Adobe Acrobat file (, 2Mb)

Transkript

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA
SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN
НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary
geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly
Scientific-theoretical journal of Supreme Council on science and technology
under the President of Turkmenistan
Научно-теоретический журнал Высшего совета по науке и технике при
Президенте Туркменистана
Eziz Türkmenistan – ata Watanym,
gurban bolsun saňa bu janym-tenim!
Eger-de men saňa sähelçe şek ýetirsem,
goý, meniň elim gurasyn!
Eger-de men saňa dil ýetirsem,
goý, meniň dilim gurasyn!
Eger-de men Türkmenistan Watanyma,
Türkmenistanyň Prezidentine dönüklik etsem,
goý, meniň ömrüm kül bolsun!
1
2007
AŞGABAT • YLYM
1
Baş redaktor A.G.Allanurowa
Geňeş toparynyň agzalary:
O.Musaýew, P.Esenow, N.Durdyýew,
J.Nepesow, J.J.Ataýew, O.M.Posmanow,
N.Nurgeldiýew, G.Mezilow.
Jogapkär redaktor J.Nepesow
Ýygnamaga berildi 05.01.2007. Çap etmäge rugsat edildi 02.03.2007. A – 29512. Ölçegi 70×1081/16.
Gazet kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,05. Hasabat-neşir listi
8,131. Sany 565. Neşir №3. Sargyt №38.
Ýylda 6 gezek neşir edilýär.
YTÝG-yň “Ylym” neşirýaty.
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.
YTÝG-yň çaphanasy.
744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.
Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.
© “Ylym” neşirýaty.
© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2007.
2
GARAŞSYZ, BAKY BITARAP TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTI
GURBANGULY MÄLIKGULYÝEWIÇ BERDIMUHAMMEDOWA
“BEÝIK SAPARMYRAT TÜRKMENBAŞY NESLINIŇ YLMY
GADAMLARY” ATLY YLMY MASLAHATA GATNAŞYJYLARDAN
M I N N ETDAR LYK
NAMASY
Çuňňur hormatlanylýan Gurbanguly Mälikgulyýewiç!
Milletiň Ruhy Atasy Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň doglan gününiň hemde Türkmenistanyň Döwlet Baýdagynyň baýramçylygyna barha golaýlaşýan Garaşsyz
ýurdumyzyň bagtyýar halky şol goşa baýramçylyga bagyşlap giň möçberdäki çäreleri
guraýar, ylmy maslahatlary geçirýär. Türkmenistanyň taryhyna altyn harplar bilen
ýazylan bu sene döwletiň mizemezligini hem halkymyzyň eýe bolan azatlygyny –
beýik Garaşsyzlygyny özünde jemleýär. Çünki, her bir Garaşsyz, özygtyýarly ýurduň
öz mukaddes döwlet nyşanlary bolýar. Mukaddes Baýdagymyz indi diňe bir
ýurdumyzda däl, eýsem dünýäniň her bir künjeginde asudalygyň, agzybirligiň,
jebisligiň, dostlugyň, türkmen halkynyň gahrymançylygynyň döwlet nyşany hökmünde
erkana pasyrdaýar.
Garaşsyzlyk ýyllary içinde Türkmenistanda ähli ugurlarda gazanylan
üstünlikler hemmeleri haýran galdyrýar. Diňe bir ykdysadyýetde, halkyň halýagdaýyny gowulandyrmakda gazanylýan üstünlikler däl, eýsem türkmen halkynyň
unudylan ruhy-ahlak gymmatlyklaryny, däp-dessurlaryny dikeltmekde bitirilen işler
hem hemmeleri begendirýär. Bu babatda Beýik Serdarymyzyň öz halkynyň öňünde
bitiren hyzmatlarynyň bahasyna ýetme ýokdur. Şoňa görä-de, bu goşa baýramçylyk
halkymyzyň uludan-kiçä hemmesi üçin örän mukaddesdir.
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary
geňeş, Türkmenistanyň Bilim ministrligi tarapyndan geçirilýän şu ylmy maslahat
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň belent hyzmatyny, mukaddes Baýdagymyzyň
şöhratly taryhyny we ol baradaky düşünjäni töwerekleýin açyp görkezmegi maksat
edindi. Ylmy maslahatyň dowamy 9 sany bölümçede dowam etdirilip, olarda
ýurdumyzyň ylmy edaralarynyň ýaş alymlarynyň, ýokary okuw mekdepleriniň
mugallymlarynyň we talyplarynyň 150-den gowrak ylmy çykyşlary diňlenildi.
Hormatly Gurbanguly Mälikgulyýewiç!
Ylmy maslahatda, esasan, ýaş alymlar, talyplar çykyş edip, önümçiligiň dürli
pudaklaryna, ylmyň dürli-dürli ulgamlaryna degişli ylmy garaýyşlaryny täsirli beýan
etdiler. Ylmy çykyşlaryň iň bir guwandyryjy tarapy-da, olaryň giň gerimde pikir
öwrüp, ylmy derňewli işleri alyp barýandyklaryndadyr. Döwletimiziň gün-günden
ykdysady taýdan gurplanmagynda esasy orunlaryň birini tutýan gaz, nebit we ýerasty
baýlyklarymyzy rejeli ulanmaga, özleşdirmäge, gaýtadan işlemäge, daşary ýurtlara
çykarmagyň ähmiýetine ylmy nukdaýnazardan ýerlikli çemeleşmekleri has-da
guwandyryjydyr. Önümçilige ornaşdyrylýan tehnikalaryň hyzmatyny nygtap, olaryň
ylmyň gazananlaryny özünde jemleýän zawod-fabrik toplumlaryna içgin
3
aralaşmaklary we ylmy çözgütlerini hödürlemekleri ýaş alymlaryň işleriniň esasy
aýratynlyklary boldy.
Ylmy maslahata gatnaşýan ýaş alymlaryň, talyplaryň çykyşlary bu günki täze
garaýyşly ylmyň diňe bir ylmyň hatyrasyna ýazylman, önümçilikde öz wagtynda orun
almaly ylym bolmalydygyny görkezdi. Bu gün, bir tarapdan, ylmyň gazananlaryny
önümçilige ornaşdyrmagyň netijeliligini artdyrmak barada düýpli ylmy işleriň
ýazylmalydygy äşgär bolan bolsa, ikinji tarapdan, ylmy taryhy kökler bilen
baglanyşykly, tebigatyň kanunyna laýyk açyşly ylmyň ulgamlaryny döretmelidigini
maslahata gatnaşanlar özleriniň ylmy garaýyşlary bilen nygtadylar. Netijede, sözüň
doly manysynda döwrüň talabyna düşünýän ylmyň ýaş nesliniň kemala gelip, güngünden kämilleşýändigi aýdyň boldy.
Çuňňur hormatlanylýan Gurbanguly Mälikgulyýewiç!
Biz ylmy maslahata gatnaşyjylar Siziň ömrüňiziň uzak, janyňyzyň sag
bolmagyny we syýasy, döwlet işleriňizde hemişe rowaçlyklar arzuw edýäris! Ýaş
alymlar Türkmenistan döwletimiziň ylmy-tehniki syýasatyny doly durmuşa
ornaşdyrmakda jan aýaman halal zähmet çekerler.
Goý, dünýä dursun, eziz Watanymyz – Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan
dursun!
Goý, dünýä dursun, mukaddes ýaşyl Baýdagymyz hemişe asuda pasyrdap
dursun!
Goý, Ruhy Atamyz Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň guran döwletiniň
dowamaty dowam bolsun!
Ruhuňyz belent bolsun!
“Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy
nesliniň ylmy gadamlary” atly
ylmy maslahata gatnaşyjylar.
Aşgabat şäheri,
2007-nji ýylyň Baýdak aýynyň 15-i.
4
№1
2007
A.B.Karryýewa
MUKADDES RUHNAMANYŇ TÜRKMENÇE-IŇLISÇE
DÜŞÜNDIRIŞLI SÖZLÜGINIŇ ÄHMIÝETI
5 müňýyllyk taryhly asly nurdan türkmen halkynyň geçmişini, milli mirasyny,
dil aýratynlyklaryny öwrenmekde Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddes
Ruhnamasynyň dünýä inmeginiň ägirt uly ähmiýeti boldy. Bu mukaddes Kitabyň
dünýä halklarynyň ençemesiniň dillerine terjime edilmegi bolsa umumadamzat
medeniýetine uly goşant bolmak bilen, dürli milletleriň wekilleriniň türkmen
halkynyň taryhy, medeniýeti, ahlak ýörelgeleri, däp-dessurlary, dil aýratynlyklary
barada giňişleýin düşünje almaklaryna mümkinçilik döretdi.
Dünýä halklarynyň türkmen halkynyň taryhy, däp-dessurlary bilen
tanyşmaklyga islegleriniň çuňňur kökleriniň bolandygyny biz geçmişde
Türkmenistana syýahat eden syýahatçylaryň, alymlaryň, pelsepeçileriň ýazgylaryndan
bilýäris. Türkmen halkynýň gadymyýetden kök alyp gaýdýan dil aýratynlygy has hem
özüne çekijidir. Iňlis diliniň dünýäde giňden ýaýran dilleriň biri bolanlygy üçin
mukaddes Ruhnama boýunça türkmençe-iňlisçe sözlügini taýýarlamagyň derwaýys
meseleleriň biri hökmünde öňe çykýanlygyny görkezdi. Ol sözlük taýýarlanylanda
aýratyn hem türkmen halkynyň milli aýratynlygyny ýüze çykarýan sözlere üns bermek
zerurdyr. Şeýle sözlügiň gurluşyny şeýleräk göz öňüne getirmek mümkin:
1. Türkmen halkynyň milletini ýüze çykarýan sözler (milli durmuşy leksika)
(alaja, don, gowurma, heýkel, keteni, tamdyr, ýaşmak we ş.m.).
2. Durnukly söz düzümleri (agzy bimaza, agzyny açdyrmak, altyn gabak
atmak, aş saýlamak, başyna döwlet guşy gonmak, bir çukura tüýkürmek, böwrüňe diň
salmak, çig süýt emmek, çileden çykarmak, kerwenini çekmek, öwlüýä ýykylyp alnan
we ş.m.).
3. Pähimler, nakyllar we atalar sözleri.
Beýle sözleriň düşündirilmegi daşary ýurt okyjysy üçin ähmiýetlidir, çünki bu
sözleriň diňe türkmen milletine häsiýetli bolan milli sözlerdigi, olara meňzeş sözleriň
başga dillerde ýoklugy şeýle sözlügiň zerurdygyny orta çykarýar. Häzir şol sözlerden
käbirleriniň düşündirişini bermäge synanyşalyň.
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddes Ruhnamasynda türkmen şaýsepleriniň atlary kän gabat gelýär. Elbetde, bu şaý-sepler daşary ýurt okyjysyna mälim
däl. Şonuň üçin hem düşündirilmegine mätäç. Olardan käbirlerini mysal alalyň:
5
Apbasy − ýaş gyzlaryň, gelinleriň
köýneginiň öňüne düzülýän köp sanly
belli bir ölçegdäki, belli bir şekildäki
kümüş bölekleri. Apbasy ýaş gelne ýa-da
ýaş maşgala aýratyn bir gözellik berýär.
Apbasy − a dozen of similar small silver
jewels worn on girls and bride′s clothes
as a decoration. Apbasy adds beauty to
the bride′s dress.
Heýkel
−
gartaşan
aýallaryň Heykel − case adorned with precious
gerdenlerinden aşyryp dakynýan gaýyş stones usually worn by older women
gapjygy. Ol gaýyş gapjyk ýörite gymmat across their shoulder.
daşlar bilen bezelendir.
Kökenli ýüzük − 10 barmak üçin
kümüşden ýasalan 10 sany ýüzügiň
aýratyn zynjyrjyk bilen birleşdirilip
ýasalan görnüşi. Kökenli ýüzük türkmen
gyzlary durmuşa çykarylanda ýa-da toýşagalaňlarda barmaklara geýdirilipdir. Ol
ýetişen gyzlaryň, gelinleriň inçeden
uzyn, sülük deý barmaklaryna aýratyn
gözellik, näziklik berýär.
Kokenli yuzuk − a silver jewelry in the
form of ten chained rings (one for each
finger) worn by Turkmen girls usually
on festivals like wedding party, etc. This
jewelry adds beauty and tenderness to
lady′s slender fingers.
Umuman, mukaddes Ruhnamada şaý-sepler barada kän agzalýar. Serdarymyz
şaý-seplere, olaryň näme üçin ulanylanlygyna uly üns berdi. Mysal üçin:
“Türkmen gyzlarynyň şaý-seplerine üns beriň: gupba − tuwulga, çekelik −
bukaw − boýundan gylyç salynmazlygyny üpjün edýär, gülýaka döşi, gursagy
goraýar. Bilezik goly, donuň öňüne, arka tarapyna dakylýan dürli apbasylar, dürli
şaýlar peýkamdan goraýar. Türkmen gyzyny doly şaý-sep bilen bezeseň − ol doly
söweş geýmine giren söweşiji gyz bolýar. Hasaplanyp görülse, bir aýal ähli şaýsepini dakynsa, otuz alty kilogram altyn-kümüş götermeli bolýar. Türkmeniň
zenana goýýan bahasy beýikdir” [1, 378 s.].
Mukaddes Ruhnamada gelin-gyzlaryň el işleri we milli egin-eşikleri bilen
bagly sözler hem örän kän ulanylýar. Şeýle sözlerden birnäçesini mysal alyp
göreliň:
Alaja − ak we gara ýüplügiň goşulyp
işilmeginden emele gelen ýüp. Türkmen
halkynyň gadym döwürlerden bäri
dowam edip gelýän yrym-ynançlaryna
görä, alajanyň gözden-dilden goraýjylyk
güýji bar. Ony çagalar, gelinler
dakynýarlar. Alaja şekilli nagyşlar
köýnekleriň ýakasynda, bolmak bilen
hala hem salynýar.
6
Alaja − a braid woven from white and
black thread. According to ancient
Turkmen beliefs it is used as an amulet
protecting from the Evil Eye. Alaja is
usually attached to children and young
women. Alaja is a pattern (ornament) set
at along women′s collars and Turkmen
carpet designs.
Tahýa − bu ýörite keşdelenip
taýýarlanýar we kellä geýilýär. Oglanlar
we gyzlar üçin tikilýän tahýanyň
arasynda uly tapawut bar. Oglanlar üçin
tikilýän tahýa akgaýma nagyş salynýar,
gyzlaryň
tahýasy
gülkeşde
bilen
nagyşlanýar. Gyzyň tahýasy gupba,
çekelik ýaly şaý-sepler bilen bezelende,
ol şa gyzynyň kellesindäki täji ýatladýar.
Tahya − a traditional Turkmen skullcap
embroidered with national ornaments
worn by boys and girls. These two types
of tahya have different embroideries:
akgayma (white) pattern for boys and
goulkeshde (coloured) pattern for girls.
A cupola-shaped silver gupba with
pendants in the skullcap together with
chekelik (in the cheeks) remind us a
crown on the head of a princess.
Mukaddes Ruhnamada milli tagamlar, tagamlar bilen bagly enjamlaryň atlary
köp gabat gelýär. Olardan käbirlerini mysal alalyň:
Gowurma − maýda dogralan eti guýruk Govurma − small pieces of meat (mostly
ýagda ýa-da öz ýagy bilen gowrulyp mutton or beef) fried in suet. Because of
taýýarlanylýar. Türkmenistanyň howa hot weather conditions and lack of any
ýagdaýlaryna
görä,
yssy
ýurtda freezers in the past Turkmen people had
sowadyjylaryň
bolmazlygy
bilen to keep meat in the form of govurma.
baglylykda ony taýýarlamaklyk ýüze
çykypdyr.
Saçak − çörek dolamak, üçin ýörite düýe Saçak − cloth for keeping bread or
ýüňünden dokalan mukaddeslik. Saçaga dining cloth traditionally woven of
desterhan, supra hem diýlipdir. Saçak camel wool. Sachak is also known as
toýda içine çörek we beýleki önümler desterhan or supra. Sachak is also used
salmak üçin hem ulanylýar. Beýik for putting sweets and other presents
Saparmyrat
Türkmenbaşy
“Saçak when going to some feast or celebration.
rysgaly
egninde
göterýän The following statement of Saparmyrat
mukaddeslikdir” [2, 31 s.] diýende, Turkmenbashy the Great “The table is
saçagyň türkmen üçin iň beýik the sanctity which holds sustenance on
mukaddeslikleriň biridigi, türkmen giň its shoulders” [3, 31 p.] reveals the
sähra ýaly sahy, sada kalplydygyny figurative meaning of this word.
nygtaýar.
Tamdyr çörek bişirmek üçin toýun Tamdyr − large circular clay oven used
palçykdan salynýan, adamyň biline ýetip for baking bread. Its average height is up
duran
beýiklikde
bolan,
tegelek to the waist of a person. Before baking
görnüşlidir. Ot ýakylyp, gyzgynlyk belli the baker makes it white-hot, then puts
bir derejä baransoň, tamdyryň arkasy flat cakes in a scorching oven. Usually
agarýar we şol ýere çörek ýapylýar. Bir one tamdyr is used by several families in
tamdyrda birnäçe hojalyk çörek bişirse, turn. Traditionally, the number of
agzybirlikden alamat hasaplanylypdyr. tamdyrs in a village showed wheather its
Obanyň agzybirligini tamdyryň sany dwellers lived in harmony or not.
boýunça kesgitläpdirler.
Mukaddes Ruhnamada halk däpleri, dessurlary, adatlary bilen baglanyşykly
ulanylýan sözler, göçme manyly, ganatly sözler hem uly topary tutýar. Ol sözleriň,
söz düzümleriniň üsti bilen türkmen halkynyň ähli däp-dessurlary örboýuna galýar.
7
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy halkyň gadymy däp-dessurlaryny dolulygy bilen
beýan edýär. Mukaddes Ruhnamada ulanylýan däp-dessurlardan käbirini alyp göreliň:
Ädik çykartmak − toý dabarasynyň
pursatlarynyň biri. Toý däbine görä,
täze gelne nika gyýanlarynda ony “ähli
synaglardan” geçirýärler. Bu däp oýun
görnüşinde geçirilýär. Bir topar gelne
goldaw berýän bolsa, ikinji topar −
oglana.
Gelin
şol
synaglaryň
hötdesinden erjellik bilen gelse, ol
başarnykly, dogumly hasaplanylýar.
Baş salmak − toýuň ertesi güni gelniň
tahýasyny gyňaja çalyşmakdyr. Bu
gadymy türkmen däbi hem oýun
görnüşinde geçirilýär. Aýallar topary
gelniň tahýasyny çykaryp, oňa gyňaç
atmaga çalyşýar, gyzlar topary bolsa,
gelniň
tahýasyny
aýyrtmazlyga
synanyşýar. “Söweş” şowhunly bolýar,
ahyrda aýallar üstün çykyp, gyzyň
tahýasyny aýryp, gelniň başyna gyňaç
oraýarlar, onuň goşa örülen saçlaryny
arkasyna taşlaýarlar. Bu bolsa gyzyň
hakyky
gelin
bolanlygyny
alamatlandyrýar. Beýik Serdarymyzyň
belleýşine görä, “Gyz durmuşa çykyp,
baş salnanda, şaýly tahýasy baldyzyna
berilýändir” [2, 180 s.].
Adik cykartmak − (“taking the boots off”)
– one of the episodes of a wedding party
ceremony, a kind of test aimed to
demonstrate the sleight of bride′s hands
and her purposefullness. Nowadays this
custom is still performed in the form of
play with two groups of supporters − one
for the bride and another one for the
groom.
Baş salmak − an ancient Turkmen
tradition of changing the bride′s tahya
(girl′s headgear) for gyngach (women′s
headgear). This custom is performed in a
form of a play between a group of girls
and a group of women who try to take the
bride′s tahya off while girls try to keep it.
Eventually, the group of women gain a
victory, put the bride′s plaits behind her
back and cover her with another headgear
gyngach symbolizing the bride′s new
status. As it is stated in the Sacred
Rukhnama “When a girl is getting
married, her cap is given to the youngest
sister of her husband” [3, 182 p.].
Mukaddes Ruhnamada ulanylan köp sanly nakyllardyr atalar sözleri, ganatly
söz düzümleri türkmen halkynyň gadym wagtlardan bäri dowam edip, nesilden-nesle
geçip gelýän däp-dessurlary, adatlary, yrym-ynançlary, ahlak ýörelgeleri barada
giňişleýin maglumatlar berýär. Mukaddes Ruhnamada köp ulanylan çeper
aňlatmalaryň köp döremegi paýhasly türkmen halkynyň ösen aň-düşünjeli, çeper
pähim-paýhasyň eýesi bolan, almaz aňly, jöwher zehinli halk bolanlygyndan habar
berýär. Müňýyllyklaryň dowamynda taryhda ilkinji gezek dünýäniň ençeme diline
terjime edilip, dünýä halklary tarapyndan ykrar edilen mukaddes Ruhnamany peşgeş
beren, türkmen dilini ähli öwüşginleri bilen dünýä ýüzüne ýaýmagyň hötdesinden
gelen Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy bu mukaddes Kitabyň üsti bilen atababalarymyzyň döreden milli mirasy bolan paýhasa ýugrulan gymmatly hazynanyň −
halk döredijilik eserleriniň dürdänelerini hem dünýä halklaryna elýeterli etdi.
Türkmençe-iňlisçe sözlükde şu ugurlardan giňişleýin gürrüň edilse, türkmen
durmuşy, ýaşaýşy, ahlak ýörelgeleri barada daşary ýurt okyjysy üçin baý maglumat
bolup hyzmat etjekdigi ikuçsuzdyr.
Türkmenistanyň Prezidentiniň
ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky
Ýokary geňeşiň Magtymguly adyndaky
Dil we edebiýat instituty
8
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Bitaraplyk aýynyň 21-i
EDEBIÝAT
1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. – Aşgabat: TDNG, 2001.
2. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. Ikinji kitap. – Aşgabat: TDNG, 2004.
3. Saparmyrat Turkmenbashy. Rukhnama. – Ashgabat: TDNG, 2003.
A.B.Karryyeva
ON THE IMPORTANCE OF SACRED RUKHNAMA TURKMENENGLISH EXPLANATORY DICTIONARY
The translation of the Sacred Rukhnama into foreign languages has
demonstrated national peculiarities of the Turkmen people, their customs and
traditions, moral values, rich cultural heritage.
The evergrowing interest of the world public to Independent Turkmenistan and
its people made it necessary to compile a special Sacred Rukhnama Turkmen-English
Explanatory Dictionary which would give definitions to words and phrases which
have no English equivalents, f.ex words conveying national features of Turkmen life
(such as alaja, don, govurma, keteni, ýaşmak, etc) and phrases of national meaning
(such as agzyny açdyrmak, alkysh aýtmak, altyn gabak atmak, baş salmak, etc.).
This dictionary should serve “a key” to understanding of the unique national
terms and idioms that express peculiarities of Turkmen mode of life and philosophy,
culture and mentality, to further popularization of the great Leader’s works and
Turkmen culture as a whole.
А.Б.Каррыева
ТУРКМЕНСКО-АНГЛИЙСКИЙ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
СВЯЩЕННОЙ РУХНАМА И ЕГО ЗНАЧЕНИЕ
Священная Рухнама, опубликованная на иност ранных языках,
продемонстрировала всему миру самобытность туркменского народа, его
особенности, т радиции и обряды, нравственные ценности, богатейшее
культурное наследие.
Всевозрастающий интерес мировой общественности к независимому
Туркменистану и его народу поставил во главу угла задачу подготовки
специального Туркменско-английского словаря Священной Рухнама, дающего
толкование словам и выражениям, не имеющим аналогов в английском языке,
включая бытовую лексику (как например, alaja, don, gowurma, keteni, ýaşmak и
т.п), а также фразеологизмы и устойчивые словосочетания (например, agzyny
açdyrmak, alkyş aýtmak, altyn gabak atmak, baş salmak и т.п).
Данный словарь должен служить “ключом” к раскрытию самобытной
национальной терминологии, трактовке слов и фразеологизмов, выражающих
национальные особенности быта туркмен и народных традиций, его философии
и менталитета и содействовать дальнейшей популяризации трудов Великого
Сердара и туркменской культуры в целом.
9
O.Hudaýberenowa
OSMAN-TÜRKMEN DESSANLARY
Ata-babalarymyzyň durmuşy, ahlagy, gylyk-häsiýetleri, guran döwletleri, taryhy
şahslary we beýlekiler hakynda döredilen hem-de dünýä edebiýatynyň genjihazynasyna öwrülen osman-türkmen dessanlary Anadoluda XV asyrda döredilipdir.
Bu döwür Anadoluda medeniýetiň, sungatyň we edebiýatyň hem gülläp ösen
eýýamydyr. Osman-türkmen döwletiniň hökümdarlary edebiýat bilen içgin
gyzyklanypdyrlar we olaryň özleri hem ençeme ajaýyp eserleri döredipdirler. Taryhda
hökümdar Ýyldyrymyň ogly Emir Süleýmanyň hem şygyr ýazandygy hakynda
maglumatlar bar. Süleýman Çelebiniň hem birnäçe möhüm eserleriniň bolandygy bize
mälimdir. Şol döwrüň beýik şahyry Ahmediniň uly sarpa, hormat goýup, şygyrlaryna
baha bermegi, ondan ylham alyp täsirlenmegi bu hökümdar şahyryň şygyr
sungatyndan örän ussatlyk bilen baş çykarandygyny görkezýär. Emir Süleýman
eserlerini osman-türkmen dilinde ýazypdyr. Ýanyndaky şahyrlara hem öz milli
dillerinde şygyr ýazmagy ündäpdir.
Hökümdar Soltan Myrat II osman-türkmen hökümdarlarynyň arasynda ilkinji
bolup, bitewi bir eser (“Diwan”) ýazypdyr.
Häzirki ulanylýan türk dili XV asyrda osman dili diýip at alan dildir.
Osman-türkmen dili bu asyrda hökümdarlyk diline öwrülip, döwlet dili
hökmünde ulanylýar. Munuň esasy sebäpleriniň biri hökümdarlygyň Rum we Balkan
topraklaryndan Anadola çenli çäginiň giňelmegidir. Öň pars, arap dillerinde şygyr
döretmek ýörgünli bolsa, indi ol öz ornuny osman-türkmen diline bermeli bolýar.
Osman-türkmen dili bolsa, türk dili adyny alyp, ençeme asyrlardan bäri Türkiýäniň
milli we döwlet dilidir.
Bu döwürde tasawwuf edebiýatynyň görnükli wekilleri Hajy Baýram Weliniň
(1353–1459), Akşemseddiniň (1389–1459), Eşret oglunyň (1353–1469) dini, sopuçylyk
häsiýetli şygyrlaryndan başga-da, halk edebiýatynyň eserlerine hem uly orun degişlidir.
Taryhy we edebi çeşmelerden alnan maglumatlara görä, bu asyrda halk şahyrlary
Germiýan we Osman köşklerinde goldanypdyr. Olar halkyň toplanan ýerinde “Gorkut
ata” boýlaryny, Nasreddin Hoja bilen baglanyşykly we beýleki hekaýatlary aýdypdyrlar.
Olaryň döreden iň gymmatly edebi mirasy hem osman-türkmen dessanlarydyr. Osmantürkmen dessanlary tutuşlygyna osman-türkmen döwletine we onuň hökümdarlaryna
bagyşlanyp ýazylan dessanlardyr. “Türk mazary”, “Osmanyň düýşi”, “Bilejigiň alnyşy”,
“Rum iline geçiş” ýaly ýazary belli bolmadyk bu dessanlaryň esasynda Aşyk Paşazada
“Tewarih-i Al-i Osman b.-Osman Gazi” [1], Arif Aly “Danyşmentnama” [14, 513 s.],
Oruç beg “Tewarih-i Al-i Osman” [16] atly taryhy kyssalaryny döredipdirler.
XV asyrda Beýik Seljuk-türkmen döwleti, Osman-türkmen döwleti,
Garagoýunlylar, Akgoýunlylar döwletleri kemala gelipdir. Bu dessanlar osmantürkmen döwletiniň ýeňiş we gahrymançylyk saýasynda gurluşy hakynda halkyň ruhy
buýsanç bilen sözlän hekaýatlarydyr. Olar halkyň aň hazynasynda ýaşap, dilden-dile
geçirilip, biziň günlerimize gelip ýetipdirler.
Osman-türkmen dessanlarynda gadymy türki edebiýatynda yslamdan öňki
döwürde döredilen mifiki dessanlaryň däpleri saklanypdyr. Mysal üçin, “Osmanyň
10
düýşi” dessanyndaky agaç, yşyk, gylyç, daşa öwrülen ýüzük we beýlekiler “Ýaradylyş”
dessanynda duş gelýän milli dessan serişdelerindendir. Süleýman Patyşanyň sallar bilen
Rum iline geçişi baradaky hekaýatda hem Oguz han Türkmeniň Itil suwuny geçişine
örän meňzeş wakalar beýan edilýär. Soltan Osmanyň saklatmak bahanasy bilen Bilejik
şäherine ýollan ýükleriniň içine salyp, esgerlerini gala girizişi we ýeňiş gazanyşy
baradaky hekaýaty-da gadymy dessanlarda duş gelýän wakalara örän meňzeşdir.
Bularyň hemmesi XIV–XV asyrlarda Anadoluda gurlan iň beýik döwletleriň biri
bolan Osman-türkmen döwletiniň kemala gelşi barada örän gyzykly dessanlaryň
döredilendigini subut edýär.
Osman-türkmen dessanlarynda gaýa tiresinden bolan türkmenleriň Anadola
gelşi taryhy dessan dilinde beýan edilýär. Dessanlarda Çingiz hanyň Horasana
ýörişinde gaýalaryň ol ýerden Gaýa Alp ogly Süleýman şanyň ýolbaşçylygynda elli
müň kişiden ybarat bolup, Gündogar Anadola gelip, Erzinjanda we Ahlat sebitlerinde
mekan tutandyklary gürrüň berilýär. Bu ýerde ýedi ýyl galanlaryndan soňra, Çingiz
hanyň ölendigini bilýärler we ata Watanlaryna dolanmak isleýärler. Bu babatda “Türk
mazary” dessanynda şeýle wakalar beýan edilýär.
Süleýman şa ençeme kynçylyklaryň öňünde döş gerip, ata Watanyna dolanmak
isleýän halkyň öňüne düşýär. Ýolda ok geçmez jeňňellikler, ötlem-ötlem daglar olaryň
ýöremegine uly päsgel berýärler. Mal-garanyň ählisi diýen ýaly ýolda gyrylýar. Emma
hiç kimiň hem ol ýerlerde galasy gelmeýär. Watan topragy olary özüne dartýar. Göç
Halap welaýatyna gelýär we Jaber galasynyň ýanyndaky Fyrat derýasyndan geçmek
isleýärler. Süleýman şa aty bilen suwa girýär. Derýanyň çuň ýerinde at ürkýär we
onuň üstündäki Süleýman şa suwa ýykylýar. Suwdan çykarýançalar, ol gark bolup
ölen eken. Süleýman şanyň jesedini Jaber galasynyň öňünde jaýlaýarlar. Häzire çenli
ol mazara “Türk mazary” diýýärler. Bu mazar häzirki wagtda Türkiýäniň çäginden
iki ýüz kilometr uzaklykda, ýagny Siriýa çäklerinde ýerleşýär. Onuň üstüne Soltan
Abdylhamit tarapyndan uly gümmez saldyrylýar. Jaber galasy we bu gümmez şu
günler hem taryhy ýadygärlik hökmünde saklanýar.
Baştutanlary wepat bolansoň, bu adamlaryň bir bölegi Horasana dolanyp
barýar. Süleýman şanyň dört oglundan ikisi Watanyna dolanýar. Beýleki ogullary
Ärtogrul bilen Dündar beg bolsa dört ýüz atly bilen ýene Ruma ýöriş edýärler. Olar
ýolda biri-biri bilen söweşýän iki sany goşuna gabat gelýärler.
Ýigitler ýeňilýän tarapa kömek bermek üçin söweşe girýärler we gahrymanlarça
söweşip, ýeňiş gazanýarlar. Soňra bu söweşen goşunlaryň seljuk hökümdary Soltan
Alaeddiniň we tatar hanynyň goşunlarydygyny anyklaýarlar. Gaýalaryň goldaw beren
goşuny hem öz ganybir türkmenleri – seljuk goşunlary bolup çykýar.
Soltan Alaeddin olara beren kömekleri üçin minnetdar bolýar we Anadolynyň
Söwüt sebitlerini oturymlyk ýer üçin, Domaniç we Ermeni daglaryny bolsa ýaýla üçin
gaýa türkmenlerine bagyşlaýar. [14, 510 s.].
Bu dessanda bolan wakalar, oňa gatnaşýan taryhy şahslar hakynda Aşyk
Paşaoglunyň “Tewarih-i Al-i Osman b.-Osman Gazi” [1, 54 s.], Neşriniň
“Jahannama” [13, 82 s.] atly taryhy işlerinde hem beýan edilýär. Dessanda Ärtogrul
Gazynyň kakasynyň Süleýman şa bolandygy aýdylýar. Ýöne taryhy çeşmelerde bar
bolan maglumatlara [17, 81 s.] görä, bu dessanda we Aşyk Paşaoglunyň “Tewarih11
i Al-i Osman b.-Osman Gazi” [1] işinde käbir taryhy şahslar garyşdyrylyp berlipdir
diýlip hasap edilýär. Mysal üçin, olarda ady tutulýan we suwda gark bolup ölen
Süleýman şa Soltan Osmanyň atasy däldir.
Hakykatda bolsa, Soltan Osmanyň atasy, ýagny Ärtogrul gazynyň kakasy
Soltan Alp Arslanyň goşun serkerdesi bolan, 1071-nji ýylda Anadoludaky bolan
uruşda edermenlik görkezen we Alp Arslan tarapyndan ol ýerde gurlan seljuktürkmen döwletine hökümdar goýlan Süleýman Şa bin Gutulmyşdyr. Bu hökümdar
1086-njy ýylyň Gorkut aýynyň 5-ine Halap töwereklerinde seljuk emirleriniň biri
Emir Tutuş bilen düşünişmezlikde bolan gowgada gahrymanlarça söweşip, wepat
bolýar. Emma dessandaky Süleýman şa diýlen şahsyýetiň ýatan ýeri diýlip aýdylýan
Türk mazarynda jaýlanan gerçegiň 1146-njy ýylda Jaber galasyny almak üçin gaban
wagtynda hyzmatkäri tarapyndan öldürilen Halap we Mosul emiri Atabeg Zeňňiniň
bolmagy-da ýa-da Fyrat derýasynyň bir goly bolan Hapurda gark bolup ölen seljuk
hökümdary Gylyç Arslan I bolmagy-da mümkindir [17, 81 s.; 12, 398-399 s.].
Osman-türkmen dessanlarynyň ünsüňi çekiji dessanlarynyň ýene biri-de
“Osmanyň düýşi” dessanydyr. Bu dessan türki halklarynyň edebiýatynyň gadymy
dessan döwründe döredilen dessanlaryň alamatlaryny özüne iň köp siňdiren
dessandyr. Bu dessanda wizantiýalylara garşy söweşen Anadoludaky osman-türkmen
gerçekleri hakynda gürrüň berilýär. Hakykatdanam, bu gerçekleriň edermenlikleriniň,
gahrymançylyklarynyň bir ajaýyp düýş kimin halkyň aňynda ýaşap gelýändigi öňe
sürülýär. Dessanyň gysgaça mazmuny şundan ybaratdyr.
Şol döwürde Söwüt şäheriniň töweregindäki obalaryň birinde Ebedaly atly bir halal,
arassa ahlakly, pirlik derejesine ýeten şyh ýaşaýan eken. Osman bu şyhyň gyzy Malhun
hatyna aşyk bolup, oňa öýlenmek isleýär. Ol munuň üçin Ebedaly şyhyňka iki ýyllap
gatnaýar, emma şyh oňa gyzyny bermäge razy bolmaýar. Ýöne Osman hem ondan el
çekmeýär, irginsizlik bilen şyhyňka gatnaýar. Bir gün Osman Ebedaly şyhyň metjidinde
ýatyrka, bir düýş görýär. Düýşünde ol Ebedaly şyhyň ýanynda ýatanmyş. Birden Ebedaly
şyhyň gujagynda bir aý dogýar. Aý doluşyp, tegelenip, Ebedalyň gujagyndan çykyp,
Osmanyň gujagyna girýärmiş. Şol wagt onuň garnynda bir agaç bitip, ulalmaga başlaýar
we beýgeldigiçe ýaşyl reňke girip owadanlaşýar. Onuň şahalarynyň kölegesi bütin dünýäni
tutýarmyş. Agajyň ýanynda gezek-gezegine dört sany daglar görnüp geçýärmiş. Ol daglar
Kawkaz, Atlas, Toros we Balkan daglary eken. Agajyň köklerinden Dijle, Fyrat, Nil we
Tuna derýalary çykýar. Bu derýalaryň üstlerinde uly gämiler ýüzüp ýör eken. Düzlükler
bolsa ekin meýdanlaryndan dolumyş. Daglaryň depeleri tokaýlar bilen örtülendi.
Jülgelerinde şäherler, şäherlerinde bolsa kaşaň metjitler bardy. Bularyň hemmesiniň altyn
gümmezleriniň depesinde Aýyň şekili ýalpyldap görünýär. Minaralarynda azançylar azan
okaýarlar. Bu azan sesleri agajyň şahalaryndaky guşlaryň jürküldisi bilen garyşyp, ajaýyp
bir owazy emele getirýär. Birden agajyň ýapraklary gylyç ýaly uzamaga başlaýar. Soňra
olar duýdansyz ösen ýeliň ugry boýunça Stambul şäherine tarap uzap başlaýarlar. Stambul
şäheri edil iki sany pöwrize we iki sany merjen gaşlar oturdylan almaz bolup, onuň gözüne
görünýär. Birden ol almaz bütin dünýäniň daşyna gurşalan ýüzügiň gaşy bolýar. Ony
Osman öz barmagyna dakýar. Şol wagt hem ukudan oýanýar.
Ol gören düýşüni Ebedaly şyha gürrüň berýär. Ebedaly şyh oňa: “Oğul,
12
Osman! Sana muştuluk olsun kim Hak Ta`la sana ve neslüne padişahlık verdi.
Mübarek olsun” [7, 85 s.] diýýär we derrew nika gyýyp, gyzyny Osman gaza berýär.
Ebedaly şyh Osmanyň düýşüni ýoranynda şyhyň ýanynda Durdy ogly Kumral
Dдde atly bir derwьє mьridi hem bar eken. Ol derwьє Osmana: “Ay, Osman! Sana
padiєahlэk verildi. Bize dahэ єьkrana gerek” [7, 85 s.] diýýär. Osman Gazy oňa:
“Her ne vaktэn kim padiєah olam, sana bir єehir vereyin” [7, 85 s.] diýýär. Emma
derwüş: “Bize şu köycügez yeter. Şehriden vaz geldük” [7, 85 s.] diýýär. Osman gazy
muny kabul edýär. Derwüş ondan bu karary kagyza ýazyp bermegini soraýar. Osman
gazy özüniň ýanynda kagyzynyň ýokdugyny aýdyp, oňa ata-babalaryndan galan
gylyjyny we kiçijik demir sandygyny berýär. Ol: “…Ve ger Hak Taäla beni bu
hizmete kabul ederise benüm neseb ü neslüm dahэ ol kэlэcэ gцrerler, kabul ederler,
kцyьni almayalar” diýýär [7, 85-86 s.].
Osmanyň gören düýşi hakynda Ýdris-i Bitlisi tarapyndan pars dilinde ýazylan
eserde [10, 25 s.] hem gürrüň edilýär. Taryhçylar Hammer “Devlet-i Osmaniye
Tarihi” [9, 11 s.] we Gibbona “Osmanlı İmparatorluğu`nun Kuruluşu” [8, 12 s.] atly
eserlerinde bu düýşi Idris-i Bitlisiniň eserinden göni alyp, terjime edipdirler.
Käbir çeşmelerde bu düýş Ärtogrul Gazy tarapyndan görlüpdir diýen
çaklamalar hem öňe sürülýär [5, 11 s.].
Dessanda beýan edilen düýş meselesi öňki dessan döwründe ýörgünli bolan
usullaryň biridir. Bu düýşde dessan döwrüniň agaç, bezeg daşy, suw söýgüleri ýaly
meseleleri hem öňe sürülýär.
“Bilejigiň alnyşy” atly dessanda osman-türkmen taryhynda uly orun tutan
Bilejik şäheriniň alnyşy hakyndaky waka giňişleýin suratlandyrylýar. Bilejikde ýeňiş
gazanylmagy ýene öňki dessan döwrüniň alamatlary bilen beýan edilýär. Has dogrusy,
bu halk arasynda täze mana eýe bolan dessan wakasy bolup, taryha geçirilendir.
Dessanda waka şeýle suratlandyrylýar:
Osman beg ilki döwürlerde Bilejik tarapyndan örän arkaýyndy. Onuň hökümdary
bilen dostlukly aragatnaşygy bardy. Hatda ýaýla ýazlaga göçen wagtlarynda hem iň
gymmatly zatlaryny Bilejik galasyna amanat goýup, olara ynanýar.
Dessanda Osman begiň ugurtapyjylygy, batyrlygy, mertligi suratlandyrylýar. Ol
dosta wepaly gerçek ýigit. Özüniň şan-şöhratyny bileginiň güýji, pähim-paýhasy bilen
gazanýar.
Osman beg eýelän ýerlerinde halkyň hal-ýagdaýyna seredýär, olaryň arzlaryny
diňleýär. Emma namartlara welin, berk jeza bermegi başarýar.
Ol ýüregi bilen ynanýan, özüniň iň ýakyn dosty hasap edip ýören, hatda oňa
hemişe özüniň iň gymmatly zatlaryny, aýal-gyzlaryny amanat goýar ýaly derejede
ynanýan Bilejigiň hökümdarynyň dönüklik edip, hile gurajak bolýandygyny eşiden
wagtynda oňa örän gahary gelýär. Şol bir wagtda ilki bu habara hatda ynanmaýar.
Emma habar çyn bolup çykanda, has-da gynanýar. Ol geçmesi kyn bolan Bilejik
galasyny hile bilen almagy ýüregine düwýär we ony hem başarýar.
Halk arasynda giňden ýaýran bu dessanda “Ýakma, bişersiň, gazma, düşersiň”
nakyla eýerilip, Osmanyň galany hile bilen eýeländigi giňden beýan edilýär. Ýöne
taryhçylaryň habar bermegine görä, Bilejik galasy Osman beg we onuň edermen
goşuny tarapyndan birnäçe günläp, gahrymanlarça söweşilip eýelenýär [14, 512 s.].
13
Dessanda agzalýan gözel gyz Nilüfer hatyn Bilejigiň hökümdarynyň öýlenjek
gyzy däl-de, onuň öz gyzydyr. Osman beg bu gözellikde, edep-ekramlykda özüni
tanadan gyzy öz ogly Orhana alyp berýär.
Ýewropaly taryhçylaryň Troýanyň grekler tarapyndan eýelenmegi hakyndaky
berýän maglumatlaryna meňzeş bu wakanyň heniz seljuklar zamanynda döredilen
“Danyşmentnama” [3, 136 s.] eserinde berilýän bir waka bilen hem meňzeşligi bar. Aslynda
söweş bilen eýelenen Bilejigiň hile bilen alnandygyny görkezýän bu wakanyň osmantürkmen dessanlaryna “Danyşmentnamadan” alnan bolmagy-da mümkindir.
“Rum iline geçiş” atly dessanda agzalyp geçilýän osmanlylaryň Rum iline
geçişleri hakyndaky taryhy maglumatlar Şükrullahyň “Behjetüt – Tewarihinden” [2]
başlap, Oruç begde [16], ýazary näbelli osman taryhynda [4], Neşriniň [13] we Aşyk
Paşazadanyň ýazan taryhy işlerinde [1] hem berilýär. Dessanda bu maglumatlar
çeperleşdirilip, dessan dili bilen beýan edilýär. Onda berilýän maglumatlara görä,
osmanlylar Rumiline tarap sallarda ýüzüp geçipdirler. Olaryň başynda bolsa Osmantürkmen döwletiniň ikinji hökümdary Soltan Orhanyň ogly Süleýman Patyşa bolupdyr.
Dessanda Süleýman Patyşanyň Rumiline ýönekeý sallar ýasap barşy gadymy
“Oguz Kagan” dessanynda Oguz hanyň Itil derýasyndan geçişine meňzedilip
alnypdyr. Bularyň hemmesi halkyň öz kalbynda ýaşap ýören gahrymanlarynyň
edermenligini, ugurtapyjylygyny, batyrlygyny nygtamak üçin, öňki hekaýatlardaky,
dessanlardaky taryhy maglumatlary peýdalanandygyny görkezýär.
Arif Alynyň “Danyşmentnama” [3], şahyr hem taryhçy Neşriniň “Jahannama (Kitabэ Cihan-nьma)” [13], gцrnьkli taryhзy Oruз begiň döreden “Tevarih-i Al-i Osman” [16]
dessanlarynda hem osman-türkmen hökümdarlary, olaryň basyp alan ýurtlarynda adalatly
döwleti gurmagy başaryşlary barada gymmatly maglumatlar berilýär.
Osman-türkmen hökümdarlary basyp alan ýurtlarynda adalatly döwleti
gurmagy başarypdyrlar. Aslynda, türkmen milleti Oguz han Türkmeniň eýýamyndan
başlap, döwlet gurmagyň baý tejribesini gazanmagy başarypdyr. Ýewropada “Döwlet
gurjak bolsaň, türkmeni çagyr” pähimiň ýöne ýere döremändigi bellidir.
Osman-türkmen dessanlary XV asyr taryhy boýunça ýörite gollanma
hökmünde ençeme asyrlap ulanylyp gelnipdir. Olary öwrenmek türkmen halky üçin
hem möhümdir. Çünki, bu dessanlarda biziň türkmen milletimiziň taryhy geçmişiniň
parçalary beýan edilýär.
Döwletmämmet Azady adyndaky
Türkmen milli dünýä dilleri instituty
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
EDEBIÝAT
1. Aşık Paşa-Zade. Tevarih-i Al-i Osman. – Istanbul, 1949.
2. Atsyz. Dokuz Boy Türkler ve Osmanlı Sultanları Tarihi. – Istanbul, 1939.
3. Blochet E. Catalogue Des Manuscrits Turcs. I t. №317 / Kıssa-i Melik
Danişmend Gaazi Ahmed İbni Ali.
4. Fr.Giese. Die Altosmanischen anonymen Chroniken. I – Breslau, 1922.
14
5. Fuad Köprüli. Osmanlı İmparatorluğu‘nun Kuruluşu Mes‘elesi, Hayat Mecmuası.
– Ankara, 1927.
6. Fuat Köprüli. Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları. – Ankara, 1963.
7. Gadymy döwürden häzirki zamana çenli Türkiıe türk edebiıaty (taryh-atlarıazgylar). – Ankara, 2003.
8. Gibbona. Osmanlı İmparatorluğu‘nun Kuruluşu. terc. Ragıp Hulusi. – Istanbul,
1928.
9. Hammer. Devlet-i Osmaniye Tarihi. terc. Ata Bey. – Istanbul, 1928.
10.
(Idris-i Bitlisi. Heşt Behişt) / Üniversite Ktb, Farsca
yazmalar, 101/a.
11. Köprülizada Mehmed Fuad. Türk edebiyatı tarihi. – Stambul, 1928.
12. Mustafa Necati Sepetçioglu. Kapı. – Stambul, 1989.
13. Neşri. Kitab-ı Cihannüma. – Ankara, 1949.
14. Nihad Samy Banarlı. Resimli türk edebiyatı tarihi. – Stambul, 1997.
15. Oguznama. – Aşgabat, 2001.
16. Oruç beg. Tevarih-i Al-i Osman. – Hannower, 1925.
17. Osman Turan. Selçuklular zamanında Türkie. – Stambul, 1971.
18. Şükri Elçin. Halk Edebiyatına giriş. – Ankara, 1986.
O.Hudayberenova
OTTOMAN-TURKMEN DESTANS
This article considers the historic literary values and the artistic peculiarities
of the 15-th century ottoman-turkmen destans revealing the heroic campaigns and the
state policy of the ottoman-turkmen sultans. These destans are the historical, cultural
heritage of the Turkmen people, an invaluable source for studying their heroic past
and the period of cultural, and literary Renaissance of Anatolia when the rulers of
the turkmen-ottoman state paid a great attention to literature and created their own
masterpieces.
The literary traditions peculiar to ancient Turkic mythic destans were followed
by ottoman-turkmen destans. Thus, the images of wood, light, sabre, etc used in “The
Ottoman’s Dream” destan turned to be popular poetic means of description of later
destans, such as “The creation”. The description of Suleyman Shah’s travel to Rum
reminds the story of Oguz khan Turkmen’s voyage to the Itil river. The story of
Sultan Osman’s trick in order to give the opportunity for his troops to enter the
fortress and gain the victory over his enemy resembles some episodes of ancient
destans.
The ottoman-turkmen rulers managed to establish the states of justice in the
conquered countries. One can get a valuable information concerning the ottomanturkmen rulers and their states from Arif Ali’s Danishmentnama, from Neshri’s
Jakhannama, Uruch beg’s Tevarisi Ali Osman and other books.
The Turkmen people has a rich state experience. The ottoman-turkmen destans
poetically reflect the life of Turkmen people in the past. Since the XV-th century the
15
ottoman-turkmen destans have been used as a valuable material for studying the
Turkmen history.
О.Худайберенова
ОСМАНО-ТУРКМЕНСКИЕ ДЕСТАНЫ
В ст атье рассматривают ся историко-литературное значение и
художественные особенности османо-туркменских дестанов XV века,
повествующих о героических походах и государственных делах османотуркменских султанов. Эти дестаны являются историко-культурным наследием
туркменского народа и бесценным источником в изучении его героического
прошлого.
XV век – эпоха процветания анатолийской культуры, искусства и
литературы, периода, когда правители османо-туркменского государства, являясь
авторами ряда литературных произведений, уделяли особое внимание развитию
литературы.
В османо-туркменских дестанах сохранились и были продолжены традиции
древних мифических дестанов, созданных в доисламский период. Например,
образы дерева, света, сабли, окаменевшего кольца и др., встречающиеся в дестане
“Osmanyň düýşi” (“Сон Османа”), являют ся эпическими средствами,
использоваными в дестане “Ýaradylyş” (“Творение”). В легенде о том, как царь
Сулейман добрался до Рума при помощи плотов, имеются аналогичные эпизоды,
о которых повествуют легенды о преодолении Огуз хан Туркменом реки Итиль.
Легенда, в которой рассказывается о том, как султан Осман под предлогом
хранения грузов провел в крепость своих воинов и одержал победу, имеет
большое сходство с событиями, изложенными в древних дестанах.
Характерной чертой османо-туркменского правления в завоеванных ими
странах был принцип справедливости. В дестанах Арифа Али “Danyşamentnama”
(“Искусство беседы”), поэта и историка Нешри “Jahannama” (“Описание
Вселенной”), видного историка Оруч бека “Tevarih-i Al-i Osman” (“История Али
Османа”) имеются ценные сведения о османо-туркменских правителях и
созданных ими государствах со справедливым правлением.
Туркменская нация берет свое начало от Огуз хан Туркмена и уже в самом
начале своего исторического развития сумела обрести богатый опыт в
строительстве государства. Османо-туркменские дестаны – это дестаны, которые
целиком посвящены истории османо-туркменских государств и их правителям.
Османо-туркменские дестаны в течение ряда веков использовались как
специальные пособия по истории XV века. Изучение этих дестанов имеет
большое значение и для туркменского народа, ибо в них художественно отражено
его историческое прошлое.
16
M.A.Taganowa
SÖZ ÝASALYŞY ÖWRENMEGIŇ TARYHYNDAN
Türkmen dilinde söz ýasalyş bilen giňeşleýin iş eden alymlara P.Azymow we
A.Borjakow degişlidir. Türkmen dil biliminde-de söz ýasalyş bilen baglanyşykly
meseleler elmydama dilçileriň üns merkezinde bolupdyr. S.Agabekow at, işlik we hal
hakynda gürrüň edende, olary ýasaýjy goşulmalaryň hem üstünde durup geçen bolsa
[1, 31-34 s., 40-43 s., 60-62 s., 92-93 s.], I.Belýaýew öz işinde türkmen dilinde söz
döredijiligi (словопроизводство в туркменском языке) diýen bölümi berýär we
goşulmalary her söz toparyny ýasaýjylara bölmäge synanyşyk edipdir [9, 101-113 s.].
M.Geldiýew we G.Alparow hem öz kitaplarynda “Sözleriň ýasalyşy” diýip
atlandyrylan ýörite bölüm berip, söz ýasalyş barada morfologiýa bölüminde-de
giňeşleýin gürrüň edipdirler [14, 87-110 s.]. A.Garahanowyň kitabynda-da morfologik
söz ýasalyşa degişli maglumat berilýär [18]. H.Baýlyýew we G.Sopyýew öz okuw
gollanmalarynda “söz bölekleri” diýen bölüm berýärler we her söz toparyna degişli
sözleriň ýasalyşy barada söz toparlary öwrenilende gürrüň edýärler [8]. A.Gurbanow
we N.Kürräýewiň grammatikasynda her söz toparyna degişlilikde sözleriň ýasalyşyna
üns berilýär [15]. H.Baýlyýewiň “Häzirki türkmen diliniň grammatikasynyň gysga
kursy” diýen kitabynda morfologik söz ýasalyşyň gowy nusgalary barada gürrüň
edilýär [7, 27-42 s., 54-66 s., 121-123 s.]. “Häzirki türkmen dili” atly dilçiler
tarapyndan taýýarlanan işde söz ýasalyş ýollary barada gürrüň edilýär [17, 105-133
s.]. P.Azymow, G.Sopyýew, Ý.Çöňňäýew dagynyň kitabynda-da söz ýasalyşa üns
berlipdir [6]. Sözleriň goşulmalar arkaly ýasalyşyna P.Azymowyň [4], sözleriň biribiri bilen goşulmagy arkaly ýasalyşyna R.Berdiýewiň [10] ýörite monografiýalary
bagyşlanyldy. P.Azymow özüniň “Türkmen diliniň meseleleri” diýen işinde “Häzirki
zaman türkmen dilinde söz ýasalyş ýollary hakynda” atly bölüm berýär we onda
türkmen dilinde söz ýasalyşyň dürli ýollary barada giňeşleýin durup geçýär [5, 207260 s.]. A.Borjakow özüniň “Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş” atly ýokary
mekdepleriň talyplary üçin niýetlenen gollanmasynda söz ýasalyş bilen baglanyşykly
umumy düşünjeler, söz ýasalyş ýollary barada giňeşleýin gürrüň berýär [11].
Söz ýasalyş dil biliminiň iň çylşyrymly we köp şahaly ulgamyny emele
getirýär. Onuň birlikleri dürli kanunalaýyklyklara boýun egýär. Dil bilimi ylmynyň
bölümi hökmünde söz ýasalyşyň ösüş döwrüniň başlangyjynda, onuň ornuny dürlidürli kesgitlenilipdir.
XIX asyrda we XX asyryň birinji çärýeginde emele gelen dil biliminiň däbine
görä, söz ýasalyşy grammatika, köplenç morfologiýa degişli edýärler. Dil biliminiň
taryhyndan onuň diňe bir morfologiýa bilen däl, eýsem sintaksis bilen baglanyşygyna
üns çekilendigini hem bilmek bolýar. Söz ýasalyşyň morfologiýa bilen baglanyşygy
häzirki zaman derňewlerde-de aýdylýar. Mysal hökmünde rus diliniň grammatikasyny
we türki dillere degişli XX asyryň 90-njy ýyllaryna çenli neşir edilen
grammatikalaryň ählisini getirmek bolar. Rus diliniň grammatikasynyň awtorlary
“grammatika” diýip, dil biliminiň fonetikadan başlap sintaksisa çenli aralygyna
düşünip, söz ýasalyşa we morfemika bagyşlanan bölümi morfologiýanyň öňünden
17
ýerleşdiripdirler [29]. Taryhda söz ýasalyşyň söz hakyndaky ylym hökmünde
etimologiýanyň düzümine goşulan wagty hem bolupdyr. Häzirki döwürde-de käbir
dillerde söz ýasalyş leksikologiýanyň bölümi hökmünde öwrenilýär. Söz ýasalyşa
şeýle garaýyş tötänleýin däl. Söz hakyndaky ylym hökmünde ol gönüden-göni
leksikologiýanyň kanunalaýyklyklary bilen baglanyşyklydyr. Şol bir babatda söz
ýasalyş kanunalaýyklaryň berk berjaý edilmegi, olaryň sanynyň leksikologiýa
hadysalaryna garanda az bolmagy, diliň grammatika gurluşyna täsir etmegi olary
grammatika ýakyn edýär. Ýöne söz ýasalyş diňe özüne mahsus bolan aýratynlyga-da
eýedir. Söz ýasalyş kanunalaýyklyklary grammatik kanunalaýyklyklardan san hem hil
taýdan tapawutlanýarlar. Söz ýasalyş kanunalaýyklaryň sany grammatiklerden has
köpdür. Söz ýasalyş serişdeler giň many (semantik) kategoriýalary beýan edýär-de,
predmetler bilen hadysalaryň arasyndaky baglanyşygy öwrenmeýär. Şol bir wagtdada söz ýasalyş arkaly ýüze çykarylýan semantik kategoriýalar leksikologik
kategoriýalara gabat gelmeýär. Olar belli bir gurluşlar bilen bagly bolýarlar we çäkli
häsiýete eýedirler.
Söz ýasalyşyň özboluşlygy eýýäm XX asyrda köp işleriň ýazylmagyna
getirýär. Ol işlerde onuň käbir meseleleri beýan edilipdir. Söz ýasalyşyň
meselelerine bagyşlanan dürli häsiýetli işler ýazylýar: kandidatlyk we doktorlyk
dissertasiýalar, monografiýalar we okuw gollanmalary we ş.m. Mysal üçin, türkmen
[5; 11], rus [36, 38, 28, 34], german we umumy dil bilimi [21, 22, 23], iňlis [19,
20], fransuz [12], ispan [2], nemes [31, 32, 13] we ş.m. dilleri boýunça işler
ýazyldy.
Umuman, häzirki döwürde söz ýasalyş dil biliminiň özbaşdak bölümi
hökmünde giňden öwrenilýär. Dünýä dil biliminde onuň şu meseleleri gowy
işlenilipdir: sinhron we diahron söz ýasalyşyň tapawudy we biri-birine gatnaşygy,
sinhron söz ýasalyşyň dinamikasy; söz ýasalyş derňewiniň usulyýeti. Söz ýasalyşyň
dürli ýollary (sposoby), şeýle-de onuň sintaksise bolan gatnaşygy, söz ýasalyş
modelleşdirmeginiň meseleleri, ýasama we goşma sözleriň nominatiw hyzmaty we
beýlekiler. Käbir meseleler häzirem jedelli bolup galýar. Olara şular degişlidir: söz
ýasalyş usulynda prefiksasiýanyň orny (onuň söz goşulyşa gatnaşygy, söz ýasalyşyň
usuly hökmünde özbaşdaklygy: onuň suffiksasiýa bilen bilelikde affiksal söz ýasalyşa
gatnaşygy “ýarym affiksasiýanyň” bolmagy – onuň söz ýasalyşa we affiksasiýa
gatnaşygy we söz ýasalyşyň özbaşdak usuly hasaplanmagy; söz ýasalyş manysynyň
anyklanmagy, söz ýasalyş paradigmasy, söz ýasalyş zynjyry, söz ýasalyş öýjügi we
beýlekiler.
Söz ýasalyşyň dildäki hyzmaty onuň leksikografik berlişi bilen bagly
meseleleri hem ýüze çykardy. Rus diliniň kök morfemalarynyň sözlügi bilen bilelikde,
G.Augstyň sözlügi hem çapdan çykdy. Onda nemes diliniň söz ýasalyş morfemalary
gysgaça beýan edilýär [3]. Söz ýasalyş elementleriniň sözlügini düzmäge ilki bilen
german dillerini öwrenýän sowet alymlary synanyşdylar [30].
Söz ýasalyşyň diliň özbaşdak bölümi hökmünde ykrar edilmegi bilen dil
biliminde onuň derejelik häsiýeti baradaky, ýagny dil gatlaklaryndaky tutýan ornuny
kesgitlemek bilen bagly meseläniň ýüze çykmagyna getirdi. Giňden ýaýran hem
köpler tarapyndan kabul edilen nukdaýnazar söz ýasalyşy dereje aralyk ýerde
18
goýmagy öňe sürýär. Sebäbi ol fonologiýa bilenem, leksika bilenem, grammatika
bilenem, şeýle-de, diliň beýleki dereje aralyk ýerleri (oblastlary) bolan frazeologiýa
hem stilistika bilenem baglanyşykly bolup durýar. Söz ýasalyşyň dereje aralyk ugur
hökmünde giňden öwrenilip ýazylan iş Ý.S.Kubrýakowa degişlidir [10, 11, 12].
Diliň umumy ulgamynda özbaşdak ulgam şahamçasyny emele getirýän söz
ýasalyş diliň beýleki derejelerinden we ugurlaryndan (oblastlaryndan) üzňelikde
(izolýasiýada), ýagny hiç biri bilen aragatnaşyk etmeýän görnüşde däldir. Onuň
leksika hem grammatika bilen baglanyşygyna üns berip görmek üçin,
M.D.Stepanowanyň işlerine ýüzlenmek bolar [31, 32, 33].
Many meýdanlaryň teoriýasy söz ýasalyşda özüne köp ünsi çekýär, onuň
netijesinde bolsa anyklyga we maddy esasa eýe bolýar. Mysal üçin, käbir dilçi
alymlar meňzeş ýa-da ýakyn manyly söz ýasalyş elementleriň esasynda dürli
modelleriň (nusgalaryň) düzüminde örän uly many (semantik) kategoriýalary
tapawutlandyrýarlar [26, 33].
Söz ýasalyş söz “maşgalalaryna” hem “öýjüklerine” gönüden-göni gatnaşykda
bolýar. “Maşgala” hem “öýjük” adalgalaryny L.R.Zinderiň we N.W.Stroýewanyň
ulanylyşyny ýerine düşen hasaplaýarlar. Söz maşgalasy – bu etimologik taýdan
garyndaş sözleriň topary. Ol topara girýän sözleriň biri-birine bolan many taýdan
baglanyşyklaryna üns berilmeýär, “öýjükde” bolsa – many baglanyşygy saklanyp
galýar [39].
Soňky döwürde dürli-dürli düşündirilýän söz ýasalyş paradigmasy baradaky
düşünje bilen bagly mesele ýüze çykýar [25, 27]. M.D.Stepanowa bilen
Z.A.Haritonçigiň söz ýasalyş paradigmasy baradaky düşünjelere düşündirişlerinde
meňzeşlik duýulýar [33, 16]. Sözüň söz ýasalyş paradigmasy – bu ondan ýasalan ähli
sözleriň mümkin bolan toplumydyr. Olaryň arasyndaky many gatnaşyk saklanyp
galýar. Başga söz bilen aýdylanda, bu ilkinji derejeli ýasaýjylyk bilen tapawutlanýan
söz ýasalyş öýjügidir. Söz toparynyň paradigmasyna onuň ähli bolup biläýjek ýasama
sözleri degişlidir. Şeýlelikde, söz ýasalyş paradigma aýratyn alnan sözüň we söz
toparynyň morfologik paradigmasyna meňzeşdir.
Söz ýasalyşyň leksika we grammatika bilen baglanyşygy dil biliminiň
ulgamynda onuň özbaşdaklygyna zyýan etmeýär-de, gaýtam dil biliminde, onuň
umumy dil (sistemasynda) ulgamyndaky dialektik garaşlylygy ýüze çykarmak üçin
subutnama bolup hyzmat edýär.
Görnüşi ýaly, söz ýasalyşda diňe bir leksik hem grammatik kanunlary bolman,
eýsem käbir ýagdaýlarda olaryň ýüze çykmagyna täsir edýän aýratynlyklar hem bar.
Dürli dilleriň söz ýasalyş ulgamyny öwrenmek bolsa, bu pikiriň dogrudygyny subut
edýär. Häzirki zaman dil biliminde häzirki güne çenli söz ýasalyşyň beýleki
lingwistik ylymlaryň arasyndaky ornuny kesgitlemek wajyp hem jedelli mesele bolup
durýar. Dil biliminde bu barada häzire çenli umumy kabul edilen nukdaýnazar ýok
diýsek, ýalňyş bolmaz. Mysal üçin, rus grammatik däbine görä, sözüň morfema
bölekleriniň ähli görnüşleri we ýasalyşy bilen baglanyşykly meseleler köp wagtlap
morfologiýanyň obýekti hasaplandy. Käbir alymlar söz ýasalyşy grammatikanyň
morfologiýa we sintaksis bölümleri bilen bilelikde aýratyn özbaşdak bölümi
hasaplaýarlar [24, 37, 2]. Başga-da söz ýasalyşyň diliň sözlük düzümini baýatmaga
19
we atlandyrmaga (nominasiýa) gatnaşýandygy üçin ony leksikologiýa degişli etmäge
synanyşýarlar. Ýöne häzirki zaman dil biliminde iň köp ýaýran nukdaýnazar söz
ýasalyşy özbaşdak leksika bilen grammatikanyň aralygynda ýerleşýän derejeli dil
biliminiň bölümi hasaplanmagydyr. Şeýle pikir ilki bilen W.W.Winogradowa
degişlidir [36, 38 s.].
Şeýlelikde, söz ýasalyşyň lingwistikanyň özbaşdak bölüminiň beýleki
gatlaklaryndan tapawutlanýan aýratyn gatlagynyň bardygyny ykrar etmek dogrudyr.
Ol beýleki gatlaklardan özüne mahsus birlikleri (morfemalar, ulgama degişli däl
gurluş elementler we beýlekiler), kategoriýalary (söz ýasalyş tipler, nusgalar, öýjükler,
serişdeler, usullar we ş.m.) we ösüş kanunlary bilen tapawutlanýar.
Şol bir wagtda-da söz ýasalyşyň leksikologiýa we morfologiýa bilen berk
baglanyşygynyň bardygyny, bu bölümleriň arasynda ýerleşýändigini aýratyn bellemek
gerek. Şeýle baglanyşyklaryň bolmagynyň sebäbi ilki bilen şundan ybarat. Dil
biliminiň bu üç bölüminiň hemmesiniň umumy öwrenýän birligi sözdür. Söz bolsa,
belli bolşy ýaly, leksik, morfema-söz ýasalyş we grammatik derejeleriniň gurluş-many
(leksika-semantik) alamatynyň üznüksiz birligidir. Söz ýasalyş sözüň gurluşyny iki
hadysanyň (gatnaşyklaryň tipiniň) suraty (şekili) hökmünde öwrenilýär. Olaryň gurluş
usuly meňzeş diýen ýaly, ýöne many hyzmaty dürlüdir:
1. Söz ýasalyş (deriwasiýa) – täze leksik manyly ýa-da şeýle öwüşginli leksik
birlikleri döretmek hadysasy:
elli → ellik → leksik söz ýasalyş (deriwasiýa)
el
eljagaz → eljagazjyk – üýtgedijisöz ýasalyş (modifikasiýaly deriwasiýa)
2. Şekil ýasalyş – bu sözüň leksik taýdan meňzeş, emma grammatik manysy
taýdan tapawutlanýan grammatik görnüşini (söz şekilini) ýasaýar: el - eliň, eli, ele,
elde, elden... eljagaz – eljagazyň, eljagazy, eljagaza we ş.m. şekil ýasalyş sintaktik
häsiýetli (sintaktik taýdan baglanyşykly şekiller) we sintaktik däl häsiýetli (sintaktik
taýdan bagly bolmadyk şekiller: infinitiw, komparatiw we ş.m.). Sintaktik şekil
ýasalyş söz üýtgediş diýip atlandyrylýar.
Eger deriwasiýa hadysasy (söz ýasalyş, söz döreýiş) leksikanyň baýamagynyň
esasy çeşmesi bolýan bolsa, şekil ýasalyş öz tebigaty boýunça grammatik hadysadyr
we ol morfologiýada öwrenilýär.
Söz ýasalyşda öwrenilýän morfemalar, bir tarapdan, sözüň umumy leksik
manysynyň belli komponentlerini, beýleki tarapdan, – onuň grammatik häsiýetini
aňladýar. Mysal üçin:
Gülüşdiler – gül – şatlyk duýgusyny aňlatmak usuly, -üş – hereketiň bilelikde
ýerine ýetirilişini aňladýar, -di – öten zamanyň sintaktik däl manysyny aňladýar, -lar
– köplük sanyň sintaktik manysyny aňladýar.
Abstraksiýa derejesi boýunça köp söz ýasaýjy morfemalar şekil ýasaýjylara
ýakynlaşýar (otnositel sypatlayň goşulmasy we ş.m.), käbir sözüň morfema üýtgetmek
20
hadysasy deriwasiýanyň we şekil ýasalyşyň araçäginde ýerleşýär (güýçli – güýçlüräk,
berk – has berk we ş.m.).
Söz ýasalyşyň ýene-de fonetika (fonologiýa) bilen hem baglanyşygynyň
bardygyny bellemelidir. Sebäbi fonetik kanunlaryň hereketi ilki bilen deriwasiýa
hadysasynda morfemalar birleşende ýüze çykýar. Şunda sözüň gurluşynda köp sanly
fonetik özgerişler bolup geçýär (ses çalyşmagy, sesleriň düşmegi, basymyň ornunyň
üýtgemegi we beýlekiler). Şunuň bilen baglanyşykly alymlar söz ýasalyşyň şeýle
hadysalaryny öwrenýän tutuş bir aýratyn bölümini tapawutlandyrýarlar. Oňa
morfonologiýa diýilýär.
Söz ýasalyşyň sintaksis bilen arabaglanyşygynyň bardygynyň aýratyn, belli bir
ýagdaýda ýüze çykýandygyna ýene bir gezek üns berip, şuny aýtmak bolar: köp
ýasama sözler söz düzümleriniň esasynda döreýär ýa-da olaryň manysyndan
motiwirlenýär. Ýasama sözleriň ulanylyşy, köplenç, sözleýşiň sintaktik gurluşyna
bagly bolup durýar (delilnama;Türkmenbaşy we ş.m.).
Diliň söz ýasalyş mehanizmi ýerine ýetirýän hyzmaty boýunça birmeňzeş däl.
Umumy görnüşde, ony bäş gornüşe bölýärler. Olar dilde gepleýän adamyň
kommunikatiw maksadyny ýüze çykarýar. Eger gepleýän adam haýsydyr bir zady
atlandyrjak bolanda, hususy nominatiw hyzmat [1] ýüze çykýar. Eger ol jümläniň
sintaktik gurluşyny üýtgetjek bolsa, konstruktiw hyzmat [2], eger has gysgaça
atlandyrmagy amala aşyrmak islese, kompressiw hyzmat [3], eger haýsydyr bir
ekspressiw, ýagny dürli grammatik öwüşginli şekili aljak bolsa, ekspressiw hyzmat
[4], eger sözleýşiň belli bir görnüşine degişli serişdeleri ulansa, stilistik hyzmat [5]
ýerine ýetirilýär. Olaryň aýratynlygyna şeýle seredip geçmek bolar.
1. Hususy nominatiw söz ýasalyşda täze söz haýsydyr bir täze dörän zady
atlandyrmak ýa-da öňden bar zadyň (hadysanyň we ş.m.) adyny täzelemek üçin
döredilýär. Mysal üçin, Garaşsyzlyk döwründe täze düşünjeler (Garaşsyzlyk,
Bitaraplyk, Ruhnama) bilen bilelikde öňden ulanylýan düşünjeler, zatlar täzeçe
atlandyrylmaga başlandy (doňdurma, talyp, taslama, maksatnama, ýaýlym we ş.m.).
2. Konstruktiw söz ýasalyşda täze söz sözleýşiň gurluşyny üýtgetmek
maksady bilen döredilýär. Dilde bu hyzmaty sintaktik deriwatlar ýerine ýetirýärler.
Olar özlerini döretmäge gatnaşýan sözlerden diňe bir manysy boýunça däl-de, eýsem
özleriniň sintaktik hyzmatlary bilen hem tapawutlanýarlar.
Bu ýagdaý, köplenç, bir söz toparyna degişli sözden başga söz toparyna degişli
söz emele gelip, sözleriň manysy şol bir zady aňladyp bilende ýüze çykýar. Mysal
üçin, işlemek – işlik, işlemeklik – at. Ikisi-de işlemegi aňladýar.
Şeýle sözler sözlemiň sintaktik gurluşyny ýeňilleşdirýär, onuň başga gurluşa
eýe bolmagyna getirýär we sözlemde tawtologiýanyň bolmazlygyny üpjün edýär.
Şeýlelikde, beýle ýagdaýlarda propozisiýanyň nominalizasiýasy bolup geçýär.
3. Kompressiw söz ýasalyşda dilde öň bar bolan nominatiw birlikleriň
gysgalmagy bolup geçýär. Muňa mysal edip, edaralaryň, kärhanalaryň, pudaklaryň,
guramalaryň we ş.m. atlaryny getirmek bolar: “Türkmenhowaýollary”, TDP we ş.m.
Kompressiw söz ýasalyşda birnäçe usul ulanylýar. Olara sözleriň gysgalmagy
(fizmat – fizika – matematik), abbrewiaturalar (TGU, TDP, DEI, TMDDI).
4. Ekspressiw söz ýasalyşda sözleýji ýagdaý, zady ýa-da adam barada belli
21
bir duýgusyny, gatnaşygyny görkezmek üçin, öňki bar bolan sözlere dürli goşulmalary
goşup söz ýasaýar. Mysal üçin, Ol özüni kimdirin öýdýär diýen sözlemde-de
göwnüýetmezçilik manysy bar, ýöne Ol özüni kimjagazdyryn öýdýär diýilse, ol many
has hem güýçlenýär. Senjagaz kim-ow? Näme işjagaz bilen meşgullanýaň? Seniň
makalajygyňy okadym.
5. Stilistik söz ýasalyş häzirki döwürde arassa görnüşde az duşýan we az
öwrenilen hasaplanýar. Mysal hökmünde öň bir stile degişli bolup, soňky döwürde
belli bir wagtyň geçmegi bilen beýleki stiliň çäklerinde işjeň ulanylýan sözler bolup
biler. Mysal üçin, Garaşsyzlyk döwründe Baky Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň
tagallasy bilen gadymy türkmen sözleriniň köp bölegi diňe ýokary şahyrana ýa-da
ylmy stilde ulanylan bolsa, häzir umumy stilde ulnylýar. Şolara mysal hökmünde
seýilgäh, hekim, häkim, kazy, bendiwan ýaly ýüzlerçe sözi getirmek bolar.
Şu aýdylanlar söz ýasalyşyň dil biliminiň aýratyn bölümi hökmünde ornunyň
bardygyny we hemmetaraplaýyn öwrenilmegine garaşýandygyny doly görkezýär.
Türkmenistanyň Prezidentiniň
ýanyndaky Ylym we tehnika
baradaky Ýokary geňeşiň
Magtymguly adyndaky Dil
we edebiýat instituty
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Bitaraplyk aýynyň 29-y
EDEBIÝAT
1. Агабеков С. Учебник тюркменского наречия с приложением сборника
пословиц и поговорок тюркмен Закаспийской области. – Асхабад, 1904.
2. Арутюнова Н.Д. Очерки по словообразованию в современном испанском
языке. – М., 1961.
3. Аugst G. Lexikon sur Wortbildund / Morpheminventar. – Tuвingen, 1975.
4. Azymow P. Türkmen dili (söz ýasaýjy goşulmalar). – Aşgabat, 1950.
5. Azymow P. Türkmen diliniň meseleleri. – Aşgabat, 1969.
6. Azymow P., Sopyýew G., Çöňňäýew Ý. Türkmen dili. – Aşgabat, 1964.
7. Baýlyýew H. Häzirki türkmen diliniň grammatikasynyň gysga kursy. I bölüm. –
Aşgabat, 1948.
8. Baýlyýew H., Sopyýew G. Türkmen diliniň grammatikasy. I bölüm. – Aşgabat,
1948.
9. Беляев И. Грамматика туркменского языка. – Асхабад, 1915.
10. Berdiýew R. Häzirki zaman türkmen dilinde goşma sözler. – Aşgabat, 1958.
11. Borjakow A. Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş. – Aşgabat, 1993.
12. Чничлей Г.С. Соотношение минимальных значимых единиц языковой
структуры. – Кишенев, 1975.
13. Fleischer W. Wortвildung der deutchen Genenwartsprache. 4 Aufl. – Leipzig,
1976.
14. Geldiýew M., Alparow G. Türkmen diliniň grammatikasy. – Aşgabat, 1929.
15. Gurbanow A., Kürräýew N. Türkmen diliniň grammatikasy. – Aşgabat, 1962.
22
16. Харитончик З.А. Адьективная словообразовательная парадигма / В кн.:
Вопросы словообразования и фразообразования в германских языках. – М.,
1980. С. 112–124.
17. Häzirki zaman türkmen dili. – Aşgabat, 1960.
18. Караханов А.Ш. Грамматика туркменского языка. Ч.1. Морфология. – М.Ташкент, 1931.
19. Каращук П.М. Аффиксальное словообразование в английском языке. – М.,
1965.
20. Каращук П.М. Словообразование английского языка. – М., 1977.
21. Кубрякова Е.С. Что такое словообразование? – М., 1965.
22. Кубрякова Е.С. Теория номинации и словообразования / В кн.: Языковая
номинация. – М., 1977.
23. Кубрякова Е.С. Типы языковых значений / Семантики производимого
слова. – М., 1981.
24. Ломоносов М.В. Российская грамматика. – М., 1755.
25. Манучарян Р.С. Словообразовательно-семантическая парадигма / В кн.:
1980. С. 54–60.
26. Мурясов Р.З. О словообразовательном значении и романтическом
моделировании частей речи // ВЯ. 1976. №5. С. 126–138.
27. Мурясов Р.З. О теории парадигматики в словообразовании / В кн.:
1980. С. 60–67.
28. Немченко В.Н. Современный русский язык / Словообразование. – М.,
1984.
29. Русская грамматика. – М., 1970.
30. Словарь словообразовательных элементов немецкого языка (Зуев А.В.,
Молчанова И.Д., Мурясов Р.З., Рурьева А.И., Степанова М.Д.). – М., 1979.
31. Степанова М.Д. Словообразование современного немецкого языка. – М.,
1953.
32. Степанова М.Д. Словообразовательное моделирование / В кн.: Методы
синхронного анализа лексики. – М., 1968. С. 147–195.
33. Степанова М.Д. К вопросу о семантическом моделировании в
словообразовании / В кн.: Вопросы семантики и стилистики. – М., 1979. С.
10–20.
34. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. – М., 1969.
35. Ващулин В.С. Структура определенных сложных существительных в
современном немецком языке. – Куйбышев, 1982.
36. Виноградов В.В. Словообразование в его отношении к грамматике и
лексикологии / Избранные труды. Исследование по русской грамматике. –
М., 1975.
37. Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. – М., 1959.
38. Земская Е.А. Современный русский язык / Словообразование. – М., 1973.
39. Зиндер Л.Р., Строева Т.В. Современный немецкий язык. – М., 1957.
23
M.A.Taganova
ON THE PROBLEM OF WORD-FORMATION HISTORY
Word-formation problems have always been in the focus of the researcher’s
concern. In the past word-formation was regarded to different sections of linguistics.
In the middle of the XX-th century it has formed a separate section. Till the end of
the XX-th century word-formation was studied by Turkmen linguists not as
independent section of linguistics, but within its morphology. Some problems of
formation of parts of speech, of ways of word-formation have been studied. Since
the XXI-st century due to Saparmyrat Turkmenbashy the Great’s Language policy a
new stage in the development of Turkmen linguistics has begun. The new approach
to Turkmen terminology has stimulated the researchers’ attention to word-formation
problems, giving all possibilities for studying word-formation as an independent
section of linguistics, for deep researches of Turkmen language word-formation
problems as well as Turkic language problems in the whole.
М.А.Таганова
ИЗ ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ СЛОВООБРАЗОВАНИЯ
Образование слов всегда привлекало внимание учёных. Если до середины
ХХ века словообразование относили к разным разделам языкознания, то позже
его выделили в самостоятельный раздел лингвистики. Исследователи
английского, испанского, немецкого и русского языков также рассматривают
словообразование как самостоятельный раздел языкознания.
В туркменском языкознании до конца ХХ века словообразование
изучалось не как самостоятельный раздел лингвистики, а в пределах
морфологии. Были изучены некоторые проблемы словообразования,
словообразование частей речи, словообразовательные пути. Только в годы
независимости, благодаря Сапармурату Туркменбаши Великому, изучение
туркменского языка существенно расширилось: новый взгляд на
терминологическую лексику туркменского языка стимулировал внимание
учёных к проблемам словообразования.
В туркменском языкознании есть все возможности для изучения
словообразования как самостоятельного раздела языкознания, выявления его
закономерностей, норм и моделей. Углублённое изучение всех проблем
словообразования способствует развитию не только туркменского языкознания,
но и всей тюркологии в целом.
24
M.Begliýew
IŇLIS DILINDEN TÜRKMEN DILINE TERJIME ETMEGIŇ KÄBIR
MESELELERI
Dil öwrenilende bir dilden beýleki dile terjime edip bilmek ukyplaryny
ösdürmek hem wajyp meseleleriň biridir. Umuman, daşary ýurt dilini gowy bilmegiň
özi hem terjime bilen ýakyndan bagly. Terjime iki dili hem oňat bilmegi talap edýän
çylşyrymly iş. Ol söz düzümi, sözlem we ýaýbaň sözleýiş derejelerinde amala
aşyrylýar. Terjimäniň göni we düşündirilişi görnüşleri bolup, olaryň hersi degişli
şertlerde ulanylýar.
Terjime öwrenilýän dile has çuňňur düşünmeklige giňden ýardam edýär.
Elbetde, bu dilde türgen sözleýiş endiklerini ösdürmek üçin başga-da dilden sözleýiş,
dürli gönükmeleri ýerine ýetirmek ýaly usullar hem bar. Terjime öwrenilýän diliň
gurluşyna düşünmäge ýardam edip, ol,esasan, sözlük we grammatika babatlarynda giň
hem şowly ulanylýar. Terjime daşary ýurt dilinden ene diline, şeýle hem ene dilinden
ýene-de yzyna, daşary ýurt diline terjime, sözme-söz, biri-birine deň gelýän, erkin we
çeper terjime ýaly usullarda bolup bilýär. Terjime dilden ýa-da ýazuw üsti bilen amala
aşyrylýar.
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Ruhnama kitabynyň iňlis diline terjime
edilip dünýä okyjylaryna ýetirilmegi Türkmenistanyň we onuň halkynyň taryhynda
guwançly wakadyr. Iňlis dili öwrenilende bu kitabyň asyl nusgasy we terjime
görnüşleri bu dilleriň gurluşlaryna has inçeden düşünmeklige ýardam edip, talyplaryň
kämil iňlis we türkmen dillerinde sözlemeklerine, ýazuw işlerini alyp barmaklaryna
uly goşantdyr. Elbetde, geljekki deňeşdirme ylmy-barlag işleri iňlis dilini has çuňňur
öwrenmäge hem türkmen dilimiziň dürli tär aýratynlyklaryna göz ýetirmeklige itergi
berer.
Dünýä dilleri özleriniň gurluşlary we many aňladyşlary boýunça biribirlerinden tapawutlanýarlar [2, 3]. Iňlis we türkmen dilleri hem hut şu babatlarda
häsiýetli aýratynlyklara eýedir [4]. Iňlis dili german dil toparyna girýär we hindiýewropa maşgalasyna degişlidir. Türkmen dili bolsa altaý diller maşgalasynyň türk
diller toparyna girýär. Bu bolsa öwrenilýän dilleriň gurluşlaryndaky meňzeşliklerden
häsiýetli aýratynlyklaryň, tapawutlaryň has köpräkdigini aňladýar [5, 6].
Iňlis dili öwrenilende terjime, esasan, täze sözleriň, söz düzümleriniň manysy
düşündirilende, grammatiki kadanyň, sözlem gurluşynyň aýratynlyklary özleşdirilende
has netijeli bolýar. Terjime dil öwrenmegiň zerur şertleriniň biri bolup durýar. Täze
sözler geçilende bir dilden beýleki dile terjime etmek, berkidiji serişdeleriň iň
oňaýlysy hasaplanýar. Söz, söz düzümi we grammatiki gurluş derejesindäki terjime
mysallaryna seredeliň:
a flower – gül.
Meret’s brother – Merediň dogany.
He happened to be busy.
Ol işli bolup çykdy.
Terjime arkaly täze dil birliginiň manysy hem has giň anyklanyp bilner:
25
1. to go – gitmek, bir ýerden beýleki ýere hereket etmek.
2. to come – gelmek, peýda bolmak, ýüze çykmak.
3. I am writing – men ýazýaryn (ýazyp durun).
Durnukly söz düzümleriniň terjimeleri has möhümleriň biri hasaplanylýar:
to pay attention – üns bermek;
heavy rain – güýçli ýagyş.
Mysallardan görnüşi ýaly, iňlis dilindäki durnukly söz düzümleriniň manylary
olaryň sözme-söz terjimelerine deň bolman, olar täze bir many birliklerini emele
getirýärler. Olary bilmek üçin terjimäniň ähmiýeti uludyr.
Häzirki zaman iňlis dili analitik gurluşly flektiw dil bolup, sözleriň özara esasy
grammatik gatnaşyklary dört ugur boýunça amal edilýär. Olar – goşulmalar, kömekçi
sözler, sözlemde sözleriň tertibi we intonasiýa (heň) [7]. Grammatiki goşulmalar bu
gatnaşyklary aňlatmak üçin rus we türkmen dillerinde has köp ulanylýar [8]. Ýöne
beýleki grammatiki serişdeleriniň ulanylmagy hem bu diller üçin häsiýetlidir.
Türkmen diliniň gurluş aýratynlygyna görä grammatiki manylaryň goşulmalar arkaly
has köp derejede aňladylýandygyny bellemek gerek.
Mysallara ýüzleneliň:
The student took a book.
Talyp kitap aldy.
Iňlis dilinde sözlemde sözleriň tertibi üýtgewsiz berkligi bilen tapawutlanýar
we ýönekeý habar sözlemindäki tertip “eýe+habar” (S – V) yzygiderliginde gelýär
[9,10]. Eger-de sözlemiň habary täsirini geçirýän işliklerden bolsa, üçünji orunda
doldurgyç gelip, sözlem agzalarynyň tertibi şu yzygiderlikde bolýar:
“eýe+habar+doldurgyç” (S – V – O).
Türkmençe mysaldaky “eýe+doldurgyç+habar” (S – O – V) tertip nusgasy iňlis
sözleminden doldurgyjyň ýerleşişi boýunça tapawutlanýar. Şeýle hem doldurgyjyň
morfologik berlişindäki tapawutlar bellilik we näbellilik manylary bilen baglanyşykly
dürli bolup bilýär:
Talyp kitap aldy.
Talyp kitaby aldy.
Getirilen mysallar mazmun taýdan biri-birinden tapawutlanýarlar. Ikinji
mysaldaky “y” goşulmasy mälimligi aňladýar. Şeýlelikde ol “The student took the
book” iňlis sözleminiň gabat gelmesi hökmünde garalýar. Birinji sözlemde sözleriň
tertibi üýtgewsiz bolup, ikinji sözlemdäki mümkin bolan başga tertip “Talyp aldy
kitaby” sözleýşiň çeperçiligi we täsirlilik bilen baglydyr.
Iňlis we türkmen grammatiki gabat gelmeleriniň esasy görnüşleri şulardan
ybarat: doly gabat gelmeler, bölekleýin gabat gelmeler we gurluşlaryň gabat
gelmezligi.
Morfologik gabat gelmäniň doly görnüşi dilleriň arasynda birmeňzeş
grammatiki kategoriýalaryň edil şonuň ýaly kybapdaş manylary aňladan wagtynda
amal edilýär. Iki dilde-de grammatiki san kategoriýasy bar. Öwrenilýän dillerde
umumy we aýry-aýry manylaryň aňladylyşy birmeňzeş. San kategoriýasy birlik we
köplük sanlardan düzülip, doly grammatiki gabat gelmeleri emele getirýär.
Bölekleýin gabat gelmeler iki diliň arasynda meňzeş grammatiki kategoriýalar
26
bolup, olaryň aňladýan aýratyn manylarynda käbir tapawutlaryň bolan ýagdaýynda
emele gelýär. Iňlis we türkmen dillerinde atlaryň düşüm kategoriýalary grammatiki
häsiýete eýe bolup, olaryň aňladýan manylary we görnüşleri boýunça
tapawutlanýarlar. Has anygrak aýdanymyzda, iňlis dilinde düşüm arkaly iki many
aňladylsa, türkmen dilinde olaryň sany alta ýetýär.
Dilleriň düşüm ýa-da beýleki grammatiki kategoriýalaryndaky aýratynlyklar,
adatça, bu dilleriň beýleki many aňladyş serişdeleri arkaly amal edilýär.
Haçan-da dilleriň arasynda birmeňzeş manyly grammatiki kategoriýanyň
bolmadyk ýagdaýynda, morfologik gabat gelmeleriniň hem amal edilmeýänini açyk
görmek bolýar. Meselem, türkmen dilinde degişlilik grammatiki kategoriýasy bar. Ol
ýöňkeme goşulmalarynyň sözlere birigip gelmeginde ýasalýar:
kitabym
kitabyň
kitaby
Bu grammatiki kategoriýa iňlis dilinde-de, rus dilinde-de gabat gelmeýär.
Şeýle grammatiki manylar bu dillerde aýratyn sözler hökmünde gelýän at çalyşmalary
arkaly berilýär:
Iňlis dilinde
Rus dilinde
my book
моя книга
your book
твоя книга
his (her) book
его (ее) книга
Iňlis dilinde isimlere degişli bellilik ýa-da näbellilik grammatiki manyny
aňlatmak üçin artikller ulanylýar. Olar özbaşdak söz toparyny düzýär. Türkmen we
rus dillerinde şu söz toparynyň ýoklugy sebäpli, ol many leksiki ýa-da sintaktik
serişdeler arkaly amal edilýär.
Iňlis we türkmen dilleri bilen bagly terjimeler edilende sintaksisiň, ýagny söz
düzüminiň we sözlem gurluşlarynyň aýratynlyklaryny öwrenmek hem möhüm
meseleleriň biridir. Söz düzüminiň we sözlem gurluşlarynyň hem olaryň tertibiniň
birligine sintaktik gabat gelme diýlip düşünilýär. Öwrenilýän dillerde bu hili gabat
gelmeler az derejede duş gelýär. Muňa garamazdan, “sypat+at” gurluş nusgasy bu
dillerde yzygider ulanylýar:
green flags – ýaşyl baýdaklar
interesting books – gyzykly kitaplar
Sözlem gurluşy derejesinde hem ýönekeý sözlemiň habary täsirini geçirmeýän
işliklerden bolanda doly gabat gelmeler amal edilýär:
He came – Ol geldi.
She laughed – Ol güldi.
Söz düzüminde bölekleýin gabat gelmeler haçan-da many taýdan birmeňzeşlik
bolup, dilleriň gurluşlarynda tapawut bolanda duş gelýär. Ýöne bu ýerde-de doly
gabat gelmeler hem bar.
Aýyrgyçlaryň sözleriň utgaşmasy arkaly emele gelmegi öwrenilýän dillere
häsiýetlidir. Ol “at1 +at2” (N1+N2) söz düzüm nusgasy arkaly amal edilip bilinýär.
Meselem:
glass-tube – aýna-naýça
27
Şu söz düzümi nusgasynda degişliligiň aňladylyşy:
business-plan
iş meýilnamasy
iş meýilnama
Getirilen mysallardan görnüşi ýaly, aýyrgyçly söz düzümlerinde doly we
bölekleýin gabat gelmeler hem bar. Many birmeňzeşliginde grammatiki gurluşlar dürli
bolup bilýär.
Söz düzümleriniň birinji bölegi sanlardan bolanda dilleriň arasynda tapawut
açyk ýüze çykýar.
one book
bir kitap
two books
iki kitap
three books
üç kitap
……
…..
ten books
on kitap
Getirilen söz düzümlerinde öwrenilýän dillerde san kategoriýasynyň
aňladylyşynda aýratynlyklary görmek bolýar.
Birinji sözi sandan bolan söz düzümlerinde iňlis dilinde köplük san goşulmasy
söz düzümini grammatiki taýdan belgilendirýär. Olara gabat gelýän türkmen söz
düzümlerinde şeýle belginiň bolman, dilleriň arasynda bölekleýin gabat gelmäniň
bardygyny görmek bolýar.
Bir dilden beýleki dile terjime edilende bölekleýin gabat gelme sözlem
derejesinde hem bolup bilýär. Bu ýerde, köplenç, dilleriň sözlem gurluşlaryndaky
aýratynlyklar, käbir tapawutlar açyk ýüze çykýar: Meselem:
It is forbidden to smoke here.
Bu ýerde çilim çekmek gadagan.
Getirilen mysallarda iňlis sözleminde aýratyn terjime edilmeýän “it” çalyşmasy
gurluş aýratynlygyny emele getiryär. Şeýlelikde, onuň türkmençe gabat gelmesi
seljerilende dilleriň arasyndaky mazmun birligindäki bölekleýin gabat gelme aýan
bolýar.
Dilleriň arasynda sintaktik gurluşlaryň biri-birine düýpgöter gabat gelmeýän
görnüşleri hem bolup bilýär. Iňlis dilinde özbaşdak habar bolup bilmeýän predikatiw
söz düzümlerinde we olaryň türkmen diline terjimelerinde şeýle hili gabat gelmeler
bar. Meselem:
I heard the door open.
Men gapynyň açylanyny gördüm.
Iňlis we türkmen dillerindäki mysallara seredenimizde, olaryň birinjisindäki
goşma doldurgyç gurluşy iňlis diliniň bir özüne mahsus (häsiýetli) sintaktik gurluş.
Onuň türkmençe gabat gelmesi özünde işlik görnüşini jemleýän doldurgyç öwürme
ýa-da käbir çeşmelerde goşma sözlemiň bir bölegi hökmünde garalýar. Şunlukda
sintaktik gabat gelmezlik berlen mazmunyň ikinji diliniň özünde bar bolan serişdeleri
arkaly berilýär. Ol hem eýelik düşümindäki adyň we ýöňkeme goşulmasyny kabul
eden ortak işlik öwrümi arkaly amal edilýär. Bu bolsa iňlis predikatiw öwrüminiň
türkmen dilinde has atlaşan jümle bilen berilýändigini hem aňladýar.
Iňlis we türkmen dilleri terjime taýdan has içgin öwrenilende olaryň
grammatiki gurluşlarynda doly, doly däl (bölekleýin) gabat gelmeleriň we gabat
28
gelmezlikleriň bardygy anyklanýar. Iňlis dili dürli derejelerde öwrenilende şu
aýratynlyklar göz öňünde tutulsa we degerli terjime işleri geçirilse, bu dilleriň
gurluşlaryna içgin düşünilip, dilden we ýazuw sözleýişler has-da kämilleşýär, dil
endikleri ösýär. Terjime, esasan, täze sözleriň söz düzümleri we grammatiki kadalaryň
düşündirilişinde netijeli bolýar.
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Sanjar aýynyň 10-y
Magtymguly adyndaky
Türkmen döwlet
uniwersiteti
EDEBIÝAT
1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. – Aşgabat: TDNG, 2001.
2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования.
– М., 1989.
3. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.,1969.
4. Беглиев М.Б. Основы динамического строения речи. – Ашхабад, 1985.
5. Грамматика туркменского языка. – Ашхабад, 1970.
6. Сравнительная грамматика русского и туркменского языков / Синтаксис. Ч
II. – Ашхабад, 1977.
7. Akhmanova O.S. Et.al.Approaches to Contrastive Linguistics. – M., 1972.
8. Akhmanova O.S., Melençuk O. The Principles of Linguistic Confrontations. –
M., 1977.
9. Gutner M.D. A Guide to Translation from English into Russian. – M., 1982.
10. Translation as an Aspect of Foreign Language Studies. – M., 1976.
M.Begliyev
ESSENTIALS OF TRANSLATION FROM ENGLISH INTO
TURKMEN
The article deals with issues of translation in non-related languages – English
and Turkmen. The method of contrastive or confrontational analysis is one of the
main in finding the ways of adequate translation in the two languages. Translation
is understood as the transmission of a thought expressed in one language by means
of another language. In this way comprehension between peoples speaking different
languages is achieved.
In English the order of words is fixed. The model of a simple declarative
sentence is as follows “Subject-Predicate”. If the predicate is expressed by a
transitive verb, then object follows the verb, that is
S – Vtr. – O. The Turkmen model S – O – V differs from the English by the
order of words and morphological arrangement which may be marked or unmarked.
29
The principal types of grammatical correspondences between. English and Turkmen
are as follows: complete correspondence, partial correspondence and absence of
correspondence. They are divided into morphological and syntactic types.
Translation is effective as a means of English language instruction in the
following cases: in conveying the meaning of a word, a phraseological group, a
grammar form and a sentence pattern. It is widely used in explaining vocabulary
items, grammar forms and in checking students comprehension of what is read or
heard alongside with other means.
М.Беглиев
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПЕРЕВОДА С АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА
НА ТУРКМЕНСКИЙ ЯЗЫК
В статье рассматриваются некоторые вопросы перевода с английского
языка на туркменский язык, т.е. анализируются материалы неродственных
языков. Метод сопоставительного (контрастивного) анализа языковых единиц
является основным способом в достижении адекватного перевода с одного
языка на другой. В английском языке порядок слов в предложении строгий, т.е.
фиксированный. Модель простого повествовательного предложения выглядит
так: “подлежащее-сказуемое”. Если сказуемое выражено переходным глаголом,
далее следует дополнение: “подлежащее-сказуемое-дополнение” т.е. модель S–
V – O.Структура туркменских предложений выглядит: S – V или S – O – V. Они
различаются от английских предложений грамматически местоположением, и
морфологически могут быть маркированными или немаркированными. В
работе приводятся основные типы грамматических соответствий в изучаемых
языках. Здесь различаются: полные соответствия, частичные соответствия и
отсутствие соответствий. Перевод является эффективным средством в процессе
преподования английского языка на следующих стадиях изучения иностранного
языка: на уровне слова, фразеологической единицы или устойчивых
словосочетаний, при введении грамматического материала и объяснении
организации структурной схемы предложения. Перевод является одним из
основных методов в изучении словарного состава грамматической формы и в
правильной организации предложения и текста на иностранном языке.
30
№1
2007
S.Şammakow, K.Ataýew, G.Jumamyradowa
REPETEK DÖWLET BIOSFERA GORAGHANASYNYŇ
SÜÝRENIJILERI
Türkmeniň Altyn asyry bolan XXI asyrda ýurduň durnukly ösmegi hem-de
daşky gurşawy goramak barada ilkinji we ömürlik Prezidentimiz Beýik Saparmyrat
Türkmenbaşynyň hemmetaraplaýyn goldawy netijesinde dürli çäreler amala aşyrylýar.
Ýurdumyzyň biologik dürlüligini aýap saklamak hem şol çäreleriň biridir.
Geçen ýüz ýylyň dowamynda Türkmenistanda haýwanlaryň 12692 we
ösümlikleriň 7064 görnüşiniň ýaýrandygy anyklanyldy. Soňky 20-30 ýylyň içinde
tebigat bilen adamlaryň sazlaşykly gatnaşyklarynyň dartgynly ýagdaýa geçmegi
sebäpli, janly-jandarlaryň görnüşleriniň sany azaldy. Bu ýagdaý Beýik Saparmyrat
Türkmenbaşynyň “Daş-töweregi goramak hereketleriniň milli meýilnamasy” şeýle
häsiýetlendirilýär: “Doly çapylyp gutarylan ak sazak tokaýlygynyň umumy meýdany,
takmynan, 5,5 mln. ga (ozalky meýdanynyň 60%-e), gara sazak (ojar) tokaýlygynyňky
bolsa 0,5 mln. ga golaý (60%) boldy. Daglarda arça, türkmen kerkawy, dagdan we
beýlekiler çapyldy, şonuň netijesinde hem arça tokaýlygynyň meýdany iki esseden
gowrak, beýleki tokaýlar bolsa 5,5 müň ga kemeldi” [5]. Ýurdumyzyň giňişliginde
çölleşme hadysasynyň ýokarlanmagy bilen ýabany haýwandyr ösümlikleriň ýaşaýyş
derejesi peseldi, ençeme görnüşleriň sany azalyp, olaryň köp görnüşlerine ýitip gitme
howpy abandy. Ýabany görnüşleri gorap saklamak we olaryň sanyny dikeltmek üçin
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy 1997-nji ýylyň Nowruz aýynyň 25-ine
“Türkmenistanyň Gyzyl kitaby hakynda düzgünnamany” tassyklady. Gyzyl kitabyň
2-nji neşirine ösümlikleriň 109 we haýwanlaryň 152 görnüşi girizildi [4].
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy mukaddes Ruhnamanyň ikinji kitabynda
ekologiýa meselesiniň çözgütlerini durmuşa geçirip: “Türkmenistany gazlaşdyrmak
bilen biz ýurdumyzyň ümmülmez meýdanlaryny çölleşmekden goradyk. Indi palta
sesini eşitmeýän ojardyr sazak, toraňňydyr ýylgyn, arçadyr kerkaw tokaýlary pajarlap
başlady. Tebigaty paýhynlamakdan halas etmek bilen birlikde biz tebigata öz
ýarasyny bejermäge mümkinçilik döretdik” [1, 79-80 s.] diýip kesgitli belledi. Bu
aýdylanlar Garagum çölüniň tebigy we medeni ýadygärlikleri özünde jemleýändigini
aňladýar.
Gadymy medeni gymmatlyklaryň mekany bolan Garagum çölüniň tebigaty
aýratyn-da ynjyk. Türkmenistanyň ilkinji Prezidentine gadymy Köneürgenjiň
UNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň Sanawyna girizilendigi baradaky
Güwänamanyň gowşurylmagy mynasybetly gurnalan dabarada Baky Beýik
Saparmyrat Türkmenbaşy 2006-njy ýylyň Magtymguly aýynyň 25-ine Garagum
31
çölüne aýawly garamagyň möhüm meseledigini nygtady we “Türkmenistanyň täsin
tebigatynyň, ilkinji nobatda, türkmen topragynyň “ýüregi” hasaplanýan Garagum
çölüniň milli gymmatlyklarynyň aýrylmaz bölegidir” [6] diýip belledi.
Garagumda hojalyk işleriniň barha ýaýbaňlandyrylmagy, onuň medeni
gymmatlyklaryny, şeýle-de, biologik dürlüligini giňişleýin öwrenmekligi talap edýär.
Ýabany haýwanlaryň görnüşlerini düýpli öwrenmek döwlet goraghanalarynda alnyp
barylýar. Şolaryň biri hem Gündogar Garagumuň merkezinde ýerleşen, çöl tebigatyny
öwrenijileriň “Mekgesi” hasaplanýan, 1927-nji ýylda döredilen Repetek döwlet
biosfera goraghanasydyr.
Bu goraghananyň çäginde we oňa ýanaşyk ýerlerde duşýan süýrenijileri
öwrenmek işleri 1968–1979, 1989–1995, 2002, 2003-nji ýyllaryň Gurbansoltan –
Sanjar aýlarynda 36 günüň dowamynda geçirildi. Şol wagtda pyşdyllaryň 1,
hažžyklaryň 12, ýylanlaryň 6 görnüşine degişli bolan süýrenijileriň 390-sy hasaba
alyndy.
Sanawda görkezilen ýylanlaryň 3 görnüşi (gyzylzolakly ýylan, owgan ýylany,
kepjebaş) Repetekde işlän döwrümizde gabat gelmedi. Ýöne olaryň bu ýerde
duşýandyklary barasynda edebiýatlarda [2, 3, 7] maglumatlar bar. Şeýlelikde, Repetek
goraghanasynda we oňa ýanaşyk ýerlerde süýrenijileriň 22 görnüşiniň ýaýrandygy
anyklanyldy (1-nji tablisa).
Sähra pyşdyly. Ol Repetekde we oňa ýanaşyk çägelik meýdanyň berkän
ýerlerinde, aýratyn-da gara we ak sazakgyrymsy agaçlaryň köpçülikleýin ösýän
ýerlerinde mydama gabat gelýär. Ol çägelik geriş ulgamynda we olaryň arasyndaky
ýarym berkän pesliklerde seýrek duşýar. Aklaň çägeliklerden gaça durýar. Günüň
dowamynda sähra pyşdylynyň 4-sine gabat gelmek bolýar.
Darakbarmakly as. Onuň köp bölegi (60%) gara we ak sazakly meýdanlarda
ýaşaýar. Geriş ulgamly ýarym berkän çägeliklerde bu aslaryň duşýanlary hem bar,
ýöne olaryň sany has azdyr. Bu görnüş gündiz hinlerde bukulýar, gün batandan soň
ýatan ýerlerinden çykyp başlaýar. Çyra bilen gözlenende 2-3 sagadyň dowamynda
olaryň 4-den 10-a çenlisini görmäge mümkinçilik döreýär.
Hazar asy. Seýrek duşýan as. Ol köplenç gara we ak sazaklykdaky uly boz
syçanlaryň hin toplumlarynyň köp ýerlerinde gabat gelýär. Gündizine şol hinlerde
Günüň ýagtysyndan gizlenýär we gijesine aw etmäge çykýar. 2-3 sagadyň
dowamynda 1-ini ýa-da 2-sini hasaba almak bolýar.
Çäge asy. Köp duşýan as. Ol gowşak berkän çägeliklerde we gum ulgamly
hem-de olaryň arasyndaky peslik ýerlerde ýaşaýar. Gündizine sazakdyr gandymyň
töweregindäki hinlerde gizlenýär we gijesine iýýän haýwanlaryny awlaýar. 2-3
sagatlap çyra ýagtysynda gözleseň, 10-dan 20-ä çenlisini görüp bolýar.
Çal as. Ol aklaň we ýarym berkän çägelik meýdançalarda duşýar. Gündizine
sözeniň, ojaryň we beýleki gyrymsy agaçlaryň üstünde – baldak sütüniniň
ýarçyklarynda ýa-da gabyklarynyň aşagynda gizlenýär. Aslar agşam garaňky düşenden
soň mör-möjekleri awlamaga çykýarlar. 2-3 sagadyň dowamynda onuň 4-5 sanysyny
tapsa bolýar.
32
1-nji tablisa
Repetek goraghanasynda duşýan süýrenijiler
Görnüş
Hasaba alnanlar
Pyşdyllar
Sähra pyşdyly – Agrionemys horsfieldi
14
Hažžyklar
Darakbarmakly as – Crossobamon eversmanni
20
Hazar asy – Cyrtopodion caspius
3
Çal as – Mediodactylus russowii
27
Çäge asy – Teratoscincus scincus
80
Sähra hažžygy – Trapelus sanguinolentus
15
Gum patmasy – Phrynocephalus interscapularis
103
Gyzardygulak – Ph.mystaceus
17
Torjumak suwulgan – Eremias grammica
62
Ortaça suwulgan – E.intermedia
13
Zolakly suwulgan – E.scripta
8
Çyzykly suwulgan – E.lineolata
7
Zemzen – Varanus grisius*
2
Ýylanlar
Gömülgen – Eryx miliaris
3
Garabaş ýylan – Boiga trigonata
2
Alaýylan – Coluber karelinii
3
Gyzylzolakly ýylan – C.rhodorhachis
Owgan ýylany – Lytorhynchus ridgewayi
Okýylan – Psammophis lineolatus
4
Sarygöýük – Spalerosophis diadema
3
Kepjebaş – Naja oxiana*
Alahöwren – Echis multisquamatus
4
*Bellik: Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna [4] girizilen görnüşler.
Sähra hažžygy özüniň giňden ýaýrandygy bilen tapawutlanýar. Bulary gara we
ak sazaklykdaky boz syçanlaryň hinleriniň ýaýrawynda görmek bolýar. 4-5 sagadyň
dowamynda 2-3 sanysy gabat gelýär.
Gum patmasy. Köp sanda duşýan patma. Ol gyrymsy agaç ösümlikli aklaň
çägeliklerde gabat gelýär. 1 sagatda 20-ä çenlisini görmek bolýar.
33
Gyzardygulak. Onuň esasy duşýan ýeri aklaň çägeliklerdir. Bu ýerdäki gum
gerişleriniň we çäge depeleriniň üstünde gözleseň, 1 sagatda olaryň 4-5-sine duşup
bolýar.
Torjumak suwulgan. Köp sanda gabat gelýär. Ol berkemedik, ýarym berkän
gum gerişlerinde, selin örtükli aklaň çägeliklerde we olaryň aralygyndaky pes
giňişliklerde duşýar. 2 sagadyň dowamynda 6-dan 12-ä çenlisi gabat gelýär.
Ortaça suwulgan. Repetegiň berkeşen çägelik meýdançalarynda, şeýle-de, gara
we ak sazaklyklarynda gabat gelýär. 4 sagadyň dowamynda 2-den 6-a çenlisini görüp
bolýar.
Zolakly suwulgan. Aklaň çägeliklerde, ýarym berkän gum gerişlerinde we ol
ýerde ösýän selinleriň üstünde gabat gelýär. 1 sagadyň dowamynda 4-den köp
duşmaýar.
Çyzykly suwulgan. Köplenç çäge gerişleriniň arasyndaky pesliklerde duşýar.
Ýarym berkän sazaklyk meýdanlardaky boz syçanlaryň hinleriniň toplanan
aýmançalarynyň töwereginde duşýar. 1 sagatda 2 suwulgany görmek bolýar.
Zemzen. Seýrek duş gelýän süýreniji. Repetekde we oňa ýanaşyk ýerlerdäki
berkän, ýarym berkän hem-de gum ulgamyndaky boz we beýleki syçanlaryň
köpçülikleýin ýaýran ýerlerinde duşýar. Işlän wagtymyzda (16 günüň dowamynda)
zemzene 1 gezek gabat gelindi.
Gömülgen. Berkän, ýarym berkän we aklaň çägeli ýerlerde duşýar. Olar ýaz
we güýz aýlarynda gündizine, tomsuň jöwzaly yssy döwründe gijesine işjeňdirler.
5-6 sagatda 1-i, käbir ýerlerde 2-si duşýar.
Garabaş ýylan. Gijesine çykýar. Gara sazaklyk, şeýle hem gum ulgamynda
duşýar. Bu ýylany pete-pet gabat geläýmeseň görmek kyn. Ol töweregi bilen örän
çalymdaş bolup, ýeňillik bilen ojardyr gandym ýaly gyrymsy agaçlaryň üstüne çykyp
bilýär. Şonuň üçin bu görnüş barada edebiýatlarda-da [7] maglumat az. Repetegiň
süýrenijilerini öwrenen wagtymyzda garabaş ýylanyň 2-sine gabat gelindi.
Alaýylan. Seýrek duşýan ýylan. Köplenç berkän we ýarym berkän çägeliklerde
duşýar. Ýaz aýlary bir günüň, tomusda bir gijäniň dowamynda 1 ýylana gabat gelmek
bolýar.
Okýylan. Ol goraghana we oňa ýanaşyk ýerlerde ösýän gara we ak sazaklykda
hem-de aklaň çägelikde gabat gelýär. Hemme pasyllarda diňe gündizine çykýar.
Aňsatlyk bilen agajyň üstüne çykyp bilýär. Günüň dowamynda 1-ini, käwagt 2-sini
tapmak başardýar.
Sarygöýük. Goraghananyň hemme biotoplarynda-da seýrek gabat gelýär.
Tomus aýlary olar diňe gijesine çykýar. 2-3 günüň dowamynda 1-ini, käwagt 2-sini
görüp bolýar.
Alahöwren. Ony ojar we beýleki gyrymsy agaçlar bilen berkän we seýrek
aklaň çägeliklerde görmek bolýar. Tomus aýlary gündizine gün ýagtysyndan
gizlenýär. Günüň dowamynda 2-den köp duşmaýar.
Edebiýat maglumatlaryna görä, gyzylzolakly, owgan we kepjebaş ýylanlary
goraghananyň çäginde ojar hem-de beýleki gyrymsy agaçlar bilen berkän çägeliklerde
tutulypdyr. Soňky ýyllarda ýörite we möwsümleýin geçirilen barlaglarda bu ýylanlara
duşulmady.
34
Şeýlelikde, Repetek goraghanasynyň we oňa ýanaşyk ýerleriň ähli biotoplaryna
darakbarmakly as, ortaça we çyzykly suwulganlar, zemzen, okýylan, gömülgen,
sarygöýük, alahöwren; diňe gara we ak sazaklyklaryna – sähra pyşdyly, hazar asy,
sähra hažžygy, garabaş, alaýylan, gyzylzolakly, owgan, kepjebaş ýylanlary; şeýle-de,
diňe aklaň çägeliklere – çal we çäge aslary, gum patmasy, gyzardygulak, zolakly we
torjumak suwulganlar häsiýetlidirler. Çägelik meýdana mahsus bolan 5 görnüş (gum
patmasy, gyzardygulak, çäge asy, darakbarmakly as we torjumak suwulgan)
köpsanlylygy bilen tapawutlanýar, 1 sagat gözegçilikde olaryň 3-den 20-ä çenlidini
sanasa bolýar.
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Gorkut aýynyň 31-i
Türkmenistanyň Tebigaty goramak
ministrliginiň Çöller, ösümlik we
haýwanat dünýäsi milli instituty
EDEBIÝAT
1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. Ikinji kitap. – Aşgabat: TDNG, 2004.
2. Богданов О.П. Пресмыкающиеся Туркмении. – Ашхабад: Изд-во АН ТССР,
1962.
3. Вейисов С., Нуннаев А. Обитание кобры у Репетека // Изв. АН ТССР.
Сер.биол.наук. 1965. №1.
4. Türkmenistanyň Gyzyl kitaby / Oňurgasyz we oňurgaly haýwanlar. – Aşgabat:
Türkmenistan, 1999. I t.
5. Türkmenistanyň Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Daş-töweregi
goramak hereketleriniň milli meýilnamasy. – Aşgabat, 2002.
6. Türkmenistanyň Prezidentine gadymy Köneürgenjiň UNESKO-nyň Bütindünýä
mirasynyň Sanawyna girizilendigi baradaky Güwänamanyň gowşuryldy //
Türkmenistan gazeti, 2006. Magtymguly aýynyň 26-sy. №127 (24780).
7. Шаммаков С. Пресмыкающиеся равнинного Туркменистана. – Ашхабад:
Ылым, 1981.
S.Shammakov, K.Atayev, G.Djumadurdyyeva
CRAWLER OF REPETEK STATE BIOSPHERIC RESERVE
The researches carried out in 1968–1979, 1989–1995, 2002–2003 have
revealed 22 species of crawlers (turtles 1, lizards 12, snakes 9) inhabiting on the
territory of Repetek state reserve.
The article concerns the biodistribution and number of all species of the
Repetek state reserve’s crawlers.
Grey geckoes, sandy and eared roundheads, mesh and striped lizards – mainly
inhabit on the loose and poorly fixed sites of desert. Geckoes, average and line
lizards, a monitor lizard, sandy boa, an arrow-snake, flake a runner are more
evritopic and biotopically connected with barkhans and white saksauls. The Central
35
Asian turtle, the Caspian gecko steppe agama, boyga, litorinh, cross-striped and redstriped cobra inhabit on the sites of desert covered with black-and white saksauls.
Sandy and eared roundheads, geckoes, mesh lizards are the most numerous
species here.
С.Шаммаков, К.Атаев, Г.Джумадурдыева
ПРЕСМЫКАЮЩИЕСЯ РЕПЕТЕКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО
БИОСФЕРНОГО ЗАПОВЕДНИКА
Исследования, проведенные в 1968–1979, 1989–1995, 2002–2003 гг.,
показали, что на территории заповедника обитают 22 вида пресмыкающихся
(1 вид черепахи, 12 – ящериц, 9 – змей).
В статье приводятся сведения о биотопическом распределении и
численности всех видов пресмыкающихся, распространенных на территории
заповедника.
Сцинковый и серый гекконы, песчаная и ушастая круглоголовки, сетчатая
и полосатая ящурки – стенотопны, т.е. преимущественно встречаются на
незакрепленных и слабо закрепленных участках пустыни. Гребнепалый геккон,
средняя и линейчатая ящурки, варан, песчаный удавчик, стрела-змея,
чешуелобый полоз, эфа-более эвритопны и они биотопически связаны с
барханами и белосаксаульниками. На участках пустыни, покрытых черно- и
белосаксаульниками, обитают среднеазиатская черепаха, каспийский геккон,
степная агама, бойга, литоринх, поперечнополосатый и краснополосый полозы,
кобра. В заповеднике наиболее многочисленными являются 5 псаммофильных
видов (песчаная и ушастая круглоголовки, сцинковый и гребнепалый гекконы,
сетчатая ящурка).
Zemzen
36
P.R.Hydyrow
GÜNDOGAR TÜRKMENISTANYŇ GOWAÇA MEÝDANLARYNDA
ÝAŞAÝAN TARSONEMOID SAKYRTGALARY
Türkmenistanyň tarsonemoid sakyrtgalary dürli ýaşaýyş toplumlarynda
öwrenildi [2-6, 8, 12-16]. Ýöne gowaça ekilen meýdanlarda ýaşaýan tarsonemoid
sakyrtgalarynyň ekologiýasy we amaly ähmiýeti barada maglumatlar juda çäkli.
Barlag üçin 2002–2005-nji ýyllar aralygynda Serdarabat, Sakar, Saýat,
Garaşsyzlyk, Garabekewül, Atamyrat, Köýtendag etraplarynyň gowaça
meýdanlaryndan her biri 1 dm3 göwrümli, 450 sany toprak nusgasy hem-de gowaça
ösümliginiň dürli synalaryndan 270 sany nusga ýygnaldy.
Toprakda sakyrtgalaryň dikleýin ýaýraýşy, toprak oňurgasyzlaryny öwrenmegiň
umumy usuly boýunça 50 sm çuňluga çenli barlanyldy. Nusgalar tejribehanada
termoeklektorlara ýerleşdirildi we olardaky sakyrtgalar ýagtylygyň täsiri bilen kowup
çykarmak usuly arkaly ýygnaldy. Ösümlik synalaryndaky sakyrtgalar dürbiler, ýagny
ulaldyjynyň kömegi bilen etil spirtine saýlanylyp alyndy. Ýygnalan nusgalarda jemi
17500 sany sakyrtga ýüze çykaryldy, olardan mikroskopda öwrenmek üçin 752 sany
mikropreparat taýýarlanyldy.
Barlaglar netijesinde gowaça meýdanlarynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň 37
görnüşi ýüze çykaryldy. Bu sakyrtgalar iki ekologik topara: saprofaglara we
fitofaglara bölünýärler [10].
Saprofaglara 32 görnüş degişlidir. Tarsonemoid sakyrtgalarynyň görnüş düzümi
we san mukdary, topragyň görnüşlerine görä üýtgeýär (1-nji tablisa).
1-nji tablisa
Toprakda duş gelýän Tarsonemoid sakyrtgalarynyň görnüşleri we san mukdary
(Serdarabat etr. 2003 ý.)
№
Takson
Çemenliksuwarymly toprak
Gyrmançalyçaýlym toprak
sany
%
sany
%
Dolichocybe firjusae
—
—
2
0,19
Pavania protracta
631
40,42
77
7,18
Siteroptes priscus
55
3,53
19
1,77
Siteroptes majsae
—
—
3
0,28
Siteroptes sakariensis
2
0,13
—
—
Üstki maşgala Tarsonemoina
Maşgala Dolichocybidae
Maşgala Siteroptidae
37
Maşgala Pygmephoridae
Pediculaster mesembrinae
102
6,54
95
8,86
Pediculaster crassipedis
7
0,45
—
—
Asiapygmephorus paucisetosus
49
3,14
13
1,21
Mahunkania asiatica
2
0,13
4
0,38
Bakerdania centriger
186
11,91
71
6,62
Bakerdania venusta
8
0,51
—
—
Bakerdania tarsalis
30
1,92
93
8,68
Bakerdania gracilis
14
0,9
—
—
Brennandania silvestre
124
7,94
546
50,93
Brennandania dzumaevi
5
0,32
4
0,38
Brennandania csibia
21
1,34
3
0,28
Microdispus minutus
43
2,76
30
2,80
Pygmodispus equetris
20
1,28
34
3,17
Pygmodispus paraequestris
6
0,38
—
—
Imparipes parthianensis
36
2,30
—
—
Imparipes turkmeniensis
17
1,09
8
0,75
Heterodispus elongatus
75
4,80
44
4,10
Heterodispus turkmenistaniensis
4
0,26
—
—
Scutacarus quadrangularis
53
3,40
16
1,49
Scutacarus serotinus
25
1,60
10
0,93
Scutacarus pilosiusculus
3
0,19
—
—
Scutacarus argillaceus
9
0,58
—
—
Scutacarus diversisetus
7
0,45
—
—
Scutacarus sabinae
15
0,96
—
—
Scutacarus spheroideus
12
0,77
—
—
50
28
1561
100
50
18
1072
100
Maşgala Scutacaridae
Jemi: nusga
görnüşler
osoblar
Barlag döwründe çemenlik – suwarymly toprakda tapylan H.turkmenistaniensis
we P.paraequestris sakyrtgalar ylym üçin täze görnüş hökmünde ýazgy berildi
[1, 7, 9].
38
a
ekz/m2
400
300
200
100
0
aýlar V VI VII VIII IX
X
XI
2004 ý.
V VI VII VIII IX
XI 2005 ý.
X
b
ekz/m2
400
300
200
100
0
aýlar V VI VII VIII IX
X
XI
2004 ý.
V VI VII VIII IX
XI 2005 ý.
X
1-nji surat. Gowaça meýdanlarynyň topragynyň 0 – 10 sm çuňlugynda tarsonemoid
sakyrtgalarynyň sanynyň möwsümleýin üýtgeýşi:
a – Serdarabat etr.; b – Sakar etr.
0 100 200 300 400 500 ekz/m
2
0 100 200 300 400 500 ekz/m
0
0
10
10
20
20
30
30
40
40
50
2
50
sm
sm
a
b
2-nji surat. Gowaça meýdanlarynyň topragynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň sanynyň dikleýin
gatlaklar boýunça üýtgeýşi (2005 ý. Garaşsyzlyk aýy):
a – Serdarabat etr.; b – Galkynyş etr.
39
Gowaça ekilen açyk mele toprakda (Köýtendag etr., Megejik oba) 17 görnüşe
degişli tarsonemoid sakyrtgalary ýüze çykaryldy. Açyk mele toprakda ýaşaýan
sakyrtgalaryň sany çemenlik – suwarymly topraga ýakyn. Dag etegindäki açyk mele
toprakda, başga topraklardan tapawutlylykda Imparipes tataricus we Scutacarus
eucomus. Sakyrtganyň bu iki görnüşi Türkmenistanyň haýwanat dünýäsinde ilkinji
gezek belli edildi.
Gowaça meýdanlaryndaky toprak oňurgasyzlarynyň esasy bölegini sakyrtgalar
tutýarlar, sebäbi biziň gurak şertlerimizde olar ýokary uýgunlaşma alamatlaryna
eýedirler. Gowaçanyň joýalary suwlananda we hatarara bejergiler geçirilende toprak
sakyrtgalarynyň sany üýtgeýär. Barlaglarda toprakdaky tarsonemoid sakyrtgalarynyň
sanynyň gowaçanyň ösýän döwründe möwsümleýin üýtgemesi öwrenildi (1-nji surat,
a, b).
Tarsonemoid sakyrtgalarynyň sany ýylyň dürli aýlarynda birmeňzeş däldir.
Oguz we Gorkut aýlarynda toprakda sakyrtgalaryň sany azalýar, Alp Arslan we
Garaşsyzlyk aýlary aralygynda bolsa köpelýär. Güýz aýlarynda sakyrtgalaryň sanynyň
artmagy, olaryň ýumurtga taşlap köpelmegi bilen baglydyr.
Gowaça meýdanlarynyň topragynyň çyglylygy we ýylylygy hem sakyrtgalaryň
ýaýraýşyna täsir edýär. Biziň gözegçiliklerimize görä, tarsonemoid sakyrtgalarynyň
toprakda giňden ýaýramagyna has ýaramly çyglylyk 8-16%, ýylylyk 10-250C-dyr. Aşa
çygly toprak sakyrtgalaryň ýaşamagy üçin ýaramsyzdyr. Topragyň dikleýin gatlaklary
boýunça sakyrtgalaryň san mukdary üýtgäp durýar (2-nji surat, a, b).
Topragyň üstki sürüm gatlagynda sakyrtgalar köp ýerleşýär. Barlaglarda
topragyň 10-30 sm çuňlugynda, ýagny gowaçanyň we beýleki ösümlikleriň
ýapraklarynyň, baldaklarynyň çüýrüntgileriniň hem-de ders bölejikleriniň bar
ýerlerine sakyrtgalaryň köp üýşýänligi anyklanyldy. Toprak sakyrtgalary ösümlik
galyndylaryny iýmek arkaly tebigatdaky madda aýlanyşygyna gatnaşýarlar.
Tarsonemoid sakyrtgalary beden uzynlyklarynyň has kiçi bolýandygyna
garamazdan (ortaça 190-300 mkm), toprakda erkin hereket edýärler. Biziň
gözegçiliklerimize görä, sakyrtgalar öňki aýaklaryny çalasyn hereketlendirip,
kuwwatly dyrnaklarynyň kömegi bilen topragy kem-kemden köwýär. Sakyrtgalaryň
ýaşaýyş işjeňligi bilen bagly bu hereketleri netijesinde toprak has ýumşaýar we onuň
çuň gatlaklaryna howanyň aralaşmagy ýeňilleşýär.
Gowaça ösümliginde fitofaglar toparyna degişli tarsonemoid sakyrtgalarynyň
5 görnüşi ýüze çykaryldy. Olaryň gowaçanyň dürli synalarynda duş geliş ýygylygy
birmeňzeş bolmaýar (2-nji tablisa).
Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçanyň ösüşiniň güllemek döwründen başlap,
ýygy-ýygydan duş gelýärler. Howanyň ýylylygy 18-270C, çyglylyk 30-40% aralygynda
bolanda, gowaçadaky tarsonemoid sakyrtgalary has işjeň hala geçýärler.
Gowaça boý alyp, gülläp hatar aralary doluşdygyça, ondaky sakyrtgalaryň
sany-da artyp başlaýar. Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçanyň ýapraklarynyň arka
tarapynda, baldaklarynda, güllerinde, gozalarynda ýygnanýarlar we ösümligiň
dokumalarynyň şiresini sormak arkaly iýmitlenýärler hem-de hasyllylygy peseldýärler.
40
2-nji tablisa
Gowaçanyň dürli synalarynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň duş geliş ýygylygy %
(Garaşsyzlyk etr., 2005 ý. Alp Arslan aýy)
№
Takson
Maşgala Tarsonemoidae
Tarsonemus fusarii
Tarsonemus waitei
Tarsonemus confusus
Tarsonemus caucasicus
Maşgala Siteroptidae
Siteroptes tameri
Nusga sany
Ýaprak
Baldak
Gül
6,6
8,8
8,8
12
4
6,6
—
—
—
—
2
—
10
10
5
5
6
28
12
8
26
50
6,6
25
3
25
10
25
36
25
Goza
açylmadyk açylan
3-nji surat. S.tameriniň garyn tarapyndan görnüşi:
a – spora haltajyklary; b – N.gossypiiniň sporasynyň şekili
41
Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçada mugthorçylyk edýän kömelekleriň
sporalaryny ýaýratmaklyga hem gatnaşýarlar. Barlaglar netijesinde S.tameriniň
kömelek sporalaryny göçürmeklikdäki ähmiýeti anyklanyldy. Biz mikroskopik
barlaglar arkaly bu sakyrtganyň bedeniniň garyn tarapynda iki sany spora göteriji
haltajygy ýüze çykardyk (3-nji surat, a). S.tameriniň spora göteriji haltajyklary onuň
bedeniniň daşky hitin gatlagynyň galňaşmagy netijesinde emele gelipdir. Bu
sakyrtganyň spora haltajyklarynda gowaçada mugthorçylyk edýän kömelek
Nigrospora gossypii Jaczniň sporalary tapyldy (3-nji surat, b). Bu kömelek gowaçada
nigrosporoz keselini döredýär. N.gossypii gowaçanyň açylan gozalarynda süýümi
zaýalaýar [11].
S.tameri gowaçanyň boýlarynyň ösgün we keşleriň yzgarynyň ýokary bolan
ýerlerinde, açylan gozalarda ýygy-ýygydan duş gelýär.
Tarsonemoid sakyrtgalary gowaça agrobiosenozynyň möhüm düzüm bölegi
bolup durýarlar.
Netije:
1. Barlaglar döwründe gowaça meýdanlarynda ýaşaýan tarsonemoid
sakyrtgalarynyň 37 görnüşi ýüze çykaryldy. H.turkmenistaniensis we P.paraequestris
dünýäde ylym üçin täze görnüşlerdir.
2. Sakyrtgalaryň san mukdary we ýaýraýyşlary topragyň görnüşine,
çyglylygyna, çüýrüntgileriň möçberine baglydyr.
3. I.tataricus we S.eucomus Türkmenistanyň haýwanat dünýäsi üçin ilkinji
gezek belli edildi.
4. Gowaça ösümliginde tarsonemoid sakyrtgalarynyň 5 görnüşi tapyldy, olar
ösümligiň şiresini sorup, hasyllylygy peseldýärler.
5. S.tameriniň gowaçada nigrosporoz keselini dörediji mugthor kömelek bolan
N.gossypiiniň sporalaryny ýaýratmakdaky ähmiýeti öwrenildi.
Seýitnazar Seýdi adyndaky
Türkmen döwlet
mugallymçylyk instituty
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Sanjar aýynyň 21-i
EDEBIÝAT
1. Gurbanow O., Tokgaýew T., Şammakow S., Eminow A. Türkmenistandaky
haýwanlaryň atlarynyň üç dilli sözlügi. – Aşgabat: Ylym, 1997. 1-239 s.
2. Hydyrow P.R. Scutacarus (Scutacaridae, Trombidiformes) urugyna degişli
sakyrtgalaryň Türkmenistandan tapylan täze iki görnüşi // Türkmenistanda ylym
we tehnika. 2000. №8. 20-24 s.
3. Hydyrow P.R. Türkmenistanyň miweli baglarynda ýaşaýan tarsonemoid we
prostigmatik sakyrtgalary // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2001. №4. 26-34 s.
42
4. Hydyrow P.R. Bugdaý ösümliginde ýaşaýan sakyrtgalar hakynda //
Türkmenistanda ylym we tehnika. 2004. №9. 12-18 s.
5. Khydyrov P.R. The tarsonemid Mites of Turkmenistan // Allerton Press, Inc.
Problems of Desert Development. – New York, 2000. P. 74-78.
6. Khydyrov P.R. The soil – dwelling Mites of Eastern Turkmenistan // Allerton
Press, Inc. Problems of Desert Development. – New York, 2001. P. 65-68.
7. Khaustov A.A., Khydyrov P.R. Pygmodispus (Pygmodispus) paraequestris spec.
nov. (Acari: Heterostigmata: Scutacaridae) from Turkmenistan // Zootaxa, 2003.
№169. P. 1-4.
8. Khaustov A.A., Khydyrov P.R. New species of Mites of the family Scutacaridae
(Acari:Heterostigmata), associated with Ants (Hymenoptera, Formicidae) from
Türkmenistan // Acarina, 2004. №12 (2). P. 87-103.
9. Khaustov A.A., Khydyrov P.R. A new species of Mites of the genus
Heterodispus (Acari: Heterostigmata: Scutacaridae) from Turkmenistan // Acarina,
2005. №13 (2). P. 155-157.
10. Sevastianov V.D. Ecological groupings of Mites and the cohort Tarsonemina and
the group of families Acaridiae // Acarina, 2000. №8 (2). P. 151-157.
11. Насыров О. Болезни культурных и некоторых дикорастущих растений в
районах среднего течения Аму – Дарьи // Известия АН Туркменистана,
сер.биол. наук. 1962. №6. C.46-53.
12. Севастьянов В.Д., Xыдыров П.Р. Новые виды клещей семейства
Pygmephoridae (Trombidiformes) биоценоза хлопчатника // Зоологический
журнал. 1991. Вып.10. С. 134-139.
13. Севастьянов В.Д., Xыдыров П.Р. Новые виды клещей семейства
Scutacaridae (Trombidiformes) из Туркменистана // Вестник зоологии. 1992.
№1. C. 21-28.
14. Xыдыров П.Р. Два новых вида клещей кoгорты Tarsonemina
(Trombidiformes) из агроценоза хлопчатника // Известия АН Туркменистана,
сер.биол. наук. 1996. №14. C. 70-72.
15. Xыдыров П.Р. Экология растениеобитающих клещей Восточного
Туркменистана // Проблемы освоения пустынь. 2001. №4. C.46-49.
16. Xыдыров П.Р. Экология клещей нор грызунов в Юго–Восточных
Каракумах // Проблемы освоения пустынь. 2000. №4. C. 26-29.
P.R.Khydyrov
TARSONEMOINS MITES INHABITING IN THE COTTON FIELDS
OF EASTERN TURKMENISTAN
By analysing the collected materials from cotton agrobiosenosis the presence
of 37 species of Tarsonemoins Mites were found.
The species of Tarsonemoins Mites discovered in the cotton fields are related
to two ecological groups: saprobionts, phytophages. The dinamics of the mite
43
population depends on the set of the abiotic factors such as the type of the soil,
moisture, temperature and the depth of the soil, the presence of food substrates and
natural enemies.
I.tataricus and S.eucomus have been observed for the first time in
Turkmenistan’s fauna.
П.Р.Хыдыров
КЛЕЩИ TARSONEMOINS, ВСТРЕЧАЮЩИЕСЯ НА ХЛОПКОВЫХ
ПОЛЯХ ВОСТОЧНОГО ТУРКМЕНИСТАНА
Анализируя собранный материал с хлопкового агробиогенеза было
обнаружено 37 разновидностей клещей “Tarsonemoins”.
Разновидности клещей “Tarsonemoins”, обнаруженные на хлопковых
полях, связаны с двумя экологическими группами: saprabionts и растениеядный.
Динамика расселения клеща зависит от набора абиотических
(нежизнеспособных) факторов: типа почвы, влажности, температуры, глубины
почвы, а также присутствия пищевых субстратов и естественных врагов.
I.tataricus и S.eucomus наблюдались на территории Туркменистана
впервые.
44
G.Annaýewa, M.Esenowa, G.Muhamowa, M.Suhanow
ÝERLI HOWA ŞERTLERINDE ÝAŞAÝAN GAN-DAMAR BASYŞY
ÝOKARY BOLAN NÄSAGLARYŇ PEŞEWINDE SEROTONINIŇ
MUKDARYNY KESGITLEMEK
Serotonin triptofan aminokislotasyndan aşgazan-içege ýollarynyň nemli
bardasynyň hromaffin öýjüklerinde, süňk ýiliginde we merkezi nerw ulgamynyň
dokumalarynda emele gelýän biogen amindir. Bedende serotoniniň tutýan orny
uludyr. Serotoninergiki ulgam adam bedeniniň gyzgynlygyny, işdäsini, duýgusyny,
ýatkeşligini, özüni alyp barşyny sazlamaga gatnaşýar.
Emele gelen serotoniniň ýygnalyp saklanýan ýeriniň biri ganyň düzümindäki
trombositlerdir [2, 13, 14, 18]. Serotoniniň trombositler tarapyndan sorulmagy dürli
dartgynly ýagdaýlaryň (biologiki, fiziki, himiki we ş.m.) täsirleri sebäpli ep-esli
üýtgeýändigini alymlar we lukmanlar tarapyndan tassyklandy [5, 7, 11, 16].
Soňky döwürde edebiýat çeşmelerinde birnäçe keselleriň emele gelmeginde
trombositar-serotonin mehanizminiň ornunyň bardygy işjeň ara alnyp
maslahatlaşylýar. Mysal üçin, Zawalişin we beýlekiler [5] dagynyk skleroz
kesellileriň oňurga ýiliginde, gan suwuklyklarynda, trombositlerinde serotoniniň
mukdarynyň ýokarlanýandygyny anyklapdyrlar. Emma rewmatoid artritli näsaglarda
trombositlerdäki serotoniniň mukdary sagdyn adamlaryň görkezijilerinden
peselýändigi bilen tapawutlanýar [10].
Mälim bolşy ýaly, serotonin hem ýürek-damar ulgamynyň işjeňligine belli bir
derejede täsir edýär, ýagny ýokary kardiowaskulýar işjeň häsiýetli serotoniniň
dartgynly ýagdaýlarda trombositlerden köp mukdarda birden bölünip çykmagy
damarlaryň ýylmanak myşsalaryna täsir edip, bu ulgamyň işiniň giňden üýtgemegine
getirýär. Edebiýat maglumatlaryna görä, gan-damar basyşy ýokarlanma (GDBÝ)
keseliň döremeginde patogenetiki bozulmalaryň biri trombositleriň işjeňliginiň
bozulmagy hasaplanylýar: bu keseliň eýýäm başlangyç döwründe trombositleriň
işjeňliginiň ýokarlanýandygy we ganyň düzümine serotoniniň boşap çykýandygy
anyklandy [1, 4, 15, 19].
Edebi çeşmeleriň maglumatlaryna görä, serotonin gan basyşyna iki taraplaýyn,
ýagny reflektor – damar gysyjy we gös-göni – damar giňeldiji täsir edýär [9, 12].
Şonuň üçin serotoniniň çalşygyny öwrenmek wajypdyr.
Işiň maksady – GDBÝ bolan kesellilerde gije-gündiziň dowamynda ýygnanan
peşewiň düzümindäki serotoniniň mukdaryny Türkmenistanyň howa şertlerine
baglylykda barlamak. Sebäbi adatdan daşary daşky gurşawyň şertleri, şol sanda öte
gyzmagy we radiasiýanyň dürli şöhleleriniň täsiri trombositlerden serotoniniň boşap
çykmagyna getirýär [3, 4].
Barlaglar fluorometriki usul [8] arkaly hassahananyň ýürek keselleri bölüminde
bejergi alýan GDBÝ 40-72 ýaş aralykda bolan 173 näsagda geçirildi. Barlag topary
96 sagdyn adamdan ybarat boldy.
Alnan netijelere görä, sagdyn adamlarda 24 sagadyň dowamynda peşew arkaly
bölünip çykýan serotoniniň ortaça mukdary 30,3 + 1,5 mkg deň boldy. Aram howa
45
şertlerinde ýaşaýan sagdyn adamlaryň peşewindäki serotoniniň mukdary 24 sagatda
25 mkg-a deň boldy [6].
Bejerişden öň GDBÝ bolan näsaglaryň peşewindäki serotoniniň ortaça
mukdary 24 sagatda 34,8±1,2 mkg-a deň boldy; bu bolsa sagdyn adamlaryň
görkezijilerinden 12% ýokarydygyny görkezýär (1-nji surat).
Näsaglarda 10-12 günüň dowamynda bejergi işleri geçirilenden soň,
serotoniniň ortaça mukdary (31,4+1,2 mkg/24 sagatda) sagdyn adamlaryň
görkezijileriniň derejesine çenli peseldi (1-nji surat).
GDBÝ bolan näsaglarda bejeriş işleri geçirilende peşew arkaly bölünip çykýan
serotoniniň mukdarynyň peselýändigi edebi çeşmelerde hem bellenilýär. Mysal üçin,
M.G.Matera we beýlekileriň [16] barlaglarynda GDBÝ bolan näsaglar
antigipertenziw serişdesi guanfasin bilen bejerilende peşewiň düzümindäki
serotoniniň mukdarynyň aşaklanýandygy anyklandy.
35
mk g/24 s
34
33
32
31
30
29
28
sagdyn
bejerişden öň
bejerişden soň
1-nji surat. Sagdyn we gan-damar basyşy ýokary bolan adamlaryň peşewiniň düzümindäki
serotoniniň mukdarlary, mkg/24 sagat
Şeýlelikde, ýerli howa şertlerinde ýaşaýan sagdyn adamlarda peşew arkaly
bölünip çykýan serotoniniň mukdary aram howa şertlerinde ýaşaýan sagdyn
adamlaryň görkezijilerinden özboluşly ululyklary bilen tapawutlanýar. GDBÝ bolan
näsaglaryň peşewiniň düzümindäki serotoniniň mukdary sagdyn adamlaryň
görkezijilerine görä ýokarlanýandygy anyklanyldy, bu bolsa serotoninergiki
ulgamynyň işjeňliginiň artýandygyny, ýagny serotoniniň damar gysyjy häsiýetiniň
ýüze çykýandygyny görkezýar.
46
Bejeriş işleri geçirilenden soň, GDBÝ bolan näsaglarda peşew arkaly bölünip
çykýan serotoniniň mukdary peselýär we sagdyn adamlaryň görkezijilerine
ýakynlaşýar. Serotoniniň mukdarynyň üýtgemegi bejerişiň netijeliligine baha
bermekde peýdalanylyp bilner.
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Fiziologiýa ylmy-kliniki
merkezli hassahana
EDEBIÝAT
1. Балакян Е.В. и др. // Тер. архив. 1994. №11. С. 72-75.
2. Вашкинель В.К., Петров М.Н. Ультраструктура и функция тромбоцитов
человека. – Л., 1982.
3. Граевская Е.Э. и др. // Бюллетень экспер. биологии и медицины. 2001.№4.
С.396.
4. Ена Я.М.и др. // Клиническая медицина. 1994. №2. С. 5-9.
5. Завалишин И.А. и др. // НИИ неврологии РАМН. – М., 1997.
6. Internet maglumatlary.
7. Макарян А.П. и др. // Лаб. дело. 1989. №10. С. 53-56.
8. Манухин Б.Н. и др. // Вопросы мед. химии. 1975. Т.21. №3. С. 317-321.
9. Пиянзин А.И. // Патологическая физиология и экспериментальная терапия.
1991. №2. С.15-16.
10. Планельс Х.Х., Попененкова З.А. Серотонин и его значение в
инфекционной патологии. – М., 1965.
11. Пузин М.Н. и др. // Лаб. дело. 1989. №11. С. 40-42.
12. Синегурова В.Г. В сб: Нейрогуморальные механизмы артериальной
гипертензии. – Новосибирск, 1978. С. 84.
13. Xарт К. Секреты серотонина. – М., 1998.
14. Biessen Erik A.L. // Biochem. Pharmacol. 1988. №.20. P. 3959-3966.
15. Catalano M. et al. // Hypertenzia and Atherosclerosis. 1988. P. 109-111.
16. D’Andrea G. et al. // Arch. Neurol. 1989. V.46. №11. P. 1187-1189.
17. Matera M.G. et al. // Curr. Ther. Res. 1989. V.46. P. 919-923.
18. Meyerson Laurence R. et al. // Pharmacol. Biochem. And Behav. 1989. V. 32.
№4. P. 1043-1047.
19. Taylor M. et al. // Hypertension. 1989. V. 13. №16. P. 558-566.
47
A.Annayeva, M.Esenova, G.Mukhamova, M.Sukhanov
DEFINITION OF SEROTONIN QUANTITY IN URINE OF THE
PATIENTS WITH ARTERIAL PRESSURE LIVING IN LOCAL
CLIMATIC CONDITIONS
The problem of study of serotonin (the powerful active bioamine)
concentration in daily urine of patients with arterial pressure disease, living in local
climatic conditions is considered in the article. The research is carried out in
accordance with fluorescent method on the group of healthy people (n=96, control
group) and 40-72 years old HBP patients (n=173).
According to the data received the average indexes of serotonin level in daily
urine of healthy people is 30,3 ± 1,5 mkg. Healthy people parameter living in
conditions of moderate climate differs: it is 25 mkg/24 of hours.
The average level of serotonin concentration in daily urine of patients at the
moment of their registration tops the parameters of the healthy people by 12%.
After 10-12 days of therapy patients’ serotonin excretion with urine reduced
up to the level of healthy people.
Thus, daily serotonin excretion with urine of the inhabitants of Turkmenistan
differs from serotonin excretion of the inhabitants of moderate climate zones.
Г.Аннаева, М.Эсенов, Г.Мухамова, М.Суханов
ОПРЕДЕЛЕНИЕ КОЛИЧЕСТВА СЕРОТОНИНА В МОЧЕ
БОЛЬНЫХ ГИПЕРТОНИЧЕСКОЙ БОЛЕЗНЬЮ, ПРОЖИВАЮЩИХ
В МЕСТНЫХ КЛИМАТИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХ
В статье рассматривается вопрос определения серотонина (мощного
вазоактивного биогенного амина) в суточной моче больных гипертонической
болезнью (ГБ), проживающих в местных климатических условиях.
Исследование проведено флюрометрическим методом у здоровых людей (n=96,
контрольная группа) и больных ГБ (n=173) 40-72-летнего возраста.
Согласно полученным данным, средний показатель уровня серотонина в
суточной моче здоровых людей составил 30,3 ± 1,5 мкг, что несколько
отличается от показателей здоровых людей, проживающих в условиях
умеренного климата – 25 мгк/24 часа.
При поступлении в клинику средний уровень содержания серотонина в
суточной моче больных ГБ превышает показатели здоровых людей на 12%.
После 10-12-дневного курса терапии экскреция серотонина с мочой больных ГБ
понизились до уровня здоровых людей.
Таким образом, суточная экскреция серотонина с мочой у коренных
жителей Туркменистана имеет свои фоновые величины, которые несколько
отличаются от данных для зон с умеренным климатом.
48
№1
2007
A.Nigarow, S.Täşliýew, O.Baýramdurdyýewa
AMYDERÝA SINEKLIZINIŇ TÖWEREGINDÄKI GURŞAWYŇ
KARBON ÇÖKÜNDILERI BARADA TÄZE MAGLUMATLAR
Makalada Turan plitasynyň günortasyndaky çuňlukda ýerleşýän aralyk
toplumynyň düzümine girýän, az öwrenilen karbon çökündileriniň stratigrafiýasy
baradaky maglumatlara seredilýär. Şeýle-de, Amyderýa sinekliziniň günorta we
demirgazyk-gündogarynda ýerleşýän iki gözleg-barlag meýdançalarynda gazylan
guýulardan çykarylan aşak we ýokary karbon gatlaklaryna, olarda duşýan
foraminiferlere, spora we tozanjyklaryň toplumlaryna garalýar we gysgaça taryhygeologiki netijeler çykarylýar.
Türkmenistanyň günortasyndaky Serhedabat (Guşgy) güberçegindäki Töreşyh
(beýleki ady Tagtabazar) we Amyderýa sinekliziniň demirgazyk-gündogarynda
Amyderýa dislokasiýa zolagynyň çäklerinde – Birata (öňki Darganata)
meýdançalarynda soňky wagtda geçirilen gözleg-barlag işleri wagtynda çuň guýularyň
açan karbon çökündileriniň stratigrafiýasy barada täze maglumatlar berilýär.
Türkmenistanyň çöllük giňişlikleriniň ýuradan öň emele gelen çökündilerini
öwrenmekligiň uly ylmy we amaly ähmiýeti bar. Geçirilen barlag işleri
meýdançalaryň geologiýasyny we gadymy çökündileriň emele geliş taryhyny
öwrenmek bilen çäklenmän, nebit-gaz gözleg işlerini täze ugra – ýura döwründen öň
emele gelen gatlaklara gönükdirmäge ýardam eder. Bular Turan plitasynyň
meýdançalarynda, hususan-da, Türkmen antikliziniň günortasynda we Amyderýa
sinekliziniň töweregindäki gurşawlarynda ähmiýetlidir.
Töreşyh meýdançasyndaky №15 guýy 3515-3517 m aralygyndaky çuňlukda
argillitleri we toýunly slanesleri açdy. Olardan Gündogar Türkmenistanda ilkinji
gezek irki karbon döwrüne degişli foraminiferler toplumy tapyldy. Guýynyň 35523554 m çuňlukda açan gatlaklaryndan tapylan mikrofaunanyň içinde Endothyridae we
Textuilaridae maşgalalaryna degişli görnüşler agdyklyk edýär. Olardan
foraminiferleriň şu görnüşleri kesgitlendi: Spiroplectammina (?) guttulata
Balakhm., S. (?) nana Lipina, Endothyra aff. glomiformis Lipina. E. aff. tuberculata
Lipina, Ammobaculites elenae Dain.
Bu çökündiler litologiýasy boýunça garamtyl çaldan gara reňke çenli gowşak
slanesli, birsyhly, dykyz, köp jaýrykly alewritli argillitlerden durýar. Duz turşusy bilen
täsirleşmeýär. Dag jynslarynyň 75-80%-ini toýun bölejikleri, 20-25%-ini maýda
alewritler tutýar. Bular ýuka gatlakly bolup, güýçli ýygyrtlanma sezewar bolupdyrlar.
Irki karbonda foraminiferleriň arasynda köp kameraly, çylşyrymly gurluşy
49
bolan endotiralar peýda bolup, olaryň arasynda turneý çökündileriniň zolagyna
mahsus Endotira communis Reuss görnüşi san taýdan agdyklyk edýär.
Guýynyň karbon çökündileriniň kesiminiň käbir ýerinden juda seýrek alnan
nusgalar foraminiferleriň düzüminiň bu döwürde nähili derejede üýtgändigini
yzarlamaga mümkinçilik bermedi.
Töreşyhda geçirilen mikrofauna barlaglar irki karbonda foraminiferleriň
düzüminde agglýutinirleşen bentosyň agdyklyk edip, olaryň umumy sanynyň 87%-ini
tutýandygyny görkezdi. Ol foraminiferler Paleotextulara, Spiroplectammina,
Haplophragmoides, Verneuilina, Tetrataxis, Marssonella, Ammobaculites uruglaryna
degişlidir. Sekresion bentos az bolup (13%), ol Lenticulina, Endothyra, Neobulimina
uruglaryndan durýar. Foraminiferleriň plankton görnüşleri duşmaýar (1-nji surat).
Foraminifer toplumynda duşýan Spiroplectammina urugy hem bu çökündileriň
turneý döwründe emele gelendigini ýene bir gezek tassyklaýar [3].
Günorta-gündogar Türkmenistanda paleontologiki kesgitlenen turneý döwrüniň
çökündileri ilkinji gezek ýüze çykaryldy.
Eger-de Töreşyh meýdançasyndaky 15-nji guýuda duşýan ähli toýunly gatlagy
karbon döwründe emele gelendir diýip hasap etsek, X.Kabulowyň (2004) pikirine
görä, karbonyň ýokary çägi 3103 m-de gutarýar. Şu ýerdäki litologiki aýratynlyk,
toýunly gatlagyň üstünde ýatan alewrolit we çäge daşlarynyň (pesçanikleriň) gamma
işjeňliginiň birden peselýändigi bilen häsiýetlidir, olaryň perm-trias çökündilerine
degişli bolmagy mümkin.
1-nji surat. Öwrenilen gözleg-barlag meýdançalarynyň ýerleşýän ýerleriniň çyzgysy
Gündogar Türkmenistanyň Birata (öňki Darganata) meýdançasyndaky 1-nji
guýy 2997-3035 m aralykda çal, garamtyl, gara ýakyn çäge daşyny (pesçanik) we
gara reňkli kömre dönen kalsitli ösümlik galyndylaryny açdy. Bu çökündileriň inžener
L.Loktewa tarapyndan geçirilen palinologiki barlaglary, olarda duşýan spora we
tozanjyklaryň toplumynyň ýaramaz saklanandyklaryna garamazdan, olaryň ýaşyny
kesgitlemäge ýeterlikdigini görkezdi. Kesgitlenen sporo-tozanjyklarynyň toplumynda
50
sporalar (70%) agdyklyk edýär, tozanjyklar bolsa 30%-ini tutyar (3-nji surat). Ep-esli
möçberde Nigrisporites nigritellus Lob. (18-20%), Cyclobaculisporites trichacanthus
Lub. (15%), azrak mukdarda Licospora sp., Remysporites psilopterus Lub.,
Spinosisporites sp. we iki ýeke Foveolatisporites sp., Granulatisporites arceatus
Ozhuzk sporalary duşýar.
sp
pt
Tx – 50 %
Ab – 87 %
nb
l
N 3% Sb 13%
V
En 10%
eth
Vn 6 %
At 6%
vn
ab
H – 25 %
hp
ms
2-nji surat. Töreşyh meýdançasyndaky foraminiferleriň turneý toplumynyň uruglarynyň
göterim gatnaşygyndaky siklogrammasy
Şertli belgiler:
Siklogrammanyň merkezinde: Ab – agglýutinirlenen bentos, Sb – sekresiýaly bentos.
Maşgala (içki tegelekde) we urug (daşky tegelekde). Agglýutinirlenen bentosyň maşgalalary:
Tx – Textulariidae (sp – Spiroplectammina, pt – Palaetextularia);
H – Haplophragmoididae (ab – Ammobaculites, hp – Haplophragmoides); At –
Ataxophragmiidae (ms – Marssonella); Vn – Verneiuilinidae (vn – Verneuilina); Sekresion
bentosyň maşgalalary: En – Endothyridae (eth – Endothira); V – Vaginulinidae (L – Lenticulina);
N – Neobuliminidae (nb – Neobulimina).
3-nji surat. Birata meýdançasyndaky ýokary karbonyň spora we tozanjyklarynyň esasy
toparlarynyň göterim gatnaşygynyň siklogrammasy
Şertli belgiler:
S – sporalar (N – Nigisporites, Cb – Cyclobaculisporites, T – Turrisporites, G –
Granulatisporites, S – Spinosisporites); T – tozanjyklar (C – Cordaitina, E – Entylissa).
51
Tozanjyklaryň arasynda (spektorynda) Cordaitina sp. (18-20%) agdyklyk
edýär. Entylissa sp. tozanjygy seýrek duşýar. Bular tohumly agaç paporotniklerine
degişli bolup, karbon döwründe özleriniň ösüşinde ýokary derejä ýetip, beýleki
ösümliklerden agdyklyk edipdir.
Palinotoplumyň düzümi çökündileriň deňiz kenarýaka şertlerde emele
gelendigini görkezýär. Paporotnikleriň köp bölegi ýylylygy, çyglylygy we kölege
söýýänlere degişli. Hemişe gök öwüsýän otlaryň sporasynyň (Zicospora) bolmagy
lepidodendron ösümlikli, suwly, batgalyk ýerleriň bolandygyna şaýatlyk edýär. Agaç
görnüşli paporotnikleriň tozanjyklarynyň duşmagy bolsa, kömürli çökündileriň we
kömür emele gelmeklige şert döredýän aşa yssy, çygly klimatyň bolandygyny
tassyklaýar.
Şeýlelikde, Töreşyh we Birata meýdançalaryndan alnan maglumatlar Turan
plitasynyň günortasyndaky çökündileriň aralyk (geçiş, tafrosen) toplumyny
häsiýetlendirýär. Olaryň aşaky gatlaklarynyň karbon döwründe deňiz şertlerinde emele
gelendigini tassyklaýar. Ýer gatlaklarynyň birsydyrygyn, dowamly çökyän
paleoçöketliginde emele gelen çökündileriň aşaky toplumynyň diňe bir karbon däl,
eýsem-de bolsa, has gadymy dewon döwründe emele gelip, olarda nebit-gaz
ýataklarynyň bolmagynyň mümkindigini-de inkär edip bolmaz. Bu ýagdaýa
W.S.Knýazew [4], G.U.Amurskiý [1], A.A.Bakirow [2] we başga geologlar hem üns
beripdirler.
Guýularyň açan aşakdaky çökündileriň hertaraplaýyn öwrenilmegi kesimleriň
nebit-gazly gatlaklaryny mundan beýläk-de artdyrmaga, olaryň goruny köpeltmäge,
ýer astyndaky täze ýataklary açmaga we özleşdirmäge ýardam eder.
“Türkmengeologiýa” Döwlet korporasiýasynyň
Merkezi önümçilik barlaghanasy;
Türkmenistanyň nebitgaz senagaty
we mineral serişdeler ministrliginiň
Nebit we gaz instituty
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
EDEBIÝAT
1. Амурский Г.И., Варенцов М.И., Васильев В.Г. О нефтегазоносности
палеозоя Средней Азии // Геология нефти и газа. 1970. №8. С. 47-51.
2. Бакиров А. А., Быков Р. Н., Гаврилов В. П. и др. Фундамент, основные
разломы Туранской плиты в связи с её нефтегазоносностью. – М.: Недра,
1970. C. 248.
3. Дуркина А.В. Фораминиферы нижнекаменноугольных отложений ТиманоПечорской провинции / Остракоды и фораминиферы Русской платформы и
Средней Азии / Микрофауна СССР. Сб. Х. Тр. ВНИГРИ. Вып. 136. – Л.:
Гостоптехиздат, 1959. С. 132-389.
4. Князев В. С. Фундамент и промежуточный комплекс Туранской плиты
(состав, возраст, структура и история развития) в связи с проблемой
нефтегазоносности / Автореф. дис. докт. геол.-мин.наук. – М., 1969. C. 58.
52
A.Nigarov, M.Sh.Tashliyev, O.Bayramdurdyyeva
NEW DATA ABOUT CARBONIFEROUS DEPOSITS OF THE
BORDERLANDS OF AMUDARYA SYNECLISE
The article reveals new data about material composition, microfaunistic fossils
and spore-pollen complexes of Carboniferous deposits, opened in the last years by
deep drilling in the east of Turkmenistan. The analyzed drill core was received on
Toreshih exploratory area in the Kushka uplifting zone on the south of Amudarya
syneclise and Birata area (Darganata) on the northeastern slope of the syneclise.
In Toreshih (well 15, interval 3515-3517 m) Carboniferous sediments are
represented by argillites and clay slanes of Tournaisian age in which the sea
foraminifers of agglutinated benthos dominate. In Birata (well 1, interval 2997-3085
m) the deposits are represented by coastal sea sandstones, including heat loving and
moisture loving palynocomplexes possibly of Late Carboniferous age. Thereby,
studied materials have given the paleontological acknowledgement that the lower
horizons of the intermediate complex in the south of Turan plat belong to the
Carboniferous system. Not excluded that more ancient, Devonian rocks are deposited
in paleodepressions in the bottom of the intermediate complex.
А.Нигаров, М.Ш.Ташлиев, О.Байрамдурдыева
НОВЫЕ ДАННЫЕ О КАМЕННОУГОЛЬНЫХ ОТЛОЖЕНИЯХ
ОКРАИННЫХ ЗОН АМУДАРЬИНСКОЙ СИНЕКЛИЗЫ
Приводятся
новые
сведения
о
вещественном
сост аве,
микрофаунистических остатках и спорово-пыльцевых комплексах отложений
каменноугольной системы, вскрытых в последние годы глубоким бурением на
востоке Туркменистана. Анализируемый керновый материал получен на
поисково-разведочной площади Тореших в Кушкинской зоне поднятий на юге
Амударьинской синеклизы и площади Бирата (ранее именовавшейся Дарганата)
на северо-восточном борту данной синеклизы.
В Торешихе (скв. №15, интервал 3515–3517 м) каменноугольные
отложения выражены аргиллитами и глинистыми сланцами турнейского
возраста, в которых доминируют морские фораминиферы агглютинированного
бентоса. В Бирата (скв. №1, интервал 2997–3085 м) отложения представлены
прибрежно-морскими песчаниками, заключающими теплолюбивые и
влаголюбивые
палинокомплексы,
и,
скорее
всего,
имеют
позднекаменноугольный возраст. Таким образом, изученные материалы дают
палеонтологическое подтверждение принадлежности нижних горизонтов
промежуточного комплекса юга Туранской плиты к каменноугольной системе.
Не исключается, что в палеодепрессиях в низах промежуточного комплекса
залегают и более древние девонские отложения.
53
S.Ş.Batyrow, R.E.Esedulaýew, B.W.Annamuhammedow, N.T.Durdyýew
NEBIT GUÝUSYNYŇ KESE BOÝUNYŇ UZYNLYGYNY
SAÝLAMAKDA TEÝÝAKA ZOLAGYNYŇ TÄSIRI
[1] işde ýerlikli bellenilişi ýaly, guýa flýuidiň (gazyň, suwuklygyň) iň uly
akymyny üpjün edýän egsiltme (drenaž) üstüniň meýdanynyň iň uly bolmagy hökman
däl, sebäbi gelýän akym diňe egsiltme üstüniň ululygy (ýa-da, deň manyda, kese
sütüniň uzynlygy) bilen çäklenmän, eýsem, barlykda emele gelen şol teýýaka
zolagynyň süzüjilige garşylyklary bilen hem kesgitlenýär.
Nazaryýet taýdan, guýynyň kese boýuny (KB) çäksiz ulaldyp, onuň
çykymynyň proporsional ulalmagyny gazanmak mümkindir [2]. Emma amalyýetde
beýle bolmaýar. KB-ny näçe ulaltdygyňça, şonça-da çykymyň goşmaça artdyrmasy
kemelip gidip otyr diýlip [1] işde nygtalýar. 1-nji suratda [1] işe laýyklykda,
önümçilik şertlerindäki çykymyň guýynyň uzynlygyna baglanyşyklary görkezilýär.
1-nji surat. Guýynyň çykymynyň onuň kese böleginiň uzynlygyna (ГУС) baglanyşygy
500-600 m uzynlykly kese guýular üçin çykym tapawudy (nazary we
önümçilik) 5-6 essä ýetýär. Bu ýagdaý KB gurluşygynyň fizika we tilsimat
aýratynlyklary bilen düşündirilýär.
Esasy aýratynlyk: KB-nyň diwarlaryna palçyk bölejikleriniň çökmegi
(kolmatasiýa) we buraw ergininiň süzülip geçen bölejikleriniň (süzülmeleriniň)
ýygnagyç (kollektor) gatlaga aralaşmagy. Şunlukda, kada hökmünde, ergin
süzülmesiniň, gatlagyň dag jynsynyň we gatlak suwuklyklarynyň arasynda gerekmejek
himiki täsirleşmeler bolup geçýär. Palçyk çökme we süzülme aralaşmasynyň
gyzgalaňlylygyny (intensiwliligini) gaýry sebäplerden başga, buraw ergini bilen
ýygnagyç gatlagyň dag jynslarynyň galtaşma (birleşme) wagty kesgitleýär. Teýýaka
54
zolagynyň haly (ýagdaýy) guýy özleşdirilende egsiltme zolagyny palçyk
çökündilerinden azat etmek (arassalamak) üçin ulanylýan çärelere (suwuklyk bilen
jaýyrma, ýylylyk täsirlere we başgalara) hem baglydyr.
KB-nyň taslamadaky gapdal görnüş (profil) boýunça geçirilişiniň dürslügi iň
uly ähmiýetlikleriň biri bolup durýar, bu netije has-da pes kuwwatlykly ýa-da
köpgatly gatlaklar üçin dogrudyr. Mysal üçin, nebit çykarylyşynyň netijeleriniň
seljermelerinde bellenişi ýaly, beýiklik boýunça KB-si ±2 m çäklerden çykmadyk
guýulardan, şol gerimden uly bolan gyşarmaly geçirilen KB-li guýulardakydan nebitiň
orta çykymy 1,3 esse uly bolupdyr [1].
[3] işde hem käbir kese we köpdüýpli guýularyň pes täsirliligi barada
maglumatlar getirilýär: (öňki şebäplere görä) teýýaka zolakdaky çökündiler, guýy
sütünleriniň önümli gatlaga nädürs düşmegi, sütünleriň ýaramaz özleşdirilmegi we
başgalar.
KB-nyň pes täsirliliginiň ýene bir sebäbi, ol hem çägetutmadyr, ýagny dag jyns
bölejikleriniň sütüne çykarylmagydyr. Eger KB-nyň uzaklygyny nazara alsak, onda
sütüniň geçirijilik ukybynyň ýaramazlaşmagy, maddy bölejikleriň sozulmasy,
çalaberkleşen gatlak jynslaryna guýa cage aralaşmagyna ýardam berýän mehanika
taýdan zeper ýetirilmegi sebäpli bolup biler.
Guýynyň öndürijiligine täsir edýän, ýokarda agzalan sebäpleriň birine, ýagny
teýýaka zolagynyň hapalanma hadysasyna (üst-täsirlilige – skin-effekte) garap
geçeliň.
Kese guýular (KG) boýunça işleriň köpüsinde guýa tarap bolan süzüliş
hereketiniň geçýän ýeri akyşyň daşky we içki meýdanlaryndan ybarat hasap edilýär,
özi hem soňky R G radius bilen çäklenendir. Bu ýerde R C <R G <R K, R C , R K –
degişlilikde guýynyň we iýmit aýlawynyň radiuslarydyr.
Içki aýtymda guýa bolan akyş radius boýunça ugrukdyrylan hasap edilýär.
Içki we daşky aýtymlaryň çäk radiusy Ý.P.Borisowyň [2] formulasy boýunça
h
,
2π
(1)
h
.
0,91π
(2)
RG =
biziň sereden fiziki modelimize görä
RG =
[4] işde üst täsirliligi hasaba almak maksady bilen süzlüşigiň içki meýdany
üçin Kor ortaça syzyjylyk girizilýär (2-nji surat).
R 
ln G 
 RC 
K or =
,
 R1  1
 RG 
1
 + ⋅ ln

⋅ ln
K1  RC  K  R1 
(3)
bu ýerde R1 – hapalanan zolagyň radiusy.
55
Seljermäni ýönekeýleşdirmek üçin, mundan beýläk üst-täsirlik zolagy bütin
içki aýtymy tutýar diýip hasap edeliň, ýagny
R1=RG
bolsun we şol meýdana K1 syzyjylyk belläliň.
K
K
RO
K1
R1
RC
2-nji surat. KB tarap – süzülüşigiň içki meýdany
K, K1 – degişlilikde oňümli gatlagyň we üst-täsirlik zolagyň syzyjylyklary.
KB-nyň başy we aýagy parallelepipediň taraplaryndan deň uzaklykdadyrlar.
Şeýle halat üçin kese tekizlik boýunça hasaplanan dyňzaw (napor) ýitgisi, uzynlygy
guýynyň L uzynlygyna, beýikligi gatlagyň h kuwwatyna deň bolan dik jaýryga tarap
süzlüşikde döreýän ýitgä barabardyr. Şol ýitgi şeýle ýazylýar [3]:
∆p =
Qµ
ch[π a (2b )]
⋅ arcch
.
2π K h
sin[πL (2b )]
(4)
R G radiusly üst-täsirlik zolakda akyş çyzyklarynyň radius boýunça
ýygnanyşmasy tarapyndan ýüze çykýan basyş ýitgisi, ýokarda görkezilişi ýaly
∆p =
Qµ
R
⋅ ln G ,
2 π K1 L
RC
bu ýerde RG-ni (1) formula boýunça kesgitläris.
56
(5)
3-nji surat. Kese guýynyň egsiltme zolaklarynyň kabul edilen sypatlary
3-nji suratda dürli barlagçylar tarapyndan teklip edilen kese guýularyň ojakda ýerleşişi we
egsiltme zolaklaryň sypatlary getirildi.
3-nji a) suratdaky KB-niň L uzynlygy we 2Rk ini bolan ýodasypat gatlagy doly açýar. 3nji б) suratdaky KB ýodasypat gatlagy doly açmaýar we şunlukda, egsiltme zolagyna guýynyň
uçlaryndaky meýdanlar girmeýärler.
3-nji a), б) suratlardaky egsiltme modellerini hyýaly hökmünde seredip, egsiltme zolak
sypatyny 3-nji в) surat boýunça hasap edeliň. Onda, ýodasypat gatlagy KB-niň açyş sudury
(shemasy) 4-nji suratdaky ýaly bolar.
57
4-nji surat. ABCD, A1B1C1D1 – gatlak teýi we depesi
AA1D1D, BB1C1C – syzmaýan taraplar; AA1 B1 B, DD1 C1 C – iýmit aýlawlary;
b, a – gatlak uzynlygy we ini, guýy bolsa b tarapa paralleldir.
(4) we (5) formulalary jemläp, guýynyň çykymy üçin alarys:
2πK h
⋅ ∆p
µ
Q=
.
ch[π a (2b )] K h  RG 

arcch
+
⋅ ⋅ ln
sin [π L (2b )] K1 L  RC 
(6)
Öň aýdylyşy ýaly, sütün näçe uzyn bolsa, şonça-da buraw ergininiň dag jynsy
bilen galtaşýan wagty we teýýaka zolagyň süzüjiligine oňaýsyz täsiri köp bolýar.
Şonuň üçin, birinji golaýlaşmada, (6)-njy formuladaky süzlüşigiň daşky we içki
meýdançalarynyň süzüjilikleriniň gatnaşygyny sütün uzynlygyna görä gönüçyzyk
baglanyşygy hökmünde kabul edeliň:
K
L
=
,
K1 LE
(7)
bu ýerde LE – koeffisiýent; L, LE – metrde ölçelýär, biziň modelimizde LE=70 m.
(6) formuladan açylyş derejesi boýunça kämil (L=b) we bir hilli (K 1=K)
gatlakdaky guýynyň çykymyny tapalyň:
Qсов =
∆p
2π K b
⋅
.
πa
RG
µ
+ ln
2h
RC
Gysgalyk üçin s belgini girizeliň:
58
(8)
сh[π a (2b )]
= s.
sin[π L (2b )]
(9)
(7) we (9) formulalary nazara alyp, gatnaşyk düzeliň:
πa
R
+ ln G
2h
RC
Q
=
,
Qсов b ⋅ ln s + ln 1 + 1 − s − 2 + b ⋅ ln RG
h
LE
RC
[
(
)]
RG =
h2
.
π
(10)
(11)
(10) formulada KB-nyň uzynlygyna ýeke-täk s bellengiç (parametr) baglydyr,
ol bolsa (9) formula laýyklykda hasaplanýar. 5-nji suratda üst-täsirlik nazara alnanda,
çykymyň KB-nyň uzynlygyna görä baglanyşygy getirilendir. Şonda, aşakdaky
berilmeler ulanyldy:
1) Köplenç, barlyk şertlerinde, deňölçegli torlar [6] peýdalanylýandygy sebäpli
hasapda
a= b
şert kabul edildi;
2) h = 15 m, RC = 0,077 m, a = b = 1000 m;
3) Hasap bilen tapýarys:
RG=h/2π=2,387 m.
5-nji suratdan görnüşi ýaly, baglanyşygyň häsiýeti [1] işdäki guýy
öndürijiliginde üst-täsirligiň oňaýsyz gatnaşygy baradaky netijäni doly tassyklaýar.
Şeýle-de, çykym egrisinden görnüşi ýaly, ulgamyň seredilýän geometriki ululyklary
üçin
Q
≈ 0,5.
Qсов
Çykym üpjün edýän guýynyň iň amatly uzynlygy
L≈200-300 m
deňdir. Sütüni mundan beýläk uzaltmak we şondaky alynjak goşmaça akym ediljek
çykdajylary ödemez.
59
Q/Qсов
0,8
0,6
0,4
0,2
L
0
100 200
300 400
500 600
700
M
5-nji surat. Üst-täsirlik hasaba alnanda çykymyň KB-nyň uzynlygyna baglanyşygy
Üst-täsirlik nazara alnanda, KB-nyň amatly uzynlygyny hasaplamagyň tertibini
getirýäris:
1) Başlangyç berilmeler (mysal)
h = 15 m, k = 50 мD , µ = 2,3 cΠ з, a = b = 1000 m,
RC = 0,077 m, ρ = 0,869 t / m 3 , ∆p = 30 atm, LE = 70 m.
2) (8) formula boýunça kämil guýynyň çykymy hasaplanýar:
RG = h (2 π ) = 2,387 m,
Qсов = 327 m3 sut .
3) Çykym üçin şeýle gatnaşygy kabul edýäris:
Q Qсов = 0,5 .
Bu ýerden KG-nyň çykymy
Q = 163,5 m3 sut .
4) (10) formula boýunça s ululygy tapýarys:
s = 6,0792 .
5) s ululyk tapylandan soň (9) formuladan KB-nyň uzynlygyny hasaplaýarys:
60
πL
= 0,4255, l ≈ 217 m.
2b
Şeýlelikde, uzynlygy L=271 m bolanda, guýy 30 atm. depressiýada (basyş
peselmeginde)
Q = 163,5 m3 sut = 142 t sut
çykymy üpjün edýär. Hasaplanan zolagyň radiusy
RG = 2,4 m,
süzüjiligi
K1 = K ⋅
LE
= 0,428 K ,
L
ýagny arassa zolagyň süzüjiliginiň 42,8%-ine deňdir. Q/Q сов , L E we beýleki
ululyklaryň başga bahalarynda hem sütüniň uzynlygy şuňa meňzeş hasaplanýar.
Türkmen politehniki instituty;
Nebit we gaz instituty;
Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky
Ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeş
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Türkmenbaşy aýynyň 24-i
EDEBIÝAT
1. Бронзов А.С., Королька Е.И., Щепилло Ю.П., и др. Проблема качества
строительства скважин в нефтедобыче / Бурение. – М., 2002. №3. С. 117-120.
2. Борисов Ю.П., Пилатовский В.П., Табаков В.П. Разработка нефтяных
месторождений горизонтальными и многозабойными скважинами. – М.:
Недра, 1964.
3. Алиев З.С., Шеремет В.В. Определение производительности
горизонтальных скважин, вскрывших газовые и газонефтяные пласты. – М.,
1995. С. 131.
4. Спарлин Д.Д., Хаген Р.У. Борьба с выносом песка в скважине с
горизонтальным стволом. Нефть, газ и нефтехимия за рубежом. – М., 1988.
№11. С. 18.
5. Алиев З.С., Сомов Б.Е., Каратаев Ж.Г. Влияние степени вскрытия
полосообразных неоднородных пластов на производительность
горизонтальных скважин / Вопросы методологии и новых технологий
разработки месторождений природного газа / Сб. научных трудов ВНИИГАЗ.
Ч. 2. – М., 1992. С. 40-56.
6. Сатт аров М.М., Мусин М.Х., Полудень И.А. Системы разработки
месторождений нефти и газа с помощью горизонтальных скважин. – М.:
ВНТИЦ, 1991.
61
S.Sh.Batyrov, R.E.Esedulayev, B.V.Annamuhammedov, N.T.Durdyyev
THE INFLUENCE OF THE CRITICAL AREA FORMATION ON
THE LENGTH OF HORIZONTAL OIL WELL BORE
The negative influence on permeability of the critical area of formation due
to the drilling mud penetration is known. Deterioration (or improving) of the
permeability of the critical area of formation is called skin effect. Theoretically the
unlimited increase of the length of horizontal oil well bore bring to the proportional
increase of well discharge. But such kind of a theory does not take into consideration
the filtration resistance of the shaped critical area of well bore, that is the skin effect
itself. Supposing that permeability of the critical area of formation is inversely
proportional to the length of horizontal well bore and on the base of well discharge
results it is proved that the latter are not directly proportional to the length due to
the low permeability (skin effect) and the optimal expansion well bore is depicted.
С.Ш.Батыров, Р.Е.Еседулаев, Б.В.Аннамухаммедов, Н.Т.Дурдыев
ВЛИЯНИЕ ПРИЗАБОЙНОЙ ЗОНЫ НА ВЫБОР ДЛИНЫ
ГОРИЗОНТАЛЬНОГО СТВОЛА НЕФТЯНОЙ СКВАЖИНЫ
Известно отрицательное влияние проникновения бурового раствора и
специальных мероприятий при освоении скважины на проницаемость
призабойной зоны. Ухудшение (или улучшение) проницаемости призабойной
зоны называется поверхностным эффектом (скин-эффект). Теоретически
неограниченное увеличение длины горизонтального ствола приводит к
пропорциональному увеличению дебита скважины. Однако такая теория не
учитывает фильтрационного сопротивления сформированной при бурении
поверхности призабойной зоны, т.е. явление скин-эффекта. Полагается, что
проницаемость призабойной зоны обратно пропорциональна длине
горизонтального участка скважины. Тогда, на основании известных результатов
для дебита показано, что из-за низкой проницаемости призабойной зоны пласта
(скин-эффект), дебит горизонтальной скважины не прямо пропорционален ее
длине и существует оптимальная протяженность ствола.
62
Ö.Nazarmämmedow
TÜRKMENISTANYŇ ZEÝKEŞLERINIŇ SUWLARYNY ZÄHERLI
MADDALARDAN BIOINŽENER USUL BILEN ARASSALAMAK
Duzlulygy az bolan zeýkeş suwlaryny (duz bir litr suwda 3 gramdan az) oba
hojalyk önümçiliginde ulanmak ýa-da olary şor suw toplanýan howdanlarda
ýygnamak, janly-jandarlar we ösümlikler üçin zyýanly maddalardan arassalamagy
talap edýär.
Makalada Türkmenistanyň Suw hakyndaky bitewi kanunynyň 52-nji
maddasynda zeýkeş suwlaryny bioinžener usul bilen arassalamak hödürlenýär. Bu
usul, ýokary suw ösümlikleriniň we mikro ösümlikleriň (mikroflora) zäherli
maddalary, agyr metallary, özünde siňdirijilik we toplamak ukybyna esaslanýar.
Suwlary bioinžener ýol bilen arassalamagyň, başga usullara garanda birnäçe
artykmaçlygy bar. Birinjiden, bu usul oba hojalyk önümçiligine gerek bolan suwuň
akymynyň uly mukdaryny (5-100 m3/s) arassalamaga mümkinçilik berýär. Ikinjiden,
hiç hili himreagentleri, elektroenergiýany talap etmeýär. Üçinjiden, hödürlenýän usul
ekologiýa tarapdan arassa we töwerekdäki gurşawa hiç hili zyýan ýetirmeýär.
Belli bolşy ýaly, ösümlikleri kesellerden, zyýanly mör-möjeklerden we hapahaşal otlardan gorap saklamak üçin ekin meýdanlarynda himiki serişdeler giňden
ulanylýar. Şonuň üçin Türkmenistanyň zeýkeş suwlarynda hlororganiki, fosfororganiki
zäherli maddalar we nitratlaryň bardygy bellenilýär.
Biziň geçiren barlaglarymyza görä, Baş çep kenar we Çaltut hojalygara
zeýkeşleriň suwlarynda (Lebap welaýaty) geksahloranyň (GHSG)–8,9 x 10-5 ÷ 1,78
x 10 -3 mg/l mukdarda bardygy kesgitlenildi. Derýalyk we Dowdan (Daşoguz
welaýaty) esasy zeýkeşlerden alnan suwlaryň nusgasynda GHSG geksohloranyň 5 x
10-5 mg/l mukdarda bardygy anyklandy.
S – O esasy zeýkeşiň (Myratberdi Sopyýew adyndaky daýhan birleşiginiň ekin
meýdany) we GKS – 2 esasy zeýkeşiň (Gökdepe etraby) suwlarynda hlororganiki
zäherli maddalaryň αGHSG görnüşleri 5 x 10-6 ÷ 1,5 x 10-3 mg/l, DDT we onuň
metabolitleri 5,6 x 10 -4 ÷ 2 x 10 -3 mg/l aralykda üýtgeýär. Zeýkeş suwlarynda
fosfororganiki zäherli maddalardan rogor 7,6 x 10-4 ÷ 3,3 x 10-2 mg/l we nitratlar
5÷10mg/l mukdarda tapyldy. Barlag geçirilen zeýkeşlerde hlororganiki zäherli
maddalaryň mukdary olaryň durmuşda we arassaçylykda ulanylýan suw howdanlaryň
suwundaky zyýanly maddalaryň Geksohloranyň we DDT-iň çäklendirilen
toplumyndan (ÇT) kiçi, emma balyk hojalygy üçin niýetlenen suw howdanlaryň
suwundaky zäherli maddalaryň çäklendirilen toplumyndan uly (1-nji tablisa).
Gamşyň we ýekeniň bir kilogram gök massasynda hlororganiki zäherli madda
geksahloranyň (αGHSG) 6.10-2 milligrama çenli bardygy kesgitlendi. Bu bolsa, oba
hojalyk mallarynyň ot-iýmleri üçin çäklendirilen toplumyndan (ÇT) ep-esli az (2-nji
tablisa).
63
1-nji tablisa
SSSR-iň saglygy saklaýyş we balykçylyk hojalygy ministrlikleri tarapyndan
tassyklanan durmuşda, arassaçylykda we balykçylyk hojalygynda ulanylýan
birnäçe suw howdanlarynyň suwundaky zäherli maddalaryň
çäklendirilen toplumy (ÇT)
T/b
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Zäherli maddalar
Geksohloran £GHSG
DDT
DD
Hlorofos
DDWF (dihlorofos)
Fosfamid
Saturn
Metafos
Dilor
Karbafos
Suw howdanlarynyň suwundaky zäherli maddalaryň
çäklendirilen toplumy (ÇT),
mg/l
Durmuşda we arassaçylykda
ulanylýan suw
0,02
0,10
0,40
0,02
1,0
0,04
0,0002
0,02
0,25
0,05
Balykçylyk hojalygynda
ulanylýan suw
bolmaly däl
bolmaly däl
bolmaly däl
bolmaly däl
bolmaly däl
0,0014
0,10
0,02
0,0005
bolmaly däl
2-nji tablisa
SSSR-iň oba hojalyk ministrligi tarapyndan tassyklanan oba hojalyk mallarynyň
ot-iýmlerinde zyýanly maddalaryň çäklendirilen toplumy
(17.05.1977 we 03.04.1981 ý.ý. № 117-11)
Zyýanly maddalaryň çäklendirilen toplumy, mg/kg
T/
b
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Zyýanly maddalaryň ady
Geksohloran £GHSG
gektahlor
DDT
Karbofos
Metafos
Hlorofos
Süýt berýän mallar,
ýumurtga berýän guşlar
0,05
rugsat berilenok
0,05
2,0
rugsat berilenok
1,0
Baga bakylýan mallar,
guşlar
0,20
rugsat berilenok
0,05
5,0
0,5
3,0
Aýratyn hem, gamşyň we ýekeniň gök massasynyň Garaşsyzlyk aýynda alnan
nusgalarynda nitratlaryň köp mukdarda toplanýandygy anyklanyldy. Laboratoriýada
geçirilen barlaglaryň netijesine görä, C-O zeýkeşiň hanasynda ýerleşen biotekizlikde
ösen ýekeniň gök massasynyň her kilogramynda 582 we gamşyň her kilogramynda
70-den 263 milligrama çenli nitratlaryň saklanýandygy kesgitlendi [4].
64
Ýokary derejeli suw ösümliklerinde zyýanly maddalary suwdan saýlap almak
we toplamak ukyby bar. Gamşyň hlororganiki zyýanly maddalary α GHSG we β
GHSG toplamak ukyby 3·10-7÷5·10-4 g/m3s aralykda, DDT we onuň metabolitleriniňki
bolsa, 1·10-6 ÷ 6·10-4 g/m3s aralykda üýtgeýär. Ýekeniň ösümlik massasynda ýokarda
agzalan zyýanly maddalaryň toplumy ep-esli az we 5·10-7 ÷ 2·10-5 g/m3s barabar.
Gamyş we ýeken ösüp oturan meýdançanyň (bioplatonuň) her inedördül metri
suwdaky hlororganiki zäherli maddalaryň α GHSG we β GHSG-nyň her sekuntda
3·10-7 ÷ 6·10-6 – gramyny arassalaýar. Daşoguz welaýatynyň we başga-da birnäçe
etraplaryň zeýkeşleriniň suwunda zäherli maddalaryň köplügini göz öňünde tutup,
suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň (biotekizlikleriň) hasaplamalarynda gamşyň we
ýekeniň ukyplylygyny 2·10-3 ÷ 4·10-6 g/m3s aralykda almaklyk hödürlenýär.
Türkmenistanyň tebigy-howa şertlerinde açyk zeýkeşiň bir inedördül metrine
orta hasap bilen 150-160 düýp gamyş we 55-56 düýp ýeken düşýär. Bu bolsa zeýkeş
suwlaryndaky hlor we fosfororganiki zyýanly maddalary özüne siňdirmek üçin
ýeterlik. Orta hasap bilen ýekeniň we gamşyň bir metr inedördül meýdany hersine
degişlilikde zeýkeş suwunyň 0,66 we 0,86 kub. metrini bir gije-gündiziň dowamynda
zyýanly maddalardan arassalamaga ukyplydyr.
Ýokary derejeli suw ösümlikleriniň we zeýkeşiň düýbündäki çökündileriň
suwdaky biogen elementleri özüne siňdirijilik ukyby örän uly. Şeýle-de, suwda biogen
elementleri näçe köp bolsa, şonça-da suw ösümlikleri çalt ösmek bilen biomassany
emele getirýärler we suwuň esasy biogenlerinden iýmitlenýärler. Biogen elementleriň
ýokary suw ösümlikleriniň çalt ösmegine täsir edýän çäklendirilen toplumy azot üçin:
– 250; kaliý üçin – 350; fosfor üçin – 100 mg/l barabar.
Altyn asyr Türkmen kölüne barýan Baş şor suw akabanyň içki hojalyk we
hojalygara açyk zeýkeşleriniň taslamasy düzülende suw ösümlikleri ösýän
meýdançada (bioplatoda) ekilýän ýekeniň gürlügi her inedördül metrde 50-60 sany
we gamşyňky 100-150 sanydan az bolmaly däldir. Şeýle hem, suw ösümlikleri ösýän
meýdançada ösümlikleriň hasaplamalardaky gürlügini saklamak üçin ýekeni suw
ösümlikleri ösýän meýdançanyň başynda we gamşy onuň ahyrynda ýerleşdirmeklik
maslahat berilýär.
Zeýkeş suwlarynyň bioinžener usuly bilen arassalamak, açyk zeýkeşleriň
hanasynda suw ösümlikleri ösýän meýdançany gurmak, hasaplamak we ony
ulanmagyň düzgünini işläp düzmegi öz içine alýar. Suwaryş ulgamlarynda ýokary
suw ösümlikleriniň toplumyndan: gamyş, ýeken we beýlekilerden durýan suw
ösümlikleri ösýän meýdança esasy suw goraýjy inžener desga bolup hyzmat edýär.
Suw ösümlikleri ösýän meýdança suwaryş ulgamlarynda özüniň ýerleşişi we
maksady boýunça suwuň sakasyndakylara, hanadakylara, kenardakylara we
zeýkeşleriň gutaran ýerlerindäkilere bölünýär. Zeýkeş toplumlarynda esasy suw
arassalaýjy çäreler üçin hanada (1-nji a surat) we zeýkeşleriň kenarlarynda (1-nji b
surat) gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançalary içki hojalyk zeýkeşleriniň
hojalygara zeýkeşlere guýýan ýerlerinde gurmaklyk teklip edilýär.
Hana suw ösümlikleri ösýän meýdançany açyk zeýkeşleriň hanasynyň giň we
suwuň çuňlugynyň pes ýerinde gurmaklyk maslahat berilýär hem-de kese kesiginden
zeýkeşiň suwunyň hemme mukdary geçer ýaly edip hasaplanylýar. Suw ösümlikleri
65
66
1-nji surat
b) Zeýkeşiň hanasyndaky tekjesinde gurlan suw ösümlikleri ösýän
tekizligiň hasaplama gerimi
a) Zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň
hasaplama gerimi
ösýän kenar meýdança zeýkeşleriň hanasynda ýörite erňekde gurlan tekje (berma)
görnüşinde, kenaryň uzaboýuna ýerleşdirilýär.
Zeýkeşleriň gutarýan ýerlerinde gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançalar
köp meýdany talap edýär, şonuň üçin zeýkeş ulgamlarynda hanada we kenarda
gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançalar amatlydyr. Suw ösümlikleri ösýän
meýdançalaryň gutarnykly görnüşi, olaryň her bir görnüşleriniň ykdysady
peýdalylygyny hasaplamagyň esasynda saýlanyp alynýar.
Hanasy trapesiýa görnüşli suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň (1-nji surat, a)
gidrawliki hasaplamalary I.I.Agroskiniň [1] işinde getirilen usul boýunça geçirilýär.
Suw ösümlikleri ösýän meýdançada ýokary suw ösümlikleriň gowy ösmegi üçin
zeýkeşde suwuň çuňlugy 0,3-1,0 m we suwuň tizligi 0,1-0,4 m/s aralykda kabul
edilmegi hödürlenýär.
Zeýkeşiň hanasynda gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň uzynlygyny
kesgitlemek üçin ilki suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň inini kesgitlemeli. Egerde açyk zeýkeşiň suw ösümlikleri ösýän hanasy trapesiýa görnüşinde bolsa, onuň ini
aşakdaky baglanyşyk boýunça kesgitlenilýär:
B=
Q
.
V ⋅h
(3.1)
Bu ýerde: B – trapesiýanyň orta çyzygynyň uzynlygy, m;
Q – zeýkeş suwunyň mukdary, m3/s;
V – suwuň akymynyň tizligi, m/s;
h – zeýkeşde suwuň çuňlugy, m.
Zeýkeşiň hanasy çylşyrymly görnüşde bolanda, kenarda ösýän suw
ösümlikleri meýdançanyň inini tapmak üçin zeýkeşiň hanasy AD göni çyzyk bilen
aşaky we ýokarky böleklere (ýaruslara) bölünýär (1-nji surat, b) [3]. Zeýkeşiň
hanasynyň aşaky we ýokarky bölekleri üçin gidrawliki hasaplamalar şeýle tertipde
geçirilýär:
1. Berlen ölçegler boýunça zeýkeşiň aşaky böleginiň kese kesiginiň meýdany
tapylýar:
wa = (ba+2mha) ha · m2.
(3.2)
Bu ýerde: ba – zeýkeşiň hanasynyň aşaky böleginiň düýbüniň ini, m;
m – zeýkeşiň hanasynyň ýapgytlygy;
ha – zeýkeşiň aşaky böleginde suwuň çuňlugy, m.
2. Zeýkeşiň aşaky böleginiň hanasynyň kese kesiginiň öllenen taraplarynyň
uzynlygyny aşakdaky baglanyşyk bilen tapylýar:
λa = ba + 2ha 1 + m .
(3.3)
67
3. Zeýkeşiň aşaky böleginiň ululyklary tapylandan soň, onuň gidrawliki
radiusy kesgitlenýär:
Ra =
ωa
.
λa
(3.4)
4. Soňra zeýkeşiň aşaky böleginiň suwunyň akymynyň tizligi kesgitlenýär:
Va = C ⋅ Ra ⋅ i = C Ra ⋅ i ; m / s .
(3.5)
Bu ýerde: C – Şeziniň koeffisiýenti;
i – zeýkeşiň düýbüniň uzaboýuna ýapgytlygy.
C R a ululyk zeýkeşiň hanasynyň büdür-südürlik koeffisiýentine (n) we
zeýkeşiň gidrawliki radiusyna baglylykda I.I.Agroskiniň işinde getirilen goşundynyň
5-nji tablisasyndan alynýar [1, 340 s.]. Büdür-südürlik koeffisiýenti (n) agzalan
kitabda 9-2-nji tablisada akabalaryň durkunyň ýagdaýyna görä berilýär [1, 93 s.].
Biziň tebigy şertlerimizdäki zeýkeşler üçin büdür-südürlik koeffisiýenti
n=0,0275 deň diýlip kabul edilýär.
5. Zeýkeşiň aşaky böleginiň kese kesiginiň meýdanyny (wa) we suwuň tizligini
(Va) bilip, suwuň mukdary kesgitlenilýär:
Qa = ω a ⋅ C Ra ⋅ i;
m/ s .
(3.6)
6. Zeýkeşiň ýokarky böleginiň suwunyň mukdary (Qý) suwuň berlen umumy
mukdaryndan (Q), aşaky bölegiň suwunyň mukdaryny (Qa) aýyrmak bilen tapylýar:
Qý= Q – Qa m3/s.
(3.7)
7. Zeýkeşiň ýokarky bölegi üçin suw ösümlikleri ösýän meýdançada suwuň
çuňlugy (hý) we onuň tizligi Vý boýunça zeýkeşiň hanasynda guruljak suw ösümlikleri
ösýän meýdançanyň tekjesiniň ini tapylýar:
a=
Qу
2hyV y
−
ba
− m(ha − hý ).
2
(3.8)
Suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň belli bolan ölçegleri, ýagny onuň ini (B
ýa-da a) suwuň tizligi (Vý), zeýkeş suwuny hapalaýan zäherli maddalaryň mukdary
(K), zäherli maddalaryň çäklendirilen toplumy (ÇT), hem-de ýokary suw
ösümlikleriniň arassalaýjylyk ukyby (g) boýunça, suw ösümlikleri ösýän
meýdançanyň uzynlygy kesgitlenýär [2, 5].
68
L = 1,30 ⋅ V1 ⋅
( S − ÇT ) ⋅ B
.
g
(3.9)
Bu ýerde: g i – ýokary suw ösümlikleriniň belli bir görnüşiniň suw
arassalaýjylyk ukyby. Biziň howa şertlerimizde gamyş we ýekeniň suw arassalaýjy
ukyby gi = 2 · 10-4 g/m2s diýip kabul edilýär.
Zeýkeşleriň kenarlarynda gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň
gidrawliki hasaplamalary aşakdaky mysalda getirilýär.
Mysal. Zeýkeş suwuny hlororganiki zäherli maddalardan arassalamak üçin
hojalygara zeýkeşde kenar suw ösümlikleri ösýän meýdançasynyň taslamasyny
düzmeli (1-nji b surat). Laboratoriýada geçirilen barlaglara görä zeýkeş suwunda
K=0,2 g/m3 gamma izomer (GHSG) bar. Şol zäherli madda üçin arassaçylykda we
durmuşda ulanylýan suwlaryň çäklendirilen toplumy ÇT=0,02 g/m3 (1-nji tablisa)
zeýkeşiň suwunyň akymynyň umumy mukdary Qy = 3,5 m3/s. Gamşyň we ýekeniň
zeýkeş suwuny arassalaýjylyk ukyby gi = 2 · 10-4 g/m3s.
Suw ösümlikleri ösýän meýdançada suwuň ortaça tizligini, gamşyň
arassalamak ukybyny göz öňünde tutup, Vý = 0,20 m/s deň diýlip kabul edilýär.
Suwuň çuňlugyny zeýkeşiň aşaky böleginde ha = 1 m we ýokarky böleginde hý = 0,2 m
deň diýip kabul edilýär. Zeýkeş suwy zäherli maddalardan gowy arassalanar ýaly,
onuň suwunyň mukdarynyň 15-30%, zeýkeşiň kenarynyň erňeginde gurlan tekjeden
akar ýaly edip hasaplamaly. Zeýkeşiň düýbüniň inini b a = 2 m we ýapgytlylyk
koeffisiýenti m = 2, onuň uzaboýuna ýapgytlylygy i = 0,0002 we hanasynyň büdürsüdürlik koeffisiýenti n = 0,0275 deň.
Ýokarda getirilen maglumatlaryň esasynda zeýkeşiň hanasyndaky tekjäniň inini
(a) we suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň uzynlygyny kesgitlemeli. Zeýkeşiň kese
kesigi (1-nji b surat) çylşyrymly bolany üçin ol aşaky we ýokarky böleklere bölünýär
hem-de gidrawliki hasaplamalar aşakdaky tertipde geçirilýär.
1. Berlen ölçegler boýunça zeýkeşiň aşaky böleginiň kese kesiginiň meýdany
(wa) tapylýar:
wa = (ba +2 mha) · ha = (2 + 2 · 2 · 1) = 6 m2.
2. Aşaky böleginiň öllenen ölçegi:
λa = ba + 2 ha 1 + m2 ;
λa = ba + 2 ha 1 + m 2 = 2 + 2 ⋅1 5 = 2 + 2 ⋅ 2,24 = 6,48 m.
3. Zeýkeşiň hanasynyň aşaky böleginiň gidrawliki radiusyny (3.4)
baglanyşykdan tapylýar:
69
Ra =
ωa
6
=
= 0,93m; Ra = 0,93 m.
λa 6,48
4. Zeýkeşiň hanasynyň aşaky böleginiň suwunyň akymynyň tizligi (3.5)
baglanyşyk boýunça kesgitlenýär: mysalyň şertine görä zeýkeşiň hanasynyň büdürsüdürlik koeffisiýenti n = 0,0275 we gidrawliki radiusy R = 0,93 m. I.I.Agroskiniň
[1] kitabynda getirilen goşundynyň 5-nji tablisasyna laýyklykda C
Ra = 34, 26.
Onda
Va = C Rа ⋅ i = 34, 26 ⋅ 0,0002 = 0,48 m / s .
Zeýkeşiň aşaky böleginiň suwunyň mukdary: Qa = wa · Va = 6 · 0,48 = 2,88 m3/s.
5. Zeýkeşiň ýokarky böleginden geçmeli suwuň mukdary:
Qý=Q0 – Qa = 3,50 – 2,88 = 0,62 m3/s.
6. Zeýkeşiň hanasynyň ýokarky böleginde guruljak tekjäniň (bermanyň) ini
(3.8) baglanyşykdan kesgitlenýär:
a=
Qу
2hуVу
−
bа
0,62
0,62
− m( hа − hу ) =
− 1 − 2(1 − 0,2) =
− 2,6 = 7,75 − 2,6 = 5,15.
2
2 ⋅ 0,2 ⋅ 0,2
0,08
7. Onda zeýkeşiň hanasynyň kenarynda guruljak suw ösümlikleri ösjek
tekjäniň inini α ≈ 5 m deň diýip kabul edilýär.
8. Ýokarky mysalda berlen maglumatlar boýunça, ýagny: suwuň tekjedäki
tizligi Vý; zeýkeş suwundaky geksohloranyň mukdary (K); gamşyň arassalaýjylyk
ukyby (gi) we zeýkeşiň hanasynda guruljak tekjäniň ini (a) boýunça suw ösümlikleri
ösjek meýdançanyň uzynlygy tapylýar:
L = 1,3 ⋅ V
( K − ÇT ) ⋅ a
(0,20 − 0,02) ⋅ 5 0,234
= 1,30 ⋅ 0,20
=
= 1170 m;
g
2 ⋅10− 4
0,0002
L = 1170 m.
Şeýlelikde, hojalygara zeýkeşiň hanasynda guruljak suw ösümlikleri ösýän
tekjäniň uzynlygy L = 1170 m ≈ 1200 m deň diýip kabul edilýär.
Wagtal-wagtal zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ösümlikleri ösýän tekjäniň
meýdançasyny suwa basdyrmak üçin bioinžener desganyň gutarýan ýerinde suwuň
derejesini ýokary göterer ýaly gatla gurmaly we onuň gowy işlemegini üpjün etmeli.
70
Zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň ýokary suw
ösümlikleriniň ýygylygyny üpjün etmek üçin, olaryň güýçli ösýän döwründe
(Baýdak – Nowruz aýlary) zeýkeşde suwuň derejesini ýokary götermek arkaly suw
ösümlikleri ösýän meýdançany suwa basdyrmaly.
“Türkmensuwylymtaslama”
Türkmen döwlet suw hojalyk
ylmy-önümçilik we taslama instituty
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
EDEBIÝAT
1. Агроскин И.И., Дмитриев Г.Т., Пикалов Ф.И. Гидравлика. – М.: Энергия,
1964. С. 166-340.
2. Анищенко Л.Я. и др. Система для биологической очистки воды в каналах
хозяйственно-питьевого и технического водоснабжения / Авторское
свидетельство. СССР №1074836. С.02.F 3/32. опубл. 23.02.84 Бюллетень
изобретений №7.
3. Богомолов А.И., Михайлов К.А. Гидравлика. – М., 1972. С. 228.
4. Минашина Н.Г., Молодцов В.А. Содержание нитратов в почвах, грунтовых
и дренажных водах Голодной степи / Научные труды. Земельные плодородия
почв при орошении вновь осваиваемых земель / Почвенный институт им.
В.В.Докучаева. – М., 1978.
5. Морозов Н.В. Биотехнические схемы обезвреживания природных вод от
пестицидов // Журнал водные ресурсы №5. 1988. С. 89.
6. Список химических и биологических средств борьбы с вредителями
болезнями растений и сорняками и регуляторов рост а, растений,
разрешенных для применения в сельском хозяйстве на 1986–1990 года. – М.,
1987.
O.Nazarmammedov
BIO-ENGINEERING TECHNIQUE APPLIED FOR PURIFICATION OF
DRAINAGE WATER OF TURKMENISTAN FROM AGRICULTURAL
CHEMICALS
As a result of application of plant protection chemicals, the tracks of relevant
reagents were detected in drainage water sampled in the various regions of
Turkmenistan. The content of chloral-bearing chemicals (hexachlorocyclohexane
assessed as 0.9*10-4 – 18*10-4 and dichlorodophenyltrichloroethane assessed as 6*104
– 20*10-4) is under the MPC indexes applied for public water supply and is above
the MPC indexes applied for fishery.
Within this article the bio-engineering technique – called as BIOPLATEAU –
71
is offered to be applied for purification of drainage water. This technique is based
on the adsorption selectivity of higher plants growing at the slopes and banks of
drainage channels. The purification capacity of reed varies as 3*10-7 – 5*10-4 g/m3s
for
hexachlorocyclohexane
and
0.1*10 -5
–
60*10 -5 g/m 3 s
for
dichlorodophenyltrichloroethane; the purification capacity of reed mace varies as
5*10-7 – 2*10-5 g/m3s.
It is recommended to have a plant population within the range of 50-60 plants
per square meter-for reed and 100-150 plants per square meter – for reed mace. The
hydraulic calculation technique, applied for complex irregular area composed by
slopes and banks of drainage channels is presented in this article.
О.Назармамедов
БИОИНЖЕНЕРНАЯ ТЕХНОЛОГИЯ ОЧИСТКИ ДРЕНАЖНЫХ ВОД
ТУРКМЕНИСТАНА ОТ ЯДОХИМИКАТОВ
Ввиду использования на сельскохозяйственных полях химических средств
защиты растений от болезней, вредителей и сорняков в коллекторно-дренажных
водах различных регионов Туркменист ана обнаружено наличие
хлорорганических пестицидов (ХОП) γ ГХЦГ в количестве 0,00009÷0,0018 и
ДДТ 0,0006÷0,002 мг/л.
Значение хлорорганических пестицидов, содержащихся в водах
обследованных коллекторов, превышает предельно-допустимую концентрацию
рыбохозяйственных водоемов, которые требуют их полного отсутствия.
В данной статье для очистки дренажных вод Туркменистана предлагается
биоинженерная очистка, представляющая собой биоплато в руслах или на
берегах открытого дренажа с высшей водной растительностью. Высшая водная
растительность имеет избирательную очистительную способность.
Очистительная способность тростника для хлорорганических пестицидов γ
ГХЦГ колеблется в пределах от 0,0000003÷0,0005 г/м3с, ДДТ 0,000001÷0,0006
г/м 3с, рогоза – 0,0000005÷0,00002 г/м 3с. Учитывая высокое содержание
гексахлорана в водах дренажных систем, расположенных в основном в
Дашогузском велаяте, очистительную способность тростника и рогоза
предлагается принимать в пределах 0,000004÷0,002г/м3с.
На биоплато плотность посадки рогоза должна быть не менее 50-60 штук
на 1 м2 и тростника 100-150 штук.
В статье дается методика гидравлического расчета руслового и берегового
биоплато сложного очертания.
72
A.M.Penjiýew, B.D.Mammetsähedow
DIKELDILÝÄN ENERGIÝA ÇEŞMELERINI ULANMAGYŇ ÖZÜNE
DÜŞÝÄN GYMMATY
XX asyryň ahyrynda esasy energiýa çeşmeleriniň dünýäde sarp edilişiniň
möçberi degişlilikde nebitiň ölçeginde alnanda 11 mlrd. tonna boldy, dikeldilýän
elektrik çeşmeleriniň (DEÇ) paýy bolsa, 20%-den geçmedi (biomassa − 12%,
gidroenergiýa − 6%, ýel energiýasynyň çeşmeleri we beýleki dikeldilýän energiýa
çeşmeleri − 2%).
Häzirki wagtda dikeldilýän energetikanyň energetiki enjamlarynyň ýyllyk
öndüriliş möçberi 1,6 mlrd. dollara barabardyr. Olaryň satylyşynyň möçberi ýylda
15% artýar. Dünýäde ýel elektrik stansiýalarynyň (ÝES) kesgitlenen kuwwatlylygy
4000 MWt-e deň, onuň bahasy 800-1200 dollar kWt barabar, gün energiýasy bilen
ýyladyş we gyzgyn suw bilen üpjün ediş ulgamynyň kuwwatlylygy 2000 MWt-e deň,
onuň bahasy 800-1200 dollar kWt barabar, gün energiýasy bilen işleýän
elektrostansiýalaryň kuwwatlylygy 500 MWt, onuň bahasy 7000-9000 dollar kWt
barabar.
Gidroenergetikanyň, ýel energetikasynyň, gün energiýasy arkaly ýylylyk
üpjünçiliginiň we elektrik tilsimaty, biomassadan energiýany almagyň usulyýeti
täjirçilik maksatlar üçin ulanmaga taýýardyr we däp bolan energetiki tilsimatlara
hakyky bäşdeşligi döredýär.
Çölleri özleşdirmegi çaltlandyrmagyň we çölde bölek-bölek ýerleşen ilatyň
durmuş-ykdysady ýaşaýşynyň şertlerini gowulandyrmagyň möhüm serişdeleriniň biri
dikeldilen energetikadyr. Bu ekologiýa taýdan arassa energiýa çeşmeleri arkaly çölde
energiýa üpjünçiligini çözüp bolar.
Türkmenistanda gün energiýasynyň şu aşakdaky ätiýaçlyklary bar: Oguz
aýynda günüň ýagty wagtynyň dowamlylygy 16 sagada, Bitaraplyk aýynda 8-10
sagada ýetýär, ýylda 300-e golaý gün güneşli bolýar; günüň ýagtylygynyň düşýän
wagtynyň dowamlylygy ýylda 2500-3100 sagatdyr, tomsuna bolsa, aýda 320-400
sagatdyr [5-8].
Gün energiýasynyň durnuksyzlygy howanyň ýagdaýyna gije-gündiziň wagtyna
ýylyň paslyna baglylygy onuň esasy ýetmezçiligidir. Durmuşda bu elektrik energiýasy
bilen özbaşdak üpjün edilende, gün bilen işleýän elektrik stansiýasynyň
akkumulýatorynyň ýa-da ätiýaçdaky generatorynyň bolmalydygyny, energiýa ulgamy
işlände bolsa gün bilen işleýän elektrik stansiýasynyň kuwwatynyň energiýa
ulgamynyň kuwwatynyň 15%-inden geçmeli däldigini aňladýar.
Ekologik häsiýetnamalary boýunça DEÇ-leriň içinde bäsdeşlige ukyplysy
günden we ýelden alynýan energiýadyr.
Gün fotoelektrik stansiýalary kerosin guýulýan çyralaryň, gury elementleriň,
akkumulýatorlaryň, energiýa ulgamyndan ep-esli uzaklykda we güýjenmäniň kuwwaty
pes bolanda bolsa dizel elektrik generatorlarynyň hem-de EGL-iň deregini tutýarlar.
Häzirki wagtda gün fotoelektrik modullarynyň dünýäde öndürilişiniň möçberi
73
60 MWt-e deňdir, olaryň 77%-i kristallik kremniden alnan modullardyr. Kristallik
kremniý Garagum çölüniň çägesiniň düzüminde bardyr.
Aşakda aýry-aýry sarp edijiler üçin elektrik energiýasynyň bahasy baradaky
maglumatlar getirildi.
EGL-iň enjamlarynyň we gurluşygynyň her kilometriniň bahasy 25,000
dollardyr, ulanylmaly möhleti 20 ýyl, EGL-iň uzynlygy 50 km, ýyllyk 50 MWt/sag
kuwwatlylykda elektrik energiýasynyň bahasy − 4,8 (kWt/sag üçin) dollardyr, ýyllyk
300 MWt/sag kuwwatlylykda − 0,6 (kWt/sag üçin) dollardyr.
Suwuk ýangyçda işleýän elektrik generatorlarynda düýpli çykdajylar 920
dollar/kWA; dizel ýangyjynyň bahasy 0,43 dollardyr (kWt/sag); ýangyjy daşamagyň
bahasy 5,10-5 dollardyr (km/kWt/sag); iş haky we hyzmatlar üçin çykdajylar 0,25
dollardyr (kWt/sag); dizeliň ulanylmaly möhleti − 100,000 sagat. Elektrik
energiýasynyň bahasy: önümçiligiň möçberi ýylda 50 MWt/sag bolanda we ýangyç
500 km aralyga daşalanda − 4 dollar/ (kWt/sag), önümçiligiň möçberi ýylda 300
mWt/sag bolanda − 0,6 dollar/ (kWt/sag).
Gün fotoelektrik energiýa desgalary:
Elektrik energiýasynyň bahasy 0,5 dollar/(kWt/sag.) GES-leriň köpçülikleýin
ösdürilmegi we ulanylmagy bellenen kuwwatlylygynyň bahasyny takmynan 2-3 esse
− 1-2 dollar/Wt-e, elektrik energiýasynyň bahasyny bolsa 0,10-0,12 dollara/(kWt)
(1-nji surat) çenli peseltmäge mümkinçilik berýän tilsimatyň we materiallaryň
döredilmegi bilen baglanyşyklydyr. Bahany peseltmek üçin esasy çäklendirme gün
energiýasy häsiýetli kremininiň bahasynyň 40-100 dollar bolmagydyr. Şoňa görä
Garagumuň çägesinden kremniý almagyň tilsimatlarynyň döredilmegi we ony
öndürýän zawodyň gurulmagy onuň bahasyny düýpli peseltmegi üpjün eder.
Hasaplamalardan gün elementinde 1 kg kremniň 30 ýylda emele gelýändigi görünýär
(15 MWt/sag). Nebitiň ýanyp çykarýan gyzgynlygynyň 43,7 MDž/kg-dygy göz
öňünde tutulanda 1 kg kremniý üçin 1,25 t nebit gerek bolýar. Eger mazutda işleýän
ÝES-iň p-t.k-sy 33% deň diýlip hasaplansa, işlenip çykarylýan elektrik energiýasy
boýunça 1 kg kremniý takmynan 3,57 t nebite deňdir [2, 5, 6].
1-nji suratda Türkmenistanda gün radiasiýasynyň düşüşine baglylykda elektrik
energiýasynyň özüne düşýän gymmaty getirilendir.
Ýeliň güýji hem dikeldilýän energiýa çeşmesidir. Oba ýerlerinde meýdany
2
150 m jaýyň ýyly-sowuk üpjünçilik gün-ýel energetik ulgamlarynyň utgaşdyyrylyp
ulanylmagyndan alynýan ýyllyk ykdysady netije ýylda 0,4 müň dollardyr, ol ýylda
ilatyň jan başyna 180-200 kg ş.ý. tygşytlamaga mümkinçilik berer. Ýel enjamynyň
hasabyna sarp edilýän energiýanyň 40%-den 85%-e çenli möçberini
kanagatlandyrmak mümkindir.
2-nji suratda bellenen kuwwatlylykda we 10 ýyl möhletde işlände, gurluşyň
bahasy 1000 USD/kWt bolanda ýeliň tizligine baglylykda ýel elektrostansiýasynyň
(ÝES) elektrik energiýasynyň özüne düşýän gymmaty görkezilendir. ÝES-iň işläp
çykarýan elektrik energiýasy ýeliň tizliginiň kubuna deň ölçegdedir we ýylda ýeliň
tizliginiň paýlanyş häsiýetnamasyna baglydyr.
74
USD/kWt/sag
1-nji surat. Gije-gündizde gün radiasiýasyna baglylykda elektrik energiýasynyň özüne
düşýän gymmaty
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
1кВт/кв м
0,6кВт/кв м
0,4кВт/кв м
1
2
3
4
5
6
gün/sag
2-nji surat. Gije-gündiziň dowamynda ýeliň tizligine baglylykda elektrik energiýasynyň
özüne düşýän gymmaty
12
USD/kWt/sag
10
8
3 м/с
6
4 м/с
5 м/с
4
8 м/с
2
0
gün/sag
Daşary ýurt çeşmeleriniň maglumatlarynyň [1-4] esasynda däp bolan
energiýa çeşmelerini we zerur udel düýpli maýa goýumlaryny ulanýan elektrik
stansiýalarynyň (ES) işläp çykarýan elektrik energiýasy getirilendir. Ol ýurtlarda
udel düýpli maýa goýumlarynyň möçberi az-kem ýokary (ABŞ-nyň 1200-1600
doll./kWt) hem bolsa, maglumatlara görä [4], Daniýada we Angliýada eýýäm ýel
elektrik desgalarynyň (ÝED) işläp çykarýan elektrik energiýasynyň görkezilen
bahasyna ýetildi.
1-nji görkezgiçden dikeldilýän energiýa çeşmesiniň esasynda işlenip
çykarylýan elektrik energiýasynyň bahasynyň däp bolan ýangyçda ES-de işlenip
çykarylýan energiýanyň bahasy bilen deňleşendigi, käbir ýagdaýlarda ondan pesdigi
görünýär. Mundan başga-da, ýel we gün ES-leriň işläp çykarýan elektrik
75
energiýasynyň arzanlaýandygyny, däp bolan ES-leriň ýerli (organiki) ýangyjy ulanyp
işläp çykarýan energiýasynyň gymmatlaýandygyny görmek bolýar.
Bellenen kuwwatlylygyň (≤ 0,5) [2] ulanylyşynyň pes koeffisiýentine we
elektrik energiýasyny işläp çykarmagyň bolup biljek görnüşine garamazdan, ol ES-de
däp bolan ýangyçda bäsdeşlige ukyply bolýar.
Türkmenistanda şu wagta çenli ýeliň energiýasyny ulanmagyň mümkinçiligine
baha bermek meteostansiýa ulgamynyň (MU) [6] ýeliň tizligine edýän
gözegçilikleriniň maglumatlary boýunça ýel akymynyň tizliginiň uly möçberli çäk
boýunça bölüminiň we onuň udel kuwwatlylygynyň barlaglaryna esaslanýardy [5].
Alnan maglumatlaryň esasynda ýeliň energiýasyny almaly usulda ulanmagyň
nukdaýnazaryndan MU-nyň has uly geljegi bolan etraplary bellendi.
TW-60, TW-250, TW-500 kysymly ÝED-leriniň işläp çykarýan elektrik
energiýasynyň bahasynyň hasaplamalary “Taske” firmasynyň prospektlerinden alnan
N (V) baglylyklar we Co ululyk ulanylyp, Türkmenistanyň ýedi MU-y üçin hem
geçirildi. Işlenip çykarylýan elektrik energiýasynyň bahasynyň hasaplamalary
görkezgiçde getirilendir.
Zolaklar
1-nji tablisa
Dürli görnüşli ÝES-leriň we OÝES-leriň işläp çykarýan elektrik
energiýasynyň bahasy
1
2
3
4
5
6
7
Şäherler, etraplar,
şäherçeler, ýerler
Özbaşdak düzgünde
660
Tejen, Arçabil,
Garrygala,
Bäherden
Ýolöten, Murgap,
Şarlawuk,
Serhetabat
Köneürgenç,
Atamyrat,
Ýerbent, Serdar
Türkmenbaşy,
Esenguly,
Derweze,
S.Türkmenbaşy
Hazar, Gyzylgaýa,
Çatyl,
Guwlymaýak
Bugdaýly, Aýym,
Gumdag, Daşabat
Bekdaş, Omarata,
Garabogazgol
OÝED
TW
2250
5500
110
330
660
1100
Ulgam üçin işlände
660
1100
2250
5500
331,3 442,6 448,3 113,0 113,7 225,0 226,9
116,3 117,6 222,0 333,2
115,9 221,7 222,6
66,8
77,1
112,8 113,7
88,4
88,9
111,2 116,9
110,7 112,6 113,1
55,8
66,1
99,3
99,7
66,1
66,3
77,6
110,4
66,3
66,3
66,4
33,7
33,9
55,3
55,5
33,5
33,6
44,5
55,4
44,6
44,6
44,7
22,9
33,0
33,9
44,0
22,6
22,6
33,0
33,9
33,6
44,3
44,4
22,2
22,3
33,0
33,1
22,0
22,0
22,3
33,0
33,2
33,8
33,9
22,0
22,1
22,7
22,8
11,8
11,9
22,1
22,7
Türkmenistanyň ýedi etraby üçin TW kysymly ÝES-de C qww Wt ululyklaryň
seljermesi şu aşakdakylary görkezýär:
– Türkmenistanyň diňe dört etrabynda işlenip çykarylýan elektrik
76
energiýasynyň bahasynyň ýel elektrik energetikasy has ösen ýagdaýdaky ýurtlardan
alnan ululyklara (kWt/sag – ≤ 7 sent) ýeterlik golaýdygyny;
– uly kuwwatlykly (500 kWt) ÝED-leriň ulanylmagynyň işlenip çykarylýan
elektrik energiýasynyň gymmatlamagyna getirýändigini, onuň öwrenilýän etraplarda
ýel akymlarynyň häsiýetnamalarynyň aýratynlyklary bilen şertlenendigini.
Türkmenistanda ýel energiýa çeşmeleriniň, işlenip çykarylýan elektrik
energiýasynyň özüne düşýän gymmaty her kWt/sag energiýa üçin 1,8-den 48,3 sente
çenli aralykdadyr.
Howa şertlerine baglylykda goralýan topragyň bir gektary gije-gündizde termal
suwlaryň 1 müň m3-ini talap edýär [5].
Teplisa hojalyklary diňe bir olaryň gurluşygy üçin örän ýokary çykdajylary däl
(45$ – 1m2), eýsem ägirt uly möçberde ýangyjy sarp edýändikleri bilen hem
şertlenendir. Meýdany 1060 ga bolan bir teplisany ýylylyk bilen üpjün etmek üçin,
bir ýylda 5 mln. tonna şertli ýangyjy ýakmaly bolýar. Türkmenistanyň çaklanylýan
termal suwlarynyň ähli ätiýaçlyklarynyň möçberiniň 3,5 km-e çuňluga çenlidigi göz
öňünde tutulanda, bu ep-esli sandyr. Ýylylyk ekwiwalentleri deňölçeglidir, ýagny her
ýylda bir million tonna şertli ýangyjyň deregini tutup bilerler. Emma termal suwlar
däp bolan energiýa çeşmeleriniň deregini doly tutup bilmezler.
Türkmen politehniki instituty
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Gorkut aýynyň 19-y
EDEBIÝAT
1. Дурдыев А.М., Пенджиев А.М. Пути сохранения выбросов парниковых
газов в атмосферу // Проблемы освоения пустынь. 2003. №2.
2. Муругов В.П., Мартиросов С.Н. Экономическая оценка возобновляемой
энергетики для автономного электроснабжения // Бюллетень Возобновляемая
энергия. 1997. №1. С. 52-55.
3. Пенджиев А.М., Акгаев. А.А., Аблаев А.Т. Эффективность использования
ветроэлектроустановок в Туркменистане // Проблемы освоения пустынь. №1.
2004. С. 20-25.
4. Пенджиев А.М. Ветроэнергетические ресурсы Туркменистана // Стандарт.
2004. №4. С. 32-34.
5. Пенджиев А. М. Перспективы использования возобновляемых источников
энергии в Туркменистане // Проблемы освоения пустынь. 2005. №2.
6. Стребков Д.С. О развитии солнечной энергии в России / Теплоэнергетика.
1998. №2. С. 57-60.
7. Стребков Д.С., Кошкин Н.Л. О развитии солнечной энергии в России.
Теплоэнергетика. 1996. №5. С. 381-384.
8. Стребков Д.С., Пинов А.Б. Фотоэлектричество – проблемы в России //
Бюллетень Возобновляемая энергия. 1997. №1. С. 22-51.
77
A.M.Penjiyev, A.M.Mamedsakhatov
THE SETTLEMENT COST PRICE OF USE OF RENEWED
SOURCES OF ENERGY
The article concerns the cost price of the electric power depending on solar
radiation and speed of wind. The accounts of cost of the electric power, developed
by TW-60, TW-250, TW-500 are made for all seven Turkmenistan MC with use of
dependences of speed of wind and size of cost wind installations, according to
“Taske” firm calculations. The results of accounts are given in the table.
The results of accounts of the cost price of wind electric stations give the
basis to consider that use of WE installations with capacity of 60 kw is economically
expedient in such areas of Turkmenistan as Darvaza, Gyzylgaya, Iyim, Omurat. Cost
of the received electric power changes from 1,8 up to 48,3. USA cents kw/hour.
А.М.Пенджиев, Б.Д.Маметсахатов
РАСЧЁТНАЯ СЕБЕСТОИМОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ
ВОЗОБНОВЛЯЕМЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ
В ст атье приводят ся расчёты себестоимости электроэнергии в
зависимости от солнечной радиации в Туркменистане и в зависимости от
скорости ветра.
Расчёты стоимости электроэнергии, вырабатываемой ВЭУ типа TW-60,
TW-250, TW-500, произведены для всех семи МС Туркменистана с
использованием зависимости скорости ветра и величины стоимости
ветроагрегата, взятых из проспектов фирмы “Таске”.
Результаты расчёта себестоимости ветровой электрической станции дают
основание считать, что экономически целесообразно использование
ветроэнергетических установок мощностью 60 кВт в системах
энергообеспечения автономных потребителей населённых пунктов в ряде
районов Туркменистана (Дарваза, Гызылгая, Айим, Омурат), особенно в
удаленных и труднодоступных районах, ощущающих дефицит
централизованного электрогазотеплоснабжения. Стоимость получаемой
электроэнергии колеблется от 1,8 до 48,3 цент США кВт/час в зависимости от
ветроресурсов.
78
№1
2007
O.Öwliýakuliýew, G.Öwliýakuliýewa
KOMPÝUTERDE BIR NÄBELLI ALGEBRAIK DEŇLEMELERIŇ
DROB DÜZÜJILI HYÝALY KÖKLERINI HASAPLAMAGYŇ
ALGORITMI
Goý, n-nji derejeli bir näbellili algebraik deňleme berlen bolsun:
f ( x) = an x n + an−1x n −1 + ... + a1 x + a0 = 0.
(1)
Algebradan [1,5] belli bolşy ýaly, umumy ýagdaýda n>4 bolanda (1)
deňlemäni radikallarda çözüp bolmaýar. Deňlemäniň köklerini diňe belli bir
takyklykda ýakynlaşan hasaplap bolýar. Ýazaryň [3, 4] işlerinde düzüjileri bitin ýa-da
drob sanlar bolan (1) görnüşli deňlemeleriň rasional we c ⋅ i görnüşli hyýaly
kökleriniň takyk bahalarynyň kompýuterde kesgitlenişine seredildi. Bu işde (1)
p
⋅ i görnüşli hyýaly kökleriniň takyk bahalaryny
q
kompýuterde kesgitlemek bilen baglanyşykly aşakdaky meselä seredilýär.
Mesele. Bitin düzüjili (1) görnüşli deňleme n>4-derejesi we a n , a n −1 ,..., a 0 –
görnüşli bitin düzüjili deňlemeleriň
p
⋅ i (p we q-lar özara ýönekeý
q
bitin sanlar; i = − 1 hyýaly birlik) görnüşli köki bar bolsa, ony kompýuterde
düzüjileriniň üsti bilen berlen. (1) deňlemäniň x =
kesgitlemegiň algoritmini düzmeli. Eger beýle kök ýok bolsa, onda “deňlemäniň
p
⋅i
q
görnüşli köki ýok” diýip çap etmeli.
Bu meseläni çözmek üçin deňlemäniň a n , a n −1 ,..., a 0 düzüjileri bilen hyýaly
köküň düzüjileri bolan p we q – bitin sanlaryň arasyndaky baglanyşygy kesgitläliň.
p
p
– gysgalmaýan
⋅ i san (1) deňlemäniň hyýaly köki bolsun. i = − 1,
q
q
drob, ýagny (p, q) = 1 . Bu köki deňlemede goýup alarys:
Goý,
n
p 
p 
a n  ⋅ i  + a n −1  ⋅ i 
q 
q 
n −1
p
+ ... + a1 ⋅ i + a 0 = 0
q
(2)
79
deňlik ýerine ýetmeli. Aýdyňlyk üçin ilki başda deňlemäniň derejesi n-san 4-e
galyndysyz bölünýän san, ýagny n = 4 ⋅ k diýip hasap edýäris. (2) deňlemede
i = − 1 hyýaly birligiň derejeleri üçin:
i 4S = 1, i 4S+1 = i i 4S+ 2 = −1 i 4S+3 = −i
bolýandygyny hasaba alyp, alarys:
4k
4 k −2
2


p
p
p
+ ... − a 2 ⋅   + a 0  +
a 4 k ⋅   − a 4 k − 2 ⋅  


q
q
q
4 k −1
4 k −3
3

p
p
p
p
+ ... − a 3 ⋅   + a1 ⋅  ⋅ i = 0.
− a 4 k −3 ⋅  
+ a 4 k −1 ⋅  
q

q
q
q

(3)
Kompleks sanyň nula deň bolmagy üçin onuň hakyky we hyýaly bölegindäki
aňlatmalar hem nula deň bolmaly, ýagny:
4k
p
p
a 4 k ⋅   − a 4 k − 2 ⋅  
q
q
p
a 4 k −1 ⋅  
q
4 k −1
4 k −2
p
− a 4 k −3 ⋅  
q
4 k −3
2
p
+ ... − a 2 ⋅   + a 0 = 0 ,
q
(4)
3
p
p
+ ... − a 3 ⋅   + a1 ⋅ = 0 .
q
q
(5)
(4) deňlemäniň iki tarapyny hem q 4 k -a köpeldip, (5) deňlemäniň iki tarapyny
hem q 4 k −1 -e köpeldip, maýdalawjylardan boşadalyň:
a 4 k ⋅ p4 k − a 4k −2 ⋅ p 4 k −2 ⋅ q 2 + ... − a 2 ⋅ p 2 ⋅ q 4 k −2 + a 0 ⋅ q 4 k = 0 ,
(6)
a 4 k −1 ⋅ p4 k −1 − a 4 k −3 ⋅ p4 k −3 ⋅ q 2 + ... − a 3 ⋅ p3 ⋅ q 4 k −4 + a1p ⋅ q 4k −2 = 0 .
(7)
(7) deňlikden p-ni ýaýyň daşyna çykaryp alarys:
(a
4 k −1
)
⋅ p4 k −2 − a 4 k −3 ⋅ p4 k −4 + ... − a 3 ⋅ p 2 ⋅ q 4 k −4 + a1 ⋅ q 4 k −2 ⋅ p = 0.
Şertleşişimize görä, p ≠ 0. Diýmek:
a 4 k −1 ⋅ p4 k −2 − a 4 k −3 ⋅ p4 k −4 + ... − a 3 ⋅ p2 ⋅ q 4 k −4 + a1 ⋅ q 4 k −2 = 0 .
80
(8)
bolmaly. (6) we (8) deňlikleri aşakdaky görnüşde ýazalyň:
(a
(a
4k
4 k −1
)
(9)
)
(10)
⋅ p 4 k −2 − a 4 k −2 ⋅ p 4k −4 ⋅ q 2 + ... − a 2 ⋅ q 4 k −2 ⋅ p 2 = −a 0 ⋅ q 4 k ,
⋅ p4 k −4 − a 4 k −3 ⋅ p4 k −6 ⋅ q 2 + ... − a 3 ⋅ q 4 k −3 ⋅ p 2 = −a1 ⋅ q 4 k −2 .
Şertleşişimize görä (p, q ) = 1 . (9), (10) deňlikleriň çep we sag taraplary bitin
sanlar bolmaly. Bitin sanlaryň bölüjilik häsiýetlerine [1, 5] esaslanyp, aşakdaky
netijäni alarys:
p
⋅ i san bitin düzüjili (1) deňlemäniň köki bolsa, onda
q
p2 san a0 we a1 düzüjileriň bölüjisi bolmaly.
Drob görnüşli hyýaly kökleriň q – maýdalawjylary barada maglumat almak
üçin (6) we (8) deňlikleri aşakdaky görnüşde ýazalyň:
1-nji netije. Eger x =
(
)
a 4 k ⋅ p4 k = q 2 ⋅ a 4 k −2 ⋅ p4 k −2 − .. + a 2 ⋅ p2 ⋅ q 4 k −4 − a 0 ⋅ q 4 k −2 ,
(
)
a 4 k −1 ⋅ p 4 k −2 = q 2 ⋅ a 4 k −3 ⋅ p4 k −4 − ... − a1 ⋅ q 4 k −4 .
(11)
(12)
Bu deňlikleriň hem çep we sag taraplaryny deňeşdirip, aşakdaky netijä geleris:
p
⋅ i san bitin düzüjili (1) deňlemäniň köki bolsa, onda
q
p2 san (1) deňlemäniň iň uly jübüt we iň uly täk derejeleriniň düzüjileri an we an–1
sanlaryň bölüjisi bolmaly.
Biz bu netijeleri hususy halda n = 4k görnüşli bitin san bolan ýagdaýda aldyk.
n = 4k + 1 görnüşli san bolanda (7) deňlik aşakdaky görnüşde alynýar:
2-nji netije. Eger x =
a 4 k +1 ⋅ p 4 k +1 − a 4 k −1 ⋅ p4 k −1 ⋅ q 2 + ... + a1 ⋅ p ⋅ q 4 k = 0 .
(7')
(6)-njy deňlik üýtgemeýär. n = 4k + 2 görnüşli san bolanda (6) we (7)
deňlikler aşakdaky görnüşde alynýar:
− a 4 k +2 ⋅ p 4k +2 + a 4k ⋅ p4 k ⋅ q 2 − ... + a 0 ⋅ q 4k +2 = 0 ,
(6')
a 4 k +1 ⋅ p 4 k +1 − a 4 k −1 ⋅ p4 k −1 ⋅ q 2 + ... + a1 ⋅ p ⋅ q 4 k = 0 .
(7'')
Eger n = 4k + 3 görnüşli san bolsa, onda (6) we (7) deňlikler aşakdaky ýaly
alynýar:
81
− a 4 k +2 ⋅ p 4k +2 + a 4k ⋅ p4 k ⋅ q 2 − ... + a 0 ⋅ q 4k +2 = 0 ,
(6'')
− a 4 k +3 ⋅ p 4k +3 + a 4 k +1 ⋅ p4 k +1 ⋅ q 2 − ... + a1 ⋅ p ⋅ q 4 k + 2 = 0 .
(7'')
Bu deňliklerde hem n = 4k bolan ýagdaýdaky ýaly derňew geçirilse, ýene-de
ýokardaky netijelere gelinýär. Alnan netijeleri ulanyp, goýlan meseläni çözmegiň
algoritmini aşakdaky ýaly ýazyp bolýar:
1. Köpagzanyň n derejesini girizmeli (n > 4 bolmaly).
2. Bitin baha alnan, n + 1 sany elementli A(n) massiwi yglan etmeli.
3. Köpagzanyň a n , a n +1 ,..., a 0 düzüjilerini girizip, A(n) massiwe dakmaly,,
(a 0 ≠ 0) .
4. ss = min( a 0 , a1 ) we ms = min( a n , a n −1 ) sanlary kesgitläp, P(ss) we Q(mm)
massiwleri yglan etmeli.
5. Kwadraty a0 we a1 sanlaryň bölüjisi bolan natural sanlary kesgitläp, P(k)
massiwe dakmaly (k – bu şerti kanagatlandyrýan bölüjileriň sany).
6. Kwadraty a n we a n–1 sanlaryň bölüjisi bolan natural sanlary kesgitläp,
Q(mm) massiwe dakmaly (m – şerti kanagatlandyrýan bölüjileriň sany).
7. Özara ýönekeý bolan her bir P = P(i) we Q = Q( j) , P = −P(i) we Q = Q( j)
jübütlerde (6) we (7) deňlikleriň ýerine ýetýändigini barlamaly:
7.1. Eger (6) we (7) deňlikler ýerine ýetse, onda x =
P
⋅ I san deňlemäniň
Q
köki diýip çap etmeli.
7.2. Eger P we Q-nyň hiç bir bahasynda (6) we (7) deňlikler ýerine ýetmese,
P
⋅ I görnüşli köki ýok” diýip çap etmeli.
Q
Bu algoritmiň esasynda islendik dilde kompýuter üçin maksatnama düzüp,
onda “deňlemäniň
bitin sanlar düzüjisi bolan islendik n derejeli algebraik deňlemäniň x =
P
⋅ I görnüşli
Q
kökleriniň takyk bahalaryny kesgitläp bolýar.
Bitin sanlaryň bölüjilik häsiýetlerini peýdalanyp, şu usuly ulanyp, (1)
deňlemäniň bitin düzüjili a + b ⋅ i görnüşli köklerini hem kesgitläp bolýar. Ol barada
geljekki çap ediljek işlerde okap bilersiňiz.
Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet
82
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Bitaraplyk aýynyň 6-sy
EDEBIÝAT
1. Daňlyýew H. Algebra we sanlar teoriýasy. – Türkmenabat, 2000.
2. Öwliýakuliýew O., Öwliýakuliýewa Z., Erniýazowa G. Gyzykly matematiki
meseleleriň kompýuterde çözülişi. – Türkmenabat, 2003.
3. Öwliýakuliýew O. Köpagzalaryň bitin we drob kökleriniň kompýuterde
hasaplanylyşy // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2005. №6.
4. Öwliýakuliýew O. Kompýuterde köpagzalaryň hyýaly kökleriniň hasaplanylyşy
// Türkmenistanda ylym we tehnika. 2006. №1.
5. Винверг Э. Алгебра многочленов. – М., 1980.
O.Ovliyakuliyev, G.Ovliyakuliyeva
ALGORITHM OF COMPUTER CALCULATION OF IMAGINARY
ROOTS WITH FRACTIONAL COEFFICIENT OF ALGEBRAICAL
EQUATION WITH ONE UNKNOWN QUANTITY
The article concerns the problem of computer calculation of imaginary roots
like (p/q) . i of n-power algebraical equation with one unknown with integer
coefficients:
anxn + an-1xn-1 +… + a1x + a0 = 0.
(1)
It is stated that in case the root of the equation (1) is (p/q).i, then p2 is the
divisor of an-1 and an coefficients. The algorithm of calculation of precise value of
imaginary roots has been formed on the basis of all these equations.
О.Овлиякулиев, Г.Овлиякулиева
АЛГОРИТМ ВЫЧИСЛЕНИЯ НА КОМПЬЮТЕРЕ МНИМЫХ
КОРНЕЙ С ДРОБНЫМИ КОЭФФИЦИЕНТАМИ
АЛГЕБРАИЧЕСКИХ УРАВНЕНИЙ С ОДНОЙ НЕИЗВЕСТНОЙ
Рассматривается задача, связанная с нахождением на компьютере точного
значения мнимых корней вида (p/q).i алгебраического уравнения n-ой степени
с одной неизвестной с целыми коэффициентами:
anxn + an-1xn-1 +… + a1x + a0 = 0.
(1)
Установлено, что если число (p/q).i является корнем уравнения (1), тогда
число p2 является делителем коэффициентов an-1 и an. На основе этого составлен
алгоритм вычисления точных значений мнимых корней уравнения (1).
83
J.Myradow, M.Ýazkulyýew
GAZ AKYMLARYNYŇ BIRI-BIRINE GARYŞMAGYNDAKY BOLÝAN
FIZIKI HADYSALAR
Öň hakyky gaz garyndysy üçin garynda girýän islendik gazlaryň udel
göwrüminiň we gaz garyndysy üçin gaz halynyň deňlemeleriniň çykarylyşy berlipdi
[1].
ϑi =
V
,
µi M
(1)
 MAi  Mbi  2 
PV = MRT ∑ zi 1 +
+
 .
V
 V  
i =1

n
(2)
Bu makalada hakyky gazlaryň garyşmagynda bolup geçýän fiziki hadysalara
seredilýär.
Gaz akymlarynyň garyşmasy 3 usulda:
a) göwrüm boýunça; b) akym boýunça; c) berlen göwrümi gezekli-gezegine
doldurmak arkaly amala aşyrylyp bilner. Olaryň käbirlerine seredeliň.
Goý, garyşmaklyk diňe häsiýetleri bilen tapawutlanýan şol bir tebigy gaz
bolsun. Bu ýagdaýda alynýan garyndynyň entropiýasy üçin aňlatmadaky ikinji agza
nola deň bolup, aşakdaky görnüşde aňladylýar [2, 104 s.]:
 V
 V n
S  t ,  = ∑ g i S i  t ,
 G  i =1
 µi M

 .

(3)
Eger-de garyşmaklyk ikinji usul boýunça geçip, daşky peýdaly işi nola deň
bolsa, onda wagt birliginde gaz akymlarynyň garyşmagyndaky deňleme
1
2
1-nji surat
ýa-da



ω2 
ω2 
ω2 
Gi  i1 + A 1  + G2  i2 + A 2  = (G1 + G2 ) i + A 
2g 
2g 
2g 





ω2 
ω2 
ω2
g1  i1 + A 1  + g2  i2 + A 2  = i + A
2g 
2g 
2g


görnüşde ýazylýar [2, 124 s.].
84
(4)
Gaz akymlarynyň pes tizliklerinde gazlaryň degişli akymlarynda entropiýasyna
seredende kinetik energiýalary hasaba alynmadyk ýagdaý üçin
g1i1 + g 2i2 = i.
(5)
Eger-de garyşdyryjy kameradan çykýan gazyň p basyşy belli bolsa, onda (5)
deňlik garyndyny doly häsiýetlendirýär.
(5) deт likde i=cpT+i0 aňlatmany göz öňünde tutup, gaz garyndysynyň ortaça
temperaturasyny kesgitläp bolar, ýagny:
T=
g1c p1T1 + g 2c p2 T2
g1c p1 + g 2c p2
.
(6)
Garyşmaklyk adiabatik halda geçýän bolsa we daşky peýdaly iş nola deň
bolanda deňlemeler ulgamyny
G ⋅ S = G1S1 + G2 S 2

G ⋅ i = G1i1 + G2i2
(7)
görnüşde ýazyp bolar.
Bu ýerde G=G1+G2. Onda
(G1 + G2 ) ⋅ S = G1S1 + G2 S 2

(G1 + G2 ) ⋅ i = G1i1 + G2i2
ýa-da
G1 ( S − S1 ) = G2 ( S 2 − S )

G1 (i − i1 ) = G2 (i2 − i )
Bu deňlemelere degişlilikde G2S1 we G2i 1 ululyklary goşup hem-de aýryp
alarys, ýagny
ýa-da
G1 ( S − S1 ) = G2 ( S 2 − S ) + G2 S1 − G2 S 2

G1 (i − i1 ) = G2 (i2 − i ) + G2i1 − G2i1
G1 ( S − S1 ) = G2 S 2 − G2 S + G2 S1 − G2 S1

G1 (i − i1 ) = G2i2 − G1i + G2i1 − G2i1
G1 ( S − S1 ) = −G2 ( S − S1 ) + G2 ( S 2 − S1 )

G1 (i − i1 ) = −G2 (i − i1 ) + G2 (i2 − i1 )
(G1 + G2 )( S − S1 ) = G2 ( S 2 − S1 )

(G1 + G2 )(i − i1 ) = G2 (i2 − i1 )
Bu deňlikleri agzama-agza bölüp alarys
85
S − S1 S 2 − S1
=
i − i1
i2 − i1
ýa-da
i − i1
i −i
= 2 1 .
S − S1 S 2 − S1
(8)
i
i1
1
P1
I
M Pm
i
II
i2
2
s1
s
P1
s2
s
2-nji surat
Ýokardaky i-s örklerde (8) deňlik gönüniň deňlemesi bolup, garyşmaklyk
öwrülýän halda bolanda M nokat üçin käbir häsiýetleri beýan edip bolar (2-nji
surat).
Indi garyşma üçünji usulda amala aşanda bolup geçýän fiziki hadysalara
seredeliň. Bu ýagdaýda ilki garyşdyryjy kamera barýan 1-nji turbadaky kran (gapak)
açyk, beýlekisi ýapyk halda bolup, kamera G1P1T1 parametrli gaz doldurylýar. Soňra
2-nji turbadaky kran açyk, beýleki ikisi ýapyk halda bolup, kamera G2P2T2 parametrli
gaz girizilýär. Gazlar garyşandan soňra emele gelen durnugşan gaz garyndysy üçünji
turbadan alyp gidilýär. Bu ýagdaýda 1-nji we 2-nji turbadaky kranlar ýapyk bolmaly.
(3-nji surat). Soňra ýene-de öňki tertipde gaz garyşdyrmaklyk amala aşyrylýar.
1
⊗
1
⊗
⊗
3-nji surat
ýagdaý üçin deňlemäni
G1 Ap1ϑ1 = G1U1 + G2U 2 − (G1 + G2 )U + G1 A
görnüşde ýazmak bolar.
Eger-de kinetik energiýany hasaba almasak, ýagny
86
ω12
2g
(9)
ω12
A
=0
2g
bolsa, onda
G1i + G2U 2 = (G1 + G2 )U .
(10)
Bu deňlemäniň iki tarapyny hem G=G1+G2 bölüp alarys, onda
g1i1+g2u2=u.
(11)
Eger-de gaz garyndysy üçin halyň deňlemesi belli bolsa [1], onda (11)
deňlemäni peýdalanyp, garyndynyň ortaça temperaturasyny
i1 = Cp1T1 + i0 ;
U 2 = Cϑ2 T2 + U 0 ;
U = Cϑ1T1 + Cϑ2 T2
aňlatmalar esasynda kesgitläp bolar. (2) formulany we (4) aňlatmany peýdalanyp,
(
ýa-da
)
(
)
G1 C p1T1 + i0 + G2 Cϑ2 T2 + U 0 = G1Cϑ1T + G2Cϑ2 T
(
)
g1C p1T1 + g 2Cϑ2 T2 = g1Cϑ1 + g 2Cϑ2 − T aňlatmany alyp bolar. Bu ýerde
G
G
g1 = 1 ;
g 2 = 2 ; i0 = 0; u0 = 0.
G
G
Onda
g1C p1T1 + g 2Cϑ2 T2
T=
.
g1Cϑ1 + g 2Cϑ2
(12)
Gaz garyndysyny häsiýetlendirýän esasy ululyklaryň biri-de parsial basyş
bolup, ol Daltonyň aňlatmasy esasynda häsiýetlendirilýär. Hakyky gazlar üçin parsial
basyş
n
p = ∑ zi pi
(13)
i =1
görnüşde [2] hasaplanylýar.
zi-garynda girýän her bir gazyň kilomol sany boýunça ülüşidir.
mi
µ
zi = i .
m
µ mol
(14)
Bu ýerde m = m1 + m2 +…+ m; µ – garyndynyň molýar massasy.
n
Gaz garyndysy üçin alnan (13) aňlatma p = ∑ Pi aňlatma seredilende ýokary
i =1
basyşlarda has takyk netijäni berýär.
Gaz garyndysynyň parsial göwrümi
Vi = zi MRm
T
P
(15)
aňlatma bilen aňladylýar [2].
87
Udel agram
n
γ =
∑ γ i Ri
i =1
n
∑ gi Ri
.
(16)
i =1
Bu ýerde
Gi
G
; γ i = i görnüşde kesgitlenýär..
G
V
Molekulýar ýylylyk sygym
gi =

V
 V
C p  t ,  = ∑ g i C pi  t ,
 G
 mi , M



(17)
görnüşde aňladylýar.
Diýmek, hakyky gaz garyndysyny häsiýetlendirýän aňlatmalar: basyş, içki
energiýa, entalpiýa we entropiýa hyýaly gaz garyndysynyň degişlilikdäki ululyklaryň
umumy görnüşleri boýunça meňzeş bolsalar-da olar düýpgöter tapawutlanýarlar,
ýagny ol ýerde additiwlik häsiýet ýerine ýetmeýär.
Netije
Işde tebigy gazlaryň garyşmasyna we ondaky bolup geçýän fiziki hadysalaryna
seredildi. Şunlukda garyşmanyň ikinji usulynda, ýagny berlen gaby gezekli-gezegine
doldurmagynda gazlaryň garyndysynyň aňlatmalary üçin Wan-der-Waalsyň

 A  B 2
PV = RT 1 + +   + ...

 V  V 
parsial basyş üçin ýazylan
p = z1P1 + z 2 P2 + ... + zn Pn
görnüşindäki deňlemelerinden peýdalanyldy. Alnan netijäni amaly işlerde ýokary
okuw jaýlarynda we nebit-gaz senagatynda peýdalanmaklyga hödürleýäris [1, 2].
Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet
Kabul edilen wagty
2006-njy ýylyň
Oguz aýynyň 28-i
EDEBIÝAT
1. Myradow J. Real gazlaryň garyndysy üçin gaz halynyň deňlemesi //
Türkmenistanda ylym we tehnika. 2001. №12.
2. Викалович М. П., Новиков И.И. Техническая термодинамика. – М., 1972.
88
J.Myradov, M.Yazkulyyev
THE PHYSICAL PHENOMENA AT MIXTURE OF GAS FLOWS
Physical phenomena at the moment of mixture of gas flows of natural gases
are considered in the article.
There are three ways of mixture of gas flows:
a) according to volume;
b) according to a flow;
c) on turn by pumping gas into the chamber in accordance with the volume.
The basic physical characteristics (pressure, internal energy, enthalpy and
entropy) in the above-stated way of mixture of natural gases are similar in their form
to the similar characteristics of ideal gases; but there is an essential difference –
additives are not saved.
The received results can be applied for accounting the basic characteristics of
natural gases, when the gases with various characteristics are mixed up.
Дж.Мурадов, М.Язкулыев
ФИЗИЧЕСКИЕ ЯВЛЕНИЯ ПРИ СМЕШЕНИИ ГАЗОВЫХ
ПОТОКОВ
В статье рассматриваются физические явления при смешении газовых
потоков природных газов.
Имеется три способа смешения газовых потоков:
а) по объему;
б) по потоку;
в) данный объем заполняется газом по очереди прокачиванием его в
камеру.
Для смеси природных газов вышеуказанными способами основные
физические характеристики (давление, внутренняя энергия, энтальпия и
энтропия) по виду похожи на аналогичные характеристики идеальных газов, но
имеется существенное отличие – не сохраняется аддитивность.
Полученные результаты можно применять при расчетах основных
характеристик природных газов, когда смешиваются газы с различными
характеристиками.
89
G.Mämmedow
MEŞHUR PAGTA ÖWRENIJI ALYM
(akademik I.K.Maksimenkonyň doglan gününiň 100 ýyllygyna)
Akademik Iwan Kirillowiç Maksimenko 1907-nji ýylyň Baýdak aýynyň 23-ine
Ukrainanyň Çerkassk welaýatynyň Kamensk etrabynyň Mihaýlowka obasynda eneden
doglan. Zähmet işine 1926-njy ýylda başlaýar.
I.K.Maksimenko 1935-nji ýylda
Daşkent şäheriniň Oba hojalyk institutyny
tamamlaýar, 1939-njy ýylda hem aspiranturany
üstünlikli tamamlap, dissertasiýany goraýar we
biologiýa ylymlarynyň kandidaty diýen
alymlyk derejesine mynasyp bolýar. Şol
ýyldan başlap, ol Bütinsoýuz ylmy-barlag
pagtaçylyk (SoýuzNIHI) instit utynyň
Ýolötendäki Türkmen pagta we ýorunja tejribe
merkezinde seleksiýa we tohumçylyk
bölümçesiniň ýolbaşçysy bolup işe başlaýar.
I.K.Maksimenkonyň galan ömri
Türkmenistanda pagtaçylygy we oba hojalyk
ylmyny ösdürmek bilen bagly. 1952-nji ýyldan
başlap, Iwan Kirillowiç Türkmenistanyň Oba
hojalyk minist rliginiň Ekerançylyk ylmybarlag inst itut ynda direktoryň ylmy işler
boýunça orunbasary we pagtaçylyk bölüminiň
ýolbaşçysy bolup işleýär.
Iwan Kirillowiç 1957-nji ýylda
biologiýa ylymlarynyň doktory diýen alymlyk
derejesini almak üçin dissertasiýany goraýar
we 1959-njy ýylda professor diýen derejä
tassyklanýar. 1951-nji ýylda I.K.Maksimenko Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň
habarçy agzasy edip, 1958-nji ýylda bolsa hakyky agzasy edip saýlanýar. 1959-njy ýyldan
başlap, tä zähmet rugsadyna çykýança akademik I.K.Maksimenko Türkmenistanyň Ylymlar
akademiýasynyň Botanika ylmy-barlag institutynyň Genetika we sitologiýa bölüminiň müdiri
bolup işleýär.
I.K.Maksimenko inçe süýümli pagtanyň nazaryýetini we usulyny işläp düzmekde
bitiren işleriniň, goşan goşantlarynyň diňe-taýy ýokdur. Iwan Kirillowiçiň seleksiýa we seçgi
üçin döreden maýalyklary örän köpdür. Akademik I.K.Maksimenko ekin meýdanlaryna
giňden ýaýran we daýhançylykda örän belli ýüpek pagtanyň 5476-И, 8763-И, 9078-И
sortlarynyň awtorydyr. Seleksiýa işinde ilkinji bolup, gowaçanyň ýaşyl reňkli görnüşini
döreden alym we şeýle-de, inçe süýümli gowaçanyň pagtasyny mehanizmleriň kömegi bilen
ýygymynyň öň ýanynda ýapragyny özi düşürýän 8704-И sortunyň awtorydyr.
Akademik N.I.Wawilow geçen asyryň 40-njy ýyllarynda Bütinsoýuz ylmy-barlag
pagtaçylyk institutynyň ekin meýdanlarynda işläp ýorkä, seleksionerlere beren maslahatynda
gowaçanyň boýynyň biraz pes we örän çugdam edip sort döretmegi maslahat berdi.
Akademik P.M.Žukowskiý bu maslahata goşulyp, gowaçanyň şahalarynyň bogun aralarynyň
90
giňligi bogun aralary dar bolan gowaçalar bilen deňeşdirilende giç gülleýänligini, gozalaryň
hem giç açylýanlygyny belleýär. Bu aýdylanlaryň hakykatdan dogrudygyny I.K.Maksimenko
özüniň ýerine ýetiren işlerinde we seleksiýa boýunça geçiren tejribelerinde tassyklady. Onuň
öz öňünde goýan esasy meseleleriniň biri hem gowaçanyň şahalarynyň we esasy baldagynyň
bogunaralaryny kelte etmek, sebäbi bogunaralary gysgaldylsa, şeýle tizbişek we bol hasyl
berýän gowaça sortlary döretmek ýeňil bolýar. Şahalanyşy boýunça şolar ýaly görnüşlerden
seçginiň üsti bilen täze nesil alyndy. Iwan Kirillowiç birgiden öz döreden (2000 köpräk)
ekotipleriniň arasyndan çugdam düýpli, boýy pes, tizbişek we süýüminiň hili gowy bolan
ösümligi gözledi. 1939-njy ýylyň güýzünde aýdylanlara meňzeş 4 sany düýbi saýlap aldy.
Şolar bolsa 5478-И diýen inçe süýümli sorty döretmek üçin ilkinji maýalyk bolup hyzmat
etdi. 4-nji belgili gibridiň arasyndaky ösümlikler hem biri-birinden düýpgöter
tapawutlandylar. Olaryň arasynda (1,5-2,0 m) uzyn şahalysyndan başlap, pes boýly, dykyzja
(0,5-0,7 m) boýly we bogunaralary şahasyndan başlap baldaklaryna çenli gysgajyklary hem
bar eken. Soňra tejribe işinde birtopar meňzeş ösümlikleri ulanýar, netijede, 365 belgili
maşgala saýlanýar we onuň ösümlikleriniň hemmesi diýen ýaly kelte boýly, çugdam we örän
köp hasylly. Şol bir wagtyň özünde hem seleksioner gowaça düýbüniň guralyşy boýunça
tapawutlanýan ösümlikler maşgalasyny öwrenýär. Aýratynlykda her ösümligiň hasyllylygyna,
tizbişekligine, süýümiň hiline, gozalaryň ululygyna, çigidiň agramyna we beýleki sypatlaryna
aýratyn üns berilýär. Ösümlikleriň daşky görnüşiniň we morfologiki sypatlarynyň gowy
öwrenilmegi seleksionere eýýäm 1945-nji ýylda Döwlet sort synagyna özüniň ilkinji 5476-И
diýen sortuny tabşyrmaga mümkinçilik berýär we synagyň netijesinde örän gowy baha
mynasyp bolýar. Döwlet sort synagyndan üstünlikli geçenden soň 1947-nji ýyldan başlap,
Türkmenistanda ekilip başlanýar, soňra 1953-nji ýyldan başlap bolsa, Özbegystanyň
Surhadarýa welaýatynda ekilip ugraýar. Täze sort ozal ekilip ýorlen sortlardan özüniň daşky
sypaty bilen, ösümliginiň çugdamlygy we boýunyň pessejikligi bilen düýpgöt er
tapawutlanýar. Önümçilige diňe şular ýaly sortlar gerekdi. Sebäbi olaryň hasyl toplaýyş
mümkinçiligi öňki iýmitleri boýuna bermän, hasylyna bereni üçin, ummasyz uludy. Oňa taý
çykýan sort biziň ýurdumyzda däl, hatda daşary ýurtlarda-da ýokdy. Ol sort özüniň
artykmaçlygyny ekin meýdanlarda 10 ýylyň dowamynda görkezip geldi, ýagny ol hasyly
boýunça öňki sortlardan 18-20% artyk.
Şunlukda, Iwan Kirillowiç Maksimenkonyň inçe süýümli gowaçanyň seleksiýasynda
saýlap alan ugrunyň dogrulygy mälim boldy. Onuň hakykatdygyna beýleki döredilen
sortlaram: 8704-И, 9046-И, 8981-И, 8763-И, 9078-И şaýatlyk edýär.
Iwan Kirillowiç tarapyndan döredilen 8763-И sorty birinji tip süýüm berip, ol gelip
çykyşy boýunça biri-birinden daş, eneligi Müsüriň uzyn süýümli diýilýän sorty, atalygy bolsa
6890-И diýilýän sortlary çakyşdyryp, olardan alnan gibridlerde köp ýylyň dowamynda
ýekebara seçgi geçirmegiň üsti bilen döredildi.
Iwan Kirillowiç tarapyndan döredilen 5476-И, 8763-И birinji tip süýümi berýän
sortlar ony seleksioner hökmünde seleksiýa işiniň beýleki ugurlaryna hem ökde ýapyşmaga
mejbur etdi. Ol özüniň köpden bäri höwes edip ýören süýümi tebigy reňkli gowaçany
döretmäge girizdi. Emma ol işi ýerine ýetirmäge gowaçanyň süllerme (wilt) keseli bilen
kesellemegi päsgel berdi, 1959-1960-njy ýyllarda gowaça meýdanlary köpçülikleýin
keselledi. Bu meseläni tiz wagtyň içinde çözmeklik seleksionerler üçin wajypdy.
Seleksionerleriň bu meseläni çözmek üçin çeken zähme özüniň oňaýly netijesini berdi, tiz
wagtyň içinde inçe süýümli gowaçanyň süllerme keseline durnukly birnäçe täze sortlaryny
döretdiler – 8991-И, 9122-И, 9123-И, 9078-И we beýlekiler. Bulardan 9078-И täze sort
Iwan Kirillowiç tarapyndan döredilip, önümçilige ornaşdyryldy we süllerme keseli bilen
kesellän Türkmenistanyň ekin meýdanlarynda ekilip başlandy.
91
I.K.Maksimenko tarapyndan döredilen 5476-И, 8763-И, 9078-И inçe süýümli
gowaça sortlary käbir ýyllarda SSSR-iň gowaça meýdanlarynyň 80-90% tutdy.
Köp toparlaýyn geçirilen tejribe işleriniň netijesinde seleksioner I.K.Maksimenko
seleksiýa işinde köp meseleleriň çözgüdini tapdy, olaryň arasynda gowaçanyň şahaly hem
şahasyz görnüşlerini gowaça ösümliginiň bir düýbünde birikdirmegini başardy (sort Aş-8),
süýümi tebigy reňkli (sort 7631-И), gowaçanyň şahasyz sorty, süýümi örän uzyn (sort
8173-И), ýapragyny özi düşürýän sorty (8704-И). Bu sortlar seleksiýanyň nusgawy
usullaryndan başga-da, täze usullara ulanmak arkaly, bedeniň we daşky bizi gurşap alan
tebigatyň kada kanunlaryna laýyklykda, çakyşdyrmanyň her hili usullaryny ulanmak arkaly
döretdi.
Iwan Kirillowiç, esasan, seleksiýa bilen işlän hem bolsa, tohumçylyk meselesini hem
göz astyndan düşürmedi, sebäbi seleksiýa bilen gowaçanyň tohumçylygyny biri-birinden
aýyrmak bolmaýar diýip hasap edýärdi. I.K.Maksimenko özüniň seleksiýa işinde diňe bir
sort döretmek bilen kanagatlanman, oňat tohumlaryny döredip, önümçilige ýetirerdi. Onuň
“Türkmenistanda gowaçanyň tohumçylygy” (1954 ý.) diýen kitabyny tohumçylar,
agronomlar we tohumçylyga bagly hünärmenler giňden peýdalanýarlar.
Iwan Kirillowiç Maksimenkonyň 70 gowrak çap edilen ylmy işi bar. Esasy nazaryýet
we önümçilik şertinde ýerine ýetirilen işleriniň hemmesi onuň “Türkmenistanda inçe
süýümli gowaçanyň we tebigi reňkli süýümi bolan sortlaryň seleksiýasy” diýen kitabynda
ýerleşdirilen we ol kitap I.W.Miçurin adyndaky altyn medala mynasyp boldy.
Akademik Iwan Kirillowiç Maksimenko ýurdumyz üçin gowaçanyň seleksiýasyndan
we tohumçylygyndan ýokary derejeli köp sanly hünärmenleri taýýarlady. Olaryň arasynda
ylymlaryň doktorlary A.Hudaýgulyýew, S.Gurbangeldiýew G.Mämmedow, ylymlaryň
kandidatlaryndan Ýa.Durdyýew, G.N.Gurtgeldiýew, A.Eminow, W.P.Semençenko,
A.P.Bažanowa we beýlekiler. Zehinli, belent adamkärçilikli, güler ýüzli adam hökmünde
Iwan Kirillowiç biziň ýüreklerimizde orun alyp galdy. Biziň halypamyz, ussat hünärmen,
duýgur we talapkär, täze pikirlere we başlangyçlara yhlasly, hoşgylaw adamdy. Biziň
diýarymyzda häzirki ekilip ýörlen inçe süýümli we orta süýümli gowaçanyň sortlarynyň
hemmesi diýen ýaly onuň bize galdyryp giden nesil toplumynyň we işläp düzen usullarynyň
esasynda döredilen. Türkmenistanda pagtaçylygyň ösmeginiň gözbaşynda ilkinjiler
hökmünde akademik I.K.Maksimenkonyň ady durýar. Onuň köp ýyllyk we netijeli işine,
Türkmenistanda pagtaçylygy ösdürmekde gazanan üstünliklerine Döwletimiz uly baha berdi.
Akademik I.K.Maksimenko “Lenin” ordeni, üç sany “Zähmet Gyzyl Baýdak” ordenleri, iki
sany “Hormat Nyşany” ordenleri we birnäçe medallar bilen sylaglandy we oňa “At gazanan
agronom” hem-de “Ylymda we tehnikada at gazanan işgär” diýen belent atlar dakylyp, ol
“Sosialistik zähmediň Gahrymany” diýen ada mynasyp boldy.
Türkmenistanyň Oba hojalyk ministrliginiň
Pagtaçylyk ylmy-barlag instituty
92
Kabul edilen wagty
2007-nji ýylyň
Türkmenbaşy aýynyň 26-sy
INTERNET ULGAMLARYNDAN ALNAN GYZYKLY
MAGLUMATLAR
JUWANLYGYŇ ÇEŞMESI
Günorta Koreýa alymlarynyň topary beýannama bilen çykyş etdiler, onda olara
“Juwanlygyň öýjük çeşmelerini” döretmek başardandygy tassyklanýar. Bu açyş
beýleki institutlaryň we beýleki ylmy-barlag merkezleriniň alymlarynda gyzyklanma
döretdi. “Bu gürrüňsiz täze açyş” – diýip, Seul milli unwersitetiniň professory Kim
Sung Kun aýdýar. – Muňa garamazdan, bularyň baryny biziň özümizde barlap
görmek zerur.
Işjeň durmuşy uzaltmak üçin has ekzotiki serişdeler hem bar, ýöne olar bize
köp ýa-da az derejede mälim. Hatda semizlikden ejir çekmeýän adamlarda
ýokumlylygy pes berhizlik adam bedeniniň madda we himiýa çalşygynyň
üýtgemegine getirip biler, bu bolsa saglygyň gowulanmagy we ömrüň uzalmagy bilen
baglanyşykly, diýlip saýtda aýdylýar.
CGK733 molekulasy
Koreýanyň öňdebaryjy ylym we tehnologiýalar institutynyň 41 ýaşly professory
Kim De Gukuň ýolbaşçylygynda alymlar şeýle nygtaýarlar, ýagny täze magnit
nanotehnologiýasynyň kömegi bilen – CGK733 molekulasy öýjükleri “ýaş, juwan”
bolmaga mejbur etmek mümkin.
Professoryň sözlerine görä, öýjükleriň garraýyş çägi boýunça, gutulgysyz
ýagdaýda olaryň heläkçiligi ýüze çykýar. Bu ýagdaýyň dowamynda öýjükleriň
letargiýa düşýär we netijede bölünmegini bes edýär, muňa garamazdan, koreýler şuny
ýüze çykardylar, ýagny CGK733 bu ýagdaýyň öňüni alyp biler, şeýle hem şular
anyklandy, ýagny molekulalaryň sintezleşdirilen goşundylary garramak ýagdaýyny yza
çekdirmäge ukyply, bu letargiki öýjüklerde täze ýaşaýyşda “dem alýarlar”.
Kim de Gukuň sözlerine görä, öýjügiň içinde bolup geçýän ýigdeliş,
juwanlaşma ýagdaýyny gözüň bilen aýdyň görmek mümkin. “Biz CGK733-iň anyk
mehanizmini bilýäris, şu sebäpli bizde üstünlik gazanmaga mümkinçilikler bar” diýip,
ol aýdýar.
Bu açyş şeýle hem beýleki institutlarda we ylmy-barlag merkezlerde uly
gyzyklanma döretdi. “Bu gürrüňsiz täze açyş – diýip, Seul milli uniwersitetiniň
professory Kim Sung Hun aýdýar. – Ýöne biziň özümize hem CGK733
molekulasynyň adam bedeniniň öýjüklerine zyýanly täsir etmezden ýigdeltmäge,
ýaşaltmaga ukyplydygyny barlap görmek gerek”.
Muňa Kim De Guk düşünýär. Häzirki wagtda onuň topary täze maddany
barlagdan geçirýär, olaryň netijeleri Nature Chemical Biology žurnalynyň indiki
nomerinde çap ediler. Ýöne häzirlikçe bolsa, professor bu “ýaşyň garşysyna” madda
ýakyn 10 ýylyň dowamynda elýeterli derman serişdesi görnüşinde gaplarda goýlar
diýip ynam bildirýär.
93
PLATINA SAKGYJY
Garramaklygy yza çekdirtmek we adam ömrüni uzaltmak baradaky mesele
birnäçe ýüzýyllyklar bäri alymlary ynjalyksyzlandyryp gelýär. Adamyň ejiz bedenini
ýok ediji täsirini doly aradan aýyrmaklyk entek başardanok, ýöne ony haýallatmak
sözüň doly manysynda mümkin. Diňe kada laýyklykda munuň üçin kesgitli şertleri
döretmek, puly we wagty sarp etmek gerek. Muňa garamazdan, alymlar golaýda
ylmyň we halk serişdeleriniň çäklerinde duran meseläni çözmegiň netijeli we gymmat
bolmadyk çözgütlerini teklip etdiler.
Garramagyň öňüni almak üçin sakgyç çeýnemek ýeterlik eken. Emma
ýönekeýini däl-de, altyn, has takygy platina sakgyjyny çeýnemeli. Tokio
unwersitetiniň alymlary tarapyndan döredilen çeýnelýän sakgyjyň netijeliligi adam
bedeniniň öýjükleriniň zaýalanmagyny tizleşdirýän işjeň kislorody ýok etmäge
ukyplylygyndan ybarat. Gymmatly metalyň ownuk tegmilleri kislarody özüne
birleşdirýär we ony adam bedeninden çykarýar.
Her bir bölejiginde platinanyň gramynyň milliondan bir bölegi jemlenen. Metal
iki milliard metr töweregi ölçegdäki dänejikler görnüşinde owradylan. Şular ýaly
tegmilleri tebigy ýagdaýda görmek mümkin däl, şu sebäpli alymlaryň sözüne
ynanmak galýar.
Ýakyn wagtda ýaşaldýan çeýnelýän sakgyçlar ýapon dermanhanalaryna we
söwda dükanlaryna gelip gowuşýar. Bularyň takmynan 100 dänesiniň bahasy 100
dollardan ybarat bolar. Tokio uniwersitetiniň binýadynda bu dermany köpçülikleýin
öndürmek we satuwa çykarmak üçin firma döredildi. Uzak wagtlap sakgyç
çeýnemekligiň näçeräk wagt ýaşlygyňy saklamaga kömek etjekdigi belli däl, ýöne
barlagçylaryň sözlerine görä, ol beýniniň işleýşini gowulandyrar we ünsüňi bir ýere
jemlemäge kömek eder – platinanyň täsiri şundan ybarat.
Umuman, işjeň ýaşaýyş durmuşy artdyrmak üçin has ekzotik serişdeler hem
bar, ýöne olaryň hemmesi az ýa-da köp derejede mälim. Semizlikden ejir çekýän
adamlaryň pes ýokumlylykdaky berhizi adam bedenindäki maddalaryň we himiki
serişdeleriň üýtgemegine getirip biler, bu saglygy gowulandyrmak we ömrüň
dowamlylygyny artdyrmak bilen baglanyşyklydygyny alymlar habar berýärler.
Olaryň gelen netijeleri, ýagny mukdaryny azaltmaklyk öňden bäri mälimdir,
alakalaryň we syçanlaryň durmuşynda synagdan geçirildi, ol adamlarda hem
ýüregagyry, rak, süýji kesel we beýleki keselleriň öňüni almakda we ömrüň
dowamlylygyny uzaltmakda peýdalydygyny The New York Times ýazýar.
Dürli ýurtlaryň adamlaryny birleşdirýän kaloriýalary çäklendiriji jemgyýetler
bar. Ol jemgyýetiň prezidenti Braýan Dileýniň aýtmagyny görä, bu nazaryýete
uýujylar – müňlerçe adamlar ony özlerinde synag edip görýärler, ýöne iýmitiň
ýokumlylygyny peseltmekligiň adam üçin netijelidigi subut edilmedi, esasanam, bu
çeýe we gymmat bahaly barlag. Ömrüň dowamlylygyny uzaltmagyň usulyýetiniň
täsirine baha bermek üçin on ýyllyklar gerek.
http://www.vzglyad.ru/
94
MAZMUNY
Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Mälikgulyýewiç
Berdimuhammedowa “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy nesliniň ylmy gadamlary”
atly ylmy maslahata gatnaşyjylardan m i n n e t d a r l y k n a m a s y.................. 3
Karryýewa A.B. Mukaddes Ruhnamanyň türkmençe-iňlisçe düşündirişli
sözlüginiň ähmiýeti .................................................................................................... 5
Hudaýberenowa O. Osman-türkmen dessanlary ..................................................... 10
Taganowa M.A. Söz ýasalyşy öwrenmegiň taryhyndan .......................................... 17
Begliýew M. Iňlis dilinden türkmen diline terjime etmegiň käbir meseleleri ......... 25
Şammakow S., Ataýew K., Jumamyradowa G. Repetek döwlet biosfera
goraghanasynyň süýrenijileri .................................................................................... 31
Hydyrow P.R. Gündogar Türkmenistanyň gowaça meýdanlarynda ýaşaýan
tarsonemoid sakyrtgalary .......................................................................................... 37
Annaýewa G., Esenowa M., Muhamowa G., Suhanow M. Ýerli howa
şertlerinde ýaşaýan gan-damar basyşy ýokary bolan näsaglaryň peşewinde
serotoniniň mukdaryny kesgitlemek ......................................................................... 45
Nigarow A., Täşliýew S., Baýramdurdyýewa O. Amyderýa sinekliziniň
töweregindäki gurşawyň karbon çökündileri barada täze maglumatlar .................... 49
Batyrow S.Ş., Esedulaýew R.E., Annamuhammedow B.W., Durdyýew N.T.
Nebit guýusynyň kese boýunyň uzynlygyny saýlamakda teýýaka zolagynyň
täsiri.......................................................................................................................... 54
Nazarmämmedow Ö. Türkmenistanyň zeýkeşleriniň suwlaryny zäherli
maddalardan bioinžener usul bilen arassalamak....................................................... 63
Penjiýew A.M., Mammetsähedow B.D. Dikeldilýän energiýa çeşmelerini
ulanmagyň özüne düşýän gymmaty.......................................................................... 73
Öwliýakuliýew O., Öwliýakuliýewa G. Kompýuterde bir näbelli algebraik
deňlemeleriň drob düzüjili hyýaly köklerini hasaplamagyň algoritmi ...................... 79
Myradow J., Ýazkulyýew M. Gaz akymlarynyň biri-birine garyşmagyndaky
bolýan fiziki hadysalar ............................................................................................. 84
Mämmedow G. Meşhur pagta öwreniji alym ......................................................... 90
Internet ulgamlaryndan alnan gyzykly maglumatlar ................................................. 93
95
CONTENTS
Karryyeva A.B. On the importance of sacred Rukhnama turkmen-english explanatory
dictionary .......................................................................................................................................... 5
Hudayberenova O. Ottoman-turkmen destans ............................................................................. 10
Taganova M.A. On the problem of word-formation history ....................................................... 17
Begliyev M. Essentials of translation from english into turkmen ............................................... 25
Shammakov S., Atayev K., Djumadurdyyeva G. Crawler of Repetek state biospheric
reserve ............................................................................................................................................. 31
Khydyrov P.R. Tarsonemoins Mites inhabiting in the cotton fields of eastern
Turkmenistan .................................................................................................................................. 37
Annayeva A., Esenova M., Mukhamova G., Sukhanov M. Definition of serotonins
quantity in urine of the patients with arterial pressure living in local climatic
conditions ........................................................................................................................................ 45
Nigarov A., Tashliyev M.Sh., Bayramdurdyyeva O. New data about carboniferous
deposits of the borderlands of Amudary syneclise ....................................................................... 49
Batyrov S.Sh., Esedulayev R.E., Annamuhammedov B.V., Durdyyev N.T. The
influence of the critical area formation on the length of horizontal oil well bore .................... 54
Nazarmammedov O. Bio-engineering technique applied for purification of drainage
water of Turkmenistan from agricultural chemicals ..................................................................... 63
Penjiyev A.M., Mamedsakhatov A.M. The settlement cost price of use of renewed
sources of energy ........................................................................................................................... 73
Ovliyakuliyev O., Ovliyakuliyeva G. Algorithm of computer calculation of imaginary
roots with fractional coefficient of algebraical equation with one unknown quantity ............... 79
Myradov J., Yazkulyyev M. The physical phenomena at mixture of gas flows ...................... 84
СОДЕРЖАНИЕ
Каррыева А.Б. Туркменско-английский толковый словарь священной Рухнама и его
значение ........................................................................................................................................... 5
Худайберенова О. Османо-туркменские дестаны .................................................................... 10
Таганова М.А. Из истории изучения словообразования ........................................................ 17
Беглиев М. Некоторые вопросы перевода с английского языка на туркменский язык ..... 25
Шаммаков С., Атаев К., Джумадурдыева Г. Пресмыкающиеся репетекского
государственного биосферного заповедника ............................................................................. 31
Хыдыров П.Р. Клещи Tarsonemoins, встречающиеся на хлопковых полях восточного
Туркменистана .............................................................................................................................. 37
Аннаева Г., Эсенов М., Мухамова Г., Суханов М. Определение количества
серотонина в моче больных гипертонической болезнью, проживающих в местных
климатических условиях .............................................................................................................. 45
Нигаров А., Ташлиев М.Ш., Байрамдурдыева О. Новые данные о каменноугольных
отложениях окраинных зон амударьинской синеклизы ........................................................... 49
Батыров С.Ш., Еседулаев Р.Е., Аннамухаммедов Б.В., Дурдыев Н.Т. Влияние
призабойной зоны на выбор длины горизонтального ствола нефтяной скважины ............. 54
Назармамедов О. Биоинженерная технология очистки дренажных вод Туркменистана
от ядохимикатов ............................................................................................................................ 63
Пенджиева А.М., Маметсахатова Б.Д. Расчётная себестоимость использования
возобновляемых источников энергии ......................................................................................... 73
Овлиякулиев О., Овлиякулиева Г. Алгоритм вычисления на компьютере мнимых
корней с дробными коэффициентами алгебраических уравнений с одной неизвестной .... 79
Мурадов Дж., Язкулыев М. Физические явления при смешении газовых потоков .......... 84
96

Adobe Acrobat file (, 2Mb)

Transkript

Benzer belgeler

Milli dilimize eıelik kylaılyñ

MAGTYMGULY DÜİPSİZ UMMAN

howplumy ia-da howpsuz?

Garagum derıasy

Myrat Annanepesow S.Edebiıaty žurnaly 10/1989