçe/Belde Belediyeleri:
Atık Yönetim Planlarını Ġlçe Ölçeğinde
Hazırlamak (toplama, geri kazanım/geri
dönüĢüm, yerel kompost)
Atık Toplama ve Aktarma/ (yakınsa)
Depolama Tesislerine TaĢıma
AYB Yönetimi:
Birlik Hizmet Alanı için AYP hazırlayıp
uygulamak
Aktarma Merkezleri Yapım/ĠĢletimi
Aktarma Merkezleri ile Nihai Bertaraf (Düzenli
Depolama)
ve
Arıtma
(Kompost/Biyometan/Termal
dönüĢüm)
Tesisleri arasında taĢıma
Düzenli Depolama ve Atık Arıtma Tesislerinin
Yapımı/ĠĢletimi
Maddesel Geri kazanım Tesisleri (ambalaj
atıkları) için yer belirleme (Yatırım ve ĠĢletim
ambalajlı ürünleri piyasaya sürenlere ait)
Birlik Üyesi Belediyeler:
Atık Yönetim Planlarını Hazırlama Ġlçe/Belde
Uygulamak
Atık Toplama ve Aktarma Merkezleri veya
(yakınsa) Düzenli Depolama Tesislerine
TaĢıma
Ambalaj Atıkları Geri dönüĢümü (ikili toplama
ve/veya kumbara + geri dönüĢüm merkezleri)
ve Yerel Kompost Faaliyetleri Yürütme
AB ile uyumlu Katı Atık Ana Planı (KAAP) ve
AYEP, Ġklim DeğiĢikliği Ulusal Eylem Planı
hazırlamak, uygulamaları izlemek
Atık Yönetim Planlarını Onaylamak ve
Uygulamaları izlemek
Atık Bertaraf/Arıtma Tesisleri ile ilgili ÇED ve
ĠĢletme Ġzin Sürecini Yönetmek
Çevre ve Orman Bakanlığı Merkez
TeĢkilatının Görevleri, ÇalıĢma Esas ve
Usulleri
Hakkında
Yönetmelik
kapsamında belirlenen diğer görevler
ġekil 131. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma
Buradaki en temel sorun, atık transfer, arıtma ve düzenli depolama hizmetleri ile ilgili olarak
BüyükĢehir Belediyeleri‟nce yapılan harcamalara Ġlçe/Belde Belediyeleri‟nin tam maliyet
esaslı olarak katılımının sağlanamayıĢı (gerekli para transferinin yapılamayıĢı) dır.
Sözkonusu kaynağın, Ġlçe/Belde Belediyesi su faturaları esas alınarak BüyükĢehir (veya
Bölgesel Atık Yönetimi Birliği) bütçesine aktarılması sağlanmalıdır.
Su, Atıksu ve Katı Atık Yönetimi Tarifeleri ile ilgili Öneriler
Su Temini ve Atıksu Yönetimi Tarifesi
Ülkemiz‟de ağırlıklı olarak yüzeysel ve yer altı sularından sağlanan içme/kullanma sularının
maliyeti nispeten düĢük düzeylerdedir. Örneğin Ġstanbul‟a ~ 180 km mesafedeki Büyük Melen
Akarsuyu‟ndan su temin eden Büyük Melen Ġçme Suyu Sistemi‟nin maliyeti bile ~0, 35 $/m3
(~0, 50 TL/m3) düzeyindedir. Çoğu durumda sadece hızlı filtrasyon ve klorlama gibi temel
arıtma iĢlemleri uygulanan su arıtımı maliyetleri oldukça düĢük (< 0, 15 $/m 3) düzeylerdedir.
Dolayısı ile su temini maliyetinin Ģebeke bakım/onarım/yenileme yatırımlarının ek maliyetleri
de dahil genelde ≤0,50$/m3 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir.
Zessner v.d. (2010) tarafından Tuna Havzası Ülkeleri ve Türkiye‟yi de içine alan bir
çalıĢmada ≥ 100.000 EN (eĢdeğer nüfus) lu Ģehirlerde ileri biyolojik (CNP gideren) arıtma
tesislerinin yıllık toplam maliyetinin (yıllık yatırım+iĢletme/bakım) 20-25 Avro/EN. yıl
aralığında değiĢtiği belirlenmiĢtir. Dolayısıyla, 25 Avro/EN. yıl maliyet ve 200 L/EN. gün
atıksu oluĢumu için m3 baĢına arıtma maliyeti,
25/(0,2 x 365) ≈ 0,34 Avro/m3 (0,43 $/m3 = 0,68 TL/m3)
olacaktır.
Bu durumda,
Su+atıksu arıtma maliyeti = 0,40 + 0,43 = 0,83 $/m3
alınabilir. Bu bedele yönetim (servis, iĢletme/bakım, yenileme) giderleri karĢılığı ~%30‟luk bir
ilave yapılırsa toplam su+atıksu bedeli ~ 1,08 $/m3 alınabilir. Bu tarifenin nüfus büyüklüğü ve
yersel özel durumlar dolayısı ile ± 0,30‟luk sapma gösterebileceği esas alındığında su+atıksu
tarifelerinin çok büyük oranda,
1,08 ± 0,32 $/m3 (1,62± 0,48 TL/m3)
aralığında kalması beklenir. Bu değeri destekleyen bir büyüklük olarak, ĠSKĠ (1999) Su
Temini ve Atıksu Yönetimi Master Planı‟nda önerilen tüm maliyet esaslı su+atıksu tarifesi
olan 0,9~1,1 $/m3 örnek gösterilebilir.
Atık Yönetimi Tarifesi
EHCIP (2005) Projesi‟nde detaylı olarak incelendiği üzere, Türkiye‟de kiĢi baĢına milli gelir
5000 $/yıl, ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi/hane ve atık yönetimi hizmetlerinin
harcanabilir hane halkı gelirinin %0,7‟sini (binde 7) aĢmaması hali için, tam maliyet esaslı
olarak atık üreticilerinden tahsili gereken atık yönetimi bedeli,
5000 x 4 x 0,6 x 0,007 = 84 $/hane.yıl (= 7 $/hane.ay)
bulunur. Bu değerin gelir düzeyi ve nüfusun yüksek olduğu (Milli Gelir 10.000 $/kiĢi.yıl)
BüyükĢehirlerde 120$/hane.yıl ile düĢük gelir düzeyli (2.500 $/kiĢi.yıl) ve hane halkı
büyüklüğü daha fazla (5~6 kiĢi/hane) olan yerleĢimlerde ~ 65 $/hane.yıl aralığında değiĢmesi
beklenmektedir. Dolayısı ile atık yönetimi tarifeleri, 100 L/N.gün ortalama su tüketimi (12
m3/hane.ay) esas alınarak su tüketimi cinsinden ifade edilirse,
Ortalama bedel = 7/12 ≈ 0,58 $/m3
olup; 0,83 ~ 0,45 $/m3 aralığında değiĢecektir.
Bu durumda Türkiye ortalaması itibarı ile harcanabilir hane halkı gelirinin çevre
harcamalarına (su, atıksu, atık yönetimi) ayrılan kısmı,
(1,08 0,58) x144 m 3 / yıı.hane
5000 x 4 x0,60
uygundur.
239 $/hane.yı/
x100
12000 $/hane.yı/
%2
olup;
OECD
kriterlerine
8.3.
Kentsel Atıksu Arıtma Tesisi Planlamaları
Atıksu Arıtma Tesisi Planlama ve Fizibilite ÇalıĢmaları, Havza Koruma Eylem Planlarının
Hazırlanması Projesi‟nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki
tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan
tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, atıksu arıtma tesislerine atıksu taĢıyacak
kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması
faaliyetlerini kapsamaktadır.
Mevcut Atıksu Arıtma Tesislerinin Değerlendirilmesi
Havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları kapsamında mevcut kentsel AAT ler yerinde
incelenmiĢ ve yenileme veya kapasite artıĢı ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama
çalıĢmalarına
da
yansıtılmıĢtır.
Ayrıca
planlama
çalıĢmalarında
oluĢturulan
arıtma
senaryolarında öngörülen esaslara göre, çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını
arıtması planlanan mevcut AAT ler için gerekli kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet
değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer almaktadır.
Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve Orman
Bakanlığı) atıksu arıtma tesisleri için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise,
bunlar da ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır.
Atıksu Arıtma Tesisi Planlama Senaryoları
Ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak 3 farklı senaryo için AAT
planlamaları alternatifleri üretilmiĢtir:
1. Alternatif: Maksimum atıksu arıtma tesisi ve minimum kolektör hatlarının oluĢacağı
planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler
hariç olmak üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır.
2. Alternatif: Minimum atıksu arıtma tesisi ve maksimum kolektör hatlarının oluĢacağı
planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün
olmayanlar hariç olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan
en az sayıda atıksu arıtma tesisinde arıtılması planlanmıĢtır.
3. Alternatif: Optimum sayıda atıksu arıtma tesisi ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının
oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar
hariç olmak üzere atıksu arıtma tesisleri, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla
sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak olarak planlanmıĢtır.
Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler, herhangi bir AAT‟den faydalanmayan yerleĢim
birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‟ye bağlı olan ancak AAT‟de yenileme yapılması
gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim
birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‟ye bağlı olan, atıksuları %90‟ın
üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim
birimleri, maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir.
Proses Tipi Seçimi için Kriterler
Planlanan AAT‟leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz
önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu
Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü
Yönetmelikleri’nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus
değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir. Bu bağlamda tesise bağlı nüfus
değerine göre proses seçimi Tablo 61‟de verildiği gibi yapılacaktır. Tablodan da görüleceği
gibi yerleĢim birimlerinin mevzuata göre sahip olduğu durum proses seçimini doğrudan
etkilemektedir. YerleĢim biriminin içme suyu havzasında veya hassas alan olarak belirlenmiĢ
alanlar içinde yer alması durumunda daha güvenilir prosesler tercih edilmiĢtir. Nüfusu
10.000‟in üzerinde olan ve hassas alan veya içme suyu havzasında yer alan yerleĢim
birimleri için ve durumuna bakılmaksızın nutrient giderimi yapılabilen aktif çamur sistemleri
(BNR) seçilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında yer alan yerleĢim birimleri ise içme suyu
havzası içerisinde yer alanlar ve içme suyu havzası dıĢında yer alanlar olarak ayırt edilmiĢtir.
Söz konusu yönetmeliklere göre hassas alan içinde yer alsın veya almasın nüfusu 10.000‟in
altında yer alan yerleĢim birimlerinin ileri arıtma yapma yükümlülüğü bulunmamaktadır.
Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında kalan ve içme suyu havzasında yer alan yerleĢim birimleri
için ileri arıtma da yapılabilen aktif çamur sistemleri seçilmiĢtir. Bu yerleĢim birimlerinden
inĢaatına baĢlamıĢ ya da tesisini iĢletmeye almıĢ olanlar tesislerini ikincil arıtma olarak
projelendirmiĢse, planlamalarda da buna paralel olarak proses seçimi yapılmıĢtır. Ancak
henüz atıksu arıtma tesisi planlanmamıĢ yerleĢim birimleri için ileri arıtma öngörülmüĢtür.
Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri için ise ikincil arıtma mertebesinde aktif
çamur sistemleri öngörülmüĢtür. Ancak yer sıkıntısı olmayan, doğal arıtma için ihtiyaç
duyulan tesis arazisini tahsis edebilen yerleĢim birimlerinin doğal arıtma sistemleri için
hazırladıkları projelere planlamalarda da yer verilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında
kalan yerleĢim birimleri içme suyu havzasında yer almıyorsa doğal arıtma sistemi
kurmalarında mevcut mevzuata göre bir engel bulunmamaktadır. Ancak doğal arıtma
sistemleri aktif çamur sistemlerine göre çok daha büyük alan ihtiyacına sahip olduğu için
nüfusu 2.000‟in üzerinde yer alan yerleĢim birimleri gerekli araziyi tahsis etmekte
zorlanmaktadır. Bu nedenle ilgili yerleĢim biriminden talep olmamıĢsa bu gruba giren
yerleĢim birimleri için ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri planlanmıĢtır. Nüfusu
2.000‟in altında yer alan yerleĢim birimlerinde ise içme suyu havzasında yer alanlar için
paket arıtma sistemleri ön görülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri
için ise doğal arıtma sistemleri planlanmıĢtır. Ancak doğal arıtma sistemi için gerekli araziyi
tahsis edemeyenler için paket arıtma seçeneği de göz önünde bulundurulmuĢtur.
Yukarıda belirtilen durumları özetleyecek Ģekilde, prosos tipi seçimi Tablo 61 de verildiği gibi
yapılmıĢtır.
Tablo 61. Planlama çalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçimleri
Arıtma
Nüfus Aralığı
N<2000
2000<N<10000
YerleĢim Durumu
Proses Tipi*
Paket Arıtma
Hassas Alan
100000<N<250000
N>250000
* KI:Kaba Izgara
Ġkincil
Çamur Arıtma
KI
Kurutma Yatakları
Doğal/Paket Arıtma Ġkincil
KI/Foseptik
Kurutma Yatakları
Diğer
Doğal/Paket Arıtma Ġkincil
KI+Foseptik
Kurutma Yatakları
U.H. Aktif Çamur Ġkincil/ileri
KI+ĠI+YAKT
Graviteli Yoğ. +
Hassas Alan**
SistemiAktif Çamur Ġkincil
U.H.
KI+ĠI+YAKT
Mekanik/Kurutma
Diğer**
SistemiAktif Çamur Ġkincil
U.H.
KI+ĠI+YAKT
Yatakları
Sistemi
ĠçmeSuyu Havzası*** BNR
Ġleri
Hassas Alan***
BNR
Ġleri
Diğer
U.H. Aktif Çamur Ġkincil
Sistemi
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
U.H. Aktif Çamur Ġkincil
Sistemi
BNR
Ġleri
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
BNR
Ġleri
BNR
Ġleri
10000<N<50000
50000<N<10000
Mertebesi Ön Arıtma*
Hassas Alan
BNR
Ġleri
Diğer
BNR
Ġleri
ĠI:Ġnce Izgara
UH: Uzun Havalandırmalı
YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu
Mekanik
KI+ĠI+YAKT
Mekanik
Grav.Yoğ.+ Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Mekanik
KI+ĠI+HKT
Çamur Çürütme +
Mekanik
HKT:Havalandırmalı Kum Tutucu
BNR: Biological Nutrient Removal (Karbon+besi maddesi giderimi)
** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için
aktif çamur sistemi öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını
tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına
çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır.
*** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim
birimleri için ileri arıtma yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde
aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi
iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur
sistemi planlanmıĢtır
Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları
Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan üç arıtma senaryosunun her
biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında üç alternatif senaryo arasında ekonomik
olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır.
Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel atıksu arıtma
tesislerinin her biri için ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon
maliyetlerini içerecek biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‟lerin ilk yatırım
maliyetleri ve 30 yıllık toplam iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan
toplam atıksu arıtma maliyetleri, arıtılan atıksuyun m3 ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile
toplam atıksu arıtma maliyetleri de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri
için inĢaat maliyetleri ile terfi merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde bunların ilk yatırım ve
iĢletme maliyetleri de dikkate alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle
mukayeseleri sonucu bir rölatif maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin
sağlıklı olabilmesi için, üç alternatif için aynı metot ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz
önünde bulundurulmuĢtur.
Planlama ve fizibilite çalıĢmalarında kullanılan hesap yöntemleri, çalıĢma sonuçları ve
planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerine ait bilgiler ve çalıĢma kapsamında yürütülen diğer
tüm faaliyetlerin sonuçları EK VIII’de, mevcut ve planlanan kentsel AAT‟leri haritası EK IX’da
verilmektedir.
Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan
Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo
62’de verilmiĢtir Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan
arıtma senaryosu Alternatif 1‟dir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‟ lerin tamamlanma
ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde
verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki
yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‟lerin tamamlanma zamanları nüfusu
100.000‟den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için
2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 10.000‟in altındaki belediyeler için
2017 yılıdır.
Tablo 62. Marmara Havzası AAT Toplam Maliyetleri
Atıksu Arıtma Maliyeti (Euro)
Senaryo
Aktif
Doğal
Kolektör
Toplam
ĠĢletme
Yenileme
ĠYM
Maliyeti
Maliyeti
Toplam
Yatırım
Maliyeti
Toplam
Maliyet
Çamur
Arıtma
Alternatif I
38.341.343
1.239.705
10.799.671
50.380.719
92.242.842
285.899
50.666.617
142.909.459
Alternatif II
38.330.799
902.095
10.799.671
50.032.565
92.697.197
1.526.387
51.558.952
144.256.149
Alternatif III
37.613.229
708.335
10.799.671
49.121.235
92.414.158
5.252.374
54.373.609
146.787.767
Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif,
havzada yapılan 2. ve 3. paydaĢ toplantılarında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer
kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantılar sonucunda istenen değiĢiklikler bu
arıtma senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Nihai atıksu arıtma
senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo 63’de verilmiĢtir.
Tablo 63. Marmara Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri
Atıksu Arıtma Maliyeti (EURO)
Senaryo
Aktif Çamur
Nihai
47.579.648
Doğal
Arıtma
773.785
Kolektör
Toplam ĠYM
Yenileme
8.425.154
56.778.587
ĠĢletme
Maliyeti
Maliyeti
111.989.873
874.746
Toplam
Yatırım
Maliyeti
57.653.333
Toplam
Maliyet
169.643.206
Planlaması yapılan kentsel AAT‟lerin 2012-2017 yılları arasındaki kümülatif ilk yatırım
maliyetlerine ait grafik ġekil 132‟de verilmektedir. Marmara Havzası‟nda seçilen arıtma
senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için; 2010 yılına kadar süresi olan
AAT‟lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 23.403.620 €, 2012 yılına kadar süresi olan AAT‟lerin ĠYM
14.337.431 €, 2014 yılına kadar süresi olan AAT‟lerin ĠYM 8.473.185 €; 2017 yılına kadar
süresi olan AAT‟lerin ĠYM 10.564.351 €‟dur. Birden fazla yerleĢimin aynı AAT‟ye bağlı olduğu
durumlarda (ortak arıtma) , AAT‟nin hizmet ettiği nüfusa bakılmaksızın. AAT‟ ye bağlı ve
nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen süreye kadar tesisin iĢletmeye
alınacağı kabul edilerek grafiklerde, çalıĢma kapsamında planlanan AAT‟ler harita üzerinde
gösterilmiĢtir. Marmara Havzasında planlanan AAT‟ler ġekil 133‟de verilmektedir.
*Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan
AAT'ni iĢletmeye almak için aĢılmaması gereken süre 2010‟dur. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde
2012 yılı olarak öngörülmüĢtür.
ġekil 132. Marmara Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri
ġekil 133. Marmara Havzasında mevcut ve planlanan AAT’ler
8.4.
Marmara Havzası Koruma Eylem Planı
Marmara Havzası için önerilen eylem planı kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler
uzun vade olarak belirlenmiĢtir. Bu zaman aralıkları, tespit edilen planlamaların öncelik ve
uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir.
Önerilen planlamalar aĢağıda verilmiĢ, ardından bu planlamaların nasıl ve hangi kurumlar
tarafından gerçekleĢtirileceği detaylı olarak anlatılmıĢtır. Eylem planı takvimi EK X‟da
verilmektedir.
8.4.1.
Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması
HazırlanmıĢ olan koruma eylem planı stratejisinin altyapısı bu çalıĢma kapsamında
oluĢturulmuĢtur. Söz konusu çalıĢma makro ölçekte bir plan niteliğinde olup, yerel bazlı
stratejilerin yerinde ve detaylı olarak çalıĢılması gerekmektedir.
8.4.2.
Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması
Eylem planı takviminde yer alan faaliyetlerin gerçekleĢtirilmesi için ilgili kurum ve kuruluĢlar
arasında gerekli iĢbirliğinin oluĢturulması ve bu iĢbirliğinin sürekliliğinin sağlanması
gerekmektedir. Bu koordinasyonun etkin bir Ģekilde yürütülebilmesi için kurum ve kuruluĢlar
arası iĢ tanımı ve iĢ dağılımlarının netleĢtirilmesi esastır.
8.4.3.
Atıksu Yönetimi
Atıksu Yönetimi kapsamında yer alan faaliyetler; havzada yer alan tüm yerleĢim yerleri için
mevcut atıksu altyapı durumunun iyileĢtirilmesi amacıyla kentsel AAT‟lerin kurulması,
kolektör hatlarının inĢası, OSB‟lerde, tüm tekil endüstri tesisleri ve atıksu oluĢturan her türlü
kirlilik kaynağında AAT‟lerin kurulması ile havza üzerinde baskı oluĢturan atıksu kaynaklı
kirliliğin azaltılması çalıĢmalarını kapsamaktadır.
8.4.3.1. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi
Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi, kentsel yerleĢimlere ait AAT‟ler ile ilgili yer seçimi, fizibilite
ve ÇED raporlarının hazırlanması, uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması
ve inĢaatların yapılarak tesislerin iĢletmeye alınmaları dahil tüm faaliyetler ile bu tesislere
atıksu iletecek kolektör hatlarının inĢası iĢlerini kapsamaktadır. Mevcut durumda Çevre ve
Orman Bakanlığı (ÇOB), Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri (ĠÇOM), BüyükĢehir Belediyeleri Su
Kanalizasyon Ġdareleri (BB SKĠ) ve Belediyeler atıksu yönetimi ile ilgili sorumlu olan
kuruluĢlar durumunda iken; önerilen havza yönetim sisteminde büyükĢehirlerde BB SKĠ,
büyükĢehir haricindeki diğer tüm illerde ise Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri (Ġl SKĠ) sorumlu
kılınmıĢtır. Tüm faaliyetlerinin kontrolü ve kurulacak olan tesislerin izleme ve denetim
faaliyetlerinden ise HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır.
Atıksu altyapı yönetimi iĢ programı hazırlanırken, ÇOB tarafından yayımlanan 2006/15 sayılı
AAT ĠĢ Temin Planları ile ilgili Genelgede ve 08.01.2006 tarih ve 26.047 sayılı Resmi
Gazete‟de yayımlanan Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği‟nde verilmiĢ olan tarihler dikkate
alınmıĢtır. Buna göre kentsel yerleĢimlerde AAT‟lerin iĢletmeye alma tarihleri Tablo 64’de
verilmektedir.
Tablo 64. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri
NÜFUS ARALIĞI
AAT ĠġLETMEYE ALINMA TARĠHĠ
>100.000
50.000-100.000
10.000-50.000
2.000-10.000
<2.000
2010 (2012)
2012
2014
2017
2017
na kolektör hatları yapımı 2011 yılından itibaren 3 yıllık bir süre içerisinde tamamlanmalıdır.
Uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale-inĢaat iĢlerinden BB
SKĠ‟ler ve Ġl SKĠ‟ler sorumlu olacaktır.
8.4.3.2. Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi
Hazırlanan uygulama programına göre, nüfusu 2.000 den büyük olan kırsal yerleĢimlerde
atıksu altyapı çalıĢmaları 2017 tarihinde tamamlanmalıdır.
8.4.3.3. Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu
OSB ve alıcı ortama deĢarj yapan tekil endüstrilerin atıksu altyapı sistemlerinde yapılacak
tüm iyileĢtirme çalıĢmaları en kısa sürede (2011 yılı) baĢlamalıdır. Sanayicilerin
sorumluluğunda olan bu iĢ kapsamında; AAT inĢaat öncesi faaliyetleri ile inĢaat ve iĢletmeye
alma faaliyetleri yer almaktadır. Önerilen sistemde, kontrolsüz deĢarjların tespiti ve
önlenmesi görevi mevcut durum değiĢtirilmeksizin ĠÇOM‟a verilirken, izleme ve denetim
faaliyetleri sorumluluğu, diğer pek çok alt bileĢen de olduğu gibi, Çevre Ġdaresi‟ne
devredilmektedir.
Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan ve çevresel açıdan risk oluĢturan atıkların yönetimi
için, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı‟na (ETKB), ÇOB ve sanayicilere mesuliyet düĢmekte
olup, faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan HAS/ÇĠB sorumlu olacaktır.
8.4.3.4. Yağmur Suyu Altyapı Durumu
2011 yılından itibaren yağmur suyu toplama sisteminin kurulumu faaliyetlerine baĢlanmalı ve
illerin büyüklüğüne bağlı olarak en geç 2020 yılına kadar nüfusu 50.000 ve üzerinde olan tüm
yerleĢim yerlerinde yağmur suyu altyapısı tamamlanmalıdır. Altyapı hizmetleri mevcut
durumda BB SKĠ‟ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından yürütülmekte olup, önerilen
yapıda soeumluluk BB SKĠ‟lerin yanında yeri kurulacak Ġl SKĠ‟lere düĢmektedir.
8.4.3.5. Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi
2011 yılından itibaren özellikle büyükĢehir belediyelerinde ve diğer tüm belediyelerde
kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2015 yılı sonuna kadar
tamamlanmıĢ olmalıdır. Yine 2011 yılından itibaren öncelikle halihazırda bu deĢarj
standartlarını koymuĢ büyükĢehir belediyelerinde olmak üzere denetim ve izlemeler
gerçekleĢtirilmelidir. Kanalizasyon deĢarj standartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve
izlenmesi mevcut durumda BB SKĠ‟ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından
yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk BB SKĠ‟lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‟lere
düĢmektedir.
8.4.3.6. Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi
Kentsel ve endüstriyel atıksular arıtıldıktan sonra veya arıtılmadan akarsu, sulama kanalı,
tarım alanı, göl vb. alıcı ortamlara deĢarj edilebilmektedir. Havzanın Ģartları dikkate alınarak
behsedilen deĢarjlar için en uygun alıcı ortamın 2014 yılı baĢına kadar belirlenmesi
gerekmektedir. Bu amaçla alıcı ortama atıksu deĢarjları için gerekli alt yapı rehabilitasyon
projeleri DSĠ, ĠÇOM, TĠM ve HSA/ÇĠB‟in katkısıyla oluĢturulmalıdır. Bu alıcı ortamlar
içerisinde özellikle yüzeysel ve yeraltı sularına yapılan deĢarjlarda alıcı ortamın su kalitesi
dikkate alınarak alıcı ortama özgü deĢarj standartları getirilmesi önerilmektedir. 2011 yılından
itibaren alıcı ortam deĢarj standartlarının oluĢturulması çalıĢmalarına baĢlanmalıdır. Alıcı
ortam deĢarj satandartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve izlenmesi mevcut durumda
ÇOB, ĠÇOM tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk ÇOB, ĠÇOM yanında
yeni kurulacak HSA/ÇĠB‟e düĢmektedir
8.4.4.
Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi
Katı ve tehlikeli atık yönetim sistemin planlanması proje kapsamı dıĢında olmakla beraber,
proje dahilinde önerilen atık birlikleri yer almakta olup üye belediyeler için öncü niteliğinde
atık yönetim tesisleri önerilmektedir. Bu kapsamda, havza koruma eylem planı çerçevesinde;
atık azaltımı, kaynağında ayırma ve geri dönüĢüm sisteminin yerleĢtirilmesi, katı atık iĢleme
ve bertaraf tesislerinin kurulması, mevcut düzensiz depolama sahalarının rehabilitasyonu ile
tehlikeli ve özel atıkların yönetimi hususları ile ilgili bir iĢ termin planı hazırlanmıĢtır.
8.4.4.1. Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları
Atık azaltımı, kaynağında ayırma ve yüksek kapasiteli ikili (ayrı) toplama ile geri dönüĢüm
sisteminin yerleĢtirilmesi/yaygınlaĢtırılmasına iliĢkin uygulamaları, mevcut durumda küçük
ölçekte devam etmekte olup 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır.
Söz konusu faaliyetler için mevcut yapıda uygulayıcı kurumlar ÇOB, ĠÇOM, BB, Belediyeler
ve Atık Üretici Birlikleri olup, önerilen idari yapıya göre söz konusu kurumlar faaliyetlerini
sürdürecek ancak tercihen Belediyeler yerine tamamen Atık Birlikleri devreye girecektir.
8.4.4.2. Katı Atık ĠĢleme, Geri Kazanım ve Bertaraf Tesisleri
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için
2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‟dir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler yerini tamamıyla Atık Birliklerine bırakmakta, tesislerin izleme ve
denetimi
ise
Çevre
Ġdaresi
(HSA/ÇĠB)
ve
ĠÇOM
tarafından
(cezai
yaptırımlar)
paylaĢılmaktadır.
8.4.4.3. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu
Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için
takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına
Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer
birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler
için 2012; 10.000-50.000 arasındaki birlikler için 2014 ve 10.000 altındaki birlikler için ise
2017‟dir.
Mevcut düzensiz depolama sahalarının kapatılması çalıĢmalarının, bölge için düzenli
depolamaya geçiĢin en son tarihi olarak kabul gören yılı baz alarak, en geç 2 yıl içinde
tamamlanacağı öngörülmüĢtür. Rehabilitasyon çalıĢmalarının en erken 2011 yılı sonu itibari
ile baĢlayabileceği kabulü ile, 2012-2020 yılları arasında, mevcut düzensiz depolama
alanlarının tamamının ıslah edileceği düĢünülmektedir.
Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının
hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık
Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen
durumda, Belediyeler yerini yine tamamıyla Atık Birliklerine bırakmakta, tesislerin izleme ve
denetimi ise Çevre Ġdaresi (HSA/ÇĠB) ve ĠÇOM‟ca (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır.
8.4.4.4. Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tehlikeli ve özel atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın
uygulanması çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‟dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü Çevre
Ġdaresi‟nden (HSA/ÇĠB) oluĢmaktadır.
8.4.4.5. Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları
Tıbbi atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın uygulanması
çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir.
Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‟dir.
Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini
sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü
HSA/ÇĠB‟den oluĢmaktadır
8.4.5.
Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü
8.4.5.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‟lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi 2040 yılına kadarki zaman süresince
üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir yönetimi gerektirmektedir.
Mevcut düzende tarımsal faaliyetlerden sorumlu olan ana kurum Tarım ve Koy ĠĢleri
Bakanlığı (TKĠB) ve bu Bakanlığın il temsilcilikleri olan Tarım Ġl Müdürlükleridir (TĠM).
Tarımsal AraĢtırma Enstitüleri ve Üniversitelerin Ziraat Fakülteleri de konuyla ilgili diğer
kurumlardır. Tarımsal uygulamalardan kaynaklanan kirlilik konusu ise ÇOB‟un ilgi alanına
girmektedir. Mevcut durumu yansıtır nitelikte tarım ile ilgili ana kullanıcılardan (çiftçiler) daha
sağlıklı ve sürekli veri temini konusunda Bölüm 7.4.5.1‟de önerilen düzene geçilmesi
gerekmektedir. Sağlıklı verim temini, kurumlar arası iĢbirliği, veritabanlarının oluĢturulması ve
bilinçlendirme çalıĢmalarının baĢlatılması ile çözülebilecektir. Önerilen düzende, bu
iĢbirliğinin yanı sıra HAS/ÇĠB da izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacaktır.
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.4.5.1‟de açıklanan düzende envanter çıkarılma, verilerin kayıt altına alınması, eğitim
ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2013 yılına kadar tamamlanması beklenmektedir. Bu tarihten
itibaren oluĢturulmuĢ olan veritabanına yıllık verilerin iĢlenmesi rutin bir iĢlem olarak
sürdürülmelidir.
Gübre ve Pestisit SatıĢlarını Kontrol Altına Alınması
Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınmasının 2012 yılı sonuna kadar
tamamlanması ve devam eden bir süreç olarak uygulanması öngörülmektedir.
Organik Tarım-Ġyi Tarım Uygulamaları
Organik tarıma geçiĢin önemi ve adımları konusunda Bölüm 7.4.5.1‟de detay bilgi verilmiĢtir.
Organik tarım konusunda havzalarda etkin rol oynayabilecek kurum TKĠB ve TĠM‟lerdir.
Özellikle planlama ve uygulama aĢamalarında TKĠB ve TĠM‟lerin, ÇOB ve ÇOB Ġl
Müdürlükleri ile iletiĢim içerisinde olmasında büyük fayda vardır. ÇalıĢmaların 2013 yılı
baĢında hız kazanmasıyla birlikte 2040 yılına gelindiğinde havzalarda organik tarım
uygulamasına elveriĢli tarım topraklarının %80‟inde organik tarıma geçilmiĢ olması
beklenmektedir.
AAT Çamurunun Tarımda Kullanımına Yönelik ÇalıĢmalar
Bu konu Bölüm 7.4.5.2‟de detaylandırılmıĢtır. Her bir havzada bu özelliklere sahip toprakların
seçimi yine benzer Ģekilde TKĠB, TĠM ve ÇOB ve il teĢkilatları tarafından koordineli olarak
yapılmalıdır. Uygulama çalıĢmalarının ise 2013 yılından itibaren baĢlatılması önerilmektedir.
Tüm bu çalıĢmaların ve uygulamaların havzalarda kurulması önerilen Havza Su Ajanslarının
(HSA/ÇĠB) denetim ve kontrolünde yürütülmesi önerilmektedir.
Mevcut
durumda
ülkemizde
AAT
çamurlarının
özellikleri
hakkında
yeterli
bilgi
bulunmamaktadır. Bu konuda ÇOB koordinasyonu ve yönlendirmesi ile bu konudaki
envanterin çıkarılması konusundaki çalıĢmalar desteklenmeli ve hızlandırılmalıdır.
8.4.5.2. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi
Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik
yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‟lık
bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi gibi hayvancılık kaynaklı kirlilik yönetimi
de 2040 yılına kadarki zaman süresince üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir
yönetimi gerektirmektedir.
Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları
Bölüm 7.2.6‟da sıralanan hususlarla ilgili olarak özellikle elde edilecek bilgi ve verilerin
oluĢturulacak bir veritabanında depolanması ve sistematik olarak güncellenmesi önemli bir
aĢamadır. Bu tip bir veri bankası ülkemizde henüz sağlıklı bir Ģekilde oluĢturulmamıĢtır. Bu
konudaki sorumlu kurum TKĠB ve TĠM ile birlikte ÇOB ve ĠÇOM‟dur. Her 2 ana kurum ve ilgili
il müdürlüklerinde envanterlerin eĢ zamanlı olarak izlenebilmesi sağlanmalıdır. Yine benzer
Ģekilde hayvancılık faaliyetleri konusundaki izleme ve denetimin havzadaki Çevre Ġdaresi
(HSA/ÇĠB) tarafından yürütülmesi önerilmektedir.
OluĢturulacak envanterin yanı sıra, özellikle hayvancılık konusunda faaliyet gösteren
yetiĢtirici ve çiftçilerin eğitimi ve bilinçlendirme çalıĢmalarına ayrıca yer verilmelidir. Bu
konuda yine her 2 kurum önderliğinde Ġl Müdürlüklerine sorumluluk düĢmektedir. Bu öncü
çalıĢmaların 2013 yılına kadar tamamlanması ve bu yıldan sonra da verilerin yıllara göre
güncellenmesi iĢlemine ağırlık verilmelidir.
Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi
Hayvansal atık envanterinin çıkarılması ile eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının
yürütülmesine paralel olarak, 2013 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin
belirlenmesine geçilmesi önerilmektedir.
Her bir havzanın hayvancılık faaliyetlerinin iĢleyiĢine göre, oluĢturulacak envanterin de
incelenmesi ile en iyi ve en uygun hayvansal atık yönetim stratejisi belirlenmelidir. Benzer
Ģekilde bu konudaki ilgili 2 kurum TKĠB ile ÇOB‟tür. Havza özelinde ise bu 2 kurumun il/ilçe
teĢkilatlarına büyük iĢ düĢmektedir. Seçilecek yönetim stratejilerinin Çevre Ġdaresi (HSA/ÇĠB)
tarafından onayı ve uygulamaya geçilmesi aĢamalarında ise izleme, denetim ve kontrolünü
üstlenmesi önerilmektedir.
Hayvansal
Atıkların katı ve sıvı kısımlarını ayrı toplanması, katı kısımlarını
kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili
çalıĢmalar yapılması
Hayvansal
atıkların
katı
ve
sıvı
kısımlarının
ayrı
toplanması,
katı
kısımlarının
kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili
çalıĢmalar 2013 yılı itibariyle baĢlatılmalıdır. Hayvancılık iĢletmelerinin kuruluĢ ve
ruhsatlandırılması sırasında kapasite raporu düzenlenirken iĢletmenin kurulu bulunduğu veya
kurulacağı yerin yerleĢim yerlerine, su kaynaklarına belirli bir mesafede olup olmadığı dikkate
alınmalıdır. Hayvancılık ĠĢletmelerinde gübrenin katı ve sıvı kısımlarının ayrılması, sıvı
kısımlarının ekilebilir araziye enjeksiyonun sağlanması amacıyla gübre çukurunun yapımı,
seperatör, sıyırgaç, pompa, römork v.b. ekipmanların kurulması ve temininde belli bir oranda
hibe desteği uygulanabilir.
Hayvansal atıkların alıcı ortama deĢarjının denetlenmesi
BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar
yaĢanan bölgelerde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve
iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması
teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve
Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal
atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek
organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji
teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Böylece
hayvansal atıkların alıcı ortama noktasal veya yayılı deĢarjları engellenmiĢ olacaktır.
Su ürünleri yetiĢtiriciliği ile ilgili çalıĢmalar yapılması ve ilgili mevzuatın hazırlanması
Su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması
su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu
hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu
BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis
edilmesi sağlanmalıdır. Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı tarafından bu çalıĢmalar dikkate
alınarak ilgili mevzuatın hazırlanması 2015 yılına kadar hazırlanması gerekmektedir
Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının GeliĢtirilmesi
Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması ile ilgili uygun stratejilerin
uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında yetiĢtirici ve çiftçilerin bu konudaki
çabalarını hızlandırmak, desteklemek ve teĢvik etmek üzere bir finansman kaynağına ihtiyaç
bulunacaktır. Finansman sağlanma aĢaması da uygun yönetim stratejilerinin belirlenmesi
paralel olarak 2013 yılı itibari ile baĢlanması önerilmektedir. Bu aĢamada yine aynı iki
kurumun desteği ve koordinasyonuna ihtiyaç bulunacaktır. Özellikle, Organik Tarım ve
Hayvancılık ile Eko Tarım/Turizm konularındaki eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulama
projelerinde AB, UNDP, Dünya Bankası vb. fonlar da kullanılmalıdır. Kurumsal ilgililerin bu
konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve destek vermeleri
beklenmektedir.
8.4.6.
Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları
Havzalarda tarımsal ve hayvancılık kaynaklı kirletici yüklerin yanı sıra diğer önemli bir yayılı
kirletici kaynak tipi ise çeĢitli arazi kullanımlarındaki yanlıĢ ve bilinçsiz uygulamalardan
kaynaklanan ve yüzeysel sularla alıcı ortama taĢınan sediment ağırlıklı yüklerdir. Bu arazi
kullanımları arasında orman, çayır-mera ve otlak alanları ile taĢocakları ve maden sahaları
sayılabilir. Ülkemizde her ne kadar ağaçlandırma ve erozyon önleme konularında özellikle
son yıllarda önemli çalıĢmalar gerçekleĢtirilse; bu konulardaki çalıĢmaların hızlandırılması ve
gerçekleĢtirilmesi ile yayılı kirletici yüklerin alıcı ortama ulaĢması önemli ölçüde
engellenecektir. Arazi kullanımının kirlilik azaltma yönünde yapılanması süreklilik arz eden bir
iĢ kalemi olması dolayısıyla 2040 yılına kadar sistematik olarak yürütülmelidir.
8.4.6.1. Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları
ÇOB‟e bağlı bir kurum olan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü (AEKGM)
ile havzalarda oluĢturulacak Havza Su Ajansları iĢbirliği ile konu ile ilgili etüt ve projelendirme
çalıĢmaların her bir havzada yürütülmesi iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanabilmesi
önerilmektedir. Bu çalıĢmaların havzaların özelinde yapılması esnasında havzaların fiziksel
ve tüm çevresel özellikleri göz önüne alınarak yürütülmesinde yarar vardır.
8.4.6.2. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları
Ağaçlandırma ve Rehabilitasyon
Ağaçlandırmanın ve rehabilitasyonun erozyonu önleyici etkisinin yanı sıra diğer olumlu
etkilerinin de göz ardı edilmemesi gerektiğinden, söz konusu iĢ kalemi 2040 yılına kadar
sürekliliğinin olması gereken bir bileĢendir. Bu konuda AEKGM‟ye büyük iĢ düĢmektedir. Bu
kurumun ĠÇOM ile birlikte koordineli çalıĢması önerilmektedir. HAS/ÇĠB ise bu konudaki
denetim ve izlemeden sorumlu olması beklenmektedir.
Erozyon, Sel ve Çığ Kontrolü ÇalıĢmaları
Ülkemizin coğrafi konumu nedeni ile erozyona açık alanları bulunmakta ayrıca yağıĢlı
mevsimlerde azı havzalarda sel tehdidi ve çığ düĢmesi gibi doğal felaketlerde meydana
gelebilmektedir. AEKGM her bir havzadaki doğal felaketlere maruz kalabilecek hassas
alanları
tespit
edip
bu
alanlarda
gerekli
önlemleri
zaman
içerisinde
alabilmesi
beklenmektedir. Sistematik ve sürekli olarak bu konudaki çalıĢmalara 2040 yılına kadar
ihtiyaç olacaktır. AEKGM çalıĢmalarının yürütülmesini ĠÇOM bilgisi ve onayı dâhilinde
sağlamalı ve HAS/ÇĠB tarafından izlenip denetlenmelidir.
Mera Islah ÇalıĢmaları
Ülkemizde mera-çayır ve otlak alanları önemli arazi kullanım tiplerinden biridir. Özellikle
mevcut durumda hayvancılık faaliyetleri açısından önem arz eden bu kullanımlarda
rehabilitasyon çalıĢmalarının
yürütülmesinde kirlilik
önleme
açısından büyük
yarar
bulunmaktadır. Bu konudaki sorumluluk yine AEKGM‟de olup ĠÇOM ile iĢbirliğinde
bulunmalıdır. Ġzleme ve denetimde ise HAS/ÇĠB nın yetkili olması önerilmektedir.
8.4.6.3. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu
Planlama ve Uygulama
Havzalarımızda halen çalıĢır konumda veya terk edilmiĢ taĢocakları ve maden sahaları
bulunmaktadır. Bunların zaman içerisinde planlanması, denetimi ve kontrollerinin yapılması
gerekir. Gerektiğinde rehabilitasyona gidilmeli, uygun Ģartlarda üretim yapmayanlar ve yanlıĢ
yerlerde konuĢlanmıĢ olanlar ise kapatılmalıdırlar. Önerilen planlama ve plana uygun
uygulama iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması önerilmektedir.
Ġzleme ve Denetim
Faaliyetini sürdürenlerin izlenmesi ve denetlenmesi iĢi ÇOB‟ündür. Ancak bu konuda faaliyet
sahibi konumunda olan iĢverenlerin konuya gereken hassasiyeti göstermeleri iĢbirliği
içerisinde sağlanmalıdır. Özellikle rehabilitasyonu aĢamalarında iĢverenlerin gerekli planlama
ve uygulama çalıĢmalarını yürütmeleri beklenmektedir. Terk edilmiĢ taĢocaklarının ve maden
sahalarının çevreye zarar vermesini sağlayacak Ģekilde kapatılmaları ve/veya ıslah edilmeleri
de yürürlükte olan yönetmelikler çerçevesinde iĢveren/ÇOB iĢbirliği ve HAS/ÇĠB denetimi ve
kontrolünde yapılmalıdır.
8.4.7.
Su Kaynakları Yönetimi
Sürdürülebilir havza yönetim anlayıĢında doğal kaynakların (su ve toprak) koruma-kullanma
dengesi prensibi çerçevesinde çeĢitli arazi kullanımları (orman, tarım alanı, endüstri, OSB,
yerleĢim alanları, çayır-mera-otlak, vs.) tarafından kullanılması, korunması, geliĢtirilmesi
önemli bir yer tutmaktadır. Bu bölümde su kaynaklarının yönetimi üzerine geliĢtirilmiĢ öneriler
ile birlikte izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacak kurumlar verilecektir.
Günümüze dek, havzalarda su kaynakları yönetimi baĢta DSĠ olmak üzere, Ġller Bankası (ĠB)
ve Ġl Özel Ġdareleri (ĠÖĠ) tarafından yürütülmekte idi. Önerilen idari yapılanmada ise, DSĠ
koordinatörlüğünde bu kez sadece yerel idarecilerden (ĠB ve ĠÖB) destek alınması
düĢünülmektedir. Havzayı oluĢturan illerin su ve kanalizasyon iĢlerinden sorumlu olan
teĢkilatların konuya olan hâkimiyetleri de göz önüne alınarak daha sağlıklı ve iĢleyen bir
yönetimin oluĢacağı beklenmektedir. Bu yeni yapılanmanın 2015 yılı sonuna kadar
oluĢturularak iĢlerlik kazanması ve bu yıldan sonra da yönetim sisteminin sürekliliği
sağlanmalıdır
8.4.7.1. Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları
Ülkemizde su kaynakları potansiyelinin belirlenmesi amacıyla DSĠ Genel Müdürlüğü ve Bölge
Müdürlüklerinde
çalıĢmalar
yürütülmektedir.
DSĠ
Etüt
ve
Plan
Dairesi
BaĢkanlığı
koordinasyonunda yürütülmekte olan Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010
yılı
sonuna
kadar
tamamlanması
öngörülmüĢtür.
Benzer
düzende
DSĠ‟nin
koordinatörlüğünde her bir havza için su kaynakları potansiyeli (yüzeysel ve yeraltı su
kaynakları) envanterinin hazırlanması ve elde edilen verilerin bir veritabanında depolanması
önerilmektedir. Sağlıklı ve doğru verilerle donatılmıĢ su kaynakları potansiyeli altyapı sistemi
havzanın su kaynaklarının yönetiminde önemli bir adımı oluĢturacaktır. Bu envanter
çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar DSĠ tarafından tamamlanması beklenmektedir. Ancak
altyapı oluĢturulduktan sonra sistematik ve sürekli olarak güncelleme çalıĢmalarının
sürdürülmesi gereklidir.
8.4.7.2. Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları
Kısıtlı eriĢilebilirliğe sahip olduğumuz içme ve kullanma suyu potansiyelinin verimli ve
sürdürülebilir olarak kullanılabilmesi amacıyla hassas konumda olan içme suyu temin edilen
alt havzalarda özel hüküm belirleme çalıĢmalarının ileride hızlandırılarak yaygınlaĢtırılması
gerekmektedir. Henüz birkaç öncelikli içme suyu alt havzasında baĢlatılan bu çalıĢmalar
ÇOB koordinatörlüğünde BB SKĠ ile birlikte yürütülmektedir. Önerilen düzende bu
çalıĢmaların kısa vadede gerçekleĢtirilmesi için ilgili havza sınırları içerisinde kalan yerel
yönetimlerin (BB SKĠ ve Ġl SKĠ) iĢbirliği ile yürütülmesi ve bu konudaki uygulamaların izlenme
ve denetimlerinin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir. Hüküm çalıĢmaları
sonrasında da planlara uygun tarzda yönetimin sürekliliğinin sağlanması da HSA/ÇĠB
tarafından sağlanmalıdır. Ġçme suyu havzalarında özel hüküm belirleme ihtiyacının tespiti
önümüzdeki 2 yıl içerisinde yapılması, öncelikli havzalardan baĢlanarak önümüzdeki 10 yıllık
zaman diliminde tüm gerekli havzalarda çalıĢmaların tamamlanması önerilmektedir.
8.4.7.3. Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi
Günümüze dek akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi görevi DSĠ baĢta olmak
üzere, yerel idarecilerin katkısı ile yürütülmekte idi. Önerilen yapılanmada, her bir havza
özelinde yine DSĠ koordinatörlüğünde havzayı oluĢturan illerin BB SKĠ ve Ġl SKĠ‟leri tarafından
2015 yılı sonuna kadar akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi, 2020 yılına kadar su
üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli yatırımların yapılması ve uzun vadede izleme
ve denetimin yapılması gerekmektedir. Sürekli izleme ve kontrol hizmeti ise DSĠ tarafından
verilmelidir.
Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak
mansaplarına bırakılması gerekecek can sularının hesaplanması ve gerekli ekolojik suyun
yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Seyhan Havzası iĢletme çalıĢması
kapsamında özel sektöre ve DSĠ‟ne ait baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak cansuyu
mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Cansuyu miktarını ölçecek elektronik
limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir.
8.4.7.4. Su Kullanımı Ile Ilgili Havzanın Korunmasına IliĢkin Eğitim ve Bilinçlendirme
ÇalıĢmaları
Havzalarda kullanılabilir su potansiyelinin % 70-75 gibi çok önemli bir kısmı sulamada, kalan
kısmı ise kentsel ve endüstriyel amaçlı kullanılmaktadır. Gelecekte su sıkıntısı çekmemek
üzere su kullanımında tasarrufa gidilmesi, bunun için de suyu kullanan paydaĢların
bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Mevcut durumda eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları DSĠ ve
TĠM tarafından yapılmaktadır. Bu amaçla eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının sürekli
olarak aynı kurumlar tarafından yürütülmesi, bu konudaki izleme ve denetmin ise HSA/ÇĠB
tarafından yapılması önerilmektedir.
8.4.7.5. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Irdelenmesi
Havzalarda yer alan akarsuların kolları üzerinde suyun toplanmasına ve yağıĢ rejimine bağlı
olarak özellikle içme ve sulama kaynaklarının geliĢtirilmesi için baraj ve gölet projelerinin
irdelenmesi gereklidir. Plananan bu su kaynakalarının verimleri su tutma potansiyelini, baraj
hacmini ve net rezervuar kapasitesi dikkate alarak değerlendirilmelidir. Bu projelerin
uygulamaya konulması büyük miktarda yatırım gerektirmektedir. Uygulama önceliği,
ekonomik yapılabilirliği, yararlanıcıların sayısı, hane baĢına düĢen yıllık gelir, ulaĢılabilirlik ve
çevreye etkisi göz önüne alınmalıdır. Mevcut durumda DSĠ tarafından bu projelerin Master
Planı
hazırlama
çalıĢmaları
yürütülmektedir.
Önerilen
yapılanmada
yine
DSĠ
koordinatörlüğünde, sürekli olacak Ģekilde verimlilik araĢtırmasını HSA/ÇĠB yapacağı bir
sistem önerilmektedir.
8.4.7.6. Yukarı Havza ġartlarının IyileĢtirilmesi
Havzada kirlilik kavramı sadece belirli bir lokasayondan kaynaklanmayıp, çok daha geniĢ bir
çevrenin etkisi olarak ortaya çıkmaktadır. Havzanın kendi baĢına çevresel alt yapısını
geliĢtirmiĢ olması, kirletici kaynakları kontrol altına almıĢ olması ve su kullanımını optimize
etmiĢ olması havza Ģartlarının iyileĢmesi için yeterli değildir. Yukarı havzada bu önlemlerin
alınmamıĢ olması mevcut kirliliğin taĢınmasına neden olmaktadır. Bu durumda sürekli olarak
yukarı havzanın Ģartlarını iyileĢtirmesine yönelik çalıĢmarına devam etmesi gerekmektedir.
Mevcut yapılanmada ÇOB ve DSĠ koordinatörlüğü altında olan bu konudaki çalıĢmalarda,
önerilen yapılanmada aynı kurumların yanı sıra izleme ve denetim çalıĢmalarını yapmak
üzere HSA/ÇĠB‟in katılması önerilmektedir.
8.4.7.7. Nehir Havzası Su Kalitesi Izleme Sisteminin Kurulması
Nehir havzasında su kalitesi izleme çalıĢmaları hem yüzeysel sularda, hem yeraltı sularında
gerekli izleme ağlarının kurulmasını veya geniĢletilmesini, sürekli olarak izlenmesini
kapsamaktadır. Ayrıca yeraltı suları ile ilgili olarak, kirlenme tehlikesinin yanı sıra aĢırı
kullanma nedeniyle taban suyu düĢmektedir. Bu amaçla birçok havza için önemli bir sorun
olan ruhsatsız yeraltı suyu çekimlerinin önüne geçmek üzere yeraltı suyu kuyularının
izlenmesi ve denetlenmesi gerekmektedir.
Ülkemizdeki akarsu ve kolları boyunca akım ve su kalitesi izleme sistemi baĢta DSĠ olmak
üzere
birçok
paydaĢ
kurum
tarafından
suyun
kullanım
maksatları
çerçevesinde
izlenmektedir. Bu kurumlar Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi
Genel Müdürlüğü (EĠEĠ), BB SKĠ, Sağlık Bakanlığı (SB), Tarım Ġl Müdürlükleri (TĠM), Devlet
Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü (DMĠ)‟dir. Her bir kurum kendi amaçları doğrultusunda
izleme yaptığından dolayı kurumların kendi bünyelerinde toplanan verilerin bir çatı altında
toplanması son derece önemli bir konudur. Bu bilgilerin oluĢturulması gereken Akım ve Su
Kalitesi Ġzleme Sistemi ile birleĢtirilmesi önerilmektedir. Bir ağ sistemi çerçevesinde
oluĢturulacak veritabanının içerdiği bilgilere ilgili paydaĢlar tarafından eriĢilebilirliği de
sağlanmalıdır. Bu sistemin kurulması ve mevcut verilerin sisteme iĢlenmesi 2014 yılı baĢına
kadar tamamlanması önerilmektedir. Sistemin altyapısı oluĢtuktan sonra istasyon ve
parametreler konusunda DSĠ ve DMĠ‟nin çalıĢma yürütmesine ve eksiklikleri tamamlanması
ve yeni verilerin elde edilmeye baĢlanmasına ivedilikle ihtiyaç bulunmaktadır. Ġzleme ve
denetimde yine HSA/ÇĠB görevlendirilmesi önerilmektedir.
8.4.7.8. Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi
YağıĢ, akıĢ, kalite gibi fiziksel bileĢenler bir bütün olarak, sosyal, ekonomik ve çevresel
karakteristikleri de içerecek Ģekilde su kalitesi modelleri oluĢturmak gerekmektedir. Farklı
kirlilik kontrol senaryoları uygulanarak tüm nehir, baraj gölü ve yeraltı suyu sistemleri için su
kalite yönetim stratejileri geliĢtirilmelidir. Belirlenen senaryolar önemli noktasal ve yayılı
kirletici kaynaklerı ve bu kirleticiler için önlem ve kontrol mekanizmalarını kapsamalıdır.
Önerilen yönetim senaryo seçenekleri için su kalite karakteristiklerindeki olası iyileĢmelerin
tahmininde matematiksel modeller kullanılarak, kısa, orta ve uzun vadede havza koruma
planları değerlendirilmelidir. Havza su kalitesi modelleme sistemi için uzun süre izleme ve
detaylı analizler yapılarak istatiksel verilerin oluĢturulması gerekmektedir. Henüz hiçbir havza
için bu verilerin oluĢturulmuĢ olduğunu söylemek doğru değildir. Ancak “Nehir su kalitesi
izleme sistemi kurulmasının” ikinci adımı olarak “su kalitesi modelleme sistemi”
oluĢturulabilir. Önerilen yapılanmada sürekli olarak, ÇOB ve DSĠ‟nin su kalitesi modelleme
sistemi çalıĢmalarını yürütmesi, izleme ve denetim iĢlerinde ise HSA/ÇĠB görevlendirilmesi
önerilmektedir.
Yapılan modelleme çalıĢmaları sonucunda belirlenen en uygun alıcı ortamlar için 2016
yılından baĢlamak üzere alıcı ortama özgü deĢarj standartları uygulanmaya baĢlanacaktır.
8.4.7.9. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları
ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme, evlerde tuvalet sifon suyu ve
yeĢil
alan
sulaması
vb.
amaçlarla
yeniden
kullanımı
dünya
genelinde
giderek
yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanım oranı %80‟lere
ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkemiz için de bu durum önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ
atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY
Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların havzalarda
yeniden kullanımı, havzanın fizibilite çalıĢmalarına göre tespit edilmiĢ, ihtiyaç özelliğine göre
belirlenmelidir. Havzada tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına
göre, yağıĢ durumuna göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine
göre kullanım amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu anlamda
mevcut uygulamalar ÇOB, BB/Belediyeler ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen
yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‟nın da
yer alması önerilmektedir.
8.4.7.10.
Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması
Genel olarak su tüketiminin önemli kısmını oluĢturan etken tarımsal amaçlı su kullanımıdır.
Yeraltı suyu kullanımı baĢta olmak üzere, baraj ve göletlerden alınan suyun yaklaĢık %7075‟i tarımsal amaçlı kullanılmaktadır. Özellikle yeraltından sulama kooperatifleri veya Ģahsi
olarak çekilen sular havzalar için hem kirlilik, hem taban seviyesinin düĢmesi gibi tehditler
oluĢturmaktadır. Bu durumda su dağıtım sistemlerinin yapısal yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı
sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna
kadar tamamlanması gereken uygulamalardır. Uzun vadede suyun ölçülü ve kontrollü
dağıtımı ve izlenmesi için telemetrik yöntemlerin kullanımına gidilmelidir. Mevcut uygulamalar
ÇOB ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra
izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‟nın da yer alması önerilmektedir.
8.4.7.11.
Sulak Alan Yönetimi
Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı,
uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir.
Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve
denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin
geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin
artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa
Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu
hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi
sağlanmalıdır.
8.4.7.12.
Kıyı Kanununa Istinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar
Çizgilerinin ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi
Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin
kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden yararlanma imkan ve
Ģartları değerlendirilmelidir. Bu alanların doğal ve kültürel özellikleri dikkate alınarak koruma
ve toplum yararlanmasına açık hale gelmelidir. Bu amaçla 2015 yılına kadar, Ġl Bayındırlık ve
Ġskan Müdürlükleri tarafından kıyı kenar çizgileri ve koruma haritaları belirlenmeli, HSA/ÇĠB
tarafından izleme ve denetim çalıĢmaları yapılmalıdır.
8.4.7.13.
Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi
Yayılı kirleticiler arasında geçen atmosferik taĢınım yolu ile havzadaki su kaynakları üzerinde
ilave bir yük gelebildiği bilinmektedir. Bu tip yüklerin kaynakta azaltılması konusunda
önlemler alınması ve havza içi kontrollerin yapılması sorumluluğu ÇOB‟dedir. Kimi havzada
yoğun
atmosferik
taĢınım
söz
konusu
olduğunda
model
çalıĢmalarına
gidilmesi
kaçınılmazdır. Önerilen düzende sorumluluk yine ÇOB‟te olduğu düĢünülmekte ancak izleme
ve denetimin HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi beklenmektedir. Havzalarda bu konu ile ilgili
çalıĢmaların tamamlanması için 2015 yılı sonu önerilmektedir. Bu tarihten sonra rutin izleme
ve denetimlerin sürekliliği sağlanmalıdır.
8.4.8. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri
Havza sınırları içerisinde yer alan sıcak noktalara ait Bölüm 7.2‟de verilen çözüm önerilerinin,
hazırlanan Marmara Havzası Eylem Planı takvimine uygun olarak ilgili kurum ve kuruluĢlar
tarafından gerçekleĢtirilmesi önerilmektedir.
8.4.9. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması
Havzaların tüm çevresel özellikleri belirlerken birçok veri toplanmıĢ olmaktadır. Bu verilerin
bir bilgi sistemi altyapısı bütününde birleĢtirilmesi ile havzaların kimlikleri ve durumları ortaya
rahatlıkla konabilecektir. Günümüz teknolojisi bu sistemin altyapısının ve veritabanının
oluĢturulmasına imkân vermektedir. Ayrıca, çeĢitli kurumlarda kurulmaya baĢlayan
veritabanlarının da Çevresel Bilgi Sistemine dâhil edilmesi yönetimin sağlıklı Ģekilde
yürümesine yardımcı olabilecektir. Bu bölümde, modern teknolojik araçlar arasında önemli
yer tutan Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknolojisinin kullanımı ile de
bu sistemin kurulmasına değinilecektir. Mevcut düzende, ÇOB bünyesinde bu denli havza
bazında bütünleĢik anlamda bir çalıĢma henüz baĢlatılmamıĢtır.
8.4.9.1. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması
Bir yerde havzaların kimliği veya künyesi diye adlandırılabilecek ve tüm çevresel özelliklerine
ait mevcut verilerin bir arada yer aldığı bir bilgi altyapı sisteminin 2012 yılının sonuna kadar
tüm havzalar için ortak bir sistem olarak oluĢturulması önerilmektedir. Bu konuda
sorumluluğun ÇOB‟da olması önerilmektedir. Ġzleme, kontrol ve denetimin ise yine HSA/ÇĠB
görevleri arasında olması düĢünülmektedir.
8.4.9.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması
Havzalar özelindeki verilerden oluĢacak olan altyapı çerçevesinde her bir havzanın Çevresel
Bilgi Sistemi Veritabanının oluĢturulmasına ise 2012 yılında baĢlanması ve 1,5 yıllık bir
dönemde (2013 yılının ilk yarısında) tamamlanması önerilmektedir. CBS teknolojisinin
kullanılacağı bu veritabanının mevcut veriler bazında havzalar için her türlü hesaplama ve
sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin
üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olabilmektedir.
Veritabanı sisteminin oluĢturulmasında ÇOB sorumlu olacak ve izleme, kontrol ve denetimde
her bir havzanın HSA/ÇĠB görevlendirilecektir.
8.4.9.3. Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu
OluĢturulacak olan Havza Çevresel Bilgi Sistemine ilgili havza üzerinde çeĢitli kurumlarda
bulunabilecek mevcut verilerin/veritabanlarının entegrasyonu ile tüm havza bilgilerinin tek bir
sistem içerisinde depolanması havza yönetiminde büyük kolaylık sağlayacaktır. Böylece,
kurumlar arası çeliĢkili verilerin mevcudiyeti, kurumlar arası karmaĢıklıklar ve sorumluluk
paylaĢımındaki güçlükler ortadan kalkmıĢ olacaktır. Tüm bilgi entegrasyonunun havzalarda
gerçekleĢtirilmesi için 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı) yeterli olacağı önerilmektedir. Sorumlu
kurum olarak ÇOB ve izleme denetim görevi ise HAS/ÇĠB tarafından üstlenilmesi
8.4.9.4. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması
Kurulan çevresel bilgi sisteminin sistematik ve sürekli olarak güncellenmesi ve iyileĢtirilmesi
gerekmektedir. Sistemin sürdürülebilirliğinin sağlanması süreci, 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı)
sonunda baĢlatılacak ve sürdürülecektir. Sorumlu kurum olarak ÇOB ve izleme denetim
görevi ise HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi düĢünülmektedir.
KAYNAKLAR
Agricultural Statistics 2001, http://www.nationmaster.com/country/tu-turkey/agr-agriculture
Andreadakis, A., Gavalakis, E., Kaliakatsos, L., Noutsopoulos, C., Tzimas, A. (2007) The
implementation of the Water Framework Directive (WFD) at the river basin of Anthemountas
with emphasis on the pressures and impacts analysis, Desalination, Volume 210, Issues 1-3,
p. 1-15.
Apaydın, A., Taner, O., Kavaklı, T., Güner, B. (1997) Kum-çakıl ocaklarının doğal çevreye;
özellikle yer altı suyuna olumsuz etkilerine çarpıcı bir örnek: Mürted Ovası (Ankara), Jeoloji
Mühendisliği, Sayı 50.
Atasoy, E., Murat, S., Baban, A., Tiris, M. (2007) Membrane Bioreactor (MBR) Treatment of
Segregated Household Wastewater for Reuse, Clean, 35 (5), p. 465-472.
Baban, A., Atasoy, E., Murat, S., Gunes, K., and Ayaz, S. (2007) SWM Training and
Demonstration Center (TDC) at TUBITAK Marmara Research Center (MRC), Zer0-M Journal
Sustainable Water Management, Issue 2, p. 23-25.
Baban, A., Bouselmi, L., El Hamouri, B., and Abdel Shafy, H. (2008) An Overview for the
Technical and Demonstration Centres of the Zer0-M Project, Zer0-M Journal Sustainable
Water Management, Issue 2, p. 31-35.
Balıkesir Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟nden toplanan veriler
Balkaya, N., Çelikoba, Ġ. (2005) Sulak Alanlar ve Kızılırmak Deltası, II. Mühendislik Bilimleri
Genç AraĢtırmacılar Kongresi MBGAK 2005, 17–19 Kasım 2005, Ġstanbul, s. 568-578.
Bottcher, D., Rhue, D. (2000) Fertilizer Management - Key to a Sound Water Quality
Program, Circular 816, Florida Cooperative Extension Service, Institute of Food and
Agricultural Sciences, University of Florida, April 2000. http://edis.ifas.ufl.edu.
Bouselmi, L., Lamine, M., Ghrabi, A. (2008) Integrated Approach to Water Saving, Zer0-M
Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 16-19.
Bursa Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Bursa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Bursa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟nden toplanan veriler
Çanakkale Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Çanakkale Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Çanakkale Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟nden toplanan veriler.
Çiçek, N. (2009) Su Çerçeve Direktifi Ve Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Planı
Örneğinde AB ve Türkiye YaklaĢımı, Selçuk Üniversitesi, Yük. Lisans Tezi.
ÇOB (2004) Türkiye- Fransa ĠĢbirliği Projeleri Çerçevesinde “Su Havzaları Yönetimi”
Konusunda Fransa‟nın Paris, Pautarbes ve Orleans Kentlerine Yapılan ÇalıĢma Ziyareti
Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.a) Atıksuların Arıtımı Eylem Planı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye.
ÇOB (2006.b) Kentsel Atıksuların Arıtımı Yönetmeliği, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2006.c) Katı Atık Ana Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı
ÇOB (2007) Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği,
Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 8 Aralık 2007, Sayı:26724.
ÇOB (2008.a) Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar, T. C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2008.b) Türkiye‟de Su Sektörü için Kapasite GeliĢtirilmesi Projesi”, EĢleĢtirme Projesi,
Ġspanya ÇalıĢma Ziyareti Türk Heyeti Görev Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı.
ÇOB (2010.a) Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması
Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 23 Ocak 2010, Sayı:27471.
ÇOB (2010.b), Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü resmi internet sitesi, T.C. Çevre ve Orman
Bakanlığı, www.cygm.gov.tr.
Dahl, S., Kurtar, B. (1993) Environmental Situation, Working Paper, No:21, Omerli and
Elmalı Environmental Protection Project - Feasibility Report, Omerli and Elmalı Joint Venture,
1.1–5.10, Turkey.
Dawei, H. and Jingsheng, C. (2001) Issues, Perspectives and Need for Integrated
Watershed Management in China, Environmental Conservation, 28(4), p. 368-377.
DHA (2003) Drinking Water and Wastewater Treatment Sysem in Spain, Disenos Hidrolicos
Ambientales
Dore, M., Kushner, J., Zumer, K. (2004) Privatition of Water in the UK and France, Utility
Policy.
ENVEST Planners Konsorsiyumu (2005) Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması
için Teknik Yardım Projesi (EHCIP) Düzenli Depolama Direktifi‟ne Özgü Yatırım Planı, T.C.
Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara.
Eroğlu, V. (2007) Water Resources Management in Turkey, Republic of Turkey Ministry of
Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works, International
Congress River Basin Managment Vol I., p. 321-333, 22-24 Haziran 2007, Antalya.
EU (2003) Analysis of the EU Water Supply and Sanitation Markets and Its Possible
Evolution, Water Liberalization Scenarios, EC Community Research, Final Report for Work
Packagel, Euromarket
EU (2004) Gren Paper on Public Private Partnerships and Community Law on Public
Contracts and Concessions, European Comission
FAO (2002) Organic Agriculture, Environment and Food Security, Food and Agriculture
Organization of the United Nations, Edited by Scialabba, N., and Hatam, C., Rome, Italy.
Fradin G. (2007) Integrated Water Resource Managment at River Basin Level in France a
Participatory Way to Finance and Monitor Water Investments in a Sustainable Manner in the
proceedings of International Congress on River Basin Managment, Vol 1., p. 88-98,
organized by State Hydraulic Works of Turkey (DSĠ), Antalya, Turkey, 22-22 March.
Gökdemir B. (2007) ġebeke Suyunda SertleĢme ve Rekabet, Rekabet Kurumu Lisansüstü
Tez Serisi.
Gönenç, Ġ.E. (2006) Sürdürülebilir Havza Yönetimi, Havzalarda Doğal ve Sosyoekonomik
Sistemin Özellikleri, ĠGEM AraĢtırma ve DanıĢmanlık, Cilt I, ISBN: 9944-5621-1-4.
Gönenç, Ġ.E., Baykal, B.B., Tanık, A., Ġnce, O. (1997) Türkiye‟de Su Kaynakları Yönetimine
Yeni bir YaklaĢım, Türkiye‟de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II, 22–23 Mayıs
1997, Gebze Ġleri Teknoloji Enstitüsü, TÜBĠTAK Marmara AraĢtırma Merkezi, Gebze-Kocaeli,
Cilt II, s. 727–741.
Green J. (2003) Regulations and the Balancing of Competing Interests in England and
Wales, Water Aid and Tearfund.
Grontmij Advies & Techniek bv vestiging Utrecht Houten (2003). Su Çerçeve Direktifi
Türkiye Uygulamaları El Kitabı-Final, Aralık 2003.
Gumbel, E. J. (1939) La Probabilité des Hypothèses, Comptes Rendus de l‟Académie des
Sciences, Paris, 209 p. 645 - 647.
Gürel, M., Ekdal, A., Ertürk, A., Tanık, A. (2010) BütünleĢik Su Kaynakları Yönetimi, 2. Bursa
Su Sempozyumu, 22–24 Mart 2010, Bursa, s. 367–375.
Hazen, A. (1914) Storage to be Provided in Impounding Reservoirs for Municipal Water
Supply, Transactions of the American Society of Civil Engineers, 77, p. 1539-1669.
Hyndman, R. J. and Fan, Y. (1996) Sample quantiles in statistical packages, The American
Statistician, 50(4), p. 361 - 365.
Ġrtem, E., KabdaĢlı, S. (2001) Kıyı alanları yönetimi ile akarsu havzalarının yönetimi
arasındaki entegrasyon. Türkiye‟nin Kıyı ve Deniz Alanları III. Ulusal Konferansı 26-29
Haziran 2001, Bildiriler Kitabı, 21-30.
ĠSKĠ 2008 Yılı Faaliyet Raporu
ĠSKĠ 2009 Yılı Faaliyet Raporu
Ġstanbul Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Ġstanbul Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Ġstanbul Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟nden toplanan veriler
Ġstanbul Sanayi Odası. 2010 Sanayi Veritabanı. www.iso.org.tr
ĠSU 2008 Yılı Faaliyet Raporu
KabdaĢlı, S. (2010) Karasu Sahili Erozyon Probleminin Ġncelenmesi - Ön Değerlendirme
Raporu, Ġ.T.Ü. ĠnĢaat Fakültesi, Su ve Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Uygulama ve AraĢtırma
Merkezi.
Kırklareli Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Kırklareli Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Kırklareli Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟nden toplanan veriler
Kocaeli Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Kocaeli Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Kocaeli Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟nden toplanan veriler
Kocaeli Sanayi Odası 2008 Sanayi Yıllığı
Kondolf, G.M. (1997) Hungry water: Effects of dams and gravel mining on river channels,
Environ. Manag. 21 (4), p. 533-551.
Kraume, M., Scheumann, R., Baban, A., El Hamouri, B. (2010) Performance of a Compact
Submerged Membrane Sequencing Batch Reactor (SM-SBR) for greywater treatment,
Desalination, 250, p. 1011–1013.
Langford, E. (2006) Quartiles in Elementary Statistics, Journal of Statistics Education, 14 (3),
www.amstat.org/publications/jse/v14n3/langford.html.
Marmara Denizi Havzası Çevre Master Planı ve Yatırım Stratejisi Projesi. MEMPIS
Konsorsiyumu. Avrupa Yatırım Bankası/T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. 2007. Ankara
Masi, F., El Hamouri, B., Abdel Shafi, H., Baban, A., Ghrabi, A. and Regelsberger, M. (2010)
Treatment of segregated black/grey domestic wastewater using constructed wetlands in the
Mediterranean basin: the Zer0-m Experience, Water Science & Technology, 61(1), p. 97105.
Mateos, L., Lorite, I., Lozano, D. and Fereres, E. (2005) Water Govarnance and Managment
in The Water Users‟ Association of Spain, OPTIONS méditerranéennes, Serial B., No 48., p.
233-241.
Murat, S. (2010) Mechanisms and Modelling of Segregated Household wastewater treatment
by Membrane Bioreactor, PhD Thesis, Ġstanbul Technical University.
Murat, S., Atasoy, E., Baban, A. (2008) Use of Membrane Bioreactor Technology within the
Sustainable Water Management Concept, Zer0-M Journal Sustainable Water Management,
Issue 2, p. 25-29.
Nolde, E. (2008) Establishing Grey Water recycling, Zer0-M Journal Sustainable Water
Management, Issue 3, p. 25-29.
OECD (2008) Çevresel Performans Ġncelemeleri, Organisation for Economic Co-operation
and Development, Türkiye.
Oenema, O., Roest, W.J. (1998) Nitrogen and Phosphorous Losses from Agriculture into
Surface Waters: The Effects of Policies and Measures in the Netherlands, Water Science
and Technology, Vol. 37, No: 2, p. 19-30
ÖEJV (1993) Ömerli-Elmalı Joint Venture/ Protection Ömerli and Elmalı Environmental
Protection Project, Feasibility Study, Progress Report, Ġstanbul Water and Sewerage
Administration, Turkey.
Özalp, D. (2009) Doğu Karadeniz Havzası‟nda Yayılı Kirletici Kaynakların Belirlenmesi ve
Yönetim Önerileri, Yüksek Lisans Tezi, DanıĢman: Prof. Dr. AyĢegül Tanık, ĠTÜ, Fen Bilimleri
Enstitüsü
Öztürk, Ġ. (2008) Büyük Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen
Havzası Entegre Koruma ve Su Yönetimi Master Planı, Nihai Rapor, ĠTÜ, Ġstanbul.
Öztürk, Ġ. (2010) Katı Atık Yönetimi ve AB Uyumlu Uygulamaları Kitabı, ĠTÜ Çevre
Mühendisliği Bölümü, Ġstanbul.
Öztürk, Ġ., Özabalı, A., Karakaya, Ġ., Eriçyel, K., (2009) Tersakan Havzası Entegre Koruma
Eylem Planı, Amasya Ġl Özel Ġdaresi Müdürlüğü, BĠOSFER DanıĢmanlık ve Mühendislik Ltd.,
Cilt I, II.
Regelsberger, M. (2005) Zer0-M: Shifting Wastewater from a Disposal problem to an Asset,
Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 3-5.
Regelsberger, M., Baban, A., Bouselmi, L., Abdel Shafy, H., El Hamouri, B. (2007) Zer0-M,
Sustainable Concepts Towards a Zero Outflow Municipality, Desalination 215, p. 64–72.
Sarıkaya, H.Z., Çiçek, N. (2010) Su Kaynaklarının Yönetimi, AB Süreci ve Çevre ve Orman
Bakanlığı Uygulamaları, TÜBA Günce Dergisi, Mart Sayısı, 40, s. 5-13.
Scheumann, R., Masi, F., El Hamouri, B., Kraume, M. (2008) Greywater Treatment as an
Option for Effective Wastewater Treatment, Zer0-M Journal Sustainable Water Management,
Issue 2, p. 11-15.
SÇD (2000) Su Çerçeve Direktifi (Water Framework Directive-WFD) (2000/60/EC), Official
Journal
(OJ
L
327),
Yürürlüğe
giriĢ
tarihi:
22
Aralık
2000,
http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html.
Stolze, M., Piorr, A., Haring, A., Dabbert, S. (2000) The Environmental Impacts of Organic
Farming in Europe, Organic Farming in Europe, 6, Stuttgart, University of StuttgartHohenheim, Germany.
Tanık, A. (2007) Integrated Watershed Management, Ders Notları, ĠTÜ Çevre Mühendisliği.
Tchobanoglous, G., Burton, F.L. (1991) Wastewater Engineering: Treatment and Reuse,
McGraw-Hill, Boston.
Tekirdağ Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Tekirdağ Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Tekirdağ Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟nden toplanan veriler
TÜĠK (2008) Tarım ve Hayvancılık Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu
TÜĠK (2009) Nüfus Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu.
TÜĠK (2010) Çevre Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr
TÜSĠAD (2008.a) Türkiye‟de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler, Türk Sanayicileri ve
ĠĢadamları Derneği (TÜSĠAD) Yayını, No: T/2008–09/469.
TÜSĠAD (2008.b) Küresel Su Krizine Çözüm ArayıĢları: ġebeke Suyu Hizmetlerine Özel
Sektör Katılımı-Dünya Örnekleri IĢığında Türkiye için Örnekler, Türk Sanayicileri ve
ĠĢadamları Derneği
Uğur, H., Akpınar, N. (2003) Yenikent Zir Vadisinde yer alan kum ocaklarının neden olduğu
çevre sorunları ve bu alanların geri kazanım olanakları. Tarım Bilimleri Dergisi, 9(1), s.35-39.
UN (1997) Guidelines and Manual Land-Use Planning and Practices in Watershed
Manegement and Disaster Reduction, Economic and Social Commission for Asia and the
Pacific United Nations.
UN (2009) World Water Development Report 3, United Nations, UNESCO ISBN:
978923104095-5.
URL 1: http://www.daheiser.info/excel/notes/NOTE%20N.pdf (ġubat 2010)
URL 2: www.dpt.gov.tr
URL 3: Genel Uygulama Stratejisi” (CIS-Common Implementation Strategy), Mayıs 2011,
www.europa.eu.int
URL 4: www.osbuk.org.tr
Wach, G. (2005) Sanitary Facilities, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue
1, p. 36-39.
Wong, S. (2009) Instituonalizing Water Governance in England and Wales: Potential and
Limitations, Journal of Natural Resources Policy Research, Vol 1., No. 4., p. 307-320, UK.
Yalova Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Yalova Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü
Yalova Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü‟nden toplanan veriler
Yıldız, M., Özkaya, M., Gürbüz, A., Uçar, Ġ. (2007) Turkey Surface Water Potential and Its
Change in Time, Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General
Directorate of State Hydraulic Works, International Congress on River Basin Managment, Vol
I., s. 127-139, 22-24 Haziran 2007, Antalya.
Yılmaz, C. (2005) Kızılırmak Deltasında meydana gelen erozyonun coğrafi analizi, Türkiye
Kuvaterner Sempozyumu, 2-5 Haziran 2005, s. 227-234.
Zessner, M., Lampert, C. , Kroiss, H. and Lindtner, S. (2010) Cost Comparison of
Wastewater Treatment, Water Science and Technology, 62 (2), p. 223-230.

Marmara Havzası Eylem Plan Raporu

Transkript

Benzer belgeler

Eroğlu - Kıbrıs Postası

Otobüs Rayiç Bedelleri - izmir yüksek teknoloji enstitüsü

Facebook paylaşım detaylarını kişiselleştirme

Limanın dertleri kendisi kadar eski Limanın dertleri

Kataloğu Görüntüle