ISBN 975-730643-6 - The Ataturk Institute for Modern Turkish History

ISBN 975-730643-6 - The Ataturk Institute for Modern Turkish History

Bogazici University Library
Grafik Ugulama: Myra Ajans
Tel: 0212 275 39 16 - 275 29 90
Rcnk Aynmr: Senkron
Tel: 0212 212 49 34
Baskr: Numune Matbaasl
Tel: 0212 629 02 02
Tarih Vakfi Yay~nlan
Yddz Sarayl Arabacdar Dairesi
Barbaros Bulvan
Be~ikta~
- Istanbul
Tel: 0212 227 37 33 Faks: 0212 227 37 32
ISBN 975-730643-6
Tarih Vakfi, "Bilanqo '98" Yayln Dizisi'nin gerqeklegmesini saglayan Tiirkiye IS Bankasl'na,
Ba~bakanltkTanltma Fonu'na ve 75. Yd Projeleri ana destekleyicisi Istanbul Menkul IGymetler
Borsasl'na te~ekkiireder.
"Buyiizyrlrn ikinci yarurnda meydanagelen en dramatik ve (...) bizigepmifin
diinyasrndan koparan toplumsal de~isimkoyliilii~unolumiidur (...) Terkurenin ancak
iif boQen'nde esar olarak kiiyler ve turlalar hakim oldu: Aft-sahra, Giiney ve krwal
Giiney-doju 4 a 9e Fin (...) AvruDa ve Ortad&&y&sinde sadece bir k g y & h h
kaldr: Tiirki-aBurada kbjluliik zayrfladr, ancak 1980'lerin ortarrnda hdlh mutlak
birpo0unluk olmaya devam ediyordu." (Hobsbawn, E., Krm 20. Tfizyrl Tarihi, Sarmal
Yayrnevi, 1996, s. 336,338-339)
Tanmsal niifusun toplam niifus iqindeki payl, iilkelerin sanayilegme diizeylerinin gostergelerinden biridir. Ornegn, giiniimiiziin sanayilegmig-geligmig iilkelerinde tanmcl niifus,
toplam niifusun yuzde 5-yiizde 101uaraslnda degigiyor. Azgeligmig iilkelerde ise,19501970 doneminde koyliilii&n hlzla azald~g~
goriiluyor ve ornegin 197011eregelindiginde,
Latin Amerika iilkelerinin hemen hemen hepsinde, koylu niifus azlnl~ktakal~yor.
Bu donemde T w e ' d e de. hlzl~bir traktorlesmenin esliiinde koyk&ds~~I~~c&b
Ama, m r a eelindilinde. Tiirkiye'nin kornsular~nd.&&&b
yiizde 20'lere inmisken. Tiirkiye'de hi11 yiizde 40'1 asmaktadr.
& dalealarl &.
~ n l i iktisat
i
tarihqisi Hobsbawn'ln 198011eriqin yap@ degerlendirme, 1990'lar iqin de
geqerlidir. Tiirkiye, Avrupa ve Ortadob'nun tek "koylii kalesiUdir.Ama, bu durum, pazarla iligkisi zay~f,kendine yeten
.. . -.kiiqiik ade igletmelerinin egemenligi anlamma gelmiyor.
Bu yaz~da,Osmanh'dan devrallnan tanmsal yaplmn, Cumhuriyet doneminde izlenen politikalarla ne yonde degigtigi aragunlacak.
- -
Cumhuriyet'in kurulugundan giiniimiize kadar, Tiirkiye'nin tanmsal yaplslndaki degigimin doniim noktalanm, genellikle belirli iktisadi politika degigiklikleri ya da iktisadi krizler belirler. 1920'lerde libed, 1930'larda devletqi ve sanayilegmeye oncel'k tanlyan politikalar gudiildii. ikinci Diinya S a v q ~ylllannda, piyasalara ve fiyatlara dogrudan devlet mudahaleciligi a m . 195011er,yeniden liberal iktisat politikalanna don@ ve tanma oncelik
tarunan bir donemi simgelerken, 1960'larda sanayilegmeye oncelik verildi, tanmsal destekleme politikalan siirdiiriiliirken, iilke ekonomis'i koruyan onlemler ahnd.197011erden
1990'lara uzanan doncmde ise istikrar politikalan ve ihracata oncelik stratejilerinin egliginde yeniden agln liberal ve serbest ticaretqi politiMara doniildu. Bu qallgmada, liberalizm
ile devletqilik, tanma oncelik ile sanayiye oncelik, serbest ticaretqilk ile korumacll~karasmda gelgitlerin yagandlb donemlerin tanml nasd etkiledigi belirlenmeye qd~gllacak.
Kurulu? Dijnemi
I.DIE. Islatirtik
Cumhuriyet kuruldub orada Tiirkiyenin toplam niifusu 13,6 milyondu Bunun 10.3
milyonu koylerde yaglyordu.1 Koylii niifusun yiizde 22'sinin ig hayvan1 yoktu ve ade bag]-
~~~f~~~~~
Ankara, r. 8.
ma bir karasaban bile diigrniigordu. Ekilebilir alanl~r~n
ise ancak yiizde 5- yiizde 10 araslndaki bir bdliin~uekiliyordu.
Karasaban: Anadolu
insanlnln ve toprsgln
yazglst, Cengiz Kahnnan
1920'lerin Tiirkiye tarirninda Osmanll doneminden devralinan miras~netluleri driiyordu.
Bu miraslli bagl~caozelligi, ,ldaletsiz t
o - w, c ~ a ~ & $ & , - +
slndan b ~ ~ b ~ a k ~ ~ e ~ ~ ~ ~ ~ a
q'wi.
.
~
~
~
~
.
.
1912-1913 vlllannd~vaprlan tanm baylmlan, Osrnanl~doneminden devml~nantopr~kdagll~rn~na
iligkin baz~ipuqlan vermektedir.hadolu iqin derlenen ve 1 milyon aileyi kapsayan bu verilerr gdre&annvi
a~lelerinwzde l'i t o ~ u r a k l a r yiizde
~ n 39'un~;
a@
- zde.
8 7 ~ i i i s i _ t 0 ~ ! ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 1 ~ . ~ ~ & ~ ~ - ~ ~ 1 .
Tablo 1. 1912-1913 Y~llar~nda
Toprak Da$l~ml
Aile Sayls~
Ailelere Gore (yijzde)
T o p r a b Gore (yuzde)
Derebeyi
10.000
1
39
Topnk Agas~
40 000
4
26
870.000
87
35
80.000
8
Toprak S~hibiKovlu
Toprakslz Koylu
Kdynak: DIE, Turkcvr'dr Topiu~nmlIY Ehonoinik Geljmenin 50 Ydr, 1973, s. 24.
1912 y~l~nda
degi~ikbolgelerdeki 20 il iqm derlenen hilgiler, Akdeniz ve G'ijneydogu Anadolu hariq, diger tiim bolgelerde 50 deltardan az topraga sahip igletme oraninln yiizde 70
ile yiizde 85 ams~ndadegigtigini; bu toprak.gmbundakilerin yaklag~kyanslnln ise 10 dekardan kiiqiik topraklar~igledigini gostermektedir.2
2. Age, s. 29-30.
3. Bkz. janda. H. A,. Bir
Yanm Mustemleke Oluf
Tarihi, iktanbul, 1932;
Reaya ve Krjylu,
irtanbul, 1970.
4. Kurmus, 0,)
Emperyaiizmin
Turkrkiyeye Giri$i,
8ilim Yaylnlarl.
istanbul, 1974,
s. 106.
5. Novichev, A. 0..
'Eaayr on the Economy
of Turkey', C. lssawi
(der.) The Economic
History of the Middle
East 18W-1914.
New
York, 1966, s. 68.
6. Hinderink, 1; Klray,
M. 5.. Social
Stratification as an
Obstacle to
Development Praeger
Pubiirhen, 1970,
s. 18-19.
Bolgelerin tarimsal geligmiglik diizeyleri aqlslndan farklilagmasirun h~zlanmasi,19. yuzyll~n
ortalarindan bqlayarak Batl'nln sa~lavilegmigiilkeleri ile yapllan serbest ticaret anlqmalarlnin egliginde gerqeklegti. Ozellikle Ege, varmara ve Akdeniz'in luyl bolgelerinde Avmpa pazarlanna yonelik iiretim yayglnlaglrken,ileri t a r n teknikleri kullanilmaya bag land^;
buna kqrlik, Iq ve Dogu Anadolu bolgeleri bu geligmelerden qok az etkilenmigti. Anadolu'da, pazar iqin iiretim, ancak yeni yapilmaya baglanan demiryolu hatlan clvanyla sinlrl1yd.3 ksaca?,~smanlidoneminde tarlmda kapitdist uretim iligkileri, bqlica hyi bolgelerinde, ticari iiriin iiretiminde, gerek sermaye ve diger girdiier, gerekse pazar aqlsindan Avmpa'ya bag~mhbir biqimde geligmeye baglamlgy7Budonemde, "Bau Anadolu tanm~nda
kapitalizmin geligme siireci, Karaosmanogullan gibi upuz bucaksiz topraklara sahip ailelerin topraklann~ortakqll~kveya yancll~kile igleyen veya kendi kiiquk tarlalannda qalqan
miilk sahibi koyliilerin topdanndan aulma ve miilksiizlegtirilme surecidir. "4
6
lu bir biiylik toprak sahipleri gmbu vard. Akdeniz ve Ege'de biiyuk toprak sahipligi, pazar iqin uretim yapan buylik $letmecilikle ortii~urken,diger bolgelerde biiyuk toprak sahiplerinin genellie koy dgmda yagadklann~,miilklerini ortakq~ya da kiracllarla iglettiklerini, kendilerinin ise ticaret ve tefecilikle ugraguklann~belgeleyen qe~itlikaynaklar vard~r.
Ismail Hiisrev Tokin, 1932'de yazdgi rnakalelerde bu durumu ~oyleanlaur: "Ortakqd~k
eden koylii, topnk sahibine istihsal yahut herhangi bir gekilde borqlanm~gur.Kendi hissesine dii~eilmahsulu borcuna mukabil toprak sahibie verir ve elinde bir gey kalmaz. Yqayabilmek iqin tekrar borqlarur. Ekseriyetle buyiik qiftliklerin yan~ndabulunan koylerin hallu, qiftlik topraklannda ortakqlllk etmek mecburiyetinde kaldklanndan toprak sahiplerine
bu gekilde borqlanm~glardr." 7
"Bizde toprak sahipleri ekseriyetle gehir ve kasabalarda oturan tiiccar, esnaf, serbest meslek erbabi[&] ... [Bunlar] ekseriye tediye edilemeyen borqlar mukabilinde koyde toprak
sahibi olmqlardr. Bu vaziyete gore ...koyde terakiiin etmesi icap eden milli sermaye bu
tarik ile gehir ve kasabalarda terakum ediyor ... Bqka memleketlerde gehir ve kasabalarda
terakiim eden bu milli sermayeler, sanayiye, ticarete yahut diger bir ig sahas~naaku$ halde bizde pek kirll olan.m-tiihas~nda
kullanhr. Koyde istihsal olunan fazla luymetler gehir veya kasabaya7fii2 oralardan murabaha kanal~ylatekrar k6ye dBnerN.B
Bir bqka kaynaga gore d( "Murabaha mahiyetinde kredi verenler umumiyetle o mahalin
1
tiiccan veya biiyuk qiftqisidi<9
.--
19. yiizyilin ikinci yansinda, lup bolgelerinde, qogunlugu Ermeni, Rum ve diger gayrimuslimler olan biiyhk toprak sahipleri, verimliligi mracak yontemlere biiyuk ilgi gostermiglerdi. Ornegin, 20. yiizydin ilk on yilinda, yalnlzca Adana'da yaklaglk 1.000 orak makinesi, 100 buharll harman makinesi, 25 qift-buharli pulluk ve 85 buharli pulluk vard.5
1920'lerin baglndaki niifus miibadelesi s~ras~nda,
gayrimuslimlere ait biiyuk qiftlikler, fazla parqalanmadan Tiirkler tarafindan devrahnd.6
Biiylik toprak sahiplerinin yukandaki ahntllarda sozu e d e n bu ozelliklerine kaq~M,kiiqiik koylulugii, igletme o1qe@ aqislndan tanlmlamaya qallgalm 1923-1938 arasmda Tiirkiye tanm~ndabiiylik teknolojik ya da kununsal deggikliklerin olrnadguu goz oniinde bulundurarak, 192011erdekidummu sergilemek iqin ilk kez 1930'larda yap~lanbaz~qah~malara bagvurabiliriz.
1920'lere gelindiginde, ozellikle Akdeniz, Ege ve Giineydogu Anadolu bolgelerinde guq-
Barkanlln 1934 iqin yap@ hesaplara gore, bii qiftqi ailesinin asgari geqimi ipn en qa$ 100
-\...-_
--.-
7.Tbkin. 1. H,, 'Thrkiye
Kby lktisadiyatlnda
lorclanma Sekilleri'.
Kadro, 5. 3, Marl, 1932
s. 34.
8. T6kin, ismail Hisrev
'TOrkiye Kby
lktisadiyatlnda Toprak
Ranb,' Kadro, Nisan.
1932 s.14.
9. Atasagun, Y. 2..
Turkiye'de Zirai Kredi
Kooperatifleri, Istanbul,
1940, s. 158.
1920'lerde Tarimsal [Jretim ve Tarimda Ilk Makinelegmeyi
Tegvik Politikas~
Ilk makineleqtnf
dineminin traktorleri,
Cengii Kahramanaqivi.
,,&In tanmsal uretim fazlaslnln olugtugu 1920'ler diinyas~ndaAvrupa iilkeleri, Ymidiinya'run rekabetine karg~tanm sektorlerini korumaya gallg~rkenTiirkiye'nin, Lozan Antlagmasl'na konan hiikiirnler qerqevesinde 1929'a kadar bu olanagl y o k t u . , ' ~ o l a ~ ~ s ~ ~ l a
1920'lerde bir anlamda zorunlu serbest ticaretci politikalar egliginde Yenidunya'dah bugday ve un ithal edilirken, diger yandan da, tarlmda ilk kez makinelegmeyi tegvik politikaIan gudiilerek, iiretimin artlnlmas~amaqlanh.
Tiirkiye, aglrhkl~olarak bir tahll iireticisiydi, ama slnai bitkilerin de iiretim degerinde
azlmsanamayacak bir pay1 vardl. 1927 Tanm Say~rnlsonuglanna dayanarak, tanmsal iiretimin bilegimi ile ilgili bilgiler Tablo 2'de gosterilmigtir.
2. Tarlmsal ijretimi Yiizde Dagllimr
Tablo
hlilrtu (kilo)
~ r i i np b u
10. Barkan. 6. L.,
'Ciftciyi
Toprakland~rma
Kanununuve
TOrkiyede Zirai
Reformun Ana
Meselelerl', Istanbul
Oniverritn, hrisat
Fakultesi Mecmuas~,
C. 6, Ekim 1944- Ocak
1945, s 90.
ll.T6kin,
1. H. 'Thk
K6ylirrunir
Toprakland~rmal~.
Fakat
Nas~l?'.Kadm, 5. 21.
ikinci Tqrin, 1933, 5. 35.
12 Birinci Koy ve Draat
Kalkmnma Kongrai, A
Seriri, Taklm 22.
Ankara. 1938,
s. 32-33, 43.
13. SarL 6.C.. 'Toprak
Meselelerirniz', istanbul
lhivenitesi iktiwt
Fakulteri Mecml~sr,C.
4, TemrnuL 1944,
5.303. 306.
14. Ravndal, G. 8..
Turkey a Commercial
and Industrial
Handbook,
Washington, 1926,
5.86-87.
dekar gereklidir.10 ismad Hiisrev'in hesaplanna g&e, asgari geqimlik toprak 70-100 dekar
arasmdahr.1l 1936 ylllnda Ziraat Vekaleti, iktisat Vekaleti ve istatistik Umum Miidiirlii@'nun yunittiib "Zirai Anket" sonuqlanna gore ise, net ekili alan olarak 40 dekan kadar
toprak igleyenlerin, kira ve faiz odemeleri, net tanmsal gelirlerinden fazlah, 40-70 dekar
aras~ndatoprak igleyenlerin, kira ve faiz odemeleri ise, net tanmsal gelirlerinin yanslndan
fazlas~ruolugrurmaktahr. Bu dururnda net I00 deku toprabn bile asgari geqime yeuneyecegi belirtilmektedir.l2 Bu donemde nadas o r a n w yuzde 30, yuzde 50 araslnda oldu&nu goz onunde bulundurarak asgan geqimlign iistiinde yer alan 'ona ureticiligin" alt SInlnlu 200 dekar olank saptayan arqtlrmalar da vardr.13 Bu verilere gore, 1923-1938 donemi iqin, nadas dahll onalama I00 dekarllk (net ekili alan olarak 50 dekar) bir qleuneyi
asgari geqimlik birim olarak ele almak miimkiindiir. Diger bir deyigle, koyliilii@n en alt basama$ olarak talumlanabilecek kiiquk koyliilerin, koyliiliigiin biiyuk bir qohnluhnu o l q turdubnu, m a b d a n n sahip olduklan topraklann kendi g e q i m l e ~ eyeunedigini gormekteyiz. Bu nedenle, asgari geqimini bile saglaymayan kiiqiik koyliiliign onemli bir boliimii, biiyiik toprak sahiplerinin yanclsl ya da kiraclslhr. Biiyuk toprak sahipleri ise, ortakqlltkla iglettikleri topraklanndan yuzde 50 iiriin rant almarun yaru slra, tiiccar ve tefeci olarak da kiiqiik koyliiliike dayanan bir sermaye birikimi elde eunektedir.
1920'ler Tiirkiye tanmlnl, bir yabana gozlemci ~oyleozetlemigtir: "Tanmm iki ana diigmanl, go& krz ayru kigide birlegen, tefeci ve kasaba egrafi& ... Kijylii qogunlukla biitiin
y l kendine yetecek kadar hububat iiretemez ... kotii hasat dwmunda, agktan i'lmemek
iqin maddi yardma gereksinme duyar. Adeta hiq gqmaz bir biqimde her ekim mevsiminin
bqmda gerekli tohum ve aletlerden yoksundur. Her defaslnda topraglnl veya genellikle
yuzde 35, yuzde 40 araslnda falug faizle gelecek hasahn~ipotek ettirdigi civar egnfa bqvurur. Sonuqta, borqlann~nadiren odeyebilecek durumda oldu&ndan tiim baglmslz goriiniimiinii kaybederek zeng'i kompsunun toprag~ndaigqi olur. Boylece egilim 'baglms ~ zkoyliiliigiin
'
kaybolmasl yoniindedir."l4
Alan (dekar)
Deger ( T L )
90,l
89,6
Baklagil
3,8
4,O
3,2
S~naibidri
61
6,4
27,2
Tah~l
Kaynak: DlE,
69,6
1927Tnnm Saylmr, Yayln no. 614, Ankara, 1970.
Tahll alanlnln yiizde 57'sine bugday, 9 z d e 26'slna arpa; s~naibitla alanlnln yiizde 35'ine
pamuk, yiizde 25'ine tiitiin ve ytizde 16'slna susam ekilmekteydi. Bugday~nytizde 85'i,6
bolgede iiretilmekteydi. Bunun yaklag~kyiizde 35'ini IS Anadolu'yu olugturan iiq tanm
bolgesi;l5 yarlslndan fazlasinl da, aynl zamanda onemli slnai bitki iireticisi olan Ege, Marmara ve Akdeniz bolgeleri saglamaktayd.
1920'lerin ortalannda tanmn durumu Tablo 3'te bolgelere gore sunulmugtur.
Tablo
3. 1920'lcrde Bolgelere Gore Bazl Tarunsal Giistagekr
Bolgekr
Ekili
CiQ
alm
niifus
Pay1 %
X
Ailc b q m a
etdi alan
1
Tanm
net ortalama makinelen
Tahd
Baklagil
alanr %
slam %
&$nu X
Sinai
b~tki
a l a n ~%
(dew
1. Ortakuzey
19,l
16,4
27,8
25,2
20,3
15,O
4,9
2. Ege
19,O
17,4.
25,2
11,7
175
36,7
27,8
m
12,l
9,5
31,4
6,9
12,l
9,2
13,6
4. Akdeniz
11.3
6.8
40,5
19,3
9,6
6,s
38,l
3. M
5. Kuzrydob
4,7
5,6.
22,O
41
5,l
1,l
1,5
6. Giincydo&
4,3
S,O
202
33
4,7
2,9
0,6
7. Karadcniz
9,9
17,7.
14,9.
10,8
10,l
11,5
6,4
9 Ortadob
7,8
10,5
20,l
1,9
8,3
5,2
3,3
9. Ortagiiney
Tiirhye
11,s
.
100,O
Kaynalr: 1927Tnnm Snym~.
11,l
100,O
'
'
20,l
14,6
12,3
11,8
3,9
24,9
100,O
1m,O
100,O
100,O
ls.o~kuzey,
Ortagiineyw
Ortadogu.
A J O A ~,,zamapns n i m q f e q v
pua3
p q n p u n p q do1 Nnq elre@eq j d ~ zYP,nloP
UIaq F p d
gh
! -eUV
~ JIU0%IAalh J J Z ~ W
$33 p~ maq ' u e q e w q . ,108709 e q q .np
-~I@opas a q aazpuoh~
~ ~ : , ' % 4 ~ ~e 7
p-yn'umpgod
--aiqvd
~~
nak
u ~ awad
e
mmiqm[lrul 6 ~ s a q y l ; n dq2Jadal73
" q e s rrq hu$pa ~ l a nqp o I ( n p h ?@pmsnioq ammSalau?@m ml
-es Gqdeh mpqs d d n adauna odap
m ~ ~ @ ~ , 0OIP
0 0tPi9E61
d n s 'I@nplo 5 m qq mf3dn 705 urn
'a,ooo 992 a EL61 '1dm F M nelo
-eqes y5! urn nmq % n p d ~ pa ~ a l 000 OIZ JPALZ61 zamaua~d~s
'?n
- ~ w a u l pu ~ d ~d P ~ U O usrnm
~ ~ I Y -I,
y z q 705 a ~ 9 8arnsa~rsedqm a m
- n d ha, a p , ~ n l m sapyzal
~
eJ mmsdes p n n d ap amA rr.mSnmpu
oqop nq uaiuaA apu,nsrunsua leu -07 nusaJ vflerrlo1 a q g lIRI
"Z F'VH W s r ' n ~ ~ o ~ ~ e ~ r r -ee ~ l p ldJ m q i 2V nm"r( a J m P
- J m a seBI an "JUJWPJ~~P
-mn% v e m u sszz "51 ~ u m i - q
PUF Q*"I' aqT '~
"'
uap"!JVV-' "wqd 'ue@"" 'I-' ap
-m51ana5~a5ng qqhukp e~n7La1lsed
5 a q m(punp G ~ ~
umuapmyr)
oI
J ~ J ~ Wmwly V P , ~ ~ uJ L~ b ~ h-el nq 1339~qeded@nnnd 000 001
rn OP-SE e ~ n ~ l npl q~ndq +do1
ue10 r~edoql U N , J ~ J ~ JVU
.L
*
,.
- e v @ u ? ng w h p q ~ s a u e ~ w
v I P d !Pad 66
V Y Z ?@P
,Of61 'JqQ@o5 ISdm m q a u e g q
tun uatqedd yalarmlem lemz I!nq
v p d pad ~p+'pur[a% e,OE61
~ ~ S l u ? lu aa ~d ~ arnasal
l ~
- q q 'm[o
r ~ [ egep
u
~~~~~
ap Waq uep
Ep,9£61 ' ~ ~ , z B~l,EE61
E . I lsdes
J o l m ( h w q sl q a ~ g o ng d
sflunrana appem ?q
~ ~ ~ m0s a 8m u~a p 0pplermuzal e m
eqep 01 apzd
aJal!5yd'U ~ J ~20s
A
d e m d e w5yr5
~
epe id $ ~ a qlemq
nplOdqsr --lpy
muelelm cq05 uePmnmle
Jolw ue@5 eller( @e ~ ~
.yr5
eury n7aJllns Japad
p
5
- e l logad '!saurhp nppq m p e $
?IS&!
ununpJo ' h u [ o uapau au
u p n psunre~apTSi w q n g . n p p nu -rsemfieq 1% euodsezqam cp
- q m q vwouoqa d u n p ueSeMod -mlrseure[feq urursnqs ah! 'dnS
etunuos qd ,5Z61 '1se17ou q u o p -np upgaJn '~sempzeunun~n25!les
' n p ~ o d p h 8,pr,
urSnre ypursdes ~ 0 1 7 a~ w1 a l nq - m l epulsars rfeneg e d m a p u u ! ~ a p z d m a d e s v n n d 'rpze 705 ades
sesseq eqtp 'amSalauym p s m m l
E . y a l S p ~ p aJoqen
8
~ a n qLag pap m u e ~qSq! adamali! T J ~ O I!q@
~l
y m y e ~@np
u p 9 apezdaa I ~ E H
nnnqaN euepy ,qn q r m ~ xp~odrlrpa
' ' r n h P d d J~Wl
u!$!I! a@??
anadrpej u@nnnd OOS'LI apufl!
-ualS! apoll]lea unun,OI a p z d u m p JP,Z161 Jl! !5y!5 T J!q ~ P U ~ J ~ E -p
I
p w u e l ep,euepv epn[[lli ng .mfnu -!A V ~ aP,It6t
V
' J p f ~ aL!Paq
a
eu ~ ~ I J I UaI dS y ~ gn ~ p % n q'epurnlli
518uelSeq uru,rSenas eAuna p u u ! ~
-l@p JOlTJl0s aJapkJ$ nlSlNJEl aJ -1selIXl aUnUmU qaJ>J!3~8pU3j3 TQ
-apes rseqmg l e u y ep ng . ~ s h r n m!TJqI !s!q a~!Pala0emPV aPtL061 ,mSnuSr@Sedem~qfeptSdeduepplind
-'Jt'lznl eP W P umle nq as! Jl,SZ6T yoiqen 711 'rpze yad as! rsrdes Eql1"" .SolaN,, !%plrp>S~ p , q ! ~ l a a
.Jlpaqamppa u!mqel ntnpunlnq p a p o l p ~hSqe5 ap!zuag ,npoLnu aP,8061 JAuep~nllndr%T1nded Ju,!q
-alqaty
e u e ~ v d a 0NTZ UFX
JOW
10s xazn VWIO ,,r(=m13-q
p p n w Isalnl aunmnN eucpv
-nq,, s , 9 8 'ep~efi
~
n0 , m h m d o ~
a],f061 .~uSwded~e[amSlle5u!5!
aiamlalf! !spual nun,of 'hun4ep
!samlpasrn!uaq a~al!51j!5 uueignllnd
arap5g5 ~ , O 'Sm@
P
J ~ I V !o, 1s
-el[rreg leu!^ aruos uamaq uepursem
eqJeru , , u a ~ a , ua~aq!~!
,
ue~,o161
.
.
. . ..
.rputq~81azn8 nlol!map lep?ea
'pa7~!S nlokrpaa .~ohmue]Seqaiam
-WJO ~ P , J JP,8061
Y ~ 'a~,?"zl
ap,Z061 ~ ~ W l l J!maPJ!PH
nd
'JQ~W
-1rM e5vplo ep,eduq an q ~ S n']as
-!qe~~quo.@'ale]@uc$ 'es!ueN 'mp
-dy 'aliinlob nmzI uanqp! uap,r6!31
rmp[n[lnd , , Z O B ~ J ,! ~ an ,,~an!10,,
uelo q a J n uc7uaury uep~eplnlpd
,,nS~mSep@odap,euepv a11a83
' e k ~ nlung
l
'IIpJodnunpq zo~eq
~ 9 apu!5!
f
uep1"~ a d y w wn%nq
a1,?161 'nSrunre@es uapJallqomoq
-01 v@i
layareq uualzojeg ,nSRUF(
-ed palzoleq 507~1705 aqep 'Snusru
-I"]" uapoleq jYiq J a s m u e y a q
uepun?nplo m ~ depsnq
q uas ap,ad
- Y J X 'J?S!wl!lr?a8 eP~6L81n P Y
- C J ~! 5 ~ 5' l m l
? @ P , R ~ JTJ
.L
-40 q! 'zoleq uelo !sauPm ueruJsH
mum r ~ u e q d'n~nuosunung .npal
-qamas! q a q u a p a j a p epurseruos
benes '!iial!sedaq r%r~SelnaJu!saJns
knm @ems a q m aduna , r p S ~ r p
-a%lalamapap q![oloqa~ pad ISPAES
ed$a !~uu!guepued a10 .mnpmtuu
nq laud re^ r s e m p n e a p a p an
u a l a q m leenz @JVI~'?O~
~!!py
-la u?amx ' ~ P J O IY
I ~qama '14
-ap ~ ~ d ,mfnrulo
o l uelddel lama
rpauo r p n l k ~ e sq u , a d y n l .~'pnn
papau 31'l'p u@!p 51 u ~ qm u n a
'~pS!m~pq~ 1 J!q4JlaMY
~ aPTu
-od !sampnbqaqm ulmrnl ap ad
-yJ" EpUlSelUOS 1h.k~~
SnlNJnX
-em UUL? u n q p M a z n ~ere[lmu
-q@S ESL P P U W H a l ~ $ N
[PeAaN ' J ~ l ~ raPuuJlau?@W
n
leulz. ~759%u a p , m a l ~ P , O E ~ I
UeJ!ZeH 01 'JeTrpm tpUnJOZ YeUl
- W I U I ! ruaA JJPJmWq V a P
-au ng 'rpre110Anpq qq eqcp u e ~
-TmueT[nq e p m m 'jamrpla p v y
-ya5 epe uapaur5g8 say~a3an n~ely
uala% d,euepy a,\ I!sa7rleg 'u'pdv
'Jrnaf.o[%J epUlENOS dents 81-LL81
r ~ u d y(ynfrmmlfeqedemlrnellnq u
- e v p d !dp ueqa~gan 7aleg m l z s
-mJa ~ J a ~ @V
! 5 IF ~ J W
-SO uedamlo uemnlsnqq appapadel
-?u'pdv a~ a u q q , q a q a u n a pa8
n p q 9Jal,SL81 p a p u!S!5a8 n u
-uel ualtdeL aflualauyem ah ]ale leu
-!z 'uepmuel m[tded elueqes an znqo
~
~
i
Slnai bitki uretimi, az say~dabolgede ve bu bolgelerin iqinde de az say~dailde yobnlagmlgu. Tiirkiye ortalamaslna gore, aiie baglna net ekili alan, en genig Akdeniz, Marmara ve
Ege ile t ~ h l bolgesi
l
Ortakuzey'deydi. Tarlm makinelerinin de Iq Anadolu ve bu luy~bolgelerinde yogunlagtlg~goriiluyordu.
I
Ekim alanlar~n~n
genigletilmesini amaqlayan makinelegmeyi tegvik politikasl 1924'te kabul
Biliyomz:
son viziyerte, Kaiaman'da bir (if~isevdasLzinatim,zi vht. nin~kendisiibqtan g h a n bu yossiz sarmlSn, ~ii,,kii onun ne t e ma
~ iizehe kazmasile yiiriidugiinii
bi h~
yayh ikpudad:
zom ne de sermaye kuieti vard. Ve
L h Tiirkiye ziraati gok yetirjtir- YON^.
mek istiyordu.
.'
Goriiyomz:
B~
Onu, vafua gimdi u ~ u birz riiya
gibi hanrhyomz; hkin o yenilik biu
hakikani, bir vaha idi. Daha d o h su zinatimizde bir dcvre idi. Bu Vafua onun kotii vasltalan, yanm $imdi Anadolunun en umulmadk
devrede Tiirkiye ziraati cin g a r p q a tekruge q h d $ krymetlendirile- yerinde, en sapa koyiinde makinedond~ive delilendi. Birdenbie ta- miyordu, deier fiauria, saulamyor- le~mekdevrinin dokiintiilerini go:
katinin iistiinde p,~ut~ubir.hareket du. B u n a r a h e n Tiirkiyede z'baat . riiyoruz. Bylu avlusunun biu kaleiqine girdi ve bir hamiede makine- bol istihsal kaypmda idi. O n u n s i d e ,boy boy, ~ekillerikay~polmq,
le~mekistedi. Onun iqii bu devreye i@ ijfqi biriken ah tetini makine- parplan birbirine k a q q bi yt&n
m a k ~ cdevresi d e 9 , fakat makine: ye verdi. Bu para ticirci bilangomu- , duruyor. Bunlq her ciiten makine
l e p e k dcvrcsi diyomz.
zun ithalat gdziinc bas& yabanci iskeletleridir. Ve bu kose makine
memleketlere gitti, I$ biiunla bit- mqaWpdr. Oraya $4 u b m y o r .
- Bu dnce mccerret bi 6kir olarak
belirdi, bilihara sozlegn. B a d m me&. Makineye' aylu i b a n t t a ye- . Y a h z horoz bu m q a w bir anh.. ,
aiz~nda"makineli zuaat" paiolasl dirmek lazlm& ve makine$ Tiirkip ;-repol~ggibi gez&iyor.
Diisiinijyomz:
halinde gezmege bqlad. Faliat gok ziraau h a y w . yedirerek .besle4.. ,
,
,...,...
- siirmedi, Tiirkiye'nin en biiyuk ~ e h - ilk mesele, tabiat insam, ileri t&.Ae
d k m m,yli?
H~+,,,h!
rinden Anadolu'nun en 1ss1zkoyiine , @ sslmna binince pkh. 4te bu @:
:.
. ,. .:i, .kat.pfgii
.
. , krtanbi*.
kadar bu parola, biitiin memlekene manda makinc :~+$e&hn ~ t ?:
r4he
saral;l&a.&S~U~gU,,
olmadim. sez>&;,KGys$lar;&
.'"..:"....L.. ....'
,.
.. .-.
pp,ottii.
muz
; ..-.i::-:%-y
.. ~"i*,,
..
.
..
..
.
.
:
:
:
EL;-.
sdnra ter?&niie.d, ,cifgi
air&i&~,
-:..,::: " . . .." .
hdO1uda C.eizl.!
makine . I__ "e, d. ._ _ . ,MOnfF , y di
, ,:.$iip)eslz.
?a*rnakineleje~et~
v h l a n gafil maku~emiitehasslslan
kum&'makini ajanlaii
. . .iidedi, :..:.-' .. . -.: :,;.-$ . - . . .; , . ?. ::'"..b,'% p d a n e+Ji'ik+&i;(:&
.
. . .. - .,,5-$Gaw &ke* ~&fii,--& ;,a;7
. BiriUerinin
$
,
Q&bir
j .Tiirk,.- & Yo]di imakink. m
=rnwlGiin c ~ t i ~ i . ; ~ ~ e i ; ~ ~ ;
'
I
< .
~qvekJiet~e
ve .&sat Veaeti'ne 1930'lann ikind yansmda tanmda
y a z d ~ jtezkerelerle,
~
aaktor y e ~ e h-akkjr kdhmm ycmden gun&$andan at h a s u u istemighr. deme girdib godmektedir.
12.2.1937 tarih ve 3130 sayb kaAtln gekim giiciine dqanarak tanm
. detlerini aimna politikasmm iilke- nunla Ziaat Vcldeti'ne bag olanin tiimMde eddi Lalmara da ban rak harekete gegen Zirai KombiakesimlerGde etkili old*
anlqd- lar Idaresi'ne; m h e ve alctler L
maktah. Bu b& yorelere en slk hayvan satm almak, b~tluve hayvan
verilen amek Polath ydresih. Bu da hastal~klanylamiicadele ermek, k6y
$en
IIIIyapPolath'ya "Anadolu'nun hububat kaIkmnas1 Ile ilgh ~~
mak
yetldleri
venlrmgu.
ambann denilecek derecede iin kaInceleme d o n e m h z iqiide t a m -
6. Kerwteclo4lt1,5. Z., 'Blrde Zlraat
Aletlerl ~eselsl',DdnYm, No 29,Kar~m
1934,1. 198.
7. Slller, O., Tdrkip'de Tmmffl Yapinin
Gelljlmt t923-1938, B@a21$1Oniyenltesl.
.
I
•
Istanbul. 1981,r. 1824.
8. Tekell. 1.-llkin, S., 1929 DYdya
Bunal~m~nda
TO~klyc'nln~ktIsadl
hlitlka
Arayijhri, T~lrklyeBe/gesa//ktkt TddhL
ODTO, Ankara, 1977, 189
9. IstatfstIk Ylli@, 1939-1940, C. 12, r.
286.
r
lh 'Maklne Ma~atllll', DdnJm, No. 5,:
Ekim 1932,r 31-32.
11. Gdkg6l. M , TOrklye Bugdaylari, C. 1.
1935 s 216
r a
i
:
,
''
'
;
,!
~
.
,
,
,
&e
,
,
,
~
goriildxei:,
i
_
j
r
:
:
&
@
u
z
@
> 2..
,
yenin d e s m , ikincilerin ellerinde Tiirkiye'nin yollan, geldiij yerle*: ,.E ye ,&j&dha &Jia@&-,&':
ge~itge~itmemleketlerin Sarflann- . kine benzemiyordu, bu sebe ten ygr! b$du& t a k d i r d ~ ~ & k ~ , i S ~ m ,
.. . ' "',
.''
'
dan (*ma h&lar, a n u n d a n n ~apdad,,~indeledi.
so&ti;$ih":' h ' ' a ' gclecekcir..
.&c*:~nd$%$,
gantal&.,da tiirlii tiir]ii kadb;aala . ' en &tam;li 'yer&de-,h&d&: ?~ifgf.:;,!'; ,>"'
' tekni%,
'
d$&l~ege :'-:
adres dekerleri v ~ d . . :
. gim& de bicanslzl,c&
wlarlasih:
. :zj&
$zb,$, '
B+
SifgiF.bu;$~':.:,
.. .
,.tasdUtl&&& .&*",; ,.'
. ' , i ~miice~edai
' B i i bunlar
~
h a d o l u F-.s&
g6- ,S(j&Jedi,-:, .,;' :.;-' ,.?.,. .. -. ;. .:-f-;';
ziine, kafaslna d e 3 , I&in g6nlhe ~ $m&e
i
ndm&,
girdiler. Ve orada makine sevdasl yapma& bqlad. Laki
ansrvn bi alev gibi parli&.-Nihayet
... .
. fi mutlak @,ti@
Ti&kiyenin deniz kaplan .dm zorlad, M&;
kadx agllda;. DGnyanm dij* bu- de" hid,
&bi;i& ‘d.
ca$ndaki cndiistri, Anadoluya had Ian pargay bigimine ibkmak 'kabil- .' . :, :1.1:
had, 6mek 6mek makine kusmaia .dcrjldi. CifG naqar nddneyi, aylu- . ., , ..$eyket
bqlad.
.
.
.
'
'
" '
"'
,
d..
ll
'
,
.
.
.
> . . '
'
edilen bir yasayla bqlad~.Bu poliukanln iig Onernli uygulamas~goylece ozetlenebilir: (1)
tegviklerden en az 500 dekar igleyen, ya da 1.230 dekar zeytinligi olan, ya da 50 dekar
bag-bahgr sahibi olanlar ile en az 200 kiiSlikbq ya da 50 biiyukbag hayvaru olanlar yaralanabilecek, bu kigiler ve yard~mcdanaskerlikten m u d tutulacaku; (2) makine girdilerine
ve akalyhta giimriik mulfiveti saglmacak ve (3) devlet mall uaktorler, elverigli kogullar~
la biiyuk qiftqilere kiralanacaktl.16
1924'te 70 uaktor saun alan Ziraat bank as^, bunlann 40'1n1qiftsilere kimlad~.Bu y~llarda
Tiirkiye'de 486'sl devlete ait 501 uaktiir vard~.Bu uaktorlerinin 54ii Is Anadolu ve Dogu Anadolu blgelerindeki 16 ilde, geri kalan~Ege, Marmara ve Akdeniz bolgelerindeki
24 ildeydi. Bu 24 ilin ll'inde ise, traktorlerin ylizde 7 2 5 toplanmqa. Bu aq~danAdana,
en onde gelen il durumundayd.l7 ksaca, makinelegmeyi tegvik politikas~ndanen biiylik
pay1 Ege, Marmara ve Akdeniz bolglerindeki biiyiik Sif'tCilerald. 1930'da bu politika sona erdiriiirken, tegvik edilen kigilere biiflk tazminatlar odendi.18
Buyuk Diinya Buhran~ve 1930'lar
Geligmig kapltalist iilkeler, 1929 diinya buhranm~,talebe gore agln iiretim fazlas~n~n
dogurdugunun bilincinde olarak, ozellikle tanmsal iiretimi luslc~trdbirler geligtirirken, Tiirkiye'de de benzer politikalar onuilmigti.l9 Oysa, Tiirkiye'de agln iirctim degil, h t iiretim
soz konusuydu.Tiirkiye ekonomisi, iki onemli kanaldari dunya ckonomisindeki krizlerden
etkilenmekteydi. Bunlar dlg ticaret ve diinya tanmsal iiriin fiyatlanndaki dalgalanmalar ile
d g ticaret iqin verilen yabanc~krcdi hacmindeki degigikliklerdi. 1926'da, Vzde 12,6'hk
bir payla Tiirkiye ihracaunda iiqiincii iike konumunda olan ABD'nin Tiirkiye'den gelen
tanmsal iiriinler iqin giimriiklerinde muayene garu getirmesi, gerck ABD'li gerekse Avru16. Ravndai, G. 8.. age.,
,, pall irhalatqllann verdikleri ticari kredilerin kesintiye ugramaslna yo1 asa.20 Bu karann allnmaslndaki siyasi neden, kapitiilasyonlann kaldvllmas~nak q olan
~ ABD Senatosu'nun Lo17, Cumhun'yef 5
naziran 1924 ve 15
zan Antlagmas1 qerqevesinde saptanan ticaret anlagmasln~onaylamayl reddetmesi, aym zaEkim 1924.
manda "Ermeni az~nllksorunuNnuyeniden giindeme getirerek, Tiirkiye ile diplomatik
18. KdymdSilier, O.,
j'orkrye'de T a r ~ m ~ l iligkilerin kurulmasln~geciktirmesiydi.21 Bu kararln iktisadi yoniiniin zincirleme etkileri
Yapln~nGeli$im1(1923gozlendi ve 1926'dan baglayarak, ticari kredi hacmindeki daralma siirdii, bu nedenle ta1938), 00 yaymi,
,stanbui, 1981, nmsd ihracat olaganiisti etlulendi. Tiirkiye'de 1926'da baglayan buhran, 1929 diinya bus. 19.29 24.
nd~nuyladoruga ulqn.
19. Bk2. Hatipmjlu j.
Turkiye,deZirai
~ u h r a sAnkara. 1936.
s. 102-103; 'On Yilda
Tirrkiye Ziraati,.
m u m s. 16.1933.
20. me EcoWmfs 30
Ekim 1926.
21, .Why
Democrau Defeated
the Turkish Treaty', The
literaryD,ges290cak
1927.5.1011.
zz. meEconomi*f 8
Temmuz, 1933, r. 93-94.
23. Kar~nca,5. 2.
Temmuz 1934.~.11-13.
Buhran ydlannda, Tiirkiye'de tanmsal iiriin fiyatlan geligmig iilkelere gore daha hzh; sanayi mamul madde fiyatlar~daha az dugti. 1929.1932 aras~ndaTiirkiye'nin bqhca ihraq
mdanndaki fiyat dii~iigleri,fin& ve afyonda @zde 73, incir ve tiitiinde yuzde 50, pamukta yiizde 48, iiziim ve zeytinyabnda yiizde 43 oldu.22 ksaca, hem is ticaret, hem de
d~ticaret hadleri tanm kesiminin aleyhine geligti.
193011arda,iktisat politikalar~ndasanayilegmeye oncelik veiidiEj isin, hlikiimet bir yandan
pamuk ve gekerpancan gibi temel sanayi girdilerini desteklerken, ote yandan, bugdayda taban fiyat politikas~giiuneye baglad. 1932'de bqlayan bugday taban fiyat uygulamasmm
amacl, donemin Ziraat Vekili Muhsin Bey'in belimigi gibi, hububat iireticisine yuksek fiyat vermek degil, fiyat dalgalanmaslru azaltmaya yonelikti ve bugday~"...hakiki mkyaslnda degerlendirmekten qok uzak(u)."23 BU konuda, Prof. Dr. Korkut Borata~r'ln,kanld$mlz degerlendirmesi goyledir: "Bir yandan bugday fiyatlan, dolay~s~yla
iicretler diigiik tu-
I
I
I
tularak bir biitiin olarak sanayi kesiminde ve ozellikle devlet sanayiinde fliiksek bir serrnaye birikimi temyosu surdiirme imkan~ymulmlg, ote yandan (pamuktan bir genelleme ya.
i
'
parsak) sanayinin hammadesini~olugturantarlm i i ~ n l e r fiyat
i politikalanyla desteklmmigtir. Bu hammadelen' ge~iigolqude kulhnan ve maksimum E r peginde kogmas~zorunlu olmayan bir devlet sanayii kurulmaayd, bu donemin serbest piyasa kogullan iqerisinde fiyatlarln bu grup gift~ilerinlehine seyredebilme ihtimali, herhalde pek kuwetli olmazd1."24
1930tlarda,Nazi Altnanya'sinln sava? stoku yapmak amac~ylaTiirkiye ve Balkan iilkelerinden, gok diigiik olan diinya fiyaun~nbimz ustiinde fiyat vererek bugday saan almasmm,
hem bugday ekim danln~n,hem de bugday ihncu~~ln
artmasu~daonemli bir rolii oldu.25
Tokin ve Ilatipoglu, 1930'larda hububat iiretiminin niihsa yetecek diizeyde olmad$m,
1
ihrag edilen bugdayln "koyliiniin bogazlndan kestigi miktar" oldugunu belirtmekte,
"koylii bugday1 hymetli meta telakki ettiginden onu paraya qevirmeyi daha faideli bulur"
degerlendirmesini yaparlar.26
Buhran ydlannda, ozellikle hububat yoresi Orta Anadolu'da erkek nufus, vergisini d e mck ve ailesinin gegimini saglmak amac~ylakiiy dqlnda ig aradkmdan, erkekleri bogalmlg
koyler yayg~nlqm~gtl;" ...buhran, Tirkiye'de servet, miilkiyet kuruplagmas~na,yani iktisaden mukavim olmayan koyliiye ait istihsal vas~talanmiktisaden mukavim olan ziimreler
elinde toplanmasma sebep olmugtur."27
hsaca, kii~iikbugday iireticisi hem kentlere go$ ederek sanayilegmeye ucuz iggbcii sagad , hem de kii~iikkoyliiniin tiiketiminden keserek katluda bulundu& bugday ihrac~yla,sa-
Atatiirk, Oman
FifUigi'nde.
24. Boratav. K., "Byiik
Dimya Bunailm~iqinde
Tirkiye'nin Sanayilqme
ve Gelisme Sorunlan:
1923-1939', Tarihsel
Gdkmi kinde Trirkiye
bnayii, Ankara, 1977,
5.10.
25. KdymedSilier, 0..
'1930'larda Deviet~ilik
ve DI Ticaret', B e z i r i
UnivenitesiDergili,
C 6, 1976.
i. H..
'Tfirkiye'de Hububat
Siyaseti'. Turk
Ekonomiri, 5. 1, 1943.
r. 10: Hatlpoglu, 5. R.,
TOrkiye Ziraatinde
Hububabn Yeri vf
Ehemmiyetl, Ankara,
1937, s. 13.
26. Tdkin,
1. H., Turkiye
K i y ktisadiyat!,
Istanbul. 1934, s. 145.
27. Tdkin,
nayilegmenin temel girdileri ithal edilebilh. Aynca, bugday fiyaun~ndiigiikliigii, tanmdan
sanayilegmeye kaynak/deger alugl anlamma geliyordu.
Toprak Reformu Tart~$malar~
28. Uygay. 0. F.. (Zlraat
istatistikieri MiidOrO),
'Toprak
Meselelerimiz'. TGrk
Ekonomisi, 5. IS, Eylirl,
1944, s. 79-80.
29. Sary. 6.C., agm,
s. 317.
30. Tezel, Y .,
Cumhuriyet finemi
Iktisadi Tarihi 19231950, Yurl Yaymlar~.
Ankara.
1982, 5. 353. 357.
3. Cumhuriyei
'Toprak Reformu
Tart~)malar~',15 Maytr
1945.
32. Cumhuriyet,
17 May15 1945.
33. Cumhuriyef 18
May15 1945.
34. agy.
1930'larda bqlayan toprak reformu tartlgmalarmdan anlagidgl kadanyla, hiikiimet, biiylik toprak sahiplerine dokunmadan, toprakslz koyliiye hazine arazile~dentoprak verilmesini amaglanugn. Bu tartynalar s~raslnda,Tiirkiye'de "biiyiik miilkiyetin miihim bir
mesele olmad~g~,"
2.000 dekarhk giftWdere biiyiik miilkiyet denemeyecegi, g ~ i Birinci
i
Diinya Savagl'ndan sonra Cekoslovakya'da bie 2.500 dekarl~kgiftliklere el konmadk yolunda uzman aglklamalan yapimg;28 topraks~zve yoksul koyliilerin "toprak darll$run
nedeni, "koyliiniin sermayesizlirjne, bilgisizligine, zihniyet ve mesleki ahlakla ilgili amillere" baglanm1gtl.29 Ama, koyliiniin "sermayesizligiHninbiiyik toprak sahipligiyle, tefecil~kleiligkisi dile getirilmiyordu.
Yaklqrk on yd siiren toprak reformu tarugmalan slraslnda biiyiik toprak sahiplerinin meclisteki muhalefeti giiglii bir bigimde siirdii. Ornegin 1936'da 1smet Pagalnln, "Yurdumuzda toprakslz giftginin saylsl her tasawurun iistiindedir. En ziyade topragi t h i m edilrni~
yerlerimizde bile, koyliiniin yarlslna yalun bir miktan toprakslzdr" goriigiine kargr, Eskigehirli biiyiik toprak sahibi Emin Sazak, toprak reformu tasansl geri allnusa Beylkkoprii'deki 30.000 dekar topraglm devlete hibe edecerjni soyleyerek, tasanya karg~g~luyordu.
1945'te glkanlabilen Ciftgiyi Topraklanduma Kanunu heniiz komisyonda tarug~luken,
Cavid 0 d 1 n belirttigi iizere, "zarars~z"bir hale getirildi, 1948'de Cavid Oral tanm bakan~oldu ve 1950 segimlerinden once, kanun, higbir ozel arazinin kamulagunlamayacab
bir bigime sokuldu.30
Toprak reformu tarugmalan slraslnda toprak reformuna kary olan baz~milletvekillerinin
goriigleri gu noktalar euahnda toplanmlgu: Tasandan acl duydugunu belirten Seyhan milletvekili Cavid Oral'a gore, Tiirkiye'de toprak darh$ yoktur. Ama, zeki ve gahgkan Turk
koyliisii modern vasrtalarla donanlmam~gu.Ona gore, "Bu tasan gahsa biiyiik ziraati menederken, devlete bizzat biiyuk ziraati yaparmaktadlr. Devlet igletmelerinin maliyeti ise tasawur edilemeyecek kadar yliksektir.I13l
Kendisi de biiylik toprak sahibi olan Adnan Menderes tasanya iligkin goriiglerini goyle dile getiriyordu: "Ziraatte geri durumumuz toprak mdkiyeti rejiminin elveri+spli@ndende@dir. As~rlarcageri kallpmlzm sebebi, zirai ve iktisadi sahadaki geriliktir. b a n kaldrdk
Fakat vasltah ve vasltaslz vergilerle giftginin yukiinii arurdk. Tanm b a k d b y a h z hatah
istatisdkleri tanzim etmekle miikellef bir kadro gegindirmekten bagka ig yapmad. "32
Halil Menteg, 50 dekara kadar kamulqnrma yapdabilece@ni ongoren 17. maddeyi gok
tehlikeli buldu~+nu belirterek goyle diyordu: "Kasabalardaki hallun yiizde 805 bu durumdadr ... Sayllan 1 milyona yalun olan bu giftSiler orta s~ruflarh.Bunlan sefalete mahkiim
edeceb. Bu orta smf, bujuva s~rufidr.Ve demokrat bir memlekette tasfiye edilmez, takviye edilir. " 33
General Naci Ozdeniz'e gore ise: "Benim 'mal~m'dedirjm bir geye bu tasan Imahn d e g '
diyor. Nigin benim m h a k a q ~emniyetim sarsis~n.Memleket genigdr ve iglenmemig yerler goktur. Bir yandan h~ikiimetkombinalanyla genig arazi igletmekteyken, bqkalanna vermek igin nigin benim mahmdan alsm. "34 Tasaruun lehinde konuganlar ise sosyal adaletten
soz ederek, bu tasanyla orta igletmele~kalhlmay~pguglendidece@ni sawndular.
lkinci Dunya Savay Y~llar~
Savag ylllannda, savag ekonomisi kogullan geregince, devletin ekonomiye miidahale alanlar~
geniglerken, 1937'den beri devletgiligin bir biitiin olarak gevgetilme politikas~da siirdii ve
devlet miidahaleciliginin ozel sektore zarar vermemesine ozen gosterildi.35 1940'ta yimiliige giren Milli Komnma Kanunu, gerektiginde zorunlu iicretli qallgma getirirken, ekilen her
40 dekar arazi igin bir qift okiiziin "milli miidafaaUyakatlu amaclyla devlete verilmesini ongoriiyordu. 1942 Varltk Vergisi ise, hakslz kazanqlan bir defallgna vergilemeyi hedeflemigse de uygulamada, abrlrklr olarak az~nliktiiccara yonelmigti. Savagln bailnda tarrm mahsulleri fiyatl serbest birahlmq, hlzla artan fiyatlar nedeniyle Toprak Mahsulleri Vergisi konmug,
ayr~catahllda iiretirnin belirli bir b6liimii, diigiik fiyatla zorla satln almmlgu.
1938-1948 aras~ndakisavag ekonomisi kogullan ve enflasyon, gene1 olarak sermaye birikimini, ozellikle de tanmdan kaynaklanan sermaye birikimini hlzlandrd~.Ornegin, 1938'de
500 TL olan bir vagon bugdayln fiyatl 1942'de 10.000 TL'ye yiikselmigti.36 Bu donemde piyasalan biiyiik olgekte bugdav saglayabilen qi&i ve tiiccar, biiyiik kirlar elde eta; koy
dlglnda yagayan biiyiik toprak sahiplerinden ve yoksul koyliilerden toprak satln alarak, igletmelerini daha da geniglettiler.37
Savag ylllannda, tanmda sermaye birikiminin bir gostergksi de istanbul'a gqiin hzlanmasr oldu. Istanbul'daki fabrikalann, savq kogullari nedeniyle devlete k q "resmi
~
taahiitleri"ni yerine getirmek igin gece giindiiz gahgmasr, Istanbul'a bagka illerden iggi goqiinii hzlandud~.Tiiccar ve zengin koylii de hem iglerini genigletmek, gayrimenkule yaunm yapmak, hem de eglenmek igin Istanbul'a gelmekteydi. "Anadolu'nun'muhtelif bolgele~de
yiiksek fiyatla mahsul satmaya imkan bulan veyahut ithalat egasl yiiziinden biiyuk kklar
temin eden tacirlerin, iglerini genigleterek Istanbul'a a!un ettikleri gergek bir olaydr. Anadolu'daki sermaye birikmesi ve ticari gehme yiiziinden meydana gelen yeni tiiccar tipleri
Istanbul'un maruf magazalann~satln almaktadr... (Gq,Istanbultdaki) eglence y e r l e ~ i n
miktanru da arurmlgtlr. Anadolu'dan gelen kasaba tiiccan ve zengin koyliiyii eglendirmek
igin, galglh gazinolar gogalmlgtlr. Bu gazinolarda ekseriyetle Anadolu prlulan soylenmekte, koylii hyafetine girmig kadn artistler, Konya'n~nk q ~ khavaslnl taklit ederek rumba ile
kanpk oyunlar oynamaktadrlar."38
1950: Bir Diinum Noktas~
35. loratav, K..
Ikinci Diinya Savay'ndan sonra,ABDye Diinva bank as^. azedismis iilkelerin onceTGrkiye'de Devlet~IIik
. . .
(1923
1950), Ankara,
s=iii
" m o d e m l e e vani traktor p
. . . . 1962. s. 174-177.
tikini, daha sonra da tanm iiriinleri ihracatlna oncelik tamyarak
36. Yurt ve DGnya, 29
"
t arudvor ~ a z - ilktqrin. 5.20, 1942
siiriivordu. 195011erdeapitalistsistem kendini "made
a"
geligmia i i l k e l e ~kallunmasmn da modem diinya ile iliqkileri sayesinde g e r ~ e k l e v c e ~s. 293.
u
..
savunuyordu. Iligkiden kastedilen, azgehmi? i i l k e l e ~d s ticaret ve v
h sermavegygini s e r b e s t l e u i , bu alandaki engelleri kaldmas~yd.
195011erdeABD'nin yardim, kaknma kredileri, ABD sermayesi, ABD'nin siyasal ve kiiltiire1 degerleii ile kimi kurumlamn azgelimigler diinyas~nagumesiyle, once baz~sektorlerin
alanlanna d o b vadan, kendiliijnden
ve ken& k&ihcsleyen, Qama avama bi&&~mwreklesecefj ongoriiliivordu.
-
n
m
*-
37. HGseyin. A,, 'KbyliJ
Igetmeleri Kirqllyw
mu!'. Yurt ve DOnya,
Eyli~l,5. 33, 1943. s. 333.
38. Hirseyin, A,
'Istanbul'un Ni~fusu
Neden Art~yor?',Yurt
ve DOnya, Temmuz,
5. 31, 1943, s. 238.
tarlmsal iininler. aubvnnsiyonia, yaii
devlet destcgiyle, diiqiik tiyatla ihraq
edildi. Bu politikl 1972.73 yllldr~na
kadx siirekli bir iiretim fazlaslna neden oldu. Bu vlllarda, ABD'nin SovABD'nin 1929 diinya b u h m slra- yetler Birligl'ne ihras kredilerinin
s i d a baglamg~tmmi komma politi- yiizde 75'ini vcrii~csi,aynca qok ucukalan, Ikinci Diinya Savag~sonras~nda za bugday ntmx~yln,diinya p i y d a da siirdiiddii ve diger iilkelerce or- nnda ticari dolag~mdaolan bugdayn
nek alind. Bu polittkalann ozii, hu- 3/4'iiniin Soqtetler'e akn~asl,biiyiik
kiimederin yliksek taban tiyatlan be- bi htlik ve tiyat mlglna 11eden oldu.
lirleyerek, iiriinii saun alma ganntisi 1973-74 diinya bunallnu, peuol ve
vermesi; aynca urctim danlnm hslt- tanmsal iiriin hyntlannln dttmasllla
lanmas~ k q d i g i d a siftrilere prim eglik eden puaral krizle (sabit kur siasimgelellir. Bugdenmesiydi. Bu politikalu~ngeregi teminin b~ralulmas~)
olarak, ig piyasada tanmsd iiriin fiyat- day h t l i ~ ~ nk a q ~,UD, ~iftjilerille
lanni yuksek tutabilmek isin ithalat uretim a l a n ~ n genigletmeleri
~
isin
yasaklan getirildi ve clde biriken fazla ucuz kredi vermeve ba~ladl;198O11e-
1kinci Diinya Savagi
Sonrasrnda ABD'nin
Diinya T a m Politikasl
re gelindiguide q i n iiretim yeniden
bit sorun oldu ve (iftqi borqlan
1930'1ardaki durumu andmr bit duzeye geldi.
1950'lcrde M D , A\.rupalnin bugday
ve siit iiriinlerini korumas~rukabul etmi!, buna k q d i k Avn~pa,ABD1den
selen yem h~nlerineithalat kotalan
p da giimnik vergisi koymam~gu.'tVmpa t m ayddanmn iistiinde durmayn baglad~ktansonrl (1954) .UD
tanmsd iirlin ihracan ve yiyecck yardlml biiyiik ijlsiidc Tiirkiye'nin de anlannda bulundu%u azgeligmig iilkelere
ydneldi.1
ABD yiyccek yardlml ve d 3 u k tiyatla
tanmsal iinii ihracan, go$ azgelig-
mi? iilke tarhndan, sanayilegmelerine
kallunmalanna varhmc~olaca$ i(i
hevesle kabul edildi ve burlBD de az~eligmigiilkeler arannda yeni bir iligkmin baglangici oldu. ABD, iiretim
fazlalklanndan bu bigirnde kurtulurken, ABD'ye yerel p d a r l a d e m e
yaplyor ve ABD hiikiimeti bunu o
iilkede istedigi bigimde kullanabiliyordu. Ore yandan, Tiirkiye orneginde de goriildiigii iizere, bit yandan
kallunmada tanma ve ihrag e d d e b i
tanmsal iiriinlere oncelii venlirken,
ote yandan yiyecek yardmi ve ucuz
ihracat bi~imindegelen ABD bugdaylm, bubday iireticisii ylkama ugratmamas] i(i hiikiimeder yiiksek taban fiyat politikas~uygulamak z o m -
da M y o r ; bunu da para basarak gaplyorlardi. Geligmi~ iilkelerden farkli
olarak, Tiirkiye ve diger azgeligmig iil.
keler, 195011erde, tanmsal ithalata
k a q ~gumriii duvarlan ya da ithal kotalanyla kendi iiretiulerini komyamadlar. Ciinku GAIT hikiimleri geregince, bu lilkelerden serbest ticaret ilk e l e ~ uymalar~
e
istenivordu.
1945'te yiyecek iiredminde kendinc
yeten azgeligmig ulkelerin q o h , bu
politikalann ba$lamas~ndanyaklag~k
20 yd sonra, bugday ithalauna ba@rnh hale gel&. 197011erde, daha
iince hiq bugday ithal etmeyen Afnka, Asya ve Latin Amerika iilkeleri,
ABD bugday ihracarlnln yiizde 78'ini
hyordu.1 1972-74 krizinden soma
'!
borqlanrun odenebilmesi i f i 3:'.
Diinya iilkeleri, yeni ve egzotik iiriinlet p da gigcklerde ihracata doniik
uzmanlqmaya yonelmek zomnda
kaldr. Topraklam bu amagla kullarulmasl, ithal yiyecek b a $ d $ i u daha
da amrdi. . .
.
I
:
i
.
1. Friedrnann, Harriet, 'The Political .
Economy of Fwd:a Global Crisis', New
Leff Review, 197,1993.
2. Friedrnann, Harriet 'The Origins of
Third
wesfion,
World
(der.)
Food
Bernstein,
Dependence,'
H; Crow,
The8;Food
Mackintosh, M; Martin, C., Monthly
Review Press, 1990, .s. 20.
'
.
39. Bkz. Rostow. W. W..
Stages of Economic
~ r o w t h A, Non
Commun~stMan~festo,
Cambridge
Press, 1960.
Marshall Plan1 Traktorleri Geliyor
Bu sure$ b ~ uga$n,
r
kalluga gegmeden once pistte yavag yavag ilerlernesi~iebenzetiliyor ve
azgeligrnig iilkelerin de belirli bir anda "havalanaca$" ve ieligrnig iilkeler diinyas~nadogm
uq~cagnailigkin kallunrna kuramlan ortaya q~hyordu.Bu tiir modernlegme kurarnlar~nda,
geri kalrn~giilkelerdeki toprak miilkiyeti diizeni, bu lilkelerin geleneksel kumrnsal y a p ~ l ~ven
deger yargdar~,kallunrnan~n/modernlegrnenin onundeki bagl~caengeller olarak goriildiih
isin, bunlar~nBau diinyas~ndakilerebenzetilrnesiyle, kallunrnmn oniiniin afddcag~belirtiliy0rdu.3g
lkinci Diinya Snag1 sonras~ndaMarshall Plan1 qerqevesinde y u ~ t u l e nABD viyecek
yardl. .
.
rnl, saugl, kredileri ve boylece dhnabilen traktorlerinin etkisi, Avrupa iilkeleri ile 3. D~inya
iilkeleri aras~ndafarkl~l~k
gosterir. ABD, Avrupa ile Japonya'da tanrnln yeniden canlandr ~ l r n a s ~yonelik,
n~
k ~ r g ~ l anlagrnal~rla
~kl~
y i i ~ t i i l e nve lusa siiren bir tanrnsal yard~rnpolitikas~giiderken, ozellikle 1950'lerin ilk yar~s~ndan
ba~layarak,yardlrnln~nbiiyiik bir boliirniinli 3. Diinya iilkelerine yoneltrnigti.
1950'lerde Tiirkiye'de de bu kallunrna stratejisi benirnsendi; kallunrnada tanma oncelik
verilerek, Marshall Plan1 qergevesinde saglanan yardrn ve kredilerle tanrn kesirninde olaganiistii h1z11 bir tr&&$rne
sureci ve kovlerden ken.-
Yogun traktorlegrneni~iarifesinde 1948-1954 y~llanaras~ndaTiirkiye'de yqdyan ve Tiirkiye tarlrnl iistiine qal~ganbir h e r i k a l ~sosyal bilirncinin New York'taki kururnuna gonderdigi raporlardan birinde, Marshall Plan1 traktorleriyle ilgili ilginf bir sapt~maylakargl-
ne &p oldugu goruluyor
1950 1991 arasmda bolgelere gore
traktorlefme~~
ge$-e
b d d b
da (Tablo 2), 1950'de hdemz, Ege
1950 1960 donem~,uaktor sayes~nde
ve Marmara bolgelenrun bqlanlgcta
yaygin tanm teknoloj~smegecq done
oldukca y o h n uaktorle~meduzeylen
nu& Bu donemde ekh a h QUL
&t cehc~ydTurhye'mn bolgelen
yzde 18171denvuzde 2919'a
arasmdh goreh traktor pay aq~s~ndan
19'Ota gehdbde' Ozeme
meralar 1991'~g e h d b d e , Marmara bqlan
sumlerek acdan topraklarla, ehm
g c t h konumunu komrken, Ege,
alanlan dogal suunna ulqnqh 1
ozelllkk de hdemz bolgesmde goreh
uaktor pay artarken, Guneydob'nun
1950-1991
arasmda traktOrle~medelu
bolgesel P a y komdub goruluyor
1991 h n m Sayurn venlemden, Ege
ve Marmara'da butun toprak gruplannda, dger bolgelere gore daha
yuksek blr traktor sahphb gozlemrken, Akdemz'de 50+ dekar grubundan bqlayarak bu e 9 m belugdep
yor. Tablo 3'ten godebdeces g b ~ ,
hububat bolgelennde ~ s e(1 8 9
Tablo 2. Bolgelere Gore Traktor Say1 ve O r d m 1950-1991
1950
%
1952
%
1971
1 Ortakuzey
3Marmara
4
5
6
7
Akdemz
Kuzeydob
Guneydob
Karademz
8 Ortadoh
9 Onaguney
TURKlYE
1991
%
1 379
2 562
1484
14
26
15
4421
8 063
4561
14
26
14
20 179
26213
18.833
17
22
16
127 932
151 822
110.482
18
22
16
3 002
32
318
185
30
0
3
2
7 097
477
1968
609
23
1
6
2
20 621
22 79
4450
4460
17
2
4
4
74969
16 415
24035
51 488
11
2
3
7
263
680
9 905
3
7
100
1181
3.038
31 415
4
10
100
8 407
13 380
118 825
7
11
100
50 204
95 475
702 822
7
14
100
Tab10 3. Toprak G m p h Gore Traktor Sahibi Aileler-1991 (X)
1- Ortakuzey
%
- &
-
1950=100
,
_
68,2<,
,
87J . . . .
.
lq~yoruz."Egcr hfarsh~llPlan1 tanm makineleri tahmin ettigim gibi koylii* kente goqe
zorlarsa, nasll yq~yabileceginidiigiinemivorum. H I Z ~tamsI
hz11 bir sanavile~me~le
birlikte yiiriimezse, topraktan koparllan ve bqka wh-!rngan
hallun onemli bir b i j l i i m i i ~ h m~etirir,..Uzun donemde bir dellge kumlur dernck
kolay. Ama bu ~radaon binlerce insan ekonominin qarklan araslnda ezilip yak olacakur...
Sanavilesme vr q n e l e g m e s i avnl sevin iki &...
Bana oyle geliyor ki 20.
yizv11 u ~ ~ a r I ~ k ~ n ~ b ~m:hsd ~e r~i ~a gui bmi ; t e k , h , ~ ~ ~ p ~ j ~ b i ~ . , t o p ! u n ! ~ .
spkmak... bunu tehlikeli bir yok e t ~ ~ ~ ~ & n ~ u bu~ makineleri
~ d . .degil
. ) dostla1
nmln, en biiyiik diigmanlmln bagma gelmesini bile istemem ... Baulan traktor bir silahla
kargllagunlabilir mi diye diigiinebilir. Bunlara, Amerika'n~nortabauslndaki toz firunalarln~
i
(erozvon) diigiiniin derim ... Geqen yiizy111nsonu ve bu yuzyrlln baglndaki krsal kesimden
i
sanayiye bu@k goqii ve ac~lr... miicadeleleri diigiiniin ... Her $eye ragmen bizirn AmeriI
i
ka'daki makinelegmenin evrimi dogal bir siireci izlemigti; Tiirkiye'nin durumu gibi dgarldan zorla ve basluyla d~yaulmamqu.
0'"
Traktorlegmenin ilk doneminde, Tiirkiye'deki Amerikan Yardm Tegkilau, bu olayln etksinin aragunl~nas~
icin Siyasal Bilgiler Fakiiltesi Profesorler Kurulu'na ortak bit aragurma
oneris'inde bulunur ve 1948-1952 y~llann~
kapsayan aynnul~bir araaurrnaya baglmr. hagurma sonuqlar~1954'de Tiirkiye'deZirai M a h i n e l ~ ebaal~g~yla
yaylmlamr31 Bu aragurmanln onernli bulgulan goylece ozedenebilir:
* Traktor saylsl artarken, sift h a y m saylslmn azalrnas~nedeniyle arpanln goreli onemi
azal~yorve makinelegme sayesinde en qok bugday ve parnuk ekim alanlar~genigliyor. Makinelegmeyle birlikte,~opraksaun alma da aruvor ama traktor sahipleri en qok, kiraclllk ve
ortakqll~kyoluyla igletmelerini genigletiyor. ":. traktor miibayawyla, yeni arazi sann alma
ihtiyacl bir arada geligmigtir. Miilkiyetteki bu genigleme hem aym koy hudutlan iqinde,
hem de bqka koy s~nulanmagmak suretiyle wku b ~ l m u ~ t u r . ' ~
* Yeni toprak saun alanlann yuzde 85'i kendi koyiinden allyor. a-n
to~raklana
ylizde 64% daha once tamamen, viizde 13% lusmen iglenmektedir, yiizde 23% ise bm
r
. " T m n ve h m e n islenmekte olan ara-bnin
miilkivetine ggcmesi kuciik i$leunelerin biiyiik i s 1 ~ - e .
' N
f- u r n .
{ W d a n , Institute
I
of Current World
Affain'teki, (New Yotk)
\
Waiters. Rogen'a
! mektup 8 Agustor 1949
<DR
36, s. 20, 36.
41. JOrk@'deZirai
Makinalapna, Ziraatre
Makina Kullanrlmar,nm
Dogurdugu Jeknik
Ekonomik ve Soryal
Mex-leler Ozen'ne BC
Arqctrrma, Ankara
Univenitesi S i y a l
Bilgiler FakOltesi
Yay~nlar~.
No 39-21,
Ankara. 1954.
* Makineli qiftqilerin sapn aldg~,taniamen ya da lusmen ialenen topraklann daha once
ozellikle Ege ve Marmara'da kirachkla, gene
kimler tarafindan iglendigi arqnnld~g~nda,
Ege ve Giineydo$ Anadolu'da ortakqdlkla iglenen topraklann, Ona Anadolu'da ise sahibi mafindan iylenen topraklann satm almdlb goriiliiyor. ".. makinelegen ialetmelerdeki
miilk araziye katllan ve daha once tamamen veya lusmen iglenmekte olan arazinin yiizde
64'ii esasen sahlbi tarafindan, ylizde 24% ise kirac~tarafindan, yuzde 12'si de onakq~ve
maraba tarafindan iglenmekte idi. Demek oluyor ki miilkiyetteki tevessii yiizde 7 6 nisbetinde sahibi, kinc~,ortakp veya maraba marifetiyle iglenen arazi aleyhine vuku bulmaktad r . Ku~iikmiilkiyetin bblece buHk miilbiyett yer terk edrji, iieerindt durulmaja dger ~osyal bir olaydsr"(abq). ...makinalaamarun zirai i~leunelerdedogurdub temerkiiz, daha ziyade, ortakfll~kve kiraclk ~eklindekiigletme sisteminin inkigafi suretiyle tahakkuk etmiatir (...) malunalqma ve onun neticeleri olarak igleunelerdeki temerkiiz arazi ihtilaflanna
yo1 aqmq ve ihtilaf saylsln~artlrmlghr. ihtilaflann en qok armg~bolgeler Orta lbadolu ve
I
I
1I
i
I
@
,4kdeniz biilgeleridir (...) Koyliilerle gehirliler araslnda ihtilaflann en yo@ oldugu iki bo1ge; Akdeniz ve Giineydogu'd~r."~~
* 1945-1952 araslnda her bolgede makinelegmig i~letmelerinortama biiyiikliigii artmakla birlikte en fazla arug Orta Anadolu ve Giineydo@'dad~r.
* Makinelejmeyle birlikte qikilige baglayan aile orammn yiizde 15'le en yuksek Giineydogu Anadolu'da o l d u b saptamr (genel ortalama yiizde 4) ve bu ailelerin yiizde 83'ii
kendi koylerinden toprak saun al~r(genel ortdama yiizde 38).
* Traktorle~meoncesi qiftqilik yapmayanlar~n@ ~ d e61,4'iiniin kasaba ve gehirlerde yagad ~ g bu
~ ;ailelerin yanslndan fazlas~nlnise (yiizde 53) esnaf ve tiiccar oldugu belirtilir.
3 * Ote yandan, traktorlegme yuziinden igsiz kalan ortakq~lannbiiyuk qogunlu&nun lame
leu olarak tanm i~lerindeqdquglm saptayan arqurmaya gore, traktor yiiziinden ortava Qkan toprakslzla$maen cok Akdeniz ve Giinevdoiu'da&, Ozellikle Giineydob'da toprakslzlagan ailelerin bir lusmlnln devlet araziiini, orrnanlan aqarak qiftqilik yapmaya bagladb,
digerlerinin kasaba ve kendere go$ ettikleri saptanmaktadr.43
../--
Traktorlegmenin ilk ylllannda kiiqiik koyliilere yardm amac~ylabir denemeye girigiliyor.
Ankara Vilayeti 1950'de ilk taksidini odeyerek 12 biser diiger ve 38 traktor al~p,Koy ihtiyar Heyeti'ne teslim ediyor. "lki seneye yalun bir zaman siiren tecriibeler sonunda, makinelerin ihmal edildigi (...) kullan~lmas~
hususunda pek qok ihtilaflann dogdugu tesbit
edildi. Bu tegebbiisten (...) vazgegilerek makineler sanld~ve proje tasfiye edildi.""
rraktorle$rnenin bir diier etksi de ozellikle 1952'den sonra koy ortak mah olan meralarp elume
kaynabndan voksun b~rakuk~
iqin krsal gelir dasmlnln daha da bozulmaslnda edih
1950'lerde Tar~msalYap1
Cumhuriyet doneminde, toprak dagdlmlna iligktn veriler ilk kez 1950-1952 yllannda
topland ve bunlar il diizeyinde 1950 Ziraat Sayrms Neciceltn' baqh$yla 1956'da yaymland.& 195O11erintanmsal yaplslnl biiyiik olqiide bu kaynaga dayanarak saptayabiliyomz.
Bu saylma gore, koylerde vasavan 2.760.304 ailenin 336.860'1 toprakslzdr. Iglenen alana
gore yapllan degerlendimede ise, iqinde topraks~zlannda bulundub 2.527.800 aile, toplam 19.451.940 hektar topra$ iglemektedir. (Tanm saylmlarlna gore toprak miiikiyedne
iligkin veder, bu kitaptaki "Tiirkiye'de Toprak D a g l m ~Ustiine Bazl Notlar" bqllkh yazlmlzda sunuhugtur.)
1950 saylnuna dayanarak yapubmlz hesaplara gore, toprak daghmmn en adaletsiz o l d u b
bolgeleridir. Akdeniz ve Ege ticui
tarunln en geligkin o l d u h bolgelerken, Giineydogu Anadolu bu apdan en geri kalmg bolgedir. Akdeniz ve Ege'de biiyuk rniilkiyet, biiyuk olqekli pazara yonehk iirenm anlamma geIirken, Giineydob'da azgeliynig tanmsal yapllara iizgii bir biiyiik toprak miilkiyeti yaplsl
vard~r.Toprak temerkiiziiniin yuksek olduh bolgelerde, igledi&i toprabn tamarmna sahip
olan aile oram Tiirkiye ortalamalanna gore diiaiiktiir. l g h a y m olmayan aile oraru ise en
yuksek Ege bdgesindedi Kentlqmenin y o h n o l d u h Marmara'da 500+ dekar topra$
olan igletmeler onemli deEjldir; bu bolgede i$letmelerinyiizde 82,6's1 100 dekara kadar olan
iic bolge slras~ylaAkdeniz, Giineydoh Anadolu ve&
'
a,A ~ ~ ,34,99.101,
, ~ ,
135.137.
43.
129.Age.,
5.
126-127,
u,age., r. 103.
45. ~ k zHirsch.
.
E.,
~ r ~ , " ~ ~ ~ , v O n
Columbia Univeniv
Yo't1970,
&, Tc Barvaa,et
Istatistit umum
~
.. ~
no'371, ~ n k a r q1956.
~
toprak grubunda yer almakla birlikte, diger bdlgelere gore yan-mal sahipliknin en yuksek
oldugu yoredir. Tablo 4'tkbu dort bdlgenin baz~ozellkleri gosterilmi~tir.
Tablo 4 a. Geligm4 Bolgeler ile hgdiqmirj Bir Biilgeye (Giineydob) iligkin GBstergeler (1950)
Ci(i ailelere o r m (%)
Tiirkiye
Ege
Ma1sahibi
72,6
65,l
6 3
62,O
63.7
Y m - d sxhibi
21,5
29,5
32,7
25,3
15,4
I$ hayan1 olmayan
21,6
24,6
17,3
19,9
16,9
26,O
15,O
23,O
40
Traktor %
Akdeniz
M-ara
Giineydo$
Tablo 4 b. Geliqmig BBlgeler ilc hgeligm4 Bir BBlgeye (Giincydob) iligkin Giistergeler (1950)
C i p aile oran~(%)
Toprak grubu-dekar
Tiirkiye
Ege
Mman
Akdeniz
Giineydob
4 0
62,l
65,5
51,l
53,2
46,6
50.99
21,a
23,4
31,5
a5,4
2a,5
100-199
10.3
6.7
13.4
8.9
18,l
500t
24,s
29,6
63
54,4
32,8
Kayna!c 1950 Tanm Saymr
1950 Tanm Saylm v e d e ~ kullanarak,
i
Tiirkiye hsal gelir dagdm~konusunda oncii bir
qalqma yapan Eva Hirsch1in47bulgulanna gore, t ~ ~ ~ I ~ ~ ~ ~ ,
psrnda doin~danbir iljzki-vard~ve hdkj daklhmda d$b&&fi&&~kh g0@jy2Hirsch, iiriin g e l i ~ d e toprak
,
dagllirnlna gore iok daha biiyuk b i adaletsizlign olmaslru, daha qok makinele~migolan buyuk qiftlikle~en
uninleri yeti~tirrneyeelveri~liEge ve Akdeniz bolgele~debulunmaslna ve aym bolgelerdeki kiiqiik qiftgilerin genellikle gegimlik tanm yapmalanna baglamaktadr.
1960'larda Tar~msalPolitika
47. Hinch, E., age.
196011aryaygln tanm teknolojisinden, gtibre, ilaq, iyi tohumluk ve sulammn onem kazandg~yo@n tanm teknolojisine geqia ydlandu. Artlk birim toprak veriminin mnlmasl
amaqlanmaktadr. Sanayi oncelik olmaslna ragmen, bu donemde de tanmsal destekleme
politikalan siirdiinilmii$ir.Ustelik 1950'lerden farL olarak, 1960'larda iilke ekonomisi
ve tanm, dg rekabete k a q ~korunuyordu.
&
r
~
d
~
Tanmsal destekleme politikalar~nlnetkilerini belirleyebilmek iqin oncelikle ilgili iiriiniin
iiretildigi i~letmebiiyiikliigii dag~hmlnave pazarlama onnlanna bakmak gerekiyor. Konuyu agmak iqin iki iiriinii ele alacag~z:Bugday ve pamuk. 1963 Tanrn Say~mi'nagore, ropd ~ r m
lam 3.100.850 koylii aileden 2.011.316'~1bugday, 97.208 aile de pamuk yea~tiriyor.48
1970 Tanm S a y ~ mverilerine
~
gore bugdaym pazarlanma oranl F z d e 32, pamugun yuzde 99,4.49
Bu iki iiriinii iireten i~letmelerindagdlm~Tablo15'teghterilmigtir.
48. DIE, 1963 Gene1
TaffmSayfmf
Ornekleme Sonuybn
yayln no 477, Ankara,
1965, s. 22, 26.
49. Bkz. F~nar,M.;
K6ymen/Silier.0..
Tlidiye Tarfmfnda
1970'lerin bqlnda DPT'nin yap@ hesaplara gore, asgari geqimlik top& miktan Tiirki- /$letmeler Ararr
Bogazici
yelde 70 dekar, bugday bijlgesi 1g Anadolu'da 80 dekar, pamuk bolgesi Akdeniz'de 40 Farklflqma,
~niverriteriY a y ~ n l ,165,
dekardr.50Bugdayda yaklag~k100 dekardan sonra pazarlanabilir bir miktar ortaya q~kmak- irtanbul, 1979,1.36.
[a&. Bugday yeti~tirenlerdenyuzde 18,6's1(100t dekar toprak grubu) toplam bugday 50. DPT, K~rsalRefah
Politikaiar~&el ihtirar
iiretiminin yans~ndanfazlasln~(ylizde 54) iiretmektedir. Bu durumda, destekleme allmla- Komiryonu Destekleme
Alt
nndan yanrlanan grup, dogal olarak en gok bugday iireten ve pazarlayabilen bii* iglec- Politikalar~
Komiryon Raponr, 1976,
r. 9-10.
me grubudur.
Cumhunyet d o n e m d e top& so
Toprak Reformu
m h - (omdemek
~ ~
amauyla kabul
Qbdan ve Tam,+mdm*edlen Clftqyl Topraklandrma KaCumhuriyer'in ilamyla 1945 tarihli
CiftGyi Topnklanduma Kanunu'nun
kabuliine kadarki donemde, toprak
diizeni ve miilluyet siteminde ternelli
bir 41em ve deg4iklik yapdmanugttr.
Bu ilk donemde yap~lanlarozellikle
savqlann yo1 aqu$ yhtllardan, niih hareketlerinden d o h ihtiyacl
olaylann y a r a l m sarmak amaclna
yonelrmrjtir. S a y , ayaklanma, qluya
harekcti gibi olabiistii dununlar dgmda, toprak bunalum geken yerli
halkla ilgh ilk hiikiim 1925 yh Biitge Kanunu'nun 25, maddesiide yer
alrmgar.1 Bu m d a "$ark manadu
d&de muhtag ziirda tevziye edilecek araziye dair kanun (1505,
11.6.1969)", "$ark vilayeti ile Beyaut, Erzurum ve Coruh vilayetlerinin
bazl paqdannda muhacir ve s ~ b h lann yerlqtirilmesi ve yerli {igilerin
topraklandu~lmasl b d a kanun
(2502, 14.6.1934)n ve goqmen,
miilteci ile gijgebele~topraga yerlegtirilmesii amag giiden "Iskin Kanunu" (2510, 13.6.1934) vb. gibil
yasama onlemleriyle toprak hukuku
alarunda baa adunlar atllrmg ve 1944
ydma kadar 11-12 milyon doniimlik
arazi dabtllmyhr.3
Aynca, 1935 tanhinde I6leri Bakanh b tarafmdan Toprak iskin Kanunu
geklinde bir 11k toprak h u n u pmjesi
hazulamg, 1936 ydmda Atatiirk,
"Toprak kanununun bir neticeye varmasm... beklerim. Her Tiirk F i i ailesinin geginecerj, galqacab toprab
ma& olmasl behemahal lazundu"
dzleriyle, bu kanunun gere$ne deijunigtir.4 Bununla birlikte, kurulan
&giitiin yetersizlirj, plans~zve pmgramsu davranmalar yiizunden, 1945
ydma kadar yapdan gler hig de bqanh olmarmgbr.5
h r u l m a s l , gollem kurumas~ve nehulenn doldmhnas~y~a
elde edecek
topraklar d a b n l a c a k ~
nunu, bu alanda en onemli agama sa- Bu topraklann yetigmedirj yerlerde,
ydabilir.
ihtiyacl gidermek iizere aynca Toprak
4753 Saydl Ciq,iyi
Kanunu hiilriimletioe gore: a) Vak~fTopraldanduma Kanunu
lar, b) Ozel idareler, c ) Belediycler,
Ikinci Diinya Savql'ndan sonra, nii- d) Gerqek kijderle ozel hukuk kigileh u n biiylik bu gogunlugunun gesi- M e ait mziler, kamulqunlarak { i mini topraga baglmg old& Tiirki- giye dabtllacaktu!
ye'de, gerek gene1 ekonominin gclig- Genig toprak miilkiyetinin slmrlandmesi, gerekse tanmsal n i i h u n yqa- nlmasl k u a h n ~berumseyen kanun,
ma standarduun yukselmesi yolunda 0x1toprak miilkiyetinin tavan smlnbir tanm ve toprak reformuna ihtiyag IU 5000 doniim olarak belirlemigtir
Bununla birlikte, bu smnn kesin olBu ihtiyagla hazulanan kanunun hii- mad@ go~lmektedir.Gen$ toprakkiimet tasansl gerekgesinde, iilke ta- h biilgelcrde kamdqhrma s m n m
nm ekonomisinin geri durumu, ozel- 5000 donum olmasma kaqhk, dar
Wde toprak mdkiyeh yaplslrun ve bu top& bdlgelerde "gerekh tesisleri
ve d o n a m olan ve duzcnli bu $dlyaplm blr sonucu gbl gozuken or
tagag amb gen blr lgletme r e j w de sahib1 tarafindan igkthekte buelvenp~zhbyleanlaulmakta ve bu ya- lunan arazi" d g i d a 2000 dijniimden
dektlnlmek IS- yukan topraklar kamulqtdabilecekp~ ve ~gletmeq ~ m
tenmektedu 6
tir.
CIftqy Topraklanhma Kanunu'nun Ote yandan kanunla, bir adun daha
amaglan 1 maddede d e g e m I d a anlarak, 'topraksu veya az toprakh
sekdde
ortakgdar veya tanm i~ilerit d n a) Arazisi olmayan veya [email protected] dan iglenmekte bulunan m i . . . dagift~ilcdebu h u n geregince toprak- $tmaya esas t u d a n miktann . ug
landnlmakn kabul edilenleri, aileleri katl s d b m e blalulmak gartlyla yukaik birkte geGmini saaayacak ve ig- nda yazlh g i q ve lggdere dahulmak
guglerini degerlendiuecek olgiide ara- uzcre hulagunlabdu S d b m e blziye sahip b&
b),
K e n d i l e ~ em- rakdacak olan arav 50 donumden
zi verilenlerle yeterli arazisi bulunup qa& olamaz" geklrndeh 17 madde
~
isuhsal vasltalan cksik olan t j i d e r - sryie kamulqtuma s m m gerebde
den muhtag bdunanlara, kurulug, 50 donume kadar mduebdmek ~steonarma ve gevirme sermayesl, c d ve rmgar 9
canslz demirbq vermek; c) Yurt top- Bu kaynaklardm sailanacak topraklaraklanm surekh olarak iglcnmcsmi M dabtlrmndan yararlanacak olanlar
saaamakhr.7
kanuna gore oncelikle ve smlyla:
Kanuna gore topraksu { i i e top~
a) Kendlslni veya d e s m h g arazl
r a k l a n h a s l ifin ilk planda:
SI olmaylp, bqkalanrun aravslnde ora) Devletln hukum ve tasanufi~veya takghk, h c h k yapanlar, b) Kendm
ozel muhyet almda bulunan m ~ , tun veya d e s w m l s l yetmeyen
b) Kby, kasaba veya gehrin o m mah qlftqller, c) C q t h tanmsal egum kuolan arazinin ihtiyag fazlasl, c) Sahibi mmlanru blurenletden arazlsl olmabulunmayan arazi, d) Batakhklann Y ~ X
r
veya yetmeyenler, d) Tanm ~gghbyle Duzenh blr gekdde ~glenrmgtopraklagegienler vb 'du lo
nn 5000 donumden yukanslll kamulqh"la"
arazl ve bedel o l ~ a odenen
k
~d gecen kavn&Jarla hsdere ;ut arau .
3
z~lerden
a) ~~f~~~~~~
para Tablo l'de gostenlmqu
~ ~ ~ K~~~
a k Otel yandan,
~ 1962'ye
d ~ kadar
~ bu~kanun
nutnun
mesmden sonfa gerebce, borglanduma geklide dakg lSlenmeyen mlm tamaml, b) Bola" toprak ve topraklanman d e
Tablo 2'de g o h e k t e d i r
O n a k q k ve h c h k l a lglenen arazlMI 2000 donumunden fazlas~,c)
Toprak d a b t m , bu
koylu a
h
slrun y l k ortalama geqlm mar&
olan 10 ton bugdayk gelu geurecek
bu norma gore yaplhqtlr Bu norm,
y a h w faktom 500 mm'den q a b
elan kurak bolgelerde 15 d~numle
260 donam, yab$ bolgelerde 10
donumle 100 donum a r a s i d a h
Boqlanduma gekhde koyluye dabd a n t o p r a b bedeh, verpde kaylth
'
Tablo 1.
Kamulynrmr Kaynab
Ozel Idare
Bdehyeler
VaMar
bdcncn Bedcl
Kamulqanko Toprak
Ddniim
m1
22 400
500
(TL)
1 087 376 08
367
375
7 108 00
600 165
486
4 593 676 26
596
900
14 870 64
Ozcl &ylcr
174 693
967
3 144 405 98
TOPIAM
798 221
328
8 847 436 96
Zuaat Baokas~
Tablo 2.
Yd
Calqdan
Kay S a y s
Top&&
Yerli Aile Sap1
D+tllan Toprak
(doniim)
Tahsis Edilen
Toprak (doniim)
Halm El& Bulunan
Hazu Toprak
1
.
d e g e r l e ~4 kah iizerinden belirlenG t i r . Bu borcun odemesine, borglandmadan 6 yd sonra bqlanacak ve
ijdeme 20 ylda tamamlanacakur.
1x1 ve toprak komisyonlasizli@e a$& bir belgedir
v e t l h azalmasl SO~UCUUUd o h ramaz."
yeter'
Aynca, yurt t o p r a k l d ~ i i r e d012- . Yine bu anayasamn bir "Kallunma
rak iglenmesi i ~ i nkonulan kamulagnr- ~ l m @ongoren
m
129. maddesi uyama kurallan, yani topragm siireldi 4- nnca kurulan Devlet Planlama Te$kilenmemesi halinde kamulqanlmasl lau'ysa toprak reformunu;
nu, uygulamada beklenen sonucu koflu; dinlen+me, odatma vb. gibi .. a ) iglemelerin genigti@n tayin ve
do+amqur.
Gergekten, toprak- dunmhda' bu ilkenin: ge~erlili@ tespiti, b) Toprak toplulqtmlmasl, c)
s ~ veya
z topnh yetersiz olan qiftgile- kalhd 5618 say1 h u n u n W r - igletmelerin rasyonallegfilmesi, d)
ri, gegierini saglayacak olpde top- luge 'rmesiyle iglemez olmqtur. ortak.d~ ve kirac$k Sartlanrun
dii.
raklanduma ikesinden hare ket eden Topnt;lan&an ailelcri ba&ms~zblbu kanun, topraklandumada biiyiik rer 4lemeye k a q m a y ve lggiig- du.
ozel m i i l k l e ~kamulqt~nlmas~yla
el- lerini degerlendirecek ekonomik b i Plan'm reform konusundaki ilkeleride edilecek topraklardan yararlana- &rime ulqunnay~ ongoren kanun, ne uygun dqen bu anlay~glahukukm q , dar ve elveriyjiz toprak kay- aym ailenin onarma ve gevirme ser- p ve tanm uzmanlanndan meydana
naklan i$de amacuu gergeklegthe mayesiyle, c d ve canslz demirbqla gelen bu k d tarafindan 4.8.1961
olanabdan yoksun kalmq!.
Dii- donahayg~ndanoturii, dabulan tarihinde Bqbakanhka sunulan 86
zenli bit gekilde iglenmig olsa bile, ge- toprakm randmanl~bir gekilde ya- madde ve 3 gegici maddetik bir
nig 0x1 miilkletin 5000 doniimiin- nrlanabdmelerini saglaymam~gur. "Toprak Reformu Tasans~"haz~rlanden fazlasuu kamulqmayl ongor- Aynca, kredi ve donatun yardmlan
'dii@ hdde, 4753 sayd kanun bu kanunun amaclna uygun bir ~ k i l d e
tasansun hareket noktasl,
old an ancak 174.694 doniirn toprak ve ihtiyag du~anlarayapilamarm$nr.l3 Reform
"yurt t a n m m gehgudmesi, toprak
saglayabilmigtir. 1947-1962 yllan ksac% Tiirki~e'mbugunku topr&
varhk- ko-as1
ve tanmla ubaaraslnda 360.353 ailenin igleunesii dram,sozii gegen kanunun ne ol~ii- . .-refahlmn
saglanmas,
;gin
koyulan norma ulagurmak i s n de bagarh o l d u h u ortaya koymaktasarrufve igletilme.
18.067.668 doniim toprak d a b d d - tadu.
siyle ilpi toprak statiisiinii yenideo
kna gore, bu 4te kullarulan ozel
Cihgiyi Topraklanduma Kanunu'nun diizenlernekfltir.
miilk toprak ancak yuzde 0,8'k bir
bqanslzhb
ve Tiirkyenin [oprak ve Bu ilk Top& Refomu bun
Tasaorana varmaktadr. Bu bhmctan 4tanm so~nlaniungiderek abrlqma- nsl, miBirr& Hmmeti donemin+yi topraklandmna hazineye ait topOsman Tosun,unTm
raklann da&!na.slndan oteye gege- SI, 1960 iktidar degigiklignin en de
onemli iiriinii olan 1961 Anayasa- kanll$
hazulanar&
memistir. Aynca yerine ve z a m a
s1'm Tiirkiye Cumhuriyeti'nin ik 4,8,1961\de ~ ~ b ~ sunulmq
k ~ ~ l ~ &
gore dabdacak hazine topra$ kalanayisaslndan farkh olarak 37. madhunlqma
olanab bulamamadkga; odaklam, verimi duguk
desiyle toprak miilltiyeti a l m d a oz- mgnr,
topraklar~n dailurnlna gegilmigtir.
lii ve buyurucu hiikiimler koymasma
10Kaslm 1961'de goreve
Bazl topraklann iyilegtirilerek dabd- yo1 agrmgnr.
CHP-AP koaliiyonunda Tanm Bakamast i$ele a l ~ m qAz~ topraCrh
.
'~evlet,t o p t a b r e d i o l d iile
elan G ~Od.m
t
yeni
bircok yeni giftqi adesi yaradnqnr.
tilmesii gergeklgtimek ve topnkslz bi tasan,he komisyonda gorii$iilmeOzel mulkiyette bdunan topraklar olan veja yeteri kadar toprab bulunetmi(cir,
uzetinde oteden beri o d p , kuac~ mayan &+ye toprak saglamak ama- den hiilriimet
ya da ranm qgai olarak galqanlara bu clyla gereken tedbirld h, bun, iki"ci lroalisyon doneminde Tanm
topraklann dabtllmasl yoluna hemen bu -&la
d e g i tkl~eleri-, B,*
?hmet imen'! (YTP)kOlug gidhemi$tir.'l
ne ve gegideke gore
ge+. - w o n d m geri d d b bu tasan, bii0 t e yandan, kanun uyannca, 16 ydda
gijsterebilir, ~
~gift<sinin
~
l@k d ~e b W $~ u r n, s j m a yine de
sahip
ko-, k~m's~ondaele fiamarm~ur.
ctakt~m4lemlerinin 34.887 koyden 41etme mglanna
yalmz 5.157'sinde b i d * olmas~, laylqnnr. Toprak d a $ m , ormanla- .25 kahk 1963'te kurulan 3. koalisuygularum igm eldeki kadastm kurul- M kiiphesi veya diger toprak ser- yon (honii) hiikiimetinin Tanm Ba- ''.
SmlLi
'
.
.
k m olan Turan $ahin, 115 maddek
bi tasm hazulatrmqhr.16 Ilkece Milli
Birlik Hiikiimeti'nin tasans~ile biiyuk ol@de uzlqan bu t a s m o n
dan aynldb noktalar goyle ozetlenebilir :
Bir kez yeni tasanya iki yeni m a ( eklenmigdr,
a) Tanmsal, ekonomik ve sosyal gelifmeyi gergeklegtirmek amac~ylabuLunduklanyerlerde bu yonlerden Mh h l m a l a n n a imkin goriilmeyen
aiielerin Bakanlar K d u karanyla
bqka yerlere kalhlmalam ve yerlegdrilmelerinisaglamak,
Bakm olan Turan K a p d z a m m da 3. Iniinii Hlikiimed'nin hazlrlamq olduh toprak reformu kanun tasansmda koklii deijgkIiklei'ineydana
getiri1mi.j ve toprak reformundm
umulan sonuglan saglama olanaklan
ortadan kaldmhgnr. Gergekten yeni
h~ikiimet,baz~~evrelerceanayaraya
aykml' ve "ulkede rejimi &&hici,
kutsal mdkiyet hakkm m a y a n bu
tasann olarak nitelenddenla bu reform tasanslnda temelden dehiklik-.
c..
y a p m g ~ Once
,
mag rnaddesuu
temelden debgurerek konuyu butt
b i toprak dabhrm ve lyi igleunechk
cercevcslne
sokmustur lq
. .
b) ~ g l i l i$IetmeIerIe
r
ade ~gleunelen- Reformun amacl bblliun&dedekihum
mn tek bqlanna yapamaydcaldan ig
kum, "ama~,F~$~YI t o ~ r h d u m a k
len yapmak! top1um kalkmrnaslve re- ve topraklann iw b i sekiIde kletilmene yardmcl o h a k amaclyla kooperanHer kurulmasm~sadamak ve t e p k
etmek.
Bu tasanoln yedklennm en onemli-
-
mgm
-.
..--""%,-.
,-... ..-
M temel anlaylr,~
olmq ve
bu
top& reformu tasanlan kanunlqma
olana$ bulammgbr,
1
1
1. Yawz F, 'Toprak ya da Tar~m
Reformu'. SBFD, C 22.5 2, s 33
2 Tarfrn 8akanl1#1Zmat Kanunlm, S 679,
Ankara 1950, r 96,366
3 Tfirkdooan 0,Tdrklye'deKdy
h)olojIs,nln Ternel So~nlafl,Atatark
ilnlvenltes~Yaylnlar~,No 76, Erzurum,
1970, s. 85.
* A ~ ~ O5 Y TSo ~ a Refornunun
k
Hukukl
EsdsIarl, Ankara, 1964, s 130
''
YavUz' F" agm'
33
6.Akroy. S., age,$ 131.
7.4753 byh Ci&lyI Toprakland~ma
Kanunu, Madde 1, Zlraa Kanunlar~5618
say111kanunla deg~plrllenmadde, Yavuz,
F., wv, s. 34.
/skJn,Bakanlf#! Y11l1kBd/ten!
Tasanya "duzenh ve rasyonel ~$lenlen 9 . ~ & # age, 5 133.134
topraklar" l ~ mkoruyucu b i h i i h n 10. Ad! gqen kanun, M 34'
- 11 Adlgqen kanun, M 14
konu~mustur
5.9
-
I
Tablo 5. Bugday ve Pamuk Ureticilerinin lrletme Biiyiildiilderine Giire D a y u r u
Bugday
iqletme biiyuldii@i
(dew
Pamuk
Toplam ifletmelere Toplam iitetimdeki
@re (%)
pay1 6)
Toplam igiermelere Toplam iitctimdeki
@re (4;)
pay1
6)
-50
57,06
17,17
59,28
25,lO
51-100
2429
20,42
26,80
2 1,46
101-200
13,20
21,50
6,72
19,04
$45
32.01
7,19
33,51
8,9
0,Ol
0,89
201t
Devler Ifleuneleri
K a y n k 1963 Tanm Sqnmr, s. 22,26.
Prof. Dr. Giilten Kazgan'm qalrgmasma gore de, 1950'ler ve 196011arda,tek baglna bugday, devlet siibvansiyonundan en biiyuk pay1 almakla birlikte bu, bugday iiretim degerinin ancak yiizde 1,4'ii kadardr. Uriin degerine gore en biiyiik siibvansiyonu ise tiitiin,
Gay, gekerpancarr ve findk ahyor. 1968 verilerine dayanarak yaprlan hesaplar, bugday destekleme politikasrndan en qok, bu iiriinii yetigtiren igletmelerinyuzde 3,2'sini olugturan ve
pazarlama oranr yuksek olan 200+ dekar grubunun yararlandlbnr gosterigor. Ote yandan,
omegin, kiiqik igletmelerin egemen oldugu qavda destekleme alrmlarr dogrudan kiiqiik
iireticiye ulaprken, pamukta biiyuk olqekli qifiqiler daha qok desteklendi.51
Bugday taban fiyat uygulamas~run,asgari geqimlik toprab olmayanlar aqrsmdan sonuqlan
farkh oldu. Bu grup, piyasadan bugday saun almak durumunda oldu& iqin destekleme
politikas~nedeniyle olurjan goreli yliksek bugday fiyatlanndan, zarar gordii.
Ozbudun, E; Ulusan, A,, Holrnes & Meir Publishers, 1980, s. 234.
Tanmsal iiriin destekleme politkalanrun, kusal gelir da@lurulune yonde etkiledi%e iligkin,
gelir da@m konusunda qahgan Ulusanl~ndegerlendirmesi goyledr "Tiirkiye ekonomisinde 1950-1974 doneminde tanm ile tanm-dgr sektorler arasmda, gelinn yeniden da9rmmda b q d olundugu iddialanru destekleyemiyoruz. (...) Y h e k destekleme fiyatlanndan,
girdi subvansiyonundan, devlet sulama projelerinden ve teknolojik geligmelerden hep biiyuk
qifiqider yararlanmrg ve bu geligmeler, egitsizlikleri amrma yoniinde olmurjtur."52
Tiirkiye'deki durumu ise goyle ozetleyebiliriz. 1950'lerde bqlayan y o h n traktorlegmede
kullandan agu ve toprag] derinden siiren uaktorler, erozyona yo1 aqmg ve toprabn en verimli iist tabakalan yok olmqtu. b ~ dozlarda
n
kullandan tanm ilaqlan, bitlulere de zarar
verdi. Giibrenin ancak yuzde 20, yiizde 30'11 bugdayda, biiyuk bu boliimii slnai bitkilerde kullaruld ya da detejan sanayine kayd. 1963-1973 doneminde, bugday iiretiminde
y o b n tanrna iligkin girdilerin ve bugday ekim alanrllln arunasma k q h k , verimlilik artrnad.s5 1980'e gelindignde, Tiirkiye'de yeterli miktarda gubre, ilaq ve tohumun, zama-
Iqlcrme biiylilliis (Dekar)
52. Ulusan. A. 'Public
Policy Toward
Agriculture and Itr
Redistributive
implications', The
PoliticalEconomy of
Income Distributionin
Turkey, s. 138, 146.
Yogun Tar~mTeknolojisinin Etkisi*
196011arda,ABD Uluslararasr W n m a Orgiitii tarafindan, tanmda "yegil devrim" teknolojisi donemine girildigi agkland. Yuksek verimli tohumlann, belirli bir teknoloji paketiyle kullanrld~bndaolaganiistii verim aruglanna neden olacab ve bu teknolojinin toprak reformu geregini ortadan Mharak, tanmda gelir dabhmr adaletini gergeklegtirecegi savunuluyordu. Yeni teknoloji, bql~cabugday ve pirinqle ilgiliydi. Tiirkiye dahil birqok iilkede, 1965-1975 doneminde belirli bijlgelerde bu teknoloji uyguland. Yiiksek verimli tohumlann ancak beliuli oranlarda, sulama, giibre ve ilaqlama ile b q w L olabilecegi on go^liiyordu. Bu nedenle hukiimederin ithal girdileri desteklemesi ve sulama p r o j e l e ~ eh z
vermesi istendi. Ama birqok iilkede, teknolojik pakedn ongordii@i oranlann tutturulama&@I, gird subvansiyonunun maliyetinin qok yuksek oldubnu ve ancak igletme sermayesi olan ya da ucuz kredi kaynaklanndan yararlanabilen biiyiik qifiqile~bu teknolojiyi
kulldabildigini belirten arqtirmacdar, 10 $Irk uygulama sonuqlanru degerlendirdikten
sonra, bu teknolojinin tanmsal gelir dablun~rudaha da b o z d u b ve onemli iiretim arglanna neden olmadgl sonucuna ulqular.54
Tablo 6. Bugday Ureticilerinin Dsteklerne Politikasmdan Y a m l a m a OranIan (1969)
51. Kazgan. G.. Tar~mve
Gelme, lrtanbul
Onivenitesi iktisat
FakOltesiYaylnl,
Istanbol, 1977, s. 508.
Destekleme politikalanrun etluleri
aq~srndan 1960-1985 donemi iqin
aralmnda Tiirkiye'nin de bulundugu 18 azgeligmig iilkeyi araguran
Diinya Bankasr uzmanlanrun bulgulanna gore, bu iilkelerdeki sanayi
komma politikalannrn yiiksekliginin, dogrudan ve dolaylr etkisi, iq ricaret hadlerini yiizde 30 oranlnda
tanm aleyhine bozulmasr oldu. Dolay11 olumsuz etki yani "eksi koruma" aqrsrndan Tiirkiye birinci iilke
konumundadr. Bu qahgmaya gore
de tarrmsal destekleme politikalanndan en biiylik olqiide biiyiik qiftqiler yararlanrrken, geri kalan lursal
hanehalklan gerqek bir gelir kaybrna ugradr ve tanmdan, tanm drgrna
biiyuk bir gelir aktanmr oldu. Oysa,
geligmig iilkelerdeki tanmsal destekleme politikalanyla tanma gelir aktanlmrgu.53
iqlerme (%)
Dsteklcme Politikas~ndanYamlananlar (%)
1-10
20,2
Kaylpta
11-25
38,7
Kayl~ta
Kay&
Mann, Charles, K T h e Effects of Governrnenr Policy on Income Distribution: A Case Study of
Whear Production in Tutkey Sice World War
II* nc Political Economy of Income Dihbvtian in Turkr?; der.
53. Schiff, M.; Valdes.
A,. 'The Plundering of
Agriculture in
Developing Countries',
Finance
Development
and Mart,
1995, s. 44-45.
54. Bkz. Keith, G.. m e
PoliticalEconomy of
Agrarian Change, 1979.
55.30 Kas~m-1Araiik
1978'de. 'Bugday ve
Pamuk Oretiminde
Teknoloji Sorunu'
OstOne Ankara'da
yap~ianbir toplant~da
sunuian garO#ler.
bzetleneng6~flerisu
uzmanlar ikri
s~irmristijr:AO Ziraat
Fakbltesi'nden Prof. Dr.
Orman Torun, DPTden
Orhan Sayg~deger.
Planlama Genel
MOdurlOgO'nden
Nurettin Ay ve Yusuf
ErgOn.
labilecegi inana hep giiglii olmuytur. 1950'lerde traktorle~menin,1960'larda yo& tanm girdilerinin kullan~lmaslnln,beklenen verim syramaslna ya da ihracat patlamas~nayo1
agmamaslnln igsel nedenlerinden biri kummsal diizenlemelerin yapdmamas~,bir diger neden ise, k u l l d a n yeni teknolojik girdilerin d~gabaglml~l~brun
getirdigi sorunlardr, Ithal
girdilerin siirekliligi ve Turkiye tanmsal kogullanna uygunlu& saglanamam~g,dolayls~yla
pahah ithal gird subvansiyonlan, enflasyona yo1 agan etmenlerden biri dummuna gelmigtir. Ote yandan desteklerne fiyatlan ve al~mlarln~n
etlusi, tanmsal gelir dagll~m~m
daha da
bozucu yonde olmqtur.
68. Byerlee, 0.. 'The
Political Economy of
Third World Food
Imports: The Care of
Wheat', The Political
fconomy of
Development and
Underdevelopment,
McGraw-Hill, 1992,
5. 306.
YAPISAL DEGIZME
Gulten Kazgan I
Tanmdan kentlere biiyiik bir goq olmaslna kaqdlk, guniimiizde Tiirkiye niihunun hili
yanslna yalunlmn tanmda olmas~,t a r n sektoriinde koklii bir yaplsal donugiimiin geqeklegtirilemediginin gostergesidir. Geligmig iilkelerde n i i h u n sadece ylizde 5 ile yuzde 10'u
aranndaki bir boliimiiniin tanmla ugragmasrna ragmen, bu niifus hem kenrleri doyurabilmekte, hem de onemli rniktarda ihncat yapabilmektedir. Ornekin, diinya bugday iiretiminin 2/3'iinii ve bugday i h r a c a ~ n ~yiizde
n 95'ini geligmig iilkeler saglamaktadr.68 Tiirkiye'nin ve diger azgeligmig iilkelerin bugday ihracau patlamas~ndanmedet urnmasi gergekgi olmadl$ gibi, ucuz bugday ve diger tar~msaliiriin ithalau karglslnda, tanm iireticilennin ayakta kalabilmesi de zordur. 1990'lara gelindiginde, " kaknma" kavram~gibi, tanm sektijriiniin de neredeyse unutulmas~,bir rastlanu olmasa gerek.
i
i
i
f
Tiirkiye Cumhuriyeti'nin kumlug siirecinde ve kumlugu izleyen ylllarda oldugu gibi
1980'li ylllan kadar da, tanm, qegitli bigimlerde yaplsal degigim ve doniigiime tanlk olmugtur. Bunda, bir yandan Kurtulug Savagl'nln yaratub gogler (miibadele), hiikiimetlerin hazine ~ n z i s dagltmas~,
i
kentlepenin yamtug1 q gqler, h1z11niifus aroyl, daha once ekime
elverigli olmavan topraklann yeni ya~nmlarlakullan~maaqlmas~,merdann tarla arazisine
doniigtiiriilmesi, traktor kullanlm~n~n
yaydmas~,ara girdi kullan~m~~lln
yay~lmas~
gibi karmqtk sosyoekonomik siiregler etkili olmugtur. Bir yandan da iktidardalu hiikiimetlerin tanm iiretimini tegvik etmek ve tanm piyasalannl diizenlemek igin yaram$ yeni orgiitler ve
kummlar ile iiriinlere ve girdilere u y y l a h g ~fiyat destekleri devreye girmigtir. oyle ki,
1930'lu ylUardan itibaren baglaulan bu siireg, ister liberal ister orta-sol hiikiimetler iktidarda olsun, 1980'li ylllara kadar kesintisiz giunigtir. 1930'lu y~llardaToprak Mahsulleri Ofisi'nin, Tanm Kredi ve Tanm Saug Koopentifleri'nin kurulmas~ndan1940'11y~llardaZirai
Donaum Kurumu'nun devreye sokulmas~nave CiFtqiyi Toprakland~rmaKanunu'nun yiiriirliige girmesine kadar; ya da 1950'li ylllarda tarrmsal destekleme politikaslnln yayglnlagtlnlmas~ndan1960'h pllann sonundan itibaren (Ye$ Devrim'i Tiirkiye'ye aktaracak bigimde) yaygln kunyasal giibre kullammlm destekleyen ya da traktor kullammlm yaygnlaguran politikalara kadar; 1970'li y~llardatanmda destekleme politikaslnln iyice yayglnlagunlmaslna kadar, yeni kummlqmdar ve politikalar giindemden hig d@memigtir.
Tanmda yaplsal doniigiim ve geligme, dogal olarak, aym zamanda ekonomideki luzl~sayllabilecek yap~saldoniigiim ve geligmeden piyasa kogullan yoluyla etkilenmigrir. Sanayiley
me-kentlegme siireci ve gegitli hizmetlerdeki geligme, ihracaun arunasl bu arada saydabilir. 1950'den 1970'li ylllann son geyregine gelinceye dek, diinya ticaret hadlerinde tarlm
iiriinleri aleyhine onemli bir olumsuz trendin ortaya g~krnamas~,
hiikiimetlerin d ~ ticaret
$
korumas~yoluyla tanma destek vermesine ve tanm piyasalanru diizenleyen kamu kummlann~ngirigimlerine rklendiginde, ig ticaret hadlerinde onemli bir olumsuz trendin ortaya
glkrnas soz konusu olmamgtlr.
Oya K
m ProJ D*.
Bogado ~niversitesiEkonomi Biiliimii
Nihayet, her donemde tanmda geli~meve yaplsal doniigiimiin temel yarn olan altyapuun
olugtun~lmas~da giindemden hig diigmemigtir. Koy yollan ve anayollann yaplml, koy
elekuiklendirilmesi, sulama iqin barajlu ve su kanallanrun yaplm bunun fiziksel temelini
olugtururken; koylere okul gotiiriilmesi, tanm tekniiyenleri ve miihendislerinin yetigtirilmesi, kurslarla iireticilerin egitilmesi vb. altyapln~ninsani ternelini olugturmugtur. Demokrasinin yerlegme siirecinde tanm sorunlanrun goziimiiniin kolaylap$n~ aynca vurgulamak
gerekir.