Endüstri Seramiğinde Sırüstü Dekorlama malzemelerinden

ENDÜSTRİ SERAMİĞİNDE
SIRÜSTÜ DEKORLAMA MALZEMELERİNDEN
LÜSTER VE YALDIZLARIN KULLANIMI
Doç. Sevim Çizer
Dokuz Eylül Üniversitesi
Güzel Sanatlar Fakültesi
Seramik Bölümü Öğretim Üyesi
1
ENDÜSTRİ SERAMİĞİNDE SIRÜSTÜ DEKORLAMA
MALZEMELERİNDEN LÜSTER VE YALDIZLARIN KULLANIMI
Doç. Sevim Çizer, D.E.Ü., G.S.F. Seramik Bölümü, İzmir
LÜSTERİN TANIMI VE GRUPLANDIRILMASI
LÜSTERİN TANIMI
Lüster genel anlamda seramik ürünlerin sırlı yüzeyleri üzerinde oluşturulmuş
metalik film tabakasıdır. Bu metalik birikim bazen tüm sır yüzeyini kaplayarak parlak
ve pırıltılı bir fon oluşturur. Bazen bir bordür, bazen de zarif bir motiftir. Bazen
seramik kap altından, gümüşten veya bakırdan yapılmış gibidir.
Bir istiridye kabuğu gibi sedefli lüsterlerin yanısıra renkli, renkli ve sedefli,
menevişli veya gökkuşağı görünümlü lüsterlerde vardır.
LÜSTERİN GRUPLANDIRILMASI
Lüsterler kimyasal ve görsel nitelekleri ile farklı yapım yöntemleri açısından
çeşitli biçimlerde tanımlanmış hatta bu nedenle tanım kargaşaları doğmuştur. Bu
alanda problemleri ele alan ve araştırmalarını 1906 yılında ayrıntılı biçimde
yayınlayan Fransız kimyacı M.L."Franchet" dir. Franchet lüsterleri iki temel grup veya
aile olarak ayırmıştır.
1.
Yükseltgen ortam lüsterleri
2.
İndirgen ortam lüsterleri
Bu sınıflama pişirim koşullarıyla ilgili bir sınıflamadır. Pişirimin yapıldığı fırın
ortamı oksijence zengin ise yükseltgen ortam, karbonmonoksitce zengin ve oksijence
fakir ise indirgen ortamdan sözedebiliriz.
İlk lüsterler odunlu fırınlarda ve indirgen ortamlarda elde edilmişlerdir.
Günümüzde seramik endüstrisinde kullanılan yaldızlar ve rezinat lüsterleri ise genel de
elektrikli fırınlarda yükseltgen ortamlarda pişirilirler.
LÜSTER TEKNİĞİNİN TARİHÇESİ
İlk lüsterli kaplar odunlu fırınlarda indirgeme ile yapılmıştır, ancak ilk yapım
yeri ve tarihi kesin değildir. Tarihçiler cam üzerine lüster bezemenin lüsterli seramikler-
2
Resim 1: Lüster üretiminin yayıldığı coğrafya
3
Resim2: 11. yüzyıl Fatimi dönemi lüsterli tabak
den en az bir yüzyıl daha eski olduğuna inanmaktadırlar.
Kahire kökenli bir cam kadeh üzerinde en eski tarihleme Oliver Watson
tarafından M.S.773 olarak yapılmıştır. Seramik kaplar üzerinde görülen en eski lüster
bezeme ise 9.yüzyılda Mezopotamya’da Bağdat civarında üretilmiştir. Yine 9.yüzyılda
inşa edilmiş Tunus Kayruan Cami lüster kaplamaları da Bağdat'ta üretilerek Tunus'a
gönderilmiştir.
Mısır'da lüster tekniği 11 .ve 12. yüzyıllarda Fatimiler döneminde gelişmiştir. Bu
dönemden kalma bir küçük kasede Victoria and Albert Museum'da bulunmakta ve bakır
lüsterinin bakır kırmızıdan, metalik bakıra dönen renk skalasını sergilemektedir. 13.
yüzyılda Mısır'dan İran'a göç eden ustalarla bu sanat burada teknik ve estetik
mükemmelliğin doruk noktasına erişmiştir.
Öte yandan 8. yüzyılda İspanya'nın Müslümanlarca fethedilmesinden 15. yüzyıla
dek Endülüste Hispano-Moresk diye adlandırılan kendine özgü bezemeli bakır lüsteri
geliştirilmiş ve yaygınlaşmıştır.
16. yüzyılda ise İtalya'da iki merkez lüster işleriyle ünlendi. Bu merkezlerden
biri Deruta diğeri ise Gubbio idi. Deruta işleri mavi-beyaz Delft benzeri bezeme üzerine
soluk altın rengi lüsterlidir. Gubbio işlerinin renkleri canlıdır. Rubi kırmızı lüster de
4
Resim3: 16. yüzyılda Gubbio’da Usta Giorgio Andreoli işi lüsterli tabak
Gubbio'da yapılmıştır. Ancak o zamana dek lüster ürünlerde bakır kırmızısı
sadece rastlantısal olarak görülmüştür. Özetle Gubbio lüsterinin yapısında da bakır
vardır.
İran'da 13. yüzyılda en parlak dönemini yaşamış olan lüster tekniği bir süre
hemen hemen kaybolmuş 17. yüzyılda ise tekrar canlanmıştır.
Endüstriyel boyutlarda lüster ve yaldız üretiminin Avrupa'da geliştirilmesi
Porselen üretimine paralel olarak 18. ve 19. yüzyıllarda olmuştur. Altın yaldız daha
önceleri İran'da soğuk varak olarak kullanılıyordu ve pişirilmediği için kalıcı değildi.
Kalıcı bir yaldızlama 18. yüzyıldan itibaren gerçekleştirildi.
Altın yaldız başlangıçta varak veya toz altının sodyum silikattan oluşan bir
fluxla parça üzerine tutturulmasıyla oluştu. Pişirim mufl fırınlarda ve yükseltgen
ortamda yapıldı. Sıvı altın yaldızın yapılması ve kullanılmaya başlanması ilk defa
Alman Meissen Porselen Fabrikası tarafından gerçekleştirildi ve uzun süre sır olarak
saklandı. Daha sonra Dütertre kardeşler tarafından Fransa'da yapıldı ve patentlendi
böylece Sevre porselenleri üzerinde de sıvı altın yaldız uygulamaları görülmeye başladı.
5
Resim 4: 19. yüzyılda Sevre porselen fabrikası üretimi vazo ve reçete defteri
18.yüzyıl, Avrupa'da porselen üretiminin gelişmesi ve buna bağlı olarak bezeme
tekniklerinin de geliştirilmesi ve yenileştirilmesi açısından önemli bir yüzyıldır. O
zamana kadar gözenekli ürünler üzerinde ve indirgen ortamda geliştirilen lüsterler
yerine porselen gibi pekişmiş ürünlere uygulanan yükseltgen ortamda pişirimi
gerçekleştirilen lüsterler ve yaldızlar hazırlanmıştır.
Günümüzde altın yaldızın hazırlanması için kullanılan yöntem 18. yüzyıl sonunda
Staffordshire'da geliştirilen yöntemin çağdaş bir uygulamasından ibarettir.
Lüsterlerin endüstriyel boyutlarda üretiminin yapılabilmesi ve renk skalasının
genişlemesi gibi gelişmeler 19. yüzyılda gerçekleşmiştir. 1856'da Brianchone lüsterinin
patenti alınır. İstiridye sedefi görünümlü bu lüster indirgen ortam lüsterlerinden çok
farklı bir efekte sahip ve sırüstü lüsterlerin en önemli keşiflerinden biridir.
19.yüzyılın bir başka keşfi pembe lüsterdir. Altın yaldızdan elde edilen bu lüster
normal kalınlıkta kullanıldığında örtücü ve metal görünümlü olan altın yaldızın ince
sürüldüğünde saydam, yanardönerli ve mor-pembe renk vermesiyle ortaya çıkmıştır.
"Periler Diyarı" isimli lüsterse Wedgwood fabrikalarınca 1920'de üretime sunulmuş bir
rezinat lüsteridir.
6
GÜNÜMÜZDE SERAMİK ENDÜSTRİSİNDE SIRÜSTÜ DEKORLAMA
MALZEMESİ OLARAK YALDIZ VE LÜSTER KULLANIMI
SIVI YALDIZ VE METAL REZİNATLARI
Günümüzde endüstriyel seramik üretiminde yaygın olarak kullanılan malzemeler
sıvı yaldızlar ve metal rezinat lüsterleridir. Kullanımları kolay, pişirimleri risksizdir.
Aynı rezinatlar hem gözenekli ürün hem de pekişmiş ürünlerde (stoneware ve porselen)
kullanılabilir. Sadece pişirim programları farklıdır. Stoneware ve porselende feldspat
esaslı sırların kullanımlarıyla birlikte sırların yumuşama noktaları yükselmiştir.
Dolayısıyla daha iyi yapışabilmesi için lüster ve yaldızların pişirim ısısı da yükseltilir.
Bu çok önemlidir çünkü yapışma tam olmazsa yaldız kullanım sırasında kısa sürede
aşınarak parça üzerinden uzaklaşır. Rezinatlar pekmez gibi kahverengi yumuşak bir
macun görünümünün ardında karmaşık bir kimyasal yapıyı gizlerler. Pişirimin ilk
basamaklarında iyi bir havalandırma ile yükseltgen şartlar sağlanmalıdır ve bu yolla
reçine dumanları sırı bozmadan uzaklaştırılmalıdır. Bu basamaklarda kazara oluşacak
bir
indirgenme
lüsteri
mahfedebilir.
Pişirimin
ileri
aşamalarında
reçinenin
uzaklaşmasından sonra metal ile flux yumuşar ve sır yüzeyine yapışır. Elektrik fırınları
ideal pişirim sağlar.
Şayet fırın içinde ısı çok hızlı yükselir yada ısı kaçarsa lüster sıra gömülebilir
veya kavrularak bozulabilir.
Uygulamada seçilen yaldızlarla, lüsterlerin birlikte kullanıldıkları taktirde
pişirim ısılarının uygun olması gerekir. Pişirim sırasında hasar gören lüster ve
yaldızların tekrar pişirimle onarımları söz konusu değildir. Bu belkide iki lüster ailesi
arasındaki çok önemli bir ayırımdır. Çünkü indirgen ortam lüsterleri başarılı olmadığı
taktirde ikinci bir pişirimle düzeltilebilir. Hatta istenen sonuç yakalanana kadar pişirim
tekrarlanabilir. Her defasında sır ile lüsterleşen metal arasında kimyasal bir tepkime
gerçekleşir ve sırda yeni bir dokusal özellik ortaya çıkar. Halbuki metal rezinat
lüsterinde kimyasal bir tepkime söz konusu değildir.
Rezinat lüsteri ile üzerine uygulandığı sır arasında kimyasal bir alışveriş olmaz.
Lüster sır yüzeyine sadece tutunur. Eğer sır matsa lüster de mat, sır parlaksa lüster de
parlak görünür. Sır yüzeyi pürtüklü, delikli, çatlaklı ise lüsterde aynen bunları gösterir.
Öte yandan altın ve platin yaldızlar parlak, mat ve sable yaldızlar olarak sofra
süs eşyası, kaplama seramikleri, hatta sağlık gereçlerinde yaygın olarak kullanımını
7
sürdürmekte porselen ürünlerin vaz geçilmez dekorlama malzemesi olarak kullanılmaktadır.
Bugün kullanılan yaldızlardan boyama için hazırlananlan %10,5 - %12,5
arasında sıvı altın içerir, parlatılan yaldızlarda ise bu oran %22'ye yükselir. Metal
oranının yükselmesi belki daha fazla parlatmaya gerek gösterebilir. Ancak alkali ve asit
aşındırmalarına ve bozundurmalarına karşı direncini arttırır.
Yaldızların Yapısı ve Kullanımı
Yaldızlar, altın, gümüş, platin, iridyum, rodyum, palladyum gibi değerli ve soy
metallerden elde edilirler.
İlk defa Almanya'da 1830'da Meissen'de yapılan altın yaldızın yapım yöntemi
20 yıl boyunca bir sır olarak saklanmıştır. 1850'de Fransa'da Dutertre kardeşler
tarafından yapılan yaldızla, bu bir sır olmaktan çıkmıştır. Dutertre yöntemi veya
benzeri yöntemler günümüzde sıvı yaldız üretiminde kullanılmaktadır.
Dutertre Yöntemi
Saf Altın.. ....................... 32 gr.
Nitrik Asit ......................128 gr.
Hidroklorik Asit..............128 gr.
Hafifçe ısıtılan bir kaba konur, metal çözündüğü zaman:
Metalik Kalay ................ 0,12 gr.
Antimuan Klorür............ 0,12 gr. eklenir.
Çözünme tamamlandığında 500 gr. su katılır. Öte yandan ikinci bir kaba:
Kükürt ...................... ........16 gr.
Venedik Terebentini .........16 gr.
Terebantin Yağı ... ...........80 gr. konur.
50 gr. Lavanta yağı eklendikten sonra tümü tamamen bileşene kadar ısıtılır.
Böylece gerçek bir terebantinleşmiş kükürt reçinesi yapılır. İkiside hazırlanınca altın
eriyiği diğerinin üzerine dökülür ve ısıtılır.
Sonra altın yağın içinde tamamen kaybolana kadar dövülür (çırpılır). Asitlerle
yüklü su altından uçurularak uzaklaştırılır. Sıcak su ile yıkanır. Kurutulur.
8
Nem tamamen uzaklaştırıldığında 65 gr. lavanta yağı ve 100 gr. normal terebantin eklenir. İyi bir karışım haline gelene kadar ısıtılır. Şeffaf kısmı bir kap içinde bir
süre dinlenmeye bırakılır.
Bir başka kaba 5 gr. kadar bizmut eriyiği alınır. Üzerine 100 gr. terebantin yağı
ilave edilir. Tümü 85 gr. lavanta yağında iyice dağıtılır ve böylece kullanıma hazır
kıvamda altın yaldız elde edilir.
Carre Yöntemi
Bir matras içinde 100 gr. Kral suyunda 10 gr. altın eritilir. Bu eriyik 150 gr. su
ile sulandırılır, ardından 100 gr. damıtılmış eter eklenir. Son olarak eter altınla birleşsin
diye karıştırılır. Cam bir huni yardımıyla bir kaba dökülür, bir süre çökelmeye bırakılır.
Altın yüklü eter üstte toplanır. Sarı renkli eter, tamamen uzaklaşana kadar ton derece
yavaş dışarıya akıtılır. Kalan tekrar matrasa konur. Matras dar, uzun boyunlu bir
kaptır.Bir başka matrasta 200 gr. nitrik asit ile bozundurulmuş 20 gr. potasyum sülfür
eritilir. Çökelti, yıkama suyu berraklaşana kadar yıkanır ve kurutulur. Sonra 5 gr. ceviz
yağı normal terebantin esansı ile birlikte yeniden matras içine konur. Kum banyosunda
eritilir. İçine 25 gr. lavanta yağı karıştırılmış bir tür kükürt reçinesi elde edilir ve bu
eriyik, eterli eriyik içine ilave edilir. Bir kaç dakika süreyle karıştırılır, sonra bir
porselen kaseye süzdürülür. Sıvı ağda kıvamına gelene kadar kurutulur. Sonra:
1,5 gr. Bizmut Nitrat
1,5 gr. Kurşun Borat ilave edilir.
Bununla birlikte eritici miktarı, üzerine işlem yapılacak seramik ürünün yapısına
göre değişebilir. Kullanım için eşit hacimde terebantin ve lavanta yağından oluşmuş
karışımda inceltilir. Bu yöntemde kalay ve antimon kullanılmamıştır.
Günümüzde sofra ve süs eşyası üretiminde kullanılan yaldızlar parlak, mat ve
sable yaldızlar ile stampa için hazırlanmış macun yaldızlardır.
Platin yaldızlarda kullanımları yaygın olmamakla birlikte, mat ve parlak olarak
imal edilmektedir.
9
Sırüstü Lüsterlerin Yapısı ve Kullanımı
Sırüstü lüsterlerin ilk örnekleri olarak 16. yüzyılda yapılmış İtalyan Mayolika kapları
üzerinde görülen sedefsi altın renkli kaplamaları saymak yanlış olmasa gerekir.
M.A. Fabri gizlerini koruyan bu lüsterlerle ilgilenmiş ve bu konuda yaptığı
araştırmalardan vardığı sonuçla şunları önermiştir:
Demir tuzlarının çoğu sedefli bir altın rengi verir. Ancak bunlardan en iyi sonuç veren,
demir iyodürdür. Aşağıdaki biçimde hazırlanır:
8 kısım iyot ve 2 kısım demir tozu, 10 kısım damıtık su içine birlikte tepkimeye konur.
Şiddetli ve anlık tepkime kesildiğinde işlem bir ocak alevi yardımıyla ısıtılarak tamamlanmaya
çalışılır. Sıvı hafifçe renksizleştiği ve beyaz tuzdan bir tabaka oluştuğunda hemen ateşten alınır,
çabucak kağıt süzgüden geçirilir. Çünkü bu sıvı kısa zamanda bozunur ve bir işe yaramaz hale
gelir.
Sırlanmış, pişirilmiş beyaz bir kap üzerine fırça ile çok ince bir tabaka halinde sürülür. Demir
iyodür sıvısını sabitleyebilmek için çok az miktarda arap zamkı ilave etmek gerekir. Altın
renginin ortaya çıkabilmesi için kap tekrar pişirilir. Bu ısı lüster boyayı eritecek, altındaki sırı
yumuşatmayacak bir ısı olmalıdır, Ancak bu lüster odunlu fırında indirgen ortamda elde
edilmiştir.
Endüstriyel anlamda ilk sırüstü lüsterler olan rezinat lüsterleri Brianchon tarafından bizmutla
kombine edilen reçine ve silvinatlarla hazırlandı. Bizmut rezinat lüsteri, "sedefli lüster" diyede
bilinen ve yapımcısının adıyla anılan 'Brianchon Lüsteri' olarak patentlendi.
Rezinatların Hazırlanması
Sodyum rezinat: Kaynamakta olan bir sodyum hidroksit eriyiğini, toz halinde iyi kalite reçine
veya kolofon yavaş yavaş ilave edilir. Reçine soda ile birleşerek reçine sabunu, diğer adıyla
sodyum rezinat yapar. Filtre edilir.
Metalik Rezinatların Hazırlanması
Elde edilen reçine sabununa, hangi melal rezinat elde edilmek isteniyorsa o metalin suda
çözünen bir tuzu ilave edilerek su banyosunda ısıtılır.
Örneğin: 1 kg. reçine sabunu 2 lt. su ile su banyosu üzerinde sürekli karıştırılarak ısıtılır ve
bunun üzerine 350 gr. demir klorür çözeltisi ilave edildikten sonra soğutulur ve yıkanırsa demir
rezinat (demir reçine sabunu) 500 gr. Bakır sülfat çözeltisi ilave edilir, soğutulur ve yıkanırsa
Bakır rezinat elde edilir. Aynı şekilde reçine sabununa krom şapı çözeltisi ilave ederek Krom,
10
Mangan sülfat çözeltisi ilave edilerek Mangan, Kobalt sülfat çözeltisi ilave edilerek Kobalt
rezinat elde edilir.
Metalik Lüsterler
Rezinatlar _________
Lüsterler
Demir rezinat……………....oranj
Vanadyum rezinat…………yeşilimsi sarı
Altın rezinat (çok az)……….mavi, yeşil
Altın ve gümüş rezinat……...pembe
Altın ve gümüş rezinat……...purpur, viyole, karmen
Bakır rezinat………………..bakır
Bizmut rezinat……………...sedef
Resim 5: Nevcihan Özalp’in metalik rezinat lüsteri denemesi
Karışım Lüsterler
Bronz Lüster: 1 kg. sıvı altın yaldız, 1 kg. bizmutlu lüster, 1 kg. demirli lüster.
Pembe Lüster 1 kg. sıvı altın yaldız, 3 kg. bizmutlu lüster.
Altın Lüster: 1 kg. sıvı altın yaldızla,
karıştırılarak elde edilirler. Mermer ve krakle dokulu fon lüslerleri de özel
sıvılarıyla birlikte yapılır ve kullanılırlar.
Bir Sıvı Lüsterin Hazırlanması
11
İstenen rezinat alınarak lavanta yağıyla ezilir, inceltilir, karışım kum banyosu ya
da devridaimli bir cihazda hava banyosuyla ısıtılır. Belirli bir süre sonra sıvı koyulaşır.
Rezinatlar lavanta yağında erir ve bileşime girerler. O zaman ısıtma durdurulur ve
tepkime kendi kendine devam etmek üzere bırakılır. Soğumadan sonra, kullanıma
uygun kıvama getirmek için tekrar lavanta yağı ilave edilir. Dinlendirmeye alınır. Sıvı
lüsterlerin uzun süre saklanması sakıncalıdır. Kapalı kaplarda saklansalar bile zamanla
Resim 6: Heraeus-Tokmak firmasının rezinat lüsteri üretimi
reçineleşerek kullanılmaz hale gelirler. İnceltici olarak lavanta yağı yerine
rosemari yağı kullanılabilir.
12
Resim 7: Sevim Çizer’in rezinat lüsterli tabak çalışması
LÜSTER VE YALDIZLARIN UYGULANMASI
Uygulama yapılacak sırlı yüzey toz ve yağlardan tamamen arındırılmalıdır. Aksi taktirde
ciddi yüzey hatalarına yol açar. Temizleme için metil alkol kullanılır ve yüzey tüysüz bir bezle
kurulanır. Değişik yaldızlar ve her renk lüster için ayrı fırça kullanılır. Lüster veya yaldız için
hazırlanmış bir inceltici yağla kullanım için uygun kıvama gelene kadar inceltilir. Lüster ve
yaldızlar yağ esaslı olduklarından doğal olarak su kullanımı mümkün değildir. Yağlar uçucu
olduklarından açık havada temaslarında hızla kururlar. Eğer kuruma süresinin uzatılması
isteniyorsa kalın yağlar seçilir. Dekorlamada istenirse taze sürülmüş malzeme kazınarak veya
silme yapılarak rezerv teknikleride uygulanabilir. Yaldız ve lüsterlerin pişirim ısıları 600° ila
800°C arasında değişir.
Sonuç olarak, yaldız ve lüsterler, seramik endüstrisinde, sırüstü dekorlama malzemeleri
içinde kullanım ve pişirim kolaylığı, ekonomikliği ve gösterişliliği açısından özel ve vazgeçilmez
bir yere sahiptirler.
13
Resim 8: Sevim Çizer’in rezinat lüsterli çalışması
KAYNAKLAR
ALAURENT, Lucien, LARCHEVEQUE, Marc, Traite Pratique de decoration
Ceramique, 1960, Paris
ARCASOY, Ateş, Seramik Teknolojisi, 1983, İstanbul
CAIGER-SMITH, Alan, Lustre Pottery, 1985, London
CLINTON, Margery, Lustres, 1991, U.K.
COOPER, Emmanuel, Glazes, 1984, U.K.
ÇİZER SEVİM, Lüster, 1995, 2010, İzmir
İŞMAN, Faruk, Seramik Teknolojisi, 1972, Istanbul
RHODES, Daniel, Clays and Glazes for the Potter, 1973, A.B.D.
VERLAG, Christian, Dekor Techniken in der Keramik, 1984, London
14
15