PDF ( 15 )

Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Ciltl, Sayı :2,1998
ETKİN SAGLIK EGİTİMİNDE SOSYAL BİLİşSEL ÖGRENME
KURAMlNIN
KULLANIMI
Sebahat GÖZÜM*
ÖZET
Bu makale. ilisali öğreıımesi ı'e daı'raııış değiştirme siireeiııiıı eğitimcilik yapaıı tiim sağlık
profesyoııelleri tarafiııdaıı aıılaşılabilmes iIle katkı sağlamak amacıyla ya~JIIIIl ştlr. Bıı amaçla. bıı
makalede: Sağllğııı Geliştirilmesi .Hodeli'ııe temel Olııştl/raıı Sosral Bilişsel Öğreıııııe kllraııııııııı
ilkeleri ı'e sağllk eğitimiilde ııasıl kııllaııılabileeeğiııe Yer ı-erilıııiştir,
Aııahtar
kelimeler: Sağlık e,~itiıııi, model alma, sosyal bilişsel öğreıııııe kııraml.
THE USING OF THE THEORY OF THE SOCIAL COGNITIVE
LEARNING IN EFFECTlVE HE.4.LTH EDUCATION
.4.BSTRACT
This article has beeıı writteli ro colltrihllte to the ııotioıı thar the progre55 of hll/naıı leaming
a/ld behaı'ioıır changiııg be appreciated br all the health proffessioııals in field of edııearion. To this
end. iıı this ortiele, haı'e gireli plaee to the priııeiples oi social-eogııitiı'eleamiııg tlıeon' and to
hOlI'
theı' \I'ill be l1sed iıı health edilearidıl. For these prineiples fonıı the basis of Health
Proıııotioıı .\lodel.
Key Words: Health
edııcatioıı. modelliııg, social eogııitiı'e leaming theories
'" Atatürk tıni\ersitesi Hemşirelik '{uksek Okulu Halk Sağlığı Hemşireliği A.BD, Yrd. Doç. Dr.
**
Atatürk (ini\ersitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Psikiyatri Hemşireliği A.B.D. Arş.gör.
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Cilt:l, Sayı :2, 1998
GİRİş
Sağlık eğitim uygulamalarındaki
hata nedir, nerededir? Sürekli
da öyle gösteriliyor olmasına rağmen sağlık eğitimi
ne
eğiticinin (sağlık
sağladığı
profesyonellerin) ne de
kadar
uygulamalarının sonuçlarından
eğitilenin
(birey, aile, toplum) doyum
söylenemez. O halde hata, nerede ve kimdedir? Acaba
sadece gerçeklerin basit öğretimi şeklinde yapan
değerli
soruların cevabı
isteksizliklerinde mi? Bu
sağlık eğitimini
sağlık eğiticilerinde
sunmamıza rağmen eğitilenierin
bir hizmet
yapılıyor ya
bizi çözüme
mi? Yoksa bu
konuya olan
ulaştıracak yollar aramamızı
sağlayacaktır.
Deneyselolarak
programları
hariç tutulursa, genellikle, gerçekte
(yapıldığı takdirde)
öteye
planlanmış ve araştırmacı hemşirelerin uyguladığı eğitim
gitmediği
gerçeklerin basitçe öğretimi, diğer bir anlatımla bilgi vermeden
Gelişmiş
gözlenmektedir.
yazıyla aktarılan düşünce
ve
öğretilere
bir toplumda birey, kendisine söz ve
uyabilir. O nedenle, gelişmiş ülkelerde bu
olgunluk düzeyine
erişmiş
düşünülebilir. Yazı
ve söz ile kolayca etkilenme
yaşadığı gelişmekte olan
ve
toplumlarda
gelişmemiş
bilgiyi
bilgi,
düşünce
değişimi sağlamanın en
olgunluğuna erişmemiş
ve
bireylerin
değil,
ona yeni bir
davranış kazandırmak,
(14).
geliştirilmesi çalışmalarının başarısı, kuşkusuz
ve
değer yargılarının değiştirilmesiyle
mümkündür. Bu
kolay yolu sağlık eğitimidir.
"Kişilere sağlıklı yaşam
inandırmak.
bilgi aktarma eylemi olarak
kullandırmaya alıştırmak, şeklinde yapılmalıdır
Sağlığın korunması
insanların
sağlık eğitimi
toplumlarda ise; sağlık eğitimi sadece kişiye
söz, yazı veya göstererek bilgi aktarma
kazandığı
sağlık eğitimi uygulamalarının
için gerekli önlemleri benimsetmeye ve uygulatmaya
kendilerini sunulan
alıştırmak, sağlık durumlarını ve
sağlık
hizmetlerini
çevrelerini
doğru
olarak kullanmaya
iyileştirmek amacıyla
bireyolarak ya da
toplucu karar aldırmak" şeklinde DSÖ uzmanlar komitesi tarafından tanımlanan
sağlık eğitimi
temelde toplumun
saptayarak, bu
davranışları
davranışları pekiştirmeyi
kendi
sağlıklarında
Eğitim,
istendik
davranışını
olumsuz yönde etkileyen
davranışları
yok etmeyi, doğru davranışlar kazandırmayı ve olumlu
amaç edinir.
Sağlık eğitiminin diğer
bir amacı da bireylerin
öz-sorumluluk almalarını sağlamaktır (5, 14).
" bireyin
değişme
sağlığını
davranışlarında,
kendi
yaşantısı
meydana getirme sürecidir".
anlamak ve kontrol etmek
yoluyla ve
kasıtlı
Dolayısıyla eğitimci,
olarak
insan
zorundadır. Davranış değişimi öğrenme
sonucunda meydana gelmektedir. Psikologlar, öğrenmenin varlığını genelolarak şu
üç ölçüte göre değerlendirmektedirler (I).
33
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Ciltl, Sayı :2, 1998
- Davranışlarda bir değişme olmalıdır.
- Davranışlarda ki
ürünü)
değişme kalıcı olmalıdır.
Davranışlardaki değişme kişinin
çevresiyle
etkileşimi
sonucu (bir
yaşantı
olmalıdır.
Bireyin eğitilebilmesi için
öğrenmesi
zorunludur. Yani
öğrenmesiz
bir eğitim
söz konusu değildir. Öğrenme ve öğretmeden amaç; eğitimdir (1, 7).
Eğitimci öğrenmeyle
oluştuğunu,öğrenme gerçekleşirkcn organizmada
ve hangi
şartların öğrenmeyi kolaylaştırıp
eğittiği kişilerdeki
kazandırabilir.Çünkü eğitimci
içme olayı, sonradan
hangilerinin
zorlaştırdığını bildiği
zaman
davranışları
davranışların bir çoğununda normal
kazanıldığını
bilir (ı). Tipik bir örnek olan sigara
yoluyla
uygulayıcısı olan hemşirelerin, sağJıkla
konularında
bir sağlık
davranışıdır.
gereği sağlık eğitiminin
ilgili olumlu
motive etmek için. insan
ve öğrenme
nasıl
mekanizmaların işlediğini
yerine. istendik
kazanılan öğrenilmiş olumsuz
davranış değişiktiğini
sürecinin
normalolmayan
Bu anlamda, en temel görevleri
eğitim, öğretim
hangi
dışı davranışlar
normal
davranışlar gibi öğrenme
öğrenme
ilgili genel prensipleri;
yeterti
önemli bir
davranışlar kazandırmak
davranışları
donanıma
ve
üzerinde etkili olan
sahip olması beklenir.
İnsanları olumlu davranışlara neyin motive ettiği konusunda bir takım genel
stratejiler
sağlık
psikolojisi
alanında sıkça tartışılan
bir konudur. En fazla üzerinde
tartışılan konular "Sağlık İnanç Modeli". Bandura'nın "Öz-etkililik teorisi" (Self
efficiency, kimi kaynaklarda öz yeterlik orarak geçmektedir) ve "korku"dur (8).
Korkunun insanlardaki
davranış değişimi sağlamadaki
psikologları arasında oldukça tartışılan
tehdit içeren
aksine
mesajların
yoğun
bir konudur.
etkisi,
Tartışmalar. yoğun
olumlu davranış değişimini motive etmede etkili
karşılaşan
tehditle
bireyin olaydan
önemsemediği.üzerinde yoğunlaşmaktadır (8.
uzaklaştı-ğı
sağlık
korku ve
olmadığı,
ya da konuyu
14).
Ülkemizde hemşirelik literatürü incelendiğinde. insanlarda sağlıkla ilgili
davranış geliştirme
ve
değiştirme
sürecinde önemli bir faktör olarak görülen
Sağlık
İnanç Modeli'nin Olgun ve Oğuz tarafından (13). sağlık eğitimine nasıl entegre
edilebileceğinin tartışıldığı.
sürdürmede, öz-etkililik
alındığı
sağlıkla
yine
algısının
ilgili olumlu
davranış geliştirme
ve
tarafından
ele
öneminin Aksayan ve Gözüm (2)
görülmektedir.
Bu makale insan
eğitimcilik
yapan tüm
öğrenmesi
sağlık
ve
davranış geliştirme
profesyonel/eri
sağlamak amacıyla yazılmıştır.
ve
değiştirme
sürecinin
tarafından anlaşılabilmesine katkı
Bu amaçla bu makalede;
Sağlığın Geliştirilmesi
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Cilt: ı, Sayı :2, ı 998
Modeline temeloluşturan Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramı (l5) ve bu kurarnın
sağlık eğitiminde nasıl kullanılabileceği ne
yer verilmiştir.
SOSYAL BİLİşSEL Ö(;RENME KURAMı
Sosyal
davranış
bilişsel
öğrenme
teorisi olarak da bilinen sosyal
öğrenme
teorileri ile sosyal
kuram,
bilişsel
teorilerinin özelliklerini
bilişsel davranışının sadece
bilişsel
kuram,
birleştirir.
iç psikolojik güçler
Sosyal
tarafından değil,
aynı zamanda sosyal çevre tarafından şekillendiğini savunmaktadır. İnsan
davranışları, dışsalolaylar ile kişisel donanım
gibi
kişisel
belirliyicilerin
karşılıklı
etkileşiminin
bir sonucudur.
Gözlem yoluyla öğrenme de denilen sosyal
Bandura'dır (3,
Albert
lO, 16).
öğrenme kavramların
sürülen
Cüceloğlu'na
Bandura'ya göre gözleyerek
öğrenme,
bir bilgidir.
karşılıklı
sadece bir
değil,
Bandura'nın
karşılıklı
temel ilkelerinden birisi,
göre Bandura, kendisinden önce ileri
gözlemlemesiyle
etkinliklerini basit olarak taklit etmesi
işlemesiyle kazanılan
teorisini savunucusu
sosyal bir ortam içerisinde değerlendirir ve en önemli
öğrenmesinin başkalarını
insan
öğrenme
oluştuğunu
kişinin diğer
çevredeki
sosyal
befirleyiciliktir.
belirlemektedir.
Davranış
çevreyi çevre ise
çevre bireysel özellikleri
değiştirebilir.
etkileşimler
kişinin
olarak
bilişsel öğrenme kuramının
Yukarıda
da
belirtildiği
davranışı
gibi,
ve çevre
davranışını
bireyin bir sonraki
davranışı değiştirebilir
değiştirebileceği
bir
olayları bilişsel
belirleyicilik ilkesinde; bireysel faktörler, bireyin
bi rbirlerinden etkilenmekte ve bu
savunur (7).
(lO, 16). Yine,
gibi bireysel özelliklerde çevreyi
Bandura'ya göre, insanlar çevrelerini belirli yollarla etkilemekte,
değiştirmekte,
çevrede
insanların
daha sonraki
davranışlarını
etkilemektedir.
Örneğin; sürekli problem yaratan bireyolumsuz bir çevre yaratmaktadır (lO).
ınsan doğuştan gelen çok az davranış örüntüsüne sahiptir. Doğuştan gelen bu
davranışları, refleksler ve içgüdüsel davranışlar olarak düşünebiliriz. İnsan yaşamı
boyunca birçok
davranışı yaşadığı
sosyal çevre içerisinde
öğrenmektedir. Doğal
olarak olumlu sosyal çevrenin olumsuz sosyal çevreye göre istenilir
kazandırma olasılığı
çok daha yüksektir.
çevreden bir şeyler öğrenmekte ve kendi
Sağlık alanındaki
birçok
Başka
araştıran
davranışın insanın yakın
Herken ve
anlatımla,
davranışlarıyla
gözlenmektedir. Gençlerin sigara kullanma
etkisini
bir
arkadaşları
kullanımını anlamlı
derecede
'le
yaşam
boyu
da çevresini etkilemektedir.
sosyal çevresinden
davranışlarında
(9), aile içinde ve
özendikleri bir veya daha fazla sigara kullanan bireylerin
sigara
insan
davranış
kazanıldığı
sosyal
öğrenmenin
yakın
çevrelerinde
bulunmasının, gençlerin
artırdığını belirtmişlerdir. Aynı çalışmada,
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Ciltl, Sayı :2, 1998
model alınan kişilerin sigara içmelerinin gençlerin sigara içme davranışlarıyla ilişkili
olduğu görülmüştür.
Sosyal öğrenme insan davranışlarının her aşamasında önemli bir yer
tutmaktadır. Sağlık davranışlarının öğrenilmesi açısından bakıldığında; bireyin
sosyal çevresinden yararlı yada zararlı bir çok davranışı öğrendiği görülmektedir.
Sağlık eğitimini etkileyen çevresel faktörler olarak kabul ettiğimiz sosyal kültürel
çevreden insanların özellikle geleneksel
sağlık davranışlarını öğrendiği bir
gerçektir. Birçok akademisyen araştırmacıya göre (3, 7, 12, 17), insan sağlığını
etkileyen anormal ve istenmeyen davranışların bir çoğu sosyal öğrenme teorisinin
model alma ilkesi yoluyla gerçekleşmektedir. Bu yazarlara göre, alkolizm, cinsel
davranış sapmaları, sigara içme, korkular, şiddet davranışları, çocuğa fiziksel
istismar ve birçok anormal istenmeyen davranışlar bu şekilde öğrenilmektedir.
Sosyalortamda gözlemleyerek
dönüşmesi söz
öğrenilen
bir
davranışın
her zaman uygulamaya
konusu değildir. Davranışın oluşumunu sağlayan, pekiştireçler veya
cezalardır (16). Bandura'nın bu görüşünü
destekleyen bir deneyi
çeşitli
(3,7, 16) örnek gösterilmektedir. Bu deneyde. çocuklar üç gruba
Çocuklardan bir grubu, büyükçe bir
pekiştirildiği
modelinin
bir filmi
oyuncağa
izlemiş,
vuran. döven,
kaynaklarda
ayrılmaktadır.
saldırgan
bir yetişkin
ikinci gruptaki çocuklar ise
saldırgan
modelin cezalandırıldığı bir film izlemişlerdir. Üçüncü gruptakiler ise saldırgan
modele nötr davranılan yani
bir film
bebek
izlemişlerdir. Daha
saldırgan
modelin ne
pekiştirildiği
nede
cezalandırıldığı
sonra her üç gruptaki çocuklara filmdekine benzer bir
verilmiş ve bebeğe karşı saldırganlık davranışları ölçülmüştür.
bulgulara göre;
saldırganlık davranışları pekiştirilen
çocukların saldırganlık davranışları
gruptaki
en yüksek,
Elde edinilen
modeli izleyen gruptaki
cezalandırılan
modeli izleyen
çocukların saldırganlık davranışları en düşük; saldırganlık davranışları
pekiştirilen
nede
cezalandırılan
davranışlarının ise,
Son
iki grup
modeli izleyen gruptaki
ne
çocukların saldırganlık
arasında yer aldığı görülmüştür.
yıllarda hemşirelik
literatüründe özellikle,
ağrı
ve anksiyete ile
baş
etmede bilişsel davranışsal teknikler (cognitive behavoiral techniques) içerisinde,
ağrılı uyaranıara karşı
sergilenen
içeren video gösterimleri
davranış örüntüleri
yok"
ponksiyon
mesajı
ve
arkadaşlarının çalışmalarında
içeren film modellerinin kemik
yapılacak çocukların ağrı
bulunduğu belirtilmiştir (11).
Bandura'nın
daha önce
çocukların filmlerini
yapıp sonuçlarını değerlendiren araştırmalara
rastlanmaktadır(6,11). ~1cCharty
yaşı
gösteren
aspirasyonu ve lumber
ve anksiyetelerinin
Damrosch'un
belirttiğimiz
iliği
"korku yok, göz
azalmasına katkıda
çalışmasında. Vermon'un yaptığı
deneyine benzeyen bir
araştırmaya
ve
yer
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Ciltl, Sayı :2, 1998
verilmiştir.
araştırmada aşı yapılacak çocuklar
Bu
izletilmiştir. Aşıya karşı
film
izleyenlerle
yanıt
çocukların,
veren
verdikleri
reaksiyonlar içeren filmi
nonnal veya orta düzeyde heyecan ifadeleriyle
aşı uygulamalarına
kendi
değişik
daha az
ağrı
içeren
yanıtlar
belirtilmiştir (8).
Verilen
sosyal
dışı, abartılı
gerçek
karşılaştınldığında; aşıya
iki gruba ayrılmış ve iki
araştırma örnekleri,
davranışından
modelin
davranışın
etkilenmeyi
bilişsel öğrenmesini yansıtmaktadır.
Akbaba'nın belirttiği
ğın ustayı gözlediği tüm
nedenle, model
alınan
gibi;
çocuğun
ana babasını, öğrencinin öğretmeni, çıra­
ortamlarda gözlem yoluyla öğrenme gerçekleşmektedir. Bu
ya da gözlenen kimseler mümkün oldukça zararlı davranışlar
sergilemekten kaçınmalıdırlar (1). Özellikle çocukların en önemli öğrenme
yaşantıları başkalarını gözleyerek oluşmaktadır (1,
alışkanlığı
olan ve bu
sergilemekten
kaçınmayan
öğretmesi zordur
(1).
ebeveynlerin
hareketle, model
bakımdan, sağlık bakımı
ve
sağlıkla
ilgili
eğitimcileri aynı
oluşmasından
değer
zamanda,
önemli bir
ve
de her zaman insanlarla
alınabilecek
eğitiminden
tarafından model alınan kişiler
din görevlisi gi bi toplumun
ilişkide olduğu
ve
konumda olduğu bir gerçektir.
öğrenme kuramının
iyi bir
modelolması
olan sosyal
bilincinde
Sağlık
gerekir.
olumlu ya da olumsuz etkileyen
öğrenme alanı
önünde
birinci derecede sorumlu olan
sosyal
davranışlarda
sağlığı
çocuğun
görmeden
çocuğuna yaptığının yanlış olduğunu
hemşirelerin ve diğer sağlık eğitimcilerinin
olarak,
sakınca
hiçbir
Sağlık personelinin
gözlendiği gerçeğinden
Bu
alışkanlığını
7). Alkol ve sigara gibi kötü
davranışların
bilişsel öğrenmenin,
toplum
ve özellikle ana baba ve diğer aile üyeleri, öğretmen,
sevdiği
ve
güvendiği kişiler tarafından anlaşılıp,
iyi bir
modelolma anlamında kullanılmasınısağlamalıdırlar.
bilişsel öğrenme
Sosyal
teorisinin model alma ilkesi,
hemşirelik
uygulamalarının birçok alanında uygulanabilir. Örneğin mastektomi ameliyatından
sonra
iyileşme aşamasında
tamamen
iyileşmiş
egzersizleri)
bir
başka kadını
öğrenmeye
fonksiyonlarının daha
olan bir
kadın,
daha önce
gözlemleyerek bir çok
iyi
yakalansa bile
daha zinde
oldukları
eğitiminde
modelolarak
olduğu,
etkin aile
planlaması
neler
(özel
hastalığının
yöntemlerini
kullananların
kızamık aşısı yaptıran çocukların
hafif seyrettiği, düzenli egzersiz
yapanların
gibi gözlenebilecek ve deneyimlenebilecek modellerin
kullanılması, büyük
bir olasılıkla etkili
çoğu öğrenme başka insanların davranışlarını
sonuçlarının
yararlı davranışı
ve
motive edilebilir. Yine sigara içmeyen bireylerin solunum
hamilelikten istedikleri sürece korunabildikleri,
hastalığa
aynı ameliyatı olmuş
olduğunu
gözleyerek
ve
olacaktır.
sağlık
Çünkü
onların davranışlarının
gerçekleşmektedir.
Model alma
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, CiltL, Sayı :2, 1998
psikoterapide; çocukların korkularını gidermede, otistik çocukların dil gelişimini
sağlamada,
mental retardasyonlu çocukların öz bakım davranışlarını geliştirmede
kullanılmıştır(l7).
Davranışı kazanmayla davranışı uygulamaya dönüştürme arasında önemli
ayrım bulunmaktadır.
alınan davranış kazanılmış,
Model
bir
davranışa
ancak
dönüşmemiş ve pekiştirilmemiş olabilir (lA, 16). Örneğin, sağlık personelinin
sigaranın sağlığına zararlı etkilerini yaşayan
bu
birçok insan modeliyle
davranışın zararlarını öğrenmiş olmalarına rağmen
içiyor olması gerçeği, model
dönüşmeyebileceğinin iyi
isteyen bir insan,
aynı davranışı
aracılığıyla öğrenilen davranışın
sigara
davranışa
sigarayı bırakmayı
sigarayı başarıyla bırakmış insanların davranışlarını gözleyerek,
kendisinin de
yapabileceği
sistemleriyle desteklemek
almanın
konusunda motive olabilir.
önemli rolü olumlu
motivasyona sahip olan bireyleri
öğrenmedeki
sosyal
Hazır
davranışın işlevsel değeri
Sağlık
için böyle
süreci ve sosyal destek
olmalıdır.
analizinde dört süreç yer almaktadır.
Eğer
öğreniyorlarsa, model alınan davranışları doğru
izlemeleri önemlidir.
davranış değişikliği
bilişsel öğrenme
1. Dikkat etmek ile ilgili süreçleri:
uyarıcının
kısmının
her zaman
bir göstergesidir. Bununla birlikte
eğitimcisinin bu aşamadaki en
Model
önemli bir
karşılaşmış ve
olma,
ayırt
edicilik.
gibi, dikkatle ilgili
nitelikleriyle ilgilidir.
Ayrıca
insanlar model alma ile
algılamaları
olarak
kişisel
çekicilik ve model
değişkenlerin
duyusal kapasite,
alışkanlıklar ve geçı:nişteki pekiştirmeler
gibi gözlem
ve dikkatle
bir kısmı, model
alınan
alınan
uyarılma düzeyi, algısal
yapmanın
nitelikleriyle de
ilgilidir (l, 10. 16).
2.
Hatırlama
gerçekleşmesi için
modelin
alınan davranışın ne
gerçekten
hafızada
ya da
yapılması
derece
hatırlanması gerekir. Hatırlamayı artırmak
için, model
öğrenildiğinin değerlendirilebilmesi amacıyla davranışın
gerekir(L. 10 16).
3. Devinimselolarak yeni
davranışlar
aşamada, modelolarak alınan davranışın
etkili hareketlere
almanın
tutma süreçleri: Etkili bir model
dönüşmesine
gerek
üretme süreçleri: Bu
sembolik sunumundan sonra,
vardır. Davranışın oluşmasını
etmenler, gözlemcinin fiziksel kapasitesini ve yeni
davranışı
uygulamaya
gereken uyumu yapabilme kapasitesini içermektedir O. 10. 16).
bunların
etkileyen
çalışırken
Davranış
üretme
süreci. bireyin öz-etkililik algısının düzeyi ile (öz-yeterliliği) ilgilidir. Öz-etkililik
(yeterlilik)
algısı
yüksek olan bireyler istenilen
başarılı olacaklardır. Eğer
ğine
bireyin
uygun ise bireyin kendi
algıladığı
davranışı
yerine getirmede daha
öz-etkililik düzeyi kendi gerçek etkinli­
davranışlarını
düzenlemesi, kontrol etmesi en üst
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Cilt: 1, Sayı :2, 1998
düzeyde
düşük
tutarlı
olarak
ise, birey hep
gerçekleşir. Algılanan
yeteneğinin
daha üstünde olan
ğından başarısızlıklarlakarşılaşabilir. Bu
herşeyden
öz-etkililik, gerçek etkililikten daha
kalkışaca­
yapmaya
durum kızgınlığa, hayal
kırıklığına
Dolayısıyla hemşire,
vazgeçmesine neden olabilir(4, 16).
herhangi bir
şeyleri
hemen
bireyde
sağlık davranışını geliştirmeye veya değiştirmeye başlamadan
önce
bireyin algıladığı öz-etkililik beklentilerin~ değerlendirmeli, bireyi kapasitesinin çok
üstünde veya çok
altında
öğretilen modelin
ne derece
ki
davranışlara
davranışının öğrenilmesi
dönüştürülmesi arasındaki ayrım, insanların öğrendikleri
Sağlık
için güdülenmedikleri
personelinin sigara içme
olmasına rağmen,
bu evrede
öğrenildiğinin değerlendirilmesi yapılır.
4. Güdüsel süreçler: Modelin
dönüştürmek
Kısacası
yönlendirmemelidir.
gerçeği
örneğinde,
ile
davranışa
ve
şeyi davranışa
her
belirginleşmektedir(l,
10 16).
model almayla ilgili bütün süreçler
sigara içmeyi sürdürmesi, güdüleme sürecinde bir problem
olduğunu düşündürmektedir.
alınan davranışları yapması, aşağıdaki koşulların olması
Gözlemcinin model
durumunda gerçekleşmektedir (10):
- Dışsal bir ödülün olması
- İçselolarak buna olumlu bir değer verilmesi ve
- Bunun modele ödül
kazandırdığının
gözlenmesi
-Model'in özellikleri:
Güdülenmenin ve
modelin iki
özelliğe
dolayısıyla
gözleyerek
öğrenmenin gerçekleşebilmesi için,
sahip olması gerekmektedir (1).
- Modelin, öğrenen üzerinde bir etkisi ya da değeri olmalıdır.
- Model
öğrenenin
Sadece modelin
varmak istediği
davranışlarının sonuçları değil, aynı
almayı
özellikleri de model
amacı gerçekleştirmiş olmalıdır.
zamanda modelin
etkilemektedir. Modelin özellikleri ne kadar gözlemcinin
özelliklerine benzerse gözlemci o kadar modelin
davranışına
benzer
davranış
göstermektedir. Dünya Sağlık Örgütü'nün 2000 yılında herkes için sağlık
hedeflerinin 16. ve 17. maddelerinde olumlu
sağlık davranışları
zararlı davranışlardan sakınmada akranların
etkisinden
çocuklar büyüdükçe akran
kazanma ve
bahsedilmiştir.
gruplarının onların davranışları
sağlık
Buna göre;
üze·rindeki etkisi de artar
ve gençlikte akran etkisi egemen olur. Bu nedenle, çocuğun okul ve
deneyimleri
sağlığa
üzerinde olumlu ya da olumsuz etki yapan
arkadaş
davranış
çevresi
türlerinin
biçimlenmesine ve konuşmasına katkıda bulunur. İlk gençlik döneminde yaşam
biçimine
damgasını
vuran ve potansiyelolarak
gösterilen sigara içme,
alışkanlık
'to
sağlığa zararlı davranışlar arasında
yapan maddeler kullanma, düzensiz yeme
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, CiltL. Sayı :2, 1998
alışkanlıkları
sosyal öğrenmenin en belirgin örnekleridir (18). Sigara kullanımıyla
ilgili yapılan bir çalışma bu görüşü desteklemektedir. Bu çalışmaya göre; kendi
yaşıtında arkadaşı ve karşı cinsten sigara kullanan arkadaşı olan gençlerin, sigara
kullanmaları anlamlı derecede (P<O.OOI) yüksektir (9). Sigara kullanmaya
başlamada, gözlemlemenin ve model almanın ne kadar etkili olduğunu, özellikle
adölesan erkek çocukların yetişkinleri taklit eder tarzda sigara içme davranışlarını
izleyerek deneyimleyebiliriz. Ayrıcı bu adölasanların çoğunlukla birbirlerinden
etkilendikleri ve benzer sigara içme davranışları sergiledikleri de dikkati
çekmektedir.
Model alma yoluyla kazanılan ürünler:
Öz-etkililik (öz-yeterlik, self efficiacy): Davranış üzerinde etkili
olduğu düşünülen temel kavramlardan biri öz-etkililiktir. Bireyin belli bir
performansı göstermek için gerekli etkinlikleri organize edip, başarılı bir biçimde
yapma kapasitesine ilişkin kendi yargısına öz-etkililik denir. Başka bir anlatımla,
bireyin gelecekte karşılaşabileceği güç durumların üstesinden gelmede ne derecede
başarılı olabileceğine ilişkin kendi hakkındaki yargısı ve inancıdır. İnsanların bu
yargısının oluşmasında başkalarının başarılı
deneyimlerinin gözlenmesi önemli bir
kaynaktır (4, 10, 16). Bireyin öz-etkililik algıları ve birçok sağlık davranışı
arasındaki ilişkiyi gösteren çalışma sonuçlarına. Aksayan ve Gözüm'ün (2)
makalesinde yer verilmiştir.
Öz düzenleme (Self regulation): Sosyal öğrenme kuramında, model
alma yoluyla kazanılan bir diğer önemli ürün, öz düzenlemedir. Öz düzenleme;
bireyin kendi
davranışlarını
gözleyip. kendi ölçütleriyle
karşılaştırarak yargıda
bulunması
ve gerekiyorsa davranışlarını ölçütlere uygun hale getirmesidir(16).
Birey davranışlarını düzenlemek için. öncelikle performans standartlarını
geliştirir. Daha sonra kendi performansını. geliştirdiği performans standartlarıyla
karşılaştırarak kendi davranışı hakkında karar verir. Davranışı standanlara uygunsa
birey kendisini pekiştirir ve davranışını sürdürür. değilse; birey kendini
cezalandırabilir ya da davranışında yeniden düzenlemeye gidebilir. Bireyin
performans standartları ulaşılabileceğinden çok yüksekse, birey için mutsuzluk
kaynağı oluşturacağı
belirtilmektedir. Bireyin kendini değerlendirmeleri sırasında.
performans standartlarına ulaşılamadığını görmesi, 'giderek kendini değersiz
hissetmesine. amaç yokluğuna. depresif reaksiyonlara neden olmaktadır (16).
Sosyal öğrenme kuramındaki model alma ilkesinin sağlık eğitiminde etkin bir
şekilde kullanılması için aşağıda bazı öneriler ve örnekler verilmiştir.
40
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Ciltl, Sayı :2, 1998
2000
ıçın
yılında
herkes için
sağlık
hedeflerinin 15. hedefinde
bilgi ve yönlenmenin öneminden söz
davranışlarını güçlü
baskıların
sosyal
şekilde teşvik
bir
yeniden yönlendirilmesi
biçimlerinin
sağlık
ve bireyin olumsuz
etmekte olan akran
sağlıklı yaşam
etkisi,
edilmiş
sağlıklı davranış
grupları
ve daha
geniş
geliştirilmesi doğrultusunda
gerektiği belirtilmiştir (18).
Bunun için;
- Olumlu sağlık davranışları sergileyen bireylerin modelolarak kullanılması,
sağlık davranışı
- Olumsuz
etkilenen
sergileyen bireylerin bu durumundan kötü
sağlıklarıyla ilgili sonuçların
- Birey
tarafından kısa
gösterilmesi.
zamanda ve kolay sonuç
alınabilen
somut sonuçlar
verilmelidir. Örneğin, sigara içen bireylerin ağız kokusu kolay deneyimlenecek bir
örnek iken;
sigaranın akciğer
kanserine yol
açabileceği;
uzun zaman alan ve
deneyimlenmesi zor bir örnektir
alanın
- Model gösterilen birey ile model
problem
alanları
ortak
olmalıdır.
Örneğin bypass ameliyatı olacak bireye, daha önce bypass ameliyatı geçirip normal
yaşamına dönmüş
alkol
bir model gösterilmeli veya alkol
almayı bırakmak
isteyen
kişilere
bağımlılığından
örnek gösterilip, olumlu
kurtulan birinin
davranışa
geçmesi
için motive olması sağlanmalıdır.
- Modelin, model gösterilen
paylaşması bireyin
olmalıdır. Yetmiş yaşındaki
aynı yaş
- Amaçların
ğına uğratabilir.
iletişime
birebir
geçmesi, deneyimlerini
anksiyetesini büyük olasılıkla azaltacaktır.
- Model gösterilenle model
egzersizler yerine
kişiyle
alanın peıformans standartları
birine on
grubundaki
ulaşılmayacak
Bu nedenle,
yaşındaki
başarılı
birinin
olunmasını
- Bireyin
da
Ayrıca
fiziksel
kadar güç ve uzak belirlenmesi bireyi hayal
ulaşılabilecek yakın
ve bireyin
kınklı­
performansına uygun
olacağı
gibi, sonuçtan
sağlar.
davranışları
takdir edilerek; kendi kendini ödüllendirmesi
motivasyonunu sürdürmesi ve davranışını
-
yapabileceği
modeller gösterilmelidir.
amaçlar belirlemek, bireyi harekete geçirmek için güdüleyici
tatmin
birbirleriyle uyumlu
bireyin
sağlığa zararlı
yapma ve gerilimli durumlara uyum
pekiştirmesi sağlanmalıdır.
olabilecek davranış türlerine sapmadan seçim
sağlama ve
stresle
başa çıkma
kapasitelerinin
güçlendirilmesi önerilir.
- Olumsuz bir
geliştirmeyi
davranışı değiştirmeye
hedefleyen
hemşire
sosyal
ilkesiyle uyumlu olan göstererek ve
ya da olumlu bir
sağlık davranışı
bilişsel öğrenme kuramının
yaptırarak öğretimle,
model alma
taklit yöntemlerini
kullanarak. etkin öğrenim yaşantıları sağlayabilir. Sağlık eğitiminde hemşirenin
.:ll
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. Cih:l, Sayı :2, 1998
bireyi etkileyip ikna edebilmesi için; insan öğrenmesi ve
olan kuram ve ilkeleri bilip
kullanması,
davranışları
her düzeyde
üzerinde etkili
sağlığın korunması
ve
geliştirilmesine önemli katkılar sağlayacaktır.
öğrenme kuramına
Sonuç olarak sosyal
gözlemleyip kendi ölçütleriyle
ğerlendirerek
davranışlarını
karşılaştırılarak değerlendirilebilir ve
ya da cezalandırarak davranışlarını düzenler (16).
davranışlarını
kurarnındaki
göre birey, kendi
etkili olarak kontrol edebilir.
Kısaca,
Sağlık eğitimcisinin
kendini de­
insan kendi
sosyal
öğrenme
en önemli görevi, danışmanlık sağlamak, iyi bir modelolmak, sosyal
destek sistemIerini
işe koşmaktır.
KAYNAKLAR
ı. Akbaba S. Psikolojik Danışma ve Sınıf Ortamlarında Ö~renme Psikolojisi. Atatürk
Üniversitesi Yayınları. No. 806 Erzurum 1995
2. Aksayan S. Gözüm S, Olumlu
sa~lık davranışlarının başlatılması
ve sürdürülmesinde
öz-etkililik (kendini etkilerne) algısının önemi, Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksek
Okulu Dergisi 2 (i); 1998.35-42.
3. Atkinson RL.
Atkınsin
RC. Hilgard ER. Psikolojiye
Giriş
I-II çe\': Atakay K. Atakay
M. Yavuz A: Sosyal Yayınlar İstanbul 1995
4. Bandura A. Self-efficiacy mechanism in human agency. American Psychologist. 37(2).
1982, 122-47
5. Bayık A. Sağlık eğitimi. Halk Sa~lığı Hemşireliği EI Kitabı. Editor: Erefe İ, Vehbi Koç
Vakfı Yayınları No: 14. Birinci baskı. ıstanbul 1998.12-19
6. Broome ME. Rehwoldt M. Fogg L. Relationships between cognith'e behovioral
techniques. temperament. observed distress. and pain reports in children and adolescents during
lumber puncture. Journal of Pediatric Nursing. 13( 1): 1998. ...ı8-54
7. Cüceloğlu D. İnsan ve Davranışı. 3. Basım. Remzi Kitabevi. ıstanbul 1996
8. Damrosch S. General strategies for motivating people to change their behovior. Nursing
Clinics of North America. 26( i); 1991.833-8·-1-3
9. Herken H \'e ark. Sigara
Psikiyatri Günleri Bilimsel
kullanımı da\ranışında sosyal ö~renmenin
Çalışmalar Kitabı.
Psikiyatri
Derne~i
Erzurum
etkisi. VI: Anadolu
Şubesi yayınları
- I.
Erzurum 1997.259-266
ıo.
Jones RN.
Danışma
Psikolojisi
Kuramları.
çe\' ed: F. Akkoyun. Cassell Educational
Limited. 1982
i I. McCharty AM. CooI VA. Hanrahan K. Cogniti\'e beha\ioral inten'entions for children
during
painfuı
procedures; Research challenges and program development. Journal of Pediatric
Nursing i 3( i); 1998. 55-63
Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Cilt:1, Sayı :2, 1998
12. Millon T, Millon R, Abnormal Behavior and Personality - a biosocial leaming
approach. W. B Sounders Company, Philedelphia, London, Toronto, 1974
13. Olgun N,
Ulusal
Oğuz
Hemşirelik Eğitimi
S, Etkili
sağlık eğitiminde sağlık
inanç modelinin
kullanımı,
IV:
Sempozyumu, Kıbrıs 1997
14. Özden M, Sağlık Meslek Liseleri için Sağlık Eğitimi. Ünal Ofset, Ankara 1988
15. RedIand AR, Stuifbergen AK, Strategies for maintenance of health-promoting
behaviors, Nursing Clinics of North America 28(2); 1993,427-442
16. Senemoğlu N, Gelişim Öğrenme ve Öğretim. Kurarndan uygulamaya, Özsen Matbaası,
Ankara 1998
17. Ullman LP, Krasner L, A Psychological Approach to Abnormal Behavior, Second
edition, Prentice Hall,lnc, Englewood Cliff No:5 1975
18
Herkes için
sağlık
hedefleri, Avrupa Bölgesi "herkes için
sağlık"
hedefleri. Dünya Sağlık Örgütü. Avrupa Bölgesi Ofisi; 2. Baskı. Kopenhag, Ankara 1986
43
stratejisi