Full Text - Tarım Bilimleri Dergisi

Tarım Bilimleri Dergisi
Journal of Agricultural Sciences
Tar. Bil. Der.
Journal homepage:
www.agri.ankara.edu.tr/journal
Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan
Doğrusal Kombinasyon Tekniği
Orhan DENGİZa, Fatma Esra SARIOĞLUa
a
Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü, 55139, Kurupelit, Samsun, TÜRKİYE
ESER BİLGİSİ
Araştırma Makalesi— Bitkisel Üretim
Sorumlu Yazar: Orhan DENGİZ, E-posta: [email protected], Tel: +90 (362) 312 19 19 / 1463
Geliş Tarihi: 28 Mart 2012, Düzeltmelerin Gelişi: 03 Haziran 2013, Kabul: 10 Haziran 2013
ÖZET
Bu çalışmanın amacı parametrik bir model olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği kullanılarak çalışma alanına ait
arazilerin arazi uygunluk sınıflamasının belirlenmesi ve haritalanmasıdır. Çalışma alanı, Samsun İli Bafra ilçesine
bağlı Dedeli ve Çetinkaya Köyleri ve yakın çevresini kapsamakta olup yaklaşık 1762.4 ha’dır. Çalışma alanına ait
haritalama birimleri ve modeller için gerekli olan toprak parametrelerinin belirlenmesinde daha önce yapılmış detaylı
toprak haritasından yararlanılmıştır. Ayrıca, CBS programı kullanılarak çalışma alanının arazi uygunluk haritaları
oluşturulmuştur. Tarımsal yönden arazi uygunluk haritasına göre, araştırma alanının büyük bir kısmı olan 1035.7 ha’ı
(% 58.8) uygun ve çok uygun sınıfları oluştururken, % 31.3’ü (552.4 ha) az uygun sınıfa girmektedir. Toplam alanın yalnız
% 9.9’nu oluşturan Kz4.Ad1a, Hz1.Ed2a ve Tt1.Dd2i haritalama birimleri ise tarımsal kullanıma uygun değildirler. Son
olarak, Doğrusal Kombinasyon Tekniği ile elde edilen sonuçlar Arazi Kalite İndeks modeli ile elde edilen uygunluk
sınıflarıyla karşılaştırılmış ve sonuçların birbirine yakınlık gösterdiği belirlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Parametrik metod; Doğrusal kombinasyon tekniği; Arazi değerlendirme
Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land
Evaluation Studies
ARTICLE INFO
Research Article —Crop Production
Corresponding Author: Orhan DENGİZ, E-posta: [email protected], Tel: +90 (362) 312 19 19 / 1463
Received: 28 March 2012, Received in Revised Form: 03 June 2013, Accepted: 10 June 2013
ABSTRACT
The main aim of this study is to determine land suitability class and mapping using linear combination technique that is
a parametric model. This study was carried out in Dedeli and Çetinkaya village and their near vicinity located at Bafra
district of Samsun province covers about 1762.4 ha. Land mapping units and some soil parameters required for models
were taken from detailed soil map prepared before. In addition, land suitability map was produced using GIS programme
for the study area. The results of land suitability for agricultural use showed that while 58.8% of the study area soils
TARIM BİLİMLERİ DERGİSİ — JOURNAL OF AGRICULTURAL SCIENCES 19 (2013) 101-112
Dergi web sayfası:
www.agri.ankara.edu.tr/dergi
Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu
were classified as best and good, about 31.3% were classified as moderately good lands. Only 9.9% of the study area
located on Kz4.Ad1a, Hz1.Ed2a andTt1.Dd2i land mapping units was not suitable for agricultural uses. Finally, it was
determined closely relation as compared results of linear combination technique with land quality index model
Keywords: Parametric method; Linear combination technique; Land evaluation
© Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi
1. Giriş
İhtiyaçların giderek artması ve çeşitlenmesi
sonucunda doğal kaynaklar üzerinde oluşan
baskı, yanlış arazi kullanımını da beraberinde
getirerek, arazi kaynaklarının tahrip edilmesine
ve yoksulluk başta olmak üzere çok çeşitli sosyal
problemlerin yaşanmasına zemin hazırlamaktadır
(FAO 1976). Bu problemlerin çözülebilmesi, gerek
doğal kaynakların gerekse insan kaynaklarının
sürdürülebilir
kullanımının
sağlanmasıyla
mümkündür (Hopkins 1977 & Malczewski 2004).
Bu bağlamda nüfusun giderek arttığı Ülkemizde
arazilerin potansiyeline uygun şekilde kullanılması
zorunluluk haline gelmektedir. Çünkü mekanların
sürdürülebilirliği, ancak doğal ve kültürel
potansiyelin saptanması ve ekolojik yapıya uygun
arazi kullanımının uygulanması ile başarılabilir
(Akbulak 2010). Topraklar farklı kullanımlara dayalı
olarak, kategorize edilebildiği ve kullanılabildiği
takdirde sürdürülebilir tarıma varılacaktır (FAO
1983 & 1984). Üretim alanlarının sürdürülebilir
kullanımı için önce mevcut sorunları belirlemek ve
gidermek amacıyla topraklarının tüm karakteristik
özelliklerini ortaya koymak gerekmektedir. Bu
nedenle de detaylı toprak etüd ve haritalama
çalışmalarının büyük önemi vardır.
Toprak ve arazi kaynakları hakkında hızlı,
doğru, yeterli bilgi ve verilerin, günümüz
teknolojilerinden yararlanılarak akılcıl analizlerinin
ve değerlendirmelerinin yapılabilmesinde arazi
değerlendirmesi ve arazi kullanım planlamalarının
yapılması gereklidir (FAO 1993). Arazi
değerlendirme, arazilerin kullanım potansiyellerinin
tahmin işlemidir. Arazi değerlendirme yöntemleri
genelde, uzman bilgisine dayalı niteliksel
yöntemlerle, simulasyon modellerine dayalı
102
niceliksel modeller şeklinde ayrılır. Niceliksel
modeller arazi performansı için oldukça detaylı ve
genellikle çok veri gerektirmektedir. Bu bağlamda;
arazi uygunluk değerlendirmesi, doğal olarak
çok kriterli bir problem olarak görülmelidir. Bir
başka ifadeyle, arazi uygunluk çözümlemesi
çalışmalarına, birden fazla kriteri içeren bir
değerlendirme veya çok kriterli karar verme
problemi olarak yaklaşmak uygun olacaktır. Buna
göre çok kriterli arazi uygunluk değerlendirmeleri
matematiksel formüllerle ifade edilmektedir.
Parametrik sistemlerin tek bir kategorik düzeyleri
vardır. Bu sistemle yapılan sınıflamalarda ele alınan
her bir parametre matematiksel modeller içerisinde
kullanılarak elde edilen indeks değerlerine göre
arazi uygunluk sınıfları belirlenmektedir.
Bu çalışmanın amacı, tarımın yoğun olarak
gerçekleştirildiği Bafra Ovası içerisinde yer alan
Çetinkaya bölgesindeki yamaç ve aluviyal araziler
üzerinde oluşmuş toprakların daha önce yapılmış
olan detaylı temel toprak haritasındaki veriler
yardımıyla, tarımsal kullanıma uygunluk sınıflarının
Doğrusal Kombinasyon Tekniği kullanılarak
belirlenmesidir. Ayrıca bu teknik kapsamında
seçilen niceliksel arazi ve toprak parametrelerinin
ağırlık değerlerinin belirlenmesine yönelik Analitik
Hiyerarşi Süreci tekniği kullanılmıştır. Böylece,
toprakların niceliksel özelliklerine dayalı detaylı
toprak çalışması, ilk kez Doğrusal Kombinasyon
Tekniği içerisinde kullanılmış, tarımsal kullanımlar
yönünden arazi uygunluk haritası oluşturulmuştur.
Son olarak, modelden elde edilen sonuçların daha
önce alana uygulanmış olan diğer parametrik
yaklaşım modeli olan Arazi Kalite İndeks modeli ile
karşılaştırması yapılmıştır.
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s
19 (2013) 101-112
Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu
2. Materyal ve Yöntem
2.1. Çalışma alanının tanımı
Araştırma alanı Samsun İlinin Bafra ilçesine 5 km
mesafede bulunan, Dedeli, Yağmurca, Hıdırellez,
Çetinkaya Köylerini ve yakın çevresini içermektedir.
Çalışma alanı yaklaşık 1762,4 ha olup 1:25.000
ölçekli haritada E35c4 paftası içerisinde, Kızılırmak
nehrinin ise sol sahilinde yer almaktadır. Nispeten
taban arazide deniz seviyesinden yükseklik 5-10
m arasında değişim gösterirken, kuzey ve kuzey
batı yönlerindeki yükseklik artışı ile 150 m’ ye
çıkmaktadır (Şekil 1).
Çalışma alanının yıllık sıcaklık ortalaması 13.6
C ve yağış ortalaması ise 764.3 mm’ dir. Toprak
nem ve sıcaklık rejimi olarak ustik nem ve mesic
sıcaklık rejimlerine sahip olduğu belirlenmiştir
(Soil Survey Staff 1999). Ayrıca, çalışma alanı
Thornthwaite (1948), iklim sınıflamasına göre;
C2 B2’sb4’ simgeleri ile gösterilen “yarı nemli –
o
nemli iklimler, mezotermal, yazın orta derecede
su açığı, denizel iklim etkisine yakın” bir iklim
tipine sahiptir. Araştırma alanı Kızılırmak Nehrinin
farklı zamanlarda getirdiği alüvyal depozitler
üzerinde yer alan taban araziler ile yamaç, etek
arazilerden oluşmaktadır. Etek araziler üzerinde
yer alan topraklar daha çok ince bünyeli koluviyal
materyallerin üzerinde yer alırken, taban araziler
Kızılırmak Nehrinin biriktirmiş olduğu eski ve
yeni alüvyonlardan oluşmuştur. Sarıoğlu & Dengiz
(2012) tarafından hazırlanan detaylı toprak etüd
haritalama çalışmasına göre, alanda 10 farklı
toprak serisi belirlenmiş ve toprakların pedogenetik
özellikleri ile üst tanı horizonları (epipedon) ve
bunların altında bulunan yüzey altı tanı horizonları
ve özelliklerine göre Entisol, Inceptisol, ve Vertisol
ordolarında sınıflandırmışlardır. Bu ordolar
içerisinde % 53.5 (940.6 ha) ile Entisoller en fazla
alan kaplarken bunu sırasıyla % 35.0 (640 ha) ile
Inceptisoller ve % 11.5 (204. 8 ha) ile Vertisoller
izlemektedir (Şekil 2).
Şekil 1- Çalışma alanı yer bulduru haritası
Figure 1- Location map of the study area
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s
19 (2013) 101-112
103
Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu
Şekil 2- Çalışma alanı detaylı toprak haritası
Figure 2- Soil map of the study area
Çalışma alanının taban arazileri ile taşkın
düzlükleri
yoğun
tarımsal
faaliyetlerde
kullanılmakta olup genellikle suluda sebze (domates,
biber, karpuz, fasulye vb) ve tahıl (buğday, mısır,
104
çeltik) üretilmektedir. Etek arazileri kuru tarımın
alanlarının yanı sıra meralık alanlar oluştururken,
yamaç ve çok dik alanlar bozuk ormanlık olarak
kullanılmaktadır.
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s
19 (2013) 101-112
Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu
2.2. Yöntem
Yürütülen
bu
çalışmada
izlenilen
yol,
arazilerin tarımsal amaçlı uygunluk yönünden
değerlendirilmesi sürecinde yer alan farklı arazi
ve toprak parametrelerinin (kriterlerin) tanımlanan
her bir haritalama ünitesi için oranlarının
hesaplanmasıdır. Arazi uygunluk çözümlemesi
çalışmalarına, birden fazla kriteri içeren bir
değerlendirme veya çok kriterli karar verme problemi
olarak yaklaşmak uygun olacaktır. Buna yönelik
birçok teknikler olmasına karşın bu çalışmada
çok kriterli arazi uygunluk değerlendirmesi
tekniği olarak, Doğrusal Kombinasyon Tekniği
kullanılmıştır (Patrono 1998).
Doğrusal Kombinasyon tekniğinde, tarımsal
açıdan arazi kullanım şeklini etkileyen kriterlerin
her birine bir ağırlık değeri atanmaktadır. Bu
ağırlık değerleri, kriterlerin göreceli önemine
göre belirlenmektedir. Sonrasında bu kriterler alt
kriterlere ayrılmakta ve bu alt kriterler kendi içinde
ayrı bir sayısal değerlendirmeye tabi tutularak alt
kriter puanları saptanmaktadır. Daha sonra bu alt
kriter puanları, ait olduğu kriterin ağırlık değeri
ile çarpılmaktadır. Böylece kriterler aynı ölçeğe
konularak birlikte toplanabilir yani kombine
edilebilir hale getirilmektedir. Bu teknikteki
tarımsal amaçlı arazilerin uygunluk değerlendirmesi
yaklaşımına ait matematiksel eşitlik aşağıdaki
şekildedir.
n
S = ∑ (Wi . X i ) (1)
i =1
Burada S , toplam arazi uygunluk puanı; Wi , i
parametrenin ağırlık değeri; X i , i parametresine
ait alt kriter puanı; n, ele alınan parametrelerin
toplam sayısıdır. Her bir haritalama ünitesi için
doğrusal kombinasyon tekniği ile hesaplanan
değerler Çizelge 1’ e göre sınıflandırılarak alanın
arazi uygunluk haritası oluşturulmuştur.
Çizelge 1- Arazi uygunluk sınıfları ve sınıflara ait değerler
Table 1- Land suitability classes and their values
Tanımlama
Sınıf
Değer
Çok uygun
S1
> 4.000
Uygun
S2
3.501 - 4.000
Az uygun
S3
2.501 - 3.500
Uygun değil
N
0.000 - 2.500
Arazi uygunluk çözümlemelerinde belirleyici
olabilecek toplam 8 parametre dikkate alınmıştır.
Bu parametreler fiziksel kriterler (eğim, derinlik,
bünye ve drenaj) ve kimyasal kriterler (EC, pH,
CaCO3 içeriği, verimlilik) olmak üzere iki grupta
toplanmıştır. Ayrıca bu kriterler alt faktörlere
ayrılarak 0 ile 4 arasında ağırlık değerleri verilmiştir.
Alt faktör arazilerin tarımsal açıdan kullanımlarını
imkansız kılıyorsa
0,
kültür
bitkilerinin
yetiştirilmesine optimum imkan sağlaması
durumunda 4 değerini almaktadır. 0-4 arasında
kalan değerler ise toprak karakteristiğinin bitki
gelişimini sınırlama derecesine göre değişmektedir
(Çizelge 2).
Parametrelerin (Kriterlerin) her birine ait ağırlık
puanlarının belirlenmesi işleminde, değerlendirmeye
alınan kriterlerin birbirlerine göre önemi dikkate
alınarak ağırlık puanları Saaty (1980) tarafından
geliştirilen Analitik Hiyerarşi Süreci (AHS) tekniği
kullanılarak belirlenmiştir. Bu teknik, ele alınan
parametrelerin ikili olarak karşılaştırılmasından
elde edilen öncelik değerlerine dayalı bir ölçüm
teorisidir ve en iyi karar alternatifinin seçilmesinde,
hem kantitatif (objektif, nicel) ve hem de kalitatif
(sübjektif, nitel) faktörlerin dikkate alınmasına
imkan vermektedir. İkili karşılaştırmalara dayalı
göreceli önceliklendirme ölçeği Çizelge 3 de
verilmiştir (Saaty 1980).
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s
19 (2013) 101-112
105
Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu
Çizelge 2- Tarımsal arazi uygunluk sınıflamasına yönelik modelde kullanılan parametreler ve alt faktörlere
ait ağırlık puanları
Table 2- Weighted values for parameters and sub factors which are used in model for determination of agricultural
land suitability class
Fiziksel parametreler
Eğim %
Bünye
Alt faktör
Ağırlık
puanı
Düz
0-2
4
Hafif
2-6
3
Orta
6-12
Dik
12-20
Alt faktör
1
Derinlik (cm)
Ağırlık puanı
Alt faktör
Ağırlık
puanı
2
İyi
4
0-20
1
3
Orta
3
20-50
2
4
Yetersiz
2
50-90
3
0
Fena
1
90+
4
Çok ince
(C->%45)
Orta ince
(C-<%45, CL,
SiL, SCL
Orta
(L, Si, SiL, fSL)
Kaba
(S, SL, LS)
2
Çok dik
20+
Drenaj
Alt faktör
Ağırlık
puanı
0
Kimyasal parametreler
pH
Alt faktör
EC (dS m-1)
Ağırlık
puanı
>8.2-<5.5
5.5-6.5
6.5-7.5
7.5-8.2
1
2
4
3
CaCO3 (%)
Verimlilik
Alt faktör
Ağırlık
puanı
Alt faktör
Ağırlık
puanı
0-2
2-4
4-8
8-10
10+
4
4
1
0
0
0-5
5-10
10-20
20-30
30+
2
4
3
1
0
Alt faktör
Ağırlık
puanı
Çok düşük
Düşük
Orta
Verimli
1
2
3
4
Çizelge 3- AHS tekniğinde tercihler için kullanılan ikili karşılaştırmalar ölçeği
Table 3- The AHS scales for paired comparisons
Sözel tercih hükmü
Eşit tercih edilme
Kısmen tercih edilme
Açıklama
İki faaliyet amaca eşit düzeyde katkıda bulunur
Tecrübe ve yargı bir faaliyeti diğerine göre kısmen tercih ettiriyor
Değer
1
3
Oldukça tercih edilme Tecrübe ve yargı bir faaliyeti diğerine göre oldukça tercih ettiriyor
Kuvvetle tercih edilme Bir faaliyet değerine göre kuvvetle tercih ediliyor ve baskınlığı uygulamada
rahatlıkla görünüyor
Kesinlikle tercih
Bir faaliyetin değerine göre tercih edilmesine ilişkin kanıtlar çok büyük bir
edilme
güvenirliğe sahip
Orta değerler
Uzlaşma gerektiğinde kullanılmak üzere iki ardışık yargı arasına düşen değerler
Ters (karşıt) değerler
Bir eleman başka bir elemanla karşılaştırıldığında yukarıdaki değerlerden
birisi atanır. Bunlardan ikinci eleman birinci eleman ile karşılaştırıldığında ters
değere sahip olur
106
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s
5
7
9
2, 4, 6, 8
19 (2013) 101-112
Eşit tercih edilme
İki faaliyet amaca eşit düzeyde katkıda bulunur
1
W
i
Kısmen
tercih
edilme
Tecrübe
ve
yargı
bir
faaliyeti
diğerine
göre
kısmen
tercih
ettiriyor
arşılaştırma hükümleri kesin olarak tutarlı ise, yani yukarıdaki eşitlik sağlanıyor
(6)3
aij  ise, o takdirde A ikili
aştırmalar matrisinin
girdileri
hata içermeyecektir
ve aşağıdaki
ifade diğerine
edilebilecektir.
W jgöre oldukça tercih ettiriyor
Oldukça tercih
edilme
Tecrübe
ve yargıeşitlik
bir faaliyeti
5
Wi
Kuvvetle tercih edilme
Bir faaliyet değerine göre kuvvetle tercih ediliyor ve baskınlığı
7
(6) uygulamada rahatlıkla görünüyor
Wj
Burada Wi , A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış
Kesinlikle tercih edilme
Bir faaliyetin değerine göre tercih edilmesine ilişkin kanıtlar çok
9
büyük bir güvenirliğe sahip W j , A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan j
Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu
Ortakarşılaştırmalar
değerler
Uzlaşma
gerektiğinde
kullanılmak
üzereilişkin
iki ardışık
yargıdeğeri;
arasına
2, 4, 6, 8
a Wi , A ikili
matrisi vasıtasıyla
hesaplanmış
olan
i elemanına
öncelik
etmektedir.
Yukarıdaki
eşitlikten faydalanılarak aşağıdaki eşitlik yazıla
düşen değerler
A ikili karşılaştırmalar
matrisi vasıtasıyla hesaplanmış başka
olan bir
j elemanına
ilişkin öncelik değeri
ifade
Ters (karşıt) değerler
elemanla karşılaştırıldığında
yukarıdaki
değerlerden birisi atanır.
Çalışmada değerlendirmeyeBir eleman
alınan kriterlerin
W
W
W
i karşılaştırıldığında
k
i
Bunlardan
eleman birinci
eleman
ile
tedir. Yukarıdaki eşitlikten faydalanılarak aşağıdaki
eşitlikikinci
yazılabilir.
a a 

 a ters değere sahip olur(7)
(parametrelerin) ağırlık puanları AHS tekniği ile
ik kj
ij
Wk W j W j
(7)
belirlenirken;
Wi Wk Wi
j , k  1puanları
,2,..., n) AHS tekniği ile belirlenirken;
 a) İlkaijdeğerlendirmeye
Çalışmada
(parametrelerin)
adımda kriterlerinalınan
etki kriterlerin
durumu göz
önünde (i, ağırlık
kj 
Wk W j W
(7)
j
a) İlk
adımda kriterlerin
etki durumu göz önünde
bulundurularak
ikili karşılaştırmaların
yapıldığıbulundurularak ikili karşılaştırmaların yapıldığı matrisler
İkili karşılaştırmalar
karşılaştırmalar
köşegen
İkili
matrisininmatrisinin
köşegen elemanları
1 değerini almaktad
matrisler oluşturulur,
k  1,2,..., noluşturulur,
)
elemanları
1
değerini
almaktadır.
Yani,
b) A matrisi oluşturulması sonrasında karşılaştırılan parametrelerin
a12 elemanları
. . . 1adeğerini
a11köşegen
arşılaştırmalar matrisinin
almaktadır. Yani, büyük
1n 
aii  1özdeğer
(i, j, k vektörü
 1,2,...,veya
n) öncelik vektörü veya kriterlerin ağırlık değ
Adım 1: İkili karşılaştırmalar matrisinin her bir sütunundaki değerle


) A matrisi oluşturulması sonrasında karşılaştırılan parametrelerin her birinin
önceliğinin
hesaplanmasısonrasında
(en
A matrisi
oluşturulması
karşılaştırılan
2: İkili
karşılaştırmalar matrisindeki
her bir eleman, bulundu
 öncelik
avektörü
. veya
. . kriterlerin
a2 n  ağırlık değerleri): b) Adım
k özdeğer vektörü veya a
21
22
işlem
sonucunda
elde
edilen
matrise
normalize
edilmiş ikili karşılaştırm
parametrelerin
her
birinin
önceliğinin


dım 1: İkili karşılaştırmalar
matrisinin
değerler toplanır.
. . . her. bir. sütunundaki
. 
Adım
3: Normalize
edilmiş
ikili karşılaştırmalar matrisinin he
(2) (2)
hesaplanması
büyük
A  . . matrisindeki
dım 2: İkili karşılaştırmalar
her bir eleman,
bulunduğu
sütunun toplam
değerine (en
bölünür.
Bu özdeğer vektörü
ortalaması
hesap
edilir.
Bu
aritmetik
ortalama değerleri,


veya öncelik vektörü veya kriterlerin
ağırlık karşılaştırılan
sonucunda elde edilen .matrise
denir.
. . normalize
. . . edilmiş
. . ikili karşılaştırmalar matrisi
bir tahmin
sağlar.


değerleri):
dım 3: Normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisinin her bir satırındaki
elemanların aritmetik
c) Yöntemin son aşamasında ise elde edilen özvektörün tu
. . . ortalama
. . . değerleri,
. . karşılaştırılan elemanların göreceli
ması hesap edilir. Bu aritmetik
ile ilgili
Adım 1: öncelikleri
İkili
karşılaştırmalar
bir vektörü (W) il
karşılaştırmalar
matrisi
(A), sonuçtamatrisinin
elde edilenher
öncelik


hmin sağlar.
a
a
.
.
.
a
edilir.
Bu yenideğerler
vektörün
her bir elemanını öncelik vektöründe buna ka
n2
nn 
sütunundaki
toplanır.
 n1
c) Yöntemin son aşamasında ise elde edilen özvektörün tutarlılık kontrolünün yapılmasıdır. İkili
ulaşılır.
Bu
son
vektörün
aritmetik
Adım
2:yeni
İkili
matrisindeki
her ortalaması alı
A, elde
ikili edilen
karşılaştırmalar
aij, vektöre
aştırmalar matrisiBurada
(A), sonuçta
öncelik vektörümatrisi;
(W) ile çarpılmak
suretiyle
birkarşılaştırmalar
vektör
elde değerlerinin
Bu yeni vektörün
her bir elemanını
öncelik
bunaelemana
karşılık
gelen
bölerek
ikinci birsütunun
yeni
birdeğere
eleman,
hiyerarşinin
birkarşılaştırmalar
üst vektöründe
düzeyindeki
edilmiş
matrisinin
eleman sayısına
(n)
bulunduğu
Burada
matrisi;
birolur.
üst
düzeyindeki
elemanatoplam
göre,
ideğerine
elemanının
j
A,, ikili
max , ikili karşılaştırmalar
a
ij ,, hiyerarşinin
Burada
ikili karşılaştırmalar
matrisi;
hiyerarşinin
bir özdeğer
üst
düzeyindeki
elemana
göre,
i matrise
elemanının j
aalınarak
bölünür.
Bu
işlem
sonucunda
elde
edilen
göre,
i AA
elemanının
j aritmetik
elemanına
göre a
önemidir
ij, hiyerarşinin
tahmin
re ulaşılır. Bu son
vektörün
değerlerinin
ortalaması
maksimum

Burada
karşılaştırmalar
matrisi;
bir
üst
düzeyindeki
elemana
göre,
i
elemanının
j
, ikili
kadar tutarlı olacaktırmax(Kumar & Ganesh 1996).
ij
elemanına
göre
((ii,, jj 
1
,,2
,...,
n
)) ’dir.
edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisi 5
’dir.
(i, karşılaştırmalar
j = 1,2,...,
n)önemidir
elemanına
göre
önemidir
’dir.ne kadar normalize

1
2
,...,
n
iş olur. max , ikili
matrisinin
eleman
sayısına
(n)
yakın bir değer olur ise, sonuç o
elemanına göre önemidir (i, j  1,2,..., n) ’dir.
denir.
O halde A ikili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı olmaması
İkili karşılaştırma
matrisinin özellikleri şöyle
tutarlı olacaktır (Kumar
&AGanesh
1996).
İkili
karşılaştırma
matrisinin özellikleri
şöyle
Burada
matrisi;
bir üst
düzeyindeki
elemana
göre, i elemanının j
, ikili karşılaştırmalar
aijsıralanabilir.
, hiyerarşinin
Adım
3:deNormalize
edilmiş
ikili Bu
karşılaştırmalar
sıralanabilir.
İkili
karşılaştırma
matrisinin özellikleri şöyle
sıralanabilir.
özdeğerler
sıfırdan sapacaklardır.
sapmalar aşağıda formülü ve
İkili karşılaştırma matrisinin özellikleri şöyle sıralanabilir.
matrisinin
her
bir
satırındaki
elemanların
aritmetik
belirlenmektedir.
elemanına
göre
önemidir
’dir.
(
i
,
j

1
,
2
,...,
n
)
O halde A ikili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı olmaması durumunda max değeri n’den ve diğer
(3)(3) ortalaması hesap edilir. Bu aritmetik ortalama
a
1
// a
ji 
ij
(3)
a

1
a
ji
ij
erler de sıfırdanasapacaklardır.
Bu sapmalar aşağıda formülü verilen
(3) “Tutarlılık İndeksi (Tİ)” yardımı ile
ji  1 / aij
n
 karşılaştırılan
değerleri,
elemanların göreceli
(4)
a

0
(
i
,
j

1
,
2
,...,
n
)
İkili
karşılaştırma
matrisinin
özellikleri
şöyle
sıralanabilir.
enmektedir.
ij
(4) Tİ  max
(8)
(4)
,...,nn)) öncelikleri
ile
ilgili
bir
tahmin
sağlar.
(4)
aaijij 00 ((ii,, jj11,,22,...,
n 1
İkili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı c) Yöntemin son aşamasında ise elde edilen
max  n
(3)
aİkili
1 / aij
matrisinin
tutarlı olabilmesi
aşağıdaki özelliği sağlaması gerekir.
ji karşılaştırmalar
(8) özelliğitam
olabilmesi
için aşağıdaki
sağlaması
gerekir. için
İkili
karşılaştırmalar
matrisinin
tam
tutarlı olabilmesi
için Öte
aşağıdaki
özelliği
sağlaması
gerekir.
yandan
tutarlılık
oranını
(TO) yapılmasıdır.
hesaplayabilmek için “Rastge
özvektörün
tutarlılık
kontrolünün
İkili
karşılaştırmalar
matrisinin
tam
tutarlı
olabilmesi
için
aşağıdaki
özelliği
sağlaması
gerekir.
n 1
(5)

a
ii,, 1jj,,2kk,...,

1
,,2
,...,
n
))
(4) bilinmelidir. Bu değerler 1-15 boyutlu matrislerin her bir boyutun
ji (a
jk j(
aa

0
i
,
n
)
(5)
a

a
a
(

1
2
,...,
n
ijik
İkili karşılaştırmalar matrisi (A), sonuçta elde
(5)(5)
aikik  a jiji a jkjk(i, j, k  1,2,..., n)
doldurulması
ve yukarıdaki
göre hesaplanan Tutarlılık İnd
öncelik
(W)formüle
e yandan tutarlılık oranını (TO) hesaplayabilmek için
“Rastgele (Tesadüfi)edilen
İndeks
(Rİ)”vektörü
değerleri
deile çarpılmak suretiyle
oluşturulmuştur
(Çizelge
4).
İkili
karşılaştırma
hükümleri
kesin
olarak
tutarlı
ise,
yani
yukarıdaki
eşitlik
sağlanıyor
ise,
o
takdirde
A ikili
İkilikarşılaştırma
karşılaştırmalar
matrisinin
tambir
tutarlı
olabilmesi
içinyukarıdaki
aşağıdaki
özelliği
sağlaması
gerekir.
İkili
karşılaştırma
hükümleri
kesin
olarak
tutarlı
yenimatrisin
bir vektör
elde
edilir.
yeni
vektörün
her
melidir. Bu değerler
1-15
boyutlu hükümleri
matrislerin
her
boyutunda
100’er
adet
rastgele
olarakBu
İkili
kesin
olarak
tutarlı
ise,
yani
eşitlik
sağlanıyor
ise,
o takdirde
A ikili
İkili
karşılaştırma
hükümleri
kesin
olarak
tutarlı
ise,
yani
yukarıdaki
eşitlik
sağlanıyor
ise,
o
takdirde
A
ikili
karşılaştırmalar
matrisinin
girdileri
hata
içermeyecektir
ve
aşağıdaki
eşitlik
ifade
edilebilecektir.
ise,
yukarıdaki
eşitlik
sağlanıyor
ise,
o
rulması ve yukarıdaki
göre
hesaplanan
Tutarlılık
İndekslerinin
ortalamasını
almak
suretiyle
(5)
aik yani
aformüle
a
(
i
,
j
,
k

1
,
2
,...,
n
)
bir
elemanını
öncelik
vektöründe
buna
karşılık
karşılaştırmalar
matrisinin
girdileri
hata
içermeyecektir
ve
aşağıdaki
eşitlik
ifade
edilebilecektir.
ji
jk matrisinin girdileri hata içermeyecektir ve aşağıdaki eşitlik ifade edilebilecektir.
karşılaştırmalar
rulmuştur (Çizelge
4). W
takdirde
iA ikili karşılaştırmalar matrisinin girdileri
gelen değere bölerek ikinci bir yeni vektöre
W
(6)
a

i
ij  Wi
(6)
a
hata
içermeyecektir
ve
aşağıdaki
eşitlik
ifade
ij
ulaşılır. Bu
son vektörün
aritmetik
W
(6)
aİkili
hükümleri kesin olarak tutarlı ise, yani yukarıdaki
eşitlik
sağlanıyordeğerlerinin
ise, o takdirde
A ikili
ij karşılaştırma
W jj
edilebilecektir.
W
ortalaması
alınarak
maksimum
özdeğer
λmax
j
karşılaştırmalar
matrisinin girdileri hata içermeyecektir ve aşağıdaki eşitlik ifade edilebilecektir.
6
ikili
karşılaştırmalar
tahmin
edilmiş
olur.
λ
,
max
BuradaWW
i i , A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan i elemanına ilişkin öncelik değeri;
(6)(6)
Burada
A ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla
hesaplanmış
olan i sayısına
elemanına
ilişkin
öncelik
değeri;
W
aij  W
matrisinin eleman
(n)ilişkin
ne kadar
yakın
i,,A
Burada
ikili
karşılaştırmalar
matrisi
vasıtasıyla
hesaplanmış
olan
i
elemanına
öncelik
değeri;
i
W
A
ikili
karşılaştırmalar
matrisi
vasıtasıyla
hesaplanmış
olan
j
elemanına
ilişkin
öncelik
değeri
ifade
W
,
j
bir
değer
olur
ise,
sonuç
o
kadar
tutarlı
olacaktır
ikili karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan j elemanına ilişkin öncelik değeri ifade
W jj,,AA ikili
karşılaştırmalar matrisi vasıtasıyla hesaplanmış
olan& jGanesh
elemanına
ilişkin öncelik değeri ifade
W
(Kumar
1996).
j
etmektedir.
faydalanılarak
aşağıdaki eşitlik yazılabilir.
A ikilieşitlikten
karşılaştırmalar
matrisi
Burada WYukarıdaki
i,
etmektedir.
eşitlikten
faydalanılarak
aşağıdaki eşitlik yazılabilir.
etmektedir.
eşitlikten
aşağıdaki eşitlik
yazılabilir.
Burada
A ikili karşılaştırmalar
matrisi ilişkin
vasıtasıyla
hesaplanmış
olankarşılaştırmalar
i elemanına ilişkin
öncelik
WiYukarıdaki
,Yukarıdaki
vasıtasıyla
hesaplanmış
olan i faydalanılarak
elemanına
O halde
A ikili
matrisinin
tamdeğeri;
W
W
W
A
ikili
karşılaştırmalar
öncelik
değeri;
değeri
n’den
tutarlı
olmaması
durumunda
λ
W
,
öncelik değeri ifade
W
, Akj ikili
j ii  a matrisi vasıtasıyla hesaplanmış olan j elemanına ilişkinmax
Wii karşılaştırmalar
Wkk  W
W
a
W
aikikjaa
akj vasıtasıyla
i W
k hesaplanmış
i  aij
matrisi
olan j elemanına
ve diğer özdeğerler de sıfırdan sapacaklardır. Bu
ij
W
W
W
(7)
aetmektedir.


a
k Wj
j
eşitlikten
faydalanılarak
eşitlik yazılabilir.
ik kj
ij
WYukarıdaki
Wifade
(7)aşağıdaki
k değeri
j
j
ilişkin öncelik
etmektedir. Yukarıdaki
sapmalar aşağıda formülü verilen “Tutarlılık İndeksi
W
W
(7)
k Wj
j
((ii,, jj ,, kk 
1
eşitlikten
aşağıdaki eşitlik yazılabilir. (Tİ)” yardımı ile belirlenmektedir.
faydalanılarak
1,,2
2,...,
,..., n
n))
Wkn) Wi
(ai, ja, k 1W
,2i,...,

 aij
ik kj
Wk W j matrisinin
Wj
(7) 1 değerini almaktadır. Yani, aii  1 (i, j, k  1,2,..., n)
İkili karşılaştırmalar
köşegen elemanları
İkili
karşılaştırmalar
köşegen
elemanları
değerini
Yani,
11((ii,, jj,,kk 11,,22,...,
,...,
Ta r ıkarşılaştırmalar
m
B i l i m l e r i D ematrisinin
rmatrisinin
g i s i – J o uköşegen
rnal of A
g r i c u l t u r1
a1ldeğerini
S c i e n c ealmaktadır.
salmaktadır.
19 (2013)
101-112
107
İkili
elemanları
Yani,
aaiiii 
nn)) (en
Amatrisi
oluşturulması
sonrasında karşılaştırılan
parametrelerin her
birinin
önceliğinin
hesaplanması
(i, jb)
,
k
1
,
2
,...,
n
)
b) A matrisi oluşturulması sonrasında karşılaştırılan parametrelerin her birinin önceliğinin hesaplanması (en
b) Aözdeğer
matrisivektörü
oluşturulması
sonrasında
karşılaştırılan
parametrelerin
her birinin önceliğinin hesaplanması (en
büyük
veya öncelik
vektörü
veya kriterlerin
ağırlık değerleri):
büyük özdeğer vektörü veya öncelik vektörü veya kriterlerin ağırlık değerleri):
büyük
özdeğer
vektörü
veya öncelik
vektörü her
veya
ağırlık
değerleri):
Adım
1: İkili
karşılaştırmalar
matrisinin
birkriterlerin
sütunundaki
değerler
toplanır.
Adım
1: İkili karşılaştırmalar
matrisinin
her bir sütunundaki
değerler toplanır.
İkili
karşılaştırmalar
matrisinin köşegen
elemanları
1 değerini almaktadır.
Yani, aii  1 (i, j, k  1,2,..., n)
Adım
her bir
toplanır.
Adım1:2:İkili
İkilikarşılaştırmalar
karşılaştırmalarmatrisinin
matrisindeki
hersütunundaki
bir eleman, değerler
bulunduğu
sütunun toplam değerine bölünür. Bu
Adım
2:
İkili
karşılaştırmalar
matrisindeki
her
bir
eleman,
bulunduğu
sütunun
toplam değerine
bölünür. (en
Bu
b)sonucunda
A 2:
matrisi
oluşturulması
sonrasında
karşılaştırılan
parametrelerin
birinin
önceliğinin
hesaplanması
Adım
İkili karşılaştırmalar
matrisindeki
her
bir eleman,
bulunduğuher
sütunun
bölünür. Bu
işlem
elde edilen matrise
normalize
edilmiş
ikili
karşılaştırmalar
matrisitoplam
denir. değerine
işlem
sonucunda
elde
edilen
matrise
normalize
edilmiş
ikili
karşılaştırmalar
matrisi
denir.
büyük
özdeğer
vektörü
veya
öncelikikili
vektörü
veya
kriterlerin
ağırlık değerleri):
işlem
sonucunda
elde edilen
matrise
normalize
edilmiş
ikilimatrisinin
karşılaştırmalar
matrisi
denir. elemanların aritmetik
Adım
3: Normalize
edilmiş
karşılaştırmalar
her bir
satırındaki
Adım 3: Normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisinin her bir satırındaki elemanların aritmetik
vektöre ulaşılır. Bu son vektörün değerlerinin aritmetik ortalaması alınarak maksimum özdeğer
edilmiş olur.
max tahmin
max , ikili karşılaştırmalar matrisinin eleman sayısına (n) ne kadar yakın bir değer olur ise, sonuç o
kadar tutarlı olacaktır (Kumar & Ganesh 1996).
O halde A ikili karşılaştırmalar matrisinin tam tutarlı olmaması durumunda
max değeri n’den ve diğer
Arazi Değerlendirme
Çalışmalarında
ParametrikBu
Bir Yaklaşım
Olan
Doğrusalformülü
Kombinasyon
Tekniği,
Dengiz & Sarıoğlu
özdeğerler
de sıfırdan
sapacaklardır.
sapmalar
aşağıda
verilen
“Tutarlılık
İndeksi (Tİ)” yardımı ile
belirlenmektedir.
Tİ 
max  n
n 1
(8)
(8)
TO 
Tİ
Rİ
(9)
(9)
ÖteÖte
yandan
tutarlılık oranını (TO) hesaplayabilmek
kontrolü,
yargıların
mantıksal
Tutarlılık
kontrolü,
yargıların
mantıksal
tutarsızlığını
yandan tutarlılık oranını (TO) hesaplayabilmek Tutarlılık
için
“Rastgele
(Tesadüfi)
İndeks
(Rİ)” değerleri
de ölçer ve yargı
için
“Rastgele
(Tesadüfi)
İndeks
(Rİ)”
değerleri
de
tutarsızlığını
ölçer
ve
yargılarda
olabilecek
sağlar. Yöntemin
geçerli
olması rastgele
için tutarlılık
bilinmelidir. Bu değerler 1-15 boyutlu matrislerin her olanak
bir boyutunda
100’er adet
matrisin
olarakoranı 0.10 (%10)
bilinmelidir. Bu
değerler 1-15
boyutlu
hatalarınbüyük
tanımlanmasına
olanak sağlar.
doldurulması
ve yukarıdaki
formüle
görematrislerin
hesaplanan Tutarlılık
İndekslerinin
ortalamasını
almakYöntemin
suretiyle
0.10’dan
ise ikili karşılaştırma
matrislerinin
yeniden oluşturulma
her bir boyutunda
100’er
oluşturulmuştur
(Çizelge
4). adet matrisin rastgele geçerli olması için tutarlılık oranı 0.10 (% 10)
4- Tutarlılık
oranınınEğer
hesaplanmasında
kullanılan ve matris
olarak doldurulması ve yukarıdaki formüle göre Çizelge
veya daha
küçük olmalıdır.
bu oran 0.10’dan
1980)
hesaplanan Tutarlılık İndekslerinin ortalamasını değerleri
büyük ise(Saaty
ikili karşılaştırma
matrislerinin yeniden
Table 4- Random index values that change matrix size and
6 use for calculati
oluşturulması gerekir (Saaty 1980).
almak suretiyle oluşturulmuştur (Çizelge 4).
n
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Çizelge 4- Tutarlılık oranının hesaplanmasında kullanılan
matris0.58
boyutlarına
Rİ
0.00 ve0.00
0.90 göre
1.12 değişen
1.24 rastgele
1.32
1.41
1.45
indeks değerleri (Saaty 1980)
3. Bulgular
Tartışma
Table 4- Random index values used for calculation of consistency
ratiove
which
change according to matrix size
(Saaty 1980)
Araştırma alanına ait detaylı temel toprak haritası kullanıl
n
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11 tarımsal
12 yönden
13
14
15
belirlenmiştir.
Arazilerin
uygunluklarının
belirlenmesi
(eğim,
derinlik,
bünye
ve
drenaj)
ve
kimyasal
kriterler
(EC, pH, Ca
Rİ
0.00 0.00 0.58 0.90 1.12 1.24 1.32 1.41 1.45 1.49 1.51 1.48 1.56 1.57 1.59
karşılaştırmalara dayalı olarak elde edilen ağırlık değerleri Çizelge 5’ d
3. Bulgular ve Tartışma
Araştırma alanına ait detaylı temel toprak
haritası kullanılarak 14 tane haritalama birimi
(HB) belirlenmiştir. Arazilerin tarımsal yönden
uygunluklarının belirlenmesine yönelik olarak
seçilen fiziksel kriterler (eğim, derinlik, bünye ve
drenaj) ve kimyasal kriterler (EC, pH, CaCO3 içeriği,
verimlilik) için yapılan ikili karşılaştırmalara dayalı
olarak elde edilen ağırlık değerleri Çizelge 5’ de
sunulmuştur.
faaliyetlerinin
doğru yapılması,
de toprak
Çizelge
5- Parametrelere
ait ağırlıkgerekse
değerlerinin
belirlenmesine yönelik
Table
5- TO determination
weightingrol
values
of parameters for calculation
erozyonu
açısından önemli
oynamaktadır
(Dengiz 2007). Ele alınan kriterlere yönelik
İkili Karşılaştırmalar Matrisi
hiyerarşik ilişki içerisinde ikinci ve üçüncü sırada
Eğim
Bünye
Drenaj
Derinlik
pH
E
ise drenaj ve bünye
Toprakta
yeterince
Eğim
1.000 gelmektedir.
3.000
9.000
5.000
2.000
2
su ve bitki besin
maddesi
tutulmasında,
Bünye
0.333
1.000
9.000 toprakların
3.000
2.000
4
Drenaj
0.111
0.111
2.000
4
strüktürel gelişimlerin
sağlanması1.000
dolaysıyla4.000
bitki
Derinlik
0.200
0.333
0.250
1.000
2.000
2
kök gelişiminde, hava-su ve ısı sirkülasyonunda,
pH
0.500
0.500
0.500
0.500
1.000
3
mikroorganizma
birçok 0.500
toprak
EC
0.500faaliyetleri
0.250 gibi0.250
0.333
1
kalite3 özellikleriyle
bulunmaktadır.
CaCO
0.500 yakından
0.250 ilişki
0.500
0.500
0.200
0
Verimlilik
0.333
0.333 yaptıkları
0.333 çalışmada,
0.250
0.200
0
Gülser & Candemir
(2006)
3.477sahip 5.777
14.750
9.733
1
Çizelge 5’den görüleceği üzere, 0.233 ağırlık Toplam
farklı bünyelere
topraklara20.833
sahip alanlarda
Normalize
Edilmiş
İkili
Karşılaştırmalar
Matrisi
değeri ile bu uygunluk kriterlerinden eğim kriteri, en toprak işleme tav zamanlarına göre farklılıklar
Eğim
Bünye
Drenaj
Derinlik
pH
E
yüksek ağırlığa sahip kriter olarak ortaya çıkmıştır. Eğim
gösterdiğini belirtmişlerdir.
toprakların
0.287
0.519 Killi0.036
0.338bu
0.205
0
Bu kriteri sırasıyla drenaj kriteri (0.162), toprak Bünye
zamandan önce
işlenmesi
0.095
0.173durumunda
0.036 toprakların
0.203
0.205
0
0.031 önemli
0.019 bozulmalar
0.327
0.271
0.205
0
bünye kriteri (0.157), pH kriteri (0.141), derinlik Drenaj
fiziksel yapılarında
olurken,
0.057
0.057
0.067ise
0.205
0
kriteri (0.103), EC kriteri (0.100), verimlilik (0.044) Derinlik
fazla nemli koşullarda
işlenmeleri0.081
durumunda
pH
0.143
0.086
0.163
0.033
0.102
0
ve kireç kriteri (0.008) izlemektedir. Bu kriterlerin EC
fazla çeki gücü
istemesinin
topraklarda
0.143
0.043yanı sıra
0.081
0.033iri
0.034
0
ikili karşılaştırmalarına ait ortalama Tutarlılık Oranı CaCO
kesekler
meydana
da topraklarda
0.143 gelmektedir
0.043 ki bu
0.163
0.033
0.020
0
3
0.095 neden
0.057
0.109Son sıralarda
0.016
0.020
0
ise 0.07 olarak belirlenmiştir. Toprak-su muhafazası Verimlilik
yapısal bozulmalara
olmaktadır.
Vektör
tedbirleri almadan veya çok az tedbirler alınarak Öncelik
yer alan
kireç çalışma alanı içerisinde bitkilerin
Normalize Edilmiş Satırlar Toplamı
işlemeli tarımın yapılabilmesi için eğim % 10-12’ gelişmelerine olumsuzluk
yaratacak sınırlarda Normalize Edilm
1.704
1
geçmemesi gerekmektedir (Sönmez 1994). Bu Eğim
olmaması ve verimlilik kriteri
ise düşük görülen
1.256
1
nedenle eğim işlemeli tarım gerçekleştirilmesinde Bünye
alanlarda gübreleme faaiyetleri
1.296 gibi unsurlarla
1
0.824 değerleri düşük
0
kriterler içerisinde en önde gelenidir. Çünkü, eğim Drenaj
giderilebilmesi nedeniyle ağırlık
1.128
1
bulunmuştur.
gerek tarla içi mekanizasyon veya tarla trafiği gibi Derinlik
pH
0.800
0
EC
0.071
0
CaCO3
0.352
0
108
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o uVerimlilik
rnal of Agricultural Sciences
19 (2013) 101-112
max  8.730; Tİ  0.104; TO  0.074
Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu
Çizelge 5- Parametrelere ait ağırlık değerlerinin belirlenmesine yönelik AHS tekniği hesaplamaları
Table 5- Calculations of AHS technique to determine weighted values for parameters
İkili karşılaştırmalar matrisi
Eğim
Bünye
Drenaj
Derinlik
pH
EC
CaCO3
Verimlilik
Eğim
1.000
3.000
9.000
5.000
2.000
2.000
2.000
3.000
Bünye
0.333
1.000
9.000
3.000
2.000
4.000
4.000
3.000
Drenaj
0.111
0.111
1.000
4.000
2.000
4.000
2.000
3.000
Derinlik
0.200
0.333
0.250
1.000
2.000
2.000
2.000
4.000
pH
0.500
0.500
0.500
0.500
1.000
3.000
5.000
5.000
EC
0.500
0.250
0.250
0.500
0.333
1.000
4.000
6.000
CaCO3
0.500
0.250
0.500
0.500
0.200
0.250
1.000
3.000
Verimlilik
0.333
0.333
0.333
0.250
0.200
0.160
0.333
1.000
Toplam
3.477
5.777
20.833
14.750
9.733
16.410
20.333
28.000
Normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisi
Eğim
Bünye
Drenaj
Derinlik
pH
EC
CaCO3
Verimlilik
Eğim
0.287
0.519
0.036
0.338
0.205
0.121
0.098
0.107
Bünye
0.095
0.173
0.036
0.203
0.205
0.243
0.196
0.107
Drenaj
0.031
0.019
0.327
0.271
0.205
0.243
0.098
0.107
Derinlik
0.057
0.057
0.081
0.067
0.205
0.121
0.098
0.142
pH
0.143
0.086
0.163
0.033
0.102
0.182
0.245
0.178
EC
0.143
0.043
0.081
0.033
0.034
0.060
0.196
0.214
CaCO3
0.143
0.043
0.163
0.033
0.020
0.015
0.049
0.107
Verimlilik
0.095
0.057
0.109
0.016
0.020
0.010
0.016
0.035
Öncelik vektör
Normalize edilmiş satırlar toplamı
Normalize edilmiş satırlar ortalaması
Öncelik
vektörü
Eğim
1.704
1.704/8
0.213
Bünye
1.256
1.256/8
0.157
Drenaj
1.296
1.296/8
0.162
Derinlik
0.824
0.824/8
0.103
pH
1.128
1.128/8
0.141
EC
0.800
0.800/8
0.100
CaCO3
0.071
0.071/8
0.008
Verimlilik
0.352
0.352/8
0.044
λmax = 8.730; Tİ = 0.104; TO = 0.074
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s
19 (2013) 101-112
109
Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu
Doğrusal Kombinasyon tekniği dikkate alınarak
arazi değerlendirme çalışması sonucu oluşturulan
tarımsal uygunluk haritası Şekil 3’ de ve her bir
HB’ne ait uygunluk sınıfları, alansal ve oransal
dağılımları Çizelge 6 da verilmiştir.
Doğrusal Kombinasyon Tekniği modeline
göre çalışma alanı topraklarının büyük bir kısmı
olan 1035.7 ha’ ı (% 58.8) tarımsal yönden arazi
uygunluk sınıflamasında uygun ve çok uygun
sınıfları oluştururken, % 31.3’ü (552.4 ha) az
uygun sınıfa girmektedir. Toplam alanın yalnız
% 9.9’nu oluşturan Kz4.Ad1a, Hz1.Ed2a ve Tt1.
Dd2i haritalama birimleri ise tarımsal kullanıma
uygun değildirler. Bu alanların tarımsal kullanıma
uygunsuzluklarının başlıca nedeni, tarımsal
kullanımlardaki sınırlandırıcı faktörleri olan
eğimin çok fazla olması, sığ toprak derinliği,
çok kaba bünyeli ve düşük verimlilik özellikleri
göstermeleridir Sarıoğlu & Dengiz (2012). Ayrıca
daha önce Sarıoğlu & Dengiz (2012) tarafından
aynı alana Arazi Kalite İndeks (AKI) modeli
uygulanmışlar, elde edilen sonuçlara göre çalışma
alanının % 42.5’i (748.2 ha) tarımsal yönden ve
kalite özellikleri bakımından çok uygun ve uygun
(S1 ve S2) sınıfına dahil edilirken, alanın % 9.9’unun
tarımsal yönden uygun olmadığı belirlenmiştir.
Modellerden elde edilen bu sonuçların AKI modeli
ile bire bir aynısı olmamasına karşın, her iki
modelde de arazilerin tarımsal yönden uygun ve
çok uygun sınıflara ait değerlerin yüksek, tarımsal
kullanıma elverişli olmayan alanların ise çok düşük
ve aynı değeri vermesi nedeniyle modeller arasında
uyumluluk olduğundan söz edilebilinir.
4. Sonuçlar
Analitik Hiyerarşik Süreç tekniği, karmaşık
alternatif seçimi problemlerinin çözülmesi
yönünde güçlü bir araçtır. Bu teknik yardımıyla
sadece biyofizik kriterler değil sosyal, ekonomik,
çevresel, kültürel, yönetsel ve politik kriterler de
çözümlemelere dahil edilebilmektedir. Bu özelliği,
AHS tekniğinin en önemli avantajlarından birisidir.
Böylece daha gerçekçi bir planlama ve karar verme
süreci gerçekleşmektedir.
Çizelge 6- Doğrusal kombinasyon tekniğine göre HB’lerine ait arazi uygunluk sınıfları dağılımı
Table 6- Distribution of land suitability classes of HB’s based on linear combination technique
Değer
Sınıf
Alan (ha)
Oran (%)
Kz4.Ad1a
Haritalama Birimleri
2.285
N
93.1
5.3
Kz3.Ad1a
3.441
S3
221.9
12.6
De1.Ad2i
3.860
S2
121.2
6.9
Gk1.Ad4i
3.752
S2
253.0
14.4
Tt1.Dd2i
2.490
N
36.7
2.1
Ya3.Ad1a
3.585
S2
184.8
10.5
Çf2.Ad4y
3.627
S2
71.9
4.1
Hz1.Dd3i
2.939
S3
201.1
11.4
Hz1.Ed2a
2.137
N
44.5
2.5
Cy1.Ad4i
3.909
S2
118.5
6.6
Ay1.Ad4i
3.735
S2
114.4
6.5
Ay1.Ad4y
3.411
S3
18.5
1.0
Çt3.Ad3i
4.348
S1
171.9
9.8
Tt1.Cd3i
3.221
S3
110.9
6.3
110
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s
19 (2013) 101-112
Parametric Approach with Linear Combination Technique in Land Evaluation Studies, Dengiz & Sarıoğlu
Şekil 3- Doğrusal kombinasyon tekniğine göre arazi uygunluk haritası
Figure 3- Land suitability map according to linear combination technique
Ayrıca günümüzün ileri teknolojilerinden
sayılan CBS tekniklerinin kullanılması çalışma
alanına ait çok geniş hacimli veri ve bilgilerin
kısa süre içerisinde elde edilmesi, sorgulanması
ve/veya analiz edilmesi, depolanması ve farklı
haritaların üretilmesine imkan tanımıştır. Bu
tekniklerin kullanımlarının yaygın hale getirilmesi
planlamacıların ve karar vericilerin daha hızlı
ve doğru olarak sonuçlara ulaşmasına ve doğal
kaynakların (toprak ve arazi) sürdürülebilir bir
şekilde kullanılmasına imkân sağlayacaktır.
Teşekkür
Bu çalışma, Ondokuz Mayıs Üniversitesi
tarafından desteklenen PYO.ZRT.1901.11.011
no’lu proje kapsamında gerçekleştirilmiştir.
Katkılarından dolayı teşekkür ederiz.
Kaynaklar
Akbulak C (2010). Analitik hiyerarşi süreci ve coğrafi
bilgi sistemleri ile Yukarı Kara Menderes Havzası’nın
arazi kullanımı uygunluk analizi. Uluslararası İnsan
Bilimleri Dergisi 7(2): 557-576
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s
19 (2013) 101-112
111
Arazi Değerlendirme Çalışmalarında Parametrik Bir Yaklaşım Olan Doğrusal Kombinasyon Tekniği, Dengiz & Sarıoğlu
Dengiz O (2007). Assessment of Soil Productivity and
Erosion Status for the Ankara-Sogulca Catchment
Using GIS. International Journal of Soil Science 2
(1); 15-28.
FAO (1976). A Framework for land evaluation: Soils
Bulletin 32, Food and Agriculture Organization of the
United Nations, Rome, Italy
FAO (1983). Guidelines. Land evaluation for rainfed
agriculture: Soils Bulletin 52, Food and Agriculture
Organization of the United Nations, Rome, Italy: pp.
233
FAO (1984). Land evaluation for forestry, forestry paper
48: Food and Agriculture Organization of the United
Nations, Rome, Italy
FAO (1993). An international framework for evaluating
sustainable land management. Rome, Italy
Gülser C & Candemir F (2006). Ondokuz Mayıs
Üniversitesi Kurupelit Kampus Topraklarının Bazı
Mekaniksel Özellikleri ve İşlenebilirlikleri. Ondokuz
Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 21(2):
213-217
Hopkins L D (1977). Methods of generating land
suitability maps: A comparative evaluation. Journal
of American Institute of Planners 43(4): 386-400
Kumar N V & Ganesh L S (1996). A Simulation-Based
Evaluation of the Approximate and Exact Eigenvector
Methods Employed in AHP, European Journal of
Operational Research 95: 656-662
Malczewski J (2004). GIS-based land-use suitability
analysis: a critical overview. Progress in Planning 62;
3–65
112
Patrono A (1998). Multi-Criteria Analysis and Geographic
Information Systems: Analysis of Natural Areas
and Ecological Distributions. Multicriteria Analysis
for Land-Use Management, Edited by Euro Beinat
and Peter Nijkamp, Kluwer Academic Publishers,
Environment and Management-Volume: 9, pp: 271292, AA Dordrecht, The Netherlands
Saaty T L (1980). The Analytic Hierarchy Process.
McGraw-Hill, New York
Sarıoğlu F E & Dengiz O (2012). Soil Survey and Mapping
of Soils Formed on Two Different Physiographic
Units and Their Classification. The International
Soil Science Congress on “Land Degradation and
Challenges in Sustainable Soil Management, 15-17
May, Çeşme, İzmir, Turkey
Sarıoğlu F E & Dengiz O (2012). Arazi Değerlendirme
Çalışmalarında Farklı Parametrik Yaklaşımların
Değerlendirilmesi. Toprak Su Dergisi 1(2): 82-87
Soil Survey Staff (1999). Soil Taxonomy. A Basic of
Soil Classification for Making and Interpreting Soil
Survey. USDA Handbook No: 436, Washington D.C.
USA
Sönmez K (1994). Toprak Koruma. Atatürk Üniversitesi
Ziraat Fakültesi Yayınları No: 169, Erzurum
Thorntwaite C W (1948). An Approach to a Rational
Classification of Climate. Geographic Review, 38:
55-94
Yılmaz E (1999). Analitik Hiyerarşi Süreci Kullanılarak
Çok Kriterli Karar Verme Problemlerinin Çözümü
(Solving Multiple Criteria Decision Making Problems
Using the Analytic Hierarchy Process), Doğu Akdeniz
Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayını, DOA Dergisi
5: 95–122
Ta r ı m B i l i m l e r i D e r g i s i – J o u r n a l o f A g r i c u l t u r a l S c i e n c e s
19 (2013) 101-112