Adobe Acrobat file (, 2Mb)
Transkript
Adobe Acrobat file (, 2Mb)
TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeşiň ylmy-nazaryýet žurnaly Scientific-theoretical journal of Supreme Council on science and technology under the President of Turkmenistan Научно-теоретический журнал Высшего совета по науке и технике при Президенте Туркменистана Eziz Türkmenistan – ata Watanym, gurban bolsun saňa bu janym-tenim! Eger-de men saňa sähelçe şek ýetirsem, goý, meniň elim gurasyn! Eger-de men saňa dil ýetirsem, goý, meniň dilim gurasyn! Eger-de men Türkmenistan Watanyma, Türkmenistanyň Prezidentine dönüklik etsem, goý, meniň ömrüm kül bolsun! 1 2007 AŞGABAT • YLYM 1 Baş redaktor A.G.Allanurowa Geňeş toparynyň agzalary: O.Musaýew, P.Esenow, N.Durdyýew, J.Nepesow, J.J.Ataýew, O.M.Posmanow, N.Nurgeldiýew, G.Mezilow. Jogapkär redaktor J.Nepesow Ýygnamaga berildi 05.01.2007. Çap etmäge rugsat edildi 02.03.2007. A – 29512. Ölçegi 70×1081/16. Gazet kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,05. Hasabat-neşir listi 8,131. Sany 565. Neşir №3. Sargyt №38. Ýylda 6 gezek neşir edilýär. YTÝG-yň “Ylym” neşirýaty. 744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15. YTÝG-yň çaphanasy. 744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15. Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär. © “Ylym” neşirýaty. © “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2007. 2 GARAŞSYZ, BAKY BITARAP TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTI GURBANGULY MÄLIKGULYÝEWIÇ BERDIMUHAMMEDOWA “BEÝIK SAPARMYRAT TÜRKMENBAŞY NESLINIŇ YLMY GADAMLARY” ATLY YLMY MASLAHATA GATNAŞYJYLARDAN M I N N ETDAR LYK NAMASY Çuňňur hormatlanylýan Gurbanguly Mälikgulyýewiç! Milletiň Ruhy Atasy Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň doglan gününiň hemde Türkmenistanyň Döwlet Baýdagynyň baýramçylygyna barha golaýlaşýan Garaşsyz ýurdumyzyň bagtyýar halky şol goşa baýramçylyga bagyşlap giň möçberdäki çäreleri guraýar, ylmy maslahatlary geçirýär. Türkmenistanyň taryhyna altyn harplar bilen ýazylan bu sene döwletiň mizemezligini hem halkymyzyň eýe bolan azatlygyny – beýik Garaşsyzlygyny özünde jemleýär. Çünki, her bir Garaşsyz, özygtyýarly ýurduň öz mukaddes döwlet nyşanlary bolýar. Mukaddes Baýdagymyz indi diňe bir ýurdumyzda däl, eýsem dünýäniň her bir künjeginde asudalygyň, agzybirligiň, jebisligiň, dostlugyň, türkmen halkynyň gahrymançylygynyň döwlet nyşany hökmünde erkana pasyrdaýar. Garaşsyzlyk ýyllary içinde Türkmenistanda ähli ugurlarda gazanylan üstünlikler hemmeleri haýran galdyrýar. Diňe bir ykdysadyýetde, halkyň halýagdaýyny gowulandyrmakda gazanylýan üstünlikler däl, eýsem türkmen halkynyň unudylan ruhy-ahlak gymmatlyklaryny, däp-dessurlaryny dikeltmekde bitirilen işler hem hemmeleri begendirýär. Bu babatda Beýik Serdarymyzyň öz halkynyň öňünde bitiren hyzmatlarynyň bahasyna ýetme ýokdur. Şoňa görä-de, bu goşa baýramçylyk halkymyzyň uludan-kiçä hemmesi üçin örän mukaddesdir. Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeş, Türkmenistanyň Bilim ministrligi tarapyndan geçirilýän şu ylmy maslahat Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň belent hyzmatyny, mukaddes Baýdagymyzyň şöhratly taryhyny we ol baradaky düşünjäni töwerekleýin açyp görkezmegi maksat edindi. Ylmy maslahatyň dowamy 9 sany bölümçede dowam etdirilip, olarda ýurdumyzyň ylmy edaralarynyň ýaş alymlarynyň, ýokary okuw mekdepleriniň mugallymlarynyň we talyplarynyň 150-den gowrak ylmy çykyşlary diňlenildi. Hormatly Gurbanguly Mälikgulyýewiç! Ylmy maslahatda, esasan, ýaş alymlar, talyplar çykyş edip, önümçiligiň dürli pudaklaryna, ylmyň dürli-dürli ulgamlaryna degişli ylmy garaýyşlaryny täsirli beýan etdiler. Ylmy çykyşlaryň iň bir guwandyryjy tarapy-da, olaryň giň gerimde pikir öwrüp, ylmy derňewli işleri alyp barýandyklaryndadyr. Döwletimiziň gün-günden ykdysady taýdan gurplanmagynda esasy orunlaryň birini tutýan gaz, nebit we ýerasty baýlyklarymyzy rejeli ulanmaga, özleşdirmäge, gaýtadan işlemäge, daşary ýurtlara çykarmagyň ähmiýetine ylmy nukdaýnazardan ýerlikli çemeleşmekleri has-da guwandyryjydyr. Önümçilige ornaşdyrylýan tehnikalaryň hyzmatyny nygtap, olaryň ylmyň gazananlaryny özünde jemleýän zawod-fabrik toplumlaryna içgin 3 aralaşmaklary we ylmy çözgütlerini hödürlemekleri ýaş alymlaryň işleriniň esasy aýratynlyklary boldy. Ylmy maslahata gatnaşýan ýaş alymlaryň, talyplaryň çykyşlary bu günki täze garaýyşly ylmyň diňe bir ylmyň hatyrasyna ýazylman, önümçilikde öz wagtynda orun almaly ylym bolmalydygyny görkezdi. Bu gün, bir tarapdan, ylmyň gazananlaryny önümçilige ornaşdyrmagyň netijeliligini artdyrmak barada düýpli ylmy işleriň ýazylmalydygy äşgär bolan bolsa, ikinji tarapdan, ylmy taryhy kökler bilen baglanyşykly, tebigatyň kanunyna laýyk açyşly ylmyň ulgamlaryny döretmelidigini maslahata gatnaşanlar özleriniň ylmy garaýyşlary bilen nygtadylar. Netijede, sözüň doly manysynda döwrüň talabyna düşünýän ylmyň ýaş nesliniň kemala gelip, güngünden kämilleşýändigi aýdyň boldy. Çuňňur hormatlanylýan Gurbanguly Mälikgulyýewiç! Biz ylmy maslahata gatnaşyjylar Siziň ömrüňiziň uzak, janyňyzyň sag bolmagyny we syýasy, döwlet işleriňizde hemişe rowaçlyklar arzuw edýäris! Ýaş alymlar Türkmenistan döwletimiziň ylmy-tehniki syýasatyny doly durmuşa ornaşdyrmakda jan aýaman halal zähmet çekerler. Goý, dünýä dursun, eziz Watanymyz – Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan dursun! Goý, dünýä dursun, mukaddes ýaşyl Baýdagymyz hemişe asuda pasyrdap dursun! Goý, Ruhy Atamyz Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň guran döwletiniň dowamaty dowam bolsun! Ruhuňyz belent bolsun! Ruhuňyz belent bolsun! Ruhuňyz belent bolsun! “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy nesliniň ylmy gadamlary” atly ylmy maslahata gatnaşyjylar. Aşgabat şäheri, 2007-nji ýylyň Baýdak aýynyň 15-i. 4 TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN №1 2007 A.B.Karryýewa MUKADDES RUHNAMANYŇ TÜRKMENÇE-IŇLISÇE DÜŞÜNDIRIŞLI SÖZLÜGINIŇ ÄHMIÝETI 5 müňýyllyk taryhly asly nurdan türkmen halkynyň geçmişini, milli mirasyny, dil aýratynlyklaryny öwrenmekde Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddes Ruhnamasynyň dünýä inmeginiň ägirt uly ähmiýeti boldy. Bu mukaddes Kitabyň dünýä halklarynyň ençemesiniň dillerine terjime edilmegi bolsa umumadamzat medeniýetine uly goşant bolmak bilen, dürli milletleriň wekilleriniň türkmen halkynyň taryhy, medeniýeti, ahlak ýörelgeleri, däp-dessurlary, dil aýratynlyklary barada giňişleýin düşünje almaklaryna mümkinçilik döretdi. Dünýä halklarynyň türkmen halkynyň taryhy, däp-dessurlary bilen tanyşmaklyga islegleriniň çuňňur kökleriniň bolandygyny biz geçmişde Türkmenistana syýahat eden syýahatçylaryň, alymlaryň, pelsepeçileriň ýazgylaryndan bilýäris. Türkmen halkynýň gadymyýetden kök alyp gaýdýan dil aýratynlygy has hem özüne çekijidir. Iňlis diliniň dünýäde giňden ýaýran dilleriň biri bolanlygy üçin mukaddes Ruhnama boýunça türkmençe-iňlisçe sözlügini taýýarlamagyň derwaýys meseleleriň biri hökmünde öňe çykýanlygyny görkezdi. Ol sözlük taýýarlanylanda aýratyn hem türkmen halkynyň milli aýratynlygyny ýüze çykarýan sözlere üns bermek zerurdyr. Şeýle sözlügiň gurluşyny şeýleräk göz öňüne getirmek mümkin: 1. Türkmen halkynyň milletini ýüze çykarýan sözler (milli durmuşy leksika) (alaja, don, gowurma, heýkel, keteni, tamdyr, ýaşmak we ş.m.). 2. Durnukly söz düzümleri (agzy bimaza, agzyny açdyrmak, altyn gabak atmak, aş saýlamak, başyna döwlet guşy gonmak, bir çukura tüýkürmek, böwrüňe diň salmak, çig süýt emmek, çileden çykarmak, kerwenini çekmek, öwlüýä ýykylyp alnan we ş.m.). 3. Pähimler, nakyllar we atalar sözleri. Beýle sözleriň düşündirilmegi daşary ýurt okyjysy üçin ähmiýetlidir, çünki bu sözleriň diňe türkmen milletine häsiýetli bolan milli sözlerdigi, olara meňzeş sözleriň başga dillerde ýoklugy şeýle sözlügiň zerurdygyny orta çykarýar. Häzir şol sözlerden käbirleriniň düşündirişini bermäge synanyşalyň. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddes Ruhnamasynda türkmen şaýsepleriniň atlary kän gabat gelýär. Elbetde, bu şaý-sepler daşary ýurt okyjysyna mälim däl. Şonuň üçin hem düşündirilmegine mätäç. Olardan käbirlerini mysal alalyň: 5 Apbasy − ýaş gyzlaryň, gelinleriň köýneginiň öňüne düzülýän köp sanly belli bir ölçegdäki, belli bir şekildäki kümüş bölekleri. Apbasy ýaş gelne ýa-da ýaş maşgala aýratyn bir gözellik berýär. Apbasy − a dozen of similar small silver jewels worn on girls and bride′s clothes as a decoration. Apbasy adds beauty to the bride′s dress. Heýkel − gartaşan aýallaryň Heykel − case adorned with precious gerdenlerinden aşyryp dakynýan gaýyş stones usually worn by older women gapjygy. Ol gaýyş gapjyk ýörite gymmat across their shoulder. daşlar bilen bezelendir. Kökenli ýüzük − 10 barmak üçin kümüşden ýasalan 10 sany ýüzügiň aýratyn zynjyrjyk bilen birleşdirilip ýasalan görnüşi. Kökenli ýüzük türkmen gyzlary durmuşa çykarylanda ýa-da toýşagalaňlarda barmaklara geýdirilipdir. Ol ýetişen gyzlaryň, gelinleriň inçeden uzyn, sülük deý barmaklaryna aýratyn gözellik, näziklik berýär. Kokenli yuzuk − a silver jewelry in the form of ten chained rings (one for each finger) worn by Turkmen girls usually on festivals like wedding party, etc. This jewelry adds beauty and tenderness to lady′s slender fingers. Umuman, mukaddes Ruhnamada şaý-sepler barada kän agzalýar. Serdarymyz şaý-seplere, olaryň näme üçin ulanylanlygyna uly üns berdi. Mysal üçin: “Türkmen gyzlarynyň şaý-seplerine üns beriň: gupba − tuwulga, çekelik − bukaw − boýundan gylyç salynmazlygyny üpjün edýär, gülýaka döşi, gursagy goraýar. Bilezik goly, donuň öňüne, arka tarapyna dakylýan dürli apbasylar, dürli şaýlar peýkamdan goraýar. Türkmen gyzyny doly şaý-sep bilen bezeseň − ol doly söweş geýmine giren söweşiji gyz bolýar. Hasaplanyp görülse, bir aýal ähli şaýsepini dakynsa, otuz alty kilogram altyn-kümüş götermeli bolýar. Türkmeniň zenana goýýan bahasy beýikdir” [1, 378 s.]. Mukaddes Ruhnamada gelin-gyzlaryň el işleri we milli egin-eşikleri bilen bagly sözler hem örän kän ulanylýar. Şeýle sözlerden birnäçesini mysal alyp göreliň: Alaja − ak we gara ýüplügiň goşulyp işilmeginden emele gelen ýüp. Türkmen halkynyň gadym döwürlerden bäri dowam edip gelýän yrym-ynançlaryna görä, alajanyň gözden-dilden goraýjylyk güýji bar. Ony çagalar, gelinler dakynýarlar. Alaja şekilli nagyşlar köýnekleriň ýakasynda, bolmak bilen hala hem salynýar. 6 Alaja − a braid woven from white and black thread. According to ancient Turkmen beliefs it is used as an amulet protecting from the Evil Eye. Alaja is usually attached to children and young women. Alaja is a pattern (ornament) set at along women′s collars and Turkmen carpet designs. Tahýa − bu ýörite keşdelenip taýýarlanýar we kellä geýilýär. Oglanlar we gyzlar üçin tikilýän tahýanyň arasynda uly tapawut bar. Oglanlar üçin tikilýän tahýa akgaýma nagyş salynýar, gyzlaryň tahýasy gülkeşde bilen nagyşlanýar. Gyzyň tahýasy gupba, çekelik ýaly şaý-sepler bilen bezelende, ol şa gyzynyň kellesindäki täji ýatladýar. Tahya − a traditional Turkmen skullcap embroidered with national ornaments worn by boys and girls. These two types of tahya have different embroideries: akgayma (white) pattern for boys and goulkeshde (coloured) pattern for girls. A cupola-shaped silver gupba with pendants in the skullcap together with chekelik (in the cheeks) remind us a crown on the head of a princess. Mukaddes Ruhnamada milli tagamlar, tagamlar bilen bagly enjamlaryň atlary köp gabat gelýär. Olardan käbirlerini mysal alalyň: Gowurma − maýda dogralan eti guýruk Govurma − small pieces of meat (mostly ýagda ýa-da öz ýagy bilen gowrulyp mutton or beef) fried in suet. Because of taýýarlanylýar. Türkmenistanyň howa hot weather conditions and lack of any ýagdaýlaryna görä, yssy ýurtda freezers in the past Turkmen people had sowadyjylaryň bolmazlygy bilen to keep meat in the form of govurma. baglylykda ony taýýarlamaklyk ýüze çykypdyr. Saçak − çörek dolamak, üçin ýörite düýe Saçak − cloth for keeping bread or ýüňünden dokalan mukaddeslik. Saçaga dining cloth traditionally woven of desterhan, supra hem diýlipdir. Saçak camel wool. Sachak is also known as toýda içine çörek we beýleki önümler desterhan or supra. Sachak is also used salmak üçin hem ulanylýar. Beýik for putting sweets and other presents Saparmyrat Türkmenbaşy “Saçak when going to some feast or celebration. rysgaly egninde göterýän The following statement of Saparmyrat mukaddeslikdir” [2, 31 s.] diýende, Turkmenbashy the Great “The table is saçagyň türkmen üçin iň beýik the sanctity which holds sustenance on mukaddeslikleriň biridigi, türkmen giň its shoulders” [3, 31 p.] reveals the sähra ýaly sahy, sada kalplydygyny figurative meaning of this word. nygtaýar. Tamdyr çörek bişirmek üçin toýun Tamdyr − large circular clay oven used palçykdan salynýan, adamyň biline ýetip for baking bread. Its average height is up duran beýiklikde bolan, tegelek to the waist of a person. Before baking görnüşlidir. Ot ýakylyp, gyzgynlyk belli the baker makes it white-hot, then puts bir derejä baransoň, tamdyryň arkasy flat cakes in a scorching oven. Usually agarýar we şol ýere çörek ýapylýar. Bir one tamdyr is used by several families in tamdyrda birnäçe hojalyk çörek bişirse, turn. Traditionally, the number of agzybirlikden alamat hasaplanylypdyr. tamdyrs in a village showed wheather its Obanyň agzybirligini tamdyryň sany dwellers lived in harmony or not. boýunça kesgitläpdirler. Mukaddes Ruhnamada halk däpleri, dessurlary, adatlary bilen baglanyşykly ulanylýan sözler, göçme manyly, ganatly sözler hem uly topary tutýar. Ol sözleriň, söz düzümleriniň üsti bilen türkmen halkynyň ähli däp-dessurlary örboýuna galýar. 7 Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy halkyň gadymy däp-dessurlaryny dolulygy bilen beýan edýär. Mukaddes Ruhnamada ulanylýan däp-dessurlardan käbirini alyp göreliň: Ädik çykartmak − toý dabarasynyň pursatlarynyň biri. Toý däbine görä, täze gelne nika gyýanlarynda ony “ähli synaglardan” geçirýärler. Bu däp oýun görnüşinde geçirilýär. Bir topar gelne goldaw berýän bolsa, ikinji topar − oglana. Gelin şol synaglaryň hötdesinden erjellik bilen gelse, ol başarnykly, dogumly hasaplanylýar. Baş salmak − toýuň ertesi güni gelniň tahýasyny gyňaja çalyşmakdyr. Bu gadymy türkmen däbi hem oýun görnüşinde geçirilýär. Aýallar topary gelniň tahýasyny çykaryp, oňa gyňaç atmaga çalyşýar, gyzlar topary bolsa, gelniň tahýasyny aýyrtmazlyga synanyşýar. “Söweş” şowhunly bolýar, ahyrda aýallar üstün çykyp, gyzyň tahýasyny aýryp, gelniň başyna gyňaç oraýarlar, onuň goşa örülen saçlaryny arkasyna taşlaýarlar. Bu bolsa gyzyň hakyky gelin bolanlygyny alamatlandyrýar. Beýik Serdarymyzyň belleýşine görä, “Gyz durmuşa çykyp, baş salnanda, şaýly tahýasy baldyzyna berilýändir” [2, 180 s.]. Adik cykartmak − (“taking the boots off”) – one of the episodes of a wedding party ceremony, a kind of test aimed to demonstrate the sleight of bride′s hands and her purposefullness. Nowadays this custom is still performed in the form of play with two groups of supporters − one for the bride and another one for the groom. Baş salmak − an ancient Turkmen tradition of changing the bride′s tahya (girl′s headgear) for gyngach (women′s headgear). This custom is performed in a form of a play between a group of girls and a group of women who try to take the bride′s tahya off while girls try to keep it. Eventually, the group of women gain a victory, put the bride′s plaits behind her back and cover her with another headgear gyngach symbolizing the bride′s new status. As it is stated in the Sacred Rukhnama “When a girl is getting married, her cap is given to the youngest sister of her husband” [3, 182 p.]. Mukaddes Ruhnamada ulanylan köp sanly nakyllardyr atalar sözleri, ganatly söz düzümleri türkmen halkynyň gadym wagtlardan bäri dowam edip, nesilden-nesle geçip gelýän däp-dessurlary, adatlary, yrym-ynançlary, ahlak ýörelgeleri barada giňişleýin maglumatlar berýär. Mukaddes Ruhnamada köp ulanylan çeper aňlatmalaryň köp döremegi paýhasly türkmen halkynyň ösen aň-düşünjeli, çeper pähim-paýhasyň eýesi bolan, almaz aňly, jöwher zehinli halk bolanlygyndan habar berýär. Müňýyllyklaryň dowamynda taryhda ilkinji gezek dünýäniň ençeme diline terjime edilip, dünýä halklary tarapyndan ykrar edilen mukaddes Ruhnamany peşgeş beren, türkmen dilini ähli öwüşginleri bilen dünýä ýüzüne ýaýmagyň hötdesinden gelen Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy bu mukaddes Kitabyň üsti bilen atababalarymyzyň döreden milli mirasy bolan paýhasa ýugrulan gymmatly hazynanyň − halk döredijilik eserleriniň dürdänelerini hem dünýä halklaryna elýeterli etdi. Türkmençe-iňlisçe sözlükde şu ugurlardan giňişleýin gürrüň edilse, türkmen durmuşy, ýaşaýşy, ahlak ýörelgeleri barada daşary ýurt okyjysy üçin baý maglumat bolup hyzmat etjekdigi ikuçsuzdyr. Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeşiň Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat instituty 8 Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Bitaraplyk aýynyň 21-i EDEBIÝAT 1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. – Aşgabat: TDNG, 2001. 2. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. Ikinji kitap. – Aşgabat: TDNG, 2004. 3. Saparmyrat Turkmenbashy. Rukhnama. – Ashgabat: TDNG, 2003. A.B.Karryyeva ON THE IMPORTANCE OF SACRED RUKHNAMA TURKMENENGLISH EXPLANATORY DICTIONARY The translation of the Sacred Rukhnama into foreign languages has demonstrated national peculiarities of the Turkmen people, their customs and traditions, moral values, rich cultural heritage. The evergrowing interest of the world public to Independent Turkmenistan and its people made it necessary to compile a special Sacred Rukhnama Turkmen-English Explanatory Dictionary which would give definitions to words and phrases which have no English equivalents, f.ex words conveying national features of Turkmen life (such as alaja, don, govurma, keteni, ýaşmak, etc) and phrases of national meaning (such as agzyny açdyrmak, alkysh aýtmak, altyn gabak atmak, baş salmak, etc.). This dictionary should serve “a key” to understanding of the unique national terms and idioms that express peculiarities of Turkmen mode of life and philosophy, culture and mentality, to further popularization of the great Leader’s works and Turkmen culture as a whole. А.Б.Каррыева ТУРКМЕНСКО-АНГЛИЙСКИЙ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ СВЯЩЕННОЙ РУХНАМА И ЕГО ЗНАЧЕНИЕ Священная Рухнама, опубликованная на иност ранных языках, продемонстрировала всему миру самобытность туркменского народа, его особенности, т радиции и обряды, нравственные ценности, богатейшее культурное наследие. Всевозрастающий интерес мировой общественности к независимому Туркменистану и его народу поставил во главу угла задачу подготовки специального Туркменско-английского словаря Священной Рухнама, дающего толкование словам и выражениям, не имеющим аналогов в английском языке, включая бытовую лексику (как например, alaja, don, gowurma, keteni, ýaşmak и т.п), а также фразеологизмы и устойчивые словосочетания (например, agzyny açdyrmak, alkyş aýtmak, altyn gabak atmak, baş salmak и т.п). Данный словарь должен служить “ключом” к раскрытию самобытной национальной терминологии, трактовке слов и фразеологизмов, выражающих национальные особенности быта туркмен и народных традиций, его философии и менталитета и содействовать дальнейшей популяризации трудов Великого Сердара и туркменской культуры в целом. 9 O.Hudaýberenowa OSMAN-TÜRKMEN DESSANLARY Ata-babalarymyzyň durmuşy, ahlagy, gylyk-häsiýetleri, guran döwletleri, taryhy şahslary we beýlekiler hakynda döredilen hem-de dünýä edebiýatynyň genjihazynasyna öwrülen osman-türkmen dessanlary Anadoluda XV asyrda döredilipdir. Bu döwür Anadoluda medeniýetiň, sungatyň we edebiýatyň hem gülläp ösen eýýamydyr. Osman-türkmen döwletiniň hökümdarlary edebiýat bilen içgin gyzyklanypdyrlar we olaryň özleri hem ençeme ajaýyp eserleri döredipdirler. Taryhda hökümdar Ýyldyrymyň ogly Emir Süleýmanyň hem şygyr ýazandygy hakynda maglumatlar bar. Süleýman Çelebiniň hem birnäçe möhüm eserleriniň bolandygy bize mälimdir. Şol döwrüň beýik şahyry Ahmediniň uly sarpa, hormat goýup, şygyrlaryna baha bermegi, ondan ylham alyp täsirlenmegi bu hökümdar şahyryň şygyr sungatyndan örän ussatlyk bilen baş çykarandygyny görkezýär. Emir Süleýman eserlerini osman-türkmen dilinde ýazypdyr. Ýanyndaky şahyrlara hem öz milli dillerinde şygyr ýazmagy ündäpdir. Hökümdar Soltan Myrat II osman-türkmen hökümdarlarynyň arasynda ilkinji bolup, bitewi bir eser (“Diwan”) ýazypdyr. Häzirki ulanylýan türk dili XV asyrda osman dili diýip at alan dildir. Osman-türkmen dili bu asyrda hökümdarlyk diline öwrülip, döwlet dili hökmünde ulanylýar. Munuň esasy sebäpleriniň biri hökümdarlygyň Rum we Balkan topraklaryndan Anadola çenli çäginiň giňelmegidir. Öň pars, arap dillerinde şygyr döretmek ýörgünli bolsa, indi ol öz ornuny osman-türkmen diline bermeli bolýar. Osman-türkmen dili bolsa, türk dili adyny alyp, ençeme asyrlardan bäri Türkiýäniň milli we döwlet dilidir. Bu döwürde tasawwuf edebiýatynyň görnükli wekilleri Hajy Baýram Weliniň (1353–1459), Akşemseddiniň (1389–1459), Eşret oglunyň (1353–1469) dini, sopuçylyk häsiýetli şygyrlaryndan başga-da, halk edebiýatynyň eserlerine hem uly orun degişlidir. Taryhy we edebi çeşmelerden alnan maglumatlara görä, bu asyrda halk şahyrlary Germiýan we Osman köşklerinde goldanypdyr. Olar halkyň toplanan ýerinde “Gorkut ata” boýlaryny, Nasreddin Hoja bilen baglanyşykly we beýleki hekaýatlary aýdypdyrlar. Olaryň döreden iň gymmatly edebi mirasy hem osman-türkmen dessanlarydyr. Osmantürkmen dessanlary tutuşlygyna osman-türkmen döwletine we onuň hökümdarlaryna bagyşlanyp ýazylan dessanlardyr. “Türk mazary”, “Osmanyň düýşi”, “Bilejigiň alnyşy”, “Rum iline geçiş” ýaly ýazary belli bolmadyk bu dessanlaryň esasynda Aşyk Paşazada “Tewarih-i Al-i Osman b.-Osman Gazi” [1], Arif Aly “Danyşmentnama” [14, 513 s.], Oruç beg “Tewarih-i Al-i Osman” [16] atly taryhy kyssalaryny döredipdirler. XV asyrda Beýik Seljuk-türkmen döwleti, Osman-türkmen döwleti, Garagoýunlylar, Akgoýunlylar döwletleri kemala gelipdir. Bu dessanlar osmantürkmen döwletiniň ýeňiş we gahrymançylyk saýasynda gurluşy hakynda halkyň ruhy buýsanç bilen sözlän hekaýatlarydyr. Olar halkyň aň hazynasynda ýaşap, dilden-dile geçirilip, biziň günlerimize gelip ýetipdirler. Osman-türkmen dessanlarynda gadymy türki edebiýatynda yslamdan öňki döwürde döredilen mifiki dessanlaryň däpleri saklanypdyr. Mysal üçin, “Osmanyň 10 düýşi” dessanyndaky agaç, yşyk, gylyç, daşa öwrülen ýüzük we beýlekiler “Ýaradylyş” dessanynda duş gelýän milli dessan serişdelerindendir. Süleýman Patyşanyň sallar bilen Rum iline geçişi baradaky hekaýatda hem Oguz han Türkmeniň Itil suwuny geçişine örän meňzeş wakalar beýan edilýär. Soltan Osmanyň saklatmak bahanasy bilen Bilejik şäherine ýollan ýükleriniň içine salyp, esgerlerini gala girizişi we ýeňiş gazanyşy baradaky hekaýaty-da gadymy dessanlarda duş gelýän wakalara örän meňzeşdir. Bularyň hemmesi XIV–XV asyrlarda Anadoluda gurlan iň beýik döwletleriň biri bolan Osman-türkmen döwletiniň kemala gelşi barada örän gyzykly dessanlaryň döredilendigini subut edýär. Osman-türkmen dessanlarynda gaýa tiresinden bolan türkmenleriň Anadola gelşi taryhy dessan dilinde beýan edilýär. Dessanlarda Çingiz hanyň Horasana ýörişinde gaýalaryň ol ýerden Gaýa Alp ogly Süleýman şanyň ýolbaşçylygynda elli müň kişiden ybarat bolup, Gündogar Anadola gelip, Erzinjanda we Ahlat sebitlerinde mekan tutandyklary gürrüň berilýär. Bu ýerde ýedi ýyl galanlaryndan soňra, Çingiz hanyň ölendigini bilýärler we ata Watanlaryna dolanmak isleýärler. Bu babatda “Türk mazary” dessanynda şeýle wakalar beýan edilýär. Süleýman şa ençeme kynçylyklaryň öňünde döş gerip, ata Watanyna dolanmak isleýän halkyň öňüne düşýär. Ýolda ok geçmez jeňňellikler, ötlem-ötlem daglar olaryň ýöremegine uly päsgel berýärler. Mal-garanyň ählisi diýen ýaly ýolda gyrylýar. Emma hiç kimiň hem ol ýerlerde galasy gelmeýär. Watan topragy olary özüne dartýar. Göç Halap welaýatyna gelýär we Jaber galasynyň ýanyndaky Fyrat derýasyndan geçmek isleýärler. Süleýman şa aty bilen suwa girýär. Derýanyň çuň ýerinde at ürkýär we onuň üstündäki Süleýman şa suwa ýykylýar. Suwdan çykarýançalar, ol gark bolup ölen eken. Süleýman şanyň jesedini Jaber galasynyň öňünde jaýlaýarlar. Häzire çenli ol mazara “Türk mazary” diýýärler. Bu mazar häzirki wagtda Türkiýäniň çäginden iki ýüz kilometr uzaklykda, ýagny Siriýa çäklerinde ýerleşýär. Onuň üstüne Soltan Abdylhamit tarapyndan uly gümmez saldyrylýar. Jaber galasy we bu gümmez şu günler hem taryhy ýadygärlik hökmünde saklanýar. Baştutanlary wepat bolansoň, bu adamlaryň bir bölegi Horasana dolanyp barýar. Süleýman şanyň dört oglundan ikisi Watanyna dolanýar. Beýleki ogullary Ärtogrul bilen Dündar beg bolsa dört ýüz atly bilen ýene Ruma ýöriş edýärler. Olar ýolda biri-biri bilen söweşýän iki sany goşuna gabat gelýärler. Ýigitler ýeňilýän tarapa kömek bermek üçin söweşe girýärler we gahrymanlarça söweşip, ýeňiş gazanýarlar. Soňra bu söweşen goşunlaryň seljuk hökümdary Soltan Alaeddiniň we tatar hanynyň goşunlarydygyny anyklaýarlar. Gaýalaryň goldaw beren goşuny hem öz ganybir türkmenleri – seljuk goşunlary bolup çykýar. Soltan Alaeddin olara beren kömekleri üçin minnetdar bolýar we Anadolynyň Söwüt sebitlerini oturymlyk ýer üçin, Domaniç we Ermeni daglaryny bolsa ýaýla üçin gaýa türkmenlerine bagyşlaýar. [14, 510 s.]. Bu dessanda bolan wakalar, oňa gatnaşýan taryhy şahslar hakynda Aşyk Paşaoglunyň “Tewarih-i Al-i Osman b.-Osman Gazi” [1, 54 s.], Neşriniň “Jahannama” [13, 82 s.] atly taryhy işlerinde hem beýan edilýär. Dessanda Ärtogrul Gazynyň kakasynyň Süleýman şa bolandygy aýdylýar. Ýöne taryhy çeşmelerde bar bolan maglumatlara [17, 81 s.] görä, bu dessanda we Aşyk Paşaoglunyň “Tewarih11 i Al-i Osman b.-Osman Gazi” [1] işinde käbir taryhy şahslar garyşdyrylyp berlipdir diýlip hasap edilýär. Mysal üçin, olarda ady tutulýan we suwda gark bolup ölen Süleýman şa Soltan Osmanyň atasy däldir. Hakykatda bolsa, Soltan Osmanyň atasy, ýagny Ärtogrul gazynyň kakasy Soltan Alp Arslanyň goşun serkerdesi bolan, 1071-nji ýylda Anadoludaky bolan uruşda edermenlik görkezen we Alp Arslan tarapyndan ol ýerde gurlan seljuktürkmen döwletine hökümdar goýlan Süleýman Şa bin Gutulmyşdyr. Bu hökümdar 1086-njy ýylyň Gorkut aýynyň 5-ine Halap töwereklerinde seljuk emirleriniň biri Emir Tutuş bilen düşünişmezlikde bolan gowgada gahrymanlarça söweşip, wepat bolýar. Emma dessandaky Süleýman şa diýlen şahsyýetiň ýatan ýeri diýlip aýdylýan Türk mazarynda jaýlanan gerçegiň 1146-njy ýylda Jaber galasyny almak üçin gaban wagtynda hyzmatkäri tarapyndan öldürilen Halap we Mosul emiri Atabeg Zeňňiniň bolmagy-da ýa-da Fyrat derýasynyň bir goly bolan Hapurda gark bolup ölen seljuk hökümdary Gylyç Arslan I bolmagy-da mümkindir [17, 81 s.; 12, 398-399 s.]. Osman-türkmen dessanlarynyň ünsüňi çekiji dessanlarynyň ýene biri-de “Osmanyň düýşi” dessanydyr. Bu dessan türki halklarynyň edebiýatynyň gadymy dessan döwründe döredilen dessanlaryň alamatlaryny özüne iň köp siňdiren dessandyr. Bu dessanda wizantiýalylara garşy söweşen Anadoludaky osman-türkmen gerçekleri hakynda gürrüň berilýär. Hakykatdanam, bu gerçekleriň edermenlikleriniň, gahrymançylyklarynyň bir ajaýyp düýş kimin halkyň aňynda ýaşap gelýändigi öňe sürülýär. Dessanyň gysgaça mazmuny şundan ybaratdyr. Şol döwürde Söwüt şäheriniň töweregindäki obalaryň birinde Ebedaly atly bir halal, arassa ahlakly, pirlik derejesine ýeten şyh ýaşaýan eken. Osman bu şyhyň gyzy Malhun hatyna aşyk bolup, oňa öýlenmek isleýär. Ol munuň üçin Ebedaly şyhyňka iki ýyllap gatnaýar, emma şyh oňa gyzyny bermäge razy bolmaýar. Ýöne Osman hem ondan el çekmeýär, irginsizlik bilen şyhyňka gatnaýar. Bir gün Osman Ebedaly şyhyň metjidinde ýatyrka, bir düýş görýär. Düýşünde ol Ebedaly şyhyň ýanynda ýatanmyş. Birden Ebedaly şyhyň gujagynda bir aý dogýar. Aý doluşyp, tegelenip, Ebedalyň gujagyndan çykyp, Osmanyň gujagyna girýärmiş. Şol wagt onuň garnynda bir agaç bitip, ulalmaga başlaýar we beýgeldigiçe ýaşyl reňke girip owadanlaşýar. Onuň şahalarynyň kölegesi bütin dünýäni tutýarmyş. Agajyň ýanynda gezek-gezegine dört sany daglar görnüp geçýärmiş. Ol daglar Kawkaz, Atlas, Toros we Balkan daglary eken. Agajyň köklerinden Dijle, Fyrat, Nil we Tuna derýalary çykýar. Bu derýalaryň üstlerinde uly gämiler ýüzüp ýör eken. Düzlükler bolsa ekin meýdanlaryndan dolumyş. Daglaryň depeleri tokaýlar bilen örtülendi. Jülgelerinde şäherler, şäherlerinde bolsa kaşaň metjitler bardy. Bularyň hemmesiniň altyn gümmezleriniň depesinde Aýyň şekili ýalpyldap görünýär. Minaralarynda azançylar azan okaýarlar. Bu azan sesleri agajyň şahalaryndaky guşlaryň jürküldisi bilen garyşyp, ajaýyp bir owazy emele getirýär. Birden agajyň ýapraklary gylyç ýaly uzamaga başlaýar. Soňra olar duýdansyz ösen ýeliň ugry boýunça Stambul şäherine tarap uzap başlaýarlar. Stambul şäheri edil iki sany pöwrize we iki sany merjen gaşlar oturdylan almaz bolup, onuň gözüne görünýär. Birden ol almaz bütin dünýäniň daşyna gurşalan ýüzügiň gaşy bolýar. Ony Osman öz barmagyna dakýar. Şol wagt hem ukudan oýanýar. Ol gören düýşüni Ebedaly şyha gürrüň berýär. Ebedaly şyh oňa: “Oğul, 12 Osman! Sana muştuluk olsun kim Hak Ta`la sana ve neslüne padişahlık verdi. Mübarek olsun” [7, 85 s.] diýýär we derrew nika gyýyp, gyzyny Osman gaza berýär. Ebedaly şyh Osmanyň düýşüni ýoranynda şyhyň ýanynda Durdy ogly Kumral Dдde atly bir derwьє mьridi hem bar eken. Ol derwьє Osmana: “Ay, Osman! Sana padiєahlэk verildi. Bize dahэ єьkrana gerek” [7, 85 s.] diýýär. Osman Gazy oňa: “Her ne vaktэn kim padiєah olam, sana bir єehir vereyin” [7, 85 s.] diýýär. Emma derwüş: “Bize şu köycügez yeter. Şehriden vaz geldük” [7, 85 s.] diýýär. Osman gazy muny kabul edýär. Derwüş ondan bu karary kagyza ýazyp bermegini soraýar. Osman gazy özüniň ýanynda kagyzynyň ýokdugyny aýdyp, oňa ata-babalaryndan galan gylyjyny we kiçijik demir sandygyny berýär. Ol: “…Ve ger Hak Taäla beni bu hizmete kabul ederise benüm neseb ü neslüm dahэ ol kэlэcэ gцrerler, kabul ederler, kцyьni almayalar” diýýär [7, 85-86 s.]. Osmanyň gören düýşi hakynda Ýdris-i Bitlisi tarapyndan pars dilinde ýazylan eserde [10, 25 s.] hem gürrüň edilýär. Taryhçylar Hammer “Devlet-i Osmaniye Tarihi” [9, 11 s.] we Gibbona “Osmanlı İmparatorluğu`nun Kuruluşu” [8, 12 s.] atly eserlerinde bu düýşi Idris-i Bitlisiniň eserinden göni alyp, terjime edipdirler. Käbir çeşmelerde bu düýş Ärtogrul Gazy tarapyndan görlüpdir diýen çaklamalar hem öňe sürülýär [5, 11 s.]. Dessanda beýan edilen düýş meselesi öňki dessan döwründe ýörgünli bolan usullaryň biridir. Bu düýşde dessan döwrüniň agaç, bezeg daşy, suw söýgüleri ýaly meseleleri hem öňe sürülýär. “Bilejigiň alnyşy” atly dessanda osman-türkmen taryhynda uly orun tutan Bilejik şäheriniň alnyşy hakyndaky waka giňişleýin suratlandyrylýar. Bilejikde ýeňiş gazanylmagy ýene öňki dessan döwrüniň alamatlary bilen beýan edilýär. Has dogrusy, bu halk arasynda täze mana eýe bolan dessan wakasy bolup, taryha geçirilendir. Dessanda waka şeýle suratlandyrylýar: Osman beg ilki döwürlerde Bilejik tarapyndan örän arkaýyndy. Onuň hökümdary bilen dostlukly aragatnaşygy bardy. Hatda ýaýla ýazlaga göçen wagtlarynda hem iň gymmatly zatlaryny Bilejik galasyna amanat goýup, olara ynanýar. Dessanda Osman begiň ugurtapyjylygy, batyrlygy, mertligi suratlandyrylýar. Ol dosta wepaly gerçek ýigit. Özüniň şan-şöhratyny bileginiň güýji, pähim-paýhasy bilen gazanýar. Osman beg eýelän ýerlerinde halkyň hal-ýagdaýyna seredýär, olaryň arzlaryny diňleýär. Emma namartlara welin, berk jeza bermegi başarýar. Ol ýüregi bilen ynanýan, özüniň iň ýakyn dosty hasap edip ýören, hatda oňa hemişe özüniň iň gymmatly zatlaryny, aýal-gyzlaryny amanat goýar ýaly derejede ynanýan Bilejigiň hökümdarynyň dönüklik edip, hile gurajak bolýandygyny eşiden wagtynda oňa örän gahary gelýär. Şol bir wagtda ilki bu habara hatda ynanmaýar. Emma habar çyn bolup çykanda, has-da gynanýar. Ol geçmesi kyn bolan Bilejik galasyny hile bilen almagy ýüregine düwýär we ony hem başarýar. Halk arasynda giňden ýaýran bu dessanda “Ýakma, bişersiň, gazma, düşersiň” nakyla eýerilip, Osmanyň galany hile bilen eýeländigi giňden beýan edilýär. Ýöne taryhçylaryň habar bermegine görä, Bilejik galasy Osman beg we onuň edermen goşuny tarapyndan birnäçe günläp, gahrymanlarça söweşilip eýelenýär [14, 512 s.]. 13 Dessanda agzalýan gözel gyz Nilüfer hatyn Bilejigiň hökümdarynyň öýlenjek gyzy däl-de, onuň öz gyzydyr. Osman beg bu gözellikde, edep-ekramlykda özüni tanadan gyzy öz ogly Orhana alyp berýär. Ýewropaly taryhçylaryň Troýanyň grekler tarapyndan eýelenmegi hakyndaky berýän maglumatlaryna meňzeş bu wakanyň heniz seljuklar zamanynda döredilen “Danyşmentnama” [3, 136 s.] eserinde berilýän bir waka bilen hem meňzeşligi bar. Aslynda söweş bilen eýelenen Bilejigiň hile bilen alnandygyny görkezýän bu wakanyň osmantürkmen dessanlaryna “Danyşmentnamadan” alnan bolmagy-da mümkindir. “Rum iline geçiş” atly dessanda agzalyp geçilýän osmanlylaryň Rum iline geçişleri hakyndaky taryhy maglumatlar Şükrullahyň “Behjetüt – Tewarihinden” [2] başlap, Oruç begde [16], ýazary näbelli osman taryhynda [4], Neşriniň [13] we Aşyk Paşazadanyň ýazan taryhy işlerinde [1] hem berilýär. Dessanda bu maglumatlar çeperleşdirilip, dessan dili bilen beýan edilýär. Onda berilýän maglumatlara görä, osmanlylar Rumiline tarap sallarda ýüzüp geçipdirler. Olaryň başynda bolsa Osmantürkmen döwletiniň ikinji hökümdary Soltan Orhanyň ogly Süleýman Patyşa bolupdyr. Dessanda Süleýman Patyşanyň Rumiline ýönekeý sallar ýasap barşy gadymy “Oguz Kagan” dessanynda Oguz hanyň Itil derýasyndan geçişine meňzedilip alnypdyr. Bularyň hemmesi halkyň öz kalbynda ýaşap ýören gahrymanlarynyň edermenligini, ugurtapyjylygyny, batyrlygyny nygtamak üçin, öňki hekaýatlardaky, dessanlardaky taryhy maglumatlary peýdalanandygyny görkezýär. Arif Alynyň “Danyşmentnama” [3], şahyr hem taryhçy Neşriniň “Jahannama (Kitabэ Cihan-nьma)” [13], gцrnьkli taryhзy Oruз begiň döreden “Tevarih-i Al-i Osman” [16] dessanlarynda hem osman-türkmen hökümdarlary, olaryň basyp alan ýurtlarynda adalatly döwleti gurmagy başaryşlary barada gymmatly maglumatlar berilýär. Osman-türkmen hökümdarlary basyp alan ýurtlarynda adalatly döwleti gurmagy başarypdyrlar. Aslynda, türkmen milleti Oguz han Türkmeniň eýýamyndan başlap, döwlet gurmagyň baý tejribesini gazanmagy başarypdyr. Ýewropada “Döwlet gurjak bolsaň, türkmeni çagyr” pähimiň ýöne ýere döremändigi bellidir. Osman-türkmen dessanlary XV asyr taryhy boýunça ýörite gollanma hökmünde ençeme asyrlap ulanylyp gelnipdir. Olary öwrenmek türkmen halky üçin hem möhümdir. Çünki, bu dessanlarda biziň türkmen milletimiziň taryhy geçmişiniň parçalary beýan edilýär. Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen milli dünýä dilleri instituty Kabul edilen wagty 2007-nji ýylyň Bitaraplyk aýynyň 8-i EDEBIÝAT 1. Aşık Paşa-Zade. Tevarih-i Al-i Osman. – Istanbul, 1949. 2. Atsyz. Dokuz Boy Türkler ve Osmanlı Sultanları Tarihi. – Istanbul, 1939. 3. Blochet E. Catalogue Des Manuscrits Turcs. I t. №317 / Kıssa-i Melik Danişmend Gaazi Ahmed İbni Ali. 4. Fr.Giese. Die Altosmanischen anonymen Chroniken. I – Breslau, 1922. 14 5. Fuad Köprüli. Osmanlı İmparatorluğu‘nun Kuruluşu Mes‘elesi, Hayat Mecmuası. – Ankara, 1927. 6. Fuat Köprüli. Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları. – Ankara, 1963. 7. Gadymy döwürden häzirki zamana çenli Türkiıe türk edebiıaty (taryh-atlarıazgylar). – Ankara, 2003. 8. Gibbona. Osmanlı İmparatorluğu‘nun Kuruluşu. terc. Ragıp Hulusi. – Istanbul, 1928. 9. Hammer. Devlet-i Osmaniye Tarihi. terc. Ata Bey. – Istanbul, 1928. 10. (Idris-i Bitlisi. Heşt Behişt) / Üniversite Ktb, Farsca yazmalar, 101/a. 11. Köprülizada Mehmed Fuad. Türk edebiyatı tarihi. – Stambul, 1928. 12. Mustafa Necati Sepetçioglu. Kapı. – Stambul, 1989. 13. Neşri. Kitab-ı Cihannüma. – Ankara, 1949. 14. Nihad Samy Banarlı. Resimli türk edebiyatı tarihi. – Stambul, 1997. 15. Oguznama. – Aşgabat, 2001. 16. Oruç beg. Tevarih-i Al-i Osman. – Hannower, 1925. 17. Osman Turan. Selçuklular zamanında Türkie. – Stambul, 1971. 18. Şükri Elçin. Halk Edebiyatına giriş. – Ankara, 1986. O.Hudayberenova OTTOMAN-TURKMEN DESTANS This article considers the historic literary values and the artistic peculiarities of the 15-th century ottoman-turkmen destans revealing the heroic campaigns and the state policy of the ottoman-turkmen sultans. These destans are the historical, cultural heritage of the Turkmen people, an invaluable source for studying their heroic past and the period of cultural, and literary Renaissance of Anatolia when the rulers of the turkmen-ottoman state paid a great attention to literature and created their own masterpieces. The literary traditions peculiar to ancient Turkic mythic destans were followed by ottoman-turkmen destans. Thus, the images of wood, light, sabre, etc used in “The Ottoman’s Dream” destan turned to be popular poetic means of description of later destans, such as “The creation”. The description of Suleyman Shah’s travel to Rum reminds the story of Oguz khan Turkmen’s voyage to the Itil river. The story of Sultan Osman’s trick in order to give the opportunity for his troops to enter the fortress and gain the victory over his enemy resembles some episodes of ancient destans. The ottoman-turkmen rulers managed to establish the states of justice in the conquered countries. One can get a valuable information concerning the ottomanturkmen rulers and their states from Arif Ali’s Danishmentnama, from Neshri’s Jakhannama, Uruch beg’s Tevarisi Ali Osman and other books. The Turkmen people has a rich state experience. The ottoman-turkmen destans poetically reflect the life of Turkmen people in the past. Since the XV-th century the 15 ottoman-turkmen destans have been used as a valuable material for studying the Turkmen history. О.Худайберенова ОСМАНО-ТУРКМЕНСКИЕ ДЕСТАНЫ В ст атье рассматривают ся историко-литературное значение и художественные особенности османо-туркменских дестанов XV века, повествующих о героических походах и государственных делах османотуркменских султанов. Эти дестаны являются историко-культурным наследием туркменского народа и бесценным источником в изучении его героического прошлого. XV век – эпоха процветания анатолийской культуры, искусства и литературы, периода, когда правители османо-туркменского государства, являясь авторами ряда литературных произведений, уделяли особое внимание развитию литературы. В османо-туркменских дестанах сохранились и были продолжены традиции древних мифических дестанов, созданных в доисламский период. Например, образы дерева, света, сабли, окаменевшего кольца и др., встречающиеся в дестане “Osmanyň düýşi” (“Сон Османа”), являют ся эпическими средствами, использоваными в дестане “Ýaradylyş” (“Творение”). В легенде о том, как царь Сулейман добрался до Рума при помощи плотов, имеются аналогичные эпизоды, о которых повествуют легенды о преодолении Огуз хан Туркменом реки Итиль. Легенда, в которой рассказывается о том, как султан Осман под предлогом хранения грузов провел в крепость своих воинов и одержал победу, имеет большое сходство с событиями, изложенными в древних дестанах. Характерной чертой османо-туркменского правления в завоеванных ими странах был принцип справедливости. В дестанах Арифа Али “Danyşamentnama” (“Искусство беседы”), поэта и историка Нешри “Jahannama” (“Описание Вселенной”), видного историка Оруч бека “Tevarih-i Al-i Osman” (“История Али Османа”) имеются ценные сведения о османо-туркменских правителях и созданных ими государствах со справедливым правлением. Туркменская нация берет свое начало от Огуз хан Туркмена и уже в самом начале своего исторического развития сумела обрести богатый опыт в строительстве государства. Османо-туркменские дестаны – это дестаны, которые целиком посвящены истории османо-туркменских государств и их правителям. Османо-туркменские дестаны в течение ряда веков использовались как специальные пособия по истории XV века. Изучение этих дестанов имеет большое значение и для туркменского народа, ибо в них художественно отражено его историческое прошлое. 16 M.A.Taganowa SÖZ ÝASALYŞY ÖWRENMEGIŇ TARYHYNDAN Türkmen dilinde söz ýasalyş bilen giňeşleýin iş eden alymlara P.Azymow we A.Borjakow degişlidir. Türkmen dil biliminde-de söz ýasalyş bilen baglanyşykly meseleler elmydama dilçileriň üns merkezinde bolupdyr. S.Agabekow at, işlik we hal hakynda gürrüň edende, olary ýasaýjy goşulmalaryň hem üstünde durup geçen bolsa [1, 31-34 s., 40-43 s., 60-62 s., 92-93 s.], I.Belýaýew öz işinde türkmen dilinde söz döredijiligi (словопроизводство в туркменском языке) diýen bölümi berýär we goşulmalary her söz toparyny ýasaýjylara bölmäge synanyşyk edipdir [9, 101-113 s.]. M.Geldiýew we G.Alparow hem öz kitaplarynda “Sözleriň ýasalyşy” diýip atlandyrylan ýörite bölüm berip, söz ýasalyş barada morfologiýa bölüminde-de giňeşleýin gürrüň edipdirler [14, 87-110 s.]. A.Garahanowyň kitabynda-da morfologik söz ýasalyşa degişli maglumat berilýär [18]. H.Baýlyýew we G.Sopyýew öz okuw gollanmalarynda “söz bölekleri” diýen bölüm berýärler we her söz toparyna degişli sözleriň ýasalyşy barada söz toparlary öwrenilende gürrüň edýärler [8]. A.Gurbanow we N.Kürräýewiň grammatikasynda her söz toparyna degişlilikde sözleriň ýasalyşyna üns berilýär [15]. H.Baýlyýewiň “Häzirki türkmen diliniň grammatikasynyň gysga kursy” diýen kitabynda morfologik söz ýasalyşyň gowy nusgalary barada gürrüň edilýär [7, 27-42 s., 54-66 s., 121-123 s.]. “Häzirki türkmen dili” atly dilçiler tarapyndan taýýarlanan işde söz ýasalyş ýollary barada gürrüň edilýär [17, 105-133 s.]. P.Azymow, G.Sopyýew, Ý.Çöňňäýew dagynyň kitabynda-da söz ýasalyşa üns berlipdir [6]. Sözleriň goşulmalar arkaly ýasalyşyna P.Azymowyň [4], sözleriň biribiri bilen goşulmagy arkaly ýasalyşyna R.Berdiýewiň [10] ýörite monografiýalary bagyşlanyldy. P.Azymow özüniň “Türkmen diliniň meseleleri” diýen işinde “Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş ýollary hakynda” atly bölüm berýär we onda türkmen dilinde söz ýasalyşyň dürli ýollary barada giňeşleýin durup geçýär [5, 207260 s.]. A.Borjakow özüniň “Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş” atly ýokary mekdepleriň talyplary üçin niýetlenen gollanmasynda söz ýasalyş bilen baglanyşykly umumy düşünjeler, söz ýasalyş ýollary barada giňeşleýin gürrüň berýär [11]. Söz ýasalyş dil biliminiň iň çylşyrymly we köp şahaly ulgamyny emele getirýär. Onuň birlikleri dürli kanunalaýyklyklara boýun egýär. Dil bilimi ylmynyň bölümi hökmünde söz ýasalyşyň ösüş döwrüniň başlangyjynda, onuň ornuny dürlidürli kesgitlenilipdir. XIX asyrda we XX asyryň birinji çärýeginde emele gelen dil biliminiň däbine görä, söz ýasalyşy grammatika, köplenç morfologiýa degişli edýärler. Dil biliminiň taryhyndan onuň diňe bir morfologiýa bilen däl, eýsem sintaksis bilen baglanyşygyna üns çekilendigini hem bilmek bolýar. Söz ýasalyşyň morfologiýa bilen baglanyşygy häzirki zaman derňewlerde-de aýdylýar. Mysal hökmünde rus diliniň grammatikasyny we türki dillere degişli XX asyryň 90-njy ýyllaryna çenli neşir edilen grammatikalaryň ählisini getirmek bolar. Rus diliniň grammatikasynyň awtorlary “grammatika” diýip, dil biliminiň fonetikadan başlap sintaksisa çenli aralygyna düşünip, söz ýasalyşa we morfemika bagyşlanan bölümi morfologiýanyň öňünden 17 ýerleşdiripdirler [29]. Taryhda söz ýasalyşyň söz hakyndaky ylym hökmünde etimologiýanyň düzümine goşulan wagty hem bolupdyr. Häzirki döwürde-de käbir dillerde söz ýasalyş leksikologiýanyň bölümi hökmünde öwrenilýär. Söz ýasalyşa şeýle garaýyş tötänleýin däl. Söz hakyndaky ylym hökmünde ol gönüden-göni leksikologiýanyň kanunalaýyklyklary bilen baglanyşyklydyr. Şol bir babatda söz ýasalyş kanunalaýyklaryň berk berjaý edilmegi, olaryň sanynyň leksikologiýa hadysalaryna garanda az bolmagy, diliň grammatika gurluşyna täsir etmegi olary grammatika ýakyn edýär. Ýöne söz ýasalyş diňe özüne mahsus bolan aýratynlyga-da eýedir. Söz ýasalyş kanunalaýyklyklary grammatik kanunalaýyklyklardan san hem hil taýdan tapawutlanýarlar. Söz ýasalyş kanunalaýyklaryň sany grammatiklerden has köpdür. Söz ýasalyş serişdeler giň many (semantik) kategoriýalary beýan edýär-de, predmetler bilen hadysalaryň arasyndaky baglanyşygy öwrenmeýär. Şol bir wagtdada söz ýasalyş arkaly ýüze çykarylýan semantik kategoriýalar leksikologik kategoriýalara gabat gelmeýär. Olar belli bir gurluşlar bilen bagly bolýarlar we çäkli häsiýete eýedirler. Söz ýasalyşyň özboluşlygy eýýäm XX asyrda köp işleriň ýazylmagyna getirýär. Ol işlerde onuň käbir meseleleri beýan edilipdir. Söz ýasalyşyň meselelerine bagyşlanan dürli häsiýetli işler ýazylýar: kandidatlyk we doktorlyk dissertasiýalar, monografiýalar we okuw gollanmalary we ş.m. Mysal üçin, türkmen [5; 11], rus [36, 38, 28, 34], german we umumy dil bilimi [21, 22, 23], iňlis [19, 20], fransuz [12], ispan [2], nemes [31, 32, 13] we ş.m. dilleri boýunça işler ýazyldy. Umuman, häzirki döwürde söz ýasalyş dil biliminiň özbaşdak bölümi hökmünde giňden öwrenilýär. Dünýä dil biliminde onuň şu meseleleri gowy işlenilipdir: sinhron we diahron söz ýasalyşyň tapawudy we biri-birine gatnaşygy, sinhron söz ýasalyşyň dinamikasy; söz ýasalyş derňewiniň usulyýeti. Söz ýasalyşyň dürli ýollary (sposoby), şeýle-de onuň sintaksise bolan gatnaşygy, söz ýasalyş modelleşdirmeginiň meseleleri, ýasama we goşma sözleriň nominatiw hyzmaty we beýlekiler. Käbir meseleler häzirem jedelli bolup galýar. Olara şular degişlidir: söz ýasalyş usulynda prefiksasiýanyň orny (onuň söz goşulyşa gatnaşygy, söz ýasalyşyň usuly hökmünde özbaşdaklygy: onuň suffiksasiýa bilen bilelikde affiksal söz ýasalyşa gatnaşygy “ýarym affiksasiýanyň” bolmagy – onuň söz ýasalyşa we affiksasiýa gatnaşygy we söz ýasalyşyň özbaşdak usuly hasaplanmagy; söz ýasalyş manysynyň anyklanmagy, söz ýasalyş paradigmasy, söz ýasalyş zynjyry, söz ýasalyş öýjügi we beýlekiler. Söz ýasalyşyň dildäki hyzmaty onuň leksikografik berlişi bilen bagly meseleleri hem ýüze çykardy. Rus diliniň kök morfemalarynyň sözlügi bilen bilelikde, G.Augstyň sözlügi hem çapdan çykdy. Onda nemes diliniň söz ýasalyş morfemalary gysgaça beýan edilýär [3]. Söz ýasalyş elementleriniň sözlügini düzmäge ilki bilen german dillerini öwrenýän sowet alymlary synanyşdylar [30]. Söz ýasalyşyň diliň özbaşdak bölümi hökmünde ykrar edilmegi bilen dil biliminde onuň derejelik häsiýeti baradaky, ýagny dil gatlaklaryndaky tutýan ornuny kesgitlemek bilen bagly meseläniň ýüze çykmagyna getirdi. Giňden ýaýran hem köpler tarapyndan kabul edilen nukdaýnazar söz ýasalyşy dereje aralyk ýerde 18 goýmagy öňe sürýär. Sebäbi ol fonologiýa bilenem, leksika bilenem, grammatika bilenem, şeýle-de, diliň beýleki dereje aralyk ýerleri (oblastlary) bolan frazeologiýa hem stilistika bilenem baglanyşykly bolup durýar. Söz ýasalyşyň dereje aralyk ugur hökmünde giňden öwrenilip ýazylan iş Ý.S.Kubrýakowa degişlidir [10, 11, 12]. Diliň umumy ulgamynda özbaşdak ulgam şahamçasyny emele getirýän söz ýasalyş diliň beýleki derejelerinden we ugurlaryndan (oblastlaryndan) üzňelikde (izolýasiýada), ýagny hiç biri bilen aragatnaşyk etmeýän görnüşde däldir. Onuň leksika hem grammatika bilen baglanyşygyna üns berip görmek üçin, M.D.Stepanowanyň işlerine ýüzlenmek bolar [31, 32, 33]. Many meýdanlaryň teoriýasy söz ýasalyşda özüne köp ünsi çekýär, onuň netijesinde bolsa anyklyga we maddy esasa eýe bolýar. Mysal üçin, käbir dilçi alymlar meňzeş ýa-da ýakyn manyly söz ýasalyş elementleriň esasynda dürli modelleriň (nusgalaryň) düzüminde örän uly many (semantik) kategoriýalary tapawutlandyrýarlar [26, 33]. Söz ýasalyş söz “maşgalalaryna” hem “öýjüklerine” gönüden-göni gatnaşykda bolýar. “Maşgala” hem “öýjük” adalgalaryny L.R.Zinderiň we N.W.Stroýewanyň ulanylyşyny ýerine düşen hasaplaýarlar. Söz maşgalasy – bu etimologik taýdan garyndaş sözleriň topary. Ol topara girýän sözleriň biri-birine bolan many taýdan baglanyşyklaryna üns berilmeýär, “öýjükde” bolsa – many baglanyşygy saklanyp galýar [39]. Soňky döwürde dürli-dürli düşündirilýän söz ýasalyş paradigmasy baradaky düşünje bilen bagly mesele ýüze çykýar [25, 27]. M.D.Stepanowa bilen Z.A.Haritonçigiň söz ýasalyş paradigmasy baradaky düşünjelere düşündirişlerinde meňzeşlik duýulýar [33, 16]. Sözüň söz ýasalyş paradigmasy – bu ondan ýasalan ähli sözleriň mümkin bolan toplumydyr. Olaryň arasyndaky many gatnaşyk saklanyp galýar. Başga söz bilen aýdylanda, bu ilkinji derejeli ýasaýjylyk bilen tapawutlanýan söz ýasalyş öýjügidir. Söz toparynyň paradigmasyna onuň ähli bolup biläýjek ýasama sözleri degişlidir. Şeýlelikde, söz ýasalyş paradigma aýratyn alnan sözüň we söz toparynyň morfologik paradigmasyna meňzeşdir. Söz ýasalyşyň leksika we grammatika bilen baglanyşygy dil biliminiň ulgamynda onuň özbaşdaklygyna zyýan etmeýär-de, gaýtam dil biliminde, onuň umumy dil (sistemasynda) ulgamyndaky dialektik garaşlylygy ýüze çykarmak üçin subutnama bolup hyzmat edýär. Görnüşi ýaly, söz ýasalyşda diňe bir leksik hem grammatik kanunlary bolman, eýsem käbir ýagdaýlarda olaryň ýüze çykmagyna täsir edýän aýratynlyklar hem bar. Dürli dilleriň söz ýasalyş ulgamyny öwrenmek bolsa, bu pikiriň dogrudygyny subut edýär. Häzirki zaman dil biliminde häzirki güne çenli söz ýasalyşyň beýleki lingwistik ylymlaryň arasyndaky ornuny kesgitlemek wajyp hem jedelli mesele bolup durýar. Dil biliminde bu barada häzire çenli umumy kabul edilen nukdaýnazar ýok diýsek, ýalňyş bolmaz. Mysal üçin, rus grammatik däbine görä, sözüň morfema bölekleriniň ähli görnüşleri we ýasalyşy bilen baglanyşykly meseleler köp wagtlap morfologiýanyň obýekti hasaplandy. Käbir alymlar söz ýasalyşy grammatikanyň morfologiýa we sintaksis bölümleri bilen bilelikde aýratyn özbaşdak bölümi hasaplaýarlar [24, 37, 2]. Başga-da söz ýasalyşyň diliň sözlük düzümini baýatmaga 19 we atlandyrmaga (nominasiýa) gatnaşýandygy üçin ony leksikologiýa degişli etmäge synanyşýarlar. Ýöne häzirki zaman dil biliminde iň köp ýaýran nukdaýnazar söz ýasalyşy özbaşdak leksika bilen grammatikanyň aralygynda ýerleşýän derejeli dil biliminiň bölümi hasaplanmagydyr. Şeýle pikir ilki bilen W.W.Winogradowa degişlidir [36, 38 s.]. Şeýlelikde, söz ýasalyşyň lingwistikanyň özbaşdak bölüminiň beýleki gatlaklaryndan tapawutlanýan aýratyn gatlagynyň bardygyny ykrar etmek dogrudyr. Ol beýleki gatlaklardan özüne mahsus birlikleri (morfemalar, ulgama degişli däl gurluş elementler we beýlekiler), kategoriýalary (söz ýasalyş tipler, nusgalar, öýjükler, serişdeler, usullar we ş.m.) we ösüş kanunlary bilen tapawutlanýar. Şol bir wagtda-da söz ýasalyşyň leksikologiýa we morfologiýa bilen berk baglanyşygynyň bardygyny, bu bölümleriň arasynda ýerleşýändigini aýratyn bellemek gerek. Şeýle baglanyşyklaryň bolmagynyň sebäbi ilki bilen şundan ybarat. Dil biliminiň bu üç bölüminiň hemmesiniň umumy öwrenýän birligi sözdür. Söz bolsa, belli bolşy ýaly, leksik, morfema-söz ýasalyş we grammatik derejeleriniň gurluş-many (leksika-semantik) alamatynyň üznüksiz birligidir. Söz ýasalyş sözüň gurluşyny iki hadysanyň (gatnaşyklaryň tipiniň) suraty (şekili) hökmünde öwrenilýär. Olaryň gurluş usuly meňzeş diýen ýaly, ýöne many hyzmaty dürlüdir: 1. Söz ýasalyş (deriwasiýa) – täze leksik manyly ýa-da şeýle öwüşginli leksik birlikleri döretmek hadysasy: elli → ellik → leksik söz ýasalyş (deriwasiýa) el eljagaz → eljagazjyk – üýtgedijisöz ýasalyş (modifikasiýaly deriwasiýa) 2. Şekil ýasalyş – bu sözüň leksik taýdan meňzeş, emma grammatik manysy taýdan tapawutlanýan grammatik görnüşini (söz şekilini) ýasaýar: el - eliň, eli, ele, elde, elden... eljagaz – eljagazyň, eljagazy, eljagaza we ş.m. şekil ýasalyş sintaktik häsiýetli (sintaktik taýdan baglanyşykly şekiller) we sintaktik däl häsiýetli (sintaktik taýdan bagly bolmadyk şekiller: infinitiw, komparatiw we ş.m.). Sintaktik şekil ýasalyş söz üýtgediş diýip atlandyrylýar. Eger deriwasiýa hadysasy (söz ýasalyş, söz döreýiş) leksikanyň baýamagynyň esasy çeşmesi bolýan bolsa, şekil ýasalyş öz tebigaty boýunça grammatik hadysadyr we ol morfologiýada öwrenilýär. Söz ýasalyşda öwrenilýän morfemalar, bir tarapdan, sözüň umumy leksik manysynyň belli komponentlerini, beýleki tarapdan, – onuň grammatik häsiýetini aňladýar. Mysal üçin: Gülüşdiler – gül – şatlyk duýgusyny aňlatmak usuly, -üş – hereketiň bilelikde ýerine ýetirilişini aňladýar, -di – öten zamanyň sintaktik däl manysyny aňladýar, -lar – köplük sanyň sintaktik manysyny aňladýar. Abstraksiýa derejesi boýunça köp söz ýasaýjy morfemalar şekil ýasaýjylara ýakynlaşýar (otnositel sypatlayň goşulmasy we ş.m.), käbir sözüň morfema üýtgetmek 20 hadysasy deriwasiýanyň we şekil ýasalyşyň araçäginde ýerleşýär (güýçli – güýçlüräk, berk – has berk we ş.m.). Söz ýasalyşyň ýene-de fonetika (fonologiýa) bilen hem baglanyşygynyň bardygyny bellemelidir. Sebäbi fonetik kanunlaryň hereketi ilki bilen deriwasiýa hadysasynda morfemalar birleşende ýüze çykýar. Şunda sözüň gurluşynda köp sanly fonetik özgerişler bolup geçýär (ses çalyşmagy, sesleriň düşmegi, basymyň ornunyň üýtgemegi we beýlekiler). Şunuň bilen baglanyşykly alymlar söz ýasalyşyň şeýle hadysalaryny öwrenýän tutuş bir aýratyn bölümini tapawutlandyrýarlar. Oňa morfonologiýa diýilýär. Söz ýasalyşyň sintaksis bilen arabaglanyşygynyň bardygynyň aýratyn, belli bir ýagdaýda ýüze çykýandygyna ýene bir gezek üns berip, şuny aýtmak bolar: köp ýasama sözler söz düzümleriniň esasynda döreýär ýa-da olaryň manysyndan motiwirlenýär. Ýasama sözleriň ulanylyşy, köplenç, sözleýşiň sintaktik gurluşyna bagly bolup durýar (delilnama;Türkmenbaşy we ş.m.). Diliň söz ýasalyş mehanizmi ýerine ýetirýän hyzmaty boýunça birmeňzeş däl. Umumy görnüşde, ony bäş gornüşe bölýärler. Olar dilde gepleýän adamyň kommunikatiw maksadyny ýüze çykarýar. Eger gepleýän adam haýsydyr bir zady atlandyrjak bolanda, hususy nominatiw hyzmat [1] ýüze çykýar. Eger ol jümläniň sintaktik gurluşyny üýtgetjek bolsa, konstruktiw hyzmat [2], eger has gysgaça atlandyrmagy amala aşyrmak islese, kompressiw hyzmat [3], eger haýsydyr bir ekspressiw, ýagny dürli grammatik öwüşginli şekili aljak bolsa, ekspressiw hyzmat [4], eger sözleýşiň belli bir görnüşine degişli serişdeleri ulansa, stilistik hyzmat [5] ýerine ýetirilýär. Olaryň aýratynlygyna şeýle seredip geçmek bolar. 1. Hususy nominatiw söz ýasalyşda täze söz haýsydyr bir täze dörän zady atlandyrmak ýa-da öňden bar zadyň (hadysanyň we ş.m.) adyny täzelemek üçin döredilýär. Mysal üçin, Garaşsyzlyk döwründe täze düşünjeler (Garaşsyzlyk, Bitaraplyk, Ruhnama) bilen bilelikde öňden ulanylýan düşünjeler, zatlar täzeçe atlandyrylmaga başlandy (doňdurma, talyp, taslama, maksatnama, ýaýlym we ş.m.). 2. Konstruktiw söz ýasalyşda täze söz sözleýşiň gurluşyny üýtgetmek maksady bilen döredilýär. Dilde bu hyzmaty sintaktik deriwatlar ýerine ýetirýärler. Olar özlerini döretmäge gatnaşýan sözlerden diňe bir manysy boýunça däl-de, eýsem özleriniň sintaktik hyzmatlary bilen hem tapawutlanýarlar. Bu ýagdaý, köplenç, bir söz toparyna degişli sözden başga söz toparyna degişli söz emele gelip, sözleriň manysy şol bir zady aňladyp bilende ýüze çykýar. Mysal üçin, işlemek – işlik, işlemeklik – at. Ikisi-de işlemegi aňladýar. Şeýle sözler sözlemiň sintaktik gurluşyny ýeňilleşdirýär, onuň başga gurluşa eýe bolmagyna getirýär we sözlemde tawtologiýanyň bolmazlygyny üpjün edýär. Şeýlelikde, beýle ýagdaýlarda propozisiýanyň nominalizasiýasy bolup geçýär. 3. Kompressiw söz ýasalyşda dilde öň bar bolan nominatiw birlikleriň gysgalmagy bolup geçýär. Muňa mysal edip, edaralaryň, kärhanalaryň, pudaklaryň, guramalaryň we ş.m. atlaryny getirmek bolar: “Türkmenhowaýollary”, TDP we ş.m. Kompressiw söz ýasalyşda birnäçe usul ulanylýar. Olara sözleriň gysgalmagy (fizmat – fizika – matematik), abbrewiaturalar (TGU, TDP, DEI, TMDDI). 4. Ekspressiw söz ýasalyşda sözleýji ýagdaý, zady ýa-da adam barada belli 21 bir duýgusyny, gatnaşygyny görkezmek üçin, öňki bar bolan sözlere dürli goşulmalary goşup söz ýasaýar. Mysal üçin, Ol özüni kimdirin öýdýär diýen sözlemde-de göwnüýetmezçilik manysy bar, ýöne Ol özüni kimjagazdyryn öýdýär diýilse, ol many has hem güýçlenýär. Senjagaz kim-ow? Näme işjagaz bilen meşgullanýaň? Seniň makalajygyňy okadym. 5. Stilistik söz ýasalyş häzirki döwürde arassa görnüşde az duşýan we az öwrenilen hasaplanýar. Mysal hökmünde öň bir stile degişli bolup, soňky döwürde belli bir wagtyň geçmegi bilen beýleki stiliň çäklerinde işjeň ulanylýan sözler bolup biler. Mysal üçin, Garaşsyzlyk döwründe Baky Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň tagallasy bilen gadymy türkmen sözleriniň köp bölegi diňe ýokary şahyrana ýa-da ylmy stilde ulanylan bolsa, häzir umumy stilde ulnylýar. Şolara mysal hökmünde seýilgäh, hekim, häkim, kazy, bendiwan ýaly ýüzlerçe sözi getirmek bolar. Şu aýdylanlar söz ýasalyşyň dil biliminiň aýratyn bölümi hökmünde ornunyň bardygyny we hemmetaraplaýyn öwrenilmegine garaşýandygyny doly görkezýär. Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeşiň Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat instituty Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Bitaraplyk aýynyň 29-y EDEBIÝAT 1. Агабеков С. Учебник тюркменского наречия с приложением сборника пословиц и поговорок тюркмен Закаспийской области. – Асхабад, 1904. 2. Арутюнова Н.Д. Очерки по словообразованию в современном испанском языке. – М., 1961. 3. Аugst G. Lexikon sur Wortbildund / Morpheminventar. – Tuвingen, 1975. 4. Azymow P. Türkmen dili (söz ýasaýjy goşulmalar). – Aşgabat, 1950. 5. Azymow P. Türkmen diliniň meseleleri. – Aşgabat, 1969. 6. Azymow P., Sopyýew G., Çöňňäýew Ý. Türkmen dili. – Aşgabat, 1964. 7. Baýlyýew H. Häzirki türkmen diliniň grammatikasynyň gysga kursy. I bölüm. – Aşgabat, 1948. 8. Baýlyýew H., Sopyýew G. Türkmen diliniň grammatikasy. I bölüm. – Aşgabat, 1948. 9. Беляев И. Грамматика туркменского языка. – Асхабад, 1915. 10. Berdiýew R. Häzirki zaman türkmen dilinde goşma sözler. – Aşgabat, 1958. 11. Borjakow A. Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş. – Aşgabat, 1993. 12. Чничлей Г.С. Соотношение минимальных значимых единиц языковой структуры. – Кишенев, 1975. 13. Fleischer W. Wortвildung der deutchen Genenwartsprache. 4 Aufl. – Leipzig, 1976. 14. Geldiýew M., Alparow G. Türkmen diliniň grammatikasy. – Aşgabat, 1929. 15. Gurbanow A., Kürräýew N. Türkmen diliniň grammatikasy. – Aşgabat, 1962. 22 16. Харитончик З.А. Адьективная словообразовательная парадигма / В кн.: Вопросы словообразования и фразообразования в германских языках. – М., 1980. С. 112–124. 17. Häzirki zaman türkmen dili. – Aşgabat, 1960. 18. Караханов А.Ш. Грамматика туркменского языка. Ч.1. Морфология. – М.Ташкент, 1931. 19. Каращук П.М. Аффиксальное словообразование в английском языке. – М., 1965. 20. Каращук П.М. Словообразование английского языка. – М., 1977. 21. Кубрякова Е.С. Что такое словообразование? – М., 1965. 22. Кубрякова Е.С. Теория номинации и словообразования / В кн.: Языковая номинация. – М., 1977. 23. Кубрякова Е.С. Типы языковых значений / Семантики производимого слова. – М., 1981. 24. Ломоносов М.В. Российская грамматика. – М., 1755. 25. Манучарян Р.С. Словообразовательно-семантическая парадигма / В кн.: Вопросы словообразования и фразообразования в германских языках. – М., 1980. С. 54–60. 26. Мурясов Р.З. О словообразовательном значении и романтическом моделировании частей речи // ВЯ. 1976. №5. С. 126–138. 27. Мурясов Р.З. О теории парадигматики в словообразовании / В кн.: Вопросы словообразования и фразообразования в германских языках. – М., 1980. С. 60–67. 28. Немченко В.Н. Современный русский язык / Словообразование. – М., 1984. 29. Русская грамматика. – М., 1970. 30. Словарь словообразовательных элементов немецкого языка (Зуев А.В., Молчанова И.Д., Мурясов Р.З., Рурьева А.И., Степанова М.Д.). – М., 1979. 31. Степанова М.Д. Словообразование современного немецкого языка. – М., 1953. 32. Степанова М.Д. Словообразовательное моделирование / В кн.: Методы синхронного анализа лексики. – М., 1968. С. 147–195. 33. Степанова М.Д. К вопросу о семантическом моделировании в словообразовании / В кн.: Вопросы семантики и стилистики. – М., 1979. С. 10–20. 34. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. – М., 1969. 35. Ващулин В.С. Структура определенных сложных существительных в современном немецком языке. – Куйбышев, 1982. 36. Виноградов В.В. Словообразование в его отношении к грамматике и лексикологии / Избранные труды. Исследование по русской грамматике. – М., 1975. 37. Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. – М., 1959. 38. Земская Е.А. Современный русский язык / Словообразование. – М., 1973. 39. Зиндер Л.Р., Строева Т.В. Современный немецкий язык. – М., 1957. 23 M.A.Taganova ON THE PROBLEM OF WORD-FORMATION HISTORY Word-formation problems have always been in the focus of the researcher’s concern. In the past word-formation was regarded to different sections of linguistics. In the middle of the XX-th century it has formed a separate section. Till the end of the XX-th century word-formation was studied by Turkmen linguists not as independent section of linguistics, but within its morphology. Some problems of formation of parts of speech, of ways of word-formation have been studied. Since the XXI-st century due to Saparmyrat Turkmenbashy the Great’s Language policy a new stage in the development of Turkmen linguistics has begun. The new approach to Turkmen terminology has stimulated the researchers’ attention to word-formation problems, giving all possibilities for studying word-formation as an independent section of linguistics, for deep researches of Turkmen language word-formation problems as well as Turkic language problems in the whole. М.А.Таганова ИЗ ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ СЛОВООБРАЗОВАНИЯ Образование слов всегда привлекало внимание учёных. Если до середины ХХ века словообразование относили к разным разделам языкознания, то позже его выделили в самостоятельный раздел лингвистики. Исследователи английского, испанского, немецкого и русского языков также рассматривают словообразование как самостоятельный раздел языкознания. В туркменском языкознании до конца ХХ века словообразование изучалось не как самостоятельный раздел лингвистики, а в пределах морфологии. Были изучены некоторые проблемы словообразования, словообразование частей речи, словообразовательные пути. Только в годы независимости, благодаря Сапармурату Туркменбаши Великому, изучение туркменского языка существенно расширилось: новый взгляд на терминологическую лексику туркменского языка стимулировал внимание учёных к проблемам словообразования. В туркменском языкознании есть все возможности для изучения словообразования как самостоятельного раздела языкознания, выявления его закономерностей, норм и моделей. Углублённое изучение всех проблем словообразования способствует развитию не только туркменского языкознания, но и всей тюркологии в целом. 24 M.Begliýew IŇLIS DILINDEN TÜRKMEN DILINE TERJIME ETMEGIŇ KÄBIR MESELELERI Dil öwrenilende bir dilden beýleki dile terjime edip bilmek ukyplaryny ösdürmek hem wajyp meseleleriň biridir. Umuman, daşary ýurt dilini gowy bilmegiň özi hem terjime bilen ýakyndan bagly. Terjime iki dili hem oňat bilmegi talap edýän çylşyrymly iş. Ol söz düzümi, sözlem we ýaýbaň sözleýiş derejelerinde amala aşyrylýar. Terjimäniň göni we düşündirilişi görnüşleri bolup, olaryň hersi degişli şertlerde ulanylýar. Terjime öwrenilýän dile has çuňňur düşünmeklige giňden ýardam edýär. Elbetde, bu dilde türgen sözleýiş endiklerini ösdürmek üçin başga-da dilden sözleýiş, dürli gönükmeleri ýerine ýetirmek ýaly usullar hem bar. Terjime öwrenilýän diliň gurluşyna düşünmäge ýardam edip, ol,esasan, sözlük we grammatika babatlarynda giň hem şowly ulanylýar. Terjime daşary ýurt dilinden ene diline, şeýle hem ene dilinden ýene-de yzyna, daşary ýurt diline terjime, sözme-söz, biri-birine deň gelýän, erkin we çeper terjime ýaly usullarda bolup bilýär. Terjime dilden ýa-da ýazuw üsti bilen amala aşyrylýar. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Ruhnama kitabynyň iňlis diline terjime edilip dünýä okyjylaryna ýetirilmegi Türkmenistanyň we onuň halkynyň taryhynda guwançly wakadyr. Iňlis dili öwrenilende bu kitabyň asyl nusgasy we terjime görnüşleri bu dilleriň gurluşlaryna has inçeden düşünmeklige ýardam edip, talyplaryň kämil iňlis we türkmen dillerinde sözlemeklerine, ýazuw işlerini alyp barmaklaryna uly goşantdyr. Elbetde, geljekki deňeşdirme ylmy-barlag işleri iňlis dilini has çuňňur öwrenmäge hem türkmen dilimiziň dürli tär aýratynlyklaryna göz ýetirmeklige itergi berer. Dünýä dilleri özleriniň gurluşlary we many aňladyşlary boýunça biribirlerinden tapawutlanýarlar [2, 3]. Iňlis we türkmen dilleri hem hut şu babatlarda häsiýetli aýratynlyklara eýedir [4]. Iňlis dili german dil toparyna girýär we hindiýewropa maşgalasyna degişlidir. Türkmen dili bolsa altaý diller maşgalasynyň türk diller toparyna girýär. Bu bolsa öwrenilýän dilleriň gurluşlaryndaky meňzeşliklerden häsiýetli aýratynlyklaryň, tapawutlaryň has köpräkdigini aňladýar [5, 6]. Iňlis dili öwrenilende terjime, esasan, täze sözleriň, söz düzümleriniň manysy düşündirilende, grammatiki kadanyň, sözlem gurluşynyň aýratynlyklary özleşdirilende has netijeli bolýar. Terjime dil öwrenmegiň zerur şertleriniň biri bolup durýar. Täze sözler geçilende bir dilden beýleki dile terjime etmek, berkidiji serişdeleriň iň oňaýlysy hasaplanýar. Söz, söz düzümi we grammatiki gurluş derejesindäki terjime mysallaryna seredeliň: a flower – gül. Meret’s brother – Merediň dogany. He happened to be busy. Ol işli bolup çykdy. Terjime arkaly täze dil birliginiň manysy hem has giň anyklanyp bilner: 25 1. to go – gitmek, bir ýerden beýleki ýere hereket etmek. 2. to come – gelmek, peýda bolmak, ýüze çykmak. 3. I am writing – men ýazýaryn (ýazyp durun). Durnukly söz düzümleriniň terjimeleri has möhümleriň biri hasaplanylýar: to pay attention – üns bermek; heavy rain – güýçli ýagyş. Mysallardan görnüşi ýaly, iňlis dilindäki durnukly söz düzümleriniň manylary olaryň sözme-söz terjimelerine deň bolman, olar täze bir many birliklerini emele getirýärler. Olary bilmek üçin terjimäniň ähmiýeti uludyr. Häzirki zaman iňlis dili analitik gurluşly flektiw dil bolup, sözleriň özara esasy grammatik gatnaşyklary dört ugur boýunça amal edilýär. Olar – goşulmalar, kömekçi sözler, sözlemde sözleriň tertibi we intonasiýa (heň) [7]. Grammatiki goşulmalar bu gatnaşyklary aňlatmak üçin rus we türkmen dillerinde has köp ulanylýar [8]. Ýöne beýleki grammatiki serişdeleriniň ulanylmagy hem bu diller üçin häsiýetlidir. Türkmen diliniň gurluş aýratynlygyna görä grammatiki manylaryň goşulmalar arkaly has köp derejede aňladylýandygyny bellemek gerek. Mysallara ýüzleneliň: The student took a book. Talyp kitap aldy. Iňlis dilinde sözlemde sözleriň tertibi üýtgewsiz berkligi bilen tapawutlanýar we ýönekeý habar sözlemindäki tertip “eýe+habar” (S – V) yzygiderliginde gelýär [9,10]. Eger-de sözlemiň habary täsirini geçirýän işliklerden bolsa, üçünji orunda doldurgyç gelip, sözlem agzalarynyň tertibi şu yzygiderlikde bolýar: “eýe+habar+doldurgyç” (S – V – O). Türkmençe mysaldaky “eýe+doldurgyç+habar” (S – O – V) tertip nusgasy iňlis sözleminden doldurgyjyň ýerleşişi boýunça tapawutlanýar. Şeýle hem doldurgyjyň morfologik berlişindäki tapawutlar bellilik we näbellilik manylary bilen baglanyşykly dürli bolup bilýär: Talyp kitap aldy. Talyp kitaby aldy. Getirilen mysallar mazmun taýdan biri-birinden tapawutlanýarlar. Ikinji mysaldaky “y” goşulmasy mälimligi aňladýar. Şeýlelikde ol “The student took the book” iňlis sözleminiň gabat gelmesi hökmünde garalýar. Birinji sözlemde sözleriň tertibi üýtgewsiz bolup, ikinji sözlemdäki mümkin bolan başga tertip “Talyp aldy kitaby” sözleýşiň çeperçiligi we täsirlilik bilen baglydyr. Iňlis we türkmen grammatiki gabat gelmeleriniň esasy görnüşleri şulardan ybarat: doly gabat gelmeler, bölekleýin gabat gelmeler we gurluşlaryň gabat gelmezligi. Morfologik gabat gelmäniň doly görnüşi dilleriň arasynda birmeňzeş grammatiki kategoriýalaryň edil şonuň ýaly kybapdaş manylary aňladan wagtynda amal edilýär. Iki dilde-de grammatiki san kategoriýasy bar. Öwrenilýän dillerde umumy we aýry-aýry manylaryň aňladylyşy birmeňzeş. San kategoriýasy birlik we köplük sanlardan düzülip, doly grammatiki gabat gelmeleri emele getirýär. Bölekleýin gabat gelmeler iki diliň arasynda meňzeş grammatiki kategoriýalar 26 bolup, olaryň aňladýan aýratyn manylarynda käbir tapawutlaryň bolan ýagdaýynda emele gelýär. Iňlis we türkmen dillerinde atlaryň düşüm kategoriýalary grammatiki häsiýete eýe bolup, olaryň aňladýan manylary we görnüşleri boýunça tapawutlanýarlar. Has anygrak aýdanymyzda, iňlis dilinde düşüm arkaly iki many aňladylsa, türkmen dilinde olaryň sany alta ýetýär. Dilleriň düşüm ýa-da beýleki grammatiki kategoriýalaryndaky aýratynlyklar, adatça, bu dilleriň beýleki many aňladyş serişdeleri arkaly amal edilýär. Haçan-da dilleriň arasynda birmeňzeş manyly grammatiki kategoriýanyň bolmadyk ýagdaýynda, morfologik gabat gelmeleriniň hem amal edilmeýänini açyk görmek bolýar. Meselem, türkmen dilinde degişlilik grammatiki kategoriýasy bar. Ol ýöňkeme goşulmalarynyň sözlere birigip gelmeginde ýasalýar: kitabym kitabyň kitaby Bu grammatiki kategoriýa iňlis dilinde-de, rus dilinde-de gabat gelmeýär. Şeýle grammatiki manylar bu dillerde aýratyn sözler hökmünde gelýän at çalyşmalary arkaly berilýär: Iňlis dilinde Rus dilinde my book моя книга your book твоя книга his (her) book его (ее) книга Iňlis dilinde isimlere degişli bellilik ýa-da näbellilik grammatiki manyny aňlatmak üçin artikller ulanylýar. Olar özbaşdak söz toparyny düzýär. Türkmen we rus dillerinde şu söz toparynyň ýoklugy sebäpli, ol many leksiki ýa-da sintaktik serişdeler arkaly amal edilýär. Iňlis we türkmen dilleri bilen bagly terjimeler edilende sintaksisiň, ýagny söz düzüminiň we sözlem gurluşlarynyň aýratynlyklaryny öwrenmek hem möhüm meseleleriň biridir. Söz düzüminiň we sözlem gurluşlarynyň hem olaryň tertibiniň birligine sintaktik gabat gelme diýlip düşünilýär. Öwrenilýän dillerde bu hili gabat gelmeler az derejede duş gelýär. Muňa garamazdan, “sypat+at” gurluş nusgasy bu dillerde yzygider ulanylýar: green flags – ýaşyl baýdaklar interesting books – gyzykly kitaplar Sözlem gurluşy derejesinde hem ýönekeý sözlemiň habary täsirini geçirmeýän işliklerden bolanda doly gabat gelmeler amal edilýär: He came – Ol geldi. She laughed – Ol güldi. Söz düzüminde bölekleýin gabat gelmeler haçan-da many taýdan birmeňzeşlik bolup, dilleriň gurluşlarynda tapawut bolanda duş gelýär. Ýöne bu ýerde-de doly gabat gelmeler hem bar. Aýyrgyçlaryň sözleriň utgaşmasy arkaly emele gelmegi öwrenilýän dillere häsiýetlidir. Ol “at1 +at2” (N1+N2) söz düzüm nusgasy arkaly amal edilip bilinýär. Meselem: glass-tube – aýna-naýça 27 Şu söz düzümi nusgasynda degişliligiň aňladylyşy: business-plan iş meýilnamasy iş meýilnama Getirilen mysallardan görnüşi ýaly, aýyrgyçly söz düzümlerinde doly we bölekleýin gabat gelmeler hem bar. Many birmeňzeşliginde grammatiki gurluşlar dürli bolup bilýär. Söz düzümleriniň birinji bölegi sanlardan bolanda dilleriň arasynda tapawut açyk ýüze çykýar. one book bir kitap two books iki kitap three books üç kitap …… ….. ten books on kitap Getirilen söz düzümlerinde öwrenilýän dillerde san kategoriýasynyň aňladylyşynda aýratynlyklary görmek bolýar. Birinji sözi sandan bolan söz düzümlerinde iňlis dilinde köplük san goşulmasy söz düzümini grammatiki taýdan belgilendirýär. Olara gabat gelýän türkmen söz düzümlerinde şeýle belginiň bolman, dilleriň arasynda bölekleýin gabat gelmäniň bardygyny görmek bolýar. Bir dilden beýleki dile terjime edilende bölekleýin gabat gelme sözlem derejesinde hem bolup bilýär. Bu ýerde, köplenç, dilleriň sözlem gurluşlaryndaky aýratynlyklar, käbir tapawutlar açyk ýüze çykýar: Meselem: It is forbidden to smoke here. Bu ýerde çilim çekmek gadagan. Getirilen mysallarda iňlis sözleminde aýratyn terjime edilmeýän “it” çalyşmasy gurluş aýratynlygyny emele getiryär. Şeýlelikde, onuň türkmençe gabat gelmesi seljerilende dilleriň arasyndaky mazmun birligindäki bölekleýin gabat gelme aýan bolýar. Dilleriň arasynda sintaktik gurluşlaryň biri-birine düýpgöter gabat gelmeýän görnüşleri hem bolup bilýär. Iňlis dilinde özbaşdak habar bolup bilmeýän predikatiw söz düzümlerinde we olaryň türkmen diline terjimelerinde şeýle hili gabat gelmeler bar. Meselem: I heard the door open. Men gapynyň açylanyny gördüm. Iňlis we türkmen dillerindäki mysallara seredenimizde, olaryň birinjisindäki goşma doldurgyç gurluşy iňlis diliniň bir özüne mahsus (häsiýetli) sintaktik gurluş. Onuň türkmençe gabat gelmesi özünde işlik görnüşini jemleýän doldurgyç öwürme ýa-da käbir çeşmelerde goşma sözlemiň bir bölegi hökmünde garalýar. Şunlukda sintaktik gabat gelmezlik berlen mazmunyň ikinji diliniň özünde bar bolan serişdeleri arkaly berilýär. Ol hem eýelik düşümindäki adyň we ýöňkeme goşulmasyny kabul eden ortak işlik öwrümi arkaly amal edilýär. Bu bolsa iňlis predikatiw öwrüminiň türkmen dilinde has atlaşan jümle bilen berilýändigini hem aňladýar. Iňlis we türkmen dilleri terjime taýdan has içgin öwrenilende olaryň grammatiki gurluşlarynda doly, doly däl (bölekleýin) gabat gelmeleriň we gabat 28 gelmezlikleriň bardygy anyklanýar. Iňlis dili dürli derejelerde öwrenilende şu aýratynlyklar göz öňünde tutulsa we degerli terjime işleri geçirilse, bu dilleriň gurluşlaryna içgin düşünilip, dilden we ýazuw sözleýişler has-da kämilleşýär, dil endikleri ösýär. Terjime, esasan, täze sözleriň söz düzümleri we grammatiki kadalaryň düşündirilişinde netijeli bolýar. Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Sanjar aýynyň 10-y Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersiteti EDEBIÝAT 1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. – Aşgabat: TDNG, 2001. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. – М., 1989. 3. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.,1969. 4. Беглиев М.Б. Основы динамического строения речи. – Ашхабад, 1985. 5. Грамматика туркменского языка. – Ашхабад, 1970. 6. Сравнительная грамматика русского и туркменского языков / Синтаксис. Ч II. – Ашхабад, 1977. 7. Akhmanova O.S. Et.al.Approaches to Contrastive Linguistics. – M., 1972. 8. Akhmanova O.S., Melençuk O. The Principles of Linguistic Confrontations. – M., 1977. 9. Gutner M.D. A Guide to Translation from English into Russian. – M., 1982. 10. Translation as an Aspect of Foreign Language Studies. – M., 1976. M.Begliyev ESSENTIALS OF TRANSLATION FROM ENGLISH INTO TURKMEN The article deals with issues of translation in non-related languages – English and Turkmen. The method of contrastive or confrontational analysis is one of the main in finding the ways of adequate translation in the two languages. Translation is understood as the transmission of a thought expressed in one language by means of another language. In this way comprehension between peoples speaking different languages is achieved. In English the order of words is fixed. The model of a simple declarative sentence is as follows “Subject-Predicate”. If the predicate is expressed by a transitive verb, then object follows the verb, that is S – Vtr. – O. The Turkmen model S – O – V differs from the English by the order of words and morphological arrangement which may be marked or unmarked. 29 The principal types of grammatical correspondences between. English and Turkmen are as follows: complete correspondence, partial correspondence and absence of correspondence. They are divided into morphological and syntactic types. Translation is effective as a means of English language instruction in the following cases: in conveying the meaning of a word, a phraseological group, a grammar form and a sentence pattern. It is widely used in explaining vocabulary items, grammar forms and in checking students comprehension of what is read or heard alongside with other means. М.Беглиев НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПЕРЕВОДА С АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА НА ТУРКМЕНСКИЙ ЯЗЫК В статье рассматриваются некоторые вопросы перевода с английского языка на туркменский язык, т.е. анализируются материалы неродственных языков. Метод сопоставительного (контрастивного) анализа языковых единиц является основным способом в достижении адекватного перевода с одного языка на другой. В английском языке порядок слов в предложении строгий, т.е. фиксированный. Модель простого повествовательного предложения выглядит так: “подлежащее-сказуемое”. Если сказуемое выражено переходным глаголом, далее следует дополнение: “подлежащее-сказуемое-дополнение” т.е. модель S– V – O.Структура туркменских предложений выглядит: S – V или S – O – V. Они различаются от английских предложений грамматически местоположением, и морфологически могут быть маркированными или немаркированными. В работе приводятся основные типы грамматических соответствий в изучаемых языках. Здесь различаются: полные соответствия, частичные соответствия и отсутствие соответствий. Перевод является эффективным средством в процессе преподования английского языка на следующих стадиях изучения иностранного языка: на уровне слова, фразеологической единицы или устойчивых словосочетаний, при введении грамматического материала и объяснении организации структурной схемы предложения. Перевод является одним из основных методов в изучении словарного состава грамматической формы и в правильной организации предложения и текста на иностранном языке. 30 TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN №1 2007 S.Şammakow, K.Ataýew, G.Jumamyradowa REPETEK DÖWLET BIOSFERA GORAGHANASYNYŇ SÜÝRENIJILERI Türkmeniň Altyn asyry bolan XXI asyrda ýurduň durnukly ösmegi hem-de daşky gurşawy goramak barada ilkinji we ömürlik Prezidentimiz Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň hemmetaraplaýyn goldawy netijesinde dürli çäreler amala aşyrylýar. Ýurdumyzyň biologik dürlüligini aýap saklamak hem şol çäreleriň biridir. Geçen ýüz ýylyň dowamynda Türkmenistanda haýwanlaryň 12692 we ösümlikleriň 7064 görnüşiniň ýaýrandygy anyklanyldy. Soňky 20-30 ýylyň içinde tebigat bilen adamlaryň sazlaşykly gatnaşyklarynyň dartgynly ýagdaýa geçmegi sebäpli, janly-jandarlaryň görnüşleriniň sany azaldy. Bu ýagdaý Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň “Daş-töweregi goramak hereketleriniň milli meýilnamasy” şeýle häsiýetlendirilýär: “Doly çapylyp gutarylan ak sazak tokaýlygynyň umumy meýdany, takmynan, 5,5 mln. ga (ozalky meýdanynyň 60%-e), gara sazak (ojar) tokaýlygynyňky bolsa 0,5 mln. ga golaý (60%) boldy. Daglarda arça, türkmen kerkawy, dagdan we beýlekiler çapyldy, şonuň netijesinde hem arça tokaýlygynyň meýdany iki esseden gowrak, beýleki tokaýlar bolsa 5,5 müň ga kemeldi” [5]. Ýurdumyzyň giňişliginde çölleşme hadysasynyň ýokarlanmagy bilen ýabany haýwandyr ösümlikleriň ýaşaýyş derejesi peseldi, ençeme görnüşleriň sany azalyp, olaryň köp görnüşlerine ýitip gitme howpy abandy. Ýabany görnüşleri gorap saklamak we olaryň sanyny dikeltmek üçin Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy 1997-nji ýylyň Nowruz aýynyň 25-ine “Türkmenistanyň Gyzyl kitaby hakynda düzgünnamany” tassyklady. Gyzyl kitabyň 2-nji neşirine ösümlikleriň 109 we haýwanlaryň 152 görnüşi girizildi [4]. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy mukaddes Ruhnamanyň ikinji kitabynda ekologiýa meselesiniň çözgütlerini durmuşa geçirip: “Türkmenistany gazlaşdyrmak bilen biz ýurdumyzyň ümmülmez meýdanlaryny çölleşmekden goradyk. Indi palta sesini eşitmeýän ojardyr sazak, toraňňydyr ýylgyn, arçadyr kerkaw tokaýlary pajarlap başlady. Tebigaty paýhynlamakdan halas etmek bilen birlikde biz tebigata öz ýarasyny bejermäge mümkinçilik döretdik” [1, 79-80 s.] diýip kesgitli belledi. Bu aýdylanlar Garagum çölüniň tebigy we medeni ýadygärlikleri özünde jemleýändigini aňladýar. Gadymy medeni gymmatlyklaryň mekany bolan Garagum çölüniň tebigaty aýratyn-da ynjyk. Türkmenistanyň ilkinji Prezidentine gadymy Köneürgenjiň UNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň Sanawyna girizilendigi baradaky Güwänamanyň gowşurylmagy mynasybetly gurnalan dabarada Baky Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy 2006-njy ýylyň Magtymguly aýynyň 25-ine Garagum 31 çölüne aýawly garamagyň möhüm meseledigini nygtady we “Türkmenistanyň täsin tebigatynyň, ilkinji nobatda, türkmen topragynyň “ýüregi” hasaplanýan Garagum çölüniň milli gymmatlyklarynyň aýrylmaz bölegidir” [6] diýip belledi. Garagumda hojalyk işleriniň barha ýaýbaňlandyrylmagy, onuň medeni gymmatlyklaryny, şeýle-de, biologik dürlüligini giňişleýin öwrenmekligi talap edýär. Ýabany haýwanlaryň görnüşlerini düýpli öwrenmek döwlet goraghanalarynda alnyp barylýar. Şolaryň biri hem Gündogar Garagumuň merkezinde ýerleşen, çöl tebigatyny öwrenijileriň “Mekgesi” hasaplanýan, 1927-nji ýylda döredilen Repetek döwlet biosfera goraghanasydyr. Bu goraghananyň çäginde we oňa ýanaşyk ýerlerde duşýan süýrenijileri öwrenmek işleri 1968–1979, 1989–1995, 2002, 2003-nji ýyllaryň Gurbansoltan – Sanjar aýlarynda 36 günüň dowamynda geçirildi. Şol wagtda pyşdyllaryň 1, hažžyklaryň 12, ýylanlaryň 6 görnüşine degişli bolan süýrenijileriň 390-sy hasaba alyndy. Sanawda görkezilen ýylanlaryň 3 görnüşi (gyzylzolakly ýylan, owgan ýylany, kepjebaş) Repetekde işlän döwrümizde gabat gelmedi. Ýöne olaryň bu ýerde duşýandyklary barasynda edebiýatlarda [2, 3, 7] maglumatlar bar. Şeýlelikde, Repetek goraghanasynda we oňa ýanaşyk ýerlerde süýrenijileriň 22 görnüşiniň ýaýrandygy anyklanyldy (1-nji tablisa). Sähra pyşdyly. Ol Repetekde we oňa ýanaşyk çägelik meýdanyň berkän ýerlerinde, aýratyn-da gara we ak sazakgyrymsy agaçlaryň köpçülikleýin ösýän ýerlerinde mydama gabat gelýär. Ol çägelik geriş ulgamynda we olaryň arasyndaky ýarym berkän pesliklerde seýrek duşýar. Aklaň çägeliklerden gaça durýar. Günüň dowamynda sähra pyşdylynyň 4-sine gabat gelmek bolýar. Darakbarmakly as. Onuň köp bölegi (60%) gara we ak sazakly meýdanlarda ýaşaýar. Geriş ulgamly ýarym berkän çägeliklerde bu aslaryň duşýanlary hem bar, ýöne olaryň sany has azdyr. Bu görnüş gündiz hinlerde bukulýar, gün batandan soň ýatan ýerlerinden çykyp başlaýar. Çyra bilen gözlenende 2-3 sagadyň dowamynda olaryň 4-den 10-a çenlisini görmäge mümkinçilik döreýär. Hazar asy. Seýrek duşýan as. Ol köplenç gara we ak sazaklykdaky uly boz syçanlaryň hin toplumlarynyň köp ýerlerinde gabat gelýär. Gündizine şol hinlerde Günüň ýagtysyndan gizlenýär we gijesine aw etmäge çykýar. 2-3 sagadyň dowamynda 1-ini ýa-da 2-sini hasaba almak bolýar. Çäge asy. Köp duşýan as. Ol gowşak berkän çägeliklerde we gum ulgamly hem-de olaryň arasyndaky peslik ýerlerde ýaşaýar. Gündizine sazakdyr gandymyň töweregindäki hinlerde gizlenýär we gijesine iýýän haýwanlaryny awlaýar. 2-3 sagatlap çyra ýagtysynda gözleseň, 10-dan 20-ä çenlisini görüp bolýar. Çal as. Ol aklaň we ýarym berkän çägelik meýdançalarda duşýar. Gündizine sözeniň, ojaryň we beýleki gyrymsy agaçlaryň üstünde – baldak sütüniniň ýarçyklarynda ýa-da gabyklarynyň aşagynda gizlenýär. Aslar agşam garaňky düşenden soň mör-möjekleri awlamaga çykýarlar. 2-3 sagadyň dowamynda onuň 4-5 sanysyny tapsa bolýar. 32 1-nji tablisa Repetek goraghanasynda duşýan süýrenijiler Görnüş Hasaba alnanlar Pyşdyllar Sähra pyşdyly – Agrionemys horsfieldi 14 Hažžyklar Darakbarmakly as – Crossobamon eversmanni 20 Hazar asy – Cyrtopodion caspius 3 Çal as – Mediodactylus russowii 27 Çäge asy – Teratoscincus scincus 80 Sähra hažžygy – Trapelus sanguinolentus 15 Gum patmasy – Phrynocephalus interscapularis 103 Gyzardygulak – Ph.mystaceus 17 Torjumak suwulgan – Eremias grammica 62 Ortaça suwulgan – E.intermedia 13 Zolakly suwulgan – E.scripta 8 Çyzykly suwulgan – E.lineolata 7 Zemzen – Varanus grisius* 2 Ýylanlar Gömülgen – Eryx miliaris 3 Garabaş ýylan – Boiga trigonata 2 Alaýylan – Coluber karelinii 3 Gyzylzolakly ýylan – C.rhodorhachis Owgan ýylany – Lytorhynchus ridgewayi Okýylan – Psammophis lineolatus 4 Sarygöýük – Spalerosophis diadema 3 Kepjebaş – Naja oxiana* Alahöwren – Echis multisquamatus 4 *Bellik: Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna [4] girizilen görnüşler. Sähra hažžygy özüniň giňden ýaýrandygy bilen tapawutlanýar. Bulary gara we ak sazaklykdaky boz syçanlaryň hinleriniň ýaýrawynda görmek bolýar. 4-5 sagadyň dowamynda 2-3 sanysy gabat gelýär. Gum patmasy. Köp sanda duşýan patma. Ol gyrymsy agaç ösümlikli aklaň çägeliklerde gabat gelýär. 1 sagatda 20-ä çenlisini görmek bolýar. 33 Gyzardygulak. Onuň esasy duşýan ýeri aklaň çägeliklerdir. Bu ýerdäki gum gerişleriniň we çäge depeleriniň üstünde gözleseň, 1 sagatda olaryň 4-5-sine duşup bolýar. Torjumak suwulgan. Köp sanda gabat gelýär. Ol berkemedik, ýarym berkän gum gerişlerinde, selin örtükli aklaň çägeliklerde we olaryň aralygyndaky pes giňişliklerde duşýar. 2 sagadyň dowamynda 6-dan 12-ä çenlisi gabat gelýär. Ortaça suwulgan. Repetegiň berkeşen çägelik meýdançalarynda, şeýle-de, gara we ak sazaklyklarynda gabat gelýär. 4 sagadyň dowamynda 2-den 6-a çenlisini görüp bolýar. Zolakly suwulgan. Aklaň çägeliklerde, ýarym berkän gum gerişlerinde we ol ýerde ösýän selinleriň üstünde gabat gelýär. 1 sagadyň dowamynda 4-den köp duşmaýar. Çyzykly suwulgan. Köplenç çäge gerişleriniň arasyndaky pesliklerde duşýar. Ýarym berkän sazaklyk meýdanlardaky boz syçanlaryň hinleriniň toplanan aýmançalarynyň töwereginde duşýar. 1 sagatda 2 suwulgany görmek bolýar. Zemzen. Seýrek duş gelýän süýreniji. Repetekde we oňa ýanaşyk ýerlerdäki berkän, ýarym berkän hem-de gum ulgamyndaky boz we beýleki syçanlaryň köpçülikleýin ýaýran ýerlerinde duşýar. Işlän wagtymyzda (16 günüň dowamynda) zemzene 1 gezek gabat gelindi. Gömülgen. Berkän, ýarym berkän we aklaň çägeli ýerlerde duşýar. Olar ýaz we güýz aýlarynda gündizine, tomsuň jöwzaly yssy döwründe gijesine işjeňdirler. 5-6 sagatda 1-i, käbir ýerlerde 2-si duşýar. Garabaş ýylan. Gijesine çykýar. Gara sazaklyk, şeýle hem gum ulgamynda duşýar. Bu ýylany pete-pet gabat geläýmeseň görmek kyn. Ol töweregi bilen örän çalymdaş bolup, ýeňillik bilen ojardyr gandym ýaly gyrymsy agaçlaryň üstüne çykyp bilýär. Şonuň üçin bu görnüş barada edebiýatlarda-da [7] maglumat az. Repetegiň süýrenijilerini öwrenen wagtymyzda garabaş ýylanyň 2-sine gabat gelindi. Alaýylan. Seýrek duşýan ýylan. Köplenç berkän we ýarym berkän çägeliklerde duşýar. Ýaz aýlary bir günüň, tomusda bir gijäniň dowamynda 1 ýylana gabat gelmek bolýar. Okýylan. Ol goraghana we oňa ýanaşyk ýerlerde ösýän gara we ak sazaklykda hem-de aklaň çägelikde gabat gelýär. Hemme pasyllarda diňe gündizine çykýar. Aňsatlyk bilen agajyň üstüne çykyp bilýär. Günüň dowamynda 1-ini, käwagt 2-sini tapmak başardýar. Sarygöýük. Goraghananyň hemme biotoplarynda-da seýrek gabat gelýär. Tomus aýlary olar diňe gijesine çykýar. 2-3 günüň dowamynda 1-ini, käwagt 2-sini görüp bolýar. Alahöwren. Ony ojar we beýleki gyrymsy agaçlar bilen berkän we seýrek aklaň çägeliklerde görmek bolýar. Tomus aýlary gündizine gün ýagtysyndan gizlenýär. Günüň dowamynda 2-den köp duşmaýar. Edebiýat maglumatlaryna görä, gyzylzolakly, owgan we kepjebaş ýylanlary goraghananyň çäginde ojar hem-de beýleki gyrymsy agaçlar bilen berkän çägeliklerde tutulypdyr. Soňky ýyllarda ýörite we möwsümleýin geçirilen barlaglarda bu ýylanlara duşulmady. 34 Şeýlelikde, Repetek goraghanasynyň we oňa ýanaşyk ýerleriň ähli biotoplaryna darakbarmakly as, ortaça we çyzykly suwulganlar, zemzen, okýylan, gömülgen, sarygöýük, alahöwren; diňe gara we ak sazaklyklaryna – sähra pyşdyly, hazar asy, sähra hažžygy, garabaş, alaýylan, gyzylzolakly, owgan, kepjebaş ýylanlary; şeýle-de, diňe aklaň çägeliklere – çal we çäge aslary, gum patmasy, gyzardygulak, zolakly we torjumak suwulganlar häsiýetlidirler. Çägelik meýdana mahsus bolan 5 görnüş (gum patmasy, gyzardygulak, çäge asy, darakbarmakly as we torjumak suwulgan) köpsanlylygy bilen tapawutlanýar, 1 sagat gözegçilikde olaryň 3-den 20-ä çenlidini sanasa bolýar. Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Gorkut aýynyň 31-i Türkmenistanyň Tebigaty goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat dünýäsi milli instituty EDEBIÝAT 1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. Ikinji kitap. – Aşgabat: TDNG, 2004. 2. Богданов О.П. Пресмыкающиеся Туркмении. – Ашхабад: Изд-во АН ТССР, 1962. 3. Вейисов С., Нуннаев А. Обитание кобры у Репетека // Изв. АН ТССР. Сер.биол.наук. 1965. №1. 4. Türkmenistanyň Gyzyl kitaby / Oňurgasyz we oňurgaly haýwanlar. – Aşgabat: Türkmenistan, 1999. I t. 5. Türkmenistanyň Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Daş-töweregi goramak hereketleriniň milli meýilnamasy. – Aşgabat, 2002. 6. Türkmenistanyň Prezidentine gadymy Köneürgenjiň UNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň Sanawyna girizilendigi baradaky Güwänamanyň gowşuryldy // Türkmenistan gazeti, 2006. Magtymguly aýynyň 26-sy. №127 (24780). 7. Шаммаков С. Пресмыкающиеся равнинного Туркменистана. – Ашхабад: Ылым, 1981. S.Shammakov, K.Atayev, G.Djumadurdyyeva CRAWLER OF REPETEK STATE BIOSPHERIC RESERVE The researches carried out in 1968–1979, 1989–1995, 2002–2003 have revealed 22 species of crawlers (turtles 1, lizards 12, snakes 9) inhabiting on the territory of Repetek state reserve. The article concerns the biodistribution and number of all species of the Repetek state reserve’s crawlers. Grey geckoes, sandy and eared roundheads, mesh and striped lizards – mainly inhabit on the loose and poorly fixed sites of desert. Geckoes, average and line lizards, a monitor lizard, sandy boa, an arrow-snake, flake a runner are more evritopic and biotopically connected with barkhans and white saksauls. The Central 35 Asian turtle, the Caspian gecko steppe agama, boyga, litorinh, cross-striped and redstriped cobra inhabit on the sites of desert covered with black-and white saksauls. Sandy and eared roundheads, geckoes, mesh lizards are the most numerous species here. С.Шаммаков, К.Атаев, Г.Джумадурдыева ПРЕСМЫКАЮЩИЕСЯ РЕПЕТЕКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО БИОСФЕРНОГО ЗАПОВЕДНИКА Исследования, проведенные в 1968–1979, 1989–1995, 2002–2003 гг., показали, что на территории заповедника обитают 22 вида пресмыкающихся (1 вид черепахи, 12 – ящериц, 9 – змей). В статье приводятся сведения о биотопическом распределении и численности всех видов пресмыкающихся, распространенных на территории заповедника. Сцинковый и серый гекконы, песчаная и ушастая круглоголовки, сетчатая и полосатая ящурки – стенотопны, т.е. преимущественно встречаются на незакрепленных и слабо закрепленных участках пустыни. Гребнепалый геккон, средняя и линейчатая ящурки, варан, песчаный удавчик, стрела-змея, чешуелобый полоз, эфа-более эвритопны и они биотопически связаны с барханами и белосаксаульниками. На участках пустыни, покрытых черно- и белосаксаульниками, обитают среднеазиатская черепаха, каспийский геккон, степная агама, бойга, литоринх, поперечнополосатый и краснополосый полозы, кобра. В заповеднике наиболее многочисленными являются 5 псаммофильных видов (песчаная и ушастая круглоголовки, сцинковый и гребнепалый гекконы, сетчатая ящурка). Zemzen 36 P.R.Hydyrow GÜNDOGAR TÜRKMENISTANYŇ GOWAÇA MEÝDANLARYNDA ÝAŞAÝAN TARSONEMOID SAKYRTGALARY Türkmenistanyň tarsonemoid sakyrtgalary dürli ýaşaýyş toplumlarynda öwrenildi [2-6, 8, 12-16]. Ýöne gowaça ekilen meýdanlarda ýaşaýan tarsonemoid sakyrtgalarynyň ekologiýasy we amaly ähmiýeti barada maglumatlar juda çäkli. Barlag üçin 2002–2005-nji ýyllar aralygynda Serdarabat, Sakar, Saýat, Garaşsyzlyk, Garabekewül, Atamyrat, Köýtendag etraplarynyň gowaça meýdanlaryndan her biri 1 dm3 göwrümli, 450 sany toprak nusgasy hem-de gowaça ösümliginiň dürli synalaryndan 270 sany nusga ýygnaldy. Toprakda sakyrtgalaryň dikleýin ýaýraýşy, toprak oňurgasyzlaryny öwrenmegiň umumy usuly boýunça 50 sm çuňluga çenli barlanyldy. Nusgalar tejribehanada termoeklektorlara ýerleşdirildi we olardaky sakyrtgalar ýagtylygyň täsiri bilen kowup çykarmak usuly arkaly ýygnaldy. Ösümlik synalaryndaky sakyrtgalar dürbiler, ýagny ulaldyjynyň kömegi bilen etil spirtine saýlanylyp alyndy. Ýygnalan nusgalarda jemi 17500 sany sakyrtga ýüze çykaryldy, olardan mikroskopda öwrenmek üçin 752 sany mikropreparat taýýarlanyldy. Barlaglar netijesinde gowaça meýdanlarynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň 37 görnüşi ýüze çykaryldy. Bu sakyrtgalar iki ekologik topara: saprofaglara we fitofaglara bölünýärler [10]. Saprofaglara 32 görnüş degişlidir. Tarsonemoid sakyrtgalarynyň görnüş düzümi we san mukdary, topragyň görnüşlerine görä üýtgeýär (1-nji tablisa). 1-nji tablisa Toprakda duş gelýän Tarsonemoid sakyrtgalarynyň görnüşleri we san mukdary (Serdarabat etr. 2003 ý.) № Takson Çemenliksuwarymly toprak Gyrmançalyçaýlym toprak sany % sany % Dolichocybe firjusae — — 2 0,19 Pavania protracta 631 40,42 77 7,18 Siteroptes priscus 55 3,53 19 1,77 Siteroptes majsae — — 3 0,28 Siteroptes sakariensis 2 0,13 — — Üstki maşgala Tarsonemoina Maşgala Dolichocybidae Maşgala Siteroptidae 37 Maşgala Pygmephoridae Pediculaster mesembrinae 102 6,54 95 8,86 Pediculaster crassipedis 7 0,45 — — Asiapygmephorus paucisetosus 49 3,14 13 1,21 Mahunkania asiatica 2 0,13 4 0,38 Bakerdania centriger 186 11,91 71 6,62 Bakerdania venusta 8 0,51 — — Bakerdania tarsalis 30 1,92 93 8,68 Bakerdania gracilis 14 0,9 — — Brennandania silvestre 124 7,94 546 50,93 Brennandania dzumaevi 5 0,32 4 0,38 Brennandania csibia 21 1,34 3 0,28 Microdispus minutus 43 2,76 30 2,80 Pygmodispus equetris 20 1,28 34 3,17 Pygmodispus paraequestris 6 0,38 — — Imparipes parthianensis 36 2,30 — — Imparipes turkmeniensis 17 1,09 8 0,75 Heterodispus elongatus 75 4,80 44 4,10 Heterodispus turkmenistaniensis 4 0,26 — — Scutacarus quadrangularis 53 3,40 16 1,49 Scutacarus serotinus 25 1,60 10 0,93 Scutacarus pilosiusculus 3 0,19 — — Scutacarus argillaceus 9 0,58 — — Scutacarus diversisetus 7 0,45 — — Scutacarus sabinae 15 0,96 — — Scutacarus spheroideus 12 0,77 — — 50 28 1561 100 50 18 1072 100 Maşgala Scutacaridae Jemi: nusga görnüşler osoblar Barlag döwründe çemenlik – suwarymly toprakda tapylan H.turkmenistaniensis we P.paraequestris sakyrtgalar ylym üçin täze görnüş hökmünde ýazgy berildi [1, 7, 9]. 38 a ekz/m2 400 300 200 100 0 aýlar V VI VII VIII IX X XI 2004 ý. V VI VII VIII IX XI 2005 ý. X b ekz/m2 400 300 200 100 0 aýlar V VI VII VIII IX X XI 2004 ý. V VI VII VIII IX XI 2005 ý. X 1-nji surat. Gowaça meýdanlarynyň topragynyň 0 – 10 sm çuňlugynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň sanynyň möwsümleýin üýtgeýşi: a – Serdarabat etr.; b – Sakar etr. 0 100 200 300 400 500 ekz/m 2 0 100 200 300 400 500 ekz/m 0 0 10 10 20 20 30 30 40 40 50 2 50 sm sm a b 2-nji surat. Gowaça meýdanlarynyň topragynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň sanynyň dikleýin gatlaklar boýunça üýtgeýşi (2005 ý. Garaşsyzlyk aýy): a – Serdarabat etr.; b – Galkynyş etr. 39 Gowaça ekilen açyk mele toprakda (Köýtendag etr., Megejik oba) 17 görnüşe degişli tarsonemoid sakyrtgalary ýüze çykaryldy. Açyk mele toprakda ýaşaýan sakyrtgalaryň sany çemenlik – suwarymly topraga ýakyn. Dag etegindäki açyk mele toprakda, başga topraklardan tapawutlylykda Imparipes tataricus we Scutacarus eucomus. Sakyrtganyň bu iki görnüşi Türkmenistanyň haýwanat dünýäsinde ilkinji gezek belli edildi. Gowaça meýdanlaryndaky toprak oňurgasyzlarynyň esasy bölegini sakyrtgalar tutýarlar, sebäbi biziň gurak şertlerimizde olar ýokary uýgunlaşma alamatlaryna eýedirler. Gowaçanyň joýalary suwlananda we hatarara bejergiler geçirilende toprak sakyrtgalarynyň sany üýtgeýär. Barlaglarda toprakdaky tarsonemoid sakyrtgalarynyň sanynyň gowaçanyň ösýän döwründe möwsümleýin üýtgemesi öwrenildi (1-nji surat, a, b). Tarsonemoid sakyrtgalarynyň sany ýylyň dürli aýlarynda birmeňzeş däldir. Oguz we Gorkut aýlarynda toprakda sakyrtgalaryň sany azalýar, Alp Arslan we Garaşsyzlyk aýlary aralygynda bolsa köpelýär. Güýz aýlarynda sakyrtgalaryň sanynyň artmagy, olaryň ýumurtga taşlap köpelmegi bilen baglydyr. Gowaça meýdanlarynyň topragynyň çyglylygy we ýylylygy hem sakyrtgalaryň ýaýraýşyna täsir edýär. Biziň gözegçiliklerimize görä, tarsonemoid sakyrtgalarynyň toprakda giňden ýaýramagyna has ýaramly çyglylyk 8-16%, ýylylyk 10-250C-dyr. Aşa çygly toprak sakyrtgalaryň ýaşamagy üçin ýaramsyzdyr. Topragyň dikleýin gatlaklary boýunça sakyrtgalaryň san mukdary üýtgäp durýar (2-nji surat, a, b). Topragyň üstki sürüm gatlagynda sakyrtgalar köp ýerleşýär. Barlaglarda topragyň 10-30 sm çuňlugynda, ýagny gowaçanyň we beýleki ösümlikleriň ýapraklarynyň, baldaklarynyň çüýrüntgileriniň hem-de ders bölejikleriniň bar ýerlerine sakyrtgalaryň köp üýşýänligi anyklanyldy. Toprak sakyrtgalary ösümlik galyndylaryny iýmek arkaly tebigatdaky madda aýlanyşygyna gatnaşýarlar. Tarsonemoid sakyrtgalary beden uzynlyklarynyň has kiçi bolýandygyna garamazdan (ortaça 190-300 mkm), toprakda erkin hereket edýärler. Biziň gözegçiliklerimize görä, sakyrtgalar öňki aýaklaryny çalasyn hereketlendirip, kuwwatly dyrnaklarynyň kömegi bilen topragy kem-kemden köwýär. Sakyrtgalaryň ýaşaýyş işjeňligi bilen bagly bu hereketleri netijesinde toprak has ýumşaýar we onuň çuň gatlaklaryna howanyň aralaşmagy ýeňilleşýär. Gowaça ösümliginde fitofaglar toparyna degişli tarsonemoid sakyrtgalarynyň 5 görnüşi ýüze çykaryldy. Olaryň gowaçanyň dürli synalarynda duş geliş ýygylygy birmeňzeş bolmaýar (2-nji tablisa). Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçanyň ösüşiniň güllemek döwründen başlap, ýygy-ýygydan duş gelýärler. Howanyň ýylylygy 18-270C, çyglylyk 30-40% aralygynda bolanda, gowaçadaky tarsonemoid sakyrtgalary has işjeň hala geçýärler. Gowaça boý alyp, gülläp hatar aralary doluşdygyça, ondaky sakyrtgalaryň sany-da artyp başlaýar. Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçanyň ýapraklarynyň arka tarapynda, baldaklarynda, güllerinde, gozalarynda ýygnanýarlar we ösümligiň dokumalarynyň şiresini sormak arkaly iýmitlenýärler hem-de hasyllylygy peseldýärler. 40 2-nji tablisa Gowaçanyň dürli synalarynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň duş geliş ýygylygy % (Garaşsyzlyk etr., 2005 ý. Alp Arslan aýy) № Takson Maşgala Tarsonemoidae Tarsonemus fusarii Tarsonemus waitei Tarsonemus confusus Tarsonemus caucasicus Maşgala Siteroptidae Siteroptes tameri Nusga sany Ýaprak Baldak Gül 6,6 8,8 8,8 12 4 6,6 — — — — 2 — 10 10 5 5 6 28 12 8 26 50 6,6 25 3 25 10 25 36 25 Goza açylmadyk açylan 3-nji surat. S.tameriniň garyn tarapyndan görnüşi: a – spora haltajyklary; b – N.gossypiiniň sporasynyň şekili 41 Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçada mugthorçylyk edýän kömelekleriň sporalaryny ýaýratmaklyga hem gatnaşýarlar. Barlaglar netijesinde S.tameriniň kömelek sporalaryny göçürmeklikdäki ähmiýeti anyklanyldy. Biz mikroskopik barlaglar arkaly bu sakyrtganyň bedeniniň garyn tarapynda iki sany spora göteriji haltajygy ýüze çykardyk (3-nji surat, a). S.tameriniň spora göteriji haltajyklary onuň bedeniniň daşky hitin gatlagynyň galňaşmagy netijesinde emele gelipdir. Bu sakyrtganyň spora haltajyklarynda gowaçada mugthorçylyk edýän kömelek Nigrospora gossypii Jaczniň sporalary tapyldy (3-nji surat, b). Bu kömelek gowaçada nigrosporoz keselini döredýär. N.gossypii gowaçanyň açylan gozalarynda süýümi zaýalaýar [11]. S.tameri gowaçanyň boýlarynyň ösgün we keşleriň yzgarynyň ýokary bolan ýerlerinde, açylan gozalarda ýygy-ýygydan duş gelýär. Tarsonemoid sakyrtgalary gowaça agrobiosenozynyň möhüm düzüm bölegi bolup durýarlar. Netije: 1. Barlaglar döwründe gowaça meýdanlarynda ýaşaýan tarsonemoid sakyrtgalarynyň 37 görnüşi ýüze çykaryldy. H.turkmenistaniensis we P.paraequestris dünýäde ylym üçin täze görnüşlerdir. 2. Sakyrtgalaryň san mukdary we ýaýraýyşlary topragyň görnüşine, çyglylygyna, çüýrüntgileriň möçberine baglydyr. 3. I.tataricus we S.eucomus Türkmenistanyň haýwanat dünýäsi üçin ilkinji gezek belli edildi. 4. Gowaça ösümliginde tarsonemoid sakyrtgalarynyň 5 görnüşi tapyldy, olar ösümligiň şiresini sorup, hasyllylygy peseldýärler. 5. S.tameriniň gowaçada nigrosporoz keselini dörediji mugthor kömelek bolan N.gossypiiniň sporalaryny ýaýratmakdaky ähmiýeti öwrenildi. Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk instituty Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Sanjar aýynyň 21-i EDEBIÝAT 1. Gurbanow O., Tokgaýew T., Şammakow S., Eminow A. Türkmenistandaky haýwanlaryň atlarynyň üç dilli sözlügi. – Aşgabat: Ylym, 1997. 1-239 s. 2. Hydyrow P.R. Scutacarus (Scutacaridae, Trombidiformes) urugyna degişli sakyrtgalaryň Türkmenistandan tapylan täze iki görnüşi // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2000. №8. 20-24 s. 3. Hydyrow P.R. Türkmenistanyň miweli baglarynda ýaşaýan tarsonemoid we prostigmatik sakyrtgalary // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2001. №4. 26-34 s. 42 4. Hydyrow P.R. Bugdaý ösümliginde ýaşaýan sakyrtgalar hakynda // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2004. №9. 12-18 s. 5. Khydyrov P.R. The tarsonemid Mites of Turkmenistan // Allerton Press, Inc. Problems of Desert Development. – New York, 2000. P. 74-78. 6. Khydyrov P.R. The soil – dwelling Mites of Eastern Turkmenistan // Allerton Press, Inc. Problems of Desert Development. – New York, 2001. P. 65-68. 7. Khaustov A.A., Khydyrov P.R. Pygmodispus (Pygmodispus) paraequestris spec. nov. (Acari: Heterostigmata: Scutacaridae) from Turkmenistan // Zootaxa, 2003. №169. P. 1-4. 8. Khaustov A.A., Khydyrov P.R. New species of Mites of the family Scutacaridae (Acari:Heterostigmata), associated with Ants (Hymenoptera, Formicidae) from Türkmenistan // Acarina, 2004. №12 (2). P. 87-103. 9. Khaustov A.A., Khydyrov P.R. A new species of Mites of the genus Heterodispus (Acari: Heterostigmata: Scutacaridae) from Turkmenistan // Acarina, 2005. №13 (2). P. 155-157. 10. Sevastianov V.D. Ecological groupings of Mites and the cohort Tarsonemina and the group of families Acaridiae // Acarina, 2000. №8 (2). P. 151-157. 11. Насыров О. Болезни культурных и некоторых дикорастущих растений в районах среднего течения Аму – Дарьи // Известия АН Туркменистана, сер.биол. наук. 1962. №6. C.46-53. 12. Севастьянов В.Д., Xыдыров П.Р. Новые виды клещей семейства Pygmephoridae (Trombidiformes) биоценоза хлопчатника // Зоологический журнал. 1991. Вып.10. С. 134-139. 13. Севастьянов В.Д., Xыдыров П.Р. Новые виды клещей семейства Scutacaridae (Trombidiformes) из Туркменистана // Вестник зоологии. 1992. №1. C. 21-28. 14. Xыдыров П.Р. Два новых вида клещей кoгорты Tarsonemina (Trombidiformes) из агроценоза хлопчатника // Известия АН Туркменистана, сер.биол. наук. 1996. №14. C. 70-72. 15. Xыдыров П.Р. Экология растениеобитающих клещей Восточного Туркменистана // Проблемы освоения пустынь. 2001. №4. C.46-49. 16. Xыдыров П.Р. Экология клещей нор грызунов в Юго–Восточных Каракумах // Проблемы освоения пустынь. 2000. №4. C. 26-29. P.R.Khydyrov TARSONEMOINS MITES INHABITING IN THE COTTON FIELDS OF EASTERN TURKMENISTAN By analysing the collected materials from cotton agrobiosenosis the presence of 37 species of Tarsonemoins Mites were found. The species of Tarsonemoins Mites discovered in the cotton fields are related to two ecological groups: saprobionts, phytophages. The dinamics of the mite 43 population depends on the set of the abiotic factors such as the type of the soil, moisture, temperature and the depth of the soil, the presence of food substrates and natural enemies. I.tataricus and S.eucomus have been observed for the first time in Turkmenistan’s fauna. П.Р.Хыдыров КЛЕЩИ TARSONEMOINS, ВСТРЕЧАЮЩИЕСЯ НА ХЛОПКОВЫХ ПОЛЯХ ВОСТОЧНОГО ТУРКМЕНИСТАНА Анализируя собранный материал с хлопкового агробиогенеза было обнаружено 37 разновидностей клещей “Tarsonemoins”. Разновидности клещей “Tarsonemoins”, обнаруженные на хлопковых полях, связаны с двумя экологическими группами: saprabionts и растениеядный. Динамика расселения клеща зависит от набора абиотических (нежизнеспособных) факторов: типа почвы, влажности, температуры, глубины почвы, а также присутствия пищевых субстратов и естественных врагов. I.tataricus и S.eucomus наблюдались на территории Туркменистана впервые. 44 G.Annaýewa, M.Esenowa, G.Muhamowa, M.Suhanow ÝERLI HOWA ŞERTLERINDE ÝAŞAÝAN GAN-DAMAR BASYŞY ÝOKARY BOLAN NÄSAGLARYŇ PEŞEWINDE SEROTONINIŇ MUKDARYNY KESGITLEMEK Serotonin triptofan aminokislotasyndan aşgazan-içege ýollarynyň nemli bardasynyň hromaffin öýjüklerinde, süňk ýiliginde we merkezi nerw ulgamynyň dokumalarynda emele gelýän biogen amindir. Bedende serotoniniň tutýan orny uludyr. Serotoninergiki ulgam adam bedeniniň gyzgynlygyny, işdäsini, duýgusyny, ýatkeşligini, özüni alyp barşyny sazlamaga gatnaşýar. Emele gelen serotoniniň ýygnalyp saklanýan ýeriniň biri ganyň düzümindäki trombositlerdir [2, 13, 14, 18]. Serotoniniň trombositler tarapyndan sorulmagy dürli dartgynly ýagdaýlaryň (biologiki, fiziki, himiki we ş.m.) täsirleri sebäpli ep-esli üýtgeýändigini alymlar we lukmanlar tarapyndan tassyklandy [5, 7, 11, 16]. Soňky döwürde edebiýat çeşmelerinde birnäçe keselleriň emele gelmeginde trombositar-serotonin mehanizminiň ornunyň bardygy işjeň ara alnyp maslahatlaşylýar. Mysal üçin, Zawalişin we beýlekiler [5] dagynyk skleroz kesellileriň oňurga ýiliginde, gan suwuklyklarynda, trombositlerinde serotoniniň mukdarynyň ýokarlanýandygyny anyklapdyrlar. Emma rewmatoid artritli näsaglarda trombositlerdäki serotoniniň mukdary sagdyn adamlaryň görkezijilerinden peselýändigi bilen tapawutlanýar [10]. Mälim bolşy ýaly, serotonin hem ýürek-damar ulgamynyň işjeňligine belli bir derejede täsir edýär, ýagny ýokary kardiowaskulýar işjeň häsiýetli serotoniniň dartgynly ýagdaýlarda trombositlerden köp mukdarda birden bölünip çykmagy damarlaryň ýylmanak myşsalaryna täsir edip, bu ulgamyň işiniň giňden üýtgemegine getirýär. Edebiýat maglumatlaryna görä, gan-damar basyşy ýokarlanma (GDBÝ) keseliň döremeginde patogenetiki bozulmalaryň biri trombositleriň işjeňliginiň bozulmagy hasaplanylýar: bu keseliň eýýäm başlangyç döwründe trombositleriň işjeňliginiň ýokarlanýandygy we ganyň düzümine serotoniniň boşap çykýandygy anyklandy [1, 4, 15, 19]. Edebi çeşmeleriň maglumatlaryna görä, serotonin gan basyşyna iki taraplaýyn, ýagny reflektor – damar gysyjy we gös-göni – damar giňeldiji täsir edýär [9, 12]. Şonuň üçin serotoniniň çalşygyny öwrenmek wajypdyr. Işiň maksady – GDBÝ bolan kesellilerde gije-gündiziň dowamynda ýygnanan peşewiň düzümindäki serotoniniň mukdaryny Türkmenistanyň howa şertlerine baglylykda barlamak. Sebäbi adatdan daşary daşky gurşawyň şertleri, şol sanda öte gyzmagy we radiasiýanyň dürli şöhleleriniň täsiri trombositlerden serotoniniň boşap çykmagyna getirýär [3, 4]. Barlaglar fluorometriki usul [8] arkaly hassahananyň ýürek keselleri bölüminde bejergi alýan GDBÝ 40-72 ýaş aralykda bolan 173 näsagda geçirildi. Barlag topary 96 sagdyn adamdan ybarat boldy. Alnan netijelere görä, sagdyn adamlarda 24 sagadyň dowamynda peşew arkaly bölünip çykýan serotoniniň ortaça mukdary 30,3 + 1,5 mkg deň boldy. Aram howa 45 şertlerinde ýaşaýan sagdyn adamlaryň peşewindäki serotoniniň mukdary 24 sagatda 25 mkg-a deň boldy [6]. Bejerişden öň GDBÝ bolan näsaglaryň peşewindäki serotoniniň ortaça mukdary 24 sagatda 34,8±1,2 mkg-a deň boldy; bu bolsa sagdyn adamlaryň görkezijilerinden 12% ýokarydygyny görkezýär (1-nji surat). Näsaglarda 10-12 günüň dowamynda bejergi işleri geçirilenden soň, serotoniniň ortaça mukdary (31,4+1,2 mkg/24 sagatda) sagdyn adamlaryň görkezijileriniň derejesine çenli peseldi (1-nji surat). GDBÝ bolan näsaglarda bejeriş işleri geçirilende peşew arkaly bölünip çykýan serotoniniň mukdarynyň peselýändigi edebi çeşmelerde hem bellenilýär. Mysal üçin, M.G.Matera we beýlekileriň [16] barlaglarynda GDBÝ bolan näsaglar antigipertenziw serişdesi guanfasin bilen bejerilende peşewiň düzümindäki serotoniniň mukdarynyň aşaklanýandygy anyklandy. 35 mk g/24 s 34 33 32 31 30 29 28 sagdyn bejerişden öň bejerişden soň 1-nji surat. Sagdyn we gan-damar basyşy ýokary bolan adamlaryň peşewiniň düzümindäki serotoniniň mukdarlary, mkg/24 sagat Şeýlelikde, ýerli howa şertlerinde ýaşaýan sagdyn adamlarda peşew arkaly bölünip çykýan serotoniniň mukdary aram howa şertlerinde ýaşaýan sagdyn adamlaryň görkezijilerinden özboluşly ululyklary bilen tapawutlanýar. GDBÝ bolan näsaglaryň peşewiniň düzümindäki serotoniniň mukdary sagdyn adamlaryň görkezijilerine görä ýokarlanýandygy anyklanyldy, bu bolsa serotoninergiki ulgamynyň işjeňliginiň artýandygyny, ýagny serotoniniň damar gysyjy häsiýetiniň ýüze çykýandygyny görkezýar. 46 Bejeriş işleri geçirilenden soň, GDBÝ bolan näsaglarda peşew arkaly bölünip çykýan serotoniniň mukdary peselýär we sagdyn adamlaryň görkezijilerine ýakynlaşýar. Serotoniniň mukdarynyň üýtgemegi bejerişiň netijeliligine baha bermekde peýdalanylyp bilner. Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Sanjar aýynyň 28-i Fiziologiýa ylmy-kliniki merkezli hassahana EDEBIÝAT 1. Балакян Е.В. и др. // Тер. архив. 1994. №11. С. 72-75. 2. Вашкинель В.К., Петров М.Н. Ультраструктура и функция тромбоцитов человека. – Л., 1982. 3. Граевская Е.Э. и др. // Бюллетень экспер. биологии и медицины. 2001.№4. С.396. 4. Ена Я.М.и др. // Клиническая медицина. 1994. №2. С. 5-9. 5. Завалишин И.А. и др. // НИИ неврологии РАМН. – М., 1997. 6. Internet maglumatlary. 7. Макарян А.П. и др. // Лаб. дело. 1989. №10. С. 53-56. 8. Манухин Б.Н. и др. // Вопросы мед. химии. 1975. Т.21. №3. С. 317-321. 9. Пиянзин А.И. // Патологическая физиология и экспериментальная терапия. 1991. №2. С.15-16. 10. Планельс Х.Х., Попененкова З.А. Серотонин и его значение в инфекционной патологии. – М., 1965. 11. Пузин М.Н. и др. // Лаб. дело. 1989. №11. С. 40-42. 12. Синегурова В.Г. В сб: Нейрогуморальные механизмы артериальной гипертензии. – Новосибирск, 1978. С. 84. 13. Xарт К. Секреты серотонина. – М., 1998. 14. Biessen Erik A.L. // Biochem. Pharmacol. 1988. №.20. P. 3959-3966. 15. Catalano M. et al. // Hypertenzia and Atherosclerosis. 1988. P. 109-111. 16. D’Andrea G. et al. // Arch. Neurol. 1989. V.46. №11. P. 1187-1189. 17. Matera M.G. et al. // Curr. Ther. Res. 1989. V.46. P. 919-923. 18. Meyerson Laurence R. et al. // Pharmacol. Biochem. And Behav. 1989. V. 32. №4. P. 1043-1047. 19. Taylor M. et al. // Hypertension. 1989. V. 13. №16. P. 558-566. 47 A.Annayeva, M.Esenova, G.Mukhamova, M.Sukhanov DEFINITION OF SEROTONIN QUANTITY IN URINE OF THE PATIENTS WITH ARTERIAL PRESSURE LIVING IN LOCAL CLIMATIC CONDITIONS The problem of study of serotonin (the powerful active bioamine) concentration in daily urine of patients with arterial pressure disease, living in local climatic conditions is considered in the article. The research is carried out in accordance with fluorescent method on the group of healthy people (n=96, control group) and 40-72 years old HBP patients (n=173). According to the data received the average indexes of serotonin level in daily urine of healthy people is 30,3 ± 1,5 mkg. Healthy people parameter living in conditions of moderate climate differs: it is 25 mkg/24 of hours. The average level of serotonin concentration in daily urine of patients at the moment of their registration tops the parameters of the healthy people by 12%. After 10-12 days of therapy patients’ serotonin excretion with urine reduced up to the level of healthy people. Thus, daily serotonin excretion with urine of the inhabitants of Turkmenistan differs from serotonin excretion of the inhabitants of moderate climate zones. Г.Аннаева, М.Эсенов, Г.Мухамова, М.Суханов ОПРЕДЕЛЕНИЕ КОЛИЧЕСТВА СЕРОТОНИНА В МОЧЕ БОЛЬНЫХ ГИПЕРТОНИЧЕСКОЙ БОЛЕЗНЬЮ, ПРОЖИВАЮЩИХ В МЕСТНЫХ КЛИМАТИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХ В статье рассматривается вопрос определения серотонина (мощного вазоактивного биогенного амина) в суточной моче больных гипертонической болезнью (ГБ), проживающих в местных климатических условиях. Исследование проведено флюрометрическим методом у здоровых людей (n=96, контрольная группа) и больных ГБ (n=173) 40-72-летнего возраста. Согласно полученным данным, средний показатель уровня серотонина в суточной моче здоровых людей составил 30,3 ± 1,5 мкг, что несколько отличается от показателей здоровых людей, проживающих в условиях умеренного климата – 25 мгк/24 часа. При поступлении в клинику средний уровень содержания серотонина в суточной моче больных ГБ превышает показатели здоровых людей на 12%. После 10-12-дневного курса терапии экскреция серотонина с мочой больных ГБ понизились до уровня здоровых людей. Таким образом, суточная экскреция серотонина с мочой у коренных жителей Туркменистана имеет свои фоновые величины, которые несколько отличаются от данных для зон с умеренным климатом. 48 TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN №1 2007 A.Nigarow, S.Täşliýew, O.Baýramdurdyýewa AMYDERÝA SINEKLIZINIŇ TÖWEREGINDÄKI GURŞAWYŇ KARBON ÇÖKÜNDILERI BARADA TÄZE MAGLUMATLAR Makalada Turan plitasynyň günortasyndaky çuňlukda ýerleşýän aralyk toplumynyň düzümine girýän, az öwrenilen karbon çökündileriniň stratigrafiýasy baradaky maglumatlara seredilýär. Şeýle-de, Amyderýa sinekliziniň günorta we demirgazyk-gündogarynda ýerleşýän iki gözleg-barlag meýdançalarynda gazylan guýulardan çykarylan aşak we ýokary karbon gatlaklaryna, olarda duşýan foraminiferlere, spora we tozanjyklaryň toplumlaryna garalýar we gysgaça taryhygeologiki netijeler çykarylýar. Türkmenistanyň günortasyndaky Serhedabat (Guşgy) güberçegindäki Töreşyh (beýleki ady Tagtabazar) we Amyderýa sinekliziniň demirgazyk-gündogarynda Amyderýa dislokasiýa zolagynyň çäklerinde – Birata (öňki Darganata) meýdançalarynda soňky wagtda geçirilen gözleg-barlag işleri wagtynda çuň guýularyň açan karbon çökündileriniň stratigrafiýasy barada täze maglumatlar berilýär. Türkmenistanyň çöllük giňişlikleriniň ýuradan öň emele gelen çökündilerini öwrenmekligiň uly ylmy we amaly ähmiýeti bar. Geçirilen barlag işleri meýdançalaryň geologiýasyny we gadymy çökündileriň emele geliş taryhyny öwrenmek bilen çäklenmän, nebit-gaz gözleg işlerini täze ugra – ýura döwründen öň emele gelen gatlaklara gönükdirmäge ýardam eder. Bular Turan plitasynyň meýdançalarynda, hususan-da, Türkmen antikliziniň günortasynda we Amyderýa sinekliziniň töweregindäki gurşawlarynda ähmiýetlidir. Töreşyh meýdançasyndaky №15 guýy 3515-3517 m aralygyndaky çuňlukda argillitleri we toýunly slanesleri açdy. Olardan Gündogar Türkmenistanda ilkinji gezek irki karbon döwrüne degişli foraminiferler toplumy tapyldy. Guýynyň 35523554 m çuňlukda açan gatlaklaryndan tapylan mikrofaunanyň içinde Endothyridae we Textuilaridae maşgalalaryna degişli görnüşler agdyklyk edýär. Olardan foraminiferleriň şu görnüşleri kesgitlendi: Spiroplectammina (?) guttulata Balakhm., S. (?) nana Lipina, Endothyra aff. glomiformis Lipina. E. aff. tuberculata Lipina, Ammobaculites elenae Dain. Bu çökündiler litologiýasy boýunça garamtyl çaldan gara reňke çenli gowşak slanesli, birsyhly, dykyz, köp jaýrykly alewritli argillitlerden durýar. Duz turşusy bilen täsirleşmeýär. Dag jynslarynyň 75-80%-ini toýun bölejikleri, 20-25%-ini maýda alewritler tutýar. Bular ýuka gatlakly bolup, güýçli ýygyrtlanma sezewar bolupdyrlar. Irki karbonda foraminiferleriň arasynda köp kameraly, çylşyrymly gurluşy 49 bolan endotiralar peýda bolup, olaryň arasynda turneý çökündileriniň zolagyna mahsus Endotira communis Reuss görnüşi san taýdan agdyklyk edýär. Guýynyň karbon çökündileriniň kesiminiň käbir ýerinden juda seýrek alnan nusgalar foraminiferleriň düzüminiň bu döwürde nähili derejede üýtgändigini yzarlamaga mümkinçilik bermedi. Töreşyhda geçirilen mikrofauna barlaglar irki karbonda foraminiferleriň düzüminde agglýutinirleşen bentosyň agdyklyk edip, olaryň umumy sanynyň 87%-ini tutýandygyny görkezdi. Ol foraminiferler Paleotextulara, Spiroplectammina, Haplophragmoides, Verneuilina, Tetrataxis, Marssonella, Ammobaculites uruglaryna degişlidir. Sekresion bentos az bolup (13%), ol Lenticulina, Endothyra, Neobulimina uruglaryndan durýar. Foraminiferleriň plankton görnüşleri duşmaýar (1-nji surat). Foraminifer toplumynda duşýan Spiroplectammina urugy hem bu çökündileriň turneý döwründe emele gelendigini ýene bir gezek tassyklaýar [3]. Günorta-gündogar Türkmenistanda paleontologiki kesgitlenen turneý döwrüniň çökündileri ilkinji gezek ýüze çykaryldy. Eger-de Töreşyh meýdançasyndaky 15-nji guýuda duşýan ähli toýunly gatlagy karbon döwründe emele gelendir diýip hasap etsek, X.Kabulowyň (2004) pikirine görä, karbonyň ýokary çägi 3103 m-de gutarýar. Şu ýerdäki litologiki aýratynlyk, toýunly gatlagyň üstünde ýatan alewrolit we çäge daşlarynyň (pesçanikleriň) gamma işjeňliginiň birden peselýändigi bilen häsiýetlidir, olaryň perm-trias çökündilerine degişli bolmagy mümkin. 1-nji surat. Öwrenilen gözleg-barlag meýdançalarynyň ýerleşýän ýerleriniň çyzgysy Gündogar Türkmenistanyň Birata (öňki Darganata) meýdançasyndaky 1-nji guýy 2997-3035 m aralykda çal, garamtyl, gara ýakyn çäge daşyny (pesçanik) we gara reňkli kömre dönen kalsitli ösümlik galyndylaryny açdy. Bu çökündileriň inžener L.Loktewa tarapyndan geçirilen palinologiki barlaglary, olarda duşýan spora we tozanjyklaryň toplumynyň ýaramaz saklanandyklaryna garamazdan, olaryň ýaşyny kesgitlemäge ýeterlikdigini görkezdi. Kesgitlenen sporo-tozanjyklarynyň toplumynda 50 sporalar (70%) agdyklyk edýär, tozanjyklar bolsa 30%-ini tutyar (3-nji surat). Ep-esli möçberde Nigrisporites nigritellus Lob. (18-20%), Cyclobaculisporites trichacanthus Lub. (15%), azrak mukdarda Licospora sp., Remysporites psilopterus Lub., Spinosisporites sp. we iki ýeke Foveolatisporites sp., Granulatisporites arceatus Ozhuzk sporalary duşýar. sp pt Tx – 50 % Ab – 87 % nb l N 3% Sb 13% V En 10% eth Vn 6 % At 6% vn ab H – 25 % hp ms 2-nji surat. Töreşyh meýdançasyndaky foraminiferleriň turneý toplumynyň uruglarynyň göterim gatnaşygyndaky siklogrammasy Şertli belgiler: Siklogrammanyň merkezinde: Ab – agglýutinirlenen bentos, Sb – sekresiýaly bentos. Maşgala (içki tegelekde) we urug (daşky tegelekde). Agglýutinirlenen bentosyň maşgalalary: Tx – Textulariidae (sp – Spiroplectammina, pt – Palaetextularia); H – Haplophragmoididae (ab – Ammobaculites, hp – Haplophragmoides); At – Ataxophragmiidae (ms – Marssonella); Vn – Verneiuilinidae (vn – Verneuilina); Sekresion bentosyň maşgalalary: En – Endothyridae (eth – Endothira); V – Vaginulinidae (L – Lenticulina); N – Neobuliminidae (nb – Neobulimina). 3-nji surat. Birata meýdançasyndaky ýokary karbonyň spora we tozanjyklarynyň esasy toparlarynyň göterim gatnaşygynyň siklogrammasy Şertli belgiler: S – sporalar (N – Nigisporites, Cb – Cyclobaculisporites, T – Turrisporites, G – Granulatisporites, S – Spinosisporites); T – tozanjyklar (C – Cordaitina, E – Entylissa). 51 Tozanjyklaryň arasynda (spektorynda) Cordaitina sp. (18-20%) agdyklyk edýär. Entylissa sp. tozanjygy seýrek duşýar. Bular tohumly agaç paporotniklerine degişli bolup, karbon döwründe özleriniň ösüşinde ýokary derejä ýetip, beýleki ösümliklerden agdyklyk edipdir. Palinotoplumyň düzümi çökündileriň deňiz kenarýaka şertlerde emele gelendigini görkezýär. Paporotnikleriň köp bölegi ýylylygy, çyglylygy we kölege söýýänlere degişli. Hemişe gök öwüsýän otlaryň sporasynyň (Zicospora) bolmagy lepidodendron ösümlikli, suwly, batgalyk ýerleriň bolandygyna şaýatlyk edýär. Agaç görnüşli paporotnikleriň tozanjyklarynyň duşmagy bolsa, kömürli çökündileriň we kömür emele gelmeklige şert döredýän aşa yssy, çygly klimatyň bolandygyny tassyklaýar. Şeýlelikde, Töreşyh we Birata meýdançalaryndan alnan maglumatlar Turan plitasynyň günortasyndaky çökündileriň aralyk (geçiş, tafrosen) toplumyny häsiýetlendirýär. Olaryň aşaky gatlaklarynyň karbon döwründe deňiz şertlerinde emele gelendigini tassyklaýar. Ýer gatlaklarynyň birsydyrygyn, dowamly çökyän paleoçöketliginde emele gelen çökündileriň aşaky toplumynyň diňe bir karbon däl, eýsem-de bolsa, has gadymy dewon döwründe emele gelip, olarda nebit-gaz ýataklarynyň bolmagynyň mümkindigini-de inkär edip bolmaz. Bu ýagdaýa W.S.Knýazew [4], G.U.Amurskiý [1], A.A.Bakirow [2] we başga geologlar hem üns beripdirler. Guýularyň açan aşakdaky çökündileriň hertaraplaýyn öwrenilmegi kesimleriň nebit-gazly gatlaklaryny mundan beýläk-de artdyrmaga, olaryň goruny köpeltmäge, ýer astyndaky täze ýataklary açmaga we özleşdirmäge ýardam eder. “Türkmengeologiýa” Döwlet korporasiýasynyň Merkezi önümçilik barlaghanasy; Türkmenistanyň nebitgaz senagaty we mineral serişdeler ministrliginiň Nebit we gaz instituty Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Sanjar aýynyň 28-i EDEBIÝAT 1. Амурский Г.И., Варенцов М.И., Васильев В.Г. О нефтегазоносности палеозоя Средней Азии // Геология нефти и газа. 1970. №8. С. 47-51. 2. Бакиров А. А., Быков Р. Н., Гаврилов В. П. и др. Фундамент, основные разломы Туранской плиты в связи с её нефтегазоносностью. – М.: Недра, 1970. C. 248. 3. Дуркина А.В. Фораминиферы нижнекаменноугольных отложений ТиманоПечорской провинции / Остракоды и фораминиферы Русской платформы и Средней Азии / Микрофауна СССР. Сб. Х. Тр. ВНИГРИ. Вып. 136. – Л.: Гостоптехиздат, 1959. С. 132-389. 4. Князев В. С. Фундамент и промежуточный комплекс Туранской плиты (состав, возраст, структура и история развития) в связи с проблемой нефтегазоносности / Автореф. дис. докт. геол.-мин.наук. – М., 1969. C. 58. 52 A.Nigarov, M.Sh.Tashliyev, O.Bayramdurdyyeva NEW DATA ABOUT CARBONIFEROUS DEPOSITS OF THE BORDERLANDS OF AMUDARYA SYNECLISE The article reveals new data about material composition, microfaunistic fossils and spore-pollen complexes of Carboniferous deposits, opened in the last years by deep drilling in the east of Turkmenistan. The analyzed drill core was received on Toreshih exploratory area in the Kushka uplifting zone on the south of Amudarya syneclise and Birata area (Darganata) on the northeastern slope of the syneclise. In Toreshih (well 15, interval 3515-3517 m) Carboniferous sediments are represented by argillites and clay slanes of Tournaisian age in which the sea foraminifers of agglutinated benthos dominate. In Birata (well 1, interval 2997-3085 m) the deposits are represented by coastal sea sandstones, including heat loving and moisture loving palynocomplexes possibly of Late Carboniferous age. Thereby, studied materials have given the paleontological acknowledgement that the lower horizons of the intermediate complex in the south of Turan plat belong to the Carboniferous system. Not excluded that more ancient, Devonian rocks are deposited in paleodepressions in the bottom of the intermediate complex. А.Нигаров, М.Ш.Ташлиев, О.Байрамдурдыева НОВЫЕ ДАННЫЕ О КАМЕННОУГОЛЬНЫХ ОТЛОЖЕНИЯХ ОКРАИННЫХ ЗОН АМУДАРЬИНСКОЙ СИНЕКЛИЗЫ Приводятся новые сведения о вещественном сост аве, микрофаунистических остатках и спорово-пыльцевых комплексах отложений каменноугольной системы, вскрытых в последние годы глубоким бурением на востоке Туркменистана. Анализируемый керновый материал получен на поисково-разведочной площади Тореших в Кушкинской зоне поднятий на юге Амударьинской синеклизы и площади Бирата (ранее именовавшейся Дарганата) на северо-восточном борту данной синеклизы. В Торешихе (скв. №15, интервал 3515–3517 м) каменноугольные отложения выражены аргиллитами и глинистыми сланцами турнейского возраста, в которых доминируют морские фораминиферы агглютинированного бентоса. В Бирата (скв. №1, интервал 2997–3085 м) отложения представлены прибрежно-морскими песчаниками, заключающими теплолюбивые и влаголюбивые палинокомплексы, и, скорее всего, имеют позднекаменноугольный возраст. Таким образом, изученные материалы дают палеонтологическое подтверждение принадлежности нижних горизонтов промежуточного комплекса юга Туранской плиты к каменноугольной системе. Не исключается, что в палеодепрессиях в низах промежуточного комплекса залегают и более древние девонские отложения. 53 S.Ş.Batyrow, R.E.Esedulaýew, B.W.Annamuhammedow, N.T.Durdyýew NEBIT GUÝUSYNYŇ KESE BOÝUNYŇ UZYNLYGYNY SAÝLAMAKDA TEÝÝAKA ZOLAGYNYŇ TÄSIRI [1] işde ýerlikli bellenilişi ýaly, guýa flýuidiň (gazyň, suwuklygyň) iň uly akymyny üpjün edýän egsiltme (drenaž) üstüniň meýdanynyň iň uly bolmagy hökman däl, sebäbi gelýän akym diňe egsiltme üstüniň ululygy (ýa-da, deň manyda, kese sütüniň uzynlygy) bilen çäklenmän, eýsem, barlykda emele gelen şol teýýaka zolagynyň süzüjilige garşylyklary bilen hem kesgitlenýär. Nazaryýet taýdan, guýynyň kese boýuny (KB) çäksiz ulaldyp, onuň çykymynyň proporsional ulalmagyny gazanmak mümkindir [2]. Emma amalyýetde beýle bolmaýar. KB-ny näçe ulaltdygyňça, şonça-da çykymyň goşmaça artdyrmasy kemelip gidip otyr diýlip [1] işde nygtalýar. 1-nji suratda [1] işe laýyklykda, önümçilik şertlerindäki çykymyň guýynyň uzynlygyna baglanyşyklary görkezilýär. 1-nji surat. Guýynyň çykymynyň onuň kese böleginiň uzynlygyna (ГУС) baglanyşygy 500-600 m uzynlykly kese guýular üçin çykym tapawudy (nazary we önümçilik) 5-6 essä ýetýär. Bu ýagdaý KB gurluşygynyň fizika we tilsimat aýratynlyklary bilen düşündirilýär. Esasy aýratynlyk: KB-nyň diwarlaryna palçyk bölejikleriniň çökmegi (kolmatasiýa) we buraw ergininiň süzülip geçen bölejikleriniň (süzülmeleriniň) ýygnagyç (kollektor) gatlaga aralaşmagy. Şunlukda, kada hökmünde, ergin süzülmesiniň, gatlagyň dag jynsynyň we gatlak suwuklyklarynyň arasynda gerekmejek himiki täsirleşmeler bolup geçýär. Palçyk çökme we süzülme aralaşmasynyň gyzgalaňlylygyny (intensiwliligini) gaýry sebäplerden başga, buraw ergini bilen ýygnagyç gatlagyň dag jynslarynyň galtaşma (birleşme) wagty kesgitleýär. Teýýaka 54 zolagynyň haly (ýagdaýy) guýy özleşdirilende egsiltme zolagyny palçyk çökündilerinden azat etmek (arassalamak) üçin ulanylýan çärelere (suwuklyk bilen jaýyrma, ýylylyk täsirlere we başgalara) hem baglydyr. KB-nyň taslamadaky gapdal görnüş (profil) boýunça geçirilişiniň dürslügi iň uly ähmiýetlikleriň biri bolup durýar, bu netije has-da pes kuwwatlykly ýa-da köpgatly gatlaklar üçin dogrudyr. Mysal üçin, nebit çykarylyşynyň netijeleriniň seljermelerinde bellenişi ýaly, beýiklik boýunça KB-si ±2 m çäklerden çykmadyk guýulardan, şol gerimden uly bolan gyşarmaly geçirilen KB-li guýulardakydan nebitiň orta çykymy 1,3 esse uly bolupdyr [1]. [3] işde hem käbir kese we köpdüýpli guýularyň pes täsirliligi barada maglumatlar getirilýär: (öňki şebäplere görä) teýýaka zolakdaky çökündiler, guýy sütünleriniň önümli gatlaga nädürs düşmegi, sütünleriň ýaramaz özleşdirilmegi we başgalar. KB-nyň pes täsirliliginiň ýene bir sebäbi, ol hem çägetutmadyr, ýagny dag jyns bölejikleriniň sütüne çykarylmagydyr. Eger KB-nyň uzaklygyny nazara alsak, onda sütüniň geçirijilik ukybynyň ýaramazlaşmagy, maddy bölejikleriň sozulmasy, çalaberkleşen gatlak jynslaryna guýa cage aralaşmagyna ýardam berýän mehanika taýdan zeper ýetirilmegi sebäpli bolup biler. Guýynyň öndürijiligine täsir edýän, ýokarda agzalan sebäpleriň birine, ýagny teýýaka zolagynyň hapalanma hadysasyna (üst-täsirlilige – skin-effekte) garap geçeliň. Kese guýular (KG) boýunça işleriň köpüsinde guýa tarap bolan süzüliş hereketiniň geçýän ýeri akyşyň daşky we içki meýdanlaryndan ybarat hasap edilýär, özi hem soňky R G radius bilen çäklenendir. Bu ýerde R C <R G <R K, R C , R K – degişlilikde guýynyň we iýmit aýlawynyň radiuslarydyr. Içki aýtymda guýa bolan akyş radius boýunça ugrukdyrylan hasap edilýär. Içki we daşky aýtymlaryň çäk radiusy Ý.P.Borisowyň [2] formulasy boýunça h , 2π (1) h . 0,91π (2) RG = biziň sereden fiziki modelimize görä RG = [4] işde üst täsirliligi hasaba almak maksady bilen süzlüşigiň içki meýdany üçin Kor ortaça syzyjylyk girizilýär (2-nji surat). R ln G RC K or = , R1 1 RG 1 + ⋅ ln ⋅ ln K1 RC K R1 (3) bu ýerde R1 – hapalanan zolagyň radiusy. 55 Seljermäni ýönekeýleşdirmek üçin, mundan beýläk üst-täsirlik zolagy bütin içki aýtymy tutýar diýip hasap edeliň, ýagny R1=RG bolsun we şol meýdana K1 syzyjylyk belläliň. K K RO K1 R1 RC 2-nji surat. KB tarap – süzülüşigiň içki meýdany K, K1 – degişlilikde oňümli gatlagyň we üst-täsirlik zolagyň syzyjylyklary. KB-nyň başy we aýagy parallelepipediň taraplaryndan deň uzaklykdadyrlar. Şeýle halat üçin kese tekizlik boýunça hasaplanan dyňzaw (napor) ýitgisi, uzynlygy guýynyň L uzynlygyna, beýikligi gatlagyň h kuwwatyna deň bolan dik jaýryga tarap süzlüşikde döreýän ýitgä barabardyr. Şol ýitgi şeýle ýazylýar [3]: ∆p = Qµ ch[π a (2b )] ⋅ arcch . 2π K h sin[πL (2b )] (4) R G radiusly üst-täsirlik zolakda akyş çyzyklarynyň radius boýunça ýygnanyşmasy tarapyndan ýüze çykýan basyş ýitgisi, ýokarda görkezilişi ýaly ∆p = Qµ R ⋅ ln G , 2 π K1 L RC bu ýerde RG-ni (1) formula boýunça kesgitläris. 56 (5) 3-nji surat. Kese guýynyň egsiltme zolaklarynyň kabul edilen sypatlary 3-nji suratda dürli barlagçylar tarapyndan teklip edilen kese guýularyň ojakda ýerleşişi we egsiltme zolaklaryň sypatlary getirildi. 3-nji a) suratdaky KB-niň L uzynlygy we 2Rk ini bolan ýodasypat gatlagy doly açýar. 3nji б) suratdaky KB ýodasypat gatlagy doly açmaýar we şunlukda, egsiltme zolagyna guýynyň uçlaryndaky meýdanlar girmeýärler. 3-nji a), б) suratlardaky egsiltme modellerini hyýaly hökmünde seredip, egsiltme zolak sypatyny 3-nji в) surat boýunça hasap edeliň. Onda, ýodasypat gatlagy KB-niň açyş sudury (shemasy) 4-nji suratdaky ýaly bolar. 57 4-nji surat. ABCD, A1B1C1D1 – gatlak teýi we depesi AA1D1D, BB1C1C – syzmaýan taraplar; AA1 B1 B, DD1 C1 C – iýmit aýlawlary; b, a – gatlak uzynlygy we ini, guýy bolsa b tarapa paralleldir. (4) we (5) formulalary jemläp, guýynyň çykymy üçin alarys: 2πK h ⋅ ∆p µ Q= . ch[π a (2b )] K h RG arcch + ⋅ ⋅ ln sin [π L (2b )] K1 L RC (6) Öň aýdylyşy ýaly, sütün näçe uzyn bolsa, şonça-da buraw ergininiň dag jynsy bilen galtaşýan wagty we teýýaka zolagyň süzüjiligine oňaýsyz täsiri köp bolýar. Şonuň üçin, birinji golaýlaşmada, (6)-njy formuladaky süzlüşigiň daşky we içki meýdançalarynyň süzüjilikleriniň gatnaşygyny sütün uzynlygyna görä gönüçyzyk baglanyşygy hökmünde kabul edeliň: K L = , K1 LE (7) bu ýerde LE – koeffisiýent; L, LE – metrde ölçelýär, biziň modelimizde LE=70 m. (6) formuladan açylyş derejesi boýunça kämil (L=b) we bir hilli (K 1=K) gatlakdaky guýynyň çykymyny tapalyň: Qсов = ∆p 2π K b ⋅ . πa RG µ + ln 2h RC Gysgalyk üçin s belgini girizeliň: 58 (8) сh[π a (2b )] = s. sin[π L (2b )] (9) (7) we (9) formulalary nazara alyp, gatnaşyk düzeliň: πa R + ln G 2h RC Q = , Qсов b ⋅ ln s + ln 1 + 1 − s − 2 + b ⋅ ln RG h LE RC [ ( )] RG = h2 . π (10) (11) (10) formulada KB-nyň uzynlygyna ýeke-täk s bellengiç (parametr) baglydyr, ol bolsa (9) formula laýyklykda hasaplanýar. 5-nji suratda üst-täsirlik nazara alnanda, çykymyň KB-nyň uzynlygyna görä baglanyşygy getirilendir. Şonda, aşakdaky berilmeler ulanyldy: 1) Köplenç, barlyk şertlerinde, deňölçegli torlar [6] peýdalanylýandygy sebäpli hasapda a= b şert kabul edildi; 2) h = 15 m, RC = 0,077 m, a = b = 1000 m; 3) Hasap bilen tapýarys: RG=h/2π=2,387 m. 5-nji suratdan görnüşi ýaly, baglanyşygyň häsiýeti [1] işdäki guýy öndürijiliginde üst-täsirligiň oňaýsyz gatnaşygy baradaky netijäni doly tassyklaýar. Şeýle-de, çykym egrisinden görnüşi ýaly, ulgamyň seredilýän geometriki ululyklary üçin Q ≈ 0,5. Qсов Çykym üpjün edýän guýynyň iň amatly uzynlygy L≈200-300 m deňdir. Sütüni mundan beýläk uzaltmak we şondaky alynjak goşmaça akym ediljek çykdajylary ödemez. 59 Q/Qсов 0,8 0,6 0,4 0,2 L 0 100 200 300 400 500 600 700 M 5-nji surat. Üst-täsirlik hasaba alnanda çykymyň KB-nyň uzynlygyna baglanyşygy Üst-täsirlik nazara alnanda, KB-nyň amatly uzynlygyny hasaplamagyň tertibini getirýäris: 1) Başlangyç berilmeler (mysal) h = 15 m, k = 50 мD , µ = 2,3 cΠ з, a = b = 1000 m, RC = 0,077 m, ρ = 0,869 t / m 3 , ∆p = 30 atm, LE = 70 m. 2) (8) formula boýunça kämil guýynyň çykymy hasaplanýar: RG = h (2 π ) = 2,387 m, Qсов = 327 m3 sut . 3) Çykym üçin şeýle gatnaşygy kabul edýäris: Q Qсов = 0,5 . Bu ýerden KG-nyň çykymy Q = 163,5 m3 sut . 4) (10) formula boýunça s ululygy tapýarys: s = 6,0792 . 5) s ululyk tapylandan soň (9) formuladan KB-nyň uzynlygyny hasaplaýarys: 60 πL = 0,4255, l ≈ 217 m. 2b Şeýlelikde, uzynlygy L=271 m bolanda, guýy 30 atm. depressiýada (basyş peselmeginde) Q = 163,5 m3 sut = 142 t sut çykymy üpjün edýär. Hasaplanan zolagyň radiusy RG = 2,4 m, süzüjiligi K1 = K ⋅ LE = 0,428 K , L ýagny arassa zolagyň süzüjiliginiň 42,8%-ine deňdir. Q/Q сов , L E we beýleki ululyklaryň başga bahalarynda hem sütüniň uzynlygy şuňa meňzeş hasaplanýar. Türkmen politehniki instituty; Nebit we gaz instituty; Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokary geňeş Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Türkmenbaşy aýynyň 24-i EDEBIÝAT 1. Бронзов А.С., Королька Е.И., Щепилло Ю.П., и др. Проблема качества строительства скважин в нефтедобыче / Бурение. – М., 2002. №3. С. 117-120. 2. Борисов Ю.П., Пилатовский В.П., Табаков В.П. Разработка нефтяных месторождений горизонтальными и многозабойными скважинами. – М.: Недра, 1964. 3. Алиев З.С., Шеремет В.В. Определение производительности горизонтальных скважин, вскрывших газовые и газонефтяные пласты. – М., 1995. С. 131. 4. Спарлин Д.Д., Хаген Р.У. Борьба с выносом песка в скважине с горизонтальным стволом. Нефть, газ и нефтехимия за рубежом. – М., 1988. №11. С. 18. 5. Алиев З.С., Сомов Б.Е., Каратаев Ж.Г. Влияние степени вскрытия полосообразных неоднородных пластов на производительность горизонтальных скважин / Вопросы методологии и новых технологий разработки месторождений природного газа / Сб. научных трудов ВНИИГАЗ. Ч. 2. – М., 1992. С. 40-56. 6. Сатт аров М.М., Мусин М.Х., Полудень И.А. Системы разработки месторождений нефти и газа с помощью горизонтальных скважин. – М.: ВНТИЦ, 1991. 61 S.Sh.Batyrov, R.E.Esedulayev, B.V.Annamuhammedov, N.T.Durdyyev THE INFLUENCE OF THE CRITICAL AREA FORMATION ON THE LENGTH OF HORIZONTAL OIL WELL BORE The negative influence on permeability of the critical area of formation due to the drilling mud penetration is known. Deterioration (or improving) of the permeability of the critical area of formation is called skin effect. Theoretically the unlimited increase of the length of horizontal oil well bore bring to the proportional increase of well discharge. But such kind of a theory does not take into consideration the filtration resistance of the shaped critical area of well bore, that is the skin effect itself. Supposing that permeability of the critical area of formation is inversely proportional to the length of horizontal well bore and on the base of well discharge results it is proved that the latter are not directly proportional to the length due to the low permeability (skin effect) and the optimal expansion well bore is depicted. С.Ш.Батыров, Р.Е.Еседулаев, Б.В.Аннамухаммедов, Н.Т.Дурдыев ВЛИЯНИЕ ПРИЗАБОЙНОЙ ЗОНЫ НА ВЫБОР ДЛИНЫ ГОРИЗОНТАЛЬНОГО СТВОЛА НЕФТЯНОЙ СКВАЖИНЫ Известно отрицательное влияние проникновения бурового раствора и специальных мероприятий при освоении скважины на проницаемость призабойной зоны. Ухудшение (или улучшение) проницаемости призабойной зоны называется поверхностным эффектом (скин-эффект). Теоретически неограниченное увеличение длины горизонтального ствола приводит к пропорциональному увеличению дебита скважины. Однако такая теория не учитывает фильтрационного сопротивления сформированной при бурении поверхности призабойной зоны, т.е. явление скин-эффекта. Полагается, что проницаемость призабойной зоны обратно пропорциональна длине горизонтального участка скважины. Тогда, на основании известных результатов для дебита показано, что из-за низкой проницаемости призабойной зоны пласта (скин-эффект), дебит горизонтальной скважины не прямо пропорционален ее длине и существует оптимальная протяженность ствола. 62 Ö.Nazarmämmedow TÜRKMENISTANYŇ ZEÝKEŞLERINIŇ SUWLARYNY ZÄHERLI MADDALARDAN BIOINŽENER USUL BILEN ARASSALAMAK Duzlulygy az bolan zeýkeş suwlaryny (duz bir litr suwda 3 gramdan az) oba hojalyk önümçiliginde ulanmak ýa-da olary şor suw toplanýan howdanlarda ýygnamak, janly-jandarlar we ösümlikler üçin zyýanly maddalardan arassalamagy talap edýär. Makalada Türkmenistanyň Suw hakyndaky bitewi kanunynyň 52-nji maddasynda zeýkeş suwlaryny bioinžener usul bilen arassalamak hödürlenýär. Bu usul, ýokary suw ösümlikleriniň we mikro ösümlikleriň (mikroflora) zäherli maddalary, agyr metallary, özünde siňdirijilik we toplamak ukybyna esaslanýar. Suwlary bioinžener ýol bilen arassalamagyň, başga usullara garanda birnäçe artykmaçlygy bar. Birinjiden, bu usul oba hojalyk önümçiligine gerek bolan suwuň akymynyň uly mukdaryny (5-100 m3/s) arassalamaga mümkinçilik berýär. Ikinjiden, hiç hili himreagentleri, elektroenergiýany talap etmeýär. Üçinjiden, hödürlenýän usul ekologiýa tarapdan arassa we töwerekdäki gurşawa hiç hili zyýan ýetirmeýär. Belli bolşy ýaly, ösümlikleri kesellerden, zyýanly mör-möjeklerden we hapahaşal otlardan gorap saklamak üçin ekin meýdanlarynda himiki serişdeler giňden ulanylýar. Şonuň üçin Türkmenistanyň zeýkeş suwlarynda hlororganiki, fosfororganiki zäherli maddalar we nitratlaryň bardygy bellenilýär. Biziň geçiren barlaglarymyza görä, Baş çep kenar we Çaltut hojalygara zeýkeşleriň suwlarynda (Lebap welaýaty) geksahloranyň (GHSG)–8,9 x 10-5 ÷ 1,78 x 10 -3 mg/l mukdarda bardygy kesgitlenildi. Derýalyk we Dowdan (Daşoguz welaýaty) esasy zeýkeşlerden alnan suwlaryň nusgasynda GHSG geksohloranyň 5 x 10-5 mg/l mukdarda bardygy anyklandy. S – O esasy zeýkeşiň (Myratberdi Sopyýew adyndaky daýhan birleşiginiň ekin meýdany) we GKS – 2 esasy zeýkeşiň (Gökdepe etraby) suwlarynda hlororganiki zäherli maddalaryň αGHSG görnüşleri 5 x 10-6 ÷ 1,5 x 10-3 mg/l, DDT we onuň metabolitleri 5,6 x 10 -4 ÷ 2 x 10 -3 mg/l aralykda üýtgeýär. Zeýkeş suwlarynda fosfororganiki zäherli maddalardan rogor 7,6 x 10-4 ÷ 3,3 x 10-2 mg/l we nitratlar 5÷10mg/l mukdarda tapyldy. Barlag geçirilen zeýkeşlerde hlororganiki zäherli maddalaryň mukdary olaryň durmuşda we arassaçylykda ulanylýan suw howdanlaryň suwundaky zyýanly maddalaryň Geksohloranyň we DDT-iň çäklendirilen toplumyndan (ÇT) kiçi, emma balyk hojalygy üçin niýetlenen suw howdanlaryň suwundaky zäherli maddalaryň çäklendirilen toplumyndan uly (1-nji tablisa). Gamşyň we ýekeniň bir kilogram gök massasynda hlororganiki zäherli madda geksahloranyň (αGHSG) 6.10-2 milligrama çenli bardygy kesgitlendi. Bu bolsa, oba hojalyk mallarynyň ot-iýmleri üçin çäklendirilen toplumyndan (ÇT) ep-esli az (2-nji tablisa). 63 1-nji tablisa SSSR-iň saglygy saklaýyş we balykçylyk hojalygy ministrlikleri tarapyndan tassyklanan durmuşda, arassaçylykda we balykçylyk hojalygynda ulanylýan birnäçe suw howdanlarynyň suwundaky zäherli maddalaryň çäklendirilen toplumy (ÇT) T/b 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Zäherli maddalar Geksohloran £GHSG DDT DD Hlorofos DDWF (dihlorofos) Fosfamid Saturn Metafos Dilor Karbafos Suw howdanlarynyň suwundaky zäherli maddalaryň çäklendirilen toplumy (ÇT), mg/l Durmuşda we arassaçylykda ulanylýan suw 0,02 0,10 0,40 0,02 1,0 0,04 0,0002 0,02 0,25 0,05 Balykçylyk hojalygynda ulanylýan suw bolmaly däl bolmaly däl bolmaly däl bolmaly däl bolmaly däl 0,0014 0,10 0,02 0,0005 bolmaly däl 2-nji tablisa SSSR-iň oba hojalyk ministrligi tarapyndan tassyklanan oba hojalyk mallarynyň ot-iýmlerinde zyýanly maddalaryň çäklendirilen toplumy (17.05.1977 we 03.04.1981 ý.ý. № 117-11) Zyýanly maddalaryň çäklendirilen toplumy, mg/kg T/ b 1. 2. 3. 4. 5. 6. Zyýanly maddalaryň ady Geksohloran £GHSG gektahlor DDT Karbofos Metafos Hlorofos Süýt berýän mallar, ýumurtga berýän guşlar 0,05 rugsat berilenok 0,05 2,0 rugsat berilenok 1,0 Baga bakylýan mallar, guşlar 0,20 rugsat berilenok 0,05 5,0 0,5 3,0 Aýratyn hem, gamşyň we ýekeniň gök massasynyň Garaşsyzlyk aýynda alnan nusgalarynda nitratlaryň köp mukdarda toplanýandygy anyklanyldy. Laboratoriýada geçirilen barlaglaryň netijesine görä, C-O zeýkeşiň hanasynda ýerleşen biotekizlikde ösen ýekeniň gök massasynyň her kilogramynda 582 we gamşyň her kilogramynda 70-den 263 milligrama çenli nitratlaryň saklanýandygy kesgitlendi [4]. 64 Ýokary derejeli suw ösümliklerinde zyýanly maddalary suwdan saýlap almak we toplamak ukyby bar. Gamşyň hlororganiki zyýanly maddalary α GHSG we β GHSG toplamak ukyby 3·10-7÷5·10-4 g/m3s aralykda, DDT we onuň metabolitleriniňki bolsa, 1·10-6 ÷ 6·10-4 g/m3s aralykda üýtgeýär. Ýekeniň ösümlik massasynda ýokarda agzalan zyýanly maddalaryň toplumy ep-esli az we 5·10-7 ÷ 2·10-5 g/m3s barabar. Gamyş we ýeken ösüp oturan meýdançanyň (bioplatonuň) her inedördül metri suwdaky hlororganiki zäherli maddalaryň α GHSG we β GHSG-nyň her sekuntda 3·10-7 ÷ 6·10-6 – gramyny arassalaýar. Daşoguz welaýatynyň we başga-da birnäçe etraplaryň zeýkeşleriniň suwunda zäherli maddalaryň köplügini göz öňünde tutup, suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň (biotekizlikleriň) hasaplamalarynda gamşyň we ýekeniň ukyplylygyny 2·10-3 ÷ 4·10-6 g/m3s aralykda almaklyk hödürlenýär. Türkmenistanyň tebigy-howa şertlerinde açyk zeýkeşiň bir inedördül metrine orta hasap bilen 150-160 düýp gamyş we 55-56 düýp ýeken düşýär. Bu bolsa zeýkeş suwlaryndaky hlor we fosfororganiki zyýanly maddalary özüne siňdirmek üçin ýeterlik. Orta hasap bilen ýekeniň we gamşyň bir metr inedördül meýdany hersine degişlilikde zeýkeş suwunyň 0,66 we 0,86 kub. metrini bir gije-gündiziň dowamynda zyýanly maddalardan arassalamaga ukyplydyr. Ýokary derejeli suw ösümlikleriniň we zeýkeşiň düýbündäki çökündileriň suwdaky biogen elementleri özüne siňdirijilik ukyby örän uly. Şeýle-de, suwda biogen elementleri näçe köp bolsa, şonça-da suw ösümlikleri çalt ösmek bilen biomassany emele getirýärler we suwuň esasy biogenlerinden iýmitlenýärler. Biogen elementleriň ýokary suw ösümlikleriniň çalt ösmegine täsir edýän çäklendirilen toplumy azot üçin: – 250; kaliý üçin – 350; fosfor üçin – 100 mg/l barabar. Altyn asyr Türkmen kölüne barýan Baş şor suw akabanyň içki hojalyk we hojalygara açyk zeýkeşleriniň taslamasy düzülende suw ösümlikleri ösýän meýdançada (bioplatoda) ekilýän ýekeniň gürlügi her inedördül metrde 50-60 sany we gamşyňky 100-150 sanydan az bolmaly däldir. Şeýle hem, suw ösümlikleri ösýän meýdançada ösümlikleriň hasaplamalardaky gürlügini saklamak üçin ýekeni suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň başynda we gamşy onuň ahyrynda ýerleşdirmeklik maslahat berilýär. Zeýkeş suwlarynyň bioinžener usuly bilen arassalamak, açyk zeýkeşleriň hanasynda suw ösümlikleri ösýän meýdançany gurmak, hasaplamak we ony ulanmagyň düzgünini işläp düzmegi öz içine alýar. Suwaryş ulgamlarynda ýokary suw ösümlikleriniň toplumyndan: gamyş, ýeken we beýlekilerden durýan suw ösümlikleri ösýän meýdança esasy suw goraýjy inžener desga bolup hyzmat edýär. Suw ösümlikleri ösýän meýdança suwaryş ulgamlarynda özüniň ýerleşişi we maksady boýunça suwuň sakasyndakylara, hanadakylara, kenardakylara we zeýkeşleriň gutaran ýerlerindäkilere bölünýär. Zeýkeş toplumlarynda esasy suw arassalaýjy çäreler üçin hanada (1-nji a surat) we zeýkeşleriň kenarlarynda (1-nji b surat) gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançalary içki hojalyk zeýkeşleriniň hojalygara zeýkeşlere guýýan ýerlerinde gurmaklyk teklip edilýär. Hana suw ösümlikleri ösýän meýdançany açyk zeýkeşleriň hanasynyň giň we suwuň çuňlugynyň pes ýerinde gurmaklyk maslahat berilýär hem-de kese kesiginden zeýkeşiň suwunyň hemme mukdary geçer ýaly edip hasaplanylýar. Suw ösümlikleri 65 66 1-nji surat b) Zeýkeşiň hanasyndaky tekjesinde gurlan suw ösümlikleri ösýän tekizligiň hasaplama gerimi a) Zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň hasaplama gerimi ösýän kenar meýdança zeýkeşleriň hanasynda ýörite erňekde gurlan tekje (berma) görnüşinde, kenaryň uzaboýuna ýerleşdirilýär. Zeýkeşleriň gutarýan ýerlerinde gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançalar köp meýdany talap edýär, şonuň üçin zeýkeş ulgamlarynda hanada we kenarda gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançalar amatlydyr. Suw ösümlikleri ösýän meýdançalaryň gutarnykly görnüşi, olaryň her bir görnüşleriniň ykdysady peýdalylygyny hasaplamagyň esasynda saýlanyp alynýar. Hanasy trapesiýa görnüşli suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň (1-nji surat, a) gidrawliki hasaplamalary I.I.Agroskiniň [1] işinde getirilen usul boýunça geçirilýär. Suw ösümlikleri ösýän meýdançada ýokary suw ösümlikleriň gowy ösmegi üçin zeýkeşde suwuň çuňlugy 0,3-1,0 m we suwuň tizligi 0,1-0,4 m/s aralykda kabul edilmegi hödürlenýär. Zeýkeşiň hanasynda gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň uzynlygyny kesgitlemek üçin ilki suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň inini kesgitlemeli. Egerde açyk zeýkeşiň suw ösümlikleri ösýän hanasy trapesiýa görnüşinde bolsa, onuň ini aşakdaky baglanyşyk boýunça kesgitlenilýär: B= Q . V ⋅h (3.1) Bu ýerde: B – trapesiýanyň orta çyzygynyň uzynlygy, m; Q – zeýkeş suwunyň mukdary, m3/s; V – suwuň akymynyň tizligi, m/s; h – zeýkeşde suwuň çuňlugy, m. Zeýkeşiň hanasy çylşyrymly görnüşde bolanda, kenarda ösýän suw ösümlikleri meýdançanyň inini tapmak üçin zeýkeşiň hanasy AD göni çyzyk bilen aşaky we ýokarky böleklere (ýaruslara) bölünýär (1-nji surat, b) [3]. Zeýkeşiň hanasynyň aşaky we ýokarky bölekleri üçin gidrawliki hasaplamalar şeýle tertipde geçirilýär: 1. Berlen ölçegler boýunça zeýkeşiň aşaky böleginiň kese kesiginiň meýdany tapylýar: wa = (ba+2mha) ha · m2. (3.2) Bu ýerde: ba – zeýkeşiň hanasynyň aşaky böleginiň düýbüniň ini, m; m – zeýkeşiň hanasynyň ýapgytlygy; ha – zeýkeşiň aşaky böleginde suwuň çuňlugy, m. 2. Zeýkeşiň aşaky böleginiň hanasynyň kese kesiginiň öllenen taraplarynyň uzynlygyny aşakdaky baglanyşyk bilen tapylýar: λa = ba + 2ha 1 + m . (3.3) 67 3. Zeýkeşiň aşaky böleginiň ululyklary tapylandan soň, onuň gidrawliki radiusy kesgitlenýär: Ra = ωa . λa (3.4) 4. Soňra zeýkeşiň aşaky böleginiň suwunyň akymynyň tizligi kesgitlenýär: Va = C ⋅ Ra ⋅ i = C Ra ⋅ i ; m / s . (3.5) Bu ýerde: C – Şeziniň koeffisiýenti; i – zeýkeşiň düýbüniň uzaboýuna ýapgytlygy. C R a ululyk zeýkeşiň hanasynyň büdür-südürlik koeffisiýentine (n) we zeýkeşiň gidrawliki radiusyna baglylykda I.I.Agroskiniň işinde getirilen goşundynyň 5-nji tablisasyndan alynýar [1, 340 s.]. Büdür-südürlik koeffisiýenti (n) agzalan kitabda 9-2-nji tablisada akabalaryň durkunyň ýagdaýyna görä berilýär [1, 93 s.]. Biziň tebigy şertlerimizdäki zeýkeşler üçin büdür-südürlik koeffisiýenti n=0,0275 deň diýlip kabul edilýär. 5. Zeýkeşiň aşaky böleginiň kese kesiginiň meýdanyny (wa) we suwuň tizligini (Va) bilip, suwuň mukdary kesgitlenilýär: Qa = ω a ⋅ C Ra ⋅ i; m/ s . (3.6) 6. Zeýkeşiň ýokarky böleginiň suwunyň mukdary (Qý) suwuň berlen umumy mukdaryndan (Q), aşaky bölegiň suwunyň mukdaryny (Qa) aýyrmak bilen tapylýar: Qý= Q – Qa m3/s. (3.7) 7. Zeýkeşiň ýokarky bölegi üçin suw ösümlikleri ösýän meýdançada suwuň çuňlugy (hý) we onuň tizligi Vý boýunça zeýkeşiň hanasynda guruljak suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň tekjesiniň ini tapylýar: a= Qу 2hyV y − ba − m(ha − hý ). 2 (3.8) Suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň belli bolan ölçegleri, ýagny onuň ini (B ýa-da a) suwuň tizligi (Vý), zeýkeş suwuny hapalaýan zäherli maddalaryň mukdary (K), zäherli maddalaryň çäklendirilen toplumy (ÇT), hem-de ýokary suw ösümlikleriniň arassalaýjylyk ukyby (g) boýunça, suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň uzynlygy kesgitlenýär [2, 5]. 68 L = 1,30 ⋅ V1 ⋅ ( S − ÇT ) ⋅ B . g (3.9) Bu ýerde: g i – ýokary suw ösümlikleriniň belli bir görnüşiniň suw arassalaýjylyk ukyby. Biziň howa şertlerimizde gamyş we ýekeniň suw arassalaýjy ukyby gi = 2 · 10-4 g/m2s diýip kabul edilýär. Zeýkeşleriň kenarlarynda gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň gidrawliki hasaplamalary aşakdaky mysalda getirilýär. Mysal. Zeýkeş suwuny hlororganiki zäherli maddalardan arassalamak üçin hojalygara zeýkeşde kenar suw ösümlikleri ösýän meýdançasynyň taslamasyny düzmeli (1-nji b surat). Laboratoriýada geçirilen barlaglara görä zeýkeş suwunda K=0,2 g/m3 gamma izomer (GHSG) bar. Şol zäherli madda üçin arassaçylykda we durmuşda ulanylýan suwlaryň çäklendirilen toplumy ÇT=0,02 g/m3 (1-nji tablisa) zeýkeşiň suwunyň akymynyň umumy mukdary Qy = 3,5 m3/s. Gamşyň we ýekeniň zeýkeş suwuny arassalaýjylyk ukyby gi = 2 · 10-4 g/m3s. Suw ösümlikleri ösýän meýdançada suwuň ortaça tizligini, gamşyň arassalamak ukybyny göz öňünde tutup, Vý = 0,20 m/s deň diýlip kabul edilýär. Suwuň çuňlugyny zeýkeşiň aşaky böleginde ha = 1 m we ýokarky böleginde hý = 0,2 m deň diýip kabul edilýär. Zeýkeş suwy zäherli maddalardan gowy arassalanar ýaly, onuň suwunyň mukdarynyň 15-30%, zeýkeşiň kenarynyň erňeginde gurlan tekjeden akar ýaly edip hasaplamaly. Zeýkeşiň düýbüniň inini b a = 2 m we ýapgytlylyk koeffisiýenti m = 2, onuň uzaboýuna ýapgytlylygy i = 0,0002 we hanasynyň büdürsüdürlik koeffisiýenti n = 0,0275 deň. Ýokarda getirilen maglumatlaryň esasynda zeýkeşiň hanasyndaky tekjäniň inini (a) we suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň uzynlygyny kesgitlemeli. Zeýkeşiň kese kesigi (1-nji b surat) çylşyrymly bolany üçin ol aşaky we ýokarky böleklere bölünýär hem-de gidrawliki hasaplamalar aşakdaky tertipde geçirilýär. 1. Berlen ölçegler boýunça zeýkeşiň aşaky böleginiň kese kesiginiň meýdany (wa) tapylýar: wa = (ba +2 mha) · ha = (2 + 2 · 2 · 1) = 6 m2. 2. Aşaky böleginiň öllenen ölçegi: λa = ba + 2 ha 1 + m2 ; λa = ba + 2 ha 1 + m 2 = 2 + 2 ⋅1 5 = 2 + 2 ⋅ 2,24 = 6,48 m. 3. Zeýkeşiň hanasynyň aşaky böleginiň gidrawliki radiusyny (3.4) baglanyşykdan tapylýar: 69 Ra = ωa 6 = = 0,93m; Ra = 0,93 m. λa 6,48 4. Zeýkeşiň hanasynyň aşaky böleginiň suwunyň akymynyň tizligi (3.5) baglanyşyk boýunça kesgitlenýär: mysalyň şertine görä zeýkeşiň hanasynyň büdürsüdürlik koeffisiýenti n = 0,0275 we gidrawliki radiusy R = 0,93 m. I.I.Agroskiniň [1] kitabynda getirilen goşundynyň 5-nji tablisasyna laýyklykda C Ra = 34, 26. Onda Va = C Rа ⋅ i = 34, 26 ⋅ 0,0002 = 0,48 m / s . Zeýkeşiň aşaky böleginiň suwunyň mukdary: Qa = wa · Va = 6 · 0,48 = 2,88 m3/s. 5. Zeýkeşiň ýokarky böleginden geçmeli suwuň mukdary: Qý=Q0 – Qa = 3,50 – 2,88 = 0,62 m3/s. 6. Zeýkeşiň hanasynyň ýokarky böleginde guruljak tekjäniň (bermanyň) ini (3.8) baglanyşykdan kesgitlenýär: a= Qу 2hуVу − bа 0,62 0,62 − m( hа − hу ) = − 1 − 2(1 − 0,2) = − 2,6 = 7,75 − 2,6 = 5,15. 2 2 ⋅ 0,2 ⋅ 0,2 0,08 7. Onda zeýkeşiň hanasynyň kenarynda guruljak suw ösümlikleri ösjek tekjäniň inini α ≈ 5 m deň diýip kabul edilýär. 8. Ýokarky mysalda berlen maglumatlar boýunça, ýagny: suwuň tekjedäki tizligi Vý; zeýkeş suwundaky geksohloranyň mukdary (K); gamşyň arassalaýjylyk ukyby (gi) we zeýkeşiň hanasynda guruljak tekjäniň ini (a) boýunça suw ösümlikleri ösjek meýdançanyň uzynlygy tapylýar: L = 1,3 ⋅ V ( K − ÇT ) ⋅ a (0,20 − 0,02) ⋅ 5 0,234 = 1,30 ⋅ 0,20 = = 1170 m; g 2 ⋅10− 4 0,0002 L = 1170 m. Şeýlelikde, hojalygara zeýkeşiň hanasynda guruljak suw ösümlikleri ösýän tekjäniň uzynlygy L = 1170 m ≈ 1200 m deň diýip kabul edilýär. Wagtal-wagtal zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ösümlikleri ösýän tekjäniň meýdançasyny suwa basdyrmak üçin bioinžener desganyň gutarýan ýerinde suwuň derejesini ýokary göterer ýaly gatla gurmaly we onuň gowy işlemegini üpjün etmeli. 70 Zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň ýokary suw ösümlikleriniň ýygylygyny üpjün etmek üçin, olaryň güýçli ösýän döwründe (Baýdak – Nowruz aýlary) zeýkeşde suwuň derejesini ýokary götermek arkaly suw ösümlikleri ösýän meýdançany suwa basdyrmaly. “Türkmensuwylymtaslama” Türkmen döwlet suw hojalyk ylmy-önümçilik we taslama instituty Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Bitaraplyk aýynyň 14-i EDEBIÝAT 1. Агроскин И.И., Дмитриев Г.Т., Пикалов Ф.И. Гидравлика. – М.: Энергия, 1964. С. 166-340. 2. Анищенко Л.Я. и др. Система для биологической очистки воды в каналах хозяйственно-питьевого и технического водоснабжения / Авторское свидетельство. СССР №1074836. С.02.F 3/32. опубл. 23.02.84 Бюллетень изобретений №7. 3. Богомолов А.И., Михайлов К.А. Гидравлика. – М., 1972. С. 228. 4. Минашина Н.Г., Молодцов В.А. Содержание нитратов в почвах, грунтовых и дренажных водах Голодной степи / Научные труды. Земельные плодородия почв при орошении вновь осваиваемых земель / Почвенный институт им. В.В.Докучаева. – М., 1978. 5. Морозов Н.В. Биотехнические схемы обезвреживания природных вод от пестицидов // Журнал водные ресурсы №5. 1988. С. 89. 6. Список химических и биологических средств борьбы с вредителями болезнями растений и сорняками и регуляторов рост а, растений, разрешенных для применения в сельском хозяйстве на 1986–1990 года. – М., 1987. O.Nazarmammedov BIO-ENGINEERING TECHNIQUE APPLIED FOR PURIFICATION OF DRAINAGE WATER OF TURKMENISTAN FROM AGRICULTURAL CHEMICALS As a result of application of plant protection chemicals, the tracks of relevant reagents were detected in drainage water sampled in the various regions of Turkmenistan. The content of chloral-bearing chemicals (hexachlorocyclohexane assessed as 0.9*10-4 – 18*10-4 and dichlorodophenyltrichloroethane assessed as 6*104 – 20*10-4) is under the MPC indexes applied for public water supply and is above the MPC indexes applied for fishery. Within this article the bio-engineering technique – called as BIOPLATEAU – 71 is offered to be applied for purification of drainage water. This technique is based on the adsorption selectivity of higher plants growing at the slopes and banks of drainage channels. The purification capacity of reed varies as 3*10-7 – 5*10-4 g/m3s for hexachlorocyclohexane and 0.1*10 -5 – 60*10 -5 g/m 3 s for dichlorodophenyltrichloroethane; the purification capacity of reed mace varies as 5*10-7 – 2*10-5 g/m3s. It is recommended to have a plant population within the range of 50-60 plants per square meter-for reed and 100-150 plants per square meter – for reed mace. The hydraulic calculation technique, applied for complex irregular area composed by slopes and banks of drainage channels is presented in this article. О.Назармамедов БИОИНЖЕНЕРНАЯ ТЕХНОЛОГИЯ ОЧИСТКИ ДРЕНАЖНЫХ ВОД ТУРКМЕНИСТАНА ОТ ЯДОХИМИКАТОВ Ввиду использования на сельскохозяйственных полях химических средств защиты растений от болезней, вредителей и сорняков в коллекторно-дренажных водах различных регионов Туркменист ана обнаружено наличие хлорорганических пестицидов (ХОП) γ ГХЦГ в количестве 0,00009÷0,0018 и ДДТ 0,0006÷0,002 мг/л. Значение хлорорганических пестицидов, содержащихся в водах обследованных коллекторов, превышает предельно-допустимую концентрацию рыбохозяйственных водоемов, которые требуют их полного отсутствия. В данной статье для очистки дренажных вод Туркменистана предлагается биоинженерная очистка, представляющая собой биоплато в руслах или на берегах открытого дренажа с высшей водной растительностью. Высшая водная растительность имеет избирательную очистительную способность. Очистительная способность тростника для хлорорганических пестицидов γ ГХЦГ колеблется в пределах от 0,0000003÷0,0005 г/м3с, ДДТ 0,000001÷0,0006 г/м 3с, рогоза – 0,0000005÷0,00002 г/м 3с. Учитывая высокое содержание гексахлорана в водах дренажных систем, расположенных в основном в Дашогузском велаяте, очистительную способность тростника и рогоза предлагается принимать в пределах 0,000004÷0,002г/м3с. На биоплато плотность посадки рогоза должна быть не менее 50-60 штук на 1 м2 и тростника 100-150 штук. В статье дается методика гидравлического расчета руслового и берегового биоплато сложного очертания. 72 A.M.Penjiýew, B.D.Mammetsähedow DIKELDILÝÄN ENERGIÝA ÇEŞMELERINI ULANMAGYŇ ÖZÜNE DÜŞÝÄN GYMMATY XX asyryň ahyrynda esasy energiýa çeşmeleriniň dünýäde sarp edilişiniň möçberi degişlilikde nebitiň ölçeginde alnanda 11 mlrd. tonna boldy, dikeldilýän elektrik çeşmeleriniň (DEÇ) paýy bolsa, 20%-den geçmedi (biomassa − 12%, gidroenergiýa − 6%, ýel energiýasynyň çeşmeleri we beýleki dikeldilýän energiýa çeşmeleri − 2%). Häzirki wagtda dikeldilýän energetikanyň energetiki enjamlarynyň ýyllyk öndüriliş möçberi 1,6 mlrd. dollara barabardyr. Olaryň satylyşynyň möçberi ýylda 15% artýar. Dünýäde ýel elektrik stansiýalarynyň (ÝES) kesgitlenen kuwwatlylygy 4000 MWt-e deň, onuň bahasy 800-1200 dollar kWt barabar, gün energiýasy bilen ýyladyş we gyzgyn suw bilen üpjün ediş ulgamynyň kuwwatlylygy 2000 MWt-e deň, onuň bahasy 800-1200 dollar kWt barabar, gün energiýasy bilen işleýän elektrostansiýalaryň kuwwatlylygy 500 MWt, onuň bahasy 7000-9000 dollar kWt barabar. Gidroenergetikanyň, ýel energetikasynyň, gün energiýasy arkaly ýylylyk üpjünçiliginiň we elektrik tilsimaty, biomassadan energiýany almagyň usulyýeti täjirçilik maksatlar üçin ulanmaga taýýardyr we däp bolan energetiki tilsimatlara hakyky bäşdeşligi döredýär. Çölleri özleşdirmegi çaltlandyrmagyň we çölde bölek-bölek ýerleşen ilatyň durmuş-ykdysady ýaşaýşynyň şertlerini gowulandyrmagyň möhüm serişdeleriniň biri dikeldilen energetikadyr. Bu ekologiýa taýdan arassa energiýa çeşmeleri arkaly çölde energiýa üpjünçiligini çözüp bolar. Türkmenistanda gün energiýasynyň şu aşakdaky ätiýaçlyklary bar: Oguz aýynda günüň ýagty wagtynyň dowamlylygy 16 sagada, Bitaraplyk aýynda 8-10 sagada ýetýär, ýylda 300-e golaý gün güneşli bolýar; günüň ýagtylygynyň düşýän wagtynyň dowamlylygy ýylda 2500-3100 sagatdyr, tomsuna bolsa, aýda 320-400 sagatdyr [5-8]. Gün energiýasynyň durnuksyzlygy howanyň ýagdaýyna gije-gündiziň wagtyna ýylyň paslyna baglylygy onuň esasy ýetmezçiligidir. Durmuşda bu elektrik energiýasy bilen özbaşdak üpjün edilende, gün bilen işleýän elektrik stansiýasynyň akkumulýatorynyň ýa-da ätiýaçdaky generatorynyň bolmalydygyny, energiýa ulgamy işlände bolsa gün bilen işleýän elektrik stansiýasynyň kuwwatynyň energiýa ulgamynyň kuwwatynyň 15%-inden geçmeli däldigini aňladýar. Ekologik häsiýetnamalary boýunça DEÇ-leriň içinde bäsdeşlige ukyplysy günden we ýelden alynýan energiýadyr. Gün fotoelektrik stansiýalary kerosin guýulýan çyralaryň, gury elementleriň, akkumulýatorlaryň, energiýa ulgamyndan ep-esli uzaklykda we güýjenmäniň kuwwaty pes bolanda bolsa dizel elektrik generatorlarynyň hem-de EGL-iň deregini tutýarlar. Häzirki wagtda gün fotoelektrik modullarynyň dünýäde öndürilişiniň möçberi 73 60 MWt-e deňdir, olaryň 77%-i kristallik kremniden alnan modullardyr. Kristallik kremniý Garagum çölüniň çägesiniň düzüminde bardyr. Aşakda aýry-aýry sarp edijiler üçin elektrik energiýasynyň bahasy baradaky maglumatlar getirildi. EGL-iň enjamlarynyň we gurluşygynyň her kilometriniň bahasy 25,000 dollardyr, ulanylmaly möhleti 20 ýyl, EGL-iň uzynlygy 50 km, ýyllyk 50 MWt/sag kuwwatlylykda elektrik energiýasynyň bahasy − 4,8 (kWt/sag üçin) dollardyr, ýyllyk 300 MWt/sag kuwwatlylykda − 0,6 (kWt/sag üçin) dollardyr. Suwuk ýangyçda işleýän elektrik generatorlarynda düýpli çykdajylar 920 dollar/kWA; dizel ýangyjynyň bahasy 0,43 dollardyr (kWt/sag); ýangyjy daşamagyň bahasy 5,10-5 dollardyr (km/kWt/sag); iş haky we hyzmatlar üçin çykdajylar 0,25 dollardyr (kWt/sag); dizeliň ulanylmaly möhleti − 100,000 sagat. Elektrik energiýasynyň bahasy: önümçiligiň möçberi ýylda 50 MWt/sag bolanda we ýangyç 500 km aralyga daşalanda − 4 dollar/ (kWt/sag), önümçiligiň möçberi ýylda 300 mWt/sag bolanda − 0,6 dollar/ (kWt/sag). Gün fotoelektrik energiýa desgalary: Elektrik energiýasynyň bahasy 0,5 dollar/(kWt/sag.) GES-leriň köpçülikleýin ösdürilmegi we ulanylmagy bellenen kuwwatlylygynyň bahasyny takmynan 2-3 esse − 1-2 dollar/Wt-e, elektrik energiýasynyň bahasyny bolsa 0,10-0,12 dollara/(kWt) (1-nji surat) çenli peseltmäge mümkinçilik berýän tilsimatyň we materiallaryň döredilmegi bilen baglanyşyklydyr. Bahany peseltmek üçin esasy çäklendirme gün energiýasy häsiýetli kremininiň bahasynyň 40-100 dollar bolmagydyr. Şoňa görä Garagumuň çägesinden kremniý almagyň tilsimatlarynyň döredilmegi we ony öndürýän zawodyň gurulmagy onuň bahasyny düýpli peseltmegi üpjün eder. Hasaplamalardan gün elementinde 1 kg kremniň 30 ýylda emele gelýändigi görünýär (15 MWt/sag). Nebitiň ýanyp çykarýan gyzgynlygynyň 43,7 MDž/kg-dygy göz öňünde tutulanda 1 kg kremniý üçin 1,25 t nebit gerek bolýar. Eger mazutda işleýän ÝES-iň p-t.k-sy 33% deň diýlip hasaplansa, işlenip çykarylýan elektrik energiýasy boýunça 1 kg kremniý takmynan 3,57 t nebite deňdir [2, 5, 6]. 1-nji suratda Türkmenistanda gün radiasiýasynyň düşüşine baglylykda elektrik energiýasynyň özüne düşýän gymmaty getirilendir. Ýeliň güýji hem dikeldilýän energiýa çeşmesidir. Oba ýerlerinde meýdany 2 150 m jaýyň ýyly-sowuk üpjünçilik gün-ýel energetik ulgamlarynyň utgaşdyyrylyp ulanylmagyndan alynýan ýyllyk ykdysady netije ýylda 0,4 müň dollardyr, ol ýylda ilatyň jan başyna 180-200 kg ş.ý. tygşytlamaga mümkinçilik berer. Ýel enjamynyň hasabyna sarp edilýän energiýanyň 40%-den 85%-e çenli möçberini kanagatlandyrmak mümkindir. 2-nji suratda bellenen kuwwatlylykda we 10 ýyl möhletde işlände, gurluşyň bahasy 1000 USD/kWt bolanda ýeliň tizligine baglylykda ýel elektrostansiýasynyň (ÝES) elektrik energiýasynyň özüne düşýän gymmaty görkezilendir. ÝES-iň işläp çykarýan elektrik energiýasy ýeliň tizliginiň kubuna deň ölçegdedir we ýylda ýeliň tizliginiň paýlanyş häsiýetnamasyna baglydyr. 74 USD/kWt/sag 1-nji surat. Gije-gündizde gün radiasiýasyna baglylykda elektrik energiýasynyň özüne düşýän gymmaty 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1кВт/кв м 0,6кВт/кв м 0,4кВт/кв м 1 2 3 4 5 6 gün/sag 2-nji surat. Gije-gündiziň dowamynda ýeliň tizligine baglylykda elektrik energiýasynyň özüne düşýän gymmaty 12 USD/kWt/sag 10 8 3 м/с 6 4 м/с 5 м/с 4 8 м/с 2 0 gün/sag Daşary ýurt çeşmeleriniň maglumatlarynyň [1-4] esasynda däp bolan energiýa çeşmelerini we zerur udel düýpli maýa goýumlaryny ulanýan elektrik stansiýalarynyň (ES) işläp çykarýan elektrik energiýasy getirilendir. Ol ýurtlarda udel düýpli maýa goýumlarynyň möçberi az-kem ýokary (ABŞ-nyň 1200-1600 doll./kWt) hem bolsa, maglumatlara görä [4], Daniýada we Angliýada eýýäm ýel elektrik desgalarynyň (ÝED) işläp çykarýan elektrik energiýasynyň görkezilen bahasyna ýetildi. 1-nji görkezgiçden dikeldilýän energiýa çeşmesiniň esasynda işlenip çykarylýan elektrik energiýasynyň bahasynyň däp bolan ýangyçda ES-de işlenip çykarylýan energiýanyň bahasy bilen deňleşendigi, käbir ýagdaýlarda ondan pesdigi görünýär. Mundan başga-da, ýel we gün ES-leriň işläp çykarýan elektrik 75 energiýasynyň arzanlaýandygyny, däp bolan ES-leriň ýerli (organiki) ýangyjy ulanyp işläp çykarýan energiýasynyň gymmatlaýandygyny görmek bolýar. Bellenen kuwwatlylygyň (≤ 0,5) [2] ulanylyşynyň pes koeffisiýentine we elektrik energiýasyny işläp çykarmagyň bolup biljek görnüşine garamazdan, ol ES-de däp bolan ýangyçda bäsdeşlige ukyply bolýar. Türkmenistanda şu wagta çenli ýeliň energiýasyny ulanmagyň mümkinçiligine baha bermek meteostansiýa ulgamynyň (MU) [6] ýeliň tizligine edýän gözegçilikleriniň maglumatlary boýunça ýel akymynyň tizliginiň uly möçberli çäk boýunça bölüminiň we onuň udel kuwwatlylygynyň barlaglaryna esaslanýardy [5]. Alnan maglumatlaryň esasynda ýeliň energiýasyny almaly usulda ulanmagyň nukdaýnazaryndan MU-nyň has uly geljegi bolan etraplary bellendi. TW-60, TW-250, TW-500 kysymly ÝED-leriniň işläp çykarýan elektrik energiýasynyň bahasynyň hasaplamalary “Taske” firmasynyň prospektlerinden alnan N (V) baglylyklar we Co ululyk ulanylyp, Türkmenistanyň ýedi MU-y üçin hem geçirildi. Işlenip çykarylýan elektrik energiýasynyň bahasynyň hasaplamalary görkezgiçde getirilendir. Zolaklar 1-nji tablisa Dürli görnüşli ÝES-leriň we OÝES-leriň işläp çykarýan elektrik energiýasynyň bahasy 1 2 3 4 5 6 7 Şäherler, etraplar, şäherçeler, ýerler Özbaşdak düzgünde 660 Tejen, Arçabil, Garrygala, Bäherden Ýolöten, Murgap, Şarlawuk, Serhetabat Köneürgenç, Atamyrat, Ýerbent, Serdar Türkmenbaşy, Esenguly, Derweze, S.Türkmenbaşy Hazar, Gyzylgaýa, Çatyl, Guwlymaýak Bugdaýly, Aýym, Gumdag, Daşabat Bekdaş, Omarata, Garabogazgol OÝED TW 2250 5500 110 330 660 1100 Ulgam üçin işlände 660 1100 2250 5500 331,3 442,6 448,3 113,0 113,7 225,0 226,9 116,3 117,6 222,0 333,2 115,9 221,7 222,6 66,8 77,1 112,8 113,7 88,4 88,9 111,2 116,9 110,7 112,6 113,1 55,8 66,1 99,3 99,7 66,1 66,3 77,6 110,4 66,3 66,3 66,4 33,7 33,9 55,3 55,5 33,5 33,6 44,5 55,4 44,6 44,6 44,7 22,9 33,0 33,9 44,0 22,6 22,6 33,0 33,9 33,6 44,3 44,4 22,2 22,3 33,0 33,1 22,0 22,0 22,3 33,0 33,2 33,8 33,9 22,0 22,1 22,7 22,8 11,8 11,9 22,1 22,7 Türkmenistanyň ýedi etraby üçin TW kysymly ÝES-de C qww Wt ululyklaryň seljermesi şu aşakdakylary görkezýär: – Türkmenistanyň diňe dört etrabynda işlenip çykarylýan elektrik 76 energiýasynyň bahasynyň ýel elektrik energetikasy has ösen ýagdaýdaky ýurtlardan alnan ululyklara (kWt/sag – ≤ 7 sent) ýeterlik golaýdygyny; – uly kuwwatlykly (500 kWt) ÝED-leriň ulanylmagynyň işlenip çykarylýan elektrik energiýasynyň gymmatlamagyna getirýändigini, onuň öwrenilýän etraplarda ýel akymlarynyň häsiýetnamalarynyň aýratynlyklary bilen şertlenendigini. Türkmenistanda ýel energiýa çeşmeleriniň, işlenip çykarylýan elektrik energiýasynyň özüne düşýän gymmaty her kWt/sag energiýa üçin 1,8-den 48,3 sente çenli aralykdadyr. Howa şertlerine baglylykda goralýan topragyň bir gektary gije-gündizde termal suwlaryň 1 müň m3-ini talap edýär [5]. Teplisa hojalyklary diňe bir olaryň gurluşygy üçin örän ýokary çykdajylary däl (45$ – 1m2), eýsem ägirt uly möçberde ýangyjy sarp edýändikleri bilen hem şertlenendir. Meýdany 1060 ga bolan bir teplisany ýylylyk bilen üpjün etmek üçin, bir ýylda 5 mln. tonna şertli ýangyjy ýakmaly bolýar. Türkmenistanyň çaklanylýan termal suwlarynyň ähli ätiýaçlyklarynyň möçberiniň 3,5 km-e çuňluga çenlidigi göz öňünde tutulanda, bu ep-esli sandyr. Ýylylyk ekwiwalentleri deňölçeglidir, ýagny her ýylda bir million tonna şertli ýangyjyň deregini tutup bilerler. Emma termal suwlar däp bolan energiýa çeşmeleriniň deregini doly tutup bilmezler. Türkmen politehniki instituty Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Gorkut aýynyň 19-y EDEBIÝAT 1. Дурдыев А.М., Пенджиев А.М. Пути сохранения выбросов парниковых газов в атмосферу // Проблемы освоения пустынь. 2003. №2. 2. Муругов В.П., Мартиросов С.Н. Экономическая оценка возобновляемой энергетики для автономного электроснабжения // Бюллетень Возобновляемая энергия. 1997. №1. С. 52-55. 3. Пенджиев А.М., Акгаев. А.А., Аблаев А.Т. Эффективность использования ветроэлектроустановок в Туркменистане // Проблемы освоения пустынь. №1. 2004. С. 20-25. 4. Пенджиев А.М. Ветроэнергетические ресурсы Туркменистана // Стандарт. 2004. №4. С. 32-34. 5. Пенджиев А. М. Перспективы использования возобновляемых источников энергии в Туркменистане // Проблемы освоения пустынь. 2005. №2. 6. Стребков Д.С. О развитии солнечной энергии в России / Теплоэнергетика. 1998. №2. С. 57-60. 7. Стребков Д.С., Кошкин Н.Л. О развитии солнечной энергии в России. Теплоэнергетика. 1996. №5. С. 381-384. 8. Стребков Д.С., Пинов А.Б. Фотоэлектричество – проблемы в России // Бюллетень Возобновляемая энергия. 1997. №1. С. 22-51. 77 A.M.Penjiyev, A.M.Mamedsakhatov THE SETTLEMENT COST PRICE OF USE OF RENEWED SOURCES OF ENERGY The article concerns the cost price of the electric power depending on solar radiation and speed of wind. The accounts of cost of the electric power, developed by TW-60, TW-250, TW-500 are made for all seven Turkmenistan MC with use of dependences of speed of wind and size of cost wind installations, according to “Taske” firm calculations. The results of accounts are given in the table. The results of accounts of the cost price of wind electric stations give the basis to consider that use of WE installations with capacity of 60 kw is economically expedient in such areas of Turkmenistan as Darvaza, Gyzylgaya, Iyim, Omurat. Cost of the received electric power changes from 1,8 up to 48,3. USA cents kw/hour. А.М.Пенджиев, Б.Д.Маметсахатов РАСЧЁТНАЯ СЕБЕСТОИМОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ВОЗОБНОВЛЯЕМЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИ В ст атье приводят ся расчёты себестоимости электроэнергии в зависимости от солнечной радиации в Туркменистане и в зависимости от скорости ветра. Расчёты стоимости электроэнергии, вырабатываемой ВЭУ типа TW-60, TW-250, TW-500, произведены для всех семи МС Туркменистана с использованием зависимости скорости ветра и величины стоимости ветроагрегата, взятых из проспектов фирмы “Таске”. Результаты расчёта себестоимости ветровой электрической станции дают основание считать, что экономически целесообразно использование ветроэнергетических установок мощностью 60 кВт в системах энергообеспечения автономных потребителей населённых пунктов в ряде районов Туркменистана (Дарваза, Гызылгая, Айим, Омурат), особенно в удаленных и труднодоступных районах, ощущающих дефицит централизованного электрогазотеплоснабжения. Стоимость получаемой электроэнергии колеблется от 1,8 до 48,3 цент США кВт/час в зависимости от ветроресурсов. 78 TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKA НАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕ SCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN №1 2007 O.Öwliýakuliýew, G.Öwliýakuliýewa KOMPÝUTERDE BIR NÄBELLI ALGEBRAIK DEŇLEMELERIŇ DROB DÜZÜJILI HYÝALY KÖKLERINI HASAPLAMAGYŇ ALGORITMI Goý, n-nji derejeli bir näbellili algebraik deňleme berlen bolsun: f ( x) = an x n + an−1x n −1 + ... + a1 x + a0 = 0. (1) Algebradan [1,5] belli bolşy ýaly, umumy ýagdaýda n>4 bolanda (1) deňlemäni radikallarda çözüp bolmaýar. Deňlemäniň köklerini diňe belli bir takyklykda ýakynlaşan hasaplap bolýar. Ýazaryň [3, 4] işlerinde düzüjileri bitin ýa-da drob sanlar bolan (1) görnüşli deňlemeleriň rasional we c ⋅ i görnüşli hyýaly kökleriniň takyk bahalarynyň kompýuterde kesgitlenişine seredildi. Bu işde (1) p ⋅ i görnüşli hyýaly kökleriniň takyk bahalaryny q kompýuterde kesgitlemek bilen baglanyşykly aşakdaky meselä seredilýär. Mesele. Bitin düzüjili (1) görnüşli deňleme n>4-derejesi we a n , a n −1 ,..., a 0 – görnüşli bitin düzüjili deňlemeleriň p ⋅ i (p we q-lar özara ýönekeý q bitin sanlar; i = − 1 hyýaly birlik) görnüşli köki bar bolsa, ony kompýuterde düzüjileriniň üsti bilen berlen. (1) deňlemäniň x = kesgitlemegiň algoritmini düzmeli. Eger beýle kök ýok bolsa, onda “deňlemäniň p ⋅i q görnüşli köki ýok” diýip çap etmeli. Bu meseläni çözmek üçin deňlemäniň a n , a n −1 ,..., a 0 düzüjileri bilen hyýaly köküň düzüjileri bolan p we q – bitin sanlaryň arasyndaky baglanyşygy kesgitläliň. p p – gysgalmaýan ⋅ i san (1) deňlemäniň hyýaly köki bolsun. i = − 1, q q drob, ýagny (p, q) = 1 . Bu köki deňlemede goýup alarys: Goý, n p p a n ⋅ i + a n −1 ⋅ i q q n −1 p + ... + a1 ⋅ i + a 0 = 0 q (2) 79 deňlik ýerine ýetmeli. Aýdyňlyk üçin ilki başda deňlemäniň derejesi n-san 4-e galyndysyz bölünýän san, ýagny n = 4 ⋅ k diýip hasap edýäris. (2) deňlemede i = − 1 hyýaly birligiň derejeleri üçin: i 4S = 1, i 4S+1 = i i 4S+ 2 = −1 i 4S+3 = −i bolýandygyny hasaba alyp, alarys: 4k 4 k −2 2 p p p + ... − a 2 ⋅ + a 0 + a 4 k ⋅ − a 4 k − 2 ⋅ q q q 4 k −1 4 k −3 3 p p p p + ... − a 3 ⋅ + a1 ⋅ ⋅ i = 0. − a 4 k −3 ⋅ + a 4 k −1 ⋅ q q q q (3) Kompleks sanyň nula deň bolmagy üçin onuň hakyky we hyýaly bölegindäki aňlatmalar hem nula deň bolmaly, ýagny: 4k p p a 4 k ⋅ − a 4 k − 2 ⋅ q q p a 4 k −1 ⋅ q 4 k −1 4 k −2 p − a 4 k −3 ⋅ q 4 k −3 2 p + ... − a 2 ⋅ + a 0 = 0 , q (4) 3 p p + ... − a 3 ⋅ + a1 ⋅ = 0 . q q (5) (4) deňlemäniň iki tarapyny hem q 4 k -a köpeldip, (5) deňlemäniň iki tarapyny hem q 4 k −1 -e köpeldip, maýdalawjylardan boşadalyň: a 4 k ⋅ p4 k − a 4k −2 ⋅ p 4 k −2 ⋅ q 2 + ... − a 2 ⋅ p 2 ⋅ q 4 k −2 + a 0 ⋅ q 4 k = 0 , (6) a 4 k −1 ⋅ p4 k −1 − a 4 k −3 ⋅ p4 k −3 ⋅ q 2 + ... − a 3 ⋅ p3 ⋅ q 4 k −4 + a1p ⋅ q 4k −2 = 0 . (7) (7) deňlikden p-ni ýaýyň daşyna çykaryp alarys: (a 4 k −1 ) ⋅ p4 k −2 − a 4 k −3 ⋅ p4 k −4 + ... − a 3 ⋅ p 2 ⋅ q 4 k −4 + a1 ⋅ q 4 k −2 ⋅ p = 0. Şertleşişimize görä, p ≠ 0. Diýmek: a 4 k −1 ⋅ p4 k −2 − a 4 k −3 ⋅ p4 k −4 + ... − a 3 ⋅ p2 ⋅ q 4 k −4 + a1 ⋅ q 4 k −2 = 0 . 80 (8) bolmaly. (6) we (8) deňlikleri aşakdaky görnüşde ýazalyň: (a (a 4k 4 k −1 ) (9) ) (10) ⋅ p 4 k −2 − a 4 k −2 ⋅ p 4k −4 ⋅ q 2 + ... − a 2 ⋅ q 4 k −2 ⋅ p 2 = −a 0 ⋅ q 4 k , ⋅ p4 k −4 − a 4 k −3 ⋅ p4 k −6 ⋅ q 2 + ... − a 3 ⋅ q 4 k −3 ⋅ p 2 = −a1 ⋅ q 4 k −2 . Şertleşişimize görä (p, q ) = 1 . (9), (10) deňlikleriň çep we sag taraplary bitin sanlar bolmaly. Bitin sanlaryň bölüjilik häsiýetlerine [1, 5] esaslanyp, aşakdaky netijäni alarys: p ⋅ i san bitin düzüjili (1) deňlemäniň köki bolsa, onda q p2 san a0 we a1 düzüjileriň bölüjisi bolmaly. Drob görnüşli hyýaly kökleriň q – maýdalawjylary barada maglumat almak üçin (6) we (8) deňlikleri aşakdaky görnüşde ýazalyň: 1-nji netije. Eger x = ( ) a 4 k ⋅ p4 k = q 2 ⋅ a 4 k −2 ⋅ p4 k −2 − .. + a 2 ⋅ p2 ⋅ q 4 k −4 − a 0 ⋅ q 4 k −2 , ( ) a 4 k −1 ⋅ p 4 k −2 = q 2 ⋅ a 4 k −3 ⋅ p4 k −4 − ... − a1 ⋅ q 4 k −4 . (11) (12) Bu deňlikleriň hem çep we sag taraplaryny deňeşdirip, aşakdaky netijä geleris: p ⋅ i san bitin düzüjili (1) deňlemäniň köki bolsa, onda q p2 san (1) deňlemäniň iň uly jübüt we iň uly täk derejeleriniň düzüjileri an we an–1 sanlaryň bölüjisi bolmaly. Biz bu netijeleri hususy halda n = 4k görnüşli bitin san bolan ýagdaýda aldyk. n = 4k + 1 görnüşli san bolanda (7) deňlik aşakdaky görnüşde alynýar: 2-nji netije. Eger x = a 4 k +1 ⋅ p 4 k +1 − a 4 k −1 ⋅ p4 k −1 ⋅ q 2 + ... + a1 ⋅ p ⋅ q 4 k = 0 . (7') (6)-njy deňlik üýtgemeýär. n = 4k + 2 görnüşli san bolanda (6) we (7) deňlikler aşakdaky görnüşde alynýar: − a 4 k +2 ⋅ p 4k +2 + a 4k ⋅ p4 k ⋅ q 2 − ... + a 0 ⋅ q 4k +2 = 0 , (6') a 4 k +1 ⋅ p 4 k +1 − a 4 k −1 ⋅ p4 k −1 ⋅ q 2 + ... + a1 ⋅ p ⋅ q 4 k = 0 . (7'') Eger n = 4k + 3 görnüşli san bolsa, onda (6) we (7) deňlikler aşakdaky ýaly alynýar: 81 − a 4 k +2 ⋅ p 4k +2 + a 4k ⋅ p4 k ⋅ q 2 − ... + a 0 ⋅ q 4k +2 = 0 , (6'') − a 4 k +3 ⋅ p 4k +3 + a 4 k +1 ⋅ p4 k +1 ⋅ q 2 − ... + a1 ⋅ p ⋅ q 4 k + 2 = 0 . (7'') Bu deňliklerde hem n = 4k bolan ýagdaýdaky ýaly derňew geçirilse, ýene-de ýokardaky netijelere gelinýär. Alnan netijeleri ulanyp, goýlan meseläni çözmegiň algoritmini aşakdaky ýaly ýazyp bolýar: 1. Köpagzanyň n derejesini girizmeli (n > 4 bolmaly). 2. Bitin baha alnan, n + 1 sany elementli A(n) massiwi yglan etmeli. 3. Köpagzanyň a n , a n +1 ,..., a 0 düzüjilerini girizip, A(n) massiwe dakmaly,, (a 0 ≠ 0) . 4. ss = min( a 0 , a1 ) we ms = min( a n , a n −1 ) sanlary kesgitläp, P(ss) we Q(mm) massiwleri yglan etmeli. 5. Kwadraty a0 we a1 sanlaryň bölüjisi bolan natural sanlary kesgitläp, P(k) massiwe dakmaly (k – bu şerti kanagatlandyrýan bölüjileriň sany). 6. Kwadraty a n we a n–1 sanlaryň bölüjisi bolan natural sanlary kesgitläp, Q(mm) massiwe dakmaly (m – şerti kanagatlandyrýan bölüjileriň sany). 7. Özara ýönekeý bolan her bir P = P(i) we Q = Q( j) , P = −P(i) we Q = Q( j) jübütlerde (6) we (7) deňlikleriň ýerine ýetýändigini barlamaly: 7.1. Eger (6) we (7) deňlikler ýerine ýetse, onda x = P ⋅ I san deňlemäniň Q köki diýip çap etmeli. 7.2. Eger P we Q-nyň hiç bir bahasynda (6) we (7) deňlikler ýerine ýetmese, P ⋅ I görnüşli köki ýok” diýip çap etmeli. Q Bu algoritmiň esasynda islendik dilde kompýuter üçin maksatnama düzüp, onda “deňlemäniň bitin sanlar düzüjisi bolan islendik n derejeli algebraik deňlemäniň x = P ⋅ I görnüşli Q kökleriniň takyk bahalaryny kesgitläp bolýar. Bitin sanlaryň bölüjilik häsiýetlerini peýdalanyp, şu usuly ulanyp, (1) deňlemäniň bitin düzüjili a + b ⋅ i görnüşli köklerini hem kesgitläp bolýar. Ol barada geljekki çap ediljek işlerde okap bilersiňiz. Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk instituty 82 Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Bitaraplyk aýynyň 6-sy EDEBIÝAT 1. Daňlyýew H. Algebra we sanlar teoriýasy. – Türkmenabat, 2000. 2. Öwliýakuliýew O., Öwliýakuliýewa Z., Erniýazowa G. Gyzykly matematiki meseleleriň kompýuterde çözülişi. – Türkmenabat, 2003. 3. Öwliýakuliýew O. Köpagzalaryň bitin we drob kökleriniň kompýuterde hasaplanylyşy // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2005. №6. 4. Öwliýakuliýew O. Kompýuterde köpagzalaryň hyýaly kökleriniň hasaplanylyşy // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2006. №1. 5. Винверг Э. Алгебра многочленов. – М., 1980. O.Ovliyakuliyev, G.Ovliyakuliyeva ALGORITHM OF COMPUTER CALCULATION OF IMAGINARY ROOTS WITH FRACTIONAL COEFFICIENT OF ALGEBRAICAL EQUATION WITH ONE UNKNOWN QUANTITY The article concerns the problem of computer calculation of imaginary roots like (p/q) . i of n-power algebraical equation with one unknown with integer coefficients: anxn + an-1xn-1 +… + a1x + a0 = 0. (1) It is stated that in case the root of the equation (1) is (p/q).i, then p2 is the divisor of an-1 and an coefficients. The algorithm of calculation of precise value of imaginary roots has been formed on the basis of all these equations. О.Овлиякулиев, Г.Овлиякулиева АЛГОРИТМ ВЫЧИСЛЕНИЯ НА КОМПЬЮТЕРЕ МНИМЫХ КОРНЕЙ С ДРОБНЫМИ КОЭФФИЦИЕНТАМИ АЛГЕБРАИЧЕСКИХ УРАВНЕНИЙ С ОДНОЙ НЕИЗВЕСТНОЙ Рассматривается задача, связанная с нахождением на компьютере точного значения мнимых корней вида (p/q).i алгебраического уравнения n-ой степени с одной неизвестной с целыми коэффициентами: anxn + an-1xn-1 +… + a1x + a0 = 0. (1) Установлено, что если число (p/q).i является корнем уравнения (1), тогда число p2 является делителем коэффициентов an-1 и an. На основе этого составлен алгоритм вычисления точных значений мнимых корней уравнения (1). 83 J.Myradow, M.Ýazkulyýew GAZ AKYMLARYNYŇ BIRI-BIRINE GARYŞMAGYNDAKY BOLÝAN FIZIKI HADYSALAR Öň hakyky gaz garyndysy üçin garynda girýän islendik gazlaryň udel göwrüminiň we gaz garyndysy üçin gaz halynyň deňlemeleriniň çykarylyşy berlipdi [1]. ϑi = V , µi M (1) MAi Mbi 2 PV = MRT ∑ zi 1 + + . V V i =1 n (2) Bu makalada hakyky gazlaryň garyşmagynda bolup geçýän fiziki hadysalara seredilýär. Gaz akymlarynyň garyşmasy 3 usulda: a) göwrüm boýunça; b) akym boýunça; c) berlen göwrümi gezekli-gezegine doldurmak arkaly amala aşyrylyp bilner. Olaryň käbirlerine seredeliň. Goý, garyşmaklyk diňe häsiýetleri bilen tapawutlanýan şol bir tebigy gaz bolsun. Bu ýagdaýda alynýan garyndynyň entropiýasy üçin aňlatmadaky ikinji agza nola deň bolup, aşakdaky görnüşde aňladylýar [2, 104 s.]: V V n S t , = ∑ g i S i t , G i =1 µi M . (3) Eger-de garyşmaklyk ikinji usul boýunça geçip, daşky peýdaly işi nola deň bolsa, onda wagt birliginde gaz akymlarynyň garyşmagyndaky deňleme 1 2 1-nji surat ýa-da ω2 ω2 ω2 Gi i1 + A 1 + G2 i2 + A 2 = (G1 + G2 ) i + A 2g 2g 2g ω2 ω2 ω2 g1 i1 + A 1 + g2 i2 + A 2 = i + A 2g 2g 2g görnüşde ýazylýar [2, 124 s.]. 84 (4) Gaz akymlarynyň pes tizliklerinde gazlaryň degişli akymlarynda entropiýasyna seredende kinetik energiýalary hasaba alynmadyk ýagdaý üçin g1i1 + g 2i2 = i. (5) Eger-de garyşdyryjy kameradan çykýan gazyň p basyşy belli bolsa, onda (5) deňlik garyndyny doly häsiýetlendirýär. (5) deт likde i=cpT+i0 aňlatmany göz öňünde tutup, gaz garyndysynyň ortaça temperaturasyny kesgitläp bolar, ýagny: T= g1c p1T1 + g 2c p2 T2 g1c p1 + g 2c p2 . (6) Garyşmaklyk adiabatik halda geçýän bolsa we daşky peýdaly iş nola deň bolanda deňlemeler ulgamyny G ⋅ S = G1S1 + G2 S 2 G ⋅ i = G1i1 + G2i2 (7) görnüşde ýazyp bolar. Bu ýerde G=G1+G2. Onda (G1 + G2 ) ⋅ S = G1S1 + G2 S 2 (G1 + G2 ) ⋅ i = G1i1 + G2i2 ýa-da G1 ( S − S1 ) = G2 ( S 2 − S ) G1 (i − i1 ) = G2 (i2 − i ) Bu deňlemelere degişlilikde G2S1 we G2i 1 ululyklary goşup hem-de aýryp alarys, ýagny ýa-da G1 ( S − S1 ) = G2 ( S 2 − S ) + G2 S1 − G2 S 2 G1 (i − i1 ) = G2 (i2 − i ) + G2i1 − G2i1 G1 ( S − S1 ) = G2 S 2 − G2 S + G2 S1 − G2 S1 G1 (i − i1 ) = G2i2 − G1i + G2i1 − G2i1 G1 ( S − S1 ) = −G2 ( S − S1 ) + G2 ( S 2 − S1 ) G1 (i − i1 ) = −G2 (i − i1 ) + G2 (i2 − i1 ) (G1 + G2 )( S − S1 ) = G2 ( S 2 − S1 ) (G1 + G2 )(i − i1 ) = G2 (i2 − i1 ) Bu deňlikleri agzama-agza bölüp alarys 85 S − S1 S 2 − S1 = i − i1 i2 − i1 ýa-da i − i1 i −i = 2 1 . S − S1 S 2 − S1 (8) i i1 1 P1 I M Pm i II i2 2 s1 s P1 s2 s 2-nji surat Ýokardaky i-s örklerde (8) deňlik gönüniň deňlemesi bolup, garyşmaklyk öwrülýän halda bolanda M nokat üçin käbir häsiýetleri beýan edip bolar (2-nji surat). Indi garyşma üçünji usulda amala aşanda bolup geçýän fiziki hadysalara seredeliň. Bu ýagdaýda ilki garyşdyryjy kamera barýan 1-nji turbadaky kran (gapak) açyk, beýlekisi ýapyk halda bolup, kamera G1P1T1 parametrli gaz doldurylýar. Soňra 2-nji turbadaky kran açyk, beýleki ikisi ýapyk halda bolup, kamera G2P2T2 parametrli gaz girizilýär. Gazlar garyşandan soňra emele gelen durnugşan gaz garyndysy üçünji turbadan alyp gidilýär. Bu ýagdaýda 1-nji we 2-nji turbadaky kranlar ýapyk bolmaly. (3-nji surat). Soňra ýene-de öňki tertipde gaz garyşdyrmaklyk amala aşyrylýar. 1 ⊗ 1 ⊗ ⊗ 3-nji surat ýagdaý üçin deňlemäni G1 Ap1ϑ1 = G1U1 + G2U 2 − (G1 + G2 )U + G1 A görnüşde ýazmak bolar. Eger-de kinetik energiýany hasaba almasak, ýagny 86 ω12 2g (9) ω12 A =0 2g bolsa, onda G1i + G2U 2 = (G1 + G2 )U . (10) Bu deňlemäniň iki tarapyny hem G=G1+G2 bölüp alarys, onda g1i1+g2u2=u. (11) Eger-de gaz garyndysy üçin halyň deňlemesi belli bolsa [1], onda (11) deňlemäni peýdalanyp, garyndynyň ortaça temperaturasyny i1 = Cp1T1 + i0 ; U 2 = Cϑ2 T2 + U 0 ; U = Cϑ1T1 + Cϑ2 T2 aňlatmalar esasynda kesgitläp bolar. (2) formulany we (4) aňlatmany peýdalanyp, ( ýa-da ) ( ) G1 C p1T1 + i0 + G2 Cϑ2 T2 + U 0 = G1Cϑ1T + G2Cϑ2 T ( ) g1C p1T1 + g 2Cϑ2 T2 = g1Cϑ1 + g 2Cϑ2 − T aňlatmany alyp bolar. Bu ýerde G G g1 = 1 ; g 2 = 2 ; i0 = 0; u0 = 0. G G Onda g1C p1T1 + g 2Cϑ2 T2 T= . g1Cϑ1 + g 2Cϑ2 (12) Gaz garyndysyny häsiýetlendirýän esasy ululyklaryň biri-de parsial basyş bolup, ol Daltonyň aňlatmasy esasynda häsiýetlendirilýär. Hakyky gazlar üçin parsial basyş n p = ∑ zi pi (13) i =1 görnüşde [2] hasaplanylýar. zi-garynda girýän her bir gazyň kilomol sany boýunça ülüşidir. mi µ zi = i . m µ mol (14) Bu ýerde m = m1 + m2 +…+ m; µ – garyndynyň molýar massasy. n Gaz garyndysy üçin alnan (13) aňlatma p = ∑ Pi aňlatma seredilende ýokary i =1 basyşlarda has takyk netijäni berýär. Gaz garyndysynyň parsial göwrümi Vi = zi MRm T P (15) aňlatma bilen aňladylýar [2]. 87 Udel agram n γ = ∑ γ i Ri i =1 n ∑ gi Ri . (16) i =1 Bu ýerde Gi G ; γ i = i görnüşde kesgitlenýär.. G V Molekulýar ýylylyk sygym gi = V V C p t , = ∑ g i C pi t , G mi , M (17) görnüşde aňladylýar. Diýmek, hakyky gaz garyndysyny häsiýetlendirýän aňlatmalar: basyş, içki energiýa, entalpiýa we entropiýa hyýaly gaz garyndysynyň degişlilikdäki ululyklaryň umumy görnüşleri boýunça meňzeş bolsalar-da olar düýpgöter tapawutlanýarlar, ýagny ol ýerde additiwlik häsiýet ýerine ýetmeýär. Netije Işde tebigy gazlaryň garyşmasyna we ondaky bolup geçýän fiziki hadysalaryna seredildi. Şunlukda garyşmanyň ikinji usulynda, ýagny berlen gaby gezekli-gezegine doldurmagynda gazlaryň garyndysynyň aňlatmalary üçin Wan-der-Waalsyň A B 2 PV = RT 1 + + + ... V V parsial basyş üçin ýazylan p = z1P1 + z 2 P2 + ... + zn Pn görnüşindäki deňlemelerinden peýdalanyldy. Alnan netijäni amaly işlerde ýokary okuw jaýlarynda we nebit-gaz senagatynda peýdalanmaklyga hödürleýäris [1, 2]. Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwlet mugallymçylyk instituty Kabul edilen wagty 2006-njy ýylyň Oguz aýynyň 28-i EDEBIÝAT 1. Myradow J. Real gazlaryň garyndysy üçin gaz halynyň deňlemesi // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2001. №12. 2. Викалович М. П., Новиков И.И. Техническая термодинамика. – М., 1972. 88 J.Myradov, M.Yazkulyyev THE PHYSICAL PHENOMENA AT MIXTURE OF GAS FLOWS Physical phenomena at the moment of mixture of gas flows of natural gases are considered in the article. There are three ways of mixture of gas flows: a) according to volume; b) according to a flow; c) on turn by pumping gas into the chamber in accordance with the volume. The basic physical characteristics (pressure, internal energy, enthalpy and entropy) in the above-stated way of mixture of natural gases are similar in their form to the similar characteristics of ideal gases; but there is an essential difference – additives are not saved. The received results can be applied for accounting the basic characteristics of natural gases, when the gases with various characteristics are mixed up. Дж.Мурадов, М.Язкулыев ФИЗИЧЕСКИЕ ЯВЛЕНИЯ ПРИ СМЕШЕНИИ ГАЗОВЫХ ПОТОКОВ В статье рассматриваются физические явления при смешении газовых потоков природных газов. Имеется три способа смешения газовых потоков: а) по объему; б) по потоку; в) данный объем заполняется газом по очереди прокачиванием его в камеру. Для смеси природных газов вышеуказанными способами основные физические характеристики (давление, внутренняя энергия, энтальпия и энтропия) по виду похожи на аналогичные характеристики идеальных газов, но имеется существенное отличие – не сохраняется аддитивность. Полученные результаты можно применять при расчетах основных характеристик природных газов, когда смешиваются газы с различными характеристиками. 89 G.Mämmedow MEŞHUR PAGTA ÖWRENIJI ALYM (akademik I.K.Maksimenkonyň doglan gününiň 100 ýyllygyna) Akademik Iwan Kirillowiç Maksimenko 1907-nji ýylyň Baýdak aýynyň 23-ine Ukrainanyň Çerkassk welaýatynyň Kamensk etrabynyň Mihaýlowka obasynda eneden doglan. Zähmet işine 1926-njy ýylda başlaýar. I.K.Maksimenko 1935-nji ýylda Daşkent şäheriniň Oba hojalyk institutyny tamamlaýar, 1939-njy ýylda hem aspiranturany üstünlikli tamamlap, dissertasiýany goraýar we biologiýa ylymlarynyň kandidaty diýen alymlyk derejesine mynasyp bolýar. Şol ýyldan başlap, ol Bütinsoýuz ylmy-barlag pagtaçylyk (SoýuzNIHI) instit utynyň Ýolötendäki Türkmen pagta we ýorunja tejribe merkezinde seleksiýa we tohumçylyk bölümçesiniň ýolbaşçysy bolup işe başlaýar. I.K.Maksimenkonyň galan ömri Türkmenistanda pagtaçylygy we oba hojalyk ylmyny ösdürmek bilen bagly. 1952-nji ýyldan başlap, Iwan Kirillowiç Türkmenistanyň Oba hojalyk minist rliginiň Ekerançylyk ylmybarlag inst itut ynda direktoryň ylmy işler boýunça orunbasary we pagtaçylyk bölüminiň ýolbaşçysy bolup işleýär. Iwan Kirillowiç 1957-nji ýylda biologiýa ylymlarynyň doktory diýen alymlyk derejesini almak üçin dissertasiýany goraýar we 1959-njy ýylda professor diýen derejä tassyklanýar. 1951-nji ýylda I.K.Maksimenko Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň habarçy agzasy edip, 1958-nji ýylda bolsa hakyky agzasy edip saýlanýar. 1959-njy ýyldan başlap, tä zähmet rugsadyna çykýança akademik I.K.Maksimenko Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Botanika ylmy-barlag institutynyň Genetika we sitologiýa bölüminiň müdiri bolup işleýär. I.K.Maksimenko inçe süýümli pagtanyň nazaryýetini we usulyny işläp düzmekde bitiren işleriniň, goşan goşantlarynyň diňe-taýy ýokdur. Iwan Kirillowiçiň seleksiýa we seçgi üçin döreden maýalyklary örän köpdür. Akademik I.K.Maksimenko ekin meýdanlaryna giňden ýaýran we daýhançylykda örän belli ýüpek pagtanyň 5476-И, 8763-И, 9078-И sortlarynyň awtorydyr. Seleksiýa işinde ilkinji bolup, gowaçanyň ýaşyl reňkli görnüşini döreden alym we şeýle-de, inçe süýümli gowaçanyň pagtasyny mehanizmleriň kömegi bilen ýygymynyň öň ýanynda ýapragyny özi düşürýän 8704-И sortunyň awtorydyr. Akademik N.I.Wawilow geçen asyryň 40-njy ýyllarynda Bütinsoýuz ylmy-barlag pagtaçylyk institutynyň ekin meýdanlarynda işläp ýorkä, seleksionerlere beren maslahatynda gowaçanyň boýynyň biraz pes we örän çugdam edip sort döretmegi maslahat berdi. Akademik P.M.Žukowskiý bu maslahata goşulyp, gowaçanyň şahalarynyň bogun aralarynyň 90 giňligi bogun aralary dar bolan gowaçalar bilen deňeşdirilende giç gülleýänligini, gozalaryň hem giç açylýanlygyny belleýär. Bu aýdylanlaryň hakykatdan dogrudygyny I.K.Maksimenko özüniň ýerine ýetiren işlerinde we seleksiýa boýunça geçiren tejribelerinde tassyklady. Onuň öz öňünde goýan esasy meseleleriniň biri hem gowaçanyň şahalarynyň we esasy baldagynyň bogunaralaryny kelte etmek, sebäbi bogunaralary gysgaldylsa, şeýle tizbişek we bol hasyl berýän gowaça sortlary döretmek ýeňil bolýar. Şahalanyşy boýunça şolar ýaly görnüşlerden seçginiň üsti bilen täze nesil alyndy. Iwan Kirillowiç birgiden öz döreden (2000 köpräk) ekotipleriniň arasyndan çugdam düýpli, boýy pes, tizbişek we süýüminiň hili gowy bolan ösümligi gözledi. 1939-njy ýylyň güýzünde aýdylanlara meňzeş 4 sany düýbi saýlap aldy. Şolar bolsa 5478-И diýen inçe süýümli sorty döretmek üçin ilkinji maýalyk bolup hyzmat etdi. 4-nji belgili gibridiň arasyndaky ösümlikler hem biri-birinden düýpgöter tapawutlandylar. Olaryň arasynda (1,5-2,0 m) uzyn şahalysyndan başlap, pes boýly, dykyzja (0,5-0,7 m) boýly we bogunaralary şahasyndan başlap baldaklaryna çenli gysgajyklary hem bar eken. Soňra tejribe işinde birtopar meňzeş ösümlikleri ulanýar, netijede, 365 belgili maşgala saýlanýar we onuň ösümlikleriniň hemmesi diýen ýaly kelte boýly, çugdam we örän köp hasylly. Şol bir wagtyň özünde hem seleksioner gowaça düýbüniň guralyşy boýunça tapawutlanýan ösümlikler maşgalasyny öwrenýär. Aýratynlykda her ösümligiň hasyllylygyna, tizbişekligine, süýümiň hiline, gozalaryň ululygyna, çigidiň agramyna we beýleki sypatlaryna aýratyn üns berilýär. Ösümlikleriň daşky görnüşiniň we morfologiki sypatlarynyň gowy öwrenilmegi seleksionere eýýäm 1945-nji ýylda Döwlet sort synagyna özüniň ilkinji 5476-И diýen sortuny tabşyrmaga mümkinçilik berýär we synagyň netijesinde örän gowy baha mynasyp bolýar. Döwlet sort synagyndan üstünlikli geçenden soň 1947-nji ýyldan başlap, Türkmenistanda ekilip başlanýar, soňra 1953-nji ýyldan başlap bolsa, Özbegystanyň Surhadarýa welaýatynda ekilip ugraýar. Täze sort ozal ekilip ýorlen sortlardan özüniň daşky sypaty bilen, ösümliginiň çugdamlygy we boýunyň pessejikligi bilen düýpgöt er tapawutlanýar. Önümçilige diňe şular ýaly sortlar gerekdi. Sebäbi olaryň hasyl toplaýyş mümkinçiligi öňki iýmitleri boýuna bermän, hasylyna bereni üçin, ummasyz uludy. Oňa taý çykýan sort biziň ýurdumyzda däl, hatda daşary ýurtlarda-da ýokdy. Ol sort özüniň artykmaçlygyny ekin meýdanlarda 10 ýylyň dowamynda görkezip geldi, ýagny ol hasyly boýunça öňki sortlardan 18-20% artyk. Şunlukda, Iwan Kirillowiç Maksimenkonyň inçe süýümli gowaçanyň seleksiýasynda saýlap alan ugrunyň dogrulygy mälim boldy. Onuň hakykatdygyna beýleki döredilen sortlaram: 8704-И, 9046-И, 8981-И, 8763-И, 9078-И şaýatlyk edýär. Iwan Kirillowiç tarapyndan döredilen 8763-И sorty birinji tip süýüm berip, ol gelip çykyşy boýunça biri-birinden daş, eneligi Müsüriň uzyn süýümli diýilýän sorty, atalygy bolsa 6890-И diýilýän sortlary çakyşdyryp, olardan alnan gibridlerde köp ýylyň dowamynda ýekebara seçgi geçirmegiň üsti bilen döredildi. Iwan Kirillowiç tarapyndan döredilen 5476-И, 8763-И birinji tip süýümi berýän sortlar ony seleksioner hökmünde seleksiýa işiniň beýleki ugurlaryna hem ökde ýapyşmaga mejbur etdi. Ol özüniň köpden bäri höwes edip ýören süýümi tebigy reňkli gowaçany döretmäge girizdi. Emma ol işi ýerine ýetirmäge gowaçanyň süllerme (wilt) keseli bilen kesellemegi päsgel berdi, 1959-1960-njy ýyllarda gowaça meýdanlary köpçülikleýin keselledi. Bu meseläni tiz wagtyň içinde çözmeklik seleksionerler üçin wajypdy. Seleksionerleriň bu meseläni çözmek üçin çeken zähme özüniň oňaýly netijesini berdi, tiz wagtyň içinde inçe süýümli gowaçanyň süllerme keseline durnukly birnäçe täze sortlaryny döretdiler – 8991-И, 9122-И, 9123-И, 9078-И we beýlekiler. Bulardan 9078-И täze sort Iwan Kirillowiç tarapyndan döredilip, önümçilige ornaşdyryldy we süllerme keseli bilen kesellän Türkmenistanyň ekin meýdanlarynda ekilip başlandy. 91 I.K.Maksimenko tarapyndan döredilen 5476-И, 8763-И, 9078-И inçe süýümli gowaça sortlary käbir ýyllarda SSSR-iň gowaça meýdanlarynyň 80-90% tutdy. Köp toparlaýyn geçirilen tejribe işleriniň netijesinde seleksioner I.K.Maksimenko seleksiýa işinde köp meseleleriň çözgüdini tapdy, olaryň arasynda gowaçanyň şahaly hem şahasyz görnüşlerini gowaça ösümliginiň bir düýbünde birikdirmegini başardy (sort Aş-8), süýümi tebigy reňkli (sort 7631-И), gowaçanyň şahasyz sorty, süýümi örän uzyn (sort 8173-И), ýapragyny özi düşürýän sorty (8704-И). Bu sortlar seleksiýanyň nusgawy usullaryndan başga-da, täze usullara ulanmak arkaly, bedeniň we daşky bizi gurşap alan tebigatyň kada kanunlaryna laýyklykda, çakyşdyrmanyň her hili usullaryny ulanmak arkaly döretdi. Iwan Kirillowiç, esasan, seleksiýa bilen işlän hem bolsa, tohumçylyk meselesini hem göz astyndan düşürmedi, sebäbi seleksiýa bilen gowaçanyň tohumçylygyny biri-birinden aýyrmak bolmaýar diýip hasap edýärdi. I.K.Maksimenko özüniň seleksiýa işinde diňe bir sort döretmek bilen kanagatlanman, oňat tohumlaryny döredip, önümçilige ýetirerdi. Onuň “Türkmenistanda gowaçanyň tohumçylygy” (1954 ý.) diýen kitabyny tohumçylar, agronomlar we tohumçylyga bagly hünärmenler giňden peýdalanýarlar. Iwan Kirillowiç Maksimenkonyň 70 gowrak çap edilen ylmy işi bar. Esasy nazaryýet we önümçilik şertinde ýerine ýetirilen işleriniň hemmesi onuň “Türkmenistanda inçe süýümli gowaçanyň we tebigi reňkli süýümi bolan sortlaryň seleksiýasy” diýen kitabynda ýerleşdirilen we ol kitap I.W.Miçurin adyndaky altyn medala mynasyp boldy. Akademik Iwan Kirillowiç Maksimenko ýurdumyz üçin gowaçanyň seleksiýasyndan we tohumçylygyndan ýokary derejeli köp sanly hünärmenleri taýýarlady. Olaryň arasynda ylymlaryň doktorlary A.Hudaýgulyýew, S.Gurbangeldiýew G.Mämmedow, ylymlaryň kandidatlaryndan Ýa.Durdyýew, G.N.Gurtgeldiýew, A.Eminow, W.P.Semençenko, A.P.Bažanowa we beýlekiler. Zehinli, belent adamkärçilikli, güler ýüzli adam hökmünde Iwan Kirillowiç biziň ýüreklerimizde orun alyp galdy. Biziň halypamyz, ussat hünärmen, duýgur we talapkär, täze pikirlere we başlangyçlara yhlasly, hoşgylaw adamdy. Biziň diýarymyzda häzirki ekilip ýörlen inçe süýümli we orta süýümli gowaçanyň sortlarynyň hemmesi diýen ýaly onuň bize galdyryp giden nesil toplumynyň we işläp düzen usullarynyň esasynda döredilen. Türkmenistanda pagtaçylygyň ösmeginiň gözbaşynda ilkinjiler hökmünde akademik I.K.Maksimenkonyň ady durýar. Onuň köp ýyllyk we netijeli işine, Türkmenistanda pagtaçylygy ösdürmekde gazanan üstünliklerine Döwletimiz uly baha berdi. Akademik I.K.Maksimenko “Lenin” ordeni, üç sany “Zähmet Gyzyl Baýdak” ordenleri, iki sany “Hormat Nyşany” ordenleri we birnäçe medallar bilen sylaglandy we oňa “At gazanan agronom” hem-de “Ylymda we tehnikada at gazanan işgär” diýen belent atlar dakylyp, ol “Sosialistik zähmediň Gahrymany” diýen ada mynasyp boldy. Türkmenistanyň Oba hojalyk ministrliginiň Pagtaçylyk ylmy-barlag instituty 92 Kabul edilen wagty 2007-nji ýylyň Türkmenbaşy aýynyň 26-sy INTERNET ULGAMLARYNDAN ALNAN GYZYKLY MAGLUMATLAR JUWANLYGYŇ ÇEŞMESI Günorta Koreýa alymlarynyň topary beýannama bilen çykyş etdiler, onda olara “Juwanlygyň öýjük çeşmelerini” döretmek başardandygy tassyklanýar. Bu açyş beýleki institutlaryň we beýleki ylmy-barlag merkezleriniň alymlarynda gyzyklanma döretdi. “Bu gürrüňsiz täze açyş” – diýip, Seul milli unwersitetiniň professory Kim Sung Kun aýdýar. – Muňa garamazdan, bularyň baryny biziň özümizde barlap görmek zerur. Işjeň durmuşy uzaltmak üçin has ekzotiki serişdeler hem bar, ýöne olar bize köp ýa-da az derejede mälim. Hatda semizlikden ejir çekmeýän adamlarda ýokumlylygy pes berhizlik adam bedeniniň madda we himiýa çalşygynyň üýtgemegine getirip biler, bu bolsa saglygyň gowulanmagy we ömrüň uzalmagy bilen baglanyşykly, diýlip saýtda aýdylýar. CGK733 molekulasy Koreýanyň öňdebaryjy ylym we tehnologiýalar institutynyň 41 ýaşly professory Kim De Gukuň ýolbaşçylygynda alymlar şeýle nygtaýarlar, ýagny täze magnit nanotehnologiýasynyň kömegi bilen – CGK733 molekulasy öýjükleri “ýaş, juwan” bolmaga mejbur etmek mümkin. Professoryň sözlerine görä, öýjükleriň garraýyş çägi boýunça, gutulgysyz ýagdaýda olaryň heläkçiligi ýüze çykýar. Bu ýagdaýyň dowamynda öýjükleriň letargiýa düşýär we netijede bölünmegini bes edýär, muňa garamazdan, koreýler şuny ýüze çykardylar, ýagny CGK733 bu ýagdaýyň öňüni alyp biler, şeýle hem şular anyklandy, ýagny molekulalaryň sintezleşdirilen goşundylary garramak ýagdaýyny yza çekdirmäge ukyply, bu letargiki öýjüklerde täze ýaşaýyşda “dem alýarlar”. Kim de Gukuň sözlerine görä, öýjügiň içinde bolup geçýän ýigdeliş, juwanlaşma ýagdaýyny gözüň bilen aýdyň görmek mümkin. “Biz CGK733-iň anyk mehanizmini bilýäris, şu sebäpli bizde üstünlik gazanmaga mümkinçilikler bar” diýip, ol aýdýar. Bu açyş şeýle hem beýleki institutlarda we ylmy-barlag merkezlerde uly gyzyklanma döretdi. “Bu gürrüňsiz täze açyş – diýip, Seul milli uniwersitetiniň professory Kim Sung Hun aýdýar. – Ýöne biziň özümize hem CGK733 molekulasynyň adam bedeniniň öýjüklerine zyýanly täsir etmezden ýigdeltmäge, ýaşaltmaga ukyplydygyny barlap görmek gerek”. Muňa Kim De Guk düşünýär. Häzirki wagtda onuň topary täze maddany barlagdan geçirýär, olaryň netijeleri Nature Chemical Biology žurnalynyň indiki nomerinde çap ediler. Ýöne häzirlikçe bolsa, professor bu “ýaşyň garşysyna” madda ýakyn 10 ýylyň dowamynda elýeterli derman serişdesi görnüşinde gaplarda goýlar diýip ynam bildirýär. 93 PLATINA SAKGYJY Garramaklygy yza çekdirtmek we adam ömrüni uzaltmak baradaky mesele birnäçe ýüzýyllyklar bäri alymlary ynjalyksyzlandyryp gelýär. Adamyň ejiz bedenini ýok ediji täsirini doly aradan aýyrmaklyk entek başardanok, ýöne ony haýallatmak sözüň doly manysynda mümkin. Diňe kada laýyklykda munuň üçin kesgitli şertleri döretmek, puly we wagty sarp etmek gerek. Muňa garamazdan, alymlar golaýda ylmyň we halk serişdeleriniň çäklerinde duran meseläni çözmegiň netijeli we gymmat bolmadyk çözgütlerini teklip etdiler. Garramagyň öňüni almak üçin sakgyç çeýnemek ýeterlik eken. Emma ýönekeýini däl-de, altyn, has takygy platina sakgyjyny çeýnemeli. Tokio unwersitetiniň alymlary tarapyndan döredilen çeýnelýän sakgyjyň netijeliligi adam bedeniniň öýjükleriniň zaýalanmagyny tizleşdirýän işjeň kislorody ýok etmäge ukyplylygyndan ybarat. Gymmatly metalyň ownuk tegmilleri kislarody özüne birleşdirýär we ony adam bedeninden çykarýar. Her bir bölejiginde platinanyň gramynyň milliondan bir bölegi jemlenen. Metal iki milliard metr töweregi ölçegdäki dänejikler görnüşinde owradylan. Şular ýaly tegmilleri tebigy ýagdaýda görmek mümkin däl, şu sebäpli alymlaryň sözüne ynanmak galýar. Ýakyn wagtda ýaşaldýan çeýnelýän sakgyçlar ýapon dermanhanalaryna we söwda dükanlaryna gelip gowuşýar. Bularyň takmynan 100 dänesiniň bahasy 100 dollardan ybarat bolar. Tokio uniwersitetiniň binýadynda bu dermany köpçülikleýin öndürmek we satuwa çykarmak üçin firma döredildi. Uzak wagtlap sakgyç çeýnemekligiň näçeräk wagt ýaşlygyňy saklamaga kömek etjekdigi belli däl, ýöne barlagçylaryň sözlerine görä, ol beýniniň işleýşini gowulandyrar we ünsüňi bir ýere jemlemäge kömek eder – platinanyň täsiri şundan ybarat. Umuman, işjeň ýaşaýyş durmuşy artdyrmak üçin has ekzotik serişdeler hem bar, ýöne olaryň hemmesi az ýa-da köp derejede mälim. Semizlikden ejir çekýän adamlaryň pes ýokumlylykdaky berhizi adam bedenindäki maddalaryň we himiki serişdeleriň üýtgemegine getirip biler, bu saglygy gowulandyrmak we ömrüň dowamlylygyny artdyrmak bilen baglanyşyklydygyny alymlar habar berýärler. Olaryň gelen netijeleri, ýagny mukdaryny azaltmaklyk öňden bäri mälimdir, alakalaryň we syçanlaryň durmuşynda synagdan geçirildi, ol adamlarda hem ýüregagyry, rak, süýji kesel we beýleki keselleriň öňüni almakda we ömrüň dowamlylygyny uzaltmakda peýdalydygyny The New York Times ýazýar. Dürli ýurtlaryň adamlaryny birleşdirýän kaloriýalary çäklendiriji jemgyýetler bar. Ol jemgyýetiň prezidenti Braýan Dileýniň aýtmagyny görä, bu nazaryýete uýujylar – müňlerçe adamlar ony özlerinde synag edip görýärler, ýöne iýmitiň ýokumlylygyny peseltmekligiň adam üçin netijelidigi subut edilmedi, esasanam, bu çeýe we gymmat bahaly barlag. Ömrüň dowamlylygyny uzaltmagyň usulyýetiniň täsirine baha bermek üçin on ýyllyklar gerek. http://www.vzglyad.ru/ 94 MAZMUNY Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Mälikgulyýewiç Berdimuhammedowa “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy nesliniň ylmy gadamlary” atly ylmy maslahata gatnaşyjylardan m i n n e t d a r l y k n a m a s y.................. 3 Karryýewa A.B. Mukaddes Ruhnamanyň türkmençe-iňlisçe düşündirişli sözlüginiň ähmiýeti .................................................................................................... 5 Hudaýberenowa O. Osman-türkmen dessanlary ..................................................... 10 Taganowa M.A. Söz ýasalyşy öwrenmegiň taryhyndan .......................................... 17 Begliýew M. Iňlis dilinden türkmen diline terjime etmegiň käbir meseleleri ......... 25 Şammakow S., Ataýew K., Jumamyradowa G. Repetek döwlet biosfera goraghanasynyň süýrenijileri .................................................................................... 31 Hydyrow P.R. Gündogar Türkmenistanyň gowaça meýdanlarynda ýaşaýan tarsonemoid sakyrtgalary .......................................................................................... 37 Annaýewa G., Esenowa M., Muhamowa G., Suhanow M. Ýerli howa şertlerinde ýaşaýan gan-damar basyşy ýokary bolan näsaglaryň peşewinde serotoniniň mukdaryny kesgitlemek ......................................................................... 45 Nigarow A., Täşliýew S., Baýramdurdyýewa O. Amyderýa sinekliziniň töweregindäki gurşawyň karbon çökündileri barada täze maglumatlar .................... 49 Batyrow S.Ş., Esedulaýew R.E., Annamuhammedow B.W., Durdyýew N.T. Nebit guýusynyň kese boýunyň uzynlygyny saýlamakda teýýaka zolagynyň täsiri.......................................................................................................................... 54 Nazarmämmedow Ö. Türkmenistanyň zeýkeşleriniň suwlaryny zäherli maddalardan bioinžener usul bilen arassalamak....................................................... 63 Penjiýew A.M., Mammetsähedow B.D. Dikeldilýän energiýa çeşmelerini ulanmagyň özüne düşýän gymmaty.......................................................................... 73 Öwliýakuliýew O., Öwliýakuliýewa G. Kompýuterde bir näbelli algebraik deňlemeleriň drob düzüjili hyýaly köklerini hasaplamagyň algoritmi ...................... 79 Myradow J., Ýazkulyýew M. Gaz akymlarynyň biri-birine garyşmagyndaky bolýan fiziki hadysalar ............................................................................................. 84 Mämmedow G. Meşhur pagta öwreniji alym ......................................................... 90 Internet ulgamlaryndan alnan gyzykly maglumatlar ................................................. 93 95 CONTENTS Karryyeva A.B. On the importance of sacred Rukhnama turkmen-english explanatory dictionary .......................................................................................................................................... 5 Hudayberenova O. Ottoman-turkmen destans ............................................................................. 10 Taganova M.A. On the problem of word-formation history ....................................................... 17 Begliyev M. Essentials of translation from english into turkmen ............................................... 25 Shammakov S., Atayev K., Djumadurdyyeva G. Crawler of Repetek state biospheric reserve ............................................................................................................................................. 31 Khydyrov P.R. Tarsonemoins Mites inhabiting in the cotton fields of eastern Turkmenistan .................................................................................................................................. 37 Annayeva A., Esenova M., Mukhamova G., Sukhanov M. Definition of serotonins quantity in urine of the patients with arterial pressure living in local climatic conditions ........................................................................................................................................ 45 Nigarov A., Tashliyev M.Sh., Bayramdurdyyeva O. New data about carboniferous deposits of the borderlands of Amudary syneclise ....................................................................... 49 Batyrov S.Sh., Esedulayev R.E., Annamuhammedov B.V., Durdyyev N.T. The influence of the critical area formation on the length of horizontal oil well bore .................... 54 Nazarmammedov O. Bio-engineering technique applied for purification of drainage water of Turkmenistan from agricultural chemicals ..................................................................... 63 Penjiyev A.M., Mamedsakhatov A.M. The settlement cost price of use of renewed sources of energy ........................................................................................................................... 73 Ovliyakuliyev O., Ovliyakuliyeva G. Algorithm of computer calculation of imaginary roots with fractional coefficient of algebraical equation with one unknown quantity ............... 79 Myradov J., Yazkulyyev M. The physical phenomena at mixture of gas flows ...................... 84 СОДЕРЖАНИЕ Каррыева А.Б. Туркменско-английский толковый словарь священной Рухнама и его значение ........................................................................................................................................... 5 Худайберенова О. Османо-туркменские дестаны .................................................................... 10 Таганова М.А. Из истории изучения словообразования ........................................................ 17 Беглиев М. Некоторые вопросы перевода с английского языка на туркменский язык ..... 25 Шаммаков С., Атаев К., Джумадурдыева Г. Пресмыкающиеся репетекского государственного биосферного заповедника ............................................................................. 31 Хыдыров П.Р. Клещи Tarsonemoins, встречающиеся на хлопковых полях восточного Туркменистана .............................................................................................................................. 37 Аннаева Г., Эсенов М., Мухамова Г., Суханов М. Определение количества серотонина в моче больных гипертонической болезнью, проживающих в местных климатических условиях .............................................................................................................. 45 Нигаров А., Ташлиев М.Ш., Байрамдурдыева О. Новые данные о каменноугольных отложениях окраинных зон амударьинской синеклизы ........................................................... 49 Батыров С.Ш., Еседулаев Р.Е., Аннамухаммедов Б.В., Дурдыев Н.Т. Влияние призабойной зоны на выбор длины горизонтального ствола нефтяной скважины ............. 54 Назармамедов О. Биоинженерная технология очистки дренажных вод Туркменистана от ядохимикатов ............................................................................................................................ 63 Пенджиева А.М., Маметсахатова Б.Д. Расчётная себестоимость использования возобновляемых источников энергии ......................................................................................... 73 Овлиякулиев О., Овлиякулиева Г. Алгоритм вычисления на компьютере мнимых корней с дробными коэффициентами алгебраических уравнений с одной неизвестной .... 79 Мурадов Дж., Язкулыев М. Физические явления при смешении газовых потоков .......... 84 96