DIMITRIE CANTEMIR - Historians of the Ottoman Empire

Transkript

HISTORIANS OF THE OTTOMAN EMPIRE
C . K a fa d a r H . K a r a t ek e C . F l eis c h er
DIMITRIE CANTEMIR
(1673-1723)
HAYATI
Tµrkçe kaynaklarda Qantemir veya Qantemirolu
olarak anªlan Dimitrie Cantemir 15 Receb 1084/26 Ekim
1673 tarihinde Bodan (Moldova) Prensliÿi sªnªrlarª dahilindeki S¸alisteni kasabasªnda daha sonra Bodan Prensi (Voyvodasª) olan Constantin Cantemir’in (1096-1104/
1685-93) oÿlu olarak doÿdu. Köylµ kökenli bir paralª
asker olan babasª Leh ordusunda görev yaptªÿª 17 yªl
içinde Eflak Prensi Grigore I Ghica’nªn (ö. 1085/1674)
yaverliÿine kadar yµkselmisti. Kendisi okuma yazma
bilmeyen Constantin, belki de bu sebeple, her ikisi de
sonradan Bodan prensi olacak olan Antioh ve Dimitrie
adlª iki oÿlunun da mµkemmel bir öÿrenim görmesine
gayret etti. Böylece D.C. Jeremias Cacavelas’dan (ö.
1109/1698’den sonra) Latince, Yunanca, edebiyat ve
felsefe dersleri almaya basladª.
1099/1688 yªlªndan itibaren Istanbul’da yasayan D.C.
’in babasªnªn Receb 1104/ Mart 1693 tarihinde ölmesiyle bosalan Bodan Prensliÿi makamªna yasal varis olan aÿabeyi Antioh yerine
genç Dimitrie geçirildi. Boyarlarªn genç prensi daha rahat kontrol edebilmek için
tercih ettikleri dµsµnµlebilir. Ancak muhalefet, entrikalar ve Eflak voyvodasª Constantin Brancoveanu’nun (ö. 1126/1714) harcadªÿª bµyµk miktarda para yµzµnden
D.C. voyvodalªkta sadece µç hafta kalabildi. Bunun µzerine Istanbul’a geri dönen
D.C. Ekµmenik Patrikhane’nin akademisinde Bastercµman Alexander Mavrocordatos
(ö. 1111/1709), Arta Baspiskoposu coÿrafyacª Meletius (ö. 1116/1714), gramerci Iacomi (ö.?) ve daha sonra Qudµs Patriÿi olan coÿrafyacª Chrisantos Notaras’dan (ö.
1143/1731) dersler aldª. Bunun yanªsªra Yanyalª Es’ad Efendi’den (ö. 1142/ 1729-30)
Tµrkçe, Kemnı A˛med Çelebı (ö. 1132/ 1720) ve ‡anbürı Angeliki’den (ö. 1101/
1690) de Tµrk mµziÿi ve tanbur dersleri alan D.C.’in bir sµre sonra mµkemmel bir
tanburi olarak Istanbul’da edindiÿi söhret hem kendisine yµksek rµtbeli devlet memurlarªnªn evlerinin kapªlarªnª açtª, hem de dostlarªnª Ortaköy’de kendi zevkine göre
dösediÿi sarayªnda aÿªrlama fªrsatª verdi.
Misafirleri arasªnda Qªrªm hanªnªn kapª kethµdasª Davul fiºsmfiıl Efendi (ö.?), bunun yardªmcªsª olup D.C.’den mµzik dersleri alan hazinedar La†ıf Çelebı (ö.?), Qara
Muß†af Pasa’nªn (ö. 1095/1683) sadrazamlªk döneminde hazinedar olan ºbrhım
Pasa (ö.?), defterdar Firrı ˘asan Pasa (ö. 1113/1701-02’den sonra), Rmı Me˛med
Pasa (ö. Zilhicce 1118/Mart 1707) gibi devlet ricali ile Levnı (ö. 1144/1732) gibi
© Makalenin tµm haklarª Osmanlª Tarihçileri’nin editörlerine aittir
(www.ottomanhistorians.com)
1
sanatçªlar da vardª. Sanat eserleri toplayªp resim yapan D.C. mimarlªkla da ilgilenirdi.
1123/1711 yªlªndan sonra sªÿªndªÿª Rusya’da insa edilen bazª kilisilerin planlarªnª
kendisi yapmªstªr.
1108/1697’de aÿabeyi Antioh Cantemir kumandasªndaki Bodan birlikleriyle Osmanlª saflarªnda Zenta savasªna katªlan D.C. Osmanlª ordusunun tµm zayªflªklarªnª
açªkça görmµstµ. Poltava maÿlubiyetinden (1121/1709) sonra ºsveç Kralª XII. Sarl’ªn
Osmanlª topraklarªna sªÿªnmasªnªn ardªndan 1120/1710’da Rusya ile baslayan savas
sªrasªnda Qªrªm Hanª Devlet Giry’ªn (ö. 1125/1713’ten sonra) telkiniyle Bodan
voyvodalªÿªna getirildi (3 Sevval 1122/25 Kasªm 1710). Tarihçi Neculce’ye (ö. 1157/
1745) göre bu tayinde D.C.’in samimi dostu olan hanªn kapª kethµdasª ve hazinedarbasªsª Davul fiºsmfiıl’in önemli rolµ olmustur.1
D.C. 3 Sevval 1122-25 Cemaziyµlevvel 1123/25 Kasªm 1710-11 Temmuz 1711 tarihleri arasªnda sµrdµrdµÿµ Bodan voyvodalªÿª sªrasªnda Osmanlª devletinin zayªflayªp çökmekte olduÿu kanaatiyle Rusya tarafªna geçmisti. Bir rivayete göre Çar I. Petro (ö. 1137/1725) ile Zilkade 1123/Ocak 1711 tarihinde yapmaya basladªÿª gizli görµsmelerden önce Istanbul’a mµracaat eden D.C. Ruslar’ªn ne dµsµndµklerini anlayabilmek için çarla mµnasebet kurma hususunda izin almªs, Osmanlª hµkµmeti de ona
gµvenerek kendisine tam bir serbestiyet vermisti.2 Boyarlarªn çoÿu da D.C.’in hareketini desteklemistir. D.C.’in bu hareketi savas esnasªnda pek çok Bodanlª’nªn öldµrµlmesine ve µlkenin Qªrªm kuvvetleri tarafªndan yaÿmalanmasªna yol açmªs, bu
tarihten sonra yerli voyvodalara gµvenmeyen Osmanlª hµkµmeti yaklasªk bir asªr boyunca (1123-1236/1711-1821) voyvodalarª doÿrudan divan-ª hµmayunun eski tercµmanlarª olan Fenerli Rumlar arasªndan tayin etmistir.
Prut nehri kªyªsªnda bulunan Stanilesti-Falciu (Falçi) savasªnªn neticesinde RusBodan kuvvetleri Osmanlª-Tatar askerleri tarafªndan maÿlup edilip teslim alªnmªstªr.
Osmanlªlarla Ruslar arasªnda imzalanan Prut antlasmasª sonucunda D.C. Rusya’ya
sªÿªnmªs ve çarªn yakªn danªsmanª olmustur. Onunla birlikte Neculce basta olmak
µzere 448 boyar ve ahaliden 4.000 kadar Bodanlª da Rusya’ya gitmistir. Çar I. Petro,
Lutsk’taki taahhµtlerini yerine getirerek D.C.’e önce Harkov µlkesini verdi. Fakat bu
topraklar Qªrªm’a çok yakªn olduÿundan daha sonra onu Moskova’ya getirtti. Kendisine bu civarda 15.000 nµfuslu bir köy baÿªslayarak yªlda 6000 ruble maas baÿlamasªnªn yanªsªra Moskova’da iki de konak hediye etti.3 Esi Casandra’nªn ölµmµnµn
ardªndan bir ara rahatsªzlanan D.C. altª yªl sonra 1131/1719’da ikinci evliliÿini yaptª.
Bundan µç yªl sonra da Çar Petro’nun Doÿu isleri uzmanª olarak Kafkasya seferine
çªkarak Daÿªstan’da Derbend’e gitti. Zilhicce 1134/Eylµl 1722 tarihinde Astrahan’a
uÿradª. Ancak burada hastalªÿª nµksedince Moskova’ya döndµ ve 19 Zilkade 1135/21
Aÿustos 1723 tarihinde öldµ.
2
ESERLERº
Historia incrementorum atque decrementorum Aulae Othomanicae. (Uzun haliyle: Demetrii Principis Cantemirii incrementorum et decrementorum Aulae Othman[n]icae sive Aliothman[n]icae Historiae a prima gentis origine ad nostra vsqve
tempora dedvctae libri tres)
D.C. bu eserini yazmaya Istanbul’dayken basladª, 1711’den sonra Rusya’da devam
etti ve 1717 yªlªnda tamamladª. Ölµmµnden sonra oÿlu Antioh Cantemir, Paris ve
Londra bµyµkelçilikleri esnasªnda eserin ilk ºngilizce tercµmesinin nesredilmesini
saÿlamªs (Londra, 1734-35), ilerleyen yªllarda eserin Fransªzca (Paris, 1743) ve Almanca (Hamburg, 1745) çevirilerinin yanªsªra ikinci ºngilizce (Londra, 1756) baskªsª
da yayªmlanmªstªr. Romence ilk çevirisi 1876’da, Tµrkçesi de 1979 ve 1998’de yayªmlanan eserin tµm bu çevirileri ilk ºngilizce tercµmesi esas alªnarak yapªlmªstªr.
Eserin Batª dillerine tercµmeleri Joseph von Hammer’in çalªsmalarªna kadar Osmanlª tarihi alanªnda özellikle Avrupalª diplomatlar için temel basvuru kaynaÿª olmustur. Hammer’in 1824 yªlªnda D.C.’in Osmanlª dili ve kurumlarª hakkªnda son derece bilgisiz olduÿu yolundaki aÿªr elestirilerinin4 gerçeÿi yansªtmadªÿª 1984 yªlªnda
Virgil Candea’nªn D.C.’in Historia’nªn otograf nµshasªnª Harvard ñiversitesi’nin
Houghton Kµtµphanesi’nde olduÿunu kesfedip yayªnlamasªyla ortaya çªkmªstªr.5 Candea’ya göre “Latince orijinal metin ile aynª metnin N. Tindal tarafªndan yapªlan
1734-35 tarihli ºngilizce tercµmesinin karsªlastªrªlmasª, beklenmedik bir gerçeÿi, Tindal’ªn ve Tindal’dan sonra onun edisyonunu kullanan tµm çevirmenlerin kitabªn kªsaltªlmªs bir versiyonunu yayªmladªklarªnª ortaya çªkarmaktadªr.” Yine Candea’nªn
tespitlerine göre Tindal orijinal metinden bazª pasajlarª çªkarmakla kalmamªs, metinde yersiz deÿisiklikler yapmªs ve alªntªlarª Arap harfleriyle vermemistir.6 Oysa D.C.
Osmanlªca terimlerin transliterasyonunu hem Arap hem de Latin harfleriyle yapmªstªr. Historia’nªn Latince orijinal nµshasªnªn umulmadªk kesfi yazar ile ilgili Istanbul’da Basbakanlªk Osmanlª Arsivi’nde bulunan belgelerin eksikliÿini bir ölçµde telafi etmektedir.7Andrei Pippidi’ye göre ise Historia 1118-22/1706-10 arasªnda ilk olarak Yunanca yazªlmªs ve 1126/1714’ten sonra tamamlanmªs (eserde bahsi geçen son
olay 1717 yªlªna aittir) ve Latince’ye çevrilmistir.8
D.C.’e göre Osmanlª devletinin gerilemesi (decrementa) 1672 yªlª Qamaniçe (Kamianets-Podilsky) seferi neticesinde en son Osmanlª bµyµk toprak ilhakª olan Podolya’nªn katªlmasªndan sonra baslamªstªr. Bu açªdan bizzat sahit olduÿu Zenta maÿlubiyeti D.C. µzerine kuvvetli bir etki bªrakmªstªr. D.C.’in incrementa ve decrementa görµsµ sonra Marsigli (ö. 1141/1730) ve Montesquieu’nin (ö. 1168/1755) eserlerinde
devam etmistir.
D.C.’in bizzat tashih ettiÿi Latince Harvard nµshasª Praefatio (s.1-40), Incrementa (Libres I-II; s.1-246), Decrementa (Lib. III; s.247-530), Annotationes (ad Lib.
I-II; s.1-279) ve Annotationes (ad Lib. III; s.1-206) baslªklª kªsªmlardan olusan His© Makalenin tµm haklarª Osmanlª Tarihçileri’nin editörlerine aittir
3
toria, 579 sayfalªk ana metin ile Osmanlª mµesseseleri ve medeniyeti hakkªndakª 485
sayfalªk notlar ile birlikte toplam 1064 sayfadªr. Eserin kronolojik tarih kªsmª Sµleymn Sh’la (611/1214) baslar ve 1123/1711 yªlªna kadar gelir.
Eserinin uzun önsözµnde (Praefatio) hicri ve miladi takvimleri karsªlastªran (Hegira cum Aera Christiana comparata) ve bundan sonra da Tµrklerin kavmi ve ismi
konusunu irdeleyen (De gente et nomine Turcarum) D.C. Osmanlª hanedanªnªn mensei µzerinde durmus ve vce Safideddın’den (ö. 1007/1599) naklen hanedanªn Nü˛
peygamberin oÿlu Yfeˇs’e kadar uzanan soyaÿacªnª vermistir (Genealogia Prosapiae
Aliothmanae).
Birinci bölµm Osmanlª Devleti’nin yµkselisine (Incrementa) ikincisi ise gerilemesine (Decrementa) ayrªlmªstªr. Sµleymn Sh’la baslayan ilk bölµm Osmanlª tarihinin
IV. Me˛med (1058-98/1648-87) döneminde Qamaniçe seferi (1083/1672) neticesinde
Polonya’dan alªnan Podolya eyaletinin ilhakªna kadar olan kªsmªnª anlatªr. Bu bölµmde baslªklar kronolojik olarak Osmanlª hµkµmdarlarªnªn isimlerine göre dµzenlenmis,
bazª padisahlarªn lakaplarª da (örneÿin “Sultan Murad I. Chodavendikiar,” “Ildirim
Baiezid,” “Mehemed Fatih,” “(I.) Selim, cognomento Javuz,” ”Suleiman I., cognomine Canuni,” “Sultan Selim II. cognomento Mest”) belirtilmistir. D.C.’in Osmanlª hµkµmdarlarªnªn kullandªÿª µnvanlardan bahsederken kendi zamanªnda mevcut olan
resmi ideolojinin etkisi altªnda kaldªÿª fiOˇsmn Bey için “Sultan,” Orƒn Bey içinse
“ºmperator/Padisah” µnvanlarªnª kullanmasªndan anlasªlabilir. Halbuki Osmanlª tarihi
alanªnda gµnµmµzde geçerli olan görµse göre “Sultan” µnvanª ilk defa I. Byezıd
(791-804/1389-1402), “Padisah” µnvanª ise II. Me˛med (848-50/1444-46 ve 855886/1451-81) tarafªndan kullanªlmªstªr.
Eserin Osmanlª ºmparatorluÿu’nun gerilemesine ayrªlan Decrementa Aulae Othmanicae baslªklª ikinci bölµmµ de birinci bölµm gibi kronolojik olarak dµzenlenmistir
ve IV. Me˛med’den III. A˛med’e (1115-42/1703-30) kadar olan padisahlarªn saltanat
dönemlerine denk dµsecek sekilde 1083-1123/1672-1711 yªllarªna ait olaylarª kapsar.
Rusya’da tamamlandªÿª için eserin son sayfalarª “Rus-Rumlarªn Hµkµmdarª Birinci
Petro” (Petrus Primus, Russo-Graecorum Monarcha) baslªÿªnª tasªr. D.C.’in hayatta
olduÿu yªllardaki tarihsel gelismeleri anlatan bu bölµm, yazarªn hem tasvir edilen
bölge (Doÿu ve Orta Avrupa) hem de anlatªlan dönem hakkªnda ya bizzat ya da ailesi
ve dostlarª vasªtasªyla daha fazla bilgi sahibi olmasª sebebiyle tarihi kaynak olarak
nispeten daha kªymetlidir. Örneÿin D.C. tarihsel açªdan çok önemli olan Zenta
(1108/1697) ve Prut (1123/1711) seferlerine sahsen katªlmªs, Osmanlª Devleti’nin ve
Avrupa devletlerinin ileri gelenleriyle bizzat tanªsmªstªr.
Kronolojik kªsmªn yetersizliÿine raÿmen, Osmanlª uygarlªÿª hakkªnda önemli bilgiler içeren ‘notlar’ kªsmª (Annotationes) hala deÿerini ve geçerliliÿini korur.9 D.C.’in
yªllarca bizzat içinde yasadªÿª ve gördµÿµ Osmanlª gerçekliklerini anlattªÿª ‘notlar’
aynª zamanda kitabªn en canlª kªsmªdªr. D.C. renkli, ilgi çekici hikayelere, kisisel
gözlem ve görµslerine yer verir. D.C. olaylarª sadece aktarmanªn ötesinde, sosyal,
4
ekonomik ve kµltµrel bir deÿerlendirme yapmªs, olaylarªn nedenlerini ve aralarªndaki
baÿlantªlarª ortaya koymaya çalªsmªstªr.
D.C.’in neden az sayªda yazªlª kaynaktan yararlandªÿª ve bu kaynaklardan yaptªÿª
alªntªlarª neden tam olarak kaydedemediÿi µzerinde durulmasª gereken bir sorudur.
Prut savasªndan sonra aceleyle Rusya’ya kaçmakta olan eski Bodan voyvodasªnªn
Historia’nªn ilk versiyonunu ve bazª diÿer belgeleri yanªna alamamªs ve eserini hafªzasªna ve notlarªna dayanarak yazmak durumunda kalmªs olduÿu tahmin edilebilir.
Ayrªca prensin Rusya’da iyi kµtµphanelerin olmamasªndan sikâyet ettiÿi unutmamalªdªr. D.C.’in Historia’sªnda 17. yµzyªlªn en µnlµ isimlerinden Ktib Çelebı’nin (ö.
1067/1657) adªnªn geçmemesinin nedeni de belki de budur.
Descriptio Moldaviae
Osmanlª devletinin Bodan (Moldova) Prensliÿi’yle olan iliskilerini konu alan bu
eser 1128/1716 yªlªnda yazarªn 1714’ten itibaren µyesi olduÿu Berlin Akademisi’nin
siparisi µzere yazªlmªstªr. Latince yazªlan bu monograf 1769-70 ve 1771’de Almanca,
1789’da Rusça, 1825’te Romence olarak basªlmªstªr. Esere Bodan Prensliÿi’nin teferruatlª ve doÿru bir haritasª da eklenmistir. Bu harita Descriptio Moldaviae’den ayrª
olarak ilk defa 1745’te Amsterdam’da nesredilmistir.
Eser 3 kªsma ayrªlªr: 1. Coÿrafya, 2. Siyaset, 3. Din ve Eÿitim. D.C. burada bir
coÿrafyacª, tarihçi, dilbilimci ve halkbilimci olarak kendisini göstermektedir. Osmanlª tarihçiliÿi açªsªndan özellikle 2. kªsªmda 2. bölµm (Bodan voyvodalarªnªn seçilmesi), 4. bölµm (görevdeki voyvodalarªn seneden seneye veya her µç senede bir
tekrar tanªnmasª), 14. bölµm (Bodan’nªn Babªali’ye ödediÿi haraç ve piskesler) ve
13. bölµm (Bodan’ªn eski ve yeni gelirleri) önem arzeder. Diÿer bölµmlerde yazar
prensliÿin özerkliÿi ve Osmanlª-Romen ticari iliskileri µzerinde durmaktadªr.
Vita Constantini Cantemyrii
D.C.’in babasªnªn hayatªnª ve onun rakibi Eflak voyvodasª Constantin Brancoveanu’ya (ö. 1126/1714) karsª verdiÿi savasª konu alan eseridir. 1714-1716 yªllarª arasªnda Latince olarak yazªlªp tamamlanmªs olan eser ilk defa 1783 yªlªnda (Rusça olarak)
nesredilmistir.
Hronicul vechimii a Romano-Moldo-Vlachilor
D.C. Descriptio Moldaviae’yi bitirdikten sonra, 1717 yªlªndan ölµmµne kadar Romen halkªnªn Latin kökenleri ve Karpat-Tuna-Karadeniz bölgesinde yerlesim sµrekliliÿi µzerine Romence yazdªÿª Hronicul vechimii a Romano-Moldo-Vlachilor (Romenlerin Eskiliÿi Tarihi) adlª kapsamlª eseri µzerine çalªstª. Bu eser bitirilemeden yarªm kalmªs, fakat tamamlanmªs olan iki cilt ilk defa 1835-36 yªlªnda yayªmlanmªstªr.
Ayrªca eserin Latince iki mµsveddesi 1983’te tenkitli metin olarak Bµkres’te nesredilmistir: De antiquis et hodernis Moldaviae nominibus ve Historia Moldo-Vlachica.
5
D.C.’in Osmanlª devletinin yönetimine ve kurumlarªna dair De regimine othomanidum politico veya De regimine Othmani imperii adlª bir eseri planladªÿª ve bunun
bazª baslªklarªnªn da “De disciplina othomanidum civili ac morali,” “De moribus ac
indole huius gentis,” “De disciplina eorum militari” olduÿu biliniyor.10 D.C.’in Osmanlª uygarlªÿª ve dini hayatª ile ilgili daha az tanªnmªs bir eseri de 1722 yªlªnda
Sankt Petersburg’da Rusça yayªmlanan Kniga sistima ili sostoyaniye muhammedanskiya religii’dir.11 D.C. bu eserinde Tµrk-ºslam hat sanatªndan, dervislerin Hªristiyan
kesislere olan µstµnlµÿµnden bahsetmis, Kur’an’ªn dilinin gµzelliÿi, ºslam dinine göre
zorla din deÿistirmenin yasak olmasª gibi konulara da deÿinmistir. Romen prensine
göre bir Osmanlª tarihi olan Historia incrementarum atque decrementarum Aulae
Othomanicae, ºslam doktrinini inceleyen Kniga sistima ve Osmanlª yönetimine dair
De regimine Othmani Imperii Osmanlª sisteminin trilojisini olusturacaktª. Bunlarªn
yanªsªra D.C.’in Osmanlª uygarlªÿªna Osmanlª mµziÿinin önemli isimlerinden biri
olarak yaptªÿª kisisel katkª da unutulmamalªdªr.12
BºBLºYOGRAFYA
Historia incrementarum atque decrementarum Aulae Othomanicae
Yazma: Cambridge, Mass., Harvard ñiversitesi, Houghton Kµtµphanesi MS Lat
224, 3 kitap, 1064 sayfa (bu nµsha yazar tarafªndan gözden geçirilmistir).
Edisyonlar: Cresterile si descresterile Imperiului Otoman. Facsimile edition of the
manuscript Lat-124 [i.e., 224] at Houghton Library, Harvard University, Cambridge,
Mass., with an introduction by Virgil Cândea (Bµkres, 1999). Demetrii Principis
Cantemirii incrementorum et decrementorum Aulae Othman(n)icae sive Aliothman(n)icae Historiae a prima gentis origine ad nostra usque tempora deductae libri tres.
Praefatus est: Virgil Cândea; critice edidit: Dan Slusanschi (Timisoara, 2001).
Çeviriler: The history of the growth and decay of the Othman empire... Written
originally in Latin, by Demetrius Cantemir, late prince of Moldavia. Tr. into English,
from author’s own manuscript, by N. Tindal... Adorn’d with the heads of the Turkish
emperors, ingraven from copies taken from originals in the grand seignor’s palace,
by the late sultan’s painter. Çev. N. Tindal (Londra, 1734-35); 2. baskª: (Londra,
1756). Tindal’ªn ºngilizce çevirisini esas alan diÿer çeviriler: Histoire de l’empire
othoman, où se voyent les causes de son aggrandissement et de sa décadence. Avec
des notes très-instructives. Par S. A. S. Demetrius Cantimir, prince de Moldavie. Çev.
M. de Joncquières (Paris, 1743). (Yine ºngilizce tercµmesini esas alan) Geschichte
des osmanischen Reiches nach seinem Anwachsen und Abnehmen, beschrieben von
Demetrie Kantemir... Aus dem Englischen µbersetzt (Hamburg, 1745). Istoria
Imperiûlui ottomanu crescerea si scaderea lui cu note fórte instructive de Demetriu
Cantemiru principe de Moldavia. Çev. Dr. Ios. Hodosiu (Bµkres, 1876-78). Dimitrie
Cantemir: Historian of South East European and Oriental Civilizations. Extracts
from The history of the Ottoman Empire. Haz. Alexandru Dutu ve Paul Cernovodeanu (Bµkres, 1973). Romen edisyonundan çeviri: Osmanlª ºmparatorluÿu’nun
6
Yµkselis ve Çökµs Tarihi. Çev. Özdemir Çobanoÿlu (3 cilt, Ankara, 1979; 2. baskª: 2
cilt, Istanbul, 1998).
Descriptio Moldaviae
Yazma: 1875 yªlªnda Sankt Petersburg’taki Rus ºlimler Akademisi’ne ait Asya
Mµzesi’nde (Aziiatskii muzei) bulunuyordu.
Edisyon: Descrierea Moldovei: Traducere dup¸a originalul latin de Gh. Gutu. Introducere de Maria Holban. Comentariu istoric de N. Stoicescu. Studiu cartografic
de Vintil¸a Mih¸ailescu. Indice de Ioana Constantinescu. Cu o not¸a asupra edititei de
D. M. Pippidi (Bµkres, 1973) [tenkitli metin; Romence’ye tercµme].
Çeviriler: “Beschreibung der Moldau.” A. F. Bµching’s Magazine fµr die neue
Histoire und Geographie, vol. 3 (1769); vol. 4, (1770). Historisch-Geographische
und Politische Beschreibung der Moldau (Frankfurt-Leipzig, 1771). Istori¸ceskoe,
gheographi¸ceskoe i politi¸ceskoe opisaniye Moldavii v jizny so¸cinitel’ja, s nemetzkovo
perevel Vasilii Levsin (Moskova, 1789). Scrisoarea Moldovei (traducere de banul
Vasile Vârnav) (M¸an¸astirea Neamt, 1825) (bu tercµme 1851, 1868, 1872, 1872, 1909,
1923, 1938, 1942, 1956, 1961, 1965 ve 1967 yªllarªnda tekrar basªlmªstªr). Descrierea
Moldovei: Traducere dup¸a originalul latin de Gh. Gutu. Introducere de Maria Holban. Comentariu istoric de N. Stoicescu. Studiu cartografic de Vintil¸a Mih¸ailescu. Indice de Ioana Constantinescu. Cu o not¸a asupra edititei de D. M. Pippidi (Bµkres,
1973) [tenkitli metin; Romence’ye tercµme].
Genel Kaynakça
Rsid. Ta’rıƒ. c. 3 (Istanbul, 1073/1865), 343. Joseph von Hammer. “Sur l’histoire
du prince Cantemir.” Journal Asiatique, IV (1824), 32-45. G. Pascu. Viata si operele
lui Dimitrie Cantemir (Bµkres, 1924). St. Ciobanu. Dimitrie Cantemir în Rusia
(Bµkres, 1925). Marcel Romanescu. “Cantemir, Montesquieu, Marsigli.” Volume in
Honor of C. Giurescu (Bµkres, 1944), 413-434. Franz Babinger. “Die tµrkischen
Quellen Dimitrie Kantemir’s.” Zeki Velidi Togan’a Armaÿan (Istanbul, 1951), 51-60
(Romencesi: Bµkres, 1944). Akdes Nimet Kurat. Prut Seferi ve Barªsª. 2 c. (Ankara,
1951-1953), passim. M. Guboglu. “Dimitrie Cantemir si istoria Imperiului Ottoman.”
Studii si articole de istorie, c. 2 (1957), 179-208. P. P. Panaitescu. Dimitrie Cantemir.
Viata si opera (Bµkres, 1958). M. Guboglu. “Dimitrie Cantemir orientaliste.” Studia
et Acta Orientalia, c. 3 (Bµkres, 1961), 129-160. Halil Bedi Yönetken. “Dimitrie
Cantemir dans l’histoire de la musique turque.” Actes du colloque international des
civilisations balkaniques (Sinaia, 1962) ([Bµkres], 1962), 145-149. Dan B¸ad¸ar¸au.
Filosofia lui Dimitrie Cantemir (Bµkres, 1964). E. Pop. “Dimitrie Cantemir si Academia din Berlin.” Studii; Revista de Istorie, 22 (Bµkres, 1969), 825-847. Silahdar
Fªndªklªlª Mehmed Aÿa. Nusretname. Yay. ºsmet Parmaksªzoÿlu. c. 2/2 (Istanbul,
1969), 267. C. M¸aciuça. Dimitrie Cantemir (Bµkres, 1972). P. Vaida. Dimitrie Cantemir si umanismul (Bµkres, 1972). I. Matei. “Le maitre de la langue turque de Dimitrie
7
Cantemir: Es’ad Efendi.” Revue des études sud-est européennes, 10/2 (1972), 281289. V. Candea. “La diffusion de l’oeuvre de Dimitrie Cantemir en Europe du sud-est
et au proche–orient.” Revue des études sud-est européennes, 10/2 (1972), 345-361.
M. M. Alexandrescu-Dersca. “Dimitrie Cantemir, istoric al Imperiului Ottoman.” Studii; Revista de Istorie, 26/5 (1973), 971-989. Tµrkkaya Ataöv. “Doÿumunun 300.
Yªldönµmµnde Dimitrie Cantemir (1673-1723).” Ankara ñiversitesi Siyasal Bilgiler
Fakµltesi Dergisi, 28/1-2 (1973), 205-208. N. Ciachir. “Cu privire la activitatea
politica desfasurata de Dimitrie Cantemir in Rusia, 1711-1723.” Revista Arhivelor,
35/3 (1973), 453-463. T. Gemil.” Stiri noi din arhivele turcesti privitoare la Dimitrie
Cantemir.” Anuarul Institutului de Istorie si Arheologie A. D. Xenopol (Iasi, 1973). E.
Lozovan. “D. Cantemir et l’expansion russe au Caucase (1722-1724).” Revue des
études roumaines, 13-14 (1974), 69-78. 300 de ani de la nasterea lui Dimitrie Cantemir (Bµkres, 1974). Mihai Maxim. “Haraciul moldovenesc in opera lui D. Cantemir.” Analele Universitatii Bucuresti. Filosofie. Istorie. Drept, 22 (Bµkres, 1974),
69-78. Dimitrie Cantemir (1673-1723) (Ankara, 1975) (UNESCO Tµrkiye Millî Komisyonu). G. Cioranesco. “La contribution de Démètre Cantemir aux études orientales.” Turcica, VII (1975), 204-232. Mihai Maxim. “Cronici turcesti...” (tanªtma
yazªsª), Revista de Istorie, 29/10 (1976), 1615. G. Cioranesco. “Contributions à
l’iconographie cantémirienne.” Sµdost Forschungen, 36 (1977), 222-229. G. Cioranesco. “Une gravure rare représentant D. Cantemir à cheval.” Sµdost Forschungen,
38 (1979), 223-225. A. Pippidi. Ideea de “crestere si decadere” a Imperiului Ottoman
in istoriografia occidentala din secolele al XVI-lea – al XVIII-lea. Doktora Tezi,
Universitatea “Babes-Bolyai,” Cluj-Napoca, 1981). I. Neculce. Letopisetul T¸arii
Moldovei. Yay. G. Strempel (Bµkres, 1982). A. I. Babiy. Dimitriy Kantemir (Moskova, 1984). St. S. Gorovei. “Miscellanea genealogica. 1. Note cantemiriene.” Anuarul Institutului de Istorie si Arheologie A. D. Xenopol, 21 (Iasi, 1984), 489-496. V.
Candea. “Life Story of a Manuscript: Dimitrie Cantemir’s History of the Ottoman
Empire.” Revue des études sud-est européennes, 23/4 (1985), 297-312. E. Taralunga.
Dimitrie Cantemir (Bµkres, 1989). O. Wright. Demetrius Cantemir: The Collection of
Notations (Londra, 1992). Defterdar Sarª Mehmed Pasa. Zµbde-i Vekâyiât. Haz.
Abdµlkadir Özcan (Ankara, 1995), 41, 444, 575. DanRâp¸a. Cantemiriana. Breviar
bibiologic (Galati, 1998). E. Popescu-Judetz. Prince Dimitrie Cantemir: Theorist and
Composer (Istanbul, 1999). Mihai Maxim. Romano-Ottomanica. Essays and Documents from the Turkish Archives (Istanbul, 2001), 173-201. Mihai Maxim. “Kantemiroÿlu (Dimitrie Cantemir).” Tµrkiye Diyanet Vakfª ºslam Ansiklopedisi, c. 24 (Istanbul, 2001), 320-322. C. Bîrsan. Dimitrie Cantemir and the Islamic World (with a
preface by Prof. Mihai Maxim) (Istanbul, 2004). Mihai Maxim. “Brancoveanu si
Cantemirestii. Documente noi din arhivele turcesti.” Arta istoriei, istoria artei.
Academicianul Razvan Theodorescu la 65 de ani (Bµkres, 2004), 125-138. Namªk
Sinan Turan. “Bir Doÿubilimci ve Mµzik Teorisyeni Olarak Prens Dimitrie Cantemir.” Mµzik ve Toplum, 14 (Ocak-Subat 2005), 12-15. Printesa Cantemir. Portret de
8
epoca si corespondenta inedita. Editie ingrijita de Leonte Ivanov, cuvant inainte de
Stefan Lemny, traduceri si studii critice de Marina Vraciu si Leonte Ivanov (Iasi,
2005).
1
I. Neculce, Letopisetul T¸arii Moldovei. Yay. G. Strempel (Bµkres, 1982), 509; Romen Kaynak ve
Eserlerinde Tµrk Tarihi. I. Kronikler. Haz. Mehmet Ali Ekrem (Ankara, 1993), 98.
2
Akdes Nimet Kurat, Prut Seferi ve Barªsª, c. 1 (Ankara, 1951), 331.
3
I. Neculce, Letopisetul T¸arii Moldovei. Yay. G. Strempel (Bµkres, 1982), vol. 1, 111.
4
Joseph von Hammer, “Sur l’histoire ottomane du prince Cantemir,” Journal Asiatique, IV (1824), 3245.
5
Demetrii Principis Cantemirii incrementorum et decrementorum Aulae Othman (n) icae sive Aliothman (n) icae Historiae a prima gentis origine ad nostra usque tempora deductae libri tres. Praefatus est Virgil Candea, critice edidit Dan Slusanschi (Timisoara, 2001).
6
Virgil Candea, Introduction to: Cresterile si descresterile Imperiului otoman. Facsimile edition of the
manuscriit Lat- 124 [i.e. 224] at Houghton Library, Harvard University, Cambridge, Mass., with an
introduction by Virgil Cândea (Bµkres, 1999), p. CI.
7
Krs. Mihai Maxim, Romano-Ottomanica. Essays & Documents from the Turkish Archives (Istanbul,
2001), 172-197; C. Birsan, Dimitrie Cantemir and the Islamic World (Istanbul, 2004), 11-12.
8
Candea, Introduction p. C, note 112.
9
Dimitrie Cantemir: Historian of South East European and Oriental Civilizations. Haz. Alexandru
Dutu ve Paul Cernovodeanu (Bµkres, 1973), 323.
10
Virgil Cândea, Introduction to: Sistemul sau Întocmirea religiei muhammedane (Bµkres, 1977), XXII.
11
Romence tercµmeleri: Sistemul sau Întocmirea religiei muhammedane. Haz. Virgil Cândea (Bµkres,
1977; Bµkres, 1987).
12
Eugenia Popescu-Judetz, Prince Dimitrie Cantemir: Theorist and Composer (Istanbul, 1999);
Namªk Sinan Turan, “Bir Doÿubilimci ve Mµzik Teorisyeni Olarak Prens Dimitrie Cantemir,” Mµzik
ve Toplum, 14 (Ocak-Subat 2005), 12-15.
Mihai MAXIM
Mart 2006
9

DIMITRIE CANTEMIR - Historians of the Ottoman Empire

Transkript

Benzer belgeler