Economic Profile

Transkript

Economic Profile

IRAK ÜLKE RAPORU
ĠÇĠNDEKĠLER
A- GENEL OLARAK IRAK EKONOMĠSĠ
5
1) Siyasi Süreç
5
2) Ekonomik Süreç
7
2.1) 2003’ten Önce Ekonomi
8
2.2) 2003 Yılından Sonra Ekonomi
8
3) Ekonomik Büyüme
11
4) Enflasyon
12
5) ĠĢsizlik
13
6) Yoksulluk ve Karne Sistemi
13
7) Tarım
14
8) Elektrik
15
9) Petrol Sektörü
17
10) ÖzelleĢtirme
20
11) Yatırımlar ve Irak Yatırım Yasası
22
12) Irak’ın Dünya Ticaret Örgütü Üyeliği
23
13) Bankacılık ve Ticaretin Finansmanı
25
14) Irak’ın DıĢ Borçları
27
15) Irak’a Yönelik Uluslararası GiriĢimler
29
15.1) Irak ile BM ve Dünya Bankası ĠliĢkileri ve IRFFI
29
15.2) Irak ile IMF ĠliĢkileri
30
15.3) Irak ile OECD ĠliĢkileri
30
15.4) Irak’a KomĢu Ülkeler Süreci
31
15.5) Irak ile Avrupa Birliği ĠliĢkileri
31
16) Irak’ın Diğer Ülkelerle Olan ĠliĢkileri
32
17) Irak’a Ġthalatta Uygulanan Prosedürler
33
18) ĠĢ Fırsatlar
34
19) Gümrük Kapıları
35
2
T.C. Bağdat Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği – Eylül 2009
B- TÜRKĠYE ĠLE IRAK TĠCARĠ ĠLĠġKĠLERĠ
37
1) Ticari ĠliĢkilerin GeliĢimi
37
2) Türkiye-Irak Ticaretinin Yapısı
39
3) Türk Firmalarının Irak’taki Yatırımları
42
4) AnlaĢmalar
43
4.1) Mevcut AnlaĢmalar
43
4.2) Müzakeresi Devam Eden AnlaĢmalar
43
5) Ġki Ülke Arasında Yüksek Düzeyli ĠĢbirliğinin Kurulması
44
6) Müteahhitlik
46
6.1) Türk Müteahhitlik Firmalarının Irak’ta YaĢadığı Sorunlar
7) UlaĢtırma
47
48
7.1) Karayolu TaĢımacılığı
48
a) Güvenlik Sorunları
49
b) Habur/Ġbrahim Halil Kapısında YaĢanan Yoğunluk
49
7.2) Demiryolu TaĢımacaılığı
49
8) Enerji
50
C- SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME
52
3
IRAK CUMHURĠYETĠ
Resmi Adı
Resmi Dili
BaĢkenti
Yüzölçümü
Nüfusu
GSYĠH
GSYĠH ArtıĢ Oranı (%)
KiĢi BaĢına GSYĠH (SGP)
ĠĢsizlik (%)
Enflasyon (%)
Doğal Kaynaklar
Toplam Ġhracatı (2007)
Toplam Ġthalatı (2007)
BaĢlıca Ġhraç Ürünleri
BaĢlıca Ġthal Ürünleri
Ġhracat Yaptığı Ülkeler (2007)
Ġthalat Yaptığı Ülkeler (2007)
: Irak Cumhuriyeti
: Arapça
: Bağdat
: 437.072 km²
: 31.895.637 (2008)
: 85,71 Milyar $ (2007 Tahmini)
: 7,8 (2008 Tahmin)
: 3,744 $ (2008 Tahmin)
: 17,5 (2006 Tahmin)
: 30,8 (2007 Tahmin)
: Petrol, Doğalgaz, Fosfat, Sülfür
: 39,5 Milyar USD
: 24.81 Milyar USD
: Petrol ve Petrol Ürünleri, gıda ve hayvancılık ürünleri
: Gıda, Ġlaç, ĠĢlenmiĢ Petrol Ürünleri
: ABD (% 40) Ġtalya (% 13,7), ispanya (% 5,6), Kanada (%5,5)
: Suriye (%29,9), Türkiye (%19,3), ABD (%10,8), Ürdün (%4,6)
A- GENEL OLARAK IRAK EKONOMĠSĠ
4
1) Siyasi Süreç
2003 yılında Amerika'nın Irak'ta hakim olması ile birlikte BM Güvenlik Konseyi’nin 1546
sayılı Kararı ve Irak Geçici Ġdari Yasası’nın 61. maddesi doğrultusunda, Irak’ta siyasi bir geçiĢ
dönemi öngörülmüĢtür.
Bu geçiĢ sürecine göre,
-
31 Ocak 2005 tarihine kadar seçimlerin düzenlenmesi,
Seçimler neticesinde oluĢturulacak Geçici Meclis tarafından oluĢturulacak Anayasa
Taslağının 15 Ağustos 2005 tarihine kadar Meclis’te görüĢülmesi,
Taslağın 15 Ekim 2008 tarihine kadar halkoyuna sunulmak üzere kabul edilmesi
15 Aralık 2005 tarihine kadar da yeni seçim yasasına göre genel seçimlerin yeniden
yapılması hedeflenmekteydi.
Irak’taki politik geçiĢ süreci bu hedeflerde öngörülen takvime uygun olarak ilerlemiĢ; anayasa
taslağına iliĢkin halk oylaması da 15 Ekim 2005 tarihinde yapılmıĢ ve Irak’taki siyasi sürecin
son aĢamasını oluĢturan genel seçimler de 15 Aralık 2005 tarihinde gerçekleĢtirilmiĢtir.
15 Aralık 2005 seçimlerinin kesin sonuçları 10 ġubat 2006 tarihinde açıklanmıĢtır.
275 sandalyeli yeni parlamentoda ġii Bloku 128, Kürt Ġttifakı 53, Sünni Arap gruplardan oluĢan
Tevafuk listesi 44, laik çizgideki Allawi listesi 25, Sünni Arap Ulusal Diyalog Cephesi 11,
Kürdistan Ġslami Birliği 5 milletvekili çıkarmıĢtır. Kalan 9 milletvekilliği farklı oluĢumlar
arasında paylaĢılmıĢtır. Parlamentoya değiĢik siyasi partilerden toplam 9 Türkmen milletvekili
girmiĢtir.
Irak Ulusal Meclisi’nin 22 Nisan 2006 tarihinde yaptığı ikinci oturumda CumhurbaĢkanlığına
KYB lideri Celal Talabani, Yardımcılıklarına ise SICI üyesi ġii Adil Abdülmehdi ve Sünni Irak
Ġslam Partisi Genel BaĢkanı Tarık HaĢimi seçilmiĢtir.
Meclis BaĢkanlığına Sünni siyasetçi Mahmut MeĢhedani, yardımcılıklarına ise Kürt asıllı Arif
Tayfur ile ġii Halit Atiya seçilmiĢlerdir. Mahmut MeĢhedani’nin istifasını takip eden süreçte
Ayad Al Samarai Nisan 2009’daki seçimle Parlamento BaĢkanlığı görevine getirilmiĢtir.
CumhurbaĢkanı Celal Talabani 22 Nisan tarihinde BirleĢik ġii Bloku’nun BaĢbakan adayı Nuri
Maliki’yi hükümeti kurmakla görevlendirmiĢtir. Maliki 40 bakandan oluĢan yeni Irak
Hükümeti’ni 20 Mayıs 2006 tarihinde kurmuĢtur. Hükümet aynı gün Mecliste güvenoyu almıĢ
ve görevine baĢlamıĢtır.
5
2009 yılı Eylül ayı itibariyle Irak Kabinesi üyeleri aĢağıda sunulmaktadır.
Hükümet Üyeleri
BaĢbakan
Nuri El-Maliki (Islamic Dawa Party)
BaĢbakan Yardımcısı
Berham Saleh (PUK)
BaĢbakan Yardımcısı
Rafe’ El-Isawi (Tevafuk)
DıĢiĢleri Bakanı
HoĢyar Zebari (KDP)
DıĢiĢlerinden Sorumlu Devlet Bakanı
Muhammed Munajid Aifan El-Dulaimi(Tevafuk)
ĠçiĢleri Bakanı
Jawad al Bolani (Independent)
Savunma Bakanı
Abdul-Qader Al Obaydi (Independent)
Petrol Bakanı
Hussein Shahristani (UIA, Independent)
Sanayi ve Tabii Kaynaklar Bakanı
Fransua Fawzi al Hariri (KDP)
Ticaret Bakanı
Safa El-Safi (vekâleten) (Independent)
Tarım Bakanı
Ali Al-Bahadili
Sağlık Bakanı
Salih El-Hasnawi
Eğitim Bakanı
Khodair al Khozaei (Daawa)
Yüksek Öğretim ve Bil. AraĢ. Bakanı
Abd Dhiyab Al-Ajili (Tevafuk)
Su Kaynakları Bakanı
Abdülatif Cemal ReĢit (PUK)
Ġmar ve Ġskân Bakanı
Beyan Dizayi (KDP)
Ġnsan Hakları Bakanı
Vicdan Salim (Iraqi National Accord)
ÇalıĢma ve Sosyal ĠĢler Bakanı
Muhammed El-Shaykh (SICI)
Milli Güvenlik Devlet Bakanı
ġirwan El-Waili (Islamic Dawa Party-Iraq Org.)
Maliye Bakanı
Bayan Jabr Solagh(SICI)
Göçmen ve Göçe Zorlananlar Bakanı
Abdusammed Rahman Sultan (Fayli)
Planlama Bakanı
Ali Baban
Turizm ve Antik Eserler Devlet Bakanı
Kahtan Remedan (Independent)
Bilim ve Teknoloji Bakanı
Raid Fehmi (Iraqi Communist Party)
Adalet Bakanı
Dara Nur Eldin
UlaĢtırma Bakanı
Aamer Abdeljabbar Ismail (Independent)
Kültür Bakanı
Mahir Dali Ibrahim El-Hadithi (Tevafuk)
Gençlik ve Spor Bakanı
Casim Muhammed Cafer (Shii Turkoman)
Belediyeler Bakanı
Riyad Garib (SICI)
Vilayetler ĠĢleri Devlet Bakanı
Kholoud Sami Azaza (Independent)
6
Elektrik Bakanı
Kerim Wahid (Independent)
Kadın Hakları Devlet Bakanı
Kholoud Sami Azaza (Independent) (Vekaleten)
Sivil Toplum ĠĢleri Devlet Bakanı
Thamir Jaafar El-Zubeidi
Ulusal Meclis ĠĢleri Devlet Bakanı
Safa El-Safi (Independent)
ĠletiĢim Bakanı
Faruk Abdulkadir Abdulrahman (Tevafuk)
Çevre Bakanı
Nermin Othman (PUK)
Ulusal Diyalog Bakanı
Ekrem El-Hakim (SICI)
Devlet Bakanı
Muhamed Abbas el Ureybi
Devlet Bakanı
Hasan Radhi Kazım El-Sari (Iraqi Hezpollah)
Devlet Bakanı
Ali Muhammed Ahmet (Kurdistan Islamic Union)
2- Ekonomik Süreç
Son 30 yılda, Irak’ın dünya arenasındaki konumu önemli çalkantılar geçirmiĢtir. Ülke,
1980’lerde Irak-Ġran savaĢının petrol enerji altyapısına verdiği zarar nedeniyle henüz
toparlanamadan, 1990’da Kuveyt’i iĢgali üzerine uluslararası askeri harekât ve 2003 yılında
da ABD’nin askeri müdahalesi ile karĢı karĢıya kalmıĢtır. SavaĢların yanı sıra, ülkeye karĢı
yürürlüğe konulan ekonomik ambargolar da Irak’ın uluslararası ekonomiye entegrasyonunu
zorlaĢtırmıĢtır.
Irak’ta ekonomik istikrar, 2. Dünya SavaĢının sonundan 1980’lere kadar ham petrol ihracatı
ile sağlanabilmiĢtir. 1990 Ağustos’unda ülkeye ekonomik yaptırımların uygulanmaya
baĢlanması ile Irak’ın petrol satıĢları, 1990 yılındaki 10,1 milyar dolarlık değerinden, 1991
yılında 305 milyon dolar seviyesine gerilemiĢtir.
SavaĢ yılları boyunca Irak savunma harcamalarını karĢılamak için önemli miktarlarda dıĢ
borçlanmaya gitmiĢtir. Ülkenin dıĢ borç stoku 2001 yılında 62 milyar dolara, 2002’de ise 120
milyar dolara ulaĢmıĢtır. Irak’ın harcama kalemlerinde en önemli yeri tutan savunma
harcamaları, 2002 tahmini rakamlarına göre 1,3 milyar dolar düzeyinde olmuĢtur. (The
Economist Intelligence Unit-EIU-, 2003)
1991 – 1995 yılları arasında BM tarafında Irak’a önerilen petrol karĢılığı gıda ithalatı önerisi,
Irak Hükümeti tarafından kabul görmemiĢ ve petrol geliri elde edilemediği için ülkede fakirlik
hızla artmıĢtır. 1996 yılında, Irak Hükümeti, BM tarafından önerilen Gıda KarĢılığı Petrol
Programı (OFF) önerisini kabul etmiĢtir. Bu programla, Irak hükümetine sınırlı miktarda
petrol ihraç etme ve bunun karĢılığında gıda ve insani malzeme ithal etme izni verilmiĢtir.
BM Güvenlik Konseyi 22 Mayıs 2003 tarihinde 1483 Sayılı kararı kabul etmiĢ ve Irak
üzerindeki tüm ticari yaptırımların bittiğini ilan ederek, OFF programını yürürlükten
kaldırmıĢtır.
7
2.1. 2003’ten Önce Ekonomi
Saddam Rejiminin 2003 yılında yıkılmasından önce, Irak’ta ekonominin, BM yaptırımları
çerçevesinde iĢleyen kamu sektöründen ibaret olduğu söylenebilir.
Bu dönemde ekonomi,
-
“Oil for food (OFF)” Programı ve Ulusal Karne Sistemi (Dağıtım Ağı),
OFF tarafından üretim miktarı iyice kısıtlanmıĢ petrol gelirleri,
döviz ve mal piyasalarında giderek çoğalan farklı kurlar,
yolsuzluklar,
karne sisteminde dağıtılan kartların piyasada satılması,
OFF sistemi dıĢında gayri-hukuki iĢlemler,
petrol ve petrol ürünleri kaçakçılığı
gibi bir çok unsurla birlikte tanımlanabilir.
1991 – 1995 yılları arasında uygulanan ambargo ve OFF sisteminin de henüz baĢlamaması
nedeniyle petrol gelirlerinin sağlanamaması, Irak hükümetini sürekli para basmaya
yöneltmiĢtir. Bu nedenle, bu dönemde, fiyatlar yükselmiĢ, enflasyon % 237’lere kadar
çıkmıĢtır. Daha sonra ise daha sıkı bir para politikası izlenmeye çalıĢılmıĢtır.
1991-1996 döneminde, petrol dıĢı GDP sabit ya da düĢme eğilimi göstermekteyken, OFF’nin
uygulanmaya baĢlanması ile birlikte artıĢ göstermeye baĢlamıĢtır. 2000-2002 yılları arasında
GDP’deki artıĢ oranı %5,2 olarak gerçekleĢmiĢtir.
1991-2002 yılları arasındaki dönemde Irak özel sektörü, ekonomik aktivitelerini 2 kanaldan
güçlendirmiĢtir. Bu kanallardan ilki Türkiye, Ürdün, Körfez Ülkeleri, Suriye ve Ġran’la
yapılan “BM denetimi dıĢı ticaretle” özel sektörü zenginleĢtirirken, diğeri ise Irak Hükümeti
tarafından OFF yoluyla ya da yasadıĢı petrol ticareti yoluyla zenginleĢmenin sağlanmasıdır.
2.2. 2003 Yılından Sonra Ekonomi
Saddam Rejiminin çökmesinden sonra, ülkenin arĢivleri ve ekonomik yönetimi ile ilgili belge
ve dokümanları büyük ölçüde zarar görmüĢtür. Müdahalenin hemen ardından, The Office of
Reconstruction and Humanitarian Assistance (ORHA “Irak’ın Yeniden Yapılandırılması ve
Ġnsani Yardım”) kurumunun baĢına getirilen Jay Garner ülkede yeniden idari ve ekonomik
yapıyı kurmakla görevlendirilmiĢtir.
Garner’dan sadece 1 ay sonra bu kurumun baĢına getirilen Paul Bremer, aynı zamanda ABD
ve Ġngiltere’nin baĢını çektiği ve savaĢa destek veren ülkelerin oluĢturduğu Geçici Koalisyon
Yönetimi (Coalition Provisional Authority, CPA)’nin de baĢında görevlendirilmiĢtir.
CPA 2003 yılında yasama, yürütme ve yargısal görevleri bünyesinde toplayan, Irak’ta bir
Hükümet kurulana kadar Irak’ın yönetimini elinde bulunduracak bir birim olarak
8
oluĢturulmuĢtu. Irak’ın müdahale sonrası ekonomisinin Ģekillenmesinde CPA’nın önemli rolü
vardır. Zira, Irak’ın ekonomik dönüĢümü için tasarlanan bir çok yasal değiĢiklik bu dönemde
gündeme gerçekleĢtirilmiĢtir.
CPA’nın ekonomik birimi Irak ekonomisini serbest piyasa ekonomisine dönüĢtürmek üzere
kamu teĢebbüslerini özelleĢtirmeyi, yabancı yatırımları artıracak düzenlemeleri yapmayı,
ithalat tarife ve engellerini kaldırarak dıĢ ticareti tamamen serbest hale getirmeyi, Irak Merkez
Bankasını yeniden organize etmeyi, ödeme sisteminin tamamını değiĢtirmeyi ve Irak
Kalkınma Fonunu (Development Fund of Iraq, DFI) kurmayı hedeflemekteydi.
CPA’ın hedefleri arasında bulunan DFI, 2003 yılının Mayıs ayında kurulmuĢtur. Fonun Kurul
üyeleri BM, Dünya Bankası, IMF ve Ġktisadi ve Sosyal GeliĢme Arap Fonu temsilcilerinden
oluĢmaktadır. Fon hesapları New York Federal Rezerv Bankası'nda birikmektedir. Fon
Hesabının kaynakları, Irak Petrol gelirleri (%95’i Fona aktarılmakta, %5’lik kısmı BM
Tazminat Fonuna kesilmektedir), OFF Programı bakiyesi, Irak’ın yabancı ülke hesaplarındaki
varlıkları, bunlardan elde edilen faizler, ve diğer kalemlerden oluĢmaktadır.
Fonun harcamaları ise bütçenin finanse edilmesi için Irak Maliye Bakanlığına yapılan
transferler, Iraklı Bakanlıkların teminat mektupları, Amerikan KuruluĢlarınca Irak’ta
gerçekleĢtirilen projeler gibi kalemlerden oluĢmaktadır. (SIGIR, 2008a).
Irak Kalkınma Fonu Harcama Kalemleri (Development Fund of Iraq, DFI)1
DFI
KuruluĢundan
Harcama Kalemi
2007
2006
Iraklı Bakanlıklara Transferler
26,700
18,000
2007’ye
kadar
74,079
Iraklı KuruluĢlar Lehine Açılan
LC’ler
ABD
Birimlerince
Irak’ta
Yürütülen Projeler
7,559
9,889
28,169
116
251
7,541
Irak DıĢ Borç Geri Ödemesi
142
539
1,285
Diğer Ödemeler
151
103
700
Toplam Nakit Ödemeler
34.668
28.782
111.774
CPA’nın bu hedeflerinin birçoğu, en azından teknik anlamda gerçekleĢtirilmiĢtir. Ancak
özelleĢtirme ile ilgili projelerde hiçbir aĢama kaydedilememiĢtir. Bunun nedenleri arasında,
elde bulunan kamu teĢekküllerinin sayıca fazlalığı ve bunları idare edecek personel ve bilgi
eksikliği, özelleĢtirmelerin toplu iĢçi çıkarmalarına sebep olacağı, bu nedenle iĢsizliğin
artmasıyla ülkede Ģiddet olaylarının da artabileceği endiĢesi, özellikle petrol sektöründeki
özelleĢtirmelere karĢı güçlü bir siyasal muhalefetin olması sayılabilir.
1
http://www.iamb.info/auditrep/ey060208.pdf
9
IMF’nin 2003 yılında yayınladığı ve savaĢ sonrası Irak’ın makro ekonomik bir
değerlendirmesini sunan raporu, Irak’ta izlenmesi gereken strateji ile ilgili olarak bazı politika
önerilerinde bulunmuĢtur (IMF 2003):
1. Pazar ekonomisi unsurlarını içeren bir programın hayata geçirilmesi
2. Ekonominin ticaret ve yabancı sermayeye açık hale getirilmesi
3. Fiyatların liberalize edilmesi
4. Devlet teĢekküllerine iliĢkin kapsamlı bir reform stratejisinin uygulanması ve özelleĢtirme
5. Yurtiçi petrol fiyat sübvansiyonlarına son verilmesi (tedrici bir Ģekilde)
6. Borçların yeniden yapılandırılması ile ilgili sürdürülebilir politikaların belirlenmesi
7. Para politikasının temel amacının geniĢ fiyat istikrarının sağlanması olması
8. Irak dinarında istikrarın sağlanması ve ardından esnek döviz kuru rejiminin kurulması
9. Irak Merkez Bankası'nın ve tüm bankacılık sisteminin modernize edilmesi ve sektörde
denetim kabiliyetinin artırılması
SavaĢ sonrası dönemde Irak’taki ekonomik yapılanma çalıĢmaları değiĢik kurumların
belgelerinde ifade edilmiĢtir. Ġlk olarak 2004 yılı Eylül ayında Irak Hükümeti tarafından
IMF’ye bir niyet belgesi sunulmuĢtur. Bu belgenin kabulü ardından öngörülen hedefler
doğrultusunda IMF ile daha sonra iki Stand-by AnlaĢması imzalanmıĢtır.
Ayrıca ilk olarak 2005 yılı Haziran ayında, Irak Planlama Bakanlığı tarafından 2005-2007
yılları için hazırlanan Ulusal Kalkınma Stratejisi belgesi, daha sonra güncellenerek ve
hedefler geliĢtirilerek, 2007 yılı Mart ayında 2007-2010 yıllarına yönelik olarak oluĢturulmuĢ
ve kamuoyuna sunulmuĢtur.2
Irak’ın ekonomik, idari, sosyal ve siyasi hedefleri ile bu alanlarda kaydettiği geliĢmeler,
“International Compact with Iraq (COMPACT)" inisiyatifi çerçevesinde de ayrıntılı bir
Ģekilde ele alınmıĢtır. COMPACT giriĢimi, Irak ile uluslararası toplum arasında BM
vasıtasıyla kurulan bir mutabakat olarak, 2006 yılı Haziran ayında Sharm Al-Shiekh’de
yapılan toplantıda baĢlatılmıĢtır. GiriĢimin birinci gözden geçirme toplantısı 28 Mayıs 2008
tarihinde Stokholm'de yapılmıĢ ve Irak'la ilgili olarak, BM çatısı altında Irak'ta kaydedilen
ilerlemeler değiĢik baĢlıklar altında değerlendirilmiĢtir. Toplantı sonucunda mutabık kalınan
kapsamlı metinde, özellikle ekonomik açıdan olumlu bir dönemi öncüllerinin fark edilmeye
baĢlandığı ifade edilmektedir.3
Irak’ın 2004 sonrası ekonomik hedef ve gerçekleĢmelerinin açıklandığı temel metinler bu
Ģekilde ifade edilebilir. Yani ekonomik ve sosyal politikalar, Irak Hükümeti, IMF, Dünya
Bankası ve BM gibi uluslararası kuruluĢlar tarafından oluĢturulmuĢ ve bu politikalar para,
maliye, ticaret, yatırım ve büyüme gibi çeĢitli ekonomik ve sosyal parametreler üzerinden
belli zaman/hedef okumalarına tabi tutulmuĢtur. Bu Ģekilde hazırlanan programların,
yürütülen politikaların etkinliğinin takip ve denetimi ile kurumsal değiĢimin sistematik bir
Ģekilde Ģeffaf araçlarla yapılması açısından olumlu etkileri olmuĢtur.
2
http://www.mop-iraq.org/mopdc/resources/pdf/NDSfv.pdf
3
http://www.uniraq.org/ici/INTERNATIONAL_COMPACT_WITH_IRAQ_FINAL__English_final.pdf
10
Ancak, sadece bu büyüklükler ve ekonomik parametreler üzerinden izlemeye dayalı bu
programların, istihdam gibi çok önemli bir konuya ve kamu ve özel sektörlerinin
ayrılaĢtırılmıĢ rollerine iliĢkin yenilik önerilerine çok yer ayırmadığı görülmektedir.
Diğer taraftan bu programların, Irak’ın geliĢimini sadece petrol üzerinden aktarırken, diğer
alanlara ve özellikle tarım, ticaret, hizmetler, turizm gibi konulara hiç yer ayırmaması da
eleĢtirilmektedir. Gerçekten de Irak Hükümetinin ya da uluslararası kuruluĢların ülke ile ilgili
tespitlerinde, petrol dıĢındaki sektörlerle ilgili tespit ya da öngörülerine, politika önerilerine
çok yer verilmediği açıklıkla görülmektedir.
3- Ekonomik Büyüme
2003 yılında savaĢın da etkisi ile ekonomik büyüme bir anda %33 oranında gerilemiĢtir. Bu
gerileme, petrol sektöründe %37 ve petrol dıĢı sektörlerde %28 olarak gerçekleĢmiĢtir.
Ekonomik gerileme, inĢaat sektöründe %76, elektrik sektöründe %60, ticarette %46, ulaĢtırma
alanında %43 ve tarımda da %29 olmuĢtur. Ortaya çıkan bu tabloda savaĢ sonrası güvenlik
durumunun oldukça kötüleĢmesinin yanı sıra, ülkede devlet kurumlarının tamamına yakınının
tasfiye edilmesi yerlerine gerekli idarelerin tesis edilememesi ve CPA’nın savaĢ sonrasında
ülkeye iliĢkin muğlâk ve baĢarısız politikalarının etkisi olmuĢtur.
2004 ve 2005 yıllarında CPA ve geçici Irak Yönetiminin ekonominin yönetilmesine iliĢkin
almıĢ olduğu kararlarla ekonomi bir ölçüde canlanmıĢtır. Ülkede direniĢ ve saldırılar devam
etmekte olsa da, 2005 yılında tarımda %14’e yakın büyüme gerçekleĢtirilmiĢtir. Sanayi
üretimi ise 2006 yılına kadar düĢerken, 2006 yılında metal, ağaç, kâğıtçılık, tütün gibi
sektörlerdeki olumlu geliĢmelerin yardımı ile %10 büyüme göstermiĢtir. Sanayi üretiminin
2003 yılı sonrası düĢüĢünde, serbestleĢtirilen ve son derece düĢük vergilerle desteklenen
ithalatın da etkisi olduğu düĢünülmektedir.
2004 yılından sonra Irak’ın yeniden imarına yönelik ABD ordusu, Irak Hükümeti ve yerel
yönetimler tarafından baĢlatılan çalıĢmalar, inĢaat sektöründeki büyümeyi artırmıĢtır. ABD ve
Koalisyon güçlerinin ülkeye girmesi ile özellikle savaĢ sanayindeki kullanılan iletiĢim araçları
da hızlı bir geliĢme göstermiĢtir.
2007 yılı sonlarına doğru özellikle petrol sektöründeki üretimde baĢlayan artıĢ, bütçede ve
hükümet harcamalarında olumlu bir takım geliĢmeleri beraberinde getirmiĢtir. 2008 yılının
baĢında da süren petrol üretim artıĢ neticesinde, 2008 yılı Mayıs ayında son beĢ yılın en
yüksek üretim seviyesine ulaĢılmıĢtır. Sağlanan ekonomik iyileĢmenin temelinde, ülkede
görece güvenlik ve politik istikrarın sağlanması ve petrol gelirleri ile birlikte yatırım
bütçesinin de iyileĢtirilmesinin önemli rolü olduğu değerlendirilmektedir.
Irak Merkezi Ġstatistik Kurumu (COSIT) verilerine göre Irak ekonomisi 2007 yılında %4,1
büyümüĢtür. COSIT Nominal GDP’nin de 60,9 milyar ABD Doları olduğunu tahmin
etmektedir. 2007 yılında petrol ihracatından elde edilen gelirlerde % 9–10 civarında bir artıĢ
sağlanmıĢ, bu artıĢ petrol dıĢı sektörlerde %3 seviyesinde gerçekleĢmiĢtir.
11
IMF'nin tahminine göre Irak'ın 2008 yılı büyümesi % 7 civarında gerçekleĢmiĢir. Bu büyüme
miktarı yakalanmıĢ olmasına rağmen, Irak bütçesinde yatırımlara ayrılan payların etkin
kullanılamaması hala en büyük sorunlardan birisi olmaya devam etmekte ve petrol dıĢı
alanlarda büyüme hedefi gerçekleĢtirilememektedir.
4- Enflasyon
1994 yılında %448 olan enflasyon 2000 yılında %5’e düĢmüĢ 2002 yılında yeniden %20’lere
çıkmıĢtır. 2003 yılından önce enflasyonu etkileten unsurlar Ģu Ģekilde sıralanabilir.
i.
ii.
iii.
iv.
BM tarafından ülkeye uygulanan ithalat yasağı ve bununla birlikte iç üretimin
azalması,
1991–1994 yılları arasında Irak devletinin para basarak enflasyonun artıĢına sebep
olması
OFF sistemi ile ülke üretiminin bir ölçüde canlanmaya baĢlaması
2002 yılında ülkeye yönelik bir operasyon ihtimalinin artırdığı enflasyonist
beklentiler
Tüketici Fiyat Endeksindeki Yüzde DeğiĢim
2004
27,0
2005
37,0
2006
53,2
2007
30,7
2008
2,8
Kaynak: IMF, IFS
2003 yılından sonra enflasyon artmaya devam etmiĢtir. Öte yandan, 2008 yılında enflasyon
keskin bir Ģekilde düĢmüĢtür. Enflasyondaki düĢüĢü sağlayan etmen 2007’nin ikinci
yarısından itibaren ülkede sağlanan görece güvenlik ortamı olarak sunulsa da, düĢüĢte 2007
yılında uygulanan sıkı para politikasının önemli etkisi olduğu muhakkaktır.
2009 Yılında Tüketici Fiyat Endeksindeki Yüzde DeğiĢim
Ocak
ġubat
Mart
Nisan
0,6
0,2
-3,1
-5,7
Yakıt fiyatlarındaki düĢüĢ sebebiyle Mart ve Nisan aylarında enflasyon negatif çıkmıĢtır.
Buna rağmen Tarım Bakanlığınca yerel üretimi desteklemek amacıyla sebze meyve ithalatının
kontrol altına alınması ile fiyatlarda yukarı yönlü bir hareket olması beklenmektedir.
12
5- ĠĢsizlik
Irak’ta iĢsizlik, 1990’lardan sonra kronik bir hal almıĢtır. Bu nedenle yurtdıĢına doğru nüfus
hareketlerinin özellikle belli dönemlerde oldukça sıklaĢtığı görülmektedir. 2003 yılından
sonra iĢsizlik daha da büyük bir sorun olmuĢtur:
1.
2.
3.
4.
ġiddet
Ülkede ekonomik aktivitelerinin azalması
Ordunun tasfiyesi
Ülke genelinde ve eyaletlerde piyasanın etnik/dinsel bölümlenmesinin keskinleĢmesi.
WFP ve COSIT (2006), 2005 yılında 16–60 yaĢ aralığı için iĢsizliği %47 olarak ifade
etmiĢlerdir. Ancak bu tespit ev hanımları, öğrenciler ve emeklileri de kapsadığı için BM ve
Dünya Bankası tanımlarına uymamaktadır. Ancak her halükarda iĢsizlik oranının 2006 yılında
%40’lar seviyesinde olduğu, belli eyaletlerde bu oranın %60’ları geçtiği bilinmektedir. Mart
2007 tarihinde, UNHCR çalıĢabilecek nüfusun %50’sinin iĢsiz olduğunu belirtmiĢtir.
ĠĢsizlik oranı COSIT tarafından 2006 yılı için %17,5 seviyelerinde açıklansa da bu oranın
%40 civarında olduğu tahmin edilmektedir. ÇalıĢanların çoğu da kamu Ģirketlerinde istihdam
edilmekte ve bunlardan yaklaĢık %38’i haftada 35 saatin altında herhangi bir sosyal güvenlik
sahibi olmadan çalıĢmaktadır.
Öte yandan kamunun temel iĢveren olduğu, ordunun hala en büyük istihdam kaynağı olduğu
ülkede, özellikle özelleĢtirme projelerinin gerçekleĢmesinin ardından ortaya çıkacak ilave
iĢsiz sayısının sebep olacağı sorunun nasıl çözüleceği hala tartıĢılmaktadır.
6- Yoksulluk ve Karne Sistemi
2003/2004 yıllarına kadar Irak nüfusunun %90’ından fazlası Ticaret Bakanlığı'nın sağlamıĢ
olduğu gıda kartlarını kullanmaktaydı. Gıda kartları ülkedeki fakirlere yönelik doğrudan gıda
yardımı içeren ve bir günlük kiĢi baĢına 1,904-2,000 kalori olarak hesaplanan karnelerdir. Bu
kalori, uluslararası açlık sınır olarak belirlenen miktara eĢittir. Eylül 2004’te yapılan
araĢtırma, Irak ailelerinin %25’inin aylık gıda karneleri ile geçindiğini ve nüfusun %11’inin
de aĢırı yoksul olduğunu ifade etmektedir (WFP ve COSIT, 2004, 32).
2005 yılı Temmuz ayında da yine COSIT tarafından yürütülen bir araĢtırmada 98 ilçeden
22,050 hane ile görüĢülmüĢ (tüm hanelerin yüzde 0,55’i) ve sonuçta ülkede yoksulluğun hızla
artmakta olduğu tespit edilmiĢtir. AraĢtırmada Iraklıların 15,4’ünün yetersiz beslendiklerini
ortaya koymaktadır. Aynı araĢtırmada günde yarım doların altında gelirle yaĢayan aĢırı fakir
hanelerin sayısının 2003–2004 dönemindeki %11 seviyesinden 2005 yılı ortalarında % 15’lere
ulaĢtığı görülmektedir.
Aralık 2007 itibariyle günde 1 dolardan daha az geliri olan hanelerinin sayısının ise %40’lara
ulaĢtığı ifade edilmektedir. COSIT Raporu, eğer karne sistemi sürmezse bu oranın %15’lerden
13
%47’lere ulaĢacağını söylemektedir. Bu çerçevede karne sisteminin Irak’taki gerçek fakirliği
tam ölçebilmeyi zorlaĢtırdığı ve yoksulluğu gizlediği değerlendirilmektedir.
Ticaret Bakanlığının uygulamakta olduğu kart sisteminin de iĢleyiĢinde önemli sıkıntılar
bulunmaktadır. Hem dağıtım ağının sağlıklı kurulamaması hem de gıda temininde yaĢanan
büyük gecikmeler, sistemi oldukça zayıflatmaktadır. Son dönemde özellikle sahte kart
basılarak sistemin suiistimal edilmesinin önüne geçilmeye çalıĢılmaktadır.
Kart sisteminin uygulanmaya devam edilmesinin ülkede özellikle iĢlenmiĢ tarım ürünleri
üretimine engel teĢkil ettiği iddia edilmektedir. Haneler, Irak Devleti tarafından kendilerine
ithalat yoluyla sağlanmıĢ gıda maddelerinin ulaĢması nedeniyle tarım alanında ayrıca üretime
yönelmemekte, yine gıda ürünleri her eve devlet eliyle ulaĢtırıldığından dolayı iç pazara
yönelik üretimin de bir getirisi kalmadığı ifade edilmektedir.
7- Tarım
Irak’ın ekonomik, siyasi ve sosyal istikrarı için iyi iĢleyen ve üreten bir tarım sektörü çok
büyük önem arz etmektedir. Hâlihazırda tarım GDP’nin sadece %5,8’ini ve iĢ gücünün
%27’sini oluĢturmaktadır4. Bu haliyle dahi tarım GDP ve istihdamda en çok payı olan 2.
sektör konumundadır.
Irak’ta tarım sektörü üretimi ve pazarlama potansiyeli ile istihdama katkı gücü olarak önemli
bir potansiyeli içinde taĢımaktadır. Zira Irak’ın doğal kaynaklarının komĢularına göre bolluğu,
özellikle su kaynakları bakımından görece zenginliği küresel ekonomi içerisinde Irak
tarımının var olabilmesi için önemli imkânlar sunmaktadır.
Bu çerçevede ülkede, hayvancılık laboratuarları kurulması, hayvanlardaki bulaĢıcı
hastalıkların takip edilmesi ve önlenmesi, hayvan kesimi yerlerinin hijyene kavuĢturulması,
toprak analizleri, üretimi artırıcı gübre ve tohum tespitine yönelik Irak Hükümeti öncülüğünde
uluslararası örgütlerin programları katkısıyla çalıĢmalar sürdürülmektedir.
Son zamanlarda özellikle Irak Su Kaynakları Bakanlığı öncülüğünde ülkedeki tarım alanlarına
su dağıtımı ile ilgili önemli çalıĢmalar sürdürülmekte ve bu konuda diğer Bakanlıklarla
ortaklaĢa planlamalar yapılmaktadır.
Ancak tüm çalıĢmalara rağmen, henüz üretime yönelik olarak önemli bir aĢama
kaydedilememiĢtir. Ülke tarım ürünleri ihtiyacının büyük kısmı ithalat yoluyla
karĢılayabilmektedir. Yapılan bu ithalata rağmen kiĢi baĢına düĢen süt et tüketimi hala çok
düĢük seviyelerde seyretmektedir.
4
COSIT
14
8- Elektrik
Irak’ın en çok sıkıntı çektiği hususlardan birisi, ülkedeki elektrik üretiminin yetersizliğidir.
Irak Hükümeti, enerji sektöründeki verimliliği artırmak ve mevcut üretimi yükseltmek
amacıyla çeĢitli çalıĢmalar yapmaktadır. Bu kapsamda, Irak BaĢbakanı, Elektrik ve Petrol
Bakanları ile haftalık koordinasyon toplantıları gerçekleĢtirmektedir.
Irak Hükümetinin son dönemde elektrik teminine yönelik bazı sabit yatırımlar
gerçekleĢtirmekte olduğu ve özel fonlar teĢkil ederek yeni kontratlar hazırlamakta olduğu
görülmektedir. Ancak, tüm bu çalıĢmalara rağmen elektrik sektöründeki sıkıntılar
giderilememiĢtir. Bunda, ülkede hidroelektrik santrallerindeki su eksiklikleri, tesis
yetersizlikleri, fuel oil kısıtları, enerji hatlarının savaĢ sırasında zarar görmesi ve dıĢ kaynaklı
elektrik alımlarında ortaya çıkan bazı mutabakatsızlıklar önemli rol oynamaktadır.
Öte yandan elektrik üretimine yönelik çalıĢmalar, üretim miktarına bir ölçüde katkıda
bulunmuĢtur. 2007 yılı yaz aylarından itibaren üretim sürekli artıĢ göstermektedir. 2008 yılı
Ocak-Mayıs dönemindeki üretim miktarı 2007 yılının aynı dönemine göre %10 daha fazladır
(Aynı dönemde elektriğe olan talep de %6 artıĢ göstermiĢtir).
2008 yılı ġubat ayında Hükümet, elektrik talebinin %50’sini karĢılamıĢ, Mart ayında ise son 2
yılın en yüksek seviyesine ulaĢarak talebin %62’sini karĢılamıĢtır. Ancak, altyapıda yaĢanan
sorunlar neticesinde, talebin karĢılanma oranı Nisan 2008’de %58’e ve Mayıs sonunda ise
%51’e düĢmüĢtür.
Güvenlikteki iyileĢme diğer alanlarda olduğu gibi elektrik dağıtım hatlarının verimli
çalıĢmasına da katkıda bulunmuĢtur. Son dönemde, Bağdat- Divaniye arasında 46 elektrik
kulesi ve Bağdat-Mussayib arasındaki 85 elektrik kulesi güçlendirilmiĢtir. Yapılan bu
çalıĢmalarla, elektrik dağıtımı daha güçlü bir hale getirilmiĢtir. Bu dönemde ayrıca, Bağdat
çevresinde baĢlatılan 8 güçlendirme çalıĢmasının iki tanesi bitirilmiĢ, Kuzey dağıtım hattında
ise 9 projeye baĢlanmıĢtır.
Ocak-Nisan 2008 döneminde elektrik üretimi ulusal bazda %14 artıĢ göstermiĢtir ve 14.9 saat
enerji seviyesine gelmiĢtir. Süleymaniye ve Erbil dıĢındaki tüm Ģehirler, bu dönem içerisinde
hedeflenen 12 saat’ten daha fazla elektrik almıĢlardır. Bu iyileĢme, artan dizel fuel ithalatı,
dağıtım hatlarının güçlendirilmesi, zarar gören hatların daha hızlı tamiri gibi bir takım
nedenlerle sağlanmıĢtır.
15
Artan elektrik ithalatı da Irak’taki enerji ihtiyacının karĢılanmasına önemli ölçüde katkıda
bulunmuĢtur. Ülkemizden Irak’a olan elektrik sevkıyatının sorunsuz sürmesi, Ġran’ın mevcut
hattın dıĢında ayrıca Irak’ın güneyine ikinci bir hat açması, (Bu Ģekilde Irak’ın Ġran’dan
elektrik ithalatı 2007 sonu itibariyle iki katına çıkmıĢ ve Ġran, Irak’ın enerji ithalatının 2/3’ünü
tek baĢına karĢılar duruma gelmiĢtir.) Kuveyt’ten günlük dizel fuel oil alımının 1,3 milyon
litre seviyesinde devam etmesi elektrik üretiminde sağlanan olumlu geliĢmeleri artırmıĢtır.
Bu ithalatlar sayesinde Taji, Bağdat South ve Qudas güç istasyonlarında önemli ölçüde artıĢlar
sağlanmıĢtır. Ayrıca sağlanan ek dizel fuel sayesinde Qudas ve Mussaib’de yeni jeneratörler
devreye sokulmuĢtur. Irak'ın halihazırda en önemli sorunlarından birisi olan, elektrik
ihtiyacının giderilmesine yönelik olarak Irak Elektrik Bakanlığı 2006 yılı Haziran ayında 10
yıllık bir plan ilân etmiĢtir.
Bu plan çerçevesinde Bakanlık, önce mevcut sistemin rehabilitasyonunu daha sonra da toplam
9200 Mega Watt kapasiteli çeĢitli türde yeni elektrik santrallerinin inĢaa edilmesini
planladığını açıklamaktadır.
Bakanlık, bu kapsamda dünya devi General Electric ve Siemens gibi Ģirketlerle enerji
santralleri kurulması konusunda anlaĢmıĢtır.
16
9- Petrol Sektörü
Ülke topraklarında hâlihazırdaki petrol üretimi Irak GDP’sinin ve ihracatının neredeyse
tamamını oluĢturmaktadır. Irak, kanıtlanmıĢ 115 milyar varil petrol rezervi ile dünyanın 2. en
büyük petrol ülkesidir. Ülkenin sadece 1/10’unun petrol ve gaz kuyuları araĢtırılabilmiĢ ve
kanıtlanmamıĢ petrol rezervinin de 215 milyar varil civarında olduğu tahmin edilmektedir.
Irak’ın Türkiye, Suriye ve Suudi Arabistan’a bağlanan 4.350 mil büyüklüğünde geniĢ bir
petrol ve gaz boru hattı vardır.
Irak’ın ayrıca 3,2 trilyon metre küp kanıtlanmıĢ doğalgaz rezervi bulunmaktadır ve gerekli
altyapının kurulması halinde yıllık doğalgaz üretiminin 22 milyar metre küp olacağı
değerlendirilmektedir.
Irak ÇalıĢma Grubu tarafından hazırlanan raporda da iĢaret edildiği gibi, ülkenin ABD
destekli koalisyon güçleri tarafından ele geçirilmesinin ardındaki dönemde, ilk olarak ülkenin
petrol kaynaklarının yeniden etkinleĢtirilmesi için çalıĢmaya baĢlanmıĢtır. Bu konudaki
giriĢimler de diğer pek çok giriĢim gibi oldukça yavaĢ ilerlemiĢ, zira özellikle petrol kuyuları
ve boru hatlarına sabotajlar ilerlemeleri kesintiye uğratmıĢtır.
1979 yılında 3.48 milyon/gün varil seviyelerine ulaĢan ham petrol üretimi, o tarihten sonra
sürekli bir düĢüĢ eğilimine girmiĢtir. Körfez SavaĢı sonrasındaki 1992–1996 yılları arasında
Irakta petrol üretimi 0.68 milyon/gün varile düĢmüĢtür.
17
1997 yılı baĢından itibaren uygulamaya baĢlanılan BM Petrol KarĢılığı Gıda (OFF) Programı
ile petrol üretimi 1996 yılındaki 0,74 milyon/gün varil seviyesinden, 2000 yılında 2,81
milyon/gün varil seviyesine ulaĢmıĢtır. Ülkeye yönelik savaĢ beklentisinin de nedeniyle 2002
yılında 2,13 milyon/gün varile düĢen üretim 2007 yılı sonu itibariyle 2,05 düzeyinde
kalmıĢtır. Üretimde 2007 yılının dördüncü çeyreğinden itibaren önemli artıĢlar baĢlamıĢ ve bu
artıĢlar 2008 yılı ikinci çeyreğinde zirveye çıkmıĢ ve günlük 2,5 milyon varile ulaĢmıĢtır.
2009 yılı ilk çeyreğinde üretim günlük 2,3 milyon varil olmuĢtur.
2003 yılı ile 2007 yılı arasındaki dönemde, petrol üretimindeki düĢüĢler savaĢ, savaĢ sonrası
boru hatlarına terörist saldırılar, petrol sahalarındaki güvenlik eksikliğinin getirdiği yetersiz
çalıĢma imkânı, Irak Hükümetinin ülkenin güney ve kuzey sahaları için teknik çalıĢma ve
rehabilitasyonları bir türlü baĢlatamaması ile açıklanabilir.
Irak, 2008 yılı baĢından beri 2007 yılına kıyasla çok daha yüksek seviyelerde petrol üretimi ve
ihracatı yapmaktadır. Mayıs 2008’de petrol üretimi 2004 Eylülünden sonraki en üst
seviyesine çıkmıĢ ve günlük ortalama 2.61 milyon varil üretim gerçekleĢtirilmiĢtir.
Irak Petrol Bakanlığı kayıtlarına göre, Irak hâlihazırda günde 2,3 milyon varil petrol üretirken,
bunun 1,8 milyon varili Basra Limanından, geriye kalan 500.000 varili ise Ceyhan
Limanı'ndan uluslararası piyasalara ihraç edilmektedir.
Irak Petrol Bakanlığı kaynakları, Kerkük’ten Türkiye’ye yapılan petrol ihracatının günlük
500.000 varili geçtiğini ifade etmektedir. Hâlihazırdaki miktar yine de 2003 yılında ABD’nin
müdahalesinden önceki miktardan %50 daha düĢüktür. SavaĢ öncesi bu rotadan yapılan
ihracat yaklaĢık 800.000 gün/varil olarak gerçekleĢmekteydi. Kerkük'ün zengin petrol
yataklarının günlük 1 milyon varil üretmeye Ģu anda müsait olduğu ve rehabilitasyon
yapılması durumunda bu miktarın daha da artırılabileceği belirtilmektedir.
2008 yılında sağlanan artıĢta, petrol sahalarında güvenliğin sağlanması ve bunun için
sahaların etrafında “Petrol Polisi” ya da özel Irak askerleri yerleĢtirilmesinin ya da boru
hatlarının özel alanlar “Pipeline Exclusion Zones (PEZs)” olarak belirlenmesinin önemli
etkisi vardır. Kerkük-Beiji arasındaki PEZ Haziran sonu itibariyle bitirilmiĢtir. Irak Hükümeti
Ģimdi Beiji –Bağdat ve Bağdat – Kerbela arasında iki büyük PEZ daha inĢa edecektir.
Irak Petrol Bakanlığı, güvenlik alanındaki çalıĢmalar dıĢında da petrol altyapısının
iyileĢtirilmesine yönelik faaliyetlerini artırmıĢtır. Bakanlık Beiji Rafinerisi personelin eğitimi
için eğitim programları düzenlemiĢ, rafinerideki “hydrocracker”i tamir etmiĢtir. Siniyah
Rafinerisi de yeniden aktif hale geçirilmiĢ ve 2008 Mart ayından itibaren petrol akıĢı
baĢlamıĢtır. Haditha Rafinerisi de tamir edilmiĢ ve önümüzdeki günlerde çalıĢabilir hale
gelmesi sağlanacaktır. Ayrıca hâlihazırda çalıĢan Dora Rafinerisinin geniĢletilmesine yönelik
çalıĢma kapsamındaki inĢaat da bitmek üzeredir. Bu çalıĢma bittiğinde Rafineri 70.000 varil
ekstra üretim yapabilecektir.
Irak’taki petrol ve gaz sahaları ihaleleri 30 Haziran 2009’da Bağdat’ta yapılmıĢtır. Irak
BaĢbakanı Nuri El Maliki, Iraklı Bakanlıklar, yerel ve yabancı iĢadamları ve basın
mensuplarının geniĢ katılımı ile düzenlenen ihalede altısı petrol (Rumeyla, Bay Hassan,
18
Zubair, Missan, Kerkük, Batı Kurna) ve ikisi doğal gaz (Mansuriye, Akkas) sahası olmak üzere
toplam sekiz sahanın ihalesi gerçekleĢtirilmiĢ olup, sadece Rumeyla petrol sahasının ihalesi
ihalesi sonuçlandırılabilmiĢtir.
Irak BaĢbakanı Nuri El Maliki ve Irak Petrol Bakanı Hüseyin ġehristani’nin yaptıkları
konuĢmalarında, sözkonusu ihalenin bir ilki teĢkil ettiği, Irak’ın petrol ve doğal gaz sektörünün
yeniden yapılandırılması için büyük bir adımı oluĢturduğu, ihale sürecinin tamamen Ģeffaf
gerçekleĢtirildiği, söz konusu kaynakların etkin üretimine ve biran önce uluslar arası piyasalara
ulaĢtırılmasına ihtiyaç duyulduğu ifade edilmiĢtir.
Irak Petrol Bakanı ġehristani Irak ekonomisinin ana gelir kaynağını teĢkil eden petrol
üretiminin günlük 6 milyon varile yükseltilmesini hedeflediklerini, ihaleye katılabilmek üzere
toplam 120 Ģirketin ön yeterlilik baĢvurusunda bulunduğu ve neticede 18 ülkeden toplam 35
Ģirketin teklif vermeye hak kazandığını belirtmiĢtir. Bakan ġehristani konuĢmasında özellikle,
ülkedeki petrol kaynaklarının esas sahibinin Irak halkı olduğunu ve bu nedenle de Üretim
PaylaĢım AnlaĢmaları yerine Servis AnlaĢmaları imzalanacağını vurgulamıĢtır. AnlaĢmaların
ortalama 20 yıllık bir süre için imzalanmasının öngörüldüğü ayrıca öğrenilmiĢtir.
Ġhalede Ģirketler ve/veya konsorsiyumlar tekliflerinde varil baĢına talep ettikleri bedeli ve
üretecekleri petrol miktarını belirtmiĢlerdir. Sözkonusu iki veri Irak Petrol Bakanlığının
kullandığı hesap anahtarı neticesinde her Ģirket/konsorsiyumun skorunu ve ihaledeki
sıralamasını belirtmiĢtir.
Tekliflerin alınmasını müteakiben Irak Petrol Bakanlığının her bir saha için belirlediği varil
baĢına ödeyeceği azami bedel açıklanmıĢtır. Ġhaleye çıkartılan tüm sahalarda Irak Petrol
Bakanlığının belirlediği azami bedel (petrol sahlarında 1,9-4,0 $/dolar, ve gaz sahalarında 8,5
$/fuel oil eĢdeğeri varil) Ģirketlerin verdikleri tekliflerin ve beklentilerinin çok altında
kalmıĢtır.
Ġhale Komisyonu baĢkanı Bakan ġehristani her sahada en iyi teklifi veren
Ģirket/konsorsiyumdan varil baĢına verdiği teklifi gözden geçirerek Bakanlığın teklif ettiği
azami bedel seviyesine çekilmesini talep etmiĢtir. En iyi teklifi veren Ģirket/konsorsiyumun
kabul etmemesi üzerine aynı teklif bir sonraki Ģirket/konsorsiyuma yapılmıĢtır.
Sonuç olarak sadece en büyük petrol sahası olan Rumeyla’nın ihale süreci tamamlanabilmiĢtir.
Rumeyla Ġhalesinde en iyi teklifi veren Exxon Mobil/Petronas ortaklığı bakanlığın teklifini
reddetmiĢ ikinci sırada yer alan BP/CNPC ortaklığı ise 2$/Varil fiyatı kabul etmiĢtir. Diğer tüm
petrol ve doğal gaz sahalarının ihalesi Ģirket ve konsorsiyumların azami bedel teklifini kabul
etmemelerinden dolayı sonuçlandırılamamıĢtır.
Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı konsorsiyum ortaklarıyla Zubair ve Kerkük petrol sahaları
ile Akkas doğa gaz sahası için teklifte bulunmuĢtur. TPAO’nun ONGC (Hindistan) ve
Gazprom ile yer aldığı konsorsiyumun Zubair petrol sahası için verdiği teklif Irak Petrol
Bakanlığının kriterleri çerçevesinde sonuncu sırada yer almıĢtır. TPAO ayrıca Shell, Sinopec
(Çin), ve CNPC (Çin) ile Kerkük petrol sahası ve Edison (Ġtalya), Petronas (Malezya), CNPC
19
(Çin), ve Korea Gas (Güney Kore) ortaklığı ile Akkas doğal gaz sahası için tek teklif veren
konsorsiyumlar içinde yer almıĢtır. Her üç sahanın da ihalesi sonuçsuz kalmıĢtır.
10. ÖzelleĢtirme
2003 yılında Geçici Koalisyon Hükümeti (CPA) tarafından yönetilmeye baĢlamasından
itibaren, Irak’ta ekonomik gündemin en önemli maddesi sürekli özelleĢtirmeler olmuĢtur.
CPA ülkede yetkilendirildiği ilk günlerde, pazar ekonomisini amaçladığını ve bu hedefe
ulaĢmak için ilk olarak devlet tarafından iĢletilen teĢebbüslerin özelleĢtirileceğini açıklamıĢtır.
Ancak, özelleĢtirmeler konusunda 5 yıl boyunca bu konuda bir ilerleme sağlanamamıĢtır. Son
olarak, 2008 Mayıs ayında bünyesinde bulundurduğu 50’den fazla fabrika ile Irak’ın en
önemli Bakanlıklarından birisi konumunda olan Irak Sanayi ve Madenler Bakanlığı inĢaat,
petrokimya, tekstil, kauçuk, mühendislik, demir çelik ve madenler gibi birçok sektörde
faaliyet gösteren fabrikalarının modernizasyonu ve rehabilitasyonu için ihale açmıĢtır.
Temmuz 2008’de sona eren ihalelerin sonuçları henüz açıklanmamıĢtır.
Sanayi ve Mineraller Bakanlığı kamu teĢebbüslerinin özel sektöre devri ile uzun vadede özel
sektör öncülüğünde kapsamlı bir ulusal sanayi kalkınması gerçekleĢtirmeyi amaçladığını ifade
etmiĢtir.
Bakanlık, özelleĢtirme duyurusunda, bu kuruluĢlardaki idari sıkıntıları aĢmak, verimsiz
istihdamı yönetmek ve özelleĢtirme konusunda Bakanlığın tecrübesinden faydalanılmak üzere
yatırımcılara “üretim-paylaĢım” anlaĢmaları yapılmasını önermiĢtir.
Bu anlaĢmalar ile yatırımcı, özelleĢtirme konusu fabrikaların en modern teknoloji ile
modernizasyonu ve rehabilitasyonunu üstlenecek, fabrikayı yönetecek, iĢletecek ve belirli bir
dönem için tesis gelirlerinin sahibi olacaktır.
ÖzelleĢtirilecek Devlet ġirketleri
ĠĢçi Sayısı Sabit Yatırımlar
Mühendislik,
Metal,
Elektrik
Sektörü
1 State
Co for Mechanical Industries/SCMI
2 State Co for Automotive Industries/SCAI
3 State Co for Electrical Industries/SCEI
4 State Co for Iron and Steel/SCIS
5 Diyala Electrical Industries
6 Nassr State Co for Mechanical Industries
7 Al Faris State Co
8 Heavy Equipment State Co (HEESCO)
9 Al Sumood State Co for Steel Industries
10 UR State Co for Engineering Industry
Sayı
42,414
5,944
3,958
4,792
6,507
3,421
4,037
1,695
2,703
1,982
5,075
Milyon ID
54,093
938
678
1,061
1,405
21,993
6,447
2,185
615
1,071
1,500
20
Milyon US$
44.6
0.8
0.6
0.9
1.2
18.1
5.3
1.8
0.5
0.9
1.2
11 Al-Shaheed State Co
12 Light Industries Co
13 National Co for Metal Industries &
Tekstil
Bicyclesve Konfeksiyon
1 State Co for Cotton Industries
2 Wasit State Co for Textile Industries
3 State Co for Leather Industries (SCLI)
4 State Co for Woolen Textiles
5 State Co for Textile Industries - Hilla
6 State Co for Ready to Wear Industries
ĠnĢaat Sanayi
1 Iraqi Cement State Co
2 Southern Cement State Co
3 State Co for Glass and Ceramics Industry
4 State Co for Refractory's
5 State Co for Construction Industries
Kimyasallar ve Petrol Kimyasalları
1 Basra Petrochemical
2 Southern Fertilizer State Co
3 State Co for Fertilizer
4 Al Mishraq Sulfur Industry Co
5 State Co. for Battery Manufacturing.
6 State Co for Paper Industries
7 Al-Sawary State Co for Chemicals
8 Al Furat State Co for Chemical industries
9 National Co for Chemicals & Plastic
Gıda, Sigara ve Ġlaç
1 State Co for Medicines Samarra
2 State Co for Vegetable oils
3 State Co for Sugar Industry
4 State Co for Tobacco and Cigarettes
5 Baghdad Al-Salam Co for Food
Endüstriyel Hizmetler, Bilgi ve
BiliĢim
1 State Co for Industrial Design and
Consultation (SIDCO)
2 General Systems Co (GSC)
3 State Co for Information Systems
4 Electronic Industries Co
42 TOPLAM
1,732
302
266
29,861
4,297
5,489
4,887
5,731
9,457
11,200
5,000
5,034
9.2
4.1
4.1
1,000
614
1,013
2,407
0.8
0.5
0.8
2.0
25,778
4,766
8,676
3,219
810
8,307
20,432
4,455
1,669
1,651
1,533
2,505
5,088
1,052
2,333
146
10,353
128,380
14,512
109,369
105.7
12.0
90.1
1,399
3,100
67,131
14,392
35,657
2,919
597
679
1,563
1,137
2,594
7,593
20,934
1.2
2.6
55.3
11.9
29.4
2.4
0.5
0.6
1.3
0.9
2.1
6.3
17.2
5,230
2,322
2,801
5,486
2,257
13,191
4.5
1.9
10.9
2,543
39,500
32.5
932
37,250
30.7
1,004
107
500
138.381
650
100
1,500
315.071
0.5
0.1
1.2
259.5
Kaynak: Sanayi ve Mineraller Bakanlığı (2008)
21
ÖzelleĢtirmeye konu fabrikaların sektörel dağılımı Ģu Ģekildedir:
Sanayi ve Mineraller Bakanlığınca ÖzelleĢtirilecek Fabrikalar
Sanayi Dalı
Tahmini Sabit Yatırım
Milyon $
ĠĢçi Sayısı '000
Mühendislik& Metal
Tekstil ve Konfeksiyon
ĠnĢaat sanayi
Kimyasallar ve Petrol
Gıda,
Tütün ve Ġlaç
Kimyasalları
Sanayi Hizmetleri ve BiliĢim
Toplam
42.4
29.9
28.8
20.4
10.4
2.5
131.4
44.6
4.1
105.7
55.3
17.2
32.5
259.5
Bakanlığın özelleĢtireceği tesislerdeki toplam istihdam 131 bin kiĢidir. Ocak 2008 itibariyle
bu fabrikaların toplam sabit yatırım değeri 260 milyon dolar civarındadır. Bu 42 tesis arasında
çimento ve gübre fabrikasının da içinde bulunduğu 6 tanesi, toplam değerin %74’ünü
oluĢturmaktadır.
Ancak, yatırımcıların ülkedeki güvenlik durumunun henüz belirginleĢmediği, iĢgücünün
mezhep ve etnisite temelinde oluĢturulduğu bir süreç içerisinde, özelleĢtirme projelerine
tedirgin yaklaĢtıkları görülmektedir. Özellikle bu tesislerin özelleĢtirilmesinden sonra
bünyelerinde taĢıdıkları ağır istihdam yükünden kurtulmaları ve üretim değil bir nevi
sübvansiyon iĢlevi gören istihdam yapısının kırılmasının bile hayli güç olacağı
11- Yatırımlar ve Irak Yatırım Yasası
Irak’ta 13 sayılı Irak Yatırım TeĢvik Kanunu, 2006 yılında yayımlanmıĢ, Ocak 2007 tarihinde
yürürlüğe girmiĢtir.5 Bu kanun çerçevesinde kurulan, Irak Yatırım Komisyonu - (NCI) da
Aralık 2007 tarihinde çalıĢmaya baĢlamıĢtır. Irak Hükümeti, bu komisyonun oluĢturulması ve
Yatırım Yasasının öngördüğü hukuki düzenlemelerin belirlenmesi sürecinde, OECDMENA'nın teknik desteğini almıĢ ve halen de almaya devam etmektedir.
Irak Yatırım Yasası, 250.000 dolar üzerindeki petrol, bankacılık ve sigortacılık dıĢındaki tüm
konulardaki yatırımları içermektedir. Yasa ile eyaletler nezdinde bölgesel yatırım
komisyonları kurulabileceği, ancak yatırım konusu ve büyüklüğüne göre yatırım ile ilgili
kararın Irak Yatırım Komisyonu tarafından verileceği hükme bağlanmaktadır. Bu çerçevede
ülke için "stratejik" önemi haiz projeler ile büyük yatırım talepleri, Komisyon tarafından
değerlendirilecek ve bünyesinde komisyon oluĢturamamıĢ eyaletlerle ilgili yatırım kararları da
yine bu ulusal komisyon tarafından verilecektir.
NCI tarafından yönetilecek yatırım sürecinde, bir takım veri bütünleĢik formlar oluĢturulmuĢ
ve yatırımcının standart bir analize tabi tutularak değerlendirilmesi amaçlanmıĢtır. Yasa,
5
Irak
Yatırım
Yasasına
ve
yasa
ile
ilgili
ayrıntılı
bilgilere
Irak
Yatırım
http://www.investpromo.gov.iq/english/investment-law.htm adresinden ulĢaılabilir.
22
Komisyonuna
ait
ayrıca, yatırımcıyı korumayı amaçlayan bir takım hükümleri de içermektedir. Yatırımcı
yabancı iĢçi çalıĢtırabilecek, yatırımcının makine parkı, sabit sermayesi ve tüm duran
varlıkları muhafaza edilecek, bu mallar hiçbir durumda müsadereye tabi tutulmayacak ve
millileĢtirilmeyecektir. Yasa, aynı zamanda AnlaĢmazlıkların Halli ile ilgili olarak Iraklı
idarelerle yatırımcı arasındaki mali sorunlar ile yatırımcı ile çalıĢanları arasındaki sorunları
çözmek üzere bir mekanizmayı da öngörmüĢtür.
2007 yılı sonunda açıklanan yasa metnine uluslararası toplum tarafından bazı eleĢtiriler
getirilmiĢtir. Bu eleĢtiriler, yasanın olumlu ve yapıcı bir mekanizmayı kurmayı amaçladığını,
ancak hala yabancılara mülkiyet hakkı (toprak sahibi olma) verilmesini öngörmediğini,
Bölgesel Ġdareler ile Merkezi Yatırım Komisyonları arasında yatırımların planlanması
konusundaki iĢbölümünün yasada açıkça tarif edilmediğini, yasanın petrol, gaz, banka ve
sigortacılık sektörlerini içermemesinin sorun yaratabileceğini, yasanın öngördüğü
AnlaĢmazlıkların Halli Mekanizmasında, taraflar arasındaki anlaĢmazlıklarda nihai çözüm
alanı olarak bağımsız Uluslararası Hukuki Enstrümanlar yerine Irak Ulusal Hukukunun tercih
edilmesinin yatırımcılar aleyhine sonuçları olabileceği gibi hususları içermektedir.
Irak Yatırım Komisyonu, Irak'ın uzun yıllardır kapalı bir ekonomik yapıyla idare edildiğini,
özelleĢtirme ve yatırımlar alanında bugüne kadar ülke tecrübe ve birikiminin olmadığını, bu
alanda ancak uluslararası toplumun desteği ile ilerleme sağlayabileceğini ifade etmektedir.
Komisyon, yatırımları yönetmek üzere tam yetkili bir Ulusal Yatırım Komisyonu
kurulmasının, yabancı yatırımcı ile yerli yatırımcıya eĢit muamele prensibinin getirilmesinin,
gelirlerin yurtdıĢına transfer edilmesinin garanti edilmesinin ve yatırımcıya büyük vergi
avantajları sağlayan yeni bir yapının tesis edilmesinin baĢlı baĢına çok önemli adımlar
olduğunu açıklamıĢ ve yasanın uygulanması sürecinde bir çok noktada daha iyileĢtirilmelerin
yapılacağını vurgulamıĢtır.
12. Irak’ın DTÖ Üyeliği
Irak, 2004 yılı Aralık ayında DTÖ üyeliğine baĢvurmuĢ ve gözlemci üye olarak Kabul
edilmiĢtir. Irak, baĢvurusunun ardından 2005 yılı Eylül ayında DTÖ Sekretaryasına dıĢ ticaret
rejimi, sektör-spesifik taahhütleri hakkında detaylı bir rapor sunmuĢ, 2006 yılı Kasım ayında
DTÖ üyelerinin bu rapor üzerine sorularını yanıtlamıĢ, 2007 yılı ve 2008 baĢında da ülkede
DTÖ üyeliğinin gerektirdiği yasal değiĢikliklerle ilgili eylem planını sunmuĢtur. 6
Irak’ın DTÖ üyeliği, ekonomistler ve siyasetçiler tarafından bir çok noktada tartıĢma konusu
yapılmaktadır. Bu görüĢlerden birisi Irak’ın DTÖ üyeliğinin ülkeye herhangi bir faydası
olmayacağını iddia etmektedir. Çünkü:
i.
6
Irak’ın tek önemli ihraç maddesi ham petroldür. Bu ihraç ürünü de DTÖ
kurallarına tabi olmakla beraber diğer üretim malları gibi DTÖ üyesi ülkelerin
pazarlarına girerken herhangi bir sorunla karĢılaĢmamaktadır. Bu itibarla petrol
ürünlerinin yakın gelecekte de bu konumlarını artırarak sürdürecekleri
Irak'ın DTÖ Üyeliği ile ilgili geniĢ bilgi için, http://www.wto.org/english/theWTO_e/acc_e/a1_iraq_e.htm
23
ii.
iii.
iv.
DTÖ kuralları genel olarak ticaretle ilgili konuları içermesine ve sadece beli
alanlarda sınırlı taahhütleri kapsamasına karĢılık, bazı siyasal baskılar ve
üyeliğin geciktirilmesi, Irak’ı DTÖ’ nün talep ettiğinden daha çok pazarını
daha çok açmaya ve daha çok kurumsal değiĢim gerçekleĢtirmeye
zorlayabilir.
Irak’ın dıĢ rakiplere bu kadar açık hale getirilmesi, hâlihazırda rekabetçiliği hiç
barındırmayan üretim ve hizmet sektörünü olumsuz etkileyebilir.
Ülkede yoksullukla mücadelede uygulanan sübvansiyon ve karne sistemi gibi
sosyal bir takım politikalar diğer ülkeler tarafından baskı konusu yapılabilir.
Sosyal devletin temel sacayaklarından biri olan bu sistemin zarar görmesi ülkede
sıkıntı yaratacaktır.
Irak’ın DTÖ üyeliğini değerlendiren ikinci görüĢ ise, Irak’ın uluslararası ekonomik politika ve
kurumlarla uyum sağlaması gerektiğinin ve DTÖ üyeliğinin buna katkıda bulunacağını ifade
etmektedir.
i.
ii.
iii.
iv.
Sadece devlet kurumlarının politikalarına dayalı ve üretimi sadece petrol ile
sınırlanmıĢ bir yapıda değiĢim ve ilerleme mümkün değildir. DTÖ üyeleri arasına
katılmak Irak’ın dıĢ açıklığını artıracak ve devlet dıĢı aktörleri de ekonomik
kararlarda etkin kılabilecektir.
Eğer Irak DTÖ üyeliği dıĢında kalmaya devam ederse üretimde sürdürülebilir
çeĢitliliği sağlayamayacak ve daha öce olduğu gibi ithal ikameci yapı içerisinde
üretim yerine sadece ithalatla kalkınmayı seçecektir. Irak’ın dıĢ pazarlara
açılması ülkeyi ihracata dayalı büyüme modeli ile tanıĢtıracaktır ve DTÖ,
kapsamı ile bu amacı gerçekleĢtirmede ülkeye yardım edecektir.
DTÖ sosyal transferlere izin vermektedir ve Irak’ta uygulanan sübvansiyon
sistemi liberal ekonomiye zarar verici nitelikte de değildir. Bu çerçevede karne
sistem,
ülkede
sosyo-ekonomik
yapının
olgunlaĢmasına
kadar
sürdürülebilecektir.
Özellikle geliĢme yolunda ülkelere sağlanan muafiyetler, istisnalar ve ek süreler
Irak örneğinde de kullanılabilecektir.
Avantaj ya da dezavantajları ile DTÖ üyeliği süreci Irak’ın ne kadar az kayıpla DTÖ
üyeliğine girebileceğini temin etmek üzere iĢletilmeye çalıĢılmaktadır. Bu kapsamda Irak
Ticaret Bakanlığı tarafından yürütülen adaylık dönemi uzun yıllardan sonra Irak’ın küresel
ekonomiye entegrasyonunu, Ģeffaf, katılımcı ve özel sektörü önceleyici bir yapının
kurulmasını amaçlamaktadır.
2007 yılında, DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı tarafından, Irak'ın DTÖ'ye adaylık sürecine katkı
sağlamak üzere Ticaret Bakanlığı yetkililerine bir haftalık bir eğitim verilmiĢtir.
24
13- Bankacılık ve Ticaretin Finansmanı
Irak’ta bankacılık sistemi, hâlihazırda 7 tane devlet bankasının egemenliği altındadır. Bunlar
arasında en büyükleri Rafidain ve Rasheed Bankalarıdır. Bunların dıĢındaki diğer devlet
bankaları Real Estate Bank, Agricultural Bank, Industrial Bank, lraq Bank ve Trade Bank of
Iraq'tır.
Irak’taki Bankacılık sektörünün yasal altyapısını düzenleyen 3 mevzuat metini vardır.
1. The Central Bank of Iraq Law No. 56 of 2004
2. The Banking Law No. 94 of 2004
3. The Anti-Money Laundering Law No. 93 of 2004
Bu 3 kanuna ilave olarak CBI tarafından çıkarılan yönetmelik ve genelgeler de vardır.
Irak’ın, yapılan tüm iyileĢtirmelere rağmen geliĢmiĢ bir bankacılık altyapısının olduğu
söylenemez. Bankacılık sektöründe son dönemde yapılan reformlar, genelde ulusal çapta
elektronik para ağı kurmak, özel bankacılığı geliĢtirmek ve devlet bankalarını yeniden
yapılandırmak üzerinde odaklanmıĢtır.
Ağustos 2009 itibariyle ülkede 43 banka bulunmaktadır. Bunlardan 7 tanesi devlet bankası, 24
tanesi özel banka, 7 tanesi Ġslami Banka ve 5 tanesi yabancı ülke bankasıdır.
28 Ocak 2008 tarihinde bir yangın sonucu CBI’in genel merkezi önemli, ölçüde hasar
görmüĢtür. Ancak CBI kısa zaman içerisinde operasyonel iĢlevlerini yerine getirecek ölçüde
kendisini yenilemiĢtir. Tüm olumsuzluklara rağmen, CBI, para politikasını yönetmekte ve bu
amaçla da Döviz ihaleleri, bono satıĢları diğer nakit iĢlemlerini yerine getirebilmektedir.
CBI’ın ülke çapında 6 açık Ģubesi vardır.
Al Rasheed and Rafidain Bankaları bankacılık sistemindeki varlıkların tamamına yakınını
elinde bulundurmaktadır. Diğer Devlet Bankaları ise tarım, sanayi ve ticaret gibi sektörlere
hizmet eden kamu finans kuruluĢu iĢlevi görmektedir.
SavaĢ sonrası Irak’ta bankacılık konusundaki en önemli geliĢme, bağımsız bir Merkez
Bankası'nın (CBI)) kurulması olmuĢtur. CBI, Bankacılık Konusundaki Basel Prensipleri 7 ile
ortaya koyulan Merkez Bankalarının bağımsız, operasyonel tek karar verici olarak çalıĢabilen,
yönlendirilmeyen, hükümet dıĢı, Ģeffaf ve güçlü bir yönetime sahip yeterli kaynakları olan ve
hesap verebilir kurumlar olması ilkeleri ile oluĢturulmuĢ bir yasa ile kurulmuĢtur. Yasa gereği
CBI bağımsızdır, kiĢi, devlet ya da kurumlardan talimat almaz ve karar verme mekanizmasına
müdahale edilemez.8
7
Basel Committee on Banking Supervision, Core Principals for Effective Banking
Supervision, October 2006.
8
CBI Law, Article 2.
25
2004 yılında çıkarılan 94 sayılı yasa ile düzenlenen yeni bankacılık sisteminde, modern ve
rekabetçi bankacılık amaçlanırken, yabancı bankaların Irak’ta ofis açmalarına ve Irak’taki
özel sektör bankaları ile ortaklık kurmalarına izin verilmiĢtir.
Banka açılması her ne kadar lisansa bağlanmıĢsa da alınan lisans sayısı ile ilgili bir yasal
sınırlama öngörülmemiĢtir. Yeni sistemde faiz oranları tamamen serbest bırakılmıĢ ve yabancı
firmalar tüm uluslararası iĢlemleri yapmaya ve döviz teminat mektupları düzenlemeye
yetkilendirilmiĢtir. Yabancı Bankalar ayrıca Merkez Bankası tarafından açılan dolar ve NID
ihalelerine katılma hakkına da sahip kılınmıĢtır.
Sektörde orta vadede hedef, kamu bankalarının ve sigorta Ģirketlerinin yeniden
yapılandırılması ve merkez bankasının bankacılık sistemi üzerindeki denetimini güçlendirici
ve hizmetlerini artırıcı iyi iĢleyen bir yapıya kavuĢturulmasıdır. Nakit dıĢı ödeme sisteminin
modernizasyonu ve CBI bünyesinde elektronik bankacılık altyapının kurulması çalıĢmaları da
sürdürülmektedir.
Hâlihazırda CBI tarafından Irak’ta bankacılık yapmak üzere lisans verilen yabancı bankalar
aĢağıdadır:
The National Bank of Kuwait (NBK): 75% interest in the Credit Bank of Iraq (IFC:
10% interest)
HSBC Group: 70% interest in the Dar Es Salaam Investment Bank
Export & Finance Bank of Jordan: 49% interest in the National Bank of Iraq
Iraq Holding Company (Kuwait): 51% interest in the Gulf Commercial Bank
Ali Bank ( Bahrain): 49% interest in the Commercial Bank
United Bank of Bahrain : 49% shareholding in the Bank of Baghdad
Standard Chartered Bank: Received approval
Arab Banking Corporation (Bahrain): Branch opened in the Credit Bank of Iraq
A’ayan Company (Kuwait): 49% interest in Economic Bank for Investment
National bank of Qatar: 60% interest in Mansour Bank
Bank Melli (Iran)
The Agriculture Bank of Iran
The Agriculture Bank of Turkey
The Housing Bank for Trade & Finance (Jordan): Representative office opened
The Jordan National Bank: Representative office opened
Bank of Beirut: Awaiting license approval
Al-Mashreq Investment Bank (Lebanon)
Diğer taraftan, Irak bankacılık sektöründe diğer önemli bir geliĢme de Irak Ticaret Bankasının
100 milyon dolarlık sermaye ile kurulmuĢ olmasıdır. Irak Ticaret Bankası / The Trade Bank
of Iraq (TBI) Iraklı Bakanlıkların, devlet kuruluĢları ya da özel firmalarının tüm ticaret
enstrümanları için baĢlangıçta tek kaynağı iken zamanla diğer bankaların da 2 milyon dolara
kadar akreditif açmalarına izin verilmiĢtir.
26
JP Morgan’ın öncülük ettiği bir konsorsiyum tarafından desteklenen ve Irak Hükümetinin
bağımsız bir aygıtı olarak çalıĢan TBI, geliĢmiĢ ülkelerdeki muadillerine kıyasla gayet
geliĢmiĢ modern bir ihracat kredi kurumudur. Ġhracatçılar teminat mektubu baĢvurusunda
bulunmak ya da daha fazla bilgi edinmek üzere TBI’a ait web sitesinde geniĢ bilgiler
sunulmaktadır.9 Banka, uluslararası Ģirketlere ve ticaret finansman firmalarına uzmanlık
hizmeti de vermektedir.
Türkiye Ziraat Bankası, 2006 yılında Bağdat'ta bir Ģube açmıĢtır. Bu Ģube, hâlihazırda temel
bankacılık hizmetlerini yerine getirebilmektedir. Özellikle geçmiĢ dönemlerde para
transferinden kaynaklanan sıkıntıların Bankanın Bağdat’ta faaliyete geçmesinin ardından
azalacağı değerlendirilmektedir.
14. Irak’ın DıĢ Borçları
Paris Kulübü uzlaĢması öncesinde Irak’ın 2004 yılındaki toplam borcu 133 milyar dolardı. Bu
borcun 42,6 milyar doları Paris Kulübü üyelerine idi. Özellikle 1990 sonrası dönemde oluĢan
borçta biriken faizlerin etkisi büyüktür. Ülkenin borcunun büyük bölümünü Saddam
döneminde askeri harcamaların finansmanı için alınan krediler oluĢturmaktadır. Özellikle
Irak’ın Ġran’la yapmıĢ olduğu savaĢ sırasında alınan borçlar ile 1990 yılında Kuveyt’in iĢgali
sonrası Kuveyt tarafından uluslararası düzeyde talep edilen savaĢ tazminatları bu borcun
önemli bir kısmını oluĢturmaktadır.
Irak’ın dıĢ borçları Ģu Ģekilde sınıflandırılabilir:
(1) Resmi Borç: Alacaklı ülkelerden garanti karĢılığı alınan borç:
Paris-Kulüp (resmi) borç. 10
Diğer Resmi Borç
Körfez Borcu (S. Arabistan, Kuveyt, Katar, BAE).
Körfez – dıĢı borç11.
(2) Ticari Borç, Özel Alacaklılara Borç (Çoğunluğu ithalatı finanse etmeye yönelik)
(3) Uluslararası Borç (IMF ve benzeri).
2004 yılı sonunda ABD öncülüğünde bir araya gelen Paris Kulübünde Irak’ın borçlarının
silinmesi hususunda bir uzlaĢma aranmıĢtır. Paris Kulübü üyeleri ile varılan uzlaĢma ile
Irak’ın borçlarının 3 aĢamada silinmesine karar verilmiĢtir: borçların %30’u anlaĢma
9
http://www.tbiraq.com
10
Avustralya, Avusturya, Belçika, Brezilya, Kanada, Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Ġtalya, Japonya,
Hollanda, Kore, Rusya, Ġspanya, Ġsveç, Ġsviçre, Ġngiltere, Amerika
11
Bulgaristan, Çin, Çek Cumhuriyeti, Macaristan, Hindistan, Ürdün, Fas, Polonya, Romanya, Güney Afrika,
Sırbistan, Türkiye ve diğerleri
27
imzalandıktan hemen sonra silinecek, kalan kısmın faizleri ertelenecek, kalanın %30’u da
IMF ile yapılacak kredi anlaĢmasının onaylanması halinde silinecektir. (2005 yılı sonu),
Borcun %20’sinin ise kredi anlaĢması konusu taahhütlerin IMF Ġcra Kurulu tarafından
değerlendirilmesi ve onaylanması halinde silinmesi kararlaĢtırılmıĢtır. Taraflar, bu uzlaĢının
Irak’ın Paris Kulübü üyeleri dıĢındaki tüm borçları için de uygulanmasının talep edildiğini
belirtmiĢlerdir.
Irak’ın ayrıca, Paris Kulübü üyesi olmayan ve diğer komĢu ülkelere 70 milyar Dolar ve özel
kredi kuruluĢlar ile uluslararası örgütlere de da 20 milyar Dolar civarında borcu bulunduğu
tahmin edilmektedir.
Irak’ın borçlarının tasfiyesi konusunda 2008 yılına olumlu bir takım geliĢmelerle baĢlanmıĢtır.
Paris Kulübünde atıfta bulunulan IMF AnlaĢması onaylanmıĢ ve Irak’ın, 2007 yılı sonunda
IMF ile yapmıĢ olduğu 2. Stand-By AnlaĢması da kabul edilmiĢtir. Öte yandan, Rusya
Federasyonu, Paris Kulübü kararları çerçevesinde 2008 yılı içinde içerisinde Irak’tan olan
11,7 milyar dolarını sildiğini açıklamıĢtır.
2008 yılı sonunda, Paris Kulübü üyelerinin taahhütlerinin büyük kısmı gerçekleĢmiĢ olacaktır.
Öte yandan, S.Arabistan, Çin ve Kuveyt de borçların %80’lik kısmının silineceğini
açıklamıĢlar ancak henüz somut herhangi bir adım atmamıĢlardır.
Özetle, Irak’ın 2007 yılı sonu itibariyle dıĢ borcunun 101 milyar olacağı hesaplanmaktadır.
2008 yılında Paris Kulübü üyeleri %20’sini de silecekler ve kalan borç 36 milyar dolar ile 89
milyar dolar arasında bir değere düĢecektir. Bu tasfiye ancak Paris Kulübü üyelerinin
taahhütlerini ne kadar yerine getireceklerine de bağlıdır.
Irak’ın DıĢ Borçları, Milyar $
Borç
Ġndiriminden
Önce
2004
Ġki Vadede Paris-Kulübü
Üyeleri Ġndirimi (Rusya
Hariç) + Özel Borç
Tasfiyeleri
42.6
2004
33.0
2005
25.5
2007
27.0
S. Arabistan
Kuveyt, BAE ve Katar
68.8
39.2
10.7
68.8
39.2
10.7
68.8
39.2
10.7
Çin
Diğer
Özel Alacaklar
Uluslararası Alacaklılar ve
8.0
10.8
20.7
0.9
8.0
10.8
20.7
1.2
133.0
123.7
ALACAKLI TARAF
Paris Kulübü Alacaklı Tarafları
Paris Kulübü DıĢındaki Taraflar
2008, Projeksiyon
Sadece
Paris-Club
Ġndirimi
Tüm
Ġndirimler
13.0
13.0
70.0
39.2
10.7
70.7
39.2
10.7
17.4
7.8
2.1
8.4
10.4
19.5
1.8
8.9
11.0
3.0
1.4
9.2
11.4
3.1
2.3
2.8
4.6
3.1
2.3
115.6
101.4
88.9
35.8
Diğerleri
Toplam
28
15. Irak’a Yönelik Uluslararası GiriĢimler
15.1. Irak ile BM ve Dünya Bankası ĠliĢkileri ve IRFFI
SavaĢ sonrası Irak’ın yeniden yapılandırılması projelerinde en önemli kaynaklar, uluslararası
örgütlerin inisiyatifi ile elde edilmiĢtir. 12 Nisan 2003 yılında G7 ülkelerinin Maliye
Bakanları ve Merkez Bankaları BaĢkanlarının katıldığı zirvede, BirleĢmiĢ Milletler ve Dünya
Bankası koordinasyonunda, Irak’ın yeniden yapılanması için uluslararası inisiyatif baĢlatmak
üzere ortak karara varılmıĢtır. BirleĢmiĢ Milletlerin 22 Mayıs 2003 tarihli 1483 Sayılı
Kararıyla da geniĢ bir donörler topluluğu oluĢturularak Irak’ın yeniden yapılandırılmasını
temin etmek üzere uluslararası finans kurumlarının harekete geçmesine yönelik bir
mekanizmanın tesisi onaylanmıĢtır.
BM’de alınan söz konusu karar üzerine 24 Haziran 2003 tarihinde, 50 ülkenin katılımıyla bir
konferans düzenlenmiĢtir. Bu konferansta, Irak’a yapılacak uluslar arası katkının miktarı ve
ülkedeki ihtiyaç alanlarının tespiti için BM ve Dünya Bankası öncülüğünde çalıĢmalar
yapılması kararlaĢtırılmıĢtır.
Yapılan çalıĢmalara müteakip, 23 Ekim 2003 tarihinde Madrid’de bir Konferans
düzenlenmiĢtir.
Irak Uluslararası Yeniden Ġmar Fonu – IRFFI, Madrid Konferansında, Irak’ta yeniden
yapılandırma faaliyetlerinin daha koordineli ve etkili çalıĢmasını sağlamak ve iĢleyiĢi
kolaylaĢtırmak amacıyla kurulmuĢtur. Bu KuruluĢ bünyesinde koordinatör kuruma göre
ayrılan iki türlü fon oluĢturulmuĢtur: 1– Dünya Bankası Ġdaresindeki Fon / World Bankadministered Iraq Trust Fund (ITF); 2- BirleĢmiĢ Milletler Ġdaresindeki Fon / UNadministered Iraq Trust Fund.
73 ülke ve ilgili Hükümet-dıĢı kuruluĢların katıldığı konferansta, BM Dünya Bankası
tarafından Irak otoritelerinin koordinasyonunda çıkarılan Irak’ın yeniden yapılandırma
ihtiyacı envanteri sunulmuĢ ve tahmini maliyet analizleri yapılmıĢtır. Konferansta, katılımcı
ülkeler Irak’ın belirlenen öncelikli projelerinde kullanılmak üzere 33 milyar dolarlık bir
yardım taahhüdünde bulunmuĢlardır.
Bu tutar 2004–2008 arasındaki dönemi içeren hibe ve kredilerden oluĢmaktadır. Taahhütler
arasında ABD 18,6 milyar dolar, Japonya 3 milyar dolar, IMF 2,5 milyar dolar ve Dünya
Bankası 3 milyar dolarla yer almaktadır. Konferansta, kalan 4,4 milyar dolarlık tutarın 1,6
milyar dolarlık kısmının “Irak Uluslararası Yeniden Ġmar Fonu – International Reconstruction
Fund Facility for Iraq (IRFFI) tarafından sağlanması öngörülmektedir.
29
15.2. Irak ile IMF ĠliĢkileri
SavaĢ sonrası dönemde Irak’taki ekonomik yapılanma çalıĢmaları değiĢik kurumların
belgelerinde ifade edilmiĢtir. Ġlk olarak 2004 yılı Eylül ayında Irak Hükümeti tarafından
IMF’ye bir niyet belgesi sunulmuĢtur.
Son olarak 2007 yılının Aralık ayında Uluslararası Para Fonu (IMF) Irakla bir Stand-By
AnlaĢması yenilenmesini kabul etmiĢtir12. Bu anlaĢma çerçevesinde ihtiyaç duyması halinde
744 milyon dolarlık kredi verilmesi kabul edilmiĢtir. AnlaĢma ayrıca Irak’ın bazı ekonomik
tedbirleri hayata geçirmesini de öngörmektedir. 13
Bu çerçevede yeni SBA makroekonomik istikrarın sürdürülmesini, ülkede yatırım ortamının
daha da iyileĢtirilmesini, petrol sektöründe üretimin artırılmasını ve 2005 yılında imzalanan
bir önceki Stand By anlaĢmasındaki reformların daha da ilerletilmesini öngörmektedir.
2008 Stand-By AnlaĢması programı, günlük petrol üretiminin 2.2 milyon varile, GDP
büyümesini de %7 seviyesine yükseltilmesini, yıllık enflasyonun 2008 yılında %12’ye
düĢürülmesini, Irak Merkez Bankası nezdindeki uluslararası rezervlerin ise 2008 yılı sonuna
kadar 34 milyar dolara yükseltilmesini, kamu mali yönetiminin organize edilmesini, Irak
Merkez Bankasının güçlendirilmesini ve kamu sübvansiyonları ve bankacılık sektöründe
reformlar yapılmasını da hedeflemektediydi. SBA 15 ay yürürlükte kalmıĢ ve 2009 yılı Mart
ayında sona ermiĢtir. Yeni Stand-By AnlaĢması için görüĢmeler devam etmektedir.
15.3. Irak ile OECD ĠliĢkileri
Irak’a uluslararası toplumdan bir diğer katkı da OECD –MENA’dan gelmektedir. OECD –
MENA inisiyatifi Irak'ta yatırım ortamının iyileĢtirilmesi, özel sektör inisiyatifinin
oluĢturulması, özelleĢtirme sürecinin baĢlatılması, Kamu-Özel Sektör Ortaklığı (PPP) gibi
yeni özelleĢtirme enstrümanlarının ülkeye adaptasyonu, ülkede bir mali sistem inĢa edilmesi
ve bu kapsamda bir vergi modelinin Irak'a uygulanması ile Irak KOBĠ'lerinin
etkinleĢtirilmesine yönelik politika üretilmesi konularında Irak’a destek vermektedir.
Bu destek ayrıca Irak'ta uluslararası düzeyde bir mali sistemin ve vergi reformunun
yürütülmesine de katkıda bulunulmasını da içermektedir.
OECD-MENA, ülkelerin öngörülebilir, Ģeffaf ve evrensel ölçülerde iĢleyen bir vergi sistemi
oluĢturmalarının, ülkenin mali disiplinine katkı sağlamanın yanında yatırımların ülkelere
akıĢında da önemli bir iĢlevi olduğunu ifade ederek, Irak’ta, etkili bir mali sistemin inĢa
edilmesinin ancak sağlıklı iĢleyen bir gelir yönetimi mekanizması kurulması ve kaynakların
etkin iĢletilmesi ile mümkün olabileceğini belirtmiĢlerdir.14
12
13
14
http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2008/cr0817.pdf
http://www.imf.org/external/np/sec/pr/2007/pr07301.htm
http://www.oecd.org/document/5/0,3343,en_34645207_34645466_41045701_1_1_1_1,00.html
30
15.4. Irak’a KomĢu Ülkeler Süreci
Öte yandan, Türkiye’nin giriĢimiyle baĢlatılan ve Irak ile Irak’ın komĢularını, Mısır ve
Bahreyn’i de içerecek Ģekilde biraraya getiren Irak’a KomĢu Ülkeler Süreci çerçevesinde de
bugüne bir çok toplantı gerçekleĢtirilmiĢtir.
KomĢu Ülkeler Sürecinin üyeleri ile BM Güvenlik Konseyinin 5 Daimi Üyesinin (P-5) ve G-8
mensuplarının katılımıyla 4 Mayıs 2007 tarihinde ġarm-el-ġeyh’te DıĢiĢleri Bakanları toplantısı
yapılmıĢtır. Irak’ın ekonomik kalkınmasına yönelik bir giriĢim olan “International Compact
with Iraq”ın resmen baĢlatıldığı Bakanlar düzeyinde bir toplantı da yine ġarm-el-ġeyh’te 3
Mayıs 2007 tarihinde yapılmıĢtır. GeniĢletilmiĢ KomĢu Ülkeler DıĢiĢleri Bakanları
Toplantısının ikincisi, 2 – 3 Kasım 2007 tarihleri arasında Ġstanbul’da düzenlenmiĢtir. 28 Mayıs
2008'de Compact giriĢiminin 1. gözden geçirme toplantısı Stokholmde yapılmıĢtır.
Bu toplantılar neticesinde, uluslararası toplumun ve Irak’ın karĢılıklı beklentilerinin bir kez
daha teyit edilmesi ve güvenlik, enerji ve Iraklı mülteciler konularında birer çalıĢma grubu
kurulması olmuĢtur. Ülkemiz her üç çalıĢma grubuna da üyedir. Enerji ÇalıĢma Grubu
toplantısı, 28-29 Haziran 2007 ve 2-3 Mart 2008 tarihlerinde ülkemizin evsahipliğinde
Ġstanbul’da, Yerlerinden EdilmiĢ KiĢiler ÇalıĢma Grubu Uzmanlar Toplantısı 26 Temmuz 2007
tarihinde Amman’da yapılmıĢtır. Güvenlik ÇalıĢma Grubu toplantısı ise 8-9 Ağustos 2007
tarihlerinde ġam’da düzenlenmiĢtir. Enerji ÇalıĢma Grubunun üçüncü toplantısı 2008 yılı Ekim
ayında Ġstanbul'da yapılmıĢtır.
15.5. Irak ile Avrupa Birliği ĠliĢkileri
Avrupa Komisyonunun Irak stratejisi, 2004 yılında ve 2006 yılında yayınlanan iki belge ile
ortaya konulmuĢtur.15 Komisyon, AB'nin Irak'ta siyasal anlamda demokrasiye geçiĢi ve ülkede
Pazar Ekonomisinin kuruluĢunu desteklediğini, ülkenin uluslararası topluma ve bölgesine
entegrasyonuna katkıda bulunacağını açıklamıĢtır.
Bu açıklamalar sonrasında Avrupa Birliği ile Irak arasında Ticaret ve ĠĢbirliği AnlaĢması
(Trade and Cooperation Agreement-TCA) imzalanması 2006 yılında Komisyonca kabul
edilmiĢ ve görüĢmeler Kasım 2006'da baĢlamıĢtır. Tamamlanması halinde TCA AB ile Irak
ticari iliĢkilerinin temel çatısını oluĢturacaktır. ġu ana kadar Toplulukla Irak arasında
19-20 Haziran 2008 tarihlerinde 5. Tur müzakereler tamamlanmıĢtır. AB, bu anlaĢma ile
Ģunları amaçlamaktadır:
1- Irak'ın uluslararası toplum ve özellikle AB ile ekonomik entegrasyonuna yardım ederek
ülkenin ve bölgenin istikrarına katkıda bulunmak,
2- Ülkede hâlihazırda sürdürülen sosyoekonomik reformları desteklemek,
3- Irak'ın kalkınmasına ve yaĢam standardının yükselmesine olanak sağlamak
4- DTÖ ilkeleri doğrultusunda Irak'la ikili ticareti geliĢtirmek,
15
"The EU and Iraq: a framework for engagement", http://trade.ec.europa.eu/doclib/html/126458.htm
"Recommendations for renewed engagement with Iraq", http://trade.ec.europa.eu/doclib/html/139605.htm
31
5- Ülkede yasal boĢlukların azaltılmasını sağlayacak Ģeffaf ve öngörülebilir bir
mekanizmanın oluĢturulmasını sağlamak.
Haziran ayında yapılan BeĢinci Tur müzakerelerinde Irakla AB arasında hizmet sektörü,
istatistik alanında iĢbirliği, kamu alımları, yatırımlar, suçla ve kaçakçılıkla mücadele, patent
hakları, uyuĢtururcu ve kara para ile mücadele, terörün finanse edilmesinin önlenmesi,
bölgesel kalkınma, makroekonomik diyalogun geliĢtirilmesi, telekomünikasyon ve mali
hizmetler ve bankacılık alanında iĢbirliği konularında görüĢmeler gerçekleĢtirilmiĢtir.
16- Irak'ın Diğer Ülkelerle Ekonomik ĠliĢkileri
Irak'ın ihracatında ABD, Avrupa Birliği ülkeleri ve Kanada ön sıralarda yer almaktadır. Irak'ın
ithalatında ise Suriye, Türkiye, Ürdün, Ġran ve ABD en önde gelen ülkeler konumundadır.
Irak'ın ihracatının hemen hemen tamamı petrol ürünlerinden oluĢurken, ülkenin ithalatı ise
iĢlenmiĢ petrol ürünleri, elektrik-elektronik ürünler, gıda ve tarım ürünleri, makineler ve
otomotiv sektörü olarak göze çarpmaktadır.
AB, 2007 yılı itibariyle Irak'ın en önemli ticaret partnerlerinden birisidir. 2007 yılında AB ile
Irak arasındaki ikili ticaret 8,2 milyar Euro olarak gerçekleĢmiĢtir. Bu ticaretin önemli bir
bölümü Irak'tan AB ülkelerine yapılan petrol ihracatından oluĢmaktadır ve Irak lehine
geliĢmektedir. AB'nin Irak'a 2007 yılı ihracatı 1,4 milyar Euro ve AB'nin Irak'tan ithalatı ise
6.79 milyar Euro olarak gerçekleĢmiĢtir. Irak'ın AB'ye olan ihracatı toplam ihracatının 3'te
birini oluĢturmaktadır ve AB Irak'ın ithalatında da Suriye ve Türkiye'den sonra 3. sırada yer
almaktadır.
AB ülkelerinin Irak'a ihracatının % 60'ın makine ve ulaĢım ekipmanları, %9'unu kimyasal
ürünler ve %8'ini ise tarım ürünleri oluĢturmaktadır.
Irak’ın ticaretinde en önemli ülkelerden birisi Ġran’dır. Ġran, Irak’ın Kuzeyinden güneyine
Irak’ın tüm doğu illeri ile ortak sınırı paylaĢtığı için ticaret enstrümanlarını çeĢitlendirmede
daha çok olanağa sahip olmuĢtur. Öte yandan Irak’taki ġii gruplarla Ġran’ın yakın iliĢkisi de bu
olanakları artırmıĢtır. Ġran Ticareti GeliĢtirme Kurumu verilerine göre 2007 yılında gerçekleĢen
2.8 milyar dolarlık ticaretle Irak, Ġran’ın en önemli 2. ticari partneri konumundadır. Kayıt dıĢı
ticaretle bu rakamın 4 milyar doların üzerinde olduğu değerlendirilmektedir.
Ġran’la Irak arasında Basra’da halihazırda bir ortak serbest ticaret bölgesi vardır. Ġki ülke 2008
yılında da Wasit, Maysan, ve Süleymaniye’de yeni 3 serbest belge oluĢturma konusunda
uzlaĢmıĢlardır. Ġran aynı zamanda Irak’a petrol ürünleri ve elektrik satıĢı da yapmaktadır.
Ġran’ın Irak’ta büyük müteahhitlik projelerinde de aktif olduğu bilinmektedir. Son olarak Ġran
tarafından verilen 1 milyar dolarlık kredinin katkısı ile inĢa edilen Necef Havaalanı
Ağustos 2008’de açılmıĢtır. Her yıl 500.000 Ġran vatandaĢının ziyaret ettiği Necef ve Kerbela
Ģehirlerine ulaĢan Ġranlıların sayısının birkaç yıl içinde yıllık 3 milyon kiĢiyi bulacağı
32
Suriye, Irak’ın en önemli ithalat kaynağıdır. 2007 yılı verilerine göre Irak’ın ithalatının
%30’unu Suriye tedarik etmektedir. Öte yandan Suriye’nin ihracatında da Irak’ın %27
civarında payı olduğu bilinmektedir. KarĢılıklı ticaret toplamı yaklaĢık 5 milyar dolar
civarındadır. Suriye ile Al Rabia ve Abu Kamal Kapıları üzerinden ticaret yapan Irak, bu
ülkeden genellikle petrol ürünleri almaktadır. Suriye ayrıca Avrupa ve Türkiye üzerinden
Irak’a taĢımalarda da alternatif bir kapı konumundadır. Irak dıĢında yaĢayan 1,5 milyon
dolayında Iraklının Suriye’de ikamet ettiği bilinmektedir. Bu Iraklılar vasıtasıyla gerçekleĢen
ticaretin çok daha üst seviyelerde olduğu tahmin edilmektedir.
Irak’ın ticaretinde diğer önemli ülkeler Suudi Arabistan, Ürdün ve Kuveyt’dir. Öte yandan, son
aylarda Çek Cumhuriyeti, Çin, Fransa, Ġtalya ve Kore gibi ülkelerin Irak’ın tüm bölgelerine
yönelik stratejilerle ülke ticaretinden önemli pay kapma yarıĢına girdikleri görülmektedir. Çek
Cumhuriyeti’nin Irakla Ticari ĠĢbirliği AnlaĢması imzalanmasına yönelik talebi geçtiğimiz
günlerde Irak parlamentosunda uygun görülmüĢ, Alman Siemens ve Mercedes Irak’a yatırım
yapma kararlarını açıklamıĢ ve Siemens Ekim ayı içerisinde Irak Elektrik Bakanlığı ile proje
imzalamıĢ, Fransa, Irak’ın Kuzey Bölgesine yönelik ticaret heyetleri düzenlemenin yanı sıra
son olarak eylül ayında Bağdat’ın güneyinin 1 milyar dolar tutarındaki su altyapısının inĢası
projesini üstlenmiĢtir.
Ülkede istatistik kaynakları halihazırda güvenilir veriler sunamamakla birlikte, Irak Planlama
Bakanlığı tarafından kurulan Ġstatistik Kurumu COSIT bu konuda çalıĢmalarına baĢlamıĢtır.
COSIT'in 2006 yılında yapmıĢ olduğu çalıĢmada ürün-ülke bazında istatistikler
verilmektedir.16
17- Irak’a Ġthalatta Uygulanan Prosedürler:
Irak’ın 23 Numaralı (1984) Gümrük Kanunu uyarınca aĢağıdaki dokümanlar ithalat için
gereklidir:
• Gümrük Beyannamesi /Customs Declaration Form
• Sanayi ve Ticaret Odası tarafından onaylanmıĢ ticari fatura
• Yükleme Senedi
• MenĢe ġahadetnamesi (Sanayi ve Ticaret Odası tarafından onaylanmıĢ)/Hâlihazırda
söz konusu belgeler Türkiye’de bulunan Irak Ticaret MüĢavirliği tarafından
onaylanmaktadır.
• Gerekli olması halinde ürün bazına standart dokümanları ve sertifikalar
Geçici Koalisyon Güçleri (CPA)’ın 38 ve 54 numaralı Talimat kararları uyarınca (Bu kararlar
daha sonra yine CPA’ın 70 ve 100 numaralı talimat kararları ile tadil edilmiĢtir), Irak
hükümeti, Irak’a tüm ülkelerden yapılan ihracatlarda malın fatura değeri üzerinden %5
oranında “yeniden yapılandırma vergisi” kesintisi yapmaktadır.17
16
17
http://cosit.gov.iq/english/pdf/2008/allreports/trade_tab.pdf
www.iraqcoalition.org/regulations/index.html#Orders
33
Bu verginin istisnaları gıda maddeleri, ilaçlar, giyecek, insani malzemeler ile Koalisyon
güçlerine, yeniden inĢaa faaliyetlerine, STK’lara, uluslararası örgütlere, diplomatlara ve Irak
Hükümetine giden malzemelerdir.
Bahsekonu istisnadan yararlanmak isteyenler taleplerini “Reconstruction Levy Exemption
Form”’unu Irak Gümrüklerine teslim etmek suretiyle iletmelidir. Bu süreçte, Sevkıyat Öncesi
denetimi (Pre-shipment Inspection) istenmemektedir. Gümrüklerde ad-valorem vergi, GATT
1994’in 7. Maddesine ve CPA’ın 54 Nolu talimat kararına uygun olarak hesaplanmaktadır.
Hâlihazırda Irak tarafından kullanılan tarife sistemi, malları dörtlü bazda sınıflandırmaktadır.
(Customs Cooperation Council Nomenclature (CCCN); Armonize Sistem (HS) uyum
aĢamasındadır. Irak Ticaret Bakanlığına bağlı “Iraq Trade Information Center” konu hakkında
ayrıntılı bilgiler sunmaktadır.
Belge tasdiki uygulaması, tüm Ortadoğu bölgesinde olduğu gibi Irak’ta da yaygındır ve Iraklı
Bakanlıklar belgelerin menĢe ülke yetkili kuruluĢlarınca onaylanmasını istemektedir.
Bakanlıkların talep ettiği özel diğer bazı belgelere iliĢkin bilgilerin ilgili Bakanlıklardan
öğrenilmesi önem taĢımaktadır.
Hâlihazırda Irak Ticaret Bakanlığı, menĢe Ģahadetnamesi ve faturalar dahil tüm belge
tasdiklerinin Irak’ın Ankara’da bulunan Ticaret MüĢavirliği tarafından yapılacağını
bildirmiĢtir. Belge tasdiki için 160 $ alınmaktadır.
18- ĠĢ Fırsatları
Irak’ta en önemli iĢ imkânları, Iraklı Bakanlıklar ve Devlet KuruluĢları tarafından açılan
ihalelerdir. ABD Ordusu ve Uluslararası KuruluĢlar da geniĢ bir yelpazede mal ve hizmet
tedariki için ihaleler açmaktalarsa da bunların sayısı günden güne azalmaktadır.
Irak Hükümeti tarafından açılan herhangi bir ihaleye teklif verecek firma, Irak kuruluĢları
nezdinde kayıtlı olmalıdır. Bunu yapabilmek için de öncesinde Irak Ticaret Bakanlığına
kaydolmak gerekmektedir. Firma ya da acente temsilcileri kiĢisel olarak talep edilen
dokümanları, Bağdat, Erbil ya da Süleymaniye'deki Bakanlık Ofislerinden birine teslim
etmelidir. Eğer firma Irak firması değilse, bu kaydı firma adına yapacak bir yerel firma
bulunması mümkün olabilmektedir. Çoğu yabancı Ģirket yerel ortak bulma yönünde hareket
etmektedir.18 Iraklı Bakanlıkların birçoğu ihale duyurularını internet sayfalarında online
olarak duyurmaktadır. Ancak bu ihaleler bir havuzda toplanmamakta ve bu nedenle her
Bakanlık web sayfasına ayrı ayrı bakılması gerekmektedir 19.
Irak’taki çoğu yabancı firma için Irak pazarına girmek için en çok tercih edilen yöntem,
Ģirketleri temsilen bir yerel firma ile anlaĢmak ve bu firma aracılığıyla Iraktaki ihale ve Pazar
bilgilerini tedarik etmektir. Bu yöntem, Irak’taki mevcut güvenlik koĢulları, devlet iĢlerinin
18
19
Irak Ticaret Bakanlığı Kayıt Sayfası: http://www.br-iraq.com/
Ġhalelerle ilgili Web Siteleri ekte sunulmaktadır.
34
genellikle Arapça dili dıĢında yapılaması, ihalede talep edilen ve sürekli değiĢen evrakların
intikalinin sağlanması gibi pratik sebeplerle hâlihazırda faydalı görülmektedir.
Yerel firma bulma konusunda, Irak Ticaret Bakanlığı ve Irak Ticaret Odaları Federasyonunun görüĢ ve
önerilerinin alınması çok büyük önem arz etmektedir.
19- Gümrük Kapıları
AĢağıdaki haritada görüldüğü üzere, Irak Suriye, Ürdün, Ġran, S. Arabistan, Suriye ve Kuveyt
ile ortak sınır paylaĢmaktadır.
Irak – Ġran Sınır Kapıları
Haji Umran
Mundhiriya (Khosravi)
Süleymaniye (Basmagh)
Shalamcha (Shat Al Arab)
Ta'an (Mehran)
Türkiye-Irak Sınır Kapısı
Habur/ Ibrahim Khalil
Irak-Suriye Sınır Kapıları
Rabiah
Abu Kamal
Al-Walid
Faysh Khabour
Irak – Ürdün Sınır Kapıları
Trebil
Irak – Kuveyt Sınır Kapıları
Safwan (Abdali)
35
Umm Kasr
Irak-S.Arabistan Sınır Kapısı
Ar'ar
Türkiye ile Irak arasında tek gümrük kapısı olan Habur Gümrük Kapısı 2006 yılında TOBB
tarafından 15 yıllık iĢletme hakkı karĢılığında modernize edilmiĢtir. Bu modernizasyon
çalıĢmasına rağmen, Irak’a yönelik taĢımaların son yıllarda büyük oranda artmasıyla iki ülke
arasındaki Habur /Ġbrahim Halil sınır kapılarındaki araç trafiği de iyice yoğunlaĢmıĢ ve
kapılarda uzun kuyruklar oluĢmaya baĢlamıĢtır.
2007 yılında Habur kapısında geçiĢ yapan araç sayısı 250 bini geçmiĢtir. Irak ile ticaretimizde
Habur Kapısının yanı sıra sadece Cilvegözü Kapısı kullanılmaktadır. Ancak toplam Irak
taĢımalarının %98'i Habur Kapısı vasıtası ile olmaktadır. Özellikle Irak'ta güvenlik ve
istikrarın sağlanmasından sonra bu kapının muhtemel yükü kaldıramayacağı
değerlendirilmektedir. Bu nedenle 2003 yılında uzlaĢıldığı üzere, Ovaköy’de alt yapı
çalıĢmaları hali hazırda devam eden yeni sınır kapısının en kısa zamanda açılması, ayrıca
Suriye'ye açılan Nusaybin Kapısının da Irak taĢımaları için kullanılmasının temin edilmesinin
gerekeceği değerlendirilmektedir.
36
B) TÜRKĠYE ĠLE IRAK TĠCARĠ ĠLĠġKĠLERĠ
1-Ticari ĠliĢkilerin GeliĢimi
Körfez SavaĢı öncesinde Irak, yıllık 5,5 milyar dolar tutarındaki iĢ hacmi ile ekonomik
iliĢkilerimizin en yoğun olduğu ilk iki ülke arasında yer almıĢtır.
Ancak, 06.08.1990 tarihinde uygulanmaya baĢlanan BM Yaptırımlar Rejimi ile Irak’tan
ithalatın tümüyle yasaklanması ve bu ülkeye yönelik ihracatın ise gıda maddeleri, ilaç ve tıbbi
malzeme ile sınırlandırılması sonucunda Irak ile ticari iliĢkilerimiz durma noktasına gelmiĢtir.
BM ambargosunun ülkemiz ekonomisine olumsuz etkileri dıĢ ticaret sektörüyle de sınırlı
kalmamıĢ, müteahhitlik hizmetleri, nakliye, transit ticaret, enerji ve turizm baĢta olmak üzere,
tüm sektörlerde ağır ekonomik kayıpların ortaya çıkmasına neden olmuĢtur.
Bu kapsamda, BM ambargosunun uygulandığı yaklaĢık 11 yıllık dönemde ülkemiz
ekonomisinin uğradığı hesaplanabilir kayıpların toplamı 120 milyar doları aĢmıĢtır.
BM’nin Irak’a uyguladığı yaptırımların en ağır etkileri Güneydoğu Anadolu Bölgesi
ekonomisinde görülmüĢ; bölge, taĢımacılık, sınır ticareti, transit ticaret gibi önemli gelir
kaynaklarından uzun süre mahrum kalmıĢ, yüzlerce iĢletme kapanmıĢ ve yeni yatırımların
cazibesi de kalmamıĢtır. Bölgede ticaret ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren esnaf da aynı
Ģekilde etkilenmiĢ ve halk ağır bir ekonomik ve sosyal krize sürüklenmiĢtir.
Ülkemizin Körfez Krizi öncesi en önemli ticaret partneri olan Irak’a uygulanan BM
yaptırımları nedeniyle ağır ekonomik kayıplara uğramasına rağmen, zararların telafisine iliĢkin
olarak BMGK’na yaptığı baĢvuruların yanıtsız kalması, diğer taraftan Irak pazarında elde ettiği
payın, sistematik bir Ģekilde BM Kararları kullanılarak baĢka ülkelere kaydırılması üzerine,
1996 yılının ikinci yarısından itibaren, Irak ile ticari ve ekonomik iliĢkilerin geliĢtirilmesine
yönelik çabalar yoğunlaĢtırılmıĢtır.
Bu çerçevede, öncelikle TIR ve kamyon sahiplerinin Irak’a götürdükleri insani ihtiyaç
maddeleri karĢılığında her türlü vergiden muaf olarak motorin ithal etmelerine imkan
sağlanmıĢtır.
Bu uygulama kapsamında, genelde Güneydoğu Anadolu bölgemizde yerleĢik, Körfez Krizi
öncesinde de Irak’a taĢıma yapan Ģoför esnafı, bu ülkeye götürdükleri gıda maddeleri
karĢılığında motorin tedarik etmiĢlerdir.
Motorin ticaretine ilave olarak, 1997-1999 yılları arasında Sınır Ticareti Kararı çerçevesinde
sağlanan %40 oranındaki tavizden yararlandırılmak suretiyle, yerel makamlarca düzenlenen
izin belgeleri kapsamında Irak’tan fuel-oil ithal edilmiĢtir.
Ham petrol ithalatı ile eĢzamanlı olarak, sınır ticareti kapsamında indirimden yararlanılarak
yapılan fuel-oil ithalatı, iç piyasadaki rekabeti bozucu etki yaratması ve “Petrol Ürünleri
37
Ġthalinde Uygulanacak Esaslar Hakkında Tebliğ”deki (98/5) Ģartları yerine getiremeyen
firmalarca yürütülen dağıtım faaliyetlerinin çevre risklerini giderek artırması üzerine
durdurulmuĢ ve tüm vergileri ödenmek suretiyle fuel-oil No: 6 ithalatına geçilmiĢtir.
Irak ile iliĢkilerimizde 1998 yılından itibaren politika değiĢikliğine gidilmiĢ ve kısa sürede
uygulamaya konulan programlarla, ikili ticaretimizin önündeki engeller kademeli olarak
kaldırılarak, kısa sürede, yüzlerce firmamızın Irak ile ticari iliĢki kurması için uygun koĢullar
ve alt yapı oluĢturulmuĢtur.
Bu çerçevede, Hükümetlerimizce “olumlu” ve “olumsuz” geliĢmelere bağlı iki farklı senaryo
esas alınarak hazırlanan Irak ile Ticaretin GeliĢtirilmesi Programı kapsamında;
-
-
Bu ülke ile BM yaptırımları dıĢında özel düzenlemeler yapılması,
Mutad depo kapsamındaki motorin ithalatının kademeli olarak azaltılması,
Mutad depo kapsamındaki motorin ithalatının kayıt altına alınarak TPIC’in Silopi’deki
depolarına tesliminin sağlanması,
Ülkemizin Irak’a petrol ithalatı karĢılığı mal ihracatını öngören bir sistemin yürürlüğe
konulması için BM’ye baĢvuruda bulunulması,
Uluslararası konjonktürün de uygun olması durumunda, iki ülke arasında Türk malları
ihracatı karĢılığı petrol ve petrol ürünleri ithalatını öngören bir ticaret sisteminin
uygulamaya geçirilmesi,
II. Kapı ve Yeni Yol projesinin gerçekleĢtirilmesi,
Mansuriye gaz ve Gharraf petrol sahalarının geliĢtirilmesi konularında imzalanan
anlaĢmalara iĢlerlik kazandırılması,
temel politika öncelikleri olarak belirlenmiĢtir.
Irak ile ticaretimizin geliĢtirilmesi sürecinin önemli bir bölümünü oluĢturan, 1999-2003
döneminde bu ülkeden karayoluyla yapılan ham petrol ithalatı, yukarıda belirtilen politika
öncelik ve hedefleri doğrultusunda alınan kararlar çerçevesinde uygulamaya geçirilmiĢtir.
Irak ile ticaretimizi etkileyen dıĢ dinamikler de dikkate alınarak uygulanan ham petrol karĢılığı
Türk malı ihracatını öngören karĢılıklı ticaret sistemi sayesinde, Irak’a yönelik ihracat,
müteahhitlik ve nakliye hizmetleri gelirleri 2000 yılından itibaren hızla artmıĢ ve bölge
ekonomisinde 1980’li yıllara benzer canlanma yaĢanmaya baĢlanmıĢtır.
Sözkonusu açılımlarımız sonucunda ülkemizin Irak’a yönelik ihracatında önemli bir artıĢ
sağlanırken, diğer taraftan da tüm Irak’ta insani ihtiyaçların karĢılanmasında ülkemiz önemli
bir rol üstlenmiĢtir.
ABD’nin 2003 yılı Mart ayı içerisinde gerçekleĢtirdiği müdahale, Irak ile ticari iliĢkilerde yeni
bir dönemin baĢlamasına yol açmıĢ, Irak’a yönelik olarak 1991 yılından bu yana uygulanan
BM Ambargosunun 22 Mayıs 2003 tarihinde kaldırılması ve 23 Mayıs 2003 itibariyle ihracatın
dıĢ ticaret rejimine uygun olarak yapılmaya baĢlanmasıyla birlikte, bu ülkeye yönelik
sevkıyatlarda önemli ölçüde artıĢ kaydedilmiĢtir.
38
Irak’a yönelik ABD operasyonunun hemen ardından bu ülkedeki insani koĢulların
hafifletilmesine yönelik olarak, BM ve diğer uluslararası yardım kuruluĢları tarafından
gönderilen insani yardım sevkıyatları Ġskenderun ve Mersin limanları kullanılarak ülkemiz ve
Habur Gümrük Kapısı üzerinden sevk edilmeye baĢlanmıĢtır.
Bu kapsamda, Irak'a olan ihracatımız özellikle 2005 yılında önemli ölçüde artıĢ göstermiĢtir.
Keza devam eden yılarda da artıĢ devam etmiĢtir. Bunun yanı sıra transit ticaret ve
müteahhitlik hizmetlerinde de önemli ilerlemeler kaydedilmiĢtir.
2- Türkiye-Irak Ticaretinin Yapısı
TÜRKĠYE'NĠN IRAKLA TĠCARETĠ
Ocak-Temmuz
Milyon Dolar
Ġhracat
Fark
% Değişim
2004
2005
2006
2007
2008
2008
2009
1.821
2.750
2.589
2.845
3.917
1.941
2.954
1.013
52,2
Ġthalat
468
459
376
645
1.321
808
462
-346
-42,8
Hacim
2.288
3.209
2.965
3.490
5.238
2.749
3.416
667
24,3
Denge
1.353
2.291
2.213
2.200
2.596
1.132
2.492
1.360
120,1
2009 yılı içerisinde Irak'a ihracatımız hızlı bir artıĢ trendine girmiĢtir. Bunun en önemli
nedenleri dünya ekonomisindeki daralmaya rağmen Irak ekonomisinin yüzde 7-8 oranında
büyümeye devam etmesi, güvenliğin gün geçtikçe daha iyiye gitmesi sebebiyle ticaretin daha
da canlaması ve Habur Sınır Kapısındaki tıkanıklığın aĢılmıĢ olmasıdır. 2009 yılı sonunda
Irak'a ihracatımızın yaklaĢık 5,5 milyar dolara ulaĢarak Türkiye'nin genel ihracatı içerisinde
ilk beĢ ülke içinde yer alacağı öngörülmektedir. Öte yandan, 2010 yılı Ocak ayında
gerçekleĢecek genel seçimlerin ardından yeniden yapılanma faaliyetlerinin artacağı ve iç
piyasanın daha da canlanacağı ve dolayısıyla ihracatımızdaki artıĢın 2010 yılında da devam
edeceği tahmin edilmektedir.
Türk firmalarının Irak'a olan ihracatlarında temel olarak Ģu noktalar göze çarpmaktadır.
1- Ġhraç edilen mallardan bir çoğu Irak'ta müteahhitlik projesi üstlenen firmalarımızın
malzeme, makine ve inĢaat ürünleri teminine yöneliktir.
2- Ġhracatın diğer bir bölümü Irak Ticaret Bakanlığı tarafından açılan un, buğday, ayçiçeği
yağı, süt gibi karne sistemi çerçevesinde halka dağıtılacak gıda ihaleleri konusu malların
tedarikini amaçlamaktadır.
3- Firmalarımız tarafından ihraç edilen malların bir bölümü de 2003 yılından önce imzalanan
ancak uygulanmaya savaĢ sonrası devam edilen BTA sistemi çerçevesindeki Irak kamu
Ģirketlerine yapılan sevkıyatlardan oluĢmaktadır.
4- Irak’taki ABD askeri unsurlarının günlük ihtiyaçlarının giderilmesine yönelik sevkıyatlar
da 2003 yılı Nisan ayı ortasından bu yana devam etmektedir. Bu ihtiyaçlar içerisinde uçak
yakıtı gibi ürünler de bulunmaktadır.
39
5- Ġhracatımız içerisinde bir diğer önemli ürün grubu ise özellikle Kuzey Irak'taki temsilcileri
aracıyla Türk firmaları tarafından gönderilen temel gıda ve temizlik maddeleri ile elektrikli
ve elektronik ürünlerden oluĢmaktadır.
6- Ġhracat rakamlarında gözükmeyen, ancak ülkede sıklıkla görülen diğer bir diğer önemli
kalem ise bavul ticareti olarak adlandırılan ve özellikle Ġstanbul, Bursa, Gaziantep gibi
illerimizden yolcu beraberinde Irak'a getirilen tekstil ve konfeksiyon ağırlıklı ürünlerdir.
7- Ġhracatımızdan bir kısmı da Irak'a satılan satılan elektrikten oluĢmaktadır.
40
TÜRKĠYE'NĠN IRAK'A ĠHRACATININ SEKTÖREL DAĞILIMI
Milyon Dolar
Ocak-Temmuz
% Değişim
% Pay
1- TARIMSAL ÜRÜNLER
i-Gıda Maddeleri
Canlı hayvanlar ve gıda mad.
Hububat ve mamulleri
Meyva, sebze ve mamulleri
Tabii bal, şeker ve mamulleri
Diger Gida Maddeleri
Ġçkiler, tütün ve mamulleri
Hayvansal ve bitkisel yağlar
ii-Tarımsal Ham maddeler
2- MADENCĠLĠK ÜRÜNLERĠ
i- Maden cevherleri ve döküntüleri
ii- Mineral yakıtlar ve mineral yağlar
Petrol ve ürünleri
Elektrik enerjisi
iii- Demir dışı metaller
3- SANAYĠ
i-Demir ve çelik
ii-Kimyasallar
Plastikler
Eczacılık ürünleri
iii-Diğer yarı mamuller
Kauçuk mamulleri
Mantar ve ağaç mamulleri
Kağıt-karton
Metal dışı mineraller
Alçı, çimento vb. inşaat mal.
Metal eşya
iv- Makinalar ve ulaşım araçları
Otomotiv sanayii ürünleri
Büro makinaları ve hab. cih.
Diğer makina ve ulaşım araçları
Enerji üreten makina
Diğer elektriksiz makinalar
Diğer ulaşım araçları
Elektrikli makina ve cihazlar
v- Dokumacılık ürünleri
vi- Hazır giyim
vii - Diğer tüketim malları
Sıhhi tesisat, ısıtma ve ayd.
Mobilyalar
Ayakkabı
TOPLAM
2007
2008
2008
2009
2008
2009
2009
677
1.183
519
801
26,7
27,1
54,4
672
1.179
516
798
26,6
27,0
54,6
570
886
423
623
21,8
21,1
47,4
243
345
187
241
9,6
8,2
28,9
93
155
65
168
3,4
5,7
157,1
29
27
14
15
0,7
0,5
6,3
204
358
155
190
8,0
6,4
22,4
34
34
19
22
1,0
0,8
18,4
66
258
74
151
3,8
5,1
104,8
5
4
3
3
0,1
0,1
16,4
203
162
87
142
4,5
4,8
64,0
2
3
2
4
0,1
0,1
112,6
158
105
58
101
3,0
3,4
75,4
60
40
25
46
1,3
1,6
83,6
98
65
32
55
1,7
1,9
69,1
43
53
27
37
1,4
1,3
36,9
1.965
2.571
1.335
2.011
68,8
68,1
50,6
305
422
239
401
12,3
13,6
68,0
173
264
144
170
7,4
5,8
18,3
50
83
48
49
2,5
1,7
2,4
5
9
4
9
0,2
0,3
121,5
487
617
330
529
17,0
17,9
60,1
11
14
7
8
0,4
0,3
11,5
21
26
13
18
0,7
0,6
37,8
56
68
35
53
1,8
1,8
51,6
191
270
155
235
8,0
8,0
51,2
163
222
129
208
6,7
7,0
60,8
208
239
120
215
6,2
7,3
79,5
614
720
358
542
18,5
18,3
51,2
62
63
37
62
1,9
2,1
64,6
13
19
8
8
0,4
0,3
1,9
539
638
313
472
16,1
16,0
50,9
41,7
48
40
21
29
1,1
1,0
129
161
93
146
4,8
4,9
55,9
44
24
13
29
0,7
1,0
121,4
317
412
186
268
9,6
9,1
44,4
95
149
59
83
3,0
2,8
40,9
107,9
61
87
39
81
2,0
2,8
230
313
166
205
8,6
6,9
23,3
76
72
47
25
2,4
0,9
-45,6
68
104
49
66
2,5
2,2
35,1
14
21
11
18
0,6
0,6
60,9
2.845
3.916
1.941
2.954
100,0
100,0
52,2
41
TÜRKĠYE'NĠN IRAK'TAN ĠTHALATININ SEKTÖREL DAĞILIMI
Milyon Dolar
Ocak-Temmuz
% Değişim
% Pay
1- TARIMSAL ÜRÜNLER
i-Gıda Maddeleri
(0) Canlı hayvanlar ve gıda maddeleri
2007
2008
2008
2009
2008
2009
2009
3
14
8
6
1,0
1,4
-20,1
3
12
8
5
0,9
1,0
-40,1
3
12
7
4
0,9
1,0
-40,9
(04) Hububat ve mamulleri
0
6
6
0
0,8
0,0
-99,1
(05) Meyva, sebze ve mamulleri
2
5
1
4
0,2
0,8
183,1
0
1
0
2
0,1
0,4
346,6
637 1.299
ii-Tarımsal Ham maddeler
2- MADENCĠLĠK ÜRÜNLERĠ
i- (27, 28) Maden cevherleri ve döküntüleri
ii- Mineral yakıtlar ve mineral yağlar
(33) Petrol ve ürünleri
iii- Demir dışı metaller (68)
796
449
98,4
97,2
-43,5
3
1
0
0,1
0,0
-87,4
595 1.296
794
449
98,3
97,1
-43,5
595 1.296
794
449
98,3
97,1
-43,5
0
42
0
0
0
0,0
0,0
670,9
5
8
5
6
0,6
1,3
31,1
i-Demir ve çelik (67)
0
0
0
0
0,0
0,0
-60,1
ii-Kimyasallar
1
3
1
2
0,1
0,4
200,9
iii-Diğer yarı mamuller
1
1
0
0
0,0
0,0
-67,9
iv- Makinalar ve ulaşım araçları
3
3
3
4
0,3
0,8
26,9
vii - Diğer tüketim malları
0
0
0
0
0,0
0,0
-54,1
4- DĠĞER ÜRÜNLER (9+891)
0
0
0
1
0,0
0,1
199,1
645 1.321
808
462
100,0
100,0
-42,8
3- SANAYĠ
Toplam
Irak'tan yaptığımız ithalatın hemen hemen tamamı Kerkük-Yumurtalık Petrol Boru Hattından
yapılan sevkıyatlardan oluĢmaktadır ve hat ithalatın seyrinin temel belirleyicisidir. 2007 yılında
hattın güvenliğinin sağlanması, Irak'ın petrol üretimi ve bunu sevkindeki etkinliğini artırması
Boru Hattı ile ithal edilen ham petrol miktarında önemli ölçüde artıĢı beraberinde getirmiĢtir.
2008 yılında petrol fiyatlarının artıĢı ile beraber Irak'tan yapılan ithalat 1,3 milyar dolar
seviyesinin üzerine çıkmıĢtır. Öte yandan, 2009 yılında petrol fiyatlarının düĢmesi sebebiyle
Iraktan ithalatımız 2009’da 1 milyar doların altında gerçekleĢecektir.
3- Türk Firmalarının Irak’taki Yatırımları
Irak’ın iĢgali sonrasında bu ülke ile ticaretin serbestleĢtirilmesinin ardından firmalarımızın
Irak’taki iĢ imkanlarını değerlendirmek konusunda artan bir ilgi gösterdikleri
gözlemlenmektedir.
Bu bağlamda çeĢitli Odalar ve sektörel dernek ve kuruluĢların organizasyonunda özellikle
Irak’ın kuzey bölgesine yoğunlaĢan çeĢitli ziyaretler gerçekleĢtirilmiĢ, sözkonusu ziyaretler
42
sonrasında firmalarımız baĢta perakendecilik sektöründe alıĢveriĢ merkezleri yatırımlarına ve
otel yatırımlarına giriĢmiĢlerdir.
Firmalarımız ayrıca, KOBĠ’ler ile yaptıkları ortaklıkları çerçevesinde önemli oranda makine
parkını bu bölgeye ihraç etmiĢlerdir.
Ancak, Irak yatırım yasasının henüz çıkması ve yasal zeminin henüz tam olarak
oluĢturulmaması nedeniyle firmalarımızın özellikle Bağdat ve Güney illerine yönelik sabit
yatırımlardan kaçındıkları görülmektedir.
4-AnlaĢmalar
4.1.Mevcut AnlaĢmalar
AnlaĢma Adı
Ticaret AnlaĢması
Ekonomik ve Teknik ĠĢbirliği AnlaĢması
Ġmza
Tarihi
03.08.1965
07.02.1976
Uluslararası Karayolu TaĢımacılığı AnlaĢması
18.10.1980
DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı tarafından Irak tarafı ile 2003 yılından bu yana Ģu protokoller
imzalanmıĢtır:
AnlaĢma Adı
16. Dönem Karma Ekonomik Komisyon Toplantısı Protokolu
Petrol Ürünleri Ticaretine ĠliĢkin Mutabakat Zaptı
Ġmza
Tarihi
16.11.2006
27.09.2006
15.06.2006
15.02.2006
26.08.2005
Türkiye-Irak 16. Dönem KEK Toplantısı
15-16 Kasım 2006 tarihlerinde Devlet Bakanı Sn. KürĢad Tüzmen ile Irak Petrol Bakanı Sn.
Hussein Shehristani’nin eĢbaĢkanlıklarında Türkiye-Irak 16. Dönem KEK Toplantısı
gerçekleĢtirilmiĢtir. Bahsekonu KEK Toplantısında, iki ülke arasındaki yasal altyapının
tamamlanmasına yönelik hususlar, ulaĢtırma, enerji ve gümrük alanında iĢbirliği ile petrol
ticaretinde yaĢanan sorunlar görüĢülmüĢtür.
4.2. Müzakeresi Devam Eden AnlaĢmalar
- Tercihli Ticaret AnlaĢması
43
Ġki ülke arasında bir Tercihli Ticaret AnlaĢması imzalanmasına yönelik yapılan çalıĢmalar
kapsamında 16. Dönem KEK toplantısı sırasında bir taslak ülkemiz tarafından Irak tarafına
iletilmiĢtir. Konuya iliĢkin olarak Irak tarafının yanıtı beklenmektedir.
44
- Çifte Vergilendirmenin Önlenmesi (ÇVÖ) AnlaĢması
Ġki ülke arasında ÇVÖ AnlaĢması imzalanması yönelik olarak Maliye Bakanlığımız tarafından
yürütülen çalıĢmaların tamamlanmasını müteakip, Irak tarafına taslak metin iletilecektir.
- Yatırımların KarĢılıklı TeĢviki ve Korunması (YKTK) AnlaĢması
Ġki ülke arasında YKTK AnlaĢması imzalanmasına
MüsteĢarlığı’nın 2009 yılı programında yer almamaktadır.
yönelik
müzakereler Hazine
- Kapsamlı Ekonomik ĠĢbirliği AnlaĢması
Irak BaĢbakanı Sayın Nuri El Maliki’nin 7-8 Ağustos 2007 tarihlerinde gerçekleĢtirdiği
Türkiye ziyareti öncesinde, tarafımızca Irak tarafına “Türkiye Cumhuriyeti ile Irak
Cumhuriyeti arasında Kapsamlı Ekonomik Ortaklık AnlaĢması” baĢlıklı bir taslak anlaĢma
sunulmuĢtur.
23 Mart 2009'da Bağdat'da imzalanan bu anlaĢma ile iki ülke arasında, ekonomik yeniden
yapılanma ve teknolojik geliĢme için gerekli olan ticaret ve yatırımların geliĢtirilmesi baĢta
olmak üzere tüm ekonomik iliĢkilerde yeni bir ortam yaratılması amaçlanmaktadır.
AnlaĢma, iki ülke arasındaki ticari ve ekonomik iliĢkilerin ortak çıkarlar ve karĢılıklı fayda
esasında ve uzun vadeli ve istikrarlı bir temelde ilerlemesi ve daha da geliĢtirilmesini
amaçlarken, iki ülkenin ekonomik potansiyelinden daha üst düzeyde faydalanılmasını
hedeflemektedir. Bahse konu anlaĢma onaylanmak üzere parlementolara sunulmuĢtur.
5- Ġki Ülke Arasında Yüksek Düzeyli ĠĢbirliği Konseyi’nin Kurulması
Türkiye ile Irak arasında siyasi ve ekonomik iliĢkileri geliĢtirmek amacıyla son dönemde
karĢılıklı ziyaretlerde önemli artıĢ görülmektedir.
Sayın BaĢbakanımızın Bağdat’a yaptıkları ziyarette, iki ülke arasındaki iĢbirliğini
güçlendirmek amacıyla “Yüksek Düzeyli Stratejik ĠĢbirliği Konseyi” kurulması karĢılıklı
olarak kabul edilmiĢtir .
Bu Konsey’e Türkiye ve Irak BaĢbakanları baĢkanlık edecektir. Konsey’in çalıĢmalarının
eĢgüdümü ve her bir toplantının gündemine nihai Ģeklinin verilmesi, iki ülke DıĢiĢleri
Bakanları tarafından gerçekleĢtirilecektir. Enerji, ticaret, yatırımlar, güvenlik ve su kaynakları
konularından sorumlu Bakanlar da Konsey’in üyesi olacaklardır.
45
Stratejik Ortaklık Konseyinde ekonomik alanlarında iĢbirliğine yönelik belirlenen hedefler Ģu
Ģekildedir:
1. Ġki ülke arasında
sonuçlandırılması,
stratejik
ekonomik
iĢbirliği
ve
entegrasyon
anlaĢmalarının
2. Türkiye ile Irak arasında turizmin geliĢmesi için iki yönlü tur operasyonlarının
kolaylaĢtırılması konusunda iĢbirliğinin teĢvik edilmesi,
3. Her iki ülke vatandaĢlarının ortak yararı için ticari iliĢkileri zenginleĢtirmeye yönelik
iĢbirliğinin geliĢtirilmesi amacıyla Türkiye ile Irak arasında Serbest Ticaret AnlaĢması
imzalanması,
4. Irak’taki yerel istihdam ve yatırımların artmasına katkıda bulunmak üzere hem serbest
ticaret ve yatırım bölgeleri oluĢturacak ortak programların teĢvik edilmesi hem de komĢu
ülkeler arasında ticari iliĢkilerin geliĢtirilmesi,
5. Irak halkının temel ihtiyaç ve hizmetlerini karĢılamak amacıyla yeniden yapılandırma
çalıĢmalarında iĢbirliği yapılması,
6. Irak’ın tarımsal ihtiyaçlarının ve sulama dâhil su gereksiniminin karĢılanmasına yardım
etmek amacıyla, su kaynakları ve ziraat alanlarında iĢbirliğinin Türkiye’nin bu alanlardaki zirai
gereksinimleri ve su ihtiyaçları göz önünde bulundurularak teĢvik edilmesi,
7. Irak’ın Türkiye üzerinden Avrupa ile entegrasyonunun sağlanması amacıyla Irak ile ulaĢım
altyapısı alanında iĢbirliğinin desteklenmesi,
8. Irak ile Türkiye arasında ticari iliĢkilerin ve yatırımların artırılmasını teminen, kamu ve özel
sektör kuruluĢlarının her iki ülkede yatırım alanlarında iĢbirliğini arttırmaları yönünde teĢvik
edilmesi,
9.Küçük ve orta büyüklükteki Ģirketlerin istihdam ve refahın yükseltilmesi alanlarında artan
rolünü dikkate alarak, her iki ülkedeki bahsekonu Ģirketlerin ekonominin tüm alanlarındaki
iĢbirliğinin desteklenmesi,
10. Her iki ülkede ilgili iktisadi ve mali sektörlerde faaliyet gösteren kuruluĢlar arasında
değiĢim programlarının baĢlatılması; bahsekonu kuruluĢların finans ve bankacılık alanlarında
ortaklıklar geliĢtirmeleri hususunda teĢvik edilmesi,
11. Irak’ın serbest piyasa ekonomisine geçiĢ çabalarının ve Irak’ın ekonomik kalkınmasının
yardım programları aracılığıyla desteklenmesi,
12. Türk ve Iraklı Ģirketler arasında ortaklıklar kurma yoluyla enerji alanında iĢbirliği
yapılması; bu kaynakların en uygun ihraç yolları üzerinden dünya pazarlarına ulaĢmasının
sağlanması; bu çerçevede, Kerkük-Yumurtalık petrol boru hattının mevcut kapasitesinin
46
arttırılması ve Irak doğal gazının Türkiye üzerinden uluslararası pazarlara taĢınması için bir
boru hattı ağının inĢa edilmesi,
13. Her iki ülkenin elektrik ihtiyacının karĢılanmasına yardımcı olacak projelerin
gerçekleĢtirilmesi; bunun yanında elektrik sektöründe görevli Iraklı personelin eğitilmesi için
programlar düzenlenmesi,
14. Türkiye ve Irak arasında yeni sınır kapıları açılması yönündeki çalıĢmaların
hızlandırılması.
6. Müteahhitlik20
Irak, coğrafi ve lojistik avantajı nedeniyle Türk müteahhitlik firmaları için büyük bir
potansiyel vaat etmekte, bu çerçevede, özellikle inĢaat alanında bölgede faaliyet gösteren
firmalarımızın sayısı artmaktadır.
Türk müteahhitlik firmalarının son yıllarda Irak’ta üstlendikleri iĢlere iliĢkin olarak resmi
rakamların gerçeği yansıtmadığı; üstlenilen pek çok projeye iliĢkin istatistikî bilginin kayıtlara
geçmemesi sebebiyle gerçek rakamların çok daha yüksek olduğu bilinmektedir.
Ġlk olarak 1981 yılında Irak müteahhitlik pazarına giren firmalarımızın bu ülkedeki
faaliyetleri, savaĢ sonrası dönemde ivme kazanan altyapı ve üstyapı yatırımları sebebiyle
2003 yılından itibaren hızlanmıĢtır.
2003 yılında 242 milyon dolar, 2004 yılında 1,1 milyar dolar olan ve 2005 yılında 1,3 milyar
dolar ile en yüksek seviyeye ulaĢan Türk müteahhitlik firmalarının Irak’ta aldığı taahhüt iĢleri,
bu tarihten sonra ülkede ortaya çıkan geliĢmelerle birlikte daha istikrarlı bölgelere yönelmeye
baĢlamıĢ, 2006 yılında 316 milyon dolara kadar düĢmüĢtür. 2007 yılı baĢında her ne kadar
zayıf bir yükselme eğilimi gözlense de Nisan ayını müteakiben özellikle güvenlik ve hak
ediĢlerin ödenmesine iliĢkin endiĢeler, Türk müteahhitlik firmalarını faaliyetlerini sınırlamaya
itmiĢtir. Öte yandan 2008 yılında 1,3 milyar dolara ulaĢılmıĢtır. Türk müteahhitlik firmaları
Irak’ta bugüne kadar toplam 5,6 milyar ABD Doları değerine ulaĢmıĢtır.
Firmalarımız, yeniden yapılanma sürecindeki Irak’ta çeĢitli konut projelerinden askeri
tesislere, yol, köprü, baraj gibi altyapı projelerinden okul, hastane gibi sosyal tesislere pek çok
alanda faaliyet göstermektedirler.
Irak’ta müteahhitlik hizmetleri kapsamındaki iĢlerin yaklaĢık % 60’ı yerel makamlardan
alınmıĢ olup, uluslararası firmalar ve ABD makamlarından alınan iĢler de % 40’lık bir oranı
teĢkil etmektedir.
Türkiye sınırına 3,5 saat uzaklıktaki Erbil’de yeniden yapılanma faaliyetleri hızla devam
etmekte olup, Ģehirdeki inĢaatların büyük bölümünü Türk firmaları üstlenmiĢ durumdadır.
20
Irak Müteahhitlik Sektörüne iliĢkin bölüm, DTM-YurtdıĢı Müteahhitlik ve Teknik MüĢavirlik Hizmetleri
Dairesinin yardımları ile hazırlanmıĢtır.
47
Özellikle “Yeni ġehir” adı verilen bölgede birçok modern konut ve alıĢveriĢ merkezi inĢa
edilmektedir. Kuzey Irak’taki irili ufaklı 300 Türk kökenli Ģirketin yaklaĢık 190’ı Erbil’de
faaliyet göstermektedir.
Kerkük ve Süleymaniye’de de aynı durumdan söz etmek mümkündür. Süleymaniye’nin imarı
için 2 milyar dolarlık bir ödenek ayıran Bölgesel Hükümet, altyapı yatırımları için de 5 milyar
dolarlık bir harcama öngörmektedir.
Coğrafi avantajını kullanan müteahhitlik firmalarımızın, 2001 tarihli “Sınır Ticaretinin
Düzenlenmesine ĠliĢkin Karar’da DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Karar” çerçevesinde ihtiyaç
duydukları malzemeleri geçici ve kesin ihracat yoluyla Türkiye’den götürebilmeleri,
firmalarımıza önemli bir destek sağlamaktadır.
2008-2009 döneminde % 6’nın üzerinde büyümesi beklenen Irak’ta, 2005-2007 döneminde
ulusal bütçeden altyapı yatırımlarına 31 milyar Dolar ayrılmıĢ olup söz konusu meblağın %
55,3’ü yerel kaynaklardan, % 44,7’si ise donör ülkelerin Irak için tahsis etmiĢ oldukları hibe
ve uzun vadeli kredilerden karĢılanmıĢtır. Altyapı yatırımlarına ayrılan pay 2005-2007 yılları
için bütçenin % 21’ini teĢkil etmektedir. Irak makamları tahminlerine göre uzun vadede
altyapının ve üstyapının yeniden imarı için 100 milyar Dolarlık bir yatırım gerekmektedir.
Irak’ta halen hızla devam etmekte olan yeniden yapılanma sürecinin, önümüzdeki birkaç yıl
daha müteahhitlik sektörü için cazibesini sürdürmesi beklenmektedir. Ülkede istikrarın
sağlanması ve güvenlik sorununun çözümlenmesinin ardından, özellikle Bağdat ve çevresi
olmak üzere ülkenin diğer bölgelerinde müteahhitlik firmalarımız için iĢ fırsatlarının olacağı
muhtemel müteahhitlik projelerinden önemli bir pay sahibi olunabileceği düĢünülmektedir.
6.1. Türk Müteahhitlik Firmalarının Irak’ta YaĢadığı Sorunlar
Mayıs 2003’de BirleĢmiĢ Milletler Güvenlik Konseyi’nin aldığı kararla Irak’a uygulanan
uluslararası ambargo kaldırılmıĢ ve böylece ülkede yeniden yapılanma sürecinin önü
açılmıĢtır. Ancak ülkedeki güvenlik sorunları üstlenilen iĢlerin yürütülmesini zaman zaman
zorlaĢtırmakta ve kesintiye uğratmaktadır.
Bölgede gerek yüklenici firma, gerekse taĢeron firma olarak iĢ üstlenme imkanı artmıĢ
olmakla birlikte, üstlenilen iĢlerin öngörülen Ģartnamelere uygun Ģekilde tamamlanmasında
bazı sorunlar yaĢandığı bilinmektedir. Ayrıca müteahhitlerimizin iĢ üstlendiği en riskli
ülkelerden olan Irak’ta, mevcut karıĢık ortam ve güvenlik kaygıları nedeniyle firmalarımız,
faaliyet alanlarını daha çok Kuzey Irak’a yönlendirmektedirler.
Ayrıca, Türk müteahhitlik ve müĢavirlik firmalarının alacak talepleri ile hak ediĢ
ödemelerinde geç ödemeler dolayısı ile yaĢadığı zararlar giderek artmaktadır. Özellikle
bankacılık sisteminin sağlıklı iĢlememesinden dolayı hemen hemen tamamı kamu kuruluĢu
olan iĢveren idarelerden alınan projelerin sürdürülmesinde zorluklar yaĢanmaktadır.
Diğer taraftan, son yıllarda % 60’lara varan enflasyon rakamları inĢaat malzemeleri sektörünü
de doğrudan etkilemiĢtir. Bununla birlikte 2009 yılı sonuna kadar bu rakamların % 5’ler
seviyesine gerilemesi beklenmektedir.
48
Türk müteahhitleri genel olarak;









Müteahhitlik firmalarının ağırlıklı olarak Irak’ın kuzeyinde faaliyet gösterdiklerini, Irak’ın
güney bölgelerine de açılmak istediklerini, güvenlik ve diğer nedenlerden dolayı bunu
gerçekleĢtiremediklerini,
Musul’un altında Irak’ta çalıĢmanın çok zor olduğunu ancak güney bölgesinde çalıĢmak
isteğinde olduklarını,
Irak’ta enflasyon için Bayındırlık ve Ġskan Bakanlığınca çıkartılmıĢ olan tebliğ
çerçevesinde %15 civarında bir escalation uygulanmasının öngörüldüğü ancak Irak’ta
yaĢanan gerçek enflasyonun bazı hammaddelerde % 70’lere kadar çıktığını,
Güvenlik riskinin devam ettiğini, sözleĢmelerde “...her türlü güvenlikle ilgili hususu
müteahhit sağlar...” Ģeklinde hüküm konduğu ve müteahhitlik alanında Irak’a yönelik “allrisk” sigorta yaptıramadıklarını,
Teminat mektubu ile ilgili sıkıntılar yaĢandığını, geçici teminat mektubunun temininde dahi
ilgili prosedürün birkaç ay sürdüğünü,
Ülkenin genelinde lojistik temini açısından problemler olduğunu,
Irak’taki projelere iliĢkin kabullerin zamanında ve tam olarak yapılmadığını alınan
teminatların iadesinde bazı kesintiler yapıldığı ve gecikmeler yaĢandığını,
Irak’taki bazı ihalelerde Türk mallarına karĢı açık olmayan bir nevi ambargo ile
karĢılaĢıldığını,
Irak’la iĢ yaparken, Iraklı iĢadamları ile birlikte çalıĢma zorunluluğunun yasal olarak
olmasa bile pratikte bulunduğunu, ifade ederek bu alanlarda iyileĢmeler talep etmektedir.
7. ULAġTIRMA21
Irak ile ticaretin en önemli unsurlarından birini teĢkil eden ulaĢtırma sektörü, özellikle
Güneydoğu Anadolu Bölgemiz için can damarı niteliğine haizdir. Söz konusu sektörün
yarattığı katma değer ve istihdam, bölgenin refahı, güvenliği ve sosyal yapısı açısından hayati
bir öneme sahiptir.
BirleĢmiĢ Milletler tarafından Irak’a uygulanan ambargo kararı nedeniyle, uzun yıllar Irak’ın
dıĢ ticareti tamamen BM Yaptırımlar Komitesinin kontrolü altında yürütülmüĢtür. Bu nedenle,
90’lı yıllar boyunca Irak’a yönelik olarak sadece gıda maddesi taĢıyan araçlar bu ülkeye yük
nakletmiĢ, karĢılığında Türkiye’ye “Petrol KarĢılığı Gıda Programı” kapsamında ham petrol
ve motorin getirmiĢtir. Irak’a yönelik taĢımalarımızın %99,5’i Habur sınır kapısından
gerçekleĢmektedir.
7.1. Karayolu TaĢımacılığı
Türkiye ile Irak arasındaki karayolu ile yolcu ve eĢya taĢımaları 18 Ekim 1980 tarihli
Uluslararası Karayolu TaĢıma AnlaĢması ve bu AnlaĢmaya bağlı olarak düzenlenen
Protokoller çerçevesinde yürütülmektedir. UlaĢtırma Karma Komisyon Toplantısı 14-15
ġubat 2006 tarihlerinde Ankara’da yapılmıĢtır.
21
Irak UlaĢtırma Sektörü ile ilgili bölüm, DTM-DıĢ Ticarette Lojistik Hizmetleri ve Yatırımlar Dairesince
hazırlanmıĢtır
49
a) Güvenlik Sorunları
Irak taĢımalarımızda karĢılaĢılan en büyük sorunu yeterli güvenliğin sağlanamaması teĢkil
etmiĢtir. Musul’dan daha güneye inildikçe (Kerkük, Tikrit, Bağdat, Samara, Basra, Kerbela)
yapılan taĢımalarda araçlara yapılan saldırılar ve karĢılaĢılan hırsızlık olayları; can ve mal
güvenliğini tehdit etmekte, konvoy halinde yapılan taĢımalarda da Amerikan askerlerince
yeterli güvenlik sağlanamamıĢtır.
Uluslar arası Nakliyeciler Derneği’nden alınan verilere göre bugüne kadar 200’den fazla TIR
aracı tamamen kullanılamaz hale gelirken 500’e yakın TIR aracı da önemli hasarla sonuçlanan
bombalama olayına maruz kalmıĢtır. Güvenlik sorunu nedeniyle Irak makamlarının talebi
üzerine zorunlu olarak yaptırılan sigortalar da geçerlilik taĢımamaktadır.
Bununla birlikte son bir yıl içerisinde güvenlik oldukça geliĢmiĢtir. Halihazırda bazı
tırlarımızın Kerkük'e sorunsuz olarak vardığı bildirilmektedir. Türkiye'den yapılan
taĢımalarda mallar Zaho'da indirilmekte ve Irak tırlarına yüklenerek Bağdat ve Güney
vilayetlerine gitmektedir. Mevcut sistemde mal güvenliğine yönelik sorunlar dile
getirilmemekle birlikte malların bir tırdan indirilip yeni bir tıra aktarılması sırasında bazı
kırılmalar yaĢanabilmektedir.
b) Habur / Ġbrahim Halil Sınır Kapılarında YaĢanan Trafik Yoğunluğu
Irak’a yönelik taĢımaların son yıllarda büyük oranda artmasıyla iki ülke arasındaki Habur
/Ġbrahim Halil sınır kapılarındaki araç trafiği de iyice yoğunlaĢmıĢ ve kapılarda uzun
kuyruklar oluĢmaya baĢlamıĢtır. Bununla birlite 2009 yılı içerisinde Habur kaynaklı sorunlar
oldukça azaldığı görülmektedir. 2009 yılı Ağustos ayı itibari ile Habur’dan Irak’a günde
ortalama 1.400-1.500 TIR/Kamyon geçiĢi yapıldığı bildirilmektedir.
c) Diğer Sorunlar
Irak’a giriĢ iĢlemleri yapılan araçların ithalata konu malların sahipleri gelmediği durumlarda
araçların Zakho dıĢına çıkıĢlarına izin verilmemektedir. Bu kısıtlama, beklemelerin
yaĢanmasına sebep olmaktadır.
7.2. Demiryolu TaĢımacılığı
Ülkemizden Ortadoğu ve Yakındoğu’ya demiryolu ile yapılan taĢımalar, Türkiye, Irak, Ġran,
Suriye Ürdün ve Lübnan’ın üyesi olduğu CMO (Ortadoğu Demiryolları Konferansı)
hükümlerine ve Avrupa-Asya Tarifesi (TEA)’ne göre gerçekleĢtirilmektedir.
2001 yılında Irak demiryolu trafiğinin açılması ile birlikte Suriye üzerinden Irak'a Nusaybin
ve Ġslahiye/Meydanıekbez sınır garlarından demiryolu ile taĢımaları baĢlamıĢtır.
Bu tarihten itibaren Ülkemizden, Irak ve Suriye'ye demiryolu ile taĢıma yapılması hususunda
TCDD’ye yoğun taĢıma talepleri götürülmektedir. Ancak, Irak demiryoları hattının
çoğunlukla kapalı olması nedeniyle (2005 yılında 207 gün, 2006 yılında 147 gün kapalı
kalmıĢtır) taĢımalar gerçekleĢtirilememektedir. 2007 yılı içerisinde trafiğe açık olan
50
bölümlerde (15.03.2007-13.06.2007) ülkemizden Irak’a Nusaybin üzerinden 32 vagon gitmiĢ,
Irak’tan ülkemize de 42 vagon gelmiĢtir. Meydanıekbez üzerinden ise 6 vagon giriĢ çıkıĢ
yapmıĢtır.
Suriye Demiryollarından TCDD’ye iletilen 20.03.2008 tarihli yazıda, Irak Demiryolları’nın
(IRR) yeniden tren trafiğine açıldığı bildirilmiĢ ise de hangi tür eĢyanın taĢımalara kabul
edilip edilemeyeceği bilinmediğinden Irak’a taĢıma yapılamamaktadır.
Sözkonusu hattaki taĢımaların yeniden baĢlaması durumunda aĢağıdaki hususların önem
kazanacağı değerlendirilmektedir:
 Irak Demiryolları ile yapılan tüm toplantılarda, Irak Demiryolları temsilcilerince
“Demiryolu ile EĢya TaĢıması Ġçin Avrupa-Asya Tarifesi” (TEA)’ne üye olacağı
belirtilmiĢ ise de, bugüne kadar bu üyelik gerçekleĢmemiĢtir. Ancak, Irak Demiryolları
TEA tarifesi kapsamında TEA tarifesi uygulayacağını ve bu uygulama sonucunda
parkurlarında geçerli olacak ücret tablolarını TCDD’ye göndermiĢtir. Irak Demiryollarının
en kısa sürede TEA tarifesine üye olmasının taĢımaları olumlu yönde etkileyeceği TCDD
tarafından bildirilmiĢtir.
 Uluslararası EĢya TaĢımalarında meydana gelen taĢıma düzensizlikleri ile ilgili sorunlar
COTĠF ve eki CIM’de belirtildiği üzere çözümlenmektedir. Ancak, Irak Hükümetinin
COTIF ve eklerinin ülkelerinde uygulanacağını deklare etmemesi nedeniyle, bu ülkeye
yapılan taĢımalarda ortaya çıkan hukuki belirsizlikler sonucunda Ülkemizden Irak’a
sevk edilen vagonlardan bazılarının yakıldığı, bazılarının da alıcısı tarafından teslim
alınmadığı, bazı vagonlardaki eĢyalarda meydana gelen kayıp ve hasarlardan doğan
müĢterinin tazminat talepleri yerine getirilemediğinden, müĢteriler mağdur edildiği gibi
demiryolu imajını da olumsuz etkilemektedir. Konu ile ilgili Irak Demiryollarıyla
TCDD tarafından gerekli yazıĢmalar yapılmıĢ olmasına rağmen, bugüne kadar herhangi
bir cevap alınamadığı bildirilmiĢtir.
8. Enerji
Türkiye, petrol ürünleri ticaretine baĢlangıçtan beri tüm sözleĢmelerin, Irak mevzuatına göre
de tek yetkili olan Petrol Bakanlığı’na bağlı kamu kuruluĢlarıyla yapılması kaydıyla izin
vermiĢtir.
Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Sistemi
Irak - Türkiye Ham Petrol Boru Hattı Sistemi, Irak'ın Kerkük ve diğer üretim sahalarından
elde edilen ham petrolü Ceyhan (Yumurtalık) Deniz Terminali'ne ulaĢtırmaktadır. 35 Milyon
ton yıllık taĢıma kapasitesine sahip bulunan söz konusu boru hattı, 1976 yılında iĢletmeye
alınmıĢ ve ilk tanker yüklemesi 25 Mayıs 1977'de gerçekleĢtirilmiĢtir.
1983 yılında baĢlayıp, 1984 yılında tamamlanan I. Tevsi Projesi ile hattın kapasitesi 46,5
Milyon ton/yıl'a yükseltilmiĢtir. I. Boru Hattı'na paralel olan ve 1987 yılında iĢletmeye alınan
II. Boru Hattı ile de yıllık taĢıma kapasitesi 70,9 Milyon ton'a ulaĢmıĢtır.
51
IRAK TÜRKĠYE TOPLAM
I. HAT
345
641
986 km.
II. HAT
234
656
890 km.
1.297
1.876 km.
TOPLAM 579
Körfez Krizi sırasında BirleĢmiĢ Milletler'in (BM) Irak'a uyguladığı ambargo nedeniyle
Ağustos 1990'da iĢletmeye kapatılan Irak-Türkiye Ham Petrol Boru Hattı, BM'nin 14 Nisan
1995 tarih ve 986 sayılı kararına istinaden, 16 Aralık 1996 tarihinde, sınırlı petrol sevkiyatı
için tekrar iĢletmeye alınmıĢ olup, altıĢar aylık dönemler itibariyle petrol sevkiyatına devam
edilmiĢtir.
Irak ile ticaretimizde Kerkük - Yumurtalık Boru Hattının etkin çalıĢmaması önemli bir sorun
teĢkil etmektedir. 2003 yılından bu yana sabotajlar nedeniyle sık sık iĢletilmesine ara verilen
sözkonusu hat, 2007 yılı Ağustos ayından itibaren Kerkük petrolünü Ceyhan Limanına
taĢımaya tekrar baĢlamasına karĢın halihazırda ¼ kapasiteyle çalıĢmaktadır.
BirleĢmiĢ Milletler tarafından Irak'a verilen izinler doğrultusunda 2007 yılında Irak-Türkiye
Ham Petrol Boru Hattı ile taĢınan ham petrol miktarı 39,833 Bin Varildir.
Diğer taraftan, Irak’taki doğalgaz sahalarının iĢletilmesine yönelik olarak baĢta TPAO olmak
üzere Türk firmalarının ilgisi devam etmektedir. Konuya iliĢkin olarak Irak’ın yeni petrol
yasasının çıkması beklenmektedir.
52
C) SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME
Irak, içinde bulunduğu savaĢ koĢullarına rağmen, geliĢtirmiĢ olduğu özel sektör gücü ve DTÖ
ile yürütmekte olduğu üyelik müzakerelerindeki kararlılığıyla küresel ticaret sisteminde
önümüzdeki dönemde önemli yer tutacak bir potansiyel taĢımaktadır. Ülkenin sahip olduğu
doğal kaynakların bolluğu ve çeĢitliliği bu potansiyelin gerçeğe dönüĢme olasılığını daha da
artırmaktadır.
2007 yılının Aralık ayında IMF ile imzalanan ikinci Stand-By’la da görüldüğü üzere Irak,
belli ekonomik taahhütleri yerine getirme konusunda baĢarılı olmaya baĢlamıĢtır. Bu konuda
merkezi hükümet, Kuzey Yönetimi dıĢındaki diğer bölge ve eyaletlerden daha baĢarılı
sonuçlar almıĢtır. Para Politikası önlemleri, enflasyonun düĢürülmesi, CBI’ın yeniden
yapılandırılması ve rezervlerinin arttırılması, ödemeler dengesinde iyileĢme, hükümet bütçesi
tahminlerinin tutması, yatırım yasası ve diğer bir çok önemli yasanın çıkarılmıĢ olması
hususlarında önemli adımlar atılabilmiĢtir.
Ancak, petrol sektörünün yeniden organize edilmesi, petrol sahalarının rehabilite edilmesi,
ihale sisteminin yeterince ĢeffaflaĢtırılması, istihdamda iyileĢtirme, özelleĢtirme projelerinin
gerçekleĢtirilmesi, yolsuzluk ve rüĢvetin önlemesi, etkin bir gelir idaresi ve vergi sisteminin
kurulması konularında hala gerekli düzenlemeler yapılamamıĢtır.
2003 yılında ABD'nin Irak'a girmesi ile birlikte oluĢan yeni yapı içerisinde, ticaret imkanları,
geçmiĢ dönemin alıĢkanlıkları ile yeni yapının reform planları arasında oluĢturulmaya
çalıĢılmaktadır. Bu geçiĢ döneminde, tamamen devlet eliyle düzenlenen ekonomik düzende,
Irak için tamamen yeni bir yüz olarak özel sektör, kendisine yer açmaya çalıĢmaktadır.
Bu kapsamda ilk önce CPA, daha sonra Geçici Koalisyon Hükümeti ve son olarak seçilmiĢ
hükümetler eliyle Irak'ın ekonomik ve ticari açıdan uluslararası topluma entegrasyonunu
sağlamaya yönelik yasama faaliyetleri baĢlatılmıĢtır. Tamamen kapalı bir ekonomik düzeni
olan ülkede ilk olarak yatırım imkanları, sektörel öncelikler ve sanayinin temel yapısı ile ilgili
enformatik çalıĢmalar baĢlatılmıĢ, ardından bankacılık, yatırımlar, finansal araçlar, ticaretin
kolaylaĢtırılması gibi alanlarda yasal düzenlemeler yapılmıĢtır. Öte yandan, tamamı devlet
eliyle idare edilen Ģirketlerin özelleĢtirilmesi için ulusal ve uluslararası platformda büyük bir
çaba harcanmıĢtır.
Ancak, ülkede güvenlik Ģartlarında iyileĢmenin beklenenden daha yavaĢ ilerlemesi, Irak kamu
kurumları ve çalıĢanlarının yeni dönemin yasalarını uygulamakta baĢarısız olması, ülkede hala
yolsuzluğun ve rüĢvetin önlenememesi, ihale sisteminde Ģeffaflığın sağlanamaması, bankacılık
sisteminin hala iyi iĢlememesi, ülke gümrüklerinin standart uygulama pratiklerinin olmaması,
ulaĢım ağlarının hala yetersiz oluĢu, ülkede elektrik ve enerji sıkıntısının hala çok önemli
boyutlarda olması, etnik farklılıklar nedeniyle toplumda ayrıĢmanın derinleĢmesi gibi nedenler,
Irak'ın ekonomik ve ticari hedeflerine ulaĢmasını engellemeye devam etmektedir.
53
ÖzelleĢtirmeye konu kamu Ģirketleri de her türlü yeni sunuma rağmen bu nedenlerden dolayı
beklendiği ölçüde ilgi görmemiĢtir.
2003 yılından sonra, ticaretin liberalizasyonu ve ekonominin dıĢa açılmasını sağlamak üzere
çıkarılan yasaların, yatırımcıları ve küresel iĢ dünyasını ikna etmeye yetmediği görülmektedir.
Zira, uluslararası iĢ çevresi, hala yukarıda sayılan ve ülkede yatırım ikliminin olgunlaĢtığının
iĢaretleri sayılabilecek ilerlemelerin gerçekleĢmesini beklemektedir.
Öte yandan, her Ģeye rağmen özellikle 2008 yılı baĢından itibaren, Irak'ın belli sektörlerine
yönelik olarak artan bir uluslararası ilgiden söz edilebilir. Özellikle, uluslararası düzeyde
ziyaretlerin arttığı bu yeni dönemde, bir çok firma devletlerinin öncülüğü ve refakatinde, Irak
pazarına ilgisini ifade etmektedir. Bu çerçevede, dünyanın önemli firmalarının ülkede sosyal
temalı müteahhit projelerine (hastane, okul v.b.), ülkenin enerji altyapısını oluĢturmaya yönelik
güç santralleri yapımına, ülkenin su altyapısının inĢa ve iyileĢtirilmesine ve büyük hacimli ürün
teminine dönük kamu ihalelerine ilgi gösterdikleri görülmektedir.
Ayrıca, bir çok uluslararası firma, Irak petrol sektöründen pay alabilmek için, 2 yıldır üzerinde
çalıĢılan Irak petrol yasasının neticelendirilmesini beklemektedir. Bazı uluslararası firmalar ise
bu yasayı beklemeksizin Kuzey Yönetimince hazırlanan yasalar doğrultusunda ülkenin
kuzeyindeki belli sahalarda çalıĢmalar yapmaya devam etmektedir.
Ülkenin ekonomik yapısı ve geliĢimi coğrafi düzeyde önemli farklılıklar taĢımaktadır. Orta ve
Güney Irak'ta kamu sektörü mal ve hizmet alımlarında temel kaynak konumunu sürdürürken,
Kuzey Irak'ta kamunun yanı sıra özel sektörün de ihtiyaçların karĢılanmasında rol üstlendiği
görülmektedir. Irak'ın kuzeyinde görece daha güvenli bir ticaret alanının oluĢmasının bunda
rolü olmasının yanında, özellikle Irak'ın en önemli gümrük sınır kapısı olan Ġbrahim Halil
Kapısının da ülkemizden bu bölgeye açılmasının da bölgedeki olumlu yapıda önemli katkısı
vardır.
Kuzey Bölgesi, Türk mallarının yanı sıra doğu sınırından da Ġran menĢeli ürünler için de
lojistik avantajı elinde bulundurmaktadır. Musul ve güneyine iliĢkin riski almak istemeyen
Türk tüccarlar, Habur kapısından sonra mallarını genellikle Kuzey Bölgesinde teslim ederek
ayrılmaktadır. Özellikle Türk tüccarlar Irak'a iliĢkin tüm mal teslimlerini bu bölgeye yapmakta
ve mallarının Irak'ın geneline satıĢları ile ilgili olarak da sadece Kuzey tacirleriyle vekalet
anlaĢmaları yapmaktadır.
Bağdat'ta ve ülkenin Güneyinde ise özellikle Kerbela, Necef ve Basra illerinde önemli
potansiyel ve büyük bir pazar olmasına rağmen, kuzey bölgesindeki ürün çeĢitliliği
görülmemektedir. Bölgede Ġran mallarının ağırlıkta olduğu ve Ġran tüccarlarının özellikle bu
Ģehirlerde bir çok ofis açmıĢ oldukları göze çarpmaktadır.
Suriye, Suudi Arabistan ve Ürdün gibi komĢu ülkelerle Çin, Kore, Çek Cumhuriyeti gibi diğer
ülkelerin ürünlerinin Irak'ın kuzeyinin yanı sıra güneyinde de etkin dağıtıldığı
gözlemlenmektedir. Bu kapsamda, özellikle Uzakdoğu menĢeli ürünler ile Körfez Ülkelerinin
ürünlerinin lojistiğini kolaylaĢtırmak üzere Basra Limanında önemli çalıĢmalar yapılmaktadır.
54
Türk ürünleri, tüm Irak'ta kalite sembolü olarak kabul edilmektedir. Ancak, özellikle Bağdat ve
güneyindeki illerde ve hatta Anbar, Tikrit gibi diğer eyaletlerde Türk marka ve ürünlerinin çok
az sayıda bulunduğu ve bulunanların çoğunun da ya taklit ürünler ya da düĢük kaliteli ürünler
olduğu gözlemlenmektedir. Türk ürünlerini almak isteyen Irak tüccarları ya Kuzeydeki
tedarikçilerden mal talep etmekte ya da bavul ticareti yoluyla Türkiye'den mal temin etmeye
yönelmektedir. Özellikle bu yolla yapılan tekstil ve konfeksiyon ticaretinin önemli ölçüde
olduğu değerlendirilmektedir.
Irak'a yönelik ticaretimizin bölgesel yoğunluğundaki farklılığın giderilmesi büyük önem
taĢımaktadır. Bu kapsamda:
1- Ülkemizde, Bağdat'ta ve Güney Irak'taki iĢ fırsatları ve ticaret potansiyeli konularında
seminerler düzenlenmelidir.
2- Özellikle önemli Türk markaları, Irak'a yönelik temsilciliklerini sadece Kuzey'de yerleĢik
firmalara vermektedirler. Bu temsilciler ise bu malları sadece bölgelerinde pazarlamakta ve
Irak'ın diğer eyaletlerine ulaĢtırmamaktadır. Bu kapsamda, Irak için verilen vekaletlerde birden
çok temsilci-vekil tayin edilmesi ve tüm pazara yaygın bir stratejinin uygulanması
gerekmektedir.
3- Irak'a yönelik ticaretin Habur Kapısının yanı sıra Basra'ya yönelik gemi seferleri ile de
yapılabileceği, Orta Irak'a açılan Rabia sınır kapısının daha etkin ve yoğun bir Ģekilde
kullanılabileceğinin ihracatçılarımıza anlatılabileceği değerlendirilmektedir.
Bu kapsamda, orta Iraktaki Ģehirlere daha kolay ulaĢılmasını sağlayacak modern gümrük
kapıları inĢa etme projelerinin suretle tamamlanması gerekmektedir. Telafer'e açılacak Ovaköy
Kapısı çalıĢmalarına biran önce baĢlanması ve Nusaybin'de yapılan ve Suriye üzerinden Irak'a
ulaĢımı rahatlatacak gümrük kapısının bir an önce geniĢletilerek kullanıma uygun hale
getirilmesi gerekmektedir.
4- Irak’ta iĢ yapmaya istekli firmalarımız
değerlendirmelerini mutlaka almalıdır.
Bağdat
Büyükelçiliğimizin
fikir
ve
5- Firmalarımız Irak Ticaret Bakanlığı nezdinde kayıt olmalıdır.
6- Firmalarımız, Iraklı unsurlar vasıtasıyla Bağdat’ta kendilerine ofisler kurmalı, ihaleleri bu
ofisler vasıtasıyla sürekli takip etmelidir.
Irak'ın henüz DTÖ üyesi olmaması ve ülkenin savaĢ sonrası henüz merkezi düzeyde etkin bir
yönetime kavuĢamaması gümrük geçiĢlerinde, vergi uygulamalarında ve lojistik alanında
önemli zorlukları beraberinde getirmemektedir. Bu nedenle, Irak'ın DTÖ'ye üye olması,
özellikle ülkede gümrük uygulamalarının standart hale getirilmesi ve öngörülebilir, Ģeffaf bir
ticari sistemin kurulması açısından büyük önem taĢımaktadır. Bu çerçevede Avrupa Birliği de
Irak'la bir Kapsamlı Ticaret ve ĠĢbirliği AnlaĢmasını müzakere etmektedir.
55
KAYNAKÇA
ECONOMIST INTELLIGENCE UNIT
IMF
US ARMY CORPS OF ENGINEERS
COUNTRY COMMERCIAL GUIDE, www.buyusa.gov
WWW.IRAQOILREPORT.COM
INTERNATIONAL
RECONSTRUCTION
FUND
FOR
IRAQ-
WWW.IRFFI.ORG
CENTRAL ORGANIZATION FOR STATISTICS AND INFORMATION
TECHNOLOGY (COSIT-COSIT.GOV.IQ)
DIġ TĠCARET MÜSTEġARLIĞI VERĠ TABANI
https://www.rebuildingiraq.net/pls/portal/docs/PAGE/PCO_CONTENT/HOME/DOWNLOADS/RECO
NSTRUCTION_050107.PDF
http://www.bloomberg.com/energy/
http://www.usaid.gov/iraq/
www.cbi.iq
www.alsabaah.com
http://iraqdaily.com/
http://www.i-acci.org/index.php
http://www.iraqanalysis.org
http://www.mofa.gov.iq/english/home.aspx
http://www.usaid.gov/iraq/
http://www.wto.org/english/thewto_e/acc_e/a1_iraq_e.htm
http://www.buyusainfo.net/docs/x_3691804.pdf
http://www.azzaman.com/english/
56

Economic Profile

Transkript

Benzer belgeler

Irak`ın Geleceği ve Türkiye`nin Pozisyonu Çalıştayı

Uluslararası Enerji Kongresi 2013

röportaj: Gerçek Hayat sorular

İçindekiler

Irak Savaşı 5. Yıl - Dış Politika Forumu

PDF ( 2 )

bu karar neden?ye bugün bütün sorumlulu?u, herhang? b?r ?st

SADDAM HÜSEYİN SONRASI IRAK`TAKİ TÜRKİYE