Sayı 24 Kış-Bahar 2007 - İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi

Transkript

Sayı 24 Kış-Bahar 2007
G. Ü. İ. F. adına sahibi
Sorumlu yazı işleri müdürü
Editör
Prof. Dr. Kadri Yamaç
Prof. Dr. Korkmaz Alemdar
Prof. Dr. İrfan Erdoğan
Yardımcı editörler
Doç. Dr. Gamze Y. Özdemir
Yrd. Doç. Dr. Cem Yaşın
Araş. Gör. Özge Güven
Dr. Esra Keloğlu-İşler
Gazi Üniversitesi
Gazi Üniversitesi
Gazi Üniversitesi
Selçuk Üniversitesi
Yayın kurulu
Prof. Dr. Levent Kılıç
Prof. Dr. Bayram Kaya
Prof. Dr. Merih Zıllıoğlu
Prof. Dr. Sacide Vural
Prof. Dr. N. Gürkan Pazarcı
Prof. Dr. Seçil Büker
Doç. Dr. Nazife Güngör
Prof. Dr. Peyami Çelikcan
Prof. Dr. Raşit Kaya
Prof. Dr. Dan Schiller
Prof. Dr. Vincent Mosco
Prof. Dr. Stuart Ewen
Anadolu Üniversitesi
Ankara Üniversitesi
Galatasaray Üniversitesi
Gazi Üniversitesi
Gazi Üniversitesi
Gazi Üniversitesi
Gazi Üniversitesi
Maltepe Üniversitesi
ODTÜ
University of Illinois, USA
Queen’s University, Canada
CUNY, USA
Kapak ve sayfa tasarımı
İrfan Erdoğan
ISSN: 1302-146x
Copyright © Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi. Tüm hakları saklıdır
Yayın ve türü: Yılda iki kez basılan hakemli, yaygın, süreli bir dergidir.
Yönetim merkezi ve adresi: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi, 06510 Emek, Ankara
Tel: 90 312 212 6495 Fax: 0 312 212 1832
e-mail: [email protected]
Yayın tarihi: 20 Ağustos 2007
Basım yeri: Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Basımevi, Emek, Ankara.
Dergi Politikası
1983 yılından beri “İletişim” başlığıyla çıkan İletişim Dergisi iletişim
kuram ve araştırmalarına odaklanan bir sosyal bilimler dergisidir. Dergi
farklı kuramsal yaklaşımlara ve inceleme yönelimlerine açık bir karaktere
sahiptir; Türkiye ve dünyada iletişim konularının akademik tartışması için
bir forum oluşturur; iletişim alanında kuramsal ve yöntem bilimsel olarak
zengin bilgi kazanımı ve gelişmesine katkıda bulunarak toplumsal
bağlamda faydalı bilginin oluşmasına ve gelişmesine katkıda bulunmayı
amaçlamaktadır.
Journal’s Policy
The Journal of Communication Theory and Research, launched in 1983
and formerly published under the title Communication, is a social science
journal focusing on theory and research on communication. The journal is
dedicated to present competing theoretical approaches and study
orientations; to develop a forum for the scholarly discussion of
communication issues in Turkey and around the world in order to further
the field; to expand the frontiers of knowledge by contributing to the
literature on communication; to perform its role in the development of
theoretically and methodologically enriched multidisciplinary body of
knowledge on communication.
Makale Sunumu
Makale göndermek isteyenler kesinlikle web sayfasındaki makale ve
diğer yazıları sunma koşullarını okumalıdır. Makalenin bir kopyası PC
word formatında hazırlanmalı ve “[email protected]” adresine
bir niyet mektubuna eklenerek gönderilmelidir. Editör makaleyi
okuduktan sonra ya değerlendirmeleri için iki hakeme gönderir ya da
değişiklik önerileriyle yazara geri yollar. Yazar, isterse yaptığı
değişikliklerle makaleyi göndererek süreci yeniden başlatabilir.
Makalenin formatı kesinlikle Dergi’nin belirlediği kurallara uymalıdır.
Fazla bilgi için derginin web sayfasına ve son sayılarından birine bakınız.
Submissions
Manuscripts submitted for publication consideration should be sent in
digital form. Digital copy of a manuscript and inquiries of an editorial
nature should be e-mailed to ([email protected]). Please insure
that the digital version of the submission is virus-free and created in PC
Word format. The manuscript should be double-spaced; references and
formatting should follow the style guidelines of the APA (5th ed.). Please
find the further information in the web page of the journal.
Editörün notu
Bu sayıda altı makale sunuldu. Makalelerin ikisi sinema konusunu ele alıp
incelemektedir. Diğer dördü, sırasıyla, öğrenci yerleştirme, medya grupları
arasındaki çatışma, emek piyasasında cinsiyetçi ücret ayırımı ve Demokrat
Parti’nin halkla ilişkileri üzerinde durmaktadır.
İlk makale’de Asaf Varol ve Korkmaz Alemdar iletişim fakültelerinin
öğrenci yerleştirme ve ders müfredatı sorunlarını ele almakta ve çözüm
önerileri sunmaktadır.
İkinci makale Türkiye’de bilinmeyen Uygur sinemasının gelişmesi ve bu
gelişmede Çin’in etkisi üzerinde durmaktadır. Adile Abdulahat’ın Çince,
Rusça ve Uygurca kaynaklardan yararlanarak hazırladığı bu makale, Orta
Asya’daki Türk Cumhuriyetleriyle ilgili. Bu tür bilgiler Türkiye’deki
akademisyenler için Doğu’ya doğru dikkatleri çevirme, bilme ve anlamanın
geliştirilmesine sağlama bağlamında oldukça önemlidir.
Üçüncü makale, resmi kuralların uzun zamandan beri oluşarak geliştiği,
fakat yönetici sınıfların bu kurallara ancak kendi öznel çıkarına uygun
olduğunda uyduğu, fakat uygun olmadığında uymadığı ve birbiriyle kıyasıya
“zero-sum-game” denen “ya ben ya o” çekişmesine girdiği bir sınıf içi
ilişkinin gazetecilik alanındaki karakterini incelemektedir. Makalede, Tolga
Şentürk, Doğan ve Uzan medya grupları arasında 2000 yıllarının başlarında
çıkan çatışmayı inceleyerek, bu sınıf içi çatışmanın taraflarca medyada nasıl
yansıtıldığına ışık tutmaktadır.
Dördüncü makalede Tuba Duruoğlu Bursa Organize Sanayi bölgesi
örneğiyle emek piyasasında cinsiyetçi ücret ayrımı sorununu incelemektedir.
Beşinci makalede Hüseyin Köse seçilen bazı önemli Hollywood filmlerini
irdelemekte ve bu filmlerde entelektüel kimliklerin “kötü” olarak temsilinin
karakteri üzerinde durmaktadır.
Son makalede Esra Keloğlu-İşler, halkla ilişkiler alanında yapılmamışı
yaparak, Demokrat Parti’nin siyasal halkla ilişkilerini incelemektedir.
Bu sayının forum bölümünde iletişimdeki bazı klasikler sunuldu. Bu
sunumun gerekçesi olarak da basitleştirme, standartlaştırma, cahilleştirme,
tembelleştirme ve endüstriyel çıkarları ve çıkar ilişkilerini popülerleştirme
gibi nedenler verildi: Standartlaştırılmış kitle üretiminin çıkarına uygun bir
şekilde basitleştirilmiş Gönderici-Mesaj-Alıcı-Geribesleme modeli üzerine
kurulmuş ve ana-akımın siyaset bilimi, sosyoloji ve sosyal-psikoloji temeline
dayanan, çoğu kuram olmayan birçok “kuramlar” okullarda sunula gelmekte,
kitaplar tercüme edilmekte ve makaleler yayınlanmaktadır. Kapitalist üretim
ve ilişki tarzını koruma ve geliştirme üzerine kurulmuş olan bu tür eğitim ve
kitle iletişim politikası, tek yönlü ve bilgiçlik-taslatan ahmaklaştırıcı bilinç
yönetimi işinde kendi işine gelmeyen düşünceleri bilinçli olarak ya çarpıtıp
sunmakta ya değersiz veya yanlış ilan edip üzerinde durmamakta ya da
yokmuş gibi gündeme bile getirmemektedir. Bunu sadece kendine alternatif
olan “düşman görüşler” üzerinde yapmamakta, aynı zamanda kendini
incelikle savunan, ama kendinin kendi çıkarı için uydurduğu egemen
demokrasi, özgürlük, insan hakları, iki-yönlü iletişim, empati, katılımcı
yönetim, halkla ilişkiler, reklamcılık ile ilgili egemen bilişleri ve bu bilişlerin
desteklediği pratikleri eleştiren “anlamlı görüşler” üzerinde de yapmaktadır.
Bunun sonucu olarak, örneğin Lasswell, Schramm, Lerner, McQuail,
Huntington gibi ana akımın merkezinde duranların tanıtıldığını, “kullanımlar
ve doyumlar, kullanımlar ve bağımlılık, aktif izleyici, otokontrol” gibi
görüşlerin yaygınlaştırıldığını, ve eleştirel görüş olarak da Fiske, Grossberg,
Habermas ve bazı post-yapısalcıların verildiğini görürüz. Bu sırada, ana akım
içinde merkezde yer almayan, yani baskıyı ve terörün “hunhar ve vicdansız
düşünsel gerekçelerini” savunan mankafalığı yaratma ve sürdürme değil de,
rasyonel ve mantıklı düşünmeden geçerek kontrol mekanizmaları kurarak
sistemi geliştirmeyi savunanların isimlerinin bile bilinmediğini, biliniyorsa da,
sadece basit bir bilgi veya yanlış bir “bilgiyle” kısaca geçiştirildiğini görürüz.
Bu kişiler öğretilirse, örneğin Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi gibi
“komünistlerin olduğu” söylenen okullarda öğretilir ki, ben bu tür okullarda
Marksizme açıktan veya gizliden düşman olmayana, bir iki Ollmancı
Praksistçiler dışında, rastlamadım, çünkü bu okullarda tutucular ve büyük
çoğunlukla kapitalizmi eleştiren liberal-burjuva görüştekiler (bunlara
Türkiye’de solcu deniyor!) eğitim vermektedir. Eğitim adına, kendileri cahil
oldukları, okumadıkları ve okusalar bile anlamadıkları için cehaleti
yaygınlaştıran veya bilinçli olarak küresel pazarın kaba ve ahmaklara kolay
gelen ideolojisini yayanlar, örneğin, kapitalizmi incelikle savunan bir Chicago
Okulunu “solcu” diye okutmazlar veya solcu diye okuturlar. Aynı nedenle
Cumhuriyet gazetesinden korkarlar. Korkmaları ve mücadele etmeleri
gerekenlerle düşünsel ve davranışsal BİZLİK kurarlar. Kendilerini bu duruma
düşüren egemen gerçeklere düşman olma yerine, düşman olmamaları
gerekene düşman olurlar: Kendilerine. Bu tür “öğrenim” ve “öğretme”
sürecinde, kurnazca sunulan ideolojik ahmaklık ve bu ahmaklığın vicdansız
ve hunhar ilişkiler yapısı, bir zamanlar basının dört teorisi, yeniliklerin
yayılması, kullanımlar ve doyumlar, etkili iletişim, aktif izleyici gibi inşalarla
insanların beynine pompalanırdı. Şimdi bunlara “küresel dünyada karşılıklı
bağımlılık, empati, vücut dili, NLP, dengeler, özelleştirme, otodenetim,
deregülasyon, yöndeşme, internetle gelen demokratikleşme, özel ve kamusal
alan, özgürlük, pratiğe yönelik eğitim, Avrupa Birliğinin kriterlerine uyma,
rating ve kamuoyu araştırmaları” eklendi. Böylece, faydalı bilgiyi kendisi için
üreten ve gizleyen bir pazar yapısı, aynı zamanda, bilgiçlik taslayan cehaleti
“bilgi” diye üniversitelerde ve kitle iletişim ürünlerinde üreterek yoğun bir
bilinç ve davranış yönetimi yapmaktadır.
Bilişsel ve materyal yoksulluğun yoğun bir şekilde sürekli yeniden
üretildiği ortamlarda, bu yoksulluğu sürdürmenin bir koşulu da, vicdanı ve
yaşam gerçeği midesinden geçen ahlaksız bir insanlık durumu yaratmaktır.
Bunun için de, balık tutma koşulları elinden alınmış ve karnını doyuracak
kadar bile balık tutamayan (işsiz olan veya aylığı ev kirasına yetmeyen)
yoksullaştırılmışa, aynı zamanda, “balık dağıtır” ve onun bilişini materyal
kazançtan geçerek kirletirsin. Bu kirletilmiş bilinçle, rahatlatmak için onu
maça gönderir veya maç seyrettirirsin, oy kullandırırsın, yarışma
programlarıyla eğlendirir ve duygusal hurafelerle ağlatırsın. Onu, bilişi ve
davranışıyla satın alırsın. Bu satın alışla, 1886’da ABD’de demiryolu kralı Jay
Gould’un meşhur sözünün anlamı çok daha derinleşmekte ve ürpertici bir
gerçeği göz önüne sermektedir: “İşçi sınıfının yarısını, diğer yarısını
öldürtmek için kiralayabilirim.”1 Bu zaten, Jay Gould’dan önce yapılıyordu ve
sonra daha da yoğun ve profesyonel bir şekilde yapılmaya devam etti ve
günümüzde en başarılı seviyesine ulaştı: “Her gün sürekli televizyonlarda,
gazetelerde, halkla ilişkilerde, reklamcılıkta, okullarda, toplantılarda, parti
mitinglerinde yapılanlar “bilgi toplumu için bilgi akışını” sağlamak ve
demokrasiyi ve özgürlüğü yaymak için yapılıyor” iddiasıyla gelen sahtekarlık.
Günümüzdeki ürpertici gerçeklerden biri de şudur: Kiralanmayanların
muhtemelen önemli bir kısmı da kiralanmak için can atmaktadır. Ne demek
istediğimi anlamak için, yakın tarihe, örneğin şu sıralarda Irak’ta kimin kimi
öldürdüğüne bakmak yeterlidir. O kadar uzağa gitmeye gerek yok,
televizyonda polisin müdahele ettiği olaylara televizyon önünde insanların
nasıl reaksiyon gösterdiğini misafir olarak gittiğiniz birkaç aileyi veya kendi
ailenizi izleyerek görebilirsiniz: Herkesin hakim, yargıç ve infaz eden cellat
1
Boyer, R. O. ve Morais, H. M. (1965/1980). Labor’s Untold Story. New York: UE.
olarak biçimlendirildiği ve en kötüsü de “suçluların” ve “çözümlerin” yanlış
belirlendiği bir örgütlü dünya düşünün. Öyle bir dünya ki, köle köleliğini
kendine bahşedilmiş en değerli özgürlük sanmakta, efendisinin sesini taklit
etmekte, kendi sesinden utanmakta ve kendi sesini susturmaktadır. Kendi
sesini kendisi gibiler için çıkaranlara da düşman kesilmektedir: Kendine
düşman olan insanlık durumu. Günümüzün bu insanlık durumu öyle kolayca
yaratılmadı. Örneğin, Ankara’ya Kızılırmak’tan su getirerek, Ankara’nın su
sorununu çözme düşünülürken, “ama, o su bir sürü kimyasal tehlikeli atıklarla
dolu” dendiğinde, yanıt olarak “onu da arıtma tesisleri kurarak, temizleriz”
verilmesi ve belki de çok az kişinin dışında büyük çoğunluğun aklına
“affedersiniz ama, bu kadar zahmete ve harcamaya niye katlanıyorsunuz ki?
Ayrıca arıtma tesisi ne kadar arıtır? Onun yerine, Kızılırmak’tan şöyle
kaynağına doğru bir helikopterle gözlem yapın, nerede kim Kızılırmağı
kirletiyorsa, kirletmeyi yapan iş yapış biçimini değiştirin” demek gelmemesi,
uzun senelerden beri süregelen baskıların ve biliş yönetiminin sonuçlarından
biridir. Hiç siz, televizyondaki herhangi bir eğlence ve haber programında, tv
dizilerinde, ücret politikalarının gündeme getirildiğini gördünüz mü? Siz hiç
gazete ve televizyonda ve filmlerde çalışanların çalışma koşullarının ve onlara
aylıklarının nasıl ödendiğinin, nasıl kölelik ücreti bile olmayan ücretle ve
hatta bedavaya çalıştırıldıklarını işleyen bir söz, bir tartışma izlediniz mi?
İletişim fakültelerinin dergilerinde, toplumsal anlamlılığı şirketler dünyasının
çıkarından geçerek biçimlendirilmeyen içerikler ne kadar dersiniz?
Bu sayıdaki Forum bölümünde, kapitalist sistemi akıllıca savunan ve bu
savunuyu yaparken “cehaleti yeniden-üreterek ve insanları birbirine düşürerek
baskıcı bir sistemi eleştiren, bu eleştiri nedeniyle, içlerinden az da olsa
bazıları “bölücü” ve hatta “vatan haini” olarak suçlanan, iletişim alanında
önemli yeri olan birkaç aydının görüşleri sunuldu. Buna ek olarak, ana akım
içinde yapıtlarının doğru bilinmesi gerektiğini düşündüğümüz birkaç
akademisyenin, yüzeyde bilinen fakat çoğu kişi tarafından okunmadığını
tahmin ettiğimiz yazılarından alıntılar sunuldu. Bu yazılar 1880’ler ile
1950’ler arasında yazılmış klasik metinlerdir.
Okumak ve zoru anlamaya çalışmak zevk olmaktan çıktığında ve okuma
“parasal fayda getiren pratik iş” dışında yapılmadığında, ne yazık ki, insan
insan olma karakterini biraz daha yitirmektedir.
İrfan Erdoğan
Sayı 24 Kış-Bahar 2007
MAKALELER
Asaf Varol ve Korkmaz Alemdar
İletişim fakültelerine öğrenci yerleştirmede karşılaşılan çelişkiler
ve çözüm önerileri ............................................................................... 1
Adile Abdulahat
Uygur sineması ve Tanrıdağ Film Stüdyosu......................................... 13
Tolga Şentürk
Halkla ilişkilerde etik bağlamında Doğan ve Uzan Medya
Grupları arası çatışma üzerine bir inceleme ...................................... 39
Tuba Duruoğlu
Emek piyasasında cinsiyetçi ücret ayrımı: Bursa Organize Sanayi
bölgesinde bir araştırma .................................................................... 61
Hüseyin Köse
Hollywood filmlerinde entelektüel kimliklerin temsili......................... 77
Esra Keloğlu-İşler
Demokrat Parti’nin halkla ilişkileri üzerine bir inceleme .................. 111
FORUM
İrfan Erdoğan
Forum hakkında .................................................................................. 129
Charles Horton Cooley
Cooley on the meaning and organization of communication ............. 135
Thorstein Veblen
Veblen on social classes and conspicious consumption ..................... 169
E. Bernays, P. Lazarsfeld, H. Field and C. Robinson
On the danger of public opinion research ........................................... 193
Bernard Berelson
Communications and public opinion .................................................. 201
Harold D. Lasswell
The structure and function of communication in society.................... 215
Paul F. Lazarsfeld and Robert K. Merton
Mass communication, popular taste, and organized social action ...... 229
Daniel J. Boorstin
From news-gathering to news-making: a flood of pseudo-events ...... 251
Elihu Katz ve Paul Lazarsfeld
Personal influence ............................................................................... 271
Daniel Bell
The end of ideology ............................................................................ 281
İletişim kuram ve araştırma dergisi
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.1-12.
Makale
İletişim fakültelerine öğrenci
yerleştirmede karşılaşılan
çelişkiler ve çözüm önerileri
Asaf Varol 1
Korkmaz Alemdar
2
Öz: Türkiye, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Kırgızistan’da iletişim eğitimi yapan
toplam 40 yükseköğretim kurumu bulunmaktadır. Bu kurumlarda uygulanan
müfredatlardaki tutarsızlıklar, bölüm adlarındaki gereksiz çeşitlilik, öğrenci seçiminde
uygulanan puan türü çelişkileri, farklı fakülteler bünyesinde aynı amaçlı bölümlerin
oluşturduğu sorunlar bulunmaktadır. Bu çalışmada söz konusu tutarsızlık ve
çelişkilerin neler olduğu ele alınarak ve nicel dağılımların nitel değerlendirmesinden
geçerek çözüm önerileri sunulacaktır.
Anahtar kelimeler: İletişim eğitimi, puan türü çelişkileri, iletişim fakültelerindeki
müfredatlar
Discrepancies in student enrollment to communication faculties and a suggested
solution
Abstract: There are forty higher education institutions in communication field in
Turkey, Turkish Republic of Northern Cyprus and Kyrgyzstan. Inconsistent
curriculums, unnecessary variety of faculty names, contradiction of the type of
grading while selecting the students, and the asset of having same purposeful
departments in other faculties are the vital problems of the increasing number of
communication faculties. The study, qualitatively evaluating the quantitative data,
discussed the prevailing inconsistencies and discrepancies and provided some
suggestions for better solutions to the problem.
Keywords: Communication curriculum, Grading discrepancies, Communication
education, enrollment problems
1
Prof. Dr., Fırat Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Elazığ.
e-posta: [email protected]
2
Prof. Dr., Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi, Ankara.
e-posta: [email protected]
2
A. Varol ve K. Alemdar
GİRİŞ
İletişim fakültelerinin sorunlarına çözüm bulmak, gelişen teknolojiler
karşısında ders programlarını güncellemek, ortak bir platformla güç birliği
sağlamak, bu fakülteler arasında akademik ve sosyal işbirliğini geliştirmek,
1991 yılında özel bir televizyon şirketinin uydu üzerinden yayınlarını
başlatmasıyla, yerel ve ulusal bağlamda özel radyo ve televizyonların yarattığı
kaotik ortamın giderilmesine çözümler üretmek için iletişim fakülteleri
dekanları; ilk olarak 1999 yılı sonunda bir araya gelmişlerdir (Varol, A.,
Çetin, D., 2004). Bu toplantılar daha sonra düzenli bir biçimde sürdürülmüş
ve XV. İletişim Fakülteleri Dekanları toplantısı 14-18 Mayıs 2007 tarihleri
arasında Bişkek’te yapılmıştır. Dekanlar arasında oluşturulan bu güç birliği
sayesinde “3984 Sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları
Hakkında Kanun”un bazı maddelerinin değiştirilmesi sağlanmış ve 24.
maddesine konulan “…radyo-televizyon bölümleri bulunan iletişim
fakültelerine yerel bazda frekanslar ve kanallar ücretsiz olarak tahsis edilir”
hükmü ile o güne kadar yasal olmadan yayınlarını sürdüren ve yayın hayatına
1992 yılında başlayan ilk yerel üniversite televizyonu olan FIRAT TV (Kunç,
Ş., 1993, Varol, A., 2003) ile yayınlarına 1998 yılında başlayan Selçuk
Üniversitesi yerel televizyonunun yasallaşması sağlanmıştır. Bu değişiklik ile
birlikte üniversitelerde iletişim fakültelerinin hızla çoğaldığı görülür.
Üniversite bünyelerinde yayın yapan televizyon ve radyo sistemlerinin,
üniversite faaliyetlerinin topluma aktarılması, eğitim amaçlı yayınların
yapılması, bu sistemlerinin uzaktan eğitim amaçlı kullanılabilmesi,
üniversitenin halka açılan penceresi olarak görev üstelenen unsurlarını
kullanmak isteyen üniversiteler, peş peşe iletişim fakültesi açmaya
başlamışlardır. Özelikle vakıf üniversitelerinin, kuruluşu aşamasında fazla
maddi bir donanım gerektirmeyen Halkla İlişkiler, Halkla İlişkiler ve Tanıtım,
Görsel İletişim Tasarımı, Halkla İlişkiler ve Reklamcılık vb isimler altında
bölümler kurdukları görülmektedir.
İletişim Fakülteleri bu gelişmeler ve artan öğrenci sayısı karşısında
eğitimin niteliği ve amaçları konusunda sorgulamalar da yapmaya
başlamışlardır. Özellikle ortaöğretimden gelen öğrencilerin eğitim düzeyi
konusunda kaygılar ortaya çıkmış; fakültelerin alabilecekleri herhangi bir
önlem olmadığı için dikkatler sistemin gönderdiği öğrencilerin puan türüne
yönelmiştir. Puan türü ve öğrencilerin başarı puanlarının hesaplama biçimi
sorgulanmaya başlanmıştır.
İletişim fakültelerinde öğrenci yerleştirme
3
ANALİZ VE DEĞERLENDİRME
Ortaöğretim başarı puanı (OBP)
Ortaöğretim Başarı Puanı (OBP) öğrencinin diploma notunun 50 ile 100
arasında bir değere dönüştürülme işlemidir. Bu puan bütün okullarda 50 ile
100 arasındadır. Bununla ilgili tüm hesaplamaları ÖSYM yapmaktadır.
Hesaplamanın içeriğini ÖSYM, ÖSS kılavuzlarda açıklamaktadır. Ancak
kılavuzdaki bilgilerle kişinin kendi OBP'sini hesaplaması olası değildir.
Bir öğrenci, okuduğu okulun ortalama diploma notuna sahip olan
öğrencilerden biri ise, Ortaöğretim Başarı Puanı (OBP) yaklaşık 75 olur.
Öğrencinin okul puanı artıkça öğrencinin OBP'si de 75'ten 100'e doğru bir
artış gösterir. Öğrencinin başarısı düştükçe OBP'de 75'ten 50'ye doğru bir
düşme gösterir. OBP 50'ye yakın ise öğrencinin diploma notu düşük demektir.
OBP 100'e yakın ise diploma notu yüksek anlamına gelir. Okul başarısının bir
üst okula yerleşmede etkisi ise OBP'nin AOBP'ye çevrilmesi ile oluşur.
Ağırlıklı ortaöğretim başarı puanı (AOBP)
Ağırlıklı Ortaöğretim Başarı puanı hesaplamaları Tablo 1’de sunuldu.
Tablo 1. AOBP hesaplamaları
ALANLAR
Sözel
Eşit Ağırlıklı
Sayısal
GENEL LİSE
Alan dışı Alan içi
0,3
0,3
0,3
0,8
0,8
0,8
Ortaöğretim kurumundan mezun bir öğrenci, kendi alanında bir lisans
programına yerleştirilirken, AOBP’leri 0,8 ile; diğer bir alandaki programa
yerleştirilirken, AOBP’leri 0,3 ile çarpılmaktadır. Bir mesleğe yönelik bir
program uygulayan ortaöğretim kurumu mezunlarına verilecek olan ek
puanlarının hesaplanmasında kullanılacak AOBP’ler, ilave olarak 0,24
katsayısı ile bir kez daha çarpılır. Sonuçta genel lise mezunları için Tablo 1’de
verilen katsayılar ortaya çıkar.
4
Örneklerle açıklamak gerekirse;
Örnek 1: Okul birincisi bir öğrencinin diploma notu 5'tir. OBP'si 100'dür.
AOBP'si de 100'dür. Bu öğrenci genel liseli ise AOBP'sinin 0,8 oranında
etkisi olacaktır. Bu da genel liseli öğrenciye 80 puan eklenmesi anlamına
gelir.
Diploma notu = OBP/AOBP
Örnek 2: Herhangi bir genel ya da meslek lisesinde öğrenim gören ve
okulunun orta derecede başarılı öğrencisini düşünelim. Bu öğrencinin tahmini
diploma notu 3 ile 3.5 arasındadır ve bu öğrencinin OBP'si de 70-80 arasında
kalacaktır. Buraya kadarki tüm işlem, bütün liselerde aynıdır. Bu noktadan
sonra okul başarısı ve türü çok önemlidir. Okul başarısı anlamlı derecede
yüksek olan okullarda öğrencinin OBP'si 70-80 iken, AOBP'si 80-90
arasındaki değerlere yükselebilmektedir. Bu tamamen okulun ÖSS başarısı ile
ilintilidir. Belirlenmiş olan AOBP genel liseli öğrenci için 0,8, meslek liseli
bir öğrenci için 0,8’e ilave olarak 0,24 katsayısı ile bir kez daha çarpılır.
Örnek 3: Alan dışı tercihlerde okul başarısının etkisi çok fazla düşer.
Sözel çıkışlı genel liseli okul birincisi bir öğrenci düşünelim. Bu öğrenci
sayısal yada eşit ağırlıklı alanda olup, ortak alan olmayan bir bölüm tercih
ettiğinde, okuldan kendisine gelecek olan puan maksimum 30'dur. Kendi
alanında tercih yapıyor olsaydı, bu değer 80 olacaktı. Alan dışı tercihinde bu
değer 30 puana kadar düşmektedir.
İletişim fakülteleri bölümleri
Tablo 2’de İletişim fakültelerinin bazı bölümleri ve ait oldukları fakülte ve
üniversite isimleri görülmektedir. Başkent ve İstanbul Bilgi Üniversiteleri
İletişim Fakülteleri bünyesinde yer alan Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümünü
Sosyal Bilimler, Edebiyat, Sosyal Bilimler ve Edebiyat, Dil ve Edebiyat ve
Genel Kültür (SÖZ) alanlarından mezun olanlar yanında Türkçe-Matematik
(EA) alanından mezun olanlar da tercih ettiklerinde, AOBP’leri 0,8 ile
çarpılmaktadır. İlk bakışta her iki ayrı alandan gelen öğrencilerin bu bölümü
tercih ettiklerinde, hiçbir kayıplarının olmadığı zannedilebilir. Oysa sosyal
bilimler alandan gelen öğrenciler dezavantajlıdır. Çünkü her ne kadar
AOBP’leri 0,8 ile çarpılsa da, bu alandan gelen orta öğretim öğrencilerinin
matematik sorularını (EA) cevaplamada genelde başarısız olacakları açıktır.
5
Tablo 2. İletişim fakültelerinin gazetecilik bölümleri
Bölüm adı
İletişim Fakültesinin Adı
Bilgi ve Belge Yönetimi
(EA-2)
Başkent, İstanbul Bilgi (Liselerin Sosyal Bilimler ve
Türkçe-Matematik bölümü mezunlarının AOBP’leri
0,8 ile çarpılmaktadır)
Basın ve Yayın (SÖZ-2)
Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri,
Amerikan (İşletme ve Ekonomi Fak)
Fotoğraf ve Video
İstanbul Bilgi, Bahçeşehir
Gazetecilik (SÖZ-2)
Akdeniz, Ankara, Atatürk, Bahçeşehir, Doğu Akdeniz,
Ege, Erciyes, Gazi, İstanbul, Karadeniz Teknik,
Kırgız-Manas, Kocaeli, Lefke, Marmara, Mersin,
Selçuk, Uluslararası Kıbrıs, Yakındoğu, Yeditepe
Gazetecilik ve Internet
Yayıncılığı
Galatasaray
Görsel İletişim Tasarımı
Doğuş (Sanat ve Tasarım), Ege, Gazi (Güzel Sanatlar)
İstanbul Bilgi, İstanbul Ticaret, Kocaeli, Maltepe,
Yakın Doğu, Yeditepe
Görsel Sanatlar ve
Görsel İletişim Tasarımı
Akdeniz, Bahçeşehir, Doğu Lefke
Girne-
SÖZ-2 puan türü ile Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesinde
yer alan Basın ve Yayın Bölümü; Girne-Amerikan Üniversitesi’nde ise
İşletme ve Ekonomi Fakültesi bünyesinde yer almaktadır. Farklı iki
fakülteden aynı alanda mezun verilmektedir. Aynı alana farklı fakülte
bünyelerinde eleman yetiştirmek, bir çeşitliliktir ve rekabeti artırıcı unsurlar
taşıyabilir. Ancak iletişim alanında görev yapacak mezunların, İşletme ve
Ekonomi Fakültesi bünyesinde yetiştirilmesi, bir çelişki de olabilir. Anadolu
Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi bünyesinde yer alan Basın ve Yayın
Bölümü müfredatında yer alan derslere internet üzerinden ulaşılabilmektedir.
Ders içerikleri incelendiğinde Basın ve Yayın Bölüm başlığına uygun
6
müfredat uygulandığı, ancak Girne-Amerikan Üniversitesi İşletme ve
Ekonomi Fakültesi bünyesinde yer alan Basın ve Yayın bölümü derslerinin
neler olduğu elde edilememiştir.
İstanbul Bilgi ve Bahçeşehir Üniversiteleri İletişim Fakülteleri bünyesinde
Fotoğraf ve Video adı ile bölümler yer almaktadır. Bu bölümün ders
programı, fotoğrafçılık ve video alanlarının, algı, görsel kültür, fotoğraf tarihi
gibi temel konularını ve ayrıca sayısal görüntü işleme teknikleri, müzik
videosu, reklam fotoğrafçılığı, mimari fotoğrafçılık, post-prodüksiyon, büyük
format fotoğrafçılık, etkileşimli video ve yayın tasarımı gibi ileri uzmanlıkları
kapsayacak biçimde tasarlanmıştır. Mevcut uygulamada bu bölüm SÖZ-2
puan türü ile öğrenci almaktadır. Bu bölümü tercih edecek öğrencilerin
ortaöğretim kurumlarının Türkçe-Matematik (EA) alanından mezun
olanlardan seçilmesi halinde, kalite artacak ve öğrencinin bölüme uyumu
kolaylaşacaktır (Fotoğraf ve Video Bölümü, İstanbul Bilgi Üniversitesi web
sayfası, 2007).
Üniversitelerimizin İletişim Fakültelerinin 19 unda Gazetecilik Bölümü
yer almaktadır. Ayrıca Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi bünyesinde
Gazetecilik ve Internet Yayıncılığı bölümü bulunmaktadır. Gazetelerin artık
Internet üzerinden de yayınlanması kaçınılmazdır. Internet üzerinden
yayınlanmayan gazeteler, rekabet gücünü yitirecektir. Gazetecilik
bölümlerinde artık Internet yayıncılığı alanından uygun dersler mutlaka
müfredata eklenmelidir. Bu amaçla klasik gazetecilik anlayışından
vazgeçilmeli ve teknolojik olanakları kullanabilen, masaüstü yayıncılık
kurallarını bilen gazeteciler yetiştirilmelidir. Bu nedenle Türkçe-Matematik
alanından gelen öğrenciler daha başarılı olacaktır. Oysa mevcut uygulamada
Sosyal Bilimler alanından mezun olanların AOBP’leri 0,8 ile çarpılarak,
Türkçe-Matematik alanından gelen öğrencilere büyük haksızlık
yapılmaktadır.
Görsel İletişim Tasarımı Bölümü, Doğuş Üniversitesinde Sanat ve
Tasarım Fakültesi bünyesinde, Ege ve Gazi Üniversitelerinde Güzel Sanatlar
Fakültesi bünyesinde yer alırken; İstanbul Bilgi, İstanbul Ticaret, Kocaeli,
Maltepe, Yakın Doğu ve Yeditepe Üniversitelerinde ise İletişim Fakülteleri
kapsamındadır.
Görsel İletişim Tasarım Bölümüne girmek isteyen öğrenciler ÖSS’nin
herhangi bir puan türünde 160’ın üzerinde puan almış olması gerekmektedir.
Puan türünün serbest bırakılmış olması, puan türü kargaşasının telafisi
bakımından fırsat doğurabilir.
7
İletişim Fakülteleri bünyesinde halkla ilişkiler alanında farklı adlar altında
bölümler yer almaktadır. Tablo 3’de Halkla İlişkiler alanında dört ayrı bölüm
ismi ile karşılaşılmaktadır. Halkla İlişkiler ve Tanıtım veya Halkla İlişkiler ve
Reklamcılık bölümleri müfredatları arasında çok az farklılıklar
bulunmaktadır. Tanıtım denildiğinde reklamcılık alanlarında kullanılan temel
kavramların da bilinmesi gerekir. Zaten tanıtımın kendisi, bünyesinde reklamı
da içerir. Akdeniz, Ankara, Başkent, Ege, Gazi, İstanbul, Kocaeli, Maltepe,
Marmara, Selçuk, Yakın Doğu, Yeditepe Üniversitelerinde Halkla İlişkiler ve
Tanıtım Bölümü bulunurken; İzmir Ekonomi, Yaşar, Doğu Akdeniz ve Lefke
Üniversitelerinde Bölüm adı Halkla İlişkiler ve Reklamcılık olmaktadır.
Halkla İlişkiler ve Reklamcılık Bölümünü Sosyal Bilimler (SÖZ-2) ve
Türkçe-Matematik (EA-2) alanlarından gelen orta öğretim mezunları tercih
ettiklerine AOBP’leri 0,8 katsayısı ile çarpılmaktadır. Ancak öğrenci
yerleştirilirken SÖZ-2 puanı esas alınmaktadır. Ortaöğretimini TürkçeMatematik (EA) alanından tamamlayan öğrenci, bu bölüme girebilmek için
SÖZ-2 alanına giren (Tarih, Ülkeler Coğrafyası, Sosyoloji, Mantık) soruları
da cevaplaması gerekecektir.
Tablo 3 dikkatli incelendiğinde aynı amaca yönelik mezun veren
bölümlerin adlarındaki çelişkileri hemen fark edebilir. Türkçe-Matematik
alanından gelen bir ortaöğretim öğrencisi, SÖZ-2 puan türü ile girebildiği
Reklamcılık ve Halkla İlişkiler Bölümünü seçtiğinde AOBP’si 0,8 ile
çarpılacak, ancak SÖZ-2 puan türü kapsamındaki Tarih, Ülkeler Coğrafyası,
Sosyoloji, Mantık sorularını cevaplamada zorlanacağı için bu bölüme
yerleşemeyebilecektir. Oysa aynı öğrenci EA-2 puanı ile öğrenci alan
Reklamcılık Bölümünü tercih edecek olursa, AOBP’si 0,8 ile çarpılmasının
yanında, Türkçe-Matematik alanından gelen soruları cevaplaması çok daha
kolay olacaktır.
Reklamcılık Bölümü ile Reklamcılık ve Halkla İlişkiler Bölümü
müfredatları birbirine çok benzerdir. Reklamın odağındaki unsur halktır. Yani
reklam halkla yapılır. Tanıtım da halka yapıldığına göre, adları farklı da olsa,
bu iki bölümün hedefinin aynı olduğu açıktır. Bu durumda da bir bölüme EA2, diğer bölüme ise SÖZ-2 puanı ile öğrenci yerleştirilmesi çelişkidir.
8
Tablo 3. İletişim fakülteleri halkla ilişkiler ve reklamcılık bölümleri
Bölüm adı
Halkla İlişkiler (SÖZ-2)
Atatürk, Bahçeşehir, Erciyes, Girne-Amerikan
(İşletme ve Ekonomi Fak), İstanbul Bilgi, İstanbul
Ticaret, Karadeniz Teknik, Kırgız Manas
Halkla İlişkiler ve
Reklamcılık (SÖZ-2)
İzmir Ekonomi, Yaşar, Doğu Akdeniz, Lefke
(Liselerin Sosyal Bilimler ve Türkçe-Matematik
bölümü
mezunlarının
AOBP’leri
0,8
ile
çarpılmaktadır)
Akdeniz, Ankara, Başkent, Ege, Gazi, İstanbul,
Kocaeli, Maltepe, Marmara, Selçuk, Yakın Doğu,
Yeditepe
Halkla İlişkiler ve
Tanıtım (SÖZ-2)
Halkla İlişkiler, Tanıtım
ve Reklamcılık
Galatasaray
Reklam Tasarımı ve
İletişimi (SÖZ-2)
Yeditepe
Reklamcılık (EA-2)
Bahçeşehir, İstanbul Bilgi, Kocaeli (Liselerin Sosyal
Bilimler ve Türkçe-Matematik bölümü mezunlarının
AOBP’leri 0,8 ile çarpılmaktadır)
Reklamcılık ve Halkla
İlişkiler (SÖZ-2)
Anadolu Ü. İletişim Bilimleri, Mersin, Uluslar arası
Kıbrıs (Liselerin Sosyal Bilimler ve TürkçeMatematik bölümü mezunlarının AOBP’leri 0,8 ile
çarpılmaktadır)
İletişim Fakülteleri bünyesinde önemli bölümlerden biri Radyo
Televizyon ve Sinema Bölümüdür. Önemli bir bölümdür, çünkü bünyelerinde
radyo-televizyon bölümleri bulunan İletişim Fakültelerine “3984 Sayılı Radyo
ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun”un 24. maddesi
gereğince yerel bazda frekanslar ve kanallar ücretsiz olarak tahsis
edilebilmektedir. Bu ayrıcalık sadece İletişim Fakültelerine aittir. Oysa
bünyelerinde Sinema TV, Sinema ve Televizyon barındıran Güzel Sanatlar
Fakültelerine bu hak tanınmamıştır. Üniversitelerimizde radyo ve televizyon
alanlarında eğitim veren fakülteler Tablo 4’de görülmektedir.
9
Tablo 4. İletişim fakülteleri radyo, televizyon ve sinema bölümleri
Bölüm adı
İletişim fakültesinin Adı
Radyo Televizyon ve
Sinema
Akdeniz, Ankara, Atatürk, Başkent, Doğu Akdeniz,
Ege, Fırat, Galatasaray, Gazi, Hacettepe, İstanbul,
Karadeniz Teknik, Kırgız- Manas, Lefke, Marmara,
Selçuk, Yakın Doğu,
Radyo ve Televizyon
Uluslararası Kıbrıs
Radyo, Sinema ve
Televizyon (SÖZ-2)
Erciyes, Kocaeli, Maltepe, Mersin, Yeditepe
Sinema TV
Beykent (Güzel Sanatlar), Marmara (Güzel San)
Sinema ve Televizyon
(SÖZ-2)
Anadolu Ü. İletişim Bilimleri, Bahçeşehir, İstanbul
Bilgi, Dokuz Eylül (Güzel Sanatlar), Mimar Sinan
Güzel Sanatlar Ü., Süleyman D. (Güzel San), YYÜ
(Güzel San)
Televizyon Haberciliği
Programcılığı (SÖZ-2)
İstanbul Bilgi
Radyo ve televizyon yayınlarında, haberleşme teknolojilerinden
yararlanılmaktadır. Internet üzerinden radyo ve televizyon yayınlarının
yapıldığı, uygun yazılımlar kullanılarak bilgisayarlar üzerinde video montaj
ve kurgularının basitçe yapılabildiği bir süreçte bulunmaktayız. Radyo ve
televizyon alanında faaliyet gösteren şirketler, artık yeni teknolojileri
kullanabilen, diz üstü bilgisayar üzerinde kurgu ve montaj yapabilen, her türlü
ses efektlerini görüntü altına döşeyebilen, iletişim mezunlarına gereksinim
duymaktadır. Sektör bu tür nitelikli elemanlar ararken, orta öğretimde Sosyal
Bilimler alanından mezun bir öğrenci, Radyo Televizyon ve Sinema
Bölümüne girdiğinde, teknik alandaki derslerde büyük sıkıntılar çekmekte ve
uyumsuzluk nedeniyle yeterli bilgi sahibi olamadan fakülteden mezun
olabilmektedir. Oysa Radyo Televizyon ve Sinema Bölümlerine EA-2 puan
türü ile öğrenci alınabilirse, kaliteli ve kuramsal altyapı yanında, teknik
uygulama becerisine sahip iletişimciler de yetişebileceklerdir. Bugünkü
şartlar, Radyo Televizyon ve Sinema Bölümlerine EA-2 puanı ile öğrenci
alınımını zorunlu kılmaktadır.
10
Tablo 5’de İletişim, Kültür Yönetimi, Sahne ve Gösteri Sanatları
alanlarında eğitim ve öğretimlerini sürdüren İletişim Fakülteleri
görülmektedir. Bu tür eğitimler sadece İletişim Fakülteleri içerisinde değil,
aynı zamanda Güzel Sanatlar Fakülteleri bünyesinde de yer almaktadır.
Beykent Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesinde Sahne ve Gösteri Sanatları
Bölümü, İstanbul Bilgi Üniversitesi İletişim Fakültesi bünyesinde ise Sahne
ve Gösteri Sanatları Yönetimi Bölümü yer almaktadır. Farklı fakülteler altında
ve de isimleri arasında küçük farklılıklar olsa da, bu iki bölümün amacı
aynıdır.
Tablo 5. İletişim ve sanat alanlarında eğitim veren fakülteler
Bölüm adı
İletişim (SÖZ-2)
Anadolu Ü. İletişim Bilimleri
İletişim Bilimleri (SÖZ-2)
Hacettepe
Kültür Yönetimi (SÖZ-2)
İstanbul Bilgi
Medya ve İletişim (SÖZ-2)
İzmir Ekonomi
Medya ve İletişim
Sistemleri (SÖZ-2)
İstanbul Bilgi, İstanbulTicaret
Sahne ve Gösteri Sanatları
Beykent (Güzel Sanatlar)
Sahne ve Gösteri Sanatları
Yönetimi
Sanat
Sanat Yönetimi (SÖZ-2)
İstanbul Bilgi
Yıldız Sanat ve Tasarım Fak.
İstanbul Bilgi, İstanbul Kültür (Sanat ve Tasarım)
SONUÇ VE ÖNERİLER
İletişim fakülte sayıları son yıllarda hızla artmıştır. Bu artışın nedenlerinin
başında halkla ilişkiler ve benzeri bölümlerinin büyük alt yapı masrafı
gerektirmemesi nedeniyle vakıf üniversitelerince cazip görülmesidir. “3984
Sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun”un
iletişim fakültelerine yerel bazda frekanslar ve kanalları ücretsiz olarak tahsis
edilebilmesi ve iletişim fakültelerinin üniversitelerin halka açılan vitrini
olarak algılanması; üniversitelerin radyo ve televizyon yayınları yapabilmek
11
için bünyelerinde iletişim fakültesi kurmasını ivmelendirmiştir. Mart 2007 ayı
sonunda Yükseköğretim Kurulu hukuk, eğitim ve iletişim fakülte sayılarını
dondurma kararı almıştır. Bu kararın sürdürülebilmesi amacıyla İletişim
Fakülteleri Dekanları Yürütme Kurulu, bu kararın uygulanabilirliğini takip
etmelidir.
İletişim fakültelerine öğrenci seçiminde uygulanan puan türü (SÖZ-2),
çağın teknolojik gelişmelerinin oluşturduğu iletişim platformuna uygun
değildir. İletişim fakültelerinin bölümlerinin tümüne EA-2 puan türü ile
öğrenci alınmalıdır.
İletişim ve güzel sanatlar fakülteleri altında yer alan aynı amaca yönelik
mezun veren bölüm adlarında birliktelik sağlanmalı ve söz konusu bölümlerin
hangi fakülte altında yer alması gerektirdiği konusunda kapsamlı bir çalışma
yapılmalıdır.
İletişim fakülteleri bünyesinde yer alan Görsel İletişim Tasarımı
Bölümüne girebilmek için özel yetenek sınavı yapılmaktadır. Bu uygulama
yerindedir. Ancak, müracaat edecek öğrencilerin ÖSS’nin herhangi bir puan
türünde 160’ın üzerinde puan almış olması yerine, bu seçimin EA puan türü
olarak değiştirilmesi, kaliteyi artıracaktır.
Ülkemizde iletişim fakülteleri bünyesinde henüz online yada uzaktan
eğitim yapılmamaktadır. Gelişmiş ülkelerde iletişim fakülteleri bünyesinde
çok farklı yöntemlerle uzaktan eğitim uygulandığı bilinmektedir. Yeni açılan
fakültelerde öğretim elemanı eksikliğinin giderilmesi amacıyla, ikili yada
çoklu fakülteler arasında uzaktan eğitim başlatılmalıdır.
Atatürk, Cumhuriyet, Erciyes, Fırat, Gazi Osman Paşa, İnönü, Kafkas,
Karadeniz Teknik ve Yüzüncü Yıl Üniversiteleri arasında oluşturulan ÜNİP
Üniversiteleri (YÖK, 2007), lisansüstü programlarını değerlendirerek
karşılıklı yüksek lisans ve doktora programları açabilir. Öğretim elemanı
yetiştirmek için bu fırsat kaçırılmamalıdır.
Yükseköğretim Kurumlarının Yurtiçindeki Yükseköğretim Kurumlarıyla
Ortak Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Programları Tesisi Hakkında Yönetmelik
22 Şubat 2007 tarihli 26442 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır (Resmi
Gazete, No: 26422). Bu yönetmeliğin amacı; Türkiye’deki yükseköğretim
kurumlarının aralarında işbirliği tesis ederek lisansüstü programlarında
yürütecekleri ortak eğitim ve öğretim programlarının işleyişine ilişkin usul ve
esasları düzenlemek, Türkiye’deki yükseköğretim kurumları birlikte yürütmek
üzere yüksek lisans veya doktora düzeyinde ortak programlar tesis etmektir.
Bu programlar, iki kurum arasındaki akademik işbirliğini ve etkileşimi
12
sağlamak, güçlü taraflarını bir araya getirerek zenginleştirmek ve ortak
programa katılan öğrencilerin en üstün akademik standartlarda eğitim ve
öğretim almalarına imkan vermeyi hedefler. Bu kapsamda iletişim fakülteleri
arasında ikili protokoller vakit geçirilmeksizin imzalanarak, uygulanmaya
geçilmelidir.
KAYNAKÇA
Fotoğraf ve Video Bölümü, İstanbul Bilgi Üniversitesi, (2007). http://pov.bilgi.edu.tr/.
Resmi Gazete (2007) “Yükseköğretim Kurumlarının Yurtiçindeki Yükseköğretim
Kurumlarıyla Ortak Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Programları Tesisi Hakkında
Yönetmelik” 22 Şubat 2007 tarihli 26442 sayılı Resmi Gazete
ÜNİP Üniversiteleri, YÖK (2007).
Varol, A.. (2003) “Dünden Bugüne Fırat Televizyonu” Elazığ: Fırat Üniversitesi,
İletişim Fakültesi Dekanlığı Yayını.
Varol, A., İlal, E., Aziz, A. ve Uğur, A. (2001), “Uzaktan Eğitim ve 3984 Sayılı
Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkındaki Kanun, Maltepe
Üniversitesi, İletişim Fakültesi Dergisi, 2001 (1): 1-9.
Varol, A.; Çetin, D., (2004), “İletişim Fakültesi Dekanları Toplantıları (1-12)”, F.Ü.
İletişim Fakültesi Dekanlığı, Yayın No:5, s. 415.
Varol, A.; Kunç, Ş. (1993) “Fırat Televizyonu Yayın Sistemi”, Fırat Üniversitesi, Fen
ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 5(1):118-131.
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.13-38.
Makale
Uygur sineması ve Tanrıdağ Film
Stüdyosu
Adile Abdulahat 1
Öz: Bu makalede, Türkiye’de az bilinen Uygur sineması hakkında temel bilgiler
verildi. Bu yolla, Uygur sinemasının ve Çin politikasını yansıtan Tanrıdağ Film
Stüdyosu’nun geçmişi ve şimdisi, başarıları ve karşılaştığı sorunlar hakkında Türkiye
akademisindeki okuyucular hem bilgilendirilmeye çalışıldı hem de akademisyenlerin
Uygur ve Orta Asya ülkelerindeki iletişim konusuna eğilmeleri gerektiği
vurgulanmaya çalışıldı. Makale için kullanılan gerekli veriler Çince ve Rusça dahil,
var olan kayıtlı/yazılı bilgi birikimine başvurularak toplandı ve değerlendirildi.
Makalenin ana bulgusuna göre, Uygur sineması ve Tanrıdağ Fim Stüdyosu, tarihsel
olarak geç ve güç bir başlangıç yaptı ve filmsel içeriğin karakteri bazında ciddi
gelişme ve dönüşümler yaşadı. Uygur sinemasının olanakları giderek artarken aynı
zamanda zorlukları da artmaktadır.
Anahtar kelimeler: Uygur sineması, Tanrıdağ film stüdyosu, Uygur tarihi
Uigur cinema and Tanrıdağ Film Studio
Abstract: This article was designed to provide fundamental knowledge about the
Uigur sinema that is not known in Turkey. By doing so, it was aimed at enabling
Turkish academicians and readers with gaining information about the historical
background, development, success and problems of Uigur cinema and Tanrıdağ Film
Studio. It was also thought that this article may be a first attempt to drive attention of
Turkish scholars to the cinema in Uigur and Central Asian republics. Necessary
information for the preparation of the article was collected by means of using written
documents in Russian and Chinese about the subject under discussion. Uigur cinema
made historically difficult start and faced with development problems along with the
character of cinematic content. Better prospects for the development as well as serious
constraints still prevail.
Keywords: Uigur cinema, Tanrıdağ Film Studio, Uigur history
1
Gazi Üniversitesi İletişim Fakültesi Mezunu.
14
Adile Abdulahat
GİRİŞ
İlk sinema filmi 1894 senesinde çekildiğinden bu yana sinema sektörü
inanılmaz derecede gelişmeler göstermiştir. Bu dev sektör milyonlarca insana
hitap edebildiği için her zaman bir propaganda aracı olarak kullanılmıştır.
Dünya sinema pazarını tekelinde tutan Hollywood yapımı filmlerde
misyonerlik propagandasını, ABD propagandasını çok başarıyla yürütmüştür.
Yani, anlaşılan tarafsız bir şey olmadığı gibi sinema sanatı da bundan
müstesna olamamış, baskın güçler için hizmet etmiştir. Bunun gibi geçen
yüzyılın 30’lu yıllarında meydana gelen Uygur sineması da geçirdiği tarihi
süreçler boyunca farklılıklar göstermiştir. Kimi zaman özgürlüğünü yaşamışsa
da, kimi zaman Çin’in Uygur Türklerine yürüttüğü baskıcı politikasının aracı
olarak kullanılmıştır. Bu makalede Uygur sinemasının Çin’in propaganda
aracı olarak kullanılması üzerinde durulacak ve değişik siyasi süreçlerde nasıl
bir değişim gösterdiği irdelenecektir. Böylece Türkiye’de pek bilinmeyen
Uygur sinemasının geçirdiği süreçler ve bugünkü durumuyla ilgili olarak
okuyuculara katkı sağlanmış olacaktır.
Bir milletin sinemasını, tarihi gelişimini bilmek için öncelikle o milletin
kültürel yapısı, siyasal ve sosyal yapısından haberdar olunmalıdır. Dolayısıyla
çalışmanın başında Uygur Türklerinin kim olduğu, Uygurların siyasal ve
sosyal yapısının ne olduğu ve Doğu Türkistan’daki Çin politikaları
anlatılmıştır. Uygur Türklerinin sinema sanatı tarihi süreç içerisinde
gelişmiştir. Dünyada olduğu gibi Çin sınırları içerisinde bulunan Doğu
Türkistan’da yaşanan toplumsal, siyasal, ekonomik gelişmeler, Uygur sinema
sanatını da en az diğer alanlar kadar etkilemiştir. Buna bağlı olarak, o
dönemlere göre Uygur sinema filmlerinin konuları, içerikleri, temaları da
değişmiştir.
Araştırmanın konusu Çin’in propaganda aracı olarak kullanılan Uygur
sineması olduğu için 90’ların son yıllarında Uygur iş adamlarının kurduğu
özel film stüdyoları tarafından çekilen filmler araştırmaya dahil edilmemiştir.
Araştırmada Çin hükümeti tarafından Doğu Türkistan’da (Sin Cian Uygur
Özerk Bölgesi) kurulan, devlet elindeki film stüdyosu olan Tanrıdağ Film
Stüdyosu ve onun yaptığı filmler ele alındı.
Uygur sineması
15
YÖNTEM
Araştırmada veri toplama ve değerlendirme yöntemi olarak genel anlam
çıkartan içerik çözümlemesi ve literatür taraması kullanılmıştır.
İçerik çözümlemesi ve literatür taraması sırasında tarihi kitaplar, sinema
ile ilgili kitap ve makaleler tek tek incelenmiştir. Doğu Türkistanlı Uygur ve
Çinli sinema araştırmacıları ve yazarların kitap ve makaleleri en önemli
kaynakları oluşturmaktadır. Uygur filmlerinden her döneme örnek teşkil eden
“Artist Olmak İstemeyen Kız” (Artist bolmaydighan kız), “Kraliçe
Amannisahan” (Haniş Amannisahan), “Kaçkın, Kız ve Köpek” (kaçkun, Kız
ve İt) filmleri içerik çözümlemesi yapılarak incelenmiştir. Bu filmlerden
bazıları Uygur sinema eleştirmenleri tarafından Çin kültürüne ait değerlerin
sunulduğu ve tarihin çarpıtıldığı filmler olarak kabul edilmektedir.
Araştırmada önce genel bilgiler sunuldu. Ardından ele alınan sinemalarla
ilgili analiz ve değerlendirme yapıldı. Analiz ve değerlendirme birbirini takip
eden dört tarihsel döneme ayrılarak verildi:
1. Uygur Sinemasının başlangıç yılları ve Tanrıdağ Film Stüdyosu
2. 80’li yıllarındaki Uygur Sineması
3. 90’lı yıllardaki Uygur Sineması
4. 2000’li yıllardaki Uygur Sineması
GENEL BİLGİLER
Tanımlar
Doğu Türkistan: Türk Dünyasının doğusunda yer alan Doğu Türkistan,
Çin’in Kuzey batısında yer almaktadır. Bugün Çin işgali altında bulunan
Doğu Türkistan, Çin`in bütün eyalet ve özerk bölgelerinin en büyüğü olarak
1.600 000 kilometre kare yüzölçümüyle Çin Halk Cumhuriyetinin 1/6`sını
oluşturur.
Güneydoğuda Çin ile Güneyde ise Tibet`le komşudur. Kuzeydoğuda
Moğolistan, Kuzeybatıda Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan; Güneybatıda
ise, Hindistan, Pakistan ve Afganistan olmak üzere toplam olarak dokuz ülke
ile sınır komşusudur.
Uygur Türkleri: ilk yerleşik hayata geçen Türk topluluğudur. Şimdi Çin’in
kuzeybatısında Şin Ciang Uygur Özerk Bölgesinde yani Doğu Türkistan’da
yaşamaktadır.
16
Adile Abdulahat
Türk Dünyası: çeşitli Türk toplulukları yaşamakta olan Adriyatik’ten Çin
Seddine kadar uzanan geniş coğrafyanın adıdır.
Uygur Kültürü: Uygur Türklerinin yarattığı ve Uygur Türklerine özgü
olan kültürün adıdır.
Tanrıdağ Film Stüdyosu: Çin hükümeti tarafından Uygur bölgesinin
merkezi olan Urumçi’de kurulan film stüdyosudur. Film stüdyosuna her sene
hükümet tarafından yılda belli sayıda film çekme kontenjanı verilmektedir.
Filmler bu kontenjana göre çekilmektedir.
CCTV: China Centrel Television. Çin’in televizyon tekelidir. Devlet
kanalıdır.
Uygur Türklerinin kısa tarihçesi
Uygur Türkleri 7. yüzyılda Orhun Vadisinde Uygur devleti, 8. yüzyılda
Turfanda Koço Uygur Devletini daha sonra Karahanlı ve Seidiye Devletlerini
kurmuş Türk topluluğudur. 17. yüzyılda Mançu İmparatorluğunun egemenliği
altına giren Uygur Türkleri zaman zaman bağımsızlıklarına kavuşmuş olsa da,
Doğu Türkistan üzerindeki Mançu sülâlesinin hâkimiyeti 1911 yılına kadar
devam etmiştir. Bu tarihte Çin’deki Mançu sülâlesi yıkılarak cumhuriyet
rejimi kurulmuş ve bu rejim de bölgeyi kâğıt üzerinde elinde tutmuştur. Bu
zaman zarfında mahallî idareciler merkezin zayıflığı sebebiyle tamamen
bağımsız hareket ediyorlardı. Hatta dış ülkelerle doğrudan doğruya
antlaşmalar yapabiliyorlardı. Ancak bu sürede Doğu Türkistan idarecilerinin
Çinli olduğu da unutulmamalıdır.
1930’lara gelindiğinde, yerli idarecilerin halk üzerindeki baskıları artmış
ve halkı bezdirmişti. Bunun bir sonucu olarak yer yer ayaklanmalar patlak
vermeye başlamıştır. Bunlardan önemlileri şunlardır:
- Hoca Niyaz Hacı liderliğinde, Nisan 1931’de Kumul ayaklanması
- Mahmut Muhiti liderliğinde, Ocak 1933’te Turfan ayaklanması
- Mehmet Emin Buğra liderliğinde, Şubat 1933 Hoten ayaklanması
Bunların yanında, yine 1933 yılı içinde Tarım havzasında Timur ve
Osman isimli kişilerin liderliğinde, Altay’da Şerif Han Töre liderliğinde
ayaklanmalar patlak verdi. Bütün bu ayaklanmalar sonuç verdi ve aynı sene
Ürümçi şehri haricinde bütün Doğu Türkistan Çinlilerden temizlendi.
İhtilâllerin ilk başladığı yer olan Kumul’daki ayaklanmaya Döngenlerden
Ma Jung Ying, Mayıs 1931’de emrindeki yüz gönüllü ile katıldı; ancak
yaralanınca Temmuz’da Kansu’ya döndü.
Uygur sineması
17
Kumul’a Eylül 1931’de Ruslar yardım teklif etti ise de Kumul ihtilâlcileri
reddetti. Bunun üzerine Rusya Doğu Türkistan’ın valisi Jing Şu Ren’le Ekim
ayında gizli bir antlaşma yaparak vali kuvvetlerine silah yardımına başladı.
Buna rağmen bölgeye hâkim olamayan Jing Şu Ren, Nisan 1933’te Rusya
üzerinden Çin’e kaçınca, başkumandan Şing Şi Sey kendini askeri vali ilân
ederek idareyi ele aldı.
1933’te Ma Jung Ying binden fazla gönüllüyle tekrar gelerek 16
Haziranda Hoca Niyaz Hacıyla görüştü. Ma Jung Ying’in bütün askeri işleri
tek başına ele almak istemesine Hoca Niyaz karşı çıktı. Bunun üzerine Ma
ihtilâlcilere saldırarak ellerindeki silah ve mühimmatı aldı. Hoca Niyaz’ın zor
duruma düştüğünü gören Rusya, Hoca Niyaz’a Şin ile anlaşmasını teklif etti.
Teklifi değerlendiren Hoca Niyaz, 9 Temmuz 1933’te Şin ile anlaştı.
Antlaşmaya göre Tanrı dağlarının güneyi Hoca Niyaz’ın, kuzeyi de Şin’in
idaresinde olacaktı. Antlaşma Ürümçi’de imzalandı. Kâşgar’da “Şarkî
Türkistan İslam Cumhuriyeti” ilân edildi ve hükümet kuruldu.
Ocak 1934’te Çöçek ve Altay sınırından giren Kızıl Ordu, Ürümçi
civarında Ma Jung Ying’i bozguna uğratarak Kâşgar’a doğru ilerlemeye
başladı. Bu arada Ürümçi’den Kâşgar’a gelen başkonsolos Afserof, Hoca
Niyaz ile görüşerek hükümetin lâğvedilmesi ve kendisinin Ürümçi’de Şing Şi
Sey ile birlikte ortak idare kurmasını teklif etti. Bunu kabul etmek zorunda
kalan Hoca Niyaz, Afserof ile birlikte Kâşgar’dan ayrıldı. Ürümçi’de genel
vali yardımcısı oldu ve böylece hükümet sona erdi.
Eylül 1938’de Şing Şi Sey, Stalin’in mümtaz misafiri olarak Moskova’ya
gitti ve Sovyetler Birliği Komünist Partisi’ne üye oldu.
Nisan 1937’de çıkan ihtilâlin bastırılmasının ardından Hoca Niyaz
tutuklandı; sonra da Şerif Han Töre ve diğer mücahitler gibi işkence ile
öldürüldü. Aynı yıl Barköl’de dört ayaklanma ile Şubat 1940’ta ve Haziran
1941’de Altay’da çıkan ayaklanmalar kanlı bir şekilde bastırıldı.
Şing Şi Sey bir yandan Sovyetler Birliği ile yakın ilişkiler kurarken diğer
yandan Çin ile gizlice anlaşmıştı. İkinci Dünya Savaşı sırasında fırsatını bulan
Şing Şi Sey Çin’e bağlılığını ilân etti. Bunun üzerine önceden sınıra yığınak
yapmış bulunan Çin ordusu ülkeye girdi, Kızıl Ordu Doğu Türkistan’ı terk
etti. Bu, Milliyetçi Çin’in Doğu Türkistan’a soktuğu ilk kuvvetti. Halk Çin
işgaline karşı yer yer direnişe geçti. Bunlardan bir kısmını Rusya
desteklemekteydi.
18
Adile Abdulahat
Eylül 1944’te İli’de çıkan ayaklanma sonuç verdi ve İli, Altay, Tarbagatay
vilayetleri kurtarılarak 12 Kasım 1944’te “Şarkî Türkistan Cumhuriyeti” ilân
edildi.
İli’de hükümet kurulduktan sonra Ruslar isyancılara yardım olarak silah,
askeri ve sivil müşavirler yolladı. Bu müşavirler vasıtasıyla Rusya, Çin’le
antlaşma yapılmasını telkin etti. Bunun üzerine Çin’le görüşmeler başladı. Çin
görüşmelerde aracı olmaları için literatürde “Üç Efendi” olarak bilinen İsa
Yusuf Alptekin, Mehmet Emin Buğra ve Mesut Sabrı’yi Doğu Türkistan’a
davet etti. Ülkeye gelen Üç Efendi çoğunlukla gençlerin dinleyici olarak
katıldığı bir konferans düzenleyerek tam bağımsızlığa ulaşmak için önce
Çin’e bağlı bir millî muhtariyet kurulmasının ve bu şekilde kültürün,
mefkûrenin ve iktisadî hayatın yükseltilmesinin en uygun yol olduğunu, bir
süre sonra Doğu Türkistan’ın Rus boyunduruğuna girme tehlikesinden de
uzak olarak bağımsız olabileceğini anlattılar. Görüşmelerin sonunda anlaşma
sağlandı. Ancak antlaşmaya taraftar olmayan Ali Han Töre ile birkaç reis
Rusya’ya kaçırıldı.
Antlaşma neticesi Ürümçi’de 15’i yerli, 10’u da Çinli olmak üzere 25
kişilik ortak bir hükümet kuruldu. Buna göre Çinli general Zhang Zhi Zhong
Genel Vali, Kremlin yanlısı olan Ahmetcan Kasım ile Burhan Şehidî de vali
muavinleri olmuşlardı. Aynı hükümete Mehmet Emin Buğra Bayındırlık
Bakanı, Canım Han Maliye Bakanı, İsa Yusuf sandalyesiz üye olarak girmiş,
Mesut Sabri de Eyalet Genel Müfettişi olmuştu.
İhtilâl kuvvetlerinin altında olan ve Ruslarca desteklenen İli, Altay,
Tarbagatay vilayetlerine Çin eli uzanmıyor, güneydeki Çinlileştirme politikası
ise halkın kuzeydeki gibi Rusya’ya meyline sebep oluyordu. Bunun üzerine
Çin, Mesut Sabri’yi genel valiliğe, İsa Yusuf’u da hükümet genel
sekreterliğine atamak yoluyla idareyi milliyetçilere bıraktı. Hükümetin Rus
yanlısı üyeleri bu yeni durum karşısında İli bölgesine çağrıldılar ve
hükümetten çekildiler.
“Milliyetçi hükümet” ilk iş olarak Türkleşme prensibiyle eğitime el attı.
Bu hareket Çin’i ve Rusya’yı telâşlandırdı. 1948’de Doğu Türkistan’da
bulunan Çin silahlı kuvvetleri başkumandanı bir beyanname yayınlayarak
yerli milliyetçilerin Rus taraftarlarından daha tehlikeli olduğunu ifade etti.
Aynı sıralarda Çin’de Mao’nun meşhur yürüyüşü gerçekleşmekteydi.
Bunun bir neticesi olarak Çin hükümeti, S.S.C.B.’ne hoş görünmek amacıyla,
1 Ocak 1949’da Mesut Sabri ve İsa Yusuf’u işten el çektirdi. Yerlerine
Kremlin yanlısı komünist Burhan Şehidî getirildi. Bu arada Çinli komünistler
Uygur sineması
19
yavaş yavaş Çin’e hâkim olmuş ve Doğu Türkistan sınırına dayanmıştı. Eylül
1949’da Doğu Türkistan’daki milliyetçi Çin birliklerinin baş kumandanı, Çin
komünist hükümetine bağlılık ilân etti. Böylece komünist ordu hiçbir askeri
kuvvetle karşılaşmadan ülkeye girdi.
İsa Yusuf, Mehmet Emin Buğra ve binlerce Uygur ve Kazak Türkü
Hindistan ve Pakistan’a iltica etti. Mesut Sabri öldürüldü. Böylece Doğu
Türkistan’daki karanlık günler başladı. On binlerce aydın hapislere atıldı ve
katledildi.
O tarihten günümüze dek Çin’e karşı bağımsızlık mücadelesi devam
etmektedir. Son olaylarla doruk noktasına çıkmıştır ve yer yer ayaklanmalar
olduğu gözlenmektedir. Ayaklanmaların Uygur Türkleri bağımsızlığa
kavuşuncaya kadar devam edeceği anlaşılmaktadır.
Doğu Türkistan’ın nüfus yapısı
Günümüzde Doğu Türkistan’da en büyüğü Uygurlar olmak üzere, çok
sayıda Türk toplulukları ve diğer milliyetten halk bir arada yaşamaktadır.
Sağlıklı bir veri olmamakla birlikte 1993 nüfus sayımına göre ve 1993 sonu
itibariyle bölgenin toplam nüfusu 16.052.648 kişidir. Bu nüfusun yüzde
62’sini oluşturan 10.015.948 kişi Türk kökenlidir. Doğu Türkistan’ın yüzde
47’sini oluşturan Uygurların nüfusu 7.589.468’dir; nüfusun yüzde 37’si, yani
6.036.700 kişi (Çin Ordusu hariç) Han milliyetindendir; 1.196.416 Kazak
Türkü, Doğu Türkistan nüfusunun yüzde 7.3’ünü oluşturur. Ayrıca bölgede
732.294 Huy (Çinli Müslüman); 149.198 Moğol; 154.282 Kırgız Türkü;
36.785 Şibe; 36.108 Tacik; 12.782 Özbek Türkü; 18.856 Mançu; 5.827
Dagur; 4.440 Tatar Türkü ve 8.563 Rus yaşamaktadır.
Yukarıda adı geçenlerden Han milliyeti dışındaki Türk ve daha sonra da
Moğol soyundan gelenler yüzyıllardır Doğu Türkistan topraklarında bir arada
yaşamaktadırlar. Ayrıca Doğu Türkistan nüfusunun 70.929 kişilik bir bölümü
Dong Şiang, Tibet, Miao, Yi, Buyi ve Kore milliyetlerindendir. Bu
toplulukların büyük bir bölümü Çin Halk Cumhuriyeti’nin Doğu Türkistan’ı
işgalinden hemen önce ya da sonra diğer eyalet ve özerk bölgelerden bölgeye
göç etmişlerdir. Özellikle Han milliyetini Çin hükümeti Doğu Türkistan’da
çoğunluğu sağlayarak asimile etme siyaseti ile göç ettirmiştir. Doğu
Türkistan’ın ilk işgal yıllarında Han milliyetinden olanların sayısı 200 bin
iken, bugün altı buçuk milyona ulaşmıştır. Bu göç bugün bütün hızıyla devam
etmektedir.
20
Adile Abdulahat
Doğu Türkistan bugün de birçok dinin yaşandığı bir bölgedir. Bölgede en
yaygın dinler İslamiyet, Lamaizm (Tibet Budizmi), Budizm, Taoizm,
Hristiyanlık (Katoliklik, Doğu Ortodoks Kilisesi) ve Şamanizmdir. Uygur,
Kazak, Huy (Döngen), Kırgız, Tacik, Özbek, Tatar, Salar, Dong Şiang ve
Baoan milliyetlerinden halklar İslam dinindendir. Dolayısıyla Doğu
Türkistan’ın toplumsal yaşamında en etkin din İslamiyet’tir. Doğu
Türkistan’da 23.000 cami, Lamaist tapınağı ve Katolik kilisesi bulunmaktadır.
Çin, tarihten beri uyguladığı ikili dini siyaseti günümüzde de uygulamaktadır.
Mao’nun ölümünden sonra dini siyasette kısmen de olsa yumuşama olmasına
rağmen, dini baskı günümüzde de devam etmektedir.
Doğu Türkistan’ın yönetim sistemi üzerinde Çin devletinin etkisi
1949 yılında komünist Çin işgalinden sonra, Çin Hükümeti tarafından 1
Ekim 1955’te eyalet statüsüne son verilip, Doğu Türkistan’ın adı Xin Jiang
Uygur Özerk Bölgesi olarak belirlendi. Bölgenin başkentinin “Dihua” olan
eski adı da “Ürümçi” olarak değiştirildi. “Şin Jiang Uygur Özerk Bölgesi”
hükümeti kuruluşundan itibaren Çin Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin
özerklik siyasetini uygulamadı. Kendi başına karar alıp Çinlilerin sindirme
politikasını uyguladı. Uygur Türkleri siyasî yaşama, hükümet çalışmalarına,
ekonomik kalkınma ve kültürel etkinliklere katılamadı.
Doğu Türkistan’da Turfan, Kumul, Aksu, Kâşgar, Hoten, İli, Çöçek ve
Altay adı taşıyan sekiz “yönetim bölgesi” vardır.
İli Kazak Özerk Yönetim Bölgesi, Böritala Moğol Özerk Yönetim
Bölgesi, Cimisar Huy Özerk Yönetim Bölgesi, Bayangol Moğol Özerk
Yönetim Bölgesi ve Kızılsu Kırgız Özerk Yönetim Bölgesi olmak üzere beş
“özerk alt bölge” bulunmaktadır.
Ürümçi, Karamay ve Şihenze kentleri doğrudan doğruya “Şin Jiang Uygur
Özerk Bölgesi” hükümetine bağlı olarak yönetilirler.
Turfan şehri, Kumul şehri, Aksu şehri, Kâşgar şehri, Hoten şehri, Gulca
şehri, Çöçek şehri ve Altay şehri kendi isimlerini taşıyan bölge yönetimlerine
bağlı olarak yönetilirler. Kuytun şehri, Korla şehri, Böritala şehri, Cimisar
şehri, Fukang şehri ve Artuş şehri özerk bölge yönetimlerine bağlı olan şehir
merkezleridir.
Doğu Türkistan’da 64 kasaba, 6 özerk ilçe, 802 nahiye ve 42 azınlık özerk
nahiyesi bulunmaktadır.
Uygur sineması
21
Uygur özerk bölgesinin bugünkü sosyo – ekonomik durumu
Ekonomi: Uygur Özerk Bölgesi petrol, uranyum, demir, kömür, altın,
volfram, tuz, doğal gaz gibi stratejik yeraltı ve yerüstü zenginliklerine sahip
bir bölgedir. Bütün Çin’de mevcut olan 148 çeşit madenin 118 çeşidi Doğu
Türkistan’dan çıkarılmaktadır. Doğu Türkistan’da şimdiye kadar 5.000 yerde
maden ocağı bulunmuş olup bu, Çin’deki toplam maden ocağının % 85’ini
teşkil eder.
Yaklaşık 500 bölgeden petrol, 30 bölgeden doğal gaz çıkarılmaktadır.
Petrol rezervi 8 milyar ton olarak tespit edilmiş ve her yıl 10 milyon ton petrol
Çin’e taşınmaktadır.
Çin’in kömür rezervinin yarısı Doğu Türkistan’dadır. Yıllık altın üretimi
de 360 kg. civarındadır. Uranyum, volfram gibi stratejik madenler ile tuz ve
renkli kristal taşları Doğu Türkistan’ın başlıca yer altı ürünlerindendir.
150 bin km2 tarım arazisine ve bir o kadar ekilebilen toprağa ve 12 bin
2
km genişliğinde ormanlık alana sahip Doğu Türkistan yaylalarında 60
milyona yakın küçük ve büyük baş hayvan beslenmektedir.
Kısacası, Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan) dünyanın en zengin
bölgelerinden biri olmasına rağmen, bu zenginliğin asıl sahipleri olan
Uygurlar bunlardan yararlanamamaktadır.
Eğitim: Doğu Türkistan bölgesinde 800 anaokulu, 7100 ilkokul, 1900
ortaöğretim okulu, 100 meslekî ortaöğretim okulu, sağır dilsiz ve görme
özürlü çocuklar için 20 özel okul, 21 yükseköğretim enstitüsü ve çeşitli
branşlarda 100 fakülte vardır. Teknik ve meslek içi eğitim kurslarıyla tatil
dönemlerinde eğitim sunan programlar da oldukça yaygındır. Günümüzde 40
üniversite ve 90 lisansüstü uzmanlık okulu vardır. Endüstri, tarım, ormancılık,
tıp ve halk sağlığı, finansman, hukuk ve siyasal bilimler, kültürfizik, sanat
eğitimi, öğretmen okulları ve okul öncesi eğitim uzmanlığı gibi branşlarda
yaygın eğitim verilmektedir. Günümüzde Uygur bölgesi eğitim kurumlarından
yararlanan çocuk, ergen, yetişkin, sağır-dilsiz ve görme özürlü kişilerin
toplamı dört milyon civarındadır ve sayılan eğitim kurumlarında 180.000
öğretmen çalışmaktadır.
Eskiden milli okullarda Uygurca ağırlıklı eğitim yapılırken, 1993 yılında
alınan bir kararla üniversitelerde eğitim Çince ağırlıklı yapılmaya
başlanmıştır. 2003 yılında alınan kararla ise bazı ilkokul, ortaokul, liselerde
deneme olarak Çince eğitime başlanmıştır. 2011 yılında ise ilkokullardan
tutun liselere kadar bütün okullarda Çince eğitime geçilmesi planlanmaktadır.
22
Adile Abdulahat
Buna hazırlık olarak öğretmenlere kısa süreli Çince eğitim verilmektedir. Bu
eğitimler sonrası öğretmenler Çince sınava tabı tutulmaktadır. Sınavdan
geçemeyenler ise işten atılmaktadır. Bu uygulamayla milli okullardaki
kadrolar bile Çinlileştirilmekte ve Uygurca eğitim dili yavaş yavaş ortadan
kalkmaktadır.
Basın-yayın: Doğu Türkistan’da basın-yayın hayatının durumu ile ilgili
olarak F. Sema Barutcu Özönder’in “Doğu Türkistan’da Basın–Yayın Hayatı:
Milletler Neşriyatı’nın Edebi Neşriyatı Örneğinde” adlı çalışması da bir fikir
verebilir. Bu makalede Çin’in en büyük azınlıklar neşriyatı olan Milletler
Neşriyatının Uygurca kitap katalogunu incelemiş ve Kurum’un neşriyatı
Merkezi hükümetin azınlık topluma karşı yürüttüğü siyasetle birebir uygunluk
gösterdiği tespit edilmiştir. Yayınevinin 1953-1980 yılları edebî yayın
faaliyeti birkaç istisna dışında tamamen parti ideolojisine dönük propaganda
eserleridir ve çok az Rusçadan tercümeyi saymazsak, hemen hepsi Çinceden
tercümedir.
Sağlık: Halk, devletin sağlık hizmetlerinden de mahrumdur. Doğu
Türkistan’daki Çinli nüfusun %95’i devletin ücretsiz sağlık hizmetlerinden
yararlanmasına karşılık, Türklerin yararlanma oranı ancak % 12 civarındadır.
Kalanı, % 88’i ücrete tabidir.
Uygur sinemasının başlangıç yılları ve Tanrıdağ Film Stüdyosu
İlk Sinema filmi 1894 yılında çekildiğinden beri bir asırdan fazla yolu
katederek büyük bir hızla gelişti. Uygurların sinema sanatı ise 1930’lu
yıllarda Urumçı, Kaşgar gibi yerlerde sessiz sinemanın gösterilmesinden
itibaren bugune kadar 70 senelik mesafeyi katletti. Gerçi bu bütün bir Uygur
kültür tarihine göre çok az bir zaman sayılsa da, Uygur halkı bu süre içinde
sinemayı anlamaya ve sinema teknolojisiyle tanışmaya çaba sarf etmişlerdir.
Bunu tamamladıktan sonra da kendilerinin hayatı ve kültürü işlenen
belgeselleri, sinema filmlerini çekmeye başlamışlardır. 1956 senesinde
Urumçi’de Şinjiang Film Stüdyosu kurulduğundan 1962 senesinde
kapatılışına kadar “Bostanlıktaki Tantana” (Şanghai ortak yapımı, 1958), “İki
Evlad” (1959), “Uzaktaki Kıvılcım” (1960) ve “Anarhan” (1961) gibi filmler
çekilmiştir. Bu filmlerde kısmen de olsa Uygur Türklerinin örf ve adetleri,
milli kültürü yansıtılmıştır. Bu dönem Mao komünist devriminin ilk
Uygur sineması
23
dönemleri olup, Doğu Türkistan’daki komünist güçleri milli kültüre saygı
gösterme politikası uygulamıştır.
Uygur sinemasının Shang Hai film stüdyoları ile ortaklaşa yaptığı filmler
halkın beğenisini kazanarak, bu sektörde ümit ışıkları yanmak üzereyken
Çin’de kültür devrimi başlatılmıştır. İşte bu nedenle Kültür Devrimi
dolayısıyla Doğu Türkistan’da film yapım işleri durdurulmuştur. (Kadir,
1997:3). Uygur sinema tarihine bakıldığında 1966 -1979 yılları arasında hiçbir
filmin çekilmediği görülür. 1966 yılında Çin’de başlayan kültür devriminde
üniversiteler, sanat toplulukları ve film stüdyoları kapatılmıştır. Çin komünist
devriminin önderlerinden Mao Zedong’un başlattığı Kültür Devrimi’nin
amacı milli örf ve adet, gelenek görenek ve dini inançları yok edip komünist
ideolojisiyle donatılan yeni bir vatandaş yaratmak idi. Fakat Çin’in uyguladığı
aşırı sol politikanın sonucunda Kültür Devrimi amacından saparak
başarısızlığa uğramıştır. Bunun sonucu olarak, milyonlarca insan aç ve cahil
bırakılmıştır. 1976 yılında Mao Zedong’un ölümünden sonra Çin’de
uygulamaya konulan açıklık politikasının sayesinde Doğu Türkistan’da
yeniden film çekilmeye başlanmıştır. Kültür Devrimi sona erdikten sonra yani
1979 yılı Kasım ayında Şinjiang Film Stüdyosu’nun adı “Tanrıdağ Film
Stüdyosu” olarak değiştirilmiştir. Gerçi Tanrıdağ Film Stüdyosu’nun çektiği
filmler çok azdır, senede ortalama 3 film çekmiş olmasına rağmen “Anarhan,”
“Rehber,” “Sanatçı Olmak İstemeyen Kız” gibi filmleri büyük beğeni
kazanmıştır ve Çin kültür bakanlığının ödülünü kazanmıştır.2
80’li yıllarda Uygur sineması
70’li yılların sonu ve 80’li yılların başında Çin kültür devriminin bıraktığı
yaralar sarılmaktaydı, eskilerle yeniler yer değiştirerek yeni bir siyasi hayatın
yaşanmakta olduğu bir dönem idi. Çin’in sıkı komünist rejiminden açıklık
politikasına geçmekte olduğu bir dönemdi. Doğal olarak, bu Doğu
Türkistan’da da böyleydi. Dolayısıyla, bu dönem Uygur sineması oldukça
karmaşık siyasi ve kültür dönemini başından geçirmekte olan Uygur halkının
karmaşık duygu ve düşüncelerini, yaşadığı içsel çatışmaları, medeniyet ve
estetik anlayışlarını yansıtmak ve halkı eğitmek gibi bir sorumluluğu üzerinde
taşımıştır (Dursun,2005:4). Doğu Türkistan’da çekilen filmlerde bu süreç net
bir şekilde görülebilirdi. Bu dönemde Kültür Devrimindeki olaylar ve kültür
2
Ayrıntı için bkz: “China Movie Database” web sayfası
24
Adile Abdulahat
devriminin bıraktığı yaraları sarmaya çalışan halkın duygularını yansıtan
filmler çekilmiştir. Yaralı kalpler, hasratler, insanlık, insani değer, sevgi ve
aile, yaşam ve mutluluk, Uygur aydınlarının o dönemde çektikleri eziyetler
gerçekçi bir şekilde filmlerin ana konuları olmuştur. Uygurların yeni bir tarihi
süreçte yaşadığı değişimlerin insan ruhundaki yansımaları, kültür ve
düşüncelerdeki değişimleri yansıtılmıştır.
1983 senesinde çekilen “Artist Bolmaydiğan Kız” (Sanatçı Olmak
İstemeyen Kız) filmi tam bu Kültür Devriminin bıraktığı yaraları açık ve net
gösteren çok güzel bir filmdir. Filmde 60-70’li yıllarda siyasi, sosyal
olaylarda tarih ve medeniyete büyük bir darbe vurulduğu, milli medeniyetin
kısıtlandığı, insanlık değerlerinin yok edildiği, siyasi rejim ve sosyal açıdan
bizlere yansıtılmıştır (Kadir, 1997:9). Bu film, Uygur filmlerinde milli
medeniyetin ve milli estetik özelliğin yansıtılma çabalarının ilk meyvesidir.
Filmde Uygurların örf ve adetlerine sadık kalınmış, Uygurların yaşam biçimi
gerçekçi bir usulle ifade edilmiştir. Uygurların milli dansının güzelliği, Doğu
Türkistan’ın manzarasının güzelliği, insanlarının kalbinin güzelliği beyan
edilerek, halkın büyük beğenisini kazanmıştır. Bu film 80’li yıllarda yapılan
filmlere örnek teşkil eden bir filmdir.
Filmin adı: Artist Bolmaydiğan Kız
Yönetmen: Guang Chun Lan,
Oyuncular: Reyhan, Rana Gül, Kasım İbrahim
Gösterime girdiği sene: 1983 3
Filmde, Urumçi’de dans öğretmeni olan Amine hanım Doğu Türkistan’ın
köy kasabalarına dans okuluna öğrenci seçmek için gider ve bu sırada büyük
bir yeteneği keşfetmektedir. Dansta çok yetenekli olan Mahire adlı bu kız
gerçi Urumçi’deki dans okuluna gitmeyi çok istese de, dedesinin kendisinin
sanatçı olmasına karşı olduğunu bildiği için bu işten vazgeçer. Ama Amine
hoca bu büyük yeteneğin değerlendirilmesi gerektiğini düşünerek onun
ailesini araştırır; yaşlı dede ve ninesi ile yaşayan bir kız olduğunu öğrenir.
Onların evine kadar gidip dedesiyle konuşur. Olaylı geçen bu ikna sürecinden
sonra Emet dede Mahire’yi Urumçi’ye göndermeye ikna olur. Mahire evinden
ayrılmadan önce ninesi ona vefat eden annesinden kalmış olan bir dans
3
Ayrıntı için bkz: www.cnmdb.com
Uygur sineması
25
ayakkabısı verir. Mahire, Urumçi’ye geldikten sonra dedesinden bir mektup
alır. Mektup, öldü diye kabul edilen annesinin aslında meşhur bir dans
sanatçısı olduğu, ama kültür devriminde çok kötü ceza ve işkencelere maruz
kaldığı, kendisini bu yaşlı insanlara teslim ettikten sonra kaybolduğu ve
hayatta olup olmadığından haber alınamadığı ile ilgilidir. Mahire bu
gerçekleri öğrenince aslında dedesinin kendisinin sanatçı olmasına neden
karşı olduğunu anlar ve annesinden kalan tek yadigar olan dans ayakkabısına
sarılarak ağlamaya başlar. Tam bu sırada dans hocası Amine Hanım onun
yanına girer ve Mahire’nin elindeki ayakkabıyı görünce şaşkınlık geçirir.
Çünkü bu dans ayakkabısı onundu. Bundan yola çıkarak Amine Hanım
araştırma yapar. Sonra anlaşılır ki, Mahire adlı bu kız iki yaşındayken
kaybettiği ve senelerdir aramakta olduğu kızı Mahire’nin ta kendisi idi. Filmin
konusu işte böyle bir ana tema üzerinde ilerleyerek, Kültür Devriminde
insanların çektiği çileler, kültür devriminin bıraktığı yaralar, o yıllarda
sanatçıların uğradığı haksızlıklar ve zorluklar etkileyici bir şekilde ifade
edilmektedir. Senarist ve yönetmen gerçeği yansıtmada ve karakterlerin
karmaşık iç dünyalarını yansıtmada geniş anlamlara sahip olan manzara
tasvirine yer vermiştir. Filmdeki manzaralar, görüntüler çok iç açıcı ve çok
gerçekçi olmuştur. Örneğin: Mahire’nin dağda arkadaşlarıyla çiçek toplarken
şarkı söyleyerek dans etmesi, arkadaşlarından biri olan Emin’in Mahire’yi
bulacağım derken çukura düşmesi, Mahire’yi yetiştiren Emet dedenin Mahire
giderken gözlerini kapatıp gözyaşları içinde tambur çalması ve buna benzeyen
görüntüler seyircileri etkileyen önemli unsurları oluşturmuştur. Filmde
karakterlerin iç dünyaları bu tür görüntülerle desteklenerek yansıtılmıştır ve
karakterlerin etkisi arttırılmıştır. Bazılarına göre, bu tür sunum, bir tarihsel
konuyu veya sorunu ele alıp, bireyselleştirerek ve bireysel duygulara ve
ilişkilere indirgeyerek basitleştirme ve Hollywood tarzı bu indirgeme ve
basitleştirme ile sosyal eleştiri yapma biçimidir.
Film gösterime girdikten sonra büyük beğeni kazanmıştır. Bunun nedeni
ise film ister Uygur milli medeniyetin yansıtılması bakımından olsun, ister
karakter yapılarının gerçekliğiyle olsun, ister o dönemi yansıtmakta olsun
hakikaten belli başarı elde etmiştir. “Sanatçı Olmak İstemeyen Kız” filmi
1983 senesinde Çin Kültür Bakanlığı tarafından ödül kazanmıştır. Daha sonra
1985 senesinde Uluslararası İstanbul Film Festivalinde de ödül kazanmıştır
(Fan Bao, 2006)
80’li yıllarda Çin’de meydana gelen açıklık politikasının etkisiyle Uygur
edebiyat ve sanat alanındaki yazar ve şairler, sanatçılar öz eserlerinde Uygur
26
Adile Abdulahat
halkının geçmişteki ve şimdiki siyasi, sosyal geçmişini, yaşam bilincini
yansıtıyor. Bir taraftan da, bugünkü Uygurların gittikçe yeniliğe yüz tutan,
değişen kültür ve güzellik anlayışını aktarmakta oldukça büyük adımlar
atılmıştır. Bu dönem Uygur aydınları tarafından Uygurların aydınlanma
dönemi olarak adlandırılmaktadır. Çünkü 1949 yılından yani komünist
devriminden sonra Çin’de ve Doğu Türkistan’da Çin kızıl ordusuna methiye
okunan edebiyat sanat akımı yaratılmaya çalışılmıştır. Bu dönemde, yani
1949’dan 1970’li yılların sonuna kadar, bütün edebiyat sanat eserlerinin dili
Uygur Türkçesi olmasına rağmen içeriği Çin kültürü ile doludur. Yani, Doğu
Türkistan’da okutulan eserlerin çoğu Çinceden çevrilmiş eserlerdir. Bu
dönemde, Doğu Türkistan’da kendi kültür değerlerini bilmeyen bir kuşak
yetişmiştir. 1980’li yıllarda, Çin’de yürürlüğe konulan açıklık politikasının
sayesinde, Uygur Türkleri arasında kendi milli değerlerini öğrenme hareketi
başlatılmıştır. Milli eğitimde kendi milli değerlerini içeren dersler okutulmaya
başlanmıştır. Bu dönemde, Doğu Türkistan bölge hükümetine bağlı eski
eserleri neşretme dairesi kurulmuş, Türk dünyası klasik eserlerinden Yusuf
Has Hacib’in “Kutad kubilig,” Kaşgarlı Mahmut’un “Divanü Lugatit Türk”
namlı eserleri Uygur Türkçesiyle yayınlanmıştır. Diğer alanlarda olduğu gibi
bu dönemde, Uygur sinemacılığında da milli kültürü yansıtan filmler
çevrilmeye başlanmıştır. Bu dönemde “Sanatçı Olmak İstemeyen Kız” filmi
dışında “Gizemli Kervan” (1986), “Güzelin Ölümü” (1986), “Rana’nın
Düğünü” (1982), “Nurnisa” (1984), “Nasrettin Hoca” (1980), “Mutluluk
Şarkısı” (1981), “Para Denilen Bu Şey” (1985), “Mehmet Hakkında Her Şey”
(1988), “Bekarlar Ailesi” (1988), “Molla Zeyittin” (1989) gibi filmler
çekilmiştir (Kadir, 1997:1). 80’li yılların filmlerinde ister içerik, ister kurgu,
ister rol bakımından olsun, gelişme olduğu net bir şekilde görülmektedir. Bu
yıllardaki filmler tarihi gerçeğe yaklaşmıştır. Yani bu dönem filmleri
Uygurların geçmişi ve bugünkü hayatını ve içsel durumunu yansıtmakta
gözardı edilemeyecek biçimde başarı elde etmiştir.
Tarihe bakacak olursak, Uygurların geleneksel örf ve adetlerinde aşk,
nikah, aile ve kişilerarası ilişkilerde kullanılan görgü, örf ve adetler, ahlak
ölçüleri gayet çoktur. Ahlak ve insanilik Uygur kültürünün çok önemli bir
kısmıdır. Büyük şehirlerden tutun, küçük köy kasabalara kadar Uygurların
yaşam biçimi güçlü bir örf ve adet ve ahlak değerleriyle yoğrulmuştur. Bütün
bunlarla beraber bin türlü kısmetleri yaşayan bu millette bahadırlık, mertlik,
iyi niyetlilik, alçak gönüllülük, sıcak kanlılığının yanı sıra cahillik, inatçılık,
bencillik, gericilik, acelecilik, kıskançlık gibi durumlar da milletin geleneğine
Uygur sineması
27
karışarak Uygur milletinin şansız kısmetleriyle beraber bugünlere dek
gelmiştir (Dursun, 2005:38). Uygurlarda “illet tüzelmigüçe millet tüzelmez”
diye bir atasözü vardır. Yani “yanlışlar düzeltilmeden millet düzeltilemez.”
Dolayısıyla, Uygurların kendi yanlışlarını anlayıp, onları düzeltmesi için
öncelikle o yanlışları ortaya çıkarması lazım. İşte bu noktada sinemanın
önemi büyüktür. Bu dönem sinemasındaki örneklerden “Gizemli Kervan” ve
“Gerib ve Sanem” gibi filmler Uygurların tarihteki yaşam biçimlerini, örf ve
adetlerini, kendine özgü psikolojisini yansıtma yanında, Uygurların estetik
anlayışını, doğruya, adalete, özgürlüğe olan özlemini çok güzel işlemiştir. Bu
filmler Uygur sinemasının 80’li yıllarda büyük bir başarıya imza attığının en
güzel örnekleridir.
1986 yılında çekilen “Gizemli Kervan” filminde antika eşyalar kaçakçılığı
konusu işlenmiştir. Bu film batı filmlerini taklit edilerek çekilmiş olup, film
çok yönlü olaylar örgüsünde devam etmektedir. Görüntüler açısından
zengindir. Olaylar örgüsünün merkezi noktasına koyulan bir kervan vardır ve
biz o kervanla beraber çok değişik ve şaşırtıcı bir coğrafya ile tanışırız. “Gelin
Arabası” yani antika eşyalar kaçırılan deve kervanları kadim ipek yolunda
ilerlemektedir. Biz orada yüzlerce yaşa giren bir yaşlı ağacı, ateşte pişirilen
tandır kebabını ve o kervanın içindeki siyah şapkalı gizemli bir adamı
görürüz. İşte bunlar gerçi çok özel bir görüntüler olmasa da, filmde çok
önemli detayları oluşturarak, karakterlerin kişiliklerinin yansıtılması ve filmin
milliliğinin arttırılmasında çok büyük rol oynamıştır.
Geleneksel aile ahlakı, nikah, aşk meselelerinde erkeklerin yeri, kızların
kendi arzularına uymasa da anne babalarının seçimine boyun eğmeleri, itaat
etmeleri Uygur ananevi medeniyetinin kadın ahlakıyla ilgili bir özelliğidir.
Geleneksel kültür ve ahlaki değerlere ait olan bazı adet ve düşünceler yeni
devirdeki milletin gelişmesinde bir engel olarak görülmektedir. “Mutluluk
Şarkısı,” “Rana’nın Düğünü” ve “Nurnisa” gibi filmlerde Uygur kadınlarının
geleneksel ahlak ölçülere, görgülere boyun eğmek ya da direnmek arasındaki
kararsızlıkları, aşırı itaatçılık ve ahlak kurallarından kaynaklanan mutsuz
evlilikler önemli bir konu olarak işlenmiştir (Kadir, 1997:6).
Her milletin kendine özgü olan düşünce davranış biçimi, karakter, estetik
özelliği, örf ve adetleri o milleti başka milletlerden ayıran unsurlarlardır ve o
milletin milli ruhunun en belirgin yansımasıdır. Dolayısıyla, bir filmdeki
karakterin milli kimliği, karakteri onun hareketi ve konuşmalarında ifade
edildiğinden filmlerde değişik içerikler yada boş manzara, şan şanlı görüntü
peşine düşmek yerine o karakteri en iyi ve en gerçekçi bir biçimde yansıtmaya
28
Adile Abdulahat
çalışmak lazım (Dursun, 2005:12). 80’li yıllarda yapılan filmler milli
karakterleri başarıyla yaratarak, milli kültür ve estetik özellikleriyle Uygur
sinema seyircilerinin beğenisini kazanmıştı. Dolayısıyla Doğu Türkistan
(Sinjiang) filmcilik işlerinin en revaj bulduğu dönem olarak akıllarda kaldı.
90’lı yıllarda Uygur sineması
1990’lı yıllar soğuk savaşın bitimiyle Sovyetler Birliği’nin parçalandığı,
Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlığına kavuştuğu yıllardır. Bu
dönemde Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin bağımsız olması, dünyanın çok
kutupluluktan tek kutupluluğa yönelmesi Çin’i endişelendirmiştir. Çünkü
eskiden beri bağımsızlıları için mücadele eden Uygur Türklerinin bağımsızlık
arzusu bununla daha da güçlenmiştir. Çin 1980’lı yıllarda Uygurlara vermiş
olduğu kültürel hakları tekrar geri almaya başlamıştır. Milli değerleri konu
eden edebi eserler, kitaplar toplatılmıştır. Sinema filmlerinin konularında da
değişiklikler ortaya çıkmıştır.
Doğu Türkistan’daki siyasi durum, farklı kültürlerin bir birini etkilemesi
ve Çinlilerle Uygurların açık veya gizli çekişmeleri Doğu Türkistan’da özel
bir durum yaratmıştır. Uygurların bugünkü yaşam biçimi, ahlak ve kültür,
özellikle gençlerin inanç ve değerlerinde bu özel durum daha da belirgin
olmuştur (Dursun, 2005:13). 90’lı yıllarda “Yurdun Batısındaki Dansçılar,”
“Mutlu Anlar,” “Aşk İnsanları,” “Ateş Gibi Parlayan Gençlik”, “Kaçkın, Kız
ve Köpek” gibi filmler çekilmiştir. Ama maalesef bu filmler gerçeklikten
uzak, suni, basit konuları ele almıştır. Bu filmler sırf siyasi propagandaya
dayandığından, izleyicilerin beğenisini kazanamamış ve çok eleştirilmiştir.
Uygur medeniyeti uzun tarihi süreçleri baştan geçirerek bu günlere ulaşan bir
kültürdür. Dolayısıyla Uygur kültürü başka kültürlerden farkını her alanda
hissettirmektedir. Hangi saha olursa olsun, bir milletin bakışıyla öbür milletin
kültürü değerlendirilemez. Ama Çinli rejisörlerin çektiği filmler, propaganda
amaçlı çekilen filmler olduğu için, filmlerde, Doğu Türkistan’da yaşayan
Uygurlar ve diğer azınlıkların geleneklerini kendi isteğine göre değiştirmekte,
aşağılamakta, yanlışları abartmakta, çarpıtmaktadır. O milletlerin tarihi,
medeniyeti, karakteri, değerleri ve yaşama bağlılığından söz edilmemektedir.
Uygurlar ve Çinlilerin dostluğu işlenmektedir. Bu filmler gerçekten çok uzak
olduğu için Uygurların ve diğer azınlıkların tepkisini çekmiştir.
Filmin adı: Kaçkın, Kız ve Köpek
Yönetmen: Da Qi
Oyuncular: Ferize Tahir, Adil Mecit, Abureşit Murat, Kui Jian Fang
Uygur sineması
29
“Kaçkın, Kız ve Köpek” filmi yukarıda sözü edilen siyasi propaganda
filmlerinden biridir. Filmde farklı millet gençlerinin farklı dünya görüşleri
karşılaştırılmıştır. Filmde bundan başka etkileyici bir olay bulunmamaktadır.
Filmde belli nedenler sonucu bir çölde bırakılan 3 tane genç canlandırılmıştır.
Kaçkın bir Uygur genci, Uygur kızı ve bir tane de Çinli genç. Bunlar çölden
çıkabilmek için hayat mücadelesi vermektedir. Filmdeki Uygur kaçkın çocuk
çölde sıcaktan ve susuzluktan ölmek üzereyken bile Çin’deki lüks hayatı,
güzel kızları, deniz sahillerini ve paraları düşünerek ah çekmektedir. Öbür
Çinli genç ise ölmek üzereyken “örnek bir davranış” sergileyerek, “Tanrıdağı
Melodilerini” yani milletlerin beraberliğini öven şarkısının melodilerini
yazmaktadır. Uygur kız ise Çinli genç denizi nasıl tarif etse etsin, bir türlü
denizin nasıl bir şey olduğunu kavrayamamaktadır. Film çölde hayat
mücadelesi veren iki genci karşılaştıran olaylar örgüsünde devam etmiş olsa
da, bu olayların bir biriyle hiçbir bağlantısı bulunmamaktadır. Olaylar bir
birinden kopuk verilmiştir. Kumarhanedeki gençler, kaçkını kovalayan
polisler, kaçkın ve kız, çölde şarkı yazmaya kalkışarak beyhude zahmet çeken
Çinli genç arasında hiçbir bağlantı bulunamamaktadır. Filmde denizin nasıl
bir şey olduğunu bir türlü kavrayamayan kız gösterilerek, Uygur gençleri
cahil yerine konulmuş ve alay edilmiştir. Filmin başından sonuna kadar iki
genç karşılaştırılarak Türkler cahil, barbar, düşüncesiz, çapkın, paragöz olarak
gösterilmiştir. Film sanatının büyük bir hızla ilerlediği günümüzde hala
karakterlere iyi ve kötü markası yapıştırarak piyasaya sürmek insanı gerçekten
çok üzmektedir (Bu sunum özel mülkiyet ilişkilerini kıran kötü ile onu
koruyan iyi üzerine kurulan tüm Hollywood filmlerinin temel karakterlerinden
biridir). İşte bunun gibi, 90’li yılların filmleri bireysel ilişkiler, umutlar ve
beklentileri “iyi ve kötüye” bağlayan ve sinema sanatını giderek daha ustaca
kullanan ideolojik/siyasi propaganda karakterini taşımaktadır.
Bir milletin ya da ülkenin tarihini, önemli şahıslarını filme konu etmek ve
bu filmler aracılığıyla onları sonraki nesillere aktarmak bir yönetmenin
vazifesidir (Kadir, 1997:18). Yarkent – Seidiye Hanlığının kraliçesi
Amannisahan’ın hayatı konu edilen tarihi film “Kraliçe Amannisahan”
filminde Yarkent Devletinin medeniyetine büyük değişimler getiren Abdureşit
Han, Amannisahan, Kadir Han gibi meşhur şahıslar, onların faaliyetleri ve
Uygur makamının derlenip yeniden yazılması konu edilmiştir. Filmde orta çağ
Uygur cemiyetinin karmaşık siyasal ve sosyal yapısındaki türlü tarihi
şahısların faaliyetleri, görevleri ve etkileri anlatılmıştır. Filmde Kraliçe
Amannisahan’ın kocası yani Yarkent devletinin padişahı Abdureşithan’ın ve
30
Adile Abdulahat
müzik hocası Kadir Han’ın desteğiyle Uygur makamlarını derleme işine
başlamasını, gerici molla ve sofilerin buna karşı çıkarak engellemeye
çalışmalarını detaylarıyla ifade etmek yönetmenden ustalık isteyen bir iştir.
Bir yönetmenin bunu başarabilmesi için o milletin tarihini, edebiyatını, örf ve
adetlerini çok iyi öğrenmek durumundadır.
Tarihi film, “tarihi gerçek” ile “film estetiğinin” mükemmel birleşimi
olmalıdır. Kesinlikle tarihi uydurmak değil, geçmişin gerçeklerini sinema
sanatıyla yansıtmak demektir. Tarih ancak gerçek karakteriyle yansıtıldığı
zaman insanları etkileyebilir. Tarihe şekil düzen verildiğinde ise hiçbir değer
yaratılamaz (Kadir, 1997:4). Ama siyaseti öne çıkarmak ve olayları tarihi
gerçeğiyle sunmamak Uygur tarihi filmlerinin büyük bir sorunudur. “Kraliçe
Amannisahan” filminde de bunun gibi sorunlar mevcuttur. Bunu aşağıdaki
birkaç başlık altında görebiliyoruz.
Tarihi film, tarihi gerçek ve şahısların hayatını tarihi arşivlere incelenerek
estetik bir usulle ifade eden filmdir. “Kraliçe Amannisahan” filminde makam
üstadı, şaire Amannisahan’ın hayat faaliyetleri ana konu olarak Yarkent
Seidiye Hanlığı dönemindeki medeniyet, edebiyat, sosyal durum, halkın
hayatı gibiler yansıtılarak, insanlara o tarihi dönemi anlama imkanı verir
(Ming, 2006:1).
Filmin adı: Haniş Amannisahan
Yönetmen: Wang Yan, Wang Xing jun
Oyuncular: Münire, Miradil Ablimit, Tursuncan Zunun, Sadık Nicat
Gösterime girdiği sene: 1993
Yarkent Seidiye Hanlığı medeniyetin hızla geliştiği, Amannisahan başlık
sanatkar kişilerin Uygur medeniyetini geliştirmek yolunda molla sofilerle
savaştığı dönemdir. Ama filmde bu çatışmalar net ifade edilmemiştir, olaylar
çok basit bir şekilde geçmiştir.
Yarkent Devleti orta ve merkezi Asya’da toplam 164 sene hüküm süren
büyük padişahlıklardan biri olup, tarihçi Mirza Haydarın “Tarihi Reşidi” adlı
kitabının 4. bölümünde denildiği üzere, Seidiye Devletinin sınırları doğuda
Kıtanlar sınırlarından güneyde Hoten’e kadar olan toprakları kapsamaktadır.
En güçlendiği dönemlerde toprakları Tanrıdağları’nın güney ve kuzeylerinden
ta Balkaş gölünün güneyindeki bölgelere, Issıkköl, Pergane vedeleri,
Bedehşan, Tibet ve Kaşmire kadar genişlemiştir. Halkı zengindir (Turdi,
2003:137). Ama filmde padişah Abdureşithan’ın sarayı yani Yarkent Seidiye
Uygur sineması
31
Devletinin sarayı herhangi bir zenginin ya da bir toprak ağasının konağından
farklı görünmemektedir. O şehrin tıklım tıklım sokaklarından, zengin
halkından hiçbir ize rastlanmamaktadır. Filmde Abdureşithan avlanmaya
sadece birkaç tane askeriyle gitmektedir. Bir devletin kraliçesi olan
Amannisahan Abdureşithan’a evlenip, baba evinden saraya götürülürken
sadece 4 tane atlı askerle çok mütevazi bir şekilde götürülmektedir. Üstelik
filmde büyük bir devletin sultanı olan Abdureşithan savaşa çıkarken sadece 10
tane askerle savaşa çıkmaktadır. Padişahın sarayı diye çekilen yer ise bir eski
kaleye benzemektedir. Tarihi kitaplarda beyan edildiği üzere Kraliçe
Amannisahan doğumunda ölmektedir. Ama filmde Amannisahan makamları
derlerken yollarda riyazet çekerek, yorgunluktan ölmüş olarak gösterilmiştir.
Böylelikle yönetmen belki filmin etkileyiciliğini artırmayı düşünmüş olsa da
istenilen sonuca ulaşılamamıştır. Bu tarih yönetmen tarafından uydurulmuş
bir tarihtir.
Gerçi bu film gösterime girdikten sonra bu yanlışlar dile getirilmiş, film
Uygur sinema eleştirmenleri tarafından eleştirilmiş olsa da, yeterli bütçenin
olmaması olanlara bahane olarak gösterilmiştir. Ama bu Çin hükümetinin ve
onlara hizmet eden Çinli yönetmenlerin bilerek yaptığı bir iştir. Çünkü, film
boyunca padişah Abdureşithan’ın yanında hep bir Çinli vezir görülmektedir.
Oysa, hiçbir tarihi kaynaklarda Abdureşithan’ın bir Çinli vezirinin olduğuna
dair bir bilgi yoktur. Bu filmde kasıtlı olarak, Uygurların tarihte kurduğu
büyük devletler küçümsenmiş, Uygurların kurduğu devletlerin sadece küçük
beğlikler olduğu gibi propaganda insanların bilincine yerleştirilmeye
çalışılmıştır. Yani, filmde açık bir şekilde Yarkent Seidiye Devletini küçük
düşürme ve yeni kuşağa bunu böyle aşılamak gibi bir amaç bulunmaktadır.
Belli bir döneme ait bir film çekilirken, o filmdeki karakterlerin giyim
kuşağından tutun konuştuğu her bir kelime bile o döneme ait olmalı ve o
dönemin özelliklerini yansıtmalıdır. Yoksa bu filmin gerçekçi olduğundan söz
açmak pek mümkün olmamaktadır. “Kraliçe Amannisahan” filmindeki olaylar
16.yüzyıldaki Uygurların hayatından alınmıştır. Dolayısıyla filmde o dönem
insanlarının düşünce tarzını, felsefi bilincini, dini duygularını, örf ve adetlerini
en gerçekçi ve en doğru yaratmak bu tarihi filmin can alıcı noktasını teşkil
etmektedir.
Milli örf ve adetleri teşkil eden öğeler genelde hüner –el işleri, ticaret, alış
veriş, taşımacılık, giyim kuşam, yemek-içmek, mimarlık, geleneksel
bayramlar, düğünler, inançlar ve konuşulan dili kapsamaktadır.
32
Adile Abdulahat
“Kraliçe Amannisahan” filminde saray hayatı, şehzadeler ve vatandaşların
hayatı ayrı ayrı anlatılmaktadır. Ama onların ekonomik yaşamları,
düşünceleri, giyim kuşamı, ev döşemeleri, düşünme ve kavrama tarzlarınının
nasıl olduğu anlaşılmamaktadır. Filmde Yarkent devletinin caddeleri,
pazarları gösterilmiş olsa da, biz o caddelerden İslam’i özelliklere sahip olan
Yarkent medeniyetini, mimarlarını, hararetli alış veriş sahnelerini, hüner el işi
ustalarının marifetlerini görememekteyiz, aksine Uygur 12 makamı üstadı
olan Kadir Han caddelerde dolaşırken, o caddelerde “zhung shan fu” (4 cepli,
yakalı bir kostüm. Genelde komünist Çinlilerin giydiği kostümdür) giyen
insanın geçtiği görülmektedir. Yarkent devleti İslam kültürü işleyen
medeniyet merkezlerinden biridir. Ama filmdeki karakterlerin söz ve
hareketlerinden, kişiler arası iletişimlerinden bu özelliği görmek mümkün
olmamaktadır. Filmde Kraliçe Amannisahan’ın köylere giderek halkın
arasından Uygur makamlarını derleme işlerini yaptığı anlatılmıştır ama o
zamanlardaki dini ortamda üstelik Yarkent devleti padişahının eşi olan
Amannisahan’ın 3 tane erkek korumayla halkın arasına girmesi gerçeğe pek
uygun görünmemektedir. Gerçi filmde Amannisahan’ın makam derlemek için
köy kasabalara kadar indiği anlatılmış olsa da, filmde onun halk
sanatçılarından ve aşıklardan makam öğrendiği ve derlediğini gösteren bir
sahne bulunmamaktadır.
Uygurlar milli bayramlarını ve özel merasimlerini ta kadim tarihten
itibaren tantanayla kutlayan bir millettir. Çok sıradan bir kişinin düğünü bile
en az yüz kişisiz geçmemektedir. Ama filmde koskoca bir devletin padişahı
olan Abdureşithan’ın düğünü ise sessiz sedasız bir şekilde geçmektedir.
Filmde bu tür ayrıntılar göz ardı edildiği için filmdeki milli özellik iyi ifade
edilememiştir.
Karakterlerin dili o döneme uymamıştır. Bir filmde kullanılan dil o
dönemin insanlarını, karakterlerini, onların kullandığı dili gözler önüne
sermektedir. Bir filmde hangi dönemin konusu işleniyorsa o döneme ait olan
konuşma dili kullanılmalıdır.
Yarkent devleti dönemindeki Uygurların dili yakın zaman Çağatay dili
olup, Arap, Fars dillerinin etkisine uğramış olan güzel, güçlü yapıya sahip
olan kent halkının kullandığı bir dildir. O, cümle şekli ve yapısı değişik,
kulağa hoş gelen, anlaşılır, klasikliği güçlü olan bir dildir. Ama bu filmde
kullanılan dil ise kaba ve basittir. O dilde ne bir nezaket ne de bir kararlılık
bulunmaktadır. Karakterlerin sosyal konumuna bile uymayan bir dil
kullanılmıştır. Oysa Padişah Abdureşithan babası Seidhan’ın güçlü talim
Uygur sineması
33
terbiyesi altında büyümüş, Arap, Fars dillerini ana dili gibi bilen, üst
tabakalarda büyüyen bir şahıstır. Dolayısıyla onun söz hareketleriyle,
konuşmalarıyla asilzadelere özgü davranış biçimi sergilemeliydi. Ama
maalesef filmde bunların göz ardı edildiğini açıkça görülmektedir.
İşte “Kraliçe Amannisahan” filmindeki bütün yanlışlar, Uygur tarihinin
sonraki nesillere ne derece doğru aktarılmakta olduğunun canlı bir örneğini
teşkil etmektedir. Film Uygur filmleri üzerindeki Çin baskılarını çok açık ve
net bir şekilde gözler önüne sermektedir.
2000’li senelerdeki Uygur sineması
2000’li yıllarında Çin hükümeti gerçi ekonomi bakımından açıklık
politikalarını getirerek, Doğu Türkistan’ı Orta Asya’nın önemli bir ticari
merkezi haline getirmiş olsa da, Doğu Türkistan halkının üzerindeki baskılar
artarak devam etmektedir. Dolayısıyla biz bu dönem filmlerinde de 90’lardaki
filmlerden pek farklı bir şey görememekteyiz.
Örneğin: 2002 yılında çekilen “Kurban Amca Pekine Geldi” filmi Çinli
yönetmen Li Cheng Shing tarafından çekilmiştir. Filmin senaristleri de Guo
Hua, Dong Ling adlarındaki Çinli senaristlerdir. Filmin özeti şöyledir:
Kurban Tulum, Doğu Türkistan’ın Hoten ilinin bir köyünde yaşayan bir
çiftçidir. Küçük yaştayken anne – babasını kaybeden bu kişi çocukluk yıllarını
bir köy zenginin evinde zor şartlarda geçirmiştir. Bu kulluk hayatından
kurtulmak için eşi ve çocuklarını alarak kuytu bir ormana kaçar ve orda 17
sene yabani hayat sürdürür.
CCTV’nın web sayfasının film tanıtımıyla ilgili açıklamaya göre, Sin
Ciang 1949 senesinde azat edildikten sonra Kurban Tulum köyüne döner. O
kendini Mao Ze Dong’un hürlüğe kavuşturduğunu, kulluktan kurtardığını
öğrendikten sonra, sürekli Pekin’e gidip kendisiyle görüşmeyi arzu eder. Ve o
bir gün “eğer ben bu hayatımda liderimiz Mao’yu bir görerek ölürsem hiçbir
armanım kalmaz” diyerek Pekin’e doğru yola koyulmaktadır. 28 Haziran
1958 günü Kurban Tulum Pekinde Mao tarafından kabul edilir. O liderimiz
Mao Zedong’a sımsıkı sarılır, bir türlü bırakmak istemez. O, Mao’a bakıp ona
söyleyecek milyonlarca teşekkürün hangi birini söyleyeceğini bilemez. Dikkat
edilirse, “Kurban Amca Pekine Geldi” filminin içeriği belli bir biliş işleyen
propagandadan oluşmaktadır. Bu film 2003 senesinde 9. Çin Hua Biao
Sinema Ödüllerinde en iyi filmler dalında 3. dereceyi almıştır.
34
Adile Abdulahat
2006 senesinde yine Tanrıdağ Film Stüdyosu tarafından çekilen film olan
“Turfandaki Aşk Şarkısı” filmi de devlet radyo-televizyon kurulunun sinema
eleştirmenlerinin beğenisini kazanarak onlardan tam not almıştır (Fan Bao,
2006). Eleştirmenlerin dediğine göre, bu film açıklık politikasından sonraki
Sin Jiang’daki çiftçilerin yeni yüzünü, güzel hayatını, oralardaki canlılığı çok
iyi ifade etmiştir. Bazılarına göre ise, bu filmler gerçekten çok uzaktır. Doğu
Türkistan’daki çiftçilerin gerçek durumunu, onların zorluklarını hiç
yansıtmamaktadır. Yani çiftçilerin sözde güzel hayatı hayal ürünüdür.
Burada dikkat edilecek bir husus daha var: Tanrıdağ Film Stüdyosunun
2000 senesinden günümüze kadar sadece 2 film çekmiş olması. Bundan
açıkça görülmekte ki, Tanrıdağ Film Stüdyosu kendi seyircisini kaybetmiştir.
90’lı yılların sonundan itibaren Uygur iş adamları kendi çaplarında film
stüdyolarını kurarak film çekmiş ve onu piyasaya sürmeye başlamıştır. Bu
filmlerin Uygur halkının kendi milli sinemasına olan talebini karşılayacak bir
karaktere mi sahip olduğu yoksa gelişen ticari bir kültürün sözcülüğünü mü
yaptığının araştırılması gerekmektedir. Dolayısıyla, artık Tanrıdağ Film
Stüdyosunun çektiği filmlere halkın bağımlı kalması gereği ortadan
kalkmıştır. Bazılarına göre, ne zamanki bu stüdyo Çin’in propaganda aracı
olmaktan çıkıp gerçekleri ve halkın hayatını yansıtmaya başlarsa yine
kaybettiği seyircisini geri kazanacaktır.
SONUÇ
Uygurlar film sanatıyla tanışalı 80 sene, “Tanrıdağ Film Stüdyosu”
kurulalı 50 sene olmuş olsa da, filmler Uygur edebiyat ve sanatına sadık
kalamamış, ondan öğrenerek milli özellik ve kültür değerlerini yansıtmakta
pek başarılı olamamıştır. Yani Uygur kültürü ile sinema sanatı bir bütün
olamamıştır (Kadir, 1997:8). “Tanrıdağ Film Stüdyosu” başlangıç yıllarında
film çekmeye başlayıp Çinli ve Uygur senaryo yazarları ve yönetmenler
Uygurların hayatını anlatılan filmler yapmaya, Uygurların hayatını
olabildiğince gerçekçi yansıtmak için çaba sarf etmiştir. “Buz Dağına Gelen
Misafir”, “Anarhan”, “Bostanlıktaki Tantana” gibi filmler gerçi Çinli senarist
ve yönetmenler tarafından çekilmiş filmler olsa da, Uygurların hayatına, örf
ve adetlerine sadık kalınarak yapılmaya çalışılmış ve kısmen de olsa başarılı
olmuştur. Dolayısıyla halkın da beğenisini kazanmıştır.
Uygur sineması
35
80’li yıllarda çekilen “Gerib Senem,” “Nasrettin Hoca,” “Rananın
Düğünü,” “Artist Olmak İstemeyen Kız” ve “Gizemli Kervan” gibi filmlerde
de Uygur sinemasının milliliği için çaba sarf edilmiştir ve belli bir sonuç elde
edilmiştir. Tarihi konular, real, kent ve köy hayatı filme çevrilmiş, çocuk
filmleri ve komedi filmleri yapılmıştır. Ama maalesef Uygur sinemacılığında
bunun gibi başarılı olan filmler çok azdır. Yani, Uygur film sanatında
milliliği, haslığı yaratmak konusunda başarılı olanlar çok az sayıda, başarısız
olanların sayısı ise çok fazla olmuştur. Uygurların hayatı canlandırılan bazı
filmlerde gerçeğe sadık kalınmadan, kafasına göre senaryo yazılmıştır. Sadece
göze hitap etmeye önem verilmiş, karakterin gerçekçi olmasına önem
vermemek gibi yanlışlar yapılmıştır. Karakterler çok basit ve gerçekten uzak,
mantığa uygunsuz yaratılmıştır. Bunun esas sebeplerinden biri ise, Doğu
Türkistan’da film stüdyolarının Çin hükümetinin propaganda aracı olarak
kullanılmasıdır, gerçeğe uygun olmayan tamamen propaganda amaçlı
filmlerle Uygurların beyninin yıkanmak istenmesidir. Ayrıca, Doğu
Türkistan’da insanlar düşünce özgürlüğü, fikir özgürlüğüne sahip değildir.
Çin uzun zamandan beri Uygur Türklerine yönelik asimilasyon politikasını
uygulamaktadır. İşte bu yüzden Uygur sineması seyircisini kaybetmek gibi bir
durumla karşı karşıyadır. Ne zamanki, Uygur sineması kendi başına, özgürce,
siyasi baskılara maruz kalmadan hareket edebilir, işte o zaman Uygur
sineması başarılı olur ve kendi seyircisini geri kazanır.
Uygur Türkleri mizahı seven bir toplumdur. Onlar boş zamanlarında
eğlence, düğün-dernek gibi etkinliklerde birbirine fıkra anlatırlar, kendi
aralarında değişik espriler söylerler. Espri yapmak artık Uygur Türklerinde bir
geleneğe dönüşmüştür (Emet, 2005:11). Uygurlarda komedi filmleri 80’li
yıllarda hızla gelişmeye başlamıştır. O yıllarda “Nasrettin Hoca,” “Rana’nın
Düğünü,” “Bekarlar Ailesi,” ve “Para Denen Şey” gibi filmler çekilmiştir.
“Nasrettin Hoca” filminde Nasrettin Hocanın komik, mizahsal fıkraları
aracılığıyla filmde insanlara hayatın gerçekleri gösterilmiştir. “Rana’nın
Düğünü,” “Bekarlar Ailesi” ve “Para Denen Şey” gibi filmler Kültür Devrimi
bittikten sonraki yeni dönemdeki Uygurların sevgi, aile, evlilik, ahlak ve
insani değerleri, karakterleri komik bir dille ifade edilerek kötülükler
eleştirilir. Ama 90’lı yıllarda yapılan “Batı Yurdundaki Dansçılar,” “Mutlu
Zamanlar” ve “Azimetler Gazinosundaki Kadın” gibi komedi filmler ise
başarıyı yakalayamamış, üstelik Uygurların alay konusu olmuştur. Çünkü
filmlerde komik unsurların yansıtılması Uygurların espri anlayışına hiç
uymamıştır. Burada Çin’in espri kültürü taklit edilmiştir.
36
Adile Abdulahat
Komedi, Uygurların milli karakterindeki en önemli özelliklerden biridir.
Komedi ve onun ifade biçimi bir insanın doğup büyüme sürecince ona
yerleşerek bugünlere ulaşmıştır. Dolayısıyla komedi filmlerinin değeri, filmin
bu kadim geleneksel milli karakteri ne kadar başarıyla yansıtabilmesinde yatar
(Dursun, 2005:36).
Zamanımızda artık kendi kültürünü iyi anlayan ve başka milletler
kültürünün olumlu yönlerini benimseyerek, yeni bir devre uyum sağlayabilen
milletler kendini gerçekten tanıyan ve istikballi bir millet sayılır. İnsaniyet
tarihinden bildiğimiz üzere, bir milletin soyunun devam etmesinde o milletin
çağdaşlaşması çok önemli bir yer tutmuştur. Dolayısıyla, sinemada milli
kültürün işlenmesi ve geliştirilmesi gerekir.
Uygurların sinema ile tanışması geçen yüzyılın 20’li yıllarında yabancı
tüccarların sessiz belgeselleri Doğu Türkistan’a getirmesiyle ve göstermesiyle
olmuştur. O yıllarda halk arasında “bez oyunu” yada “şeytan resmi” diye
adlandırılan siyah beyaz belgesellerin gösterilişi Uygurların hayatına büyük
bir neşe ve yenilik katmıştır (Kadir, 1997:20). 30’lu yıllarda eski Sovyetler
Birliğinin “Cephedeki Soldat” ve “ÇAPAYEV” gibi klasik filmlerinin
gösterilmesiyle, yenilikçi Uygur tüccar ve iş adamları Tanrıdağlarının güney
ve kuzeyine film teknolojisini dağıtarak birçok film şirketlerini kurmuştur. 3040’ıncı yıllarda Doğu Türkistan’ın her yerinde kulüpler, sinemalar ve gösteri
salonları açılmıştır ve Doğu Türkistan’ın milli yaşamları konu edilen
belgeseller bile çekilmiştir. Ama maalesef Doğu Türkistan Çin egemenliğinin
altına girdikten sonra bu tür özel kulüpler kaldırılarak sadece Çin
hakimiyetinin kurduğu “Tanrıdağ Film Stüdyosu” kalmıştır. Gerçi onlar 19501960’lı yıllarda azınlıklara yürütülen iyi politikalar sayesinde güzel filmler
çekmiş olsa da, Çin hakimiyetinin Uygurlara yönelik uyguladığı baskı
siyasetinin ve beyin yıkama çalışmalarının artmasıyla bu film stüdyosu
Çinlilerin propaganda aracı olarak kullanılmaya başlanmış ve çevrilen filmler
gittikçe kötüleşmiştir.
Doğu Türkistan film sanatının neredeyse durma noktasına geldiği,
gerilemeye başladığı 90’lı yılların sonunda özel stüdyoların kurulması, iş
adamlarının bu sektöre girmesiyle bu sektör yeniden canlılık kazandı. Ana
görüşe göre, onlar halkın ihtiyaçlarını göz önünde tutarak, Uygur film
sektörüne yatırım yapmış ve Uygur sinema sanatının yeni bir çağda nasıl
ayakta kalabileceğinin yollarını aramaya başlamıştır. Gerçi bu filmler bugün
Uygurların milli filmlere olan ihtiyacını kısmen karşılasa da, bazı filmler sırf
ekonomik değer yaratmak amacıyla amatör insanlar tarafından yapılması
Uygur sineması
37
dahil, bir çok nedenlerden dolayı, filmlerin, estetik değeri düşüktür, içeriği
boştur, Uygurların bugünkü aile yapısını, yaşamını ve inançlarını doğru
yansıtamamaktadır.
Uygur sinemacılığının bugünkü durumunu kimileri bu sektöre yatırılan
yatırımın az olmasına bağlamakta, kimileri de teknolojik yetersizliği neden
olarak göstermektedir. Tabii ki, bunlar bir filmin başarılı olmasında önemlidir.
Ama en önemlisi, sinema sanatında içeriğin nasıl doldurulduğudur. Çin rejimi
eskiden beri sinemayı kendi rejiminin propaganda aracı olarak kullana
gelmektedir. Çin’de sinema tümüyle devletin elindedir. Çin’in Uygurlara
yürütmekte olduğu ırkçı politikasından dolayı Uygur sinema sektörüne
yeterince bütçe ayrılmamaktadır. Böyle bir durumda Uygur sinemacılığının
geleceğinden söz etmek biraz zor görünmektedir.
Araştırmaların Uygur sinemasında Çin’in etkisi ve politikaları, film
içeriklerinin tarihi ve Uygur kültürünü nasıl sunduğu, sinema aracılığıyla
Uygurları asimile politikaları, yeni gelişen özel sinema sektörünün Uygur
kültürüne ne getireceği ve ondan ne götüreceği üzerinde durması gerekir.
KAYNAKÇA
Abdullah, Mömin (1989) Türkçä - Uygurçä Lugât, Bei Jing: Milletler Neşriyatı.
Almas, Turgun (1984) Şin Jiang’ın Kısaca Tarihi, Urumçi: Şinjiang Halk Neşriyatı.
Alptekin, Erkin (1978) Uygur Türkleri. İstanbul:D.Türkistan Vakfı Neşriyatı.
Barthold, V.V. (1990) Moğol İstilasina Kadar Türkistan, Haz.:Hakkı Dursun. Ankara:
Yıldız.
Buğra, Mehmet Emin (1987) Şarkî Türkistan Tarihi, Ankara.
Çin Halk Cumhuriyeti Türkiye Büyük Elçiliği (1997) Sincian’ın Şimdiki Durumu,
Ankara.
Dursun, İkbal (2005) Uygurlarda Televizyon- Sinema Medeniyeti, Urumçi: Şinjiang
Halk Neşriyatı.
İzgi, Özkan (1987) Uygurların Siyasî ve Kültürel Tarihi, Ankara.
Kadir, Ömer (1997) Uygur Sinemacılığı hakkında düşüncelerim. Urumçi: Şinjiang
Halk Neşriyatı.
Liu, Zhixiao (1982) Uygur Tarihi. Pekin: GuangXing.
Ming, Jia (2006) Çin’deki Azınlıklar Sineması, Pekin: Azınlıklar Neşriyatı.
Bao, Fan (2006) “Turfanda Aşk Şarkısı filminden Sin jiang filmlerine bir bakış”,
www.chinaxinjiang.cn
Ömer, Firdevs (1992) Uygur Sinema Sanatı, Urumçi: Şinjiang Gençler Neşriyatı.
Turdi, Ahat (2003) Seidiye Hanlığı, Urumçi: Şinjiang Gençler Neşriyatı.
38
Adile Abdulahat
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.39-60
Makale
Halkla ilişkilerde etik bağlamında
Doğan ve Uzan Medya Grupları
arasındaki çatışma üzerine bir
inceleme
Tolga Şentürk 1
Öz: Yöntem olarak niteliksel içerik analizinin kullanıldığı bu çalışmada, günlük
üretilen ürünün karakteriyle gelen halkla ilişkilerin doğasının etik olgusuyla bağdaşıp
bağdaşmadığı, Türkiye’nin iki büyük yazılı basın kuruluşunun aralarındaki çatışmaya
bağlı kriz döneminde ortaya çıkan tipik olay bağlamında analiz edilmiştir.
Araştırmanın kapsamını Doğan Medya Grubunun Uzan Medya Grubuyla yaşadığı
çatışma oluşturmaktadır. Araştırmada çatışmanın ortaya çıkışı ve perde arkasına
ilişkin tespitler yapılmış ve değerlendirmelere yer verilmiştir. Araştırma, basın
kuruluşlarının aralarındaki çatışmaya bağlı olarak oluşan kriz döneminde sundukları
içerikle yaptıkları halkla ilişkiler belirledikleri amaca ulaşmada dönemsel bir araç
olduğu saptanmıştır. Aynı zamanda, yazılı basın kuruluşlarının halkla ilişkilerinin,
profesyonel halkla ilişkilerin temel doğasından farklı bir nitelikte olmadığı
anlaşılmıştır. Etik dışılık, bu argümanlarla da bitmemekte, bir yandan sosyal
sorumluluğu ve toplumsal fayda sağlıyor olmayı halkın zihnine işlerken, öte yandan
örgütsel çıkarları gerçek amaç edinme ayrı bir etik dışılık olarak kendini
göstermektedir.
Anahtar kelimeler: Medya ve etik, Doğan grubu, Uzanlar.
A study on the conflict between Dogan and Uzan media groups in tems of public
relations ethics
Abstract: This article, using the qualitative content analysis, analyzed whether the
notion of public relations goes well with ethics, in the frame of applications of the
media organizations in the conflict process. The beginnings and the basics of the
conflict between Dogan Media Group and Uzan Media Group is the scope of this
research. The study findings indicate that the public relations applications in crisis
1
Yüksek Lisans, Celal Bayar Üniversitesi, İşletme Bölümü.
40
Tolga Şentürk
period have a sporadic use for reaching certain goals by advocating, conscious
management of the target publics, hiding or distorting the facts. Thus, it is found that
the public relations of the media organizations do not differ from the basic nature fo
the general public relations. Unethical practices arenot limited with only with these
examples. While making people belive that media have organizational social
responsibility and provide social benefits, considering organizational benefits as the
real goal are also unethical.
Keywords: Media, journalism ethics, Dogan group, Uzan group.
GİRİŞ
Literatürde etik kavramına ilişkin geliştirilen tanımlardan bazıları etiği
“bir bireyin izlemesi gereken ahlaki standart ve kurallar” şeklinde ele alırken,
bazıları da “bireylerin nasıl doğru davranacağını açıklayan ve tanımlayan
ilkeler, değerler ve standartlar sistemi” olarak değerlendirmektedir
(Schlegelmich, 1998:6). Etik kavramı, ahlak bilgisi, ahlak felsefesi ya da
insan eylemlerini özel bir problem alanı olarak araştırarak, bu alanın
nitelikleri ile bu alanı yöneten ilkelerin (değerlerin) niteliklerini inceleyen
disiplin olarak tanımlanmaktadır (Aslan, 2001:1). Bir başka ifadeyle etik,
insan yaşamındaki değerler, ilkeler ve yargıları inceleyen felsefe dalıdır
(Aktan, 1999:2). Etik insan eylemlerini konu alır. Etik, bir eylemi ahlaki
açıdan iyi bir eylem yapan niteliksel durumu sormaktır ve bu bağlamda ahlak,
iyi, ödev, gereklilik, müsaade gibi kavramları ele almaktır.
Ekonomik hayatın sistematikleşmesi, etik bir anlayışa sahip olması ve
bunu sürdürmesi, bireylerin bir ahlak boşluğu içerisinde yaşamaktan
kurtulması son derece önemlidir. Ekonomik hayatın bir parçası olan meslek
yaşamında karşılaşılan ahlaki sorunların çözümü bir mesleğin kendi
içerisindeki ilke ve kuralların tanımlanmasını beraberinde getirir. Bu
tanımlama da meslek ahlaki çerçevesinde yapılır. İşverene, iş ortaklarına ve
çalışanlara sorumluluk ve yükümlülüklerini açık bir şekilde ifade eden
kuralların var olması gerekmektedir. Söz konusu kuralların tanımlanmayışı
nedeniyle doğru ile yanlış arasında sabit bir sınır yoksa ve başarı etik olmayan
hareketleri bağışlatıyorsa bir etik disiplini kurulamaz. Ancak bu ilke ve
kurallar sadece çalışanları hedef almamalı, aynı zamanda işin örgütleniş
biçiminin getirdiği koşulları da hedef almalıdır. Örneğin bu makalede ele
alınacak olan halkla ilişkiler mesleğinin örgütleniş biçimi nedeniyle her
nerede olursa olsun mesleğin içinde barınan (doğasına nüfuz etmiş) gerçekleri
saklama, yalanlama ya da saptırma gibi etik açıdan kabul edilemez
uygulamaların var olma nedenlerini de hedef tahtasına koymalıdır. Her türlü
Doğan ve Uzan medya grupları çatışması
41
ekonomik disiplin eksikliği etkisini, ekonomik hayatın ötesinde de gösterir ve
bunun sonucu olarak, toplum ahlakında çöküş eğiliminin boyutları büyük
olur. Ekonomik hayatın etik değerlerden uzaklaşması, kamu hayatı için bir
tehlike teşkil etmektedir. Sorumluluk bilincinin vicdanlarda yer etmesi için
söz konusu değerin ısrarla uyanık tutulmaya çalışılması gerekir. Bu da ancak,
sorumlulukları hatırlatan organize olmuş bir grubun varlığı ve bu gurubun
metanın değerine dayanan etiği değil, insan değerine dayanan etiği egemen
kılmaya çalışması ile mümkün olabilir. Ancak günümüzde egemen ekonomik
ve ideolojik yapıya organik olarak bağlı meslek kuruluşlarının bu görevi ne
kadar yerine getirebildikleri özellikle eleştirel yaklaşımlar çerçevesinde
konuyu ele alan yazarlar tarafından yoğun biçimde sorgulanmaktadır. Meslek
örgütlerinin karşılaşılan etik sorunlara ve ikilemlere çözüm geliştirememeleri,
hatta yerine göre kendi içlerinde skandallara imza atmaları da etik sorununun
farklı bir boyutunu oluşturmaktadır. Bu bağlamda da yapılan etik toplantıları,
etik söyleşileri, etik kurulları; alınan kararlar, saptanan ilkeler, kurallar;
organize edilen faaliyetler ve etiklik ödülleri sonuç olarak mevcut durumu
meşrulaştırmaya ve bilinç yönetiminin bir boyutunu ortaya koymaya
yaramaktadır. Bu nedenle ilgili kuruluşlar sorunlara çözüm getirecek bir
yapıya ve işlerliğe bürünmedikçe mevcut sıkıntılar çözümsüz kalmaya devam
edecektir.
Toplumda egemen olan etik anlayış, gerçekte büyük ölçüde egemen
ideoloji tarafından üretilmiş değer yargılarıyla biçimlenmektedir. İyilik,
kötülük, dürüstlük, yalancılık gibi ikili karşıtlıklarla öne çıkan etik değerler,
egemen sınıfın ideolojisine koşut biçimde farklı değerler taşımaktadır.
Örneğin kapitalist bir sistemde serbest girişimcilik ve kar olgusu, olumlu
değerler olarak empoze edilirken sosyalist bir düzende kamu girişimciliğine
ve kamu yararına ilişkin değerler öne çıkarılmaktadır. Dolayısıyla sistemler
üzerinde belirleyici olan sınıfların etik anlayışları, birbirinden farklıdır. Ancak
bugünkü iletişim olanaklarının katkısıyla küresel ölçekte merkezileşen
egemen ideoloji farklılıkları indirgemek, makro bağlamda sınıfsal, mikro
bağlamda ulusal ve yerel değerleri kitle kültürünün potasında eritmek
istemektedir. Sonuç olarak etik olgusu yaşanılan tarihsel sürecin
sosyoekonomik ve siyasal niteliğinden ayrı düşünülmemelidir. Örneğin
bugüne damgasını vuran tüketim ideolojisinin en yüce değer olarak metayı
kutsallaştırması ve ona ulaşılacak yolda tüm araçları meşru sayması egemen
ideolojiye göre etikle bağdaşmaktadır (Bıçakçı, 2000:146).
42
Tolga Şentürk
Halkla ilişkiler 20. yüzyılın bir fenomeni olarak bilinmektedir. Bu alan
1900’lerin başlarına kadar profesyonel ve endüstriyel bir uygulama alanı
olarak görülmemiştir. Söz konusu meslek, Amerika dışında da reklam ve
medya endüstrileriyle iç içe faaliyette bulunan dev bir endüstriyel yapının,
Chomsky (1993), Ewen (1996) ve Erdoğan’ın (2006) deyimiyle, “bilinç
endüstrisinin parçası” olarak 2000’li yıllara gelmiştir (Keloğlu, 2003).Türkiye
özellikle 1980’lerden beri küreselleşme sürecinin hızlandırılmasıyla birlikte
hızla dünyaya yayılan halkla ilişkiler örgütlenmesi ve faaliyetlerinin dışında
kalmamıştır. Halkla ilişkiler, kamu kurumlarında ve özel şirketlerde artık
sadece ara sıra konuşulan bir konu olmanın ötesinde etik konusu dahil,
akademik önemli gündem konuları arasında yer almaya başlamıştır. Ancak
özellikle bilinçli bir yönetim faaliyeti olarak ortaya çıkışından bu yana halkla
ilişkilerin etik kodlarla örtüşüp örtüşmediği üzerine ciddi tartışmalar
yaşanmakta ve bu noktada mesleğin kendine özgü iç dinamiklerini oluşturan
pragmatist görüşler ile halkla ilişkileri, “imal edilmiş gerçeği” tanımlamak
için kullanan bakış açısı arasında etik temelli tartışmalarla karşılaşılmaktadır
(Pira, 2004:203). Halkla ilişkilere karşıt geliştirilen etik argümanların
temelinde, halkla ilişkiler çalışmaları ile oluşturulacak gerçeklik ile gerçek
arasındaki farkın ne kadar önemsendiği bulunmakta ve eleştirel yaklaşımlar
da halkla ilişkileri gerçeğe dayanmayan simgeler yaratması, bu simgeleri
çeşitli yöntem ve teknikleri kullanmak suretiyle hedef kitlenin odak noktası
haline getirmesi, ancak; arkasındaki gerçeklikle ilgilenmemesi savıyla etik
tartışmaların odağına çekmektedir. Halkla ilişkilerin etik sorununun
temelinde, halkla ilişkiler uygulamalarının sahte imajlar yaratma, yanıltma
aracı olma ve gerçeği üretme düşünceleri yattığı uzun zamandan beri
tartışılmaktadır. Bu bağlamda eleştirel yaklaşımların halkla ilişkiler mesleği
için dile getirdiği tespitler, mesleğin doğasının etiklikten uzak olduğunu
göstermektedir. Bu tartışmaya savunuyla katılan egemen yaklaşımlar ise
halkla ilişkileri, etik ve sorumluluk kavramının savunucusu olarak
görmektedir. Oysa etiğin önemi kavranmış olsa da, etik ile ilgili çok az şey
bilinmektedir. Dürüstlük, standartlar, toplumsal sorumluluk kavramları çok
sık dile getirilse de halkla ilişkiler mesleği, kamuoyunun doğru olmayan bir
şeye inandırılması faaliyeti olarak algılanmaktadır (Wright, 1989:3). Etik
ilkeler doğrultusunda görüş bildiren çoğu uzman, halkla ilişkilerin kamu
yararını gözetmek zorunda olduğunu, halka karşı işletmenin dürüst, saydam
ve güvenilir olması gerektiğini vurgulamaktadır. Burada söz konusu edilen
çoğunlukla, işletmelerin halkla ilişkiler çabaları çerçevesinde sürdürdüğü
43
kampanyaların içeriğidir, yani söz konusu kampanyalar kamuoyunu aldatıcı
nitelikte olmamalıdır. Oysa, başarılı halkla ilişkiler çalışmalarını sürdüren ve
dünya ekonomisine yön veren çokuluslu şirketlerin azımsanmayacak bir
kısmı, üretimleriyle insanlara dolaylı ya da dolaysız yoldan zarar veren
kuruluşlardır (Bıçakçı, 2000:147). Örneğin ürettiği ürünlerle milyonlarca
insanı zehirleyen sigara firmalarının yaptığı halkla ilişkiler çalışmalarında
kamu yararını gözetiyor olması ne denli inandırıcıdır? Ya da ülkemizde
işçilerine sendika hakkı vermeyen, çevreye daha az zararı bulunan kurşunsuz
benzini normal benzinden daha pahalıya satan büyük petrol şirketlerine,
sanata ve sanatçıya katkılarından dolayı teşekkür mü etmeliyiz? İnsan
sağlığına zararlı olan alkollü ve kolalı içecekleri üreten firmaların spor ve
müziğe desteği kadar anlamlıdır? Bu soruların yanıtlarını düşünmeden halkla
ilişkilerde etik konusunu sağlam bir zemine oturmak mümkün olmaz.
İletişim faaliyetleri çerçevesinde kurgulanan mesajlarla, konular üzerine
ve/veya kuruluşların kurumsal kimliği üzerine imaj mühendisliği
yapılabilmektedir. Burada belirtilen imaj mühendisliği özellikle medya
kuruluşlarının aralarındaki çatışma döneminde kendisini çok net bir bicimde
göstermekte ve bu faaliyet söz konusu kurumların kendi kriz dönemlerinde
ortaya koydukları halkla ilişkiler faaliyetlerinin içerisinde yer almaktadır.
Burada da savunma rolü, propaganda ve kurgulanmış gerçekleri kamulara
duyurma faaliyeti karşımıza çıkmaktadır. Ayrıca kriz dönemlerinde
çatışmanın şiddetine bağlı olarak da taraflar arasında gazetecilik etiği
açısından sorgulanacak bir çok argüman kendini göstermektedir. Bu hususta
özellikle aşağılama, küçük düşürme, gazeteciliği özel çıkarlara alet etme gibi
birçok etik dışı uygulama ile karşılaşılmaktadır.
Makalede halkla ilişkiler ve etik konusu egemen ve popüler
yaklaşımlardan farklı olarak ele alındı. Halkla ilişkiler ve etik bağlamında
yazılı basın halkla ilişkilerine değinilmesi ise, özellikle kurumsal kriz
dönemlerinde medya kuruluşlarının yaptıkları haberlerin kendi halkla ilişkiler
faaliyetlerinin ürünleri haline gelmesinden kaynaklandı. Bu araştırma,
yukarıda tartışılan konularda var olan bilgiye katkıda bulunma amacıyla,
Doğan Medya Grubu ile Uzan Medya Grubu arasında yaşanan çatışmayı ele
aldı ve halkla ilişkiler mesleğinin doğasının etik olgusuyla bağdaşıp
bağdaşmadığını yazılı basın kuruluşlarının çatışma döneminde ortaya
koydukları bir tipik olay çerçevesinde analiz etti.
44
Tolga Şentürk
YÖNTEM
Çalışmada yöntem olarak niteliksel içerik analizi kullanılmıştır. Bu
amaçla konu hakkında gazete arşivleri araştırılmış ve internet ortamında,
özellikle diğer medya kuruluşlarının konuyla ilgili yaklaşımlarını tespit amaçlı
taramalar yapılmıştır. Elde edilen bulgular çatışmanın ortaya çıkışı,
çatışmanın gelişimi ve ilişkili tespitler, tarafların argümanları veriş tarzı,
çıkarların savunulmasına ilişkin üstlenilen rol, çatışmaya ilişkin
değerlendirmeler ve sonuçlar başlıkları altında ele alınmıştır. Bulguların etik
bağlamda yorumlanmasında gazetecilik açısından basın konseyinin basın
meslek ilkeleri ve halkla iliksiler acısından ise IPRA meslek ahlak yasası ve
halkla iliksiler enstitüsü (IPR) ahlak kuralları kriter olarak kabul edilmiştir.
Okuyucuların söz konusu ilke ve kurallara inernet yoluyla kolaylıkla
ulaşabileceği kabul edildiğinden, makale içerisinde bunların ayrı bir başlık
altında dökümünün yapılmasından kaçınılmıştır. Aynı zamanda konu
hakkında basın içinden yöneltilen değerlendirmeleri aktarmak bakımından
diğer medya kuruluşlarının konuyla ilgili yorumları da çalışmaya eklenmiştir.
Konuyla ilgili daha önceden yazılmış makalelerin, yapılmış araştırmaların ve
hazırlanmış tezlerin olup olmadığına ilişkin bir çalışma da yapılmıştır.
Niteliksel içerik analizi yöntemi gereği konuyla ilgili daha önceden yapılmış
çalışmalarla mevcut çalışmayı karşılaştırma gereği dikkate alınmıştır.
Araştırmanın çerçevesini Doğan Medya Grubunun Uzan Medya Grubuyla
Yaşadığı çatışma oluşturmaktadır. Bu krizde iki grup arasında gerek holding
sahiplerini, gerekse bu kişilerin sahibi olduğu firmaları ve basın kuruluşlarını
hedef alan karalama kampanyaları söz konusu olmuştur. Çalışmanın
içeriğinde olayın ortaya çıkışı, gelişimi ve perde arkasına ilişkin tespitler
sunulup, yorumlamalara geçilmiştir. Bu yorumlamalarda hem gazetecilik etigi
hem de halkla ilişkiler etiği bakımından değerlendirmelere yer verilmiştir.
Araştırmada, yöntem bağlamında konu hakkında daha önceden yapılmış
çalışma ve uygulamalar olup olmadığına bakılmıştır. Ancak yazılı basın
kuruluşlarının çatışmalarını halkla ilişkiler ve etik çerçevesinde ele alan her
hangi tez, makale, uygulama ya da araştırmaya rastlanmamıştır. Bu nedenle
yapılmış olan çalışma konuya öncülük ederek, konu hakkındaki diğer
niteliksel analiz çalışmalarında karşılaştırmalar yapılabilmesine olanak
sağlayacaktır.
45
BULGULAR, ANALİZ VE DEĞERLENDİRME
Araştırmada kullanılan niteliksel içerik analizi yöntemiyle elde edilen
bulgular aşağıdaki başlıklar altında sunulmuştur.
Çatışmanın ortaya çıkışı
Medya kuruluşları arasındaki çatışmalar, tarafların pazar payını arttırma
amaçlı olarak birbirlerine karşı giriştikleri karalama kampanyaları, siyasi
görüş farklılıklarına bağlı sürtüşmeler ve ekonomik gücü elinde bulunduran
grupların çatışmalarına taraf olma gibi nedenlerle ortaya çıkabilmektedir.
Doğan Medya Grubu ve Uzan Medya Grubu arasında yaşanan medya
çatışmasına bağlı kriz 2001 yılının Ağustos sonu itibariyle başlamış ve
süreklilik göstermemekle birlikte aynı yılın Kasım ayına kadar devam
etmiştir. Söz konusu süreçte çatışmayı durduran, ülke dışında gerçekleşen
bazı küresel çaplı olaylardır. Bunlar 11 Eylül 2001 saldırıları ve Afganistan
harekatıdır.
Çatışmanın başlangıcı, Fatih Altaylı adlı gazetecinin Hürriyet
gazetesindeki köşesinde, Uzan Grubu şirketleri içerisinde yer alan Telsim
Mobil Telekomünikasyon Hizmetleri A.Ş.’nin dünyaca ünlü iletişim tekelleri
Motorola ve Nokia’ya olan borcunu gündeme getirmesi ve ülke itibarının
uluslararası kamuoyunda zedelendiğini ve bunun derhal çözüme
kavuşturulması gerektiğini söylemesiyle olmuştur. Gazeteci köşesinde
Motorola şirketinin Amerika’da Uzanlar’dan alacaklarına ilişkin dava açtığı
haberini de vermiştir. Altaylı’nın köşesinde Uzanlar’a yer vermesi ilk olarak
14 Temmuz 2001 tarihindedir. Bu tarihte “Motorola'yı çırak çıkardılar” adlı
makalesinde, Uzanlar'ın Galatasaray'a ‘‘sızmasına’’ karşı çıkmanın pek çok
haklı gerekçesi olduğunu belirterek Uzanlar hakkında elde ettiği bilgilere yer
vermiştir. Köşe yazısının devamında şu bilgi ve yorumlar yer almaktadır
(Hürriyet, 14 Temmuz 2001, Perşembe, sf:11):
Uzanlar’ın Galatasaray’a sızmasına karşı çıkmanın pek çok gerekçesi
var. Alın size belgeli, bilgili somut bir tane. Öyle bir tane ki, sadece bu
grubu değil, Türkiye'yi bile sıkıntıya sokacak, lekeleyebilecek bir olay.
Büyük bir ihtimalle biliyorsunuz, bu gruba ait Telsim adlı GSM
operatörünün, Amerikan Elektronik ve Telekomünikasyon devi
Motorola'ya 2 milyar dolar civarında borcu var. Yani IMF'nin
Türkiye'ye yolladığı son dilim kurtarıcı kredinin yaklaşık yüzde 50
fazlası. Amerikan Motorola şirketi, bu parayı tahsil edemediği için
batma noktasında. Telsim hisselerinin yaklaşık yüzde 60'ı Motorola'ya
46
Tolga Şentürk
rehin edilmişti ve bu yüzde 60'lık kısım, Motorola'nın alacağı olan 2
milyar doları karşılar gibi duruyordu. Fakat Motorola şimdi panikte.
Neden mi? Çünkü Uzan Grubu, Türk işi bir operasyonla Motorola'yı
çırak çıkardı. Telsim Mobil Telefon ve Telekomünikasyon Hizmetleri
A.Ş. unvanlı GSM operatörü, geçtiğimiz aylarda bir genel kurul
yaparak sermaye artırımına gitti. Diyeceksiniz ki, normaldir. Şirketler
sermaye artırırlar. İyi de normal şirketler sermaye artırımı için
yapacakları genel kurulu ortaklarına duyururlar ve bunu gizlice
yapmazlar. Ama Uzanlar bunu, ilginç bir biçimde yaptılar. İstanbul
merkezli Telsim'in genel kurul toplantısı her nedense Ankara'da,
Esenboğa Havalimanı yolunda Pursaklar mevkiinde bir yerde yapıldı.
Toplantı sonunda şirketin sermaye artırımına gitmesi kararı alınır.
Ancak ortaklardan sadece biri, Standart Telekomünikasyon Bilgisayar
Hizmetleri A.Ş. sermaye artırımına katılır. Şirketin diğer ortaklarının
payı aynı kalırken, Standart'ın payı 41 milyar 405 milyon liradan, 25
trilyon 777 milyar 165 milyon 800 bin liraya çıkarılır. En küçük ortak
olan Standart A.Ş. bir anda en büyük ortak olur ve şirketin yüzde
50'sinden fazlasını ele geçirir. Bu arada en büyük alacaklı Motorola'nın
elindeki yüzde 60'lık pay yüzde 22'ye düşer. Ha bu arada, Standart
A.Ş.'nin ortakları Cem Uzan, Hakan Uzan, Ayşegül Akay, Enis
Zaimoğlu ve Coşkun Çoroğlu'dur. Onu da aktarayım. Bu durum
Türkiye'nin ve Türk şirketlerinin uluslararası piyasalarda itibarını çok
sarsacak bir gelişme. Bunların yüzünden ABD-Türkiye ilişkilerinin
bozulması bile mümkün.
Fatih Altaylı özellikle 2001 yılı Temmuz ayı boyunca gazetedeki
köşesinde şirketin sahibi olan Uzan ailesini ağır bir dille suçlamıştır. Özellikle
17 Temmuzda yayınladığı konuyla alakalı ikinci yazısında Altaylı, ABD’nin
Uzanlar’ın peşini bırakmayacağını birçok bakımdan aktarmakta ve bu ülkenin
konu hakkındaki girişimlerine yer vermektedir (Altaylı, Fatih; “Motorola
Uzanların Peşinde”, Hürriyet, 17 Temmuz 2001, Pazar, sf:11):
“Amerikan savunma çevreleriyle yakın ilişkileri olan Motorola, ABD
yönetimini Türkiye'ye yönelik baskı kurması için zorluyor. ABD
yönetimi de, bir Amerikan firmasının Türkiye'de dolandırılmasının
hesabının sorulabilmesi için Türkiye'den yardım istiyor. ABD
yönetiminin bu yöndeki baskısı Ankara'da giderek daha fazla
hissediliyor. Pazar sabahı konuştuğum bir işadamı, bu işle ilgili olarak
General Brent Scowcroft'ın Türkiye'ye geleceğini söyleyerek, ‘Bu iş
çok büyüyor. ABD çok kararlı. Türkiye bu işi çözemezse, Türk
firmalarına dünya kapıları kapanacağı gibi, bundan böyle doğrudan
veya dolaylı olarak Türkiye'ye yabancı sermaye gelmez’ dedi.”
47
Fatih Altaylı’nın konu hakkındaki yazılarının tetikleyicisi olan ilgi çekici
nokta (kendisine göre) Galatasaray’a olan “bağlılığıdır”. Yazar, bu gibi
önemli bir konuyu hem kendi, hem de ülke gündemine taşırken, “taraftarlık”
bilinciyle hareket ettiğini belirtmektedir. Burada “muckracking” araştırmacı
gazetecilik bilincini ya da en azından sorumlu bir vatandaşlık örneğini
algılamak mümkün değildir. Bu durumdan, Fatih Altaylı’nın konuyla alakalı
olarak “duygusal” güdülerle hareket ettiği anlaşılmaktadır. Gazetecinin sorunu
gündemine taşıması için Galatasaray Kulübüyle bağlantılı olarak Uzanlar’la
olan husumetinin bahane edilmesi bir senaryonun parçası olarak görülmelidir.
Uzan Medya Grubuna bağlı Star Gazetesi 24 Ağustos tarihinde ilk olarak,
Aydın Doğan’ın Petrol Ofisi’ni ortak olarak satın aldığı İş Bankası ile birlikte
Vakıfbank’tan 100 milyon dolar, tek başına ise 4 ayrı parçada yine yaklaşık
100 milyon dolar kredi kullandığını yazmıştır. Üstelik normalde bu krediler
için istenen faiz yüzde 20-30 arasında değişirken, Aydın Doğan’dan istenenin
yüzde 10.5’lik bir faiz olduğu haberde belirtilmiştir. Aydın Doğan ve İş
Bankası Başkanı Ersin Özince'nin fotoğrafları eşliğinde haberi veren Star
Gazetesinin kredi iddiası şu şekildedir (www.zaman.com.tr/2001/08/29/
medyaanaliz/medyaanaliz.html): "Devlet, para bulmak için özelleştirmede
Petrol Ofisi'ni sattı. İhaleden, uzatmalı ortaklar İş Bankası—Aydın Doğan
Konsorsiyumu galip çıktı. Ama para yine devletten çıktı. İki ortak, para
bulmak için devlet bankası Vakıfbank'ın kapısını çaldı... Araya siyasiler
girdi... İş—Doğan'a ucuz kredi sağlandı”... Star’ın bu konudaki haber kaynağı
oldukça sağlamdır, çünkü bu durumu ortaya çıkaran Cumhurbaşkanı Ahmet
Necdet Sezer tarafından görevlendirilen Devlet Denetleme Kurulu olmuştur.
Yazdığı yazılarla Uzan Grubunu eleştiren Fatih Altaylı’nın krizin
başlangıcına imza attığı söylenebilir. Yani krizde ilk hamle Doğan Grubundan
gelmiştir. Ancak Uzan Grubu kendisi hakkında yazılanlara ilişkin savunma
olarak yaptığı haberlerde, Nokia ve Motorola’ya olan borçlarını konu
edinmemiştir. Grup sadece Doğan Holding ve İş Bankası ortaklığının
yaptığını ileri sürdüğü usulsüzlükleri gazetesinin sayfalarına taşımıştır.
Çatışmanın gelişimi ve ilişkili tespitler
Çatışmanın gelişim sürecinde Star Gazetesinde çıkan haberlere karşılık,
önce İş Bankası harekete geçmiştir. İş Bankası, Uzan Grubu’na ait yayınlarda
bankalarına yönelik suçlamaların engellenmesi için mahkemeye başvurmuş.
Daha sonra Doğan Medya Grubu da konuya taraf olmuştur.
48
Tolga Şentürk
Milliyet’in (Milliyet, 05/09/2001) birinci sayfasında, sürmanşetten verdiği
“Şantajcının derdi” başlıklı haberde, Uzan Grubu’nun İş Bankası’na yönelik
haberlerinin (şantajın) nedeninin bu grubun patronu olan Cem ve Hakan
Uzan’ın kara para transferi yapmak istemeleri olduğunu yazmıştır. Habere
göre Uzanlar, ABD’deki bir bankaya 2.3 milyon dolar transfer etmek için İş
Bankası Mecidiyeköy Şubesi’ne gelmişler, ancak ABD’deki banka “Uzan
Grubu’nun buradaki bankaların kara para listesinde” olduğunu belirtmiş,
transfer edilecek 2.3 milyon dolar için “kara para” araştırması istediğini
eklemiştir. Aktarılanlara göre, İş Bankası Şubesi de araştırma sonuçlanmadan,
transferin yapılamayacağını Uzanlar’a bildirmiştir. Bunun üzerine transfer
Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı bir bankadan yapılmak istenmiştir.
Ancak bu banka da aynı araştırmayı talep etmiş ve Uzanlar tekrar İş Bankası
Mecidiyeköy Şubesi’ne gelerek, banka yönetimini bu konuda ikna etmeye
çalışmışlardır. Yanıt yine “ret” olmuş ve daha sonra da İş Bankası, kara para
hareketlerini araştıran Mali Suçları Araştırma Kurulu’na (MASAK)
başvurmuştur. Bu başvuru da prosedürler gereği gerçekleştirilmiştir.
Uzan Grubu’nun bu konudaki iddialara yanıtı hemen ertesi gün Star
Gazetesi aracılığıyla gelmiştir. Gazetede yine baş sayfada, sürmanşetten
‘Hortumcu, vurguncu, yalancı’ başlıklı bir haber yayınlanmıştır. Gazetenin
ekonomi haberlerinin bulunduğu 5. sayfasında Aydın Doğan’ın büyük bir
fotoğrafını basarak, kapital harflerle “Hortumcu, Vurguncu, Yalancı” başlığını
kullanmıştır. Star gazetesinin iddiaları şu şekildedir (www.evrensel.net
/08/09/01/medya.html):
Hortumcu çünkü... İş Bankası ile birlikte bir devlet bankası olan
Vakıfbank’tan hortumladığı ballı krediyle Petrol Ofisi’ni satın aldı.
“Vurguncu çünkü... Milliyet’in borsadaki hisseleri üzerinden, devlet
tarafından el konulan Yurtbank’ın eski patronu Ali Balkaner ve 22 kişi
spekülasyonlar yaptı ve gazetenin hisseleri tam 9 kat yükseldi. Ve bu
yükselişten en çok yararlanan Aydın Doğan oldu.
Yalancı çünkü... Milliyet’te yer alan haberde ‘kara para’ kuşkusuyla
ABD’ye gönderilmedi denilen para, İş Bankası’nın Mecidiyeköy Şubesi’nden
gönderildi, dekontu da alındı.”
Çatışmanın başlangıcına imza atan Hürriyet yazarı Fatih Altaylı ise 7
Eylül’deki köşesinde Uzan’ın ‘daktilografları’ başlıklı bir yazı yayınlamış ve
Star Gazetesinin Milliyet Gazetesi hisseleri üzerinde spekülasyon yapılarak,
haksız kazanç elde edilmesi ile ilgili haberi için, gazeteye grubu adına cevap
vermiştir. Altaylı, Star Gazetesinin haberinde geçen bir cümlenin kendisini
49
oldukça mutlu ettiğini belirtmiştir. Sermaye Piyasası Kurulu (SPK) raporunda
geçen “... belirtilen çerçevede fiyatların yükselmesinde Doğan AŞ’nin
herhangi bir dahili bulunmamış, satıcı tarafında yer almak suretiyle fiyatı
yükseltici değil, düşürücü yönde davranmıştır” cümlesini Altaylı şöyle
yorumluyor: “Birileri Milliyet hisseleri üzerinde oyun oynamaya başlayınca
Doğan A.Ş. devreye girmiş ve maniplasyon yapanların oyunla kâr
sağlamalarını engellemiştir.”
Star Gazetesi ise bu konuda aynı gün şu ifadeleri kullanmıştır:
Bu yükselişten en çok faydalananın Aydın Doğan olduğu raporlara
geçti. Aydın Doğan, açılan davada, maniplasyonda hep satıcı olduğu
için, hiç alım yapmadığı gerekçesiyle dava dışı bırakıldı. Oysa Aydın
Doğan, 12 Ocak’ta Born Investment’a Milliyet’in yüzde 8.6’sını
satmış ve 5.5 trilyon lira kazanmıştı. Ali Balkaner de kazancıyla
Yurtbank’ın bilançosunu suni şekilde düzeltmişti. Dönemin SPK
Başkanı Muhsin Mengütürk, Born’un Aydın Doğan’ın şirketi
olduğunu gizledi.
Çatışma hakkındaki incelemeler neticesinde iki medya grubu arasında bir
süreliğine normalleşme ve karşılıklı suçlamalara son verme döneminin
yaşandığı görülmüştür. 11 Eylül’de ABD’ye yapılan saldırılar, tüm dikkatleri
bu olaya çekerken, çatışmanın durulduğu gözlenmiştir.
Milliyet Gazetesi (Milliyet, 2 Ekim 2001), “Uzanlar İş Bankasına yönelik
tehdit ve yıldırma kampanyasına girişti” başlıklı haberiyle krizin ikinci
yarısının başladığının haberini de dolaylı olarak vermiştir. Milliyet
Gazetesinin 3 Ekim 2001’deki sayısında, Sermaye Piyasası Kurulu (SPK)
uzmanlarının Çukurova ve Kepez Elektrik Şirketleri ile Off-shore hesabı
üçgeninde örtülü “kar aktarımı” yapıldığı konusunda tespitleri bulunduğu ve
konu hakkında bir rapor hazırlandıkları belirtilmiştir. Haberde raporun
hazırlanma tarihi de belirtilmiştir. Rapor tarihi 2 Ekim 2000’i göstermektedir.
Milliyet 4 Ekim 2001 tarihli sayısının birinci sayfasının sürmanşetini yine
Uzanlar’a ayırmıştır. Haberde, Uzanlar’ın 746 trilyonluk bir vurgun
gerçekleştirdikleri belirtilmiştir. Milliyet’e göre, ki Milliyet’in de haber
kaynağının Dünya Bankası olduğu belirtilmiştir, Uzanlar’ın “1 milyar dolara
yaptırdık” dediği Berke Barajı 591 milyon dolara mal olmuştur ve aradaki 470
milyon dolarlık fark (yaklaşık 746 trilyon) Uzanlar’ın cebine girmiştir.
Milliyet, tüm bu yolsuzluk olaylarının başlama tarihinin, ÇEAŞ’ın Uzanlar
tarafından alınması olduğunu iddia etmiştir. Habere göre, ÇEAŞ ve Kepez
Elektrik AŞ çeşitli hisse oyunlarıyla Uzanlar’ın eline geçmiş, bundan sonra da
50
Tolga Şentürk
yolsuzlukların ardı arkası kesilmemiştir. Gazeteye göre, Uzanlar bu barajın
1997’de biteceğini ve maliyetinin de 600 milyon dolar olacağını
açıklamışlardır; ancak ÇEAŞ’ı zararda diye gösteren Uzanlar Dünya
Bankası’ndan 280 milyon dolar kredi çekmişler, fakat bunu da “başka
kasalar”a aktarmışlardır. Dünya Bankasının bile “Bizi Uzanlar’dan kurtarın”
diye feryat edip, hükümete başvurmuş olduğu haberde iddia edilmiştir. Bunun
dışında, daha önce de gündeme getirilen İş Bankası ile Uzanlar arasında geçen
bir para havalesi olayı da yine bu satırlar arasında kendine yer bulmuştur.
Milliyet’in 4 Ekim 2001 tarihli yazılarına karşılık, Uzanlar da boş
durmamıştır. Star Gazetesi Aydın Doğan’ı, “İşte her şeyi açıklayan belge”
manşetiyle haber yapmıştır (www.evrensel.net/05/9/01/medya.html). Habere
göre, “dünyanın en büyük yatırım bankası Goldman Sachs”, Aydın Doğan’ın
6 ayda 730 milyon dolar borcunu ödeyemezse batacağını açıklamıştır.
Gazeteye göre, Aydın Doğan’ın kendilerine saldırmasının da nedeni budur.
Star Gazetesi konuyu biraz daha açmış; Goldman Sachs’ın dünyanın dört
bir yanındaki büyük yatırımcılara gönderdiği “acil ve önemli” raporuna göre,
Aydın Doğan’ın 1 milyar dolar kısa vadeli borcu olduğunu; bu borcun 730
milyon dolarlık bölümünün, çoğu devlet bankası olmak üzere, Türkiye’deki
bankalara ait olduğu; üstelik de bu borcun 6 ay gibi kısa bir sürede ödenmesi
gerektiğini, yoksa Aydın Doğan’ın batacağını iddia etmiştir. Bu devasa
borcun ödenmesi içinse Aydın Doğan’ın yeni “ballı kredilere” ihtiyacı
olduğu; ancak Star gazetesinin ard arda yaptığı belgeli yayınların bu hortumun
kesilmesine neden olduğu; sermayesinin tam 8 katı borçlanan Aydın Doğan’ın
da bu nedenden dolayı, Star’a ve onun sahibi Uzan ailesine saldırmaya
başladığı belirtilmiştir.
Star Gazetesinin haberinde Aydın Doğan’a tavsiyeleri de bulunmaktadır.
“Tetikçi gazeteleri” Hürriyet ve Milliyet üzerinden kendisiyle uğraşmayı
kesmesini, iftira atacağına borçlarını kendi cebinden ödemesini, Vakıfbank’ı
hortumlamayı kesmesini, Halk Bankası’nı halka bırakmasını, ortağı Ersin
Özince ile İş Bankası’nın yakasından düşmesini tavsiye etmiştir. Gazete
Aydın Doğan’a, “Escobar” gibi Virgin Adaları üzerinden değil, ticareti dürüst
bir tüccar gibi yapmasını önermiştir.
Krizde, Afganistan harekatının başlamasından önce, son olarak Milliyet
Gazetesinde (Milliyet, 07/10/2001, sf:20) Aydın Doğan’ın Uzanlar hakkında
Başbakanlık Teftiş Kurulu’na bizzat iki klasörlük bir dosya sunduğu haberi
verilmiştir.
51
Yine aynı gazetede 1 Kasım 2001 tarihinde yayınlanan haberde, İş
Bankası avukatlarının yaptıkları başvurular sonucunda İstanbul 4. Asliye
Hukuk Mahkemesinden ve Ankara 11. Asliye Hukuk Mahkemesinden Metro
FM, Süper FM, Joy FM radyolarıyla, Star TV ve Kanal 6 yayınlarının
durdurulmaları hakkında, ihtiyati tedbir kararı çıkardıkları belirtilmiş; ancak
Uzan Grubu’nun karara rağmen yayınlarını sürdürdüğü vurgulanmıştır.
Krizin perde arkasına ilişkin tespitler ise konuyu daha da
derinleştirmektedir. Motorola’nın Uzanlar’dan tahsil edemediği parası için
Telsim aleyhine ABD’de açtığı dava, Türkiye’de medya kavgasını
alevlendirdiği yukarıda belirtilmiştir. Ancak Doğan Grubu, bunun bir kavga
olmadığını vurgulasa da Hürriyet ve Milliyet, hemen hemen her gün Uzan
Grubu’nun Star gazetesiyle çatışmaya girmiştir.
Motorola ve Nokia’nın New York Bölge Mahkemesi’nde Uzan ailesi
aleyhinde açtığı davadan sonra Uzanlar’ın İngiltere’de de mahkum olması,
Türk medyasında da büyük tartışmaları tetiklemiştir. Doğan Gurubu’nun
Uzanlar ile ilgili mahkeme kararlarını kamuoyuna duyurma tarzları, Uzan
Medya Grubu’nun da aynı şiddette cevap vermesine sebep olmuştur.
Karşılıklı suçlamaların perde arkası ise oldukça dikkat çekicidir. Doğan
Grubu'nun ABD’deki davaya dayanan iddiasına göre Uzanlar’ın Meksikalı
ortağı, Motorola ve Nokia’dan Telsim aracılığıyla elde edilen paraları
aklamıştır. Öyle ki ABD’deki savcılık dosyasında Uzanlar’ın kara para
trafiğinin dahi yer aldığı belirtilmiştir. Buna göre, Uzanlar ABD’ye Antonio
Luna Betancourt adına İş Bankası’ndan 2,3 milyon dolar göndermek istemiş,
banka şüphelenip işlemi yapmamıştır. Ardından para İş Bankası’nın New
York’taki muhabir bankasına gönderilmiş, İş Bankası’nın durumu MASAK’a
bildirmesiyle soruşturma açılmıştır. Hatta Luna’nın İtalyan, Monaco ve
Meksika pasaportlarıyla Türkiye’ye 35 kez giriş yaptığı belirlenmiştir.
Uzan Grubu ise kendileri adına gerçekleştirilen olumsuz haberler
karşısında boş durmamış; Uzanlar, Doğan Grubu’nun İş Bankası ile olan
bağlantısının yanı sıra Motorola’nın da İş Bankası ile ortak olmasına
değinerek aradaki dolaylı ilişkiyi masaya yatırmıştır (www.zaman.com.tr/
2002/02/03/haberler/h14.htm). Star Gazetesine göre Aydın Doğan, Uzan
Grubu’na saldırıp hem Motorola’dan para almakta, hem de İş Bankası’nı
maddi olarak zor durumda bırakan Aria’yı pazara sokmaya çalışmaktadır.
Yine gazeteye göre Aydın Doğan, 1994 yılında Dışbank’ı üçte bir fiyatına
kendisine satan, devletten Petrol Ofisi’ni alırken, kendisini ortak yapan İş
Bankası’nın ekmeğine yağ sürmektedir.
52
Tolga Şentürk
Söz konusu çatışmanın perde arkasında siyasi boyutun da olduğunun
çeşitli kulislerde dile getirildiği medyada yer almıştır. Örneğin Uzanlar’ın o
dönem Başbakan Yardımcısı ve DSP Genel Başkan Yardımcısı olan
Hüsamettin Özkan ile, Aydın Doğan’ın da o dönem Başbakan Yardımcısı ve
ANAP Genel Başkanı olan Mesut Yılmaz ile dirsek temasında olduğu ve iki
patronun bu iki siyasi odaktan güç aldıkları şeklinde yorumlar dillendirilmiştir
(www.evrensel.net/05/10/01/medya.html).
Tarafların argümanlari veriş tarzı
Taraflar arasında ortaya konan argümanların veriliş tarzına ilişkin yapılan
analizde haber etiği, halkla ilişkiler etiği ve gazetecilik etiği açısından
değerlendirilebilecek birçok açık göstergeler bulunmaktadır. Haber etiği
açısından, nesnellik ve denge kuralının ihlali, ayrıca çarpıtma ve maniplasyon
söz konusu bulgularda kendini göstermektedir. Yine halkla ilişkiler etiği
açısından basını kışkırtma ve yanlış bilgi verme ilkelerine gösterilen
özensizlik, bulgulardan çıkarılan sonuçlar arasındadır. Bu bulgular arasında
yer alan Star Gazetesinin Doğan Medya Grubu ile olan çatışmasında
kullandığı Ağustos ve Ekim 2001 tarihleri arasındaki haber başlıkları şöyledir:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
24 Ağustos 2001: “İş Bankası Genel Müdürü kendi ağzıyla
yakalandı”.
29 Ağustos 2001: “Türkiye hortum haberini konuşuyor”.
1 Eylül 2001: “En başarılı bankacı hortumlatan bankacı”
5 Eylül 2001: “DGM’lik kanıtı açıklıyoruz”.
9 Eylül 2001: “Vergi kaçakçısı Aydın Doğan”.
2 Ekim 2001: “İşte asıl çete”.
3 Ekim 2001: “Herkesi soyan Aydın Doğan”.
4 Ekim 2001: “Kaçakçıya suçüstü”.
6 Ekim 2001: “İşte her şeyi açıklayan belge” ve “Naylon damadın
yeni kaseti çıktı”.
Bu çarpıcı başlıkların devamındaki haber içeriği de birçok önemli
argümanı barındırmaktadır:
En başarılı bankacı hortumlatan bankacı... Aydın Doğan devletin 200
milyon dolarını hortumlarken ortağı olan İş Bankası Genel Müdürünü
kendi dergisinde yılın bankacısı seçti. ...Bu da hortum ödülü ...Aydın
53
Doğan hortum ortağı İş Bankası Genel Müdürü Ersin Özince’yi en iyi
profesyonel seçerek taltif etti. ...Kimi övse altından pislik çıkıyor.
...Aydın Doğan kullandığı herkesi övmüş ...İşte asıl çete. ...Çete, Aydın
Doğan ile Ersin Özince’nin çirkin bir hesabından başka bir şey değildi.
...Aydın Doğan’ın tüm pis işlerinde ortağı olan İş Bankası Genel
Müdürü Ersin Özince... Karalamayı yapan da, İş Bankası Genel
Müdürü Ersin Özince’ydi. ...Aydın Doğan, Ersin Özince’yi bir tetikçi
gibi kullandı. ...İşte hortumcu Aydın Doğan’ın, İş Bankası Genel
Müdürü Ersin Özince başta olmak üzere birçok şaibeli isimle birlikte
yaptığı vurgunların kısa bir dökümü. ...Doğan’ın dergisi Ekonomist, İş
Bankası’nı batmanın eşiğine getiren Özince’yi ihale süpermeni diye
lanse edip yılın adamı ilan etti (www.basinkonseyi.org.tr/kararlar/ykkararlari162.htm).
Aynı zaman diliminde Doğan Medya Grubu’nun üslubu (Milliyet ve
Hürriyet Gazetesinden haber başlıkları ve içerikler) Uzan Medya Grubu’nun
üslubundan farklı değildir: Şantajcının derdi, Kara paracı, Daktilograflar
ithamı, Uzanlar İş Bankasına yönelik tehdit ve yıldırma kampanyasına girişti;
Dolandırıcı ithamı; Medya teröristleri ithamı. Bundan başka Fatih Altaylı’nın
4 Eylül 2003 tarihinde Hürriyet’teki yazısında Uzan Grubundaki
meslektaşlarına “satılmışlık” ithamında bulunduğu da görülmüştür.
Doğan Medya Grubuna bağlı Milliyet Gazetesinde kriz döneminde verilen
bazı haber içerikleri ise şöyledir:
Uzanlar’ın Meksikalı ortağı, Motorola ve Nokia’dan Telsim
aracılığıyla elde edilen paraları aklamıştır… Dünya Bankası bile “Bizi
Uzanlar’dan kurtarın” diye feryat edip, hükümete başvurmuştur…
Uzanlar’ın trafiğini suçüstü yakalatan İş Bankası’dır… İş Bankasına ve
yöneticilerine karşı girişilen medya terörünü önlemek, herkesten önce
gazetecilerin görevidir… Uzanlar reklam gelirlerinden RTÜK’e
ödemeleri gereken payı türlü fatura ve paravan şirket oyunlarıyla
ödemiyor.
Çıkarların savunulmasına ilişkin üstlenilen rol
Ülkemizde medya organlarına sahip olmayan holdingler, kriz
dönemlerinde bir halkla ilişkiler faaliyeti olarak basın duyuruları hazırlayıp,
konu hakkında kendi gerçeklerini ve savunmalarını halka sunma yoluna
gitmektedirler. Bu bağlamda, ilgili şirketlerce bu duyuruların tüm medya
organlarında yayınlatılarak daha fazla okuyucuya ulaşılması birincil
amaçlardan olmaktadır. Ancak ele alınan krizde taraflar, kendilerine
54
Tolga Şentürk
yöneltilen iddialara karşı cevap vermede sahip oldukları yayın organlarını bir
araç olarak kullanmış, böylelikle bu yayın organlarını da karşı karşıya
getirmiş ve tarafsız yayın organlarında bu iddiaları cevaplama yoluna gitme
gereği duymamışlardır.
Doğan Medya Grubu çatışma öncesinde yayınladığı haberlerle Uzan
ailesinin sahip olduğu Rumeli Holding bünyesinde bir kriz yaratmıştır. Bu
süreçte Uzan Medya Grubu’nda sadece İş Bankasına ve yöneticilerine yönelik
iddialar yer asla da, bunlara ilişkin cevaplar Doğan Medya Grubu’ndan
gelmiştir. Bu aşamadan sonra da Uzan Medya Grubu, Doğan Holding ve İş
Bankası arasında var olan bazı ticari ortaklıkları göz önüne alarak, Doğan
Holding ve Doğan Medya Grubu hakkında da iddialara yer vermeye
başlamıştır. Doğan Medya Grubu, Uzan Medya Grubu’nun iddialarının
kendisine yönelmesinden önce, İş Bankası ile Uzan Medya Grubu arasındaki
çatışmayı diğer gazete ve yayınlardan farklı olarak ele alıp, bir takım
çıkarların savunulduğu fikrinin oluşturulmasına neden olmuştur. Yukarıdaki
bulgularda belirtildiği gibi, İş Bankası’na ilişkin iddiaları ele alan haber,
Milliyet gazetesinde “Şantajcının derdi” başlığıyla sunulmuştur. Süreçte Uzan
Grubuna bağlı Star gazetesinin de Rumeli Holding’in sözcülüğüne soyunduğu
görülmektedir. Yapılan taramada iki taraf dışında kalan gazetelerin, Doğan
Grubu ile Uzan Grubu arasındaki krizin alevlenmesiyle birlikte söz konusu
iddiaları gündemlerine taşıdıkları görülmüştür.
Çatışmaya ilişkin değerlendirmeler
Taraflar arasında kriz esnasında ortaya konan argümanlardaki tarz, eleştiri
sınırlarını aşan ve hakaret içeren, karşı tarafı suçlu ilan eden bir nitelik
taşımaktadır. İki medya grubunun gazetecileri, kendi gruplarını aklama ve
karşı tarafı suçlama yarışında görünmektedirler. Daha saldırgan ve
münasebetsiz olmanın maharet sayıldığı da anlaşılmaktadır (www.
evrensel.net /07/09/01/medya.html).
Doğan Medya Grubu’nda çalışmakta olan Fatih Altaylı’nın köşesinde
yayınladığı haberler bir tarafa konulduğunda; Doğan Medya Grubu’nun, Uzan
ailesine ait Rumeli Holding şirketleri hakkındaki suçlayıcı tutumunun, bağlı
bulundukları holding ile ticari ortaklık yapan İş Bankası aleyhindeki
haberlerin Uzan Grubu’nda yayınlanmasıyla birlikte oluştuğu görülmüştür.
Örneğin, Uzan ailesinin şirketleri kanalıyla off-shore hesaplarına örtülü kar
aktarımı yaptığı bilgisinin yer aldığı SPK raporu 2 Ekim 2000’de hazırlanmış,
55
ancak Milliyet Gazetesi sayfalarında tam bir yıl sonra, 3 Ekim 2001 tarihinde,
iki grup arasında kriz yaşandığı bir dönemde yer bulmuştur. Bu durum, Doğan
Medya Grubu tarafından toplum için son derece önemli bazı gerçeklerin aynı
zamanda kendisi için de bir o kadar “önemli” olduğu bir ortamda halka
duyurulduğunu göstermektedir. Aynı gerçeklik Uzan medya grubu için de
söylenebilmekte, Doğan Holding hakkındaki iddiaların ancak çatışma
döneminde bu ayrıntı ve baskınlıkla verilmesi dikkatlerden kaçmamaktadır.
Doğan Medya Grubu’nun, “Karşı taraf Türkiye’nin uluslararası alanda
itibarını zedeliyor” yönündeki yayınları aracılığıyla, okuyucularının milli
duygularına da temas ederek, rakip grup hakkında kötü imaj yaratma çabasına
farklı bir boyut kattığı da görülmüştür.
Yayınlanan köşe yazılarında dikkate alınması gereken temel prensipler
güncel olayların önemi ve haberin özü iken, söz konusu yazılar suç duyurusu
ve hakaret için hazırlanmış görünmektedir. Milliyet köşe yazarı Mehmet
Yılmaz, 3 Ekim 2001 tarihindeki yazısında, İş Bankası’nın Uzanlar’ın
trafiğini suçüstü yakalattığını belirtmiştir. Ancak yine Milliyet’te yer alan
haberden öğrendiğimize göre Uzanlar’ın kara para trafiğini yakalatan İş
Bankası değil, havalenin gerçekleştirilmek istendiği A.B.D.’deki bankadır.
Kara para araştırması bu banka tarafından istenmiştir. İş Bankası süreçte
sadece prosedürleri yerine getirmiştir. Söz konusu durumdan hareket ederek,
ilgili yazarın, Uzan Medya Grubu’nun İş Bankası’na yönelik yaptığı haberlere
gerçek dışı bir neden üretme kaygısının var olduğu öne sürülebilir; ve aynı
yazarın köşe yazısı bu gerçeğe rağmen editörden onay almıştır. Uzan Medya
Grubu’nun, İş Bankası ve Motorola’nın ortak olduğu ve Doğan Holding’le İş
Bankası’nın ticari ortaklığı bulunduğunu ilgili süreçte masaya yatırması bu
açıdan bize bir fikir verebilmektedir.
Doğan Medya Grubu’nda 4 Ekim 2001 yılında Berke Barajı için çıkan
haber Uzan ailesi hakkında bir takım usulsüzlükleri dile getirmiştir. Barajın
yapımı 1991 yılında başlamış ve 1997 yılında bitirileceği planlanıyorken 2001
yılında bitirilebilmiştir. İnşa sürecinde yapıldığı öne sürülen usulsüzlükler ise
söz konusu 10 yıllık dönem içerisinde değil, iki grup arasında krizin patlak
verdiği bir dönemde ortaya konmuştur. Bu örnek de Doğan Medya Grubu’nun
toplum faydası konusundaki kriterinin öncelikle kendi faydasından geçtiğini
göstermektedir.
56
Tolga Şentürk
Çatışmada iki grubun üslubunun, eleştiri sınırlarını aşan, hakaret içeren ve
karşı tarafı suçlu ilan eden bir nitelik taşıdığı görülmüştür. İki grup da bağlı
bulundukları holdinglerin elde ettiği haksız kazançları ve giriştiği
kanunsuzlukları saklamakta ancak yalanlayamamaktadır. Bu nedenle söz
konusu süreçte toplum iki grubun “sicilini” ve “ilişkisel etiğini” birbirinden
öğrenmiştir. Gazetelerin gruplarını savunma stratejisi, “karşı taraftan daha
şiddetli saldırı” olarak kendini göstermiştir. Bu durum kriz dönemi halkla
ilişkileri ve etik açısından çok önemli bir örneği üretmekle beraber, toplumun
da iki grup hakkındaki gerçekleri artan bir hızla öğrenmesini sağlamıştır. Bu
ivme, söz konusu olan toplum çıkarı değil de örgüt çıkarı olduğunda, halkla
ilişkiler faaliyetlerinin ne kadar verimli kullanılabildiğini açık olarak
göstermektedir. İlgili süreçte yayınlanan haberler grupların halkla ilişkiler
faaliyetlerinin bir urunu haline gelince, haber etiği açısından göz önünde
bulundurulması gereken nesnellik ve denge kuralının ihlali, ayrıca çarpıtma ve
maniplasyon da olağan hale gelmektedir.
Yazılı basının sosyal sorumluluğu toplumun gözü, kulağı ve dili olmaktır.
Oysa ki çatışmada karşı taraf hakkında verilen haberlerdeki temel neden,
toplumun gözünden saklanan bazı gerçekleri ortaya çıkarmak değil, içinde
bulunulan çatışma durumunda taraf tutmak suretiyle savunma görevi
üstlenmektir. İlgili dönemde ortaya konan bilgiler ve gerçekler toplum için
son derece önemli ve etkileyici bir nitelik taşımaktadır. Söz konusu süreçte,
siyaset-hukuk-medya-özel sektör ilişkileri tüm çıplaklığıyla ortaya çıkarken,
sistemdeki çarpıklık da gözler önüne serilmektedir. Toplumun gözü, kulağı ve
dili olma işleviyle övünen ve bunu zihinlere işleyen kitle iletişim örgütlerinin,
bu görevlerini sadece “kendi çıkarları öyle gerektirdiğinde” yerine getirdikleri
bu örneklerde de kendini sarsıcı biçimde göstermektedir. Konu hakkında
Evrensel Gazetesinin yorumu şu şekildedir (www.evrensel.net/07/09/01/
medya.html):
Bir kez daha görüldü ki, holding medyası birbirleriyle çıkarları
çatışana kadar, “meslek etiği”, “gazetecilik ahlakı” gibi unsurları
dillerinden düşürmemekte, fakat patronlarının çıkarına en ufak bir
zarar gelmesi durumunda ise, karşı tarafa kırmızı görmüş boğa gibi
saldırmaktadırlar. Her şey çıkar noktasında kesişiyor, yoksa herhangi
bir “etik” söz konusu değil onlar için.
Medyadaki tekelleşme olgusu, basın kuruluşlarının boyutlarının
büyümesi, buna karşın sayılarının azalması olarak da algılanmaktadır.
Bülbül’e (2001) göre, medya organizasyonlarının belli ellerde toplanmasının
57
da etik açıdan sakıncalar doğurduğu kuşkusuzdur. Hatta basında tekelleşme
değişik kaynaklarca sansürün ikiz kardeşi olarak değerlendirilmektedir
(Bülbül, 2001:47). Gazeteci Emin Şirin bir internet sitesinde yayımlanan
yazısında basının kendini ne kadar kanunların üzerinde gördüğünün bir başka
örneğini de Fatih Altaylı’nın 24 Ocak 2005’teki sütunlarından okuduğumuzu
belirtmiştir (Şirin, Emin; “Mesele Medya Çıkarı Olunca Kanun Bile Hiçe
Sayılıyor” http://www.digimedya.com/default.asp?t=wa&wid=6&aid=132).
Fatih Altaylı köşesinde, gazetesinde yaptığı bir toplantıyı okuyucularına
aktarmış, toplantı konusunun Uzan ailesine ait bir ses bandının olduğunu
belirtmiş ve yazısında şu satırlara yer vermiştir:
Bantların yayınlanması mutlaka rating getirecek. Çünkü ilginç. Ama
haber değeri yok. Çünkü içeriği zaten daha önce yayınlanmış”.
Buradaki durumun basın kanunlarına aykırılığını aktaran Emin Şirin,
ilgili basın kanunu maddesini de vermiştir: “Hazırlık soruşturmasının
başlamasından, takipsizlik kararı verilmesine veya kamu davasının
açılmasına kadar geçen süre içerisinde, Cumhuriyet savcısı, hakim
veya mahkeme işlemlerinin ve soruşturma ile ilgili diğer belgelerin
içeriğini yayımlayan kimse, iki milyar liradan elli milyar liraya kadar
ağır para cezasıyla cezalandırılır. Bu ceza, bölgesel süreli yayınlarda
on milyar liradan, yaygın süreli yayınlarda yirmi milyar liradan az
olamaz.
Gazetecilik etiği açısından bakıldığında söz konusu süreçte iki medya
grubunun, Basın Meslek İlkeleri’nin “Kişileri ve kuruluşları eleştiri
sınırlarının ötesinde küçük düşüren, aşağılayan veya iftira niteliği taşıyan
ifadelere yer verilemez.” içerikli 4., “Yasaların suç saydığı eylemler, gerçek
olduğuna inandırıcı makul nedenler bulunmadıkça kimseye atfedilemez.”
içerikli 10. maddelerini ihlal ettiği, yine ayni ilkelerde yer alan gazeteciliği
özel çıkarlara alet etmeme (madde 3), aşağılama ve küçük düşürme (madde 1)
maddelerine aykırı hareket ettiği görülmüştür.
Söz konusu kuruluşların kriz dönemine halkla ilişkiler etiği açısından
bakıldığında ise “daima kamuoyunun çıkarları doğrultusunda hareket etme”,
“medyayı birbirine düşürecek hareketlerde bulunmama”, “her zaman doğruyu
söyleme, doğruyu saptırmama”, “mahkeme emri olmadığı sürece gizli
bilgileri vermeme ve hiç bir şey söylememe” ilkelerinin ihlal edildiği
gözlenmektedir.
58
Tolga Şentürk
SONUÇLAR
Bugün günlük yaşamda iletişimin önemli bir kısmı, insanın veya örgütün
kendisi için, sosyal çevre için, üretilen ve tüketilen ürünler için “kabul
edilebilir imajlar yaratmaya” hizmet etmektedir. Bu tür iletişimin etiği, belli
siyasal, ekonomik ve kültürel pazar çıkarlarına uygun düşünce, duygu ve
davranış biçimleri yaratma görevini yapan maniple edilmiş bir karakter taşır
(Erdoğan, 2007:21). Pazar payını tutmak ve mümkünse genişletmek için
okuyucunun/izleyicinin tercihi olmak, dikkatini ve ilgisini çekmek, onlara
kurgulanmış gerçekleri empoze etmek için yapılanlara bakıldığında, orada
medyayı yönetenlerin neyi nasıl düşündüğü ile ilgili önemli göstergeler ve ip
uçları görülür. Bu göstergeler ayni zamanda medyayı yönetenlerin etiğini
anlatır. Bu yapı içerisinde ortaya konan halkla ilişkiler uygulamaları da etik
açıdan paralellik taşır.
Makalede ele alınan tipik olay, medya kuruluşlarının aralarındaki
çatışmaya bağlı olarak oluşan kriz dönemi halkla ilişkilerinin, halkla
ilişkilerin temel doğasından farklı bir nitelikte olmadığını ve bu niteliğin de
etik konseptten yoksun olduğunu işaret etmektedir. Burada da savunma rolü,
hedef kitlelerin düşüncelerini yönetme, gerçekleri saklama ya da saptırma,
karşı tarafı karalama ve kötüleme bulunmaktadır. Etik dışılık, bu argümanlarla
da bitmemekte, bir yandan sosyal sorumluluğu ve toplumsal fayda sağlıyor
olmayı halkın zihnine işlerken, bir yandan da örgütsel çıkarları gerçek amaç
edinme ayrı bir etik dışılık olarak kendini göstermektedir.
Karalama ve aklama faaliyetleri, ekonomik ve mesleki çıkarlara ilişkin
gerçekleri gözler önüne sermekle birlikte, medya kuruluşu sahiplerinin farklı
ticari alanlarda iş yapmalarını engelleyici yasal düzenlemelerin gerekliliğini
de ortaya koymaktadır.
Kurumsal iletişim tarafsız, güvenilir ve gerçekçi olmalıdır. Halkla ilişkiler
mesleği de meşru teknikleri uygulamada doğru hareket etmelidir. Ancak
mevcut sosyoekonomik ve siyasal sistemin içerisinde halkla ilişkiler mesleği
ve uzmanları kurumun çıkarını ve saygınlığını her şeyin üzerinde
görmektedir. Medya kuruluşları için olsun yada farklı kurumlar için olsun,
kriz dönemlerinde eyleme geçildiğinde haber yönetimi haber
yönlendirmesine, şeffaflık aldatmacaya, etkileyici gündem gizli propagandaya
ve doğruluk çarpıklığa dönüşmektedir.
Bu gibi olumsuz sonuçları baştan engellemek için organize edilmiş
meslek örgütleri ve bu örgütlerle gelen etik kodları sorunları gidermede katkı
59
sağlayamamaktadır. Hatta denilebilir ki mevcut sosyoekonomik yapı göz
önüne alındığında ortaya konan etik kodlar ütopik bir durum arz etmektedir.
Bu kodların hiç bir zaman dikkate alınmaması bunun en güzel göstergesidir.
Meslek örgütleriyle gelen ilke ve kurallar sadece çalışanları hedef almamalı,
aynı zamanda işin örgütleniş biçiminin getirdiği koşulları da hedef almalıdır
ve metanın değerine dayanan etiği değil, insan değerine dayanan etiği egemen
kılmaya çalışmalıdır.
Bu incelemede görülmüştür ki, söz konusu iki medya grubunda oluşan
krizde ilgili yazılı basın organları tarafsızlık, doğruluk, dürüstlük ve saygı gibi
mesleki temel değerlerden ödünler vererek bağlı bulundukları kuruluşun
savunusuna geçmişlerdir. Bu aşamada Hürriyet, Milliyet ve Star Gazetesi gibi
yazılı basın kuruluşları bağlı bulundukları medya gruplarının kriz dönemi
halkla ilişkilerini yönetmişlerdir. Bu faaliyetleri sırasında da haber etiği,
meslek etiği ve halkla ilişkiler etiği bağlamında birçok olumsuz uygulamaya
imza atmışlardır. Söz konusu tipik örnek halkla ilişkiler uygulamalarının ve
tekniklerinin literatürde, meslek cemiyetlerinde ve eğitim kurumlarında
aktarılandan çok daha farklı amaçlarla kullanıldığını göstermektedir. Burada
da, meslekte çoğu zaman görüldüğü gibi, kriz ortamında karşı tarafı suçlayıcı,
yargılayıcı, aşağılayıcı bir kampanyayla ve örgütün savunusunu yapan bir
anlayışla örgütün kamularına yönelik bilinç yönetimi faaliyeti yapılmıştır.
KAYNAKÇA
Aktan, C. C. (1999). Toplam Ahlak Felsefesi ve Toplam Ahlak. Ankara: Arı Düşünce
ve Toplumsal Değişim DerneğiYayınları.
Arslan, M. (2001). İş ve Meslek Ahlakı, Ankara: Nobel Yayınları.
Bıçakçı, İ. (2000). İletişim ve Halkla İlişkiler: Eleştirel Yaklaşım, Ankara: Mediacat
Kitapları,.
Bülbül, A. R. (2001). İletişim ve Etik, Ankara: Nobel (2. baskı).
Chomsky, Naom (1993). Medya Denetimi, Çev. Şen Süer, İstanbul: Tüm Zamanlar
Yayıncılık
Erdoğan, İ. (2006). « Medya ve etik : eleştirel bir giriş » İletisim Kuram ve Arastirma
Dergisi, Gazi Ünv. İletisim Fak. Basımevi, Emek, Ankara, 2007.
Erdoğan, İ. (2006). Teori ve Pratikte Halkla İlişkiler. Ankara: Erk.
Ewen, S. (1996). PR! A Social History of Spin, New York: Basic Books
Hürriyet Gazetesi: 14/07/2001, 17/07/2001
Keloğlu, E. İ. (2003). Halkla İlişkilerde Tanım, Tarih, Kuram Bağı ve Eğitimin
Doğası Üzerine Eleştirel Bir İnceleme, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi.
60
Tolga Şentürk
Milliyet Gazetesi: 05/09/2001, 2/10/2001, 4/10/2001, 07/10/2001
Pira, A. (2004). “Küresel Köyde Halkla İlişkiler Adına Neler Konuşuluyor?” İzmir:
E.Ü. İletişim Fak. Yayınları, no:35.
Schlegelmich, B. (1998). Marketing Ethics, UK: International Thomson Business
Press
Wright, D. K. (1989). “Ethics Research in Public Relations: An Overview”, Public
Relations Review, vol. 19, no.1, sf:13-20.
www.basinkonseyi.org.tr/kararlar/yk-kararlari162.htm
www.evrensel.net/05/10/01/medya.html
www.zaman.com.tr/2001/08/29/medyaanaliz/medyaanaliz.htm
www.zaman.com.tr/2002/02/03/haberler/h14.htm
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s. 61-76
Makale
Emek piyasasında cinsiyetçi ücret
ayrımı: Bursa Organize Sanayi
bölgesinde bir araştırma
Tuba Duruoğlu 1
Öz: Bu çalışma kadınların, istihdama katılım bakımından erkeklere göre dezavantajlı
bir konumda bulunduğu genel varsayımı üzerine inşaa edilmiştir. Çalışmada
kadınların yoğun olarak istihdam edildiği alan olan tekstil sektöründeki, cinsiyetçi
ayırım araştırıldı. Üç hipotezin test edildiği bu çalışma niceliksel alan araştırması
olarak tasarlandı. Araştırmanın bulguları üç hipotezi de doğruladı. Araştırmanın
ulaştığı sonuca göre, çalışmanın yapıldığı sektörde cinsel ayırımcılığa dayanan
istihdam politikaları uygulanmaktadır.
Anahtar kelimeler: Emek piyasası, cinsiyetci ayırımcılık, ücret politikası
Gender based wage discrimination in labor market: A study in Bursa organized
industry
Abstract: This study was constructed on the main hypothesis that women are placed
in less advantages position as compared to men in terms of employment The study
investigated the sexual discrimination in textile industry wherein multitude of women
are employed. The study, which was designed as quantitative survey research, tested
three hypotheses on the employment issue. The findings supported all three
hypotheses. It was found that there was widespread sexual discrimination in the
textile industry.
Keywords: Labor market, sexual discrimination, wage policy.
1
Yüksek lisans mezunu, Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi
E-posta: [email protected]
62
Tuba Duruoğlu
GİRİŞ
Sorun
Bu çalışma kadınların, istihdama katılım bakımından erkeklere göre
dezavantajlı bir konumda bulunduğu genel varsayımı üzerine inşa edilmiştir.
Bilindiği gibi ataerkil toplumların tümünde geçerli olan geleneksel ideolojinin
cinsiyetçi işbölümü, kadın öncelikle ev işlerinden ve çocuk bakımından
sorumlu tutmuştur. Kadınların büyük bir çoğunluğu, bu nedenle toplumsal
üretimden uzak kalır ve kendilerine küçük yaşlardan itibaren öğretilip
benimsetilen toplumsal cinsiyet, düşünce ve davranış kalıplarına göre
beceriler edinir. Zaman zaman bu beceriler onlara evdeki işlerinin bir tür
uzantısı olan mesleklerde ve çalışma alanlarında istihdam olanakların
açmaktadır. Ama kadınlar hemen hemen tüm toplumlarda hep ikinci
dereceden emek kaynağı olmayı sürdürmektedirler. Çünkü geleneksel
ideoloji, “kadın için aile ve çocuğun her şeyden önce olduğunu” kuşaktan
kuşağa aktarmaktadır. Bu nedenle çalışma yaşamında erkeğe özgü ve kadına
özgü olarak nitelenen işler, geleneksel olarak belirlenmiştir. İşleri toplumsal
cinsiyet açısından kategorilere ayıran bu anlayış, kadını toplumsal üretime “ev
kadınlığı” statüsünü koruyarak ve ancak kadın emeğini gerektiren zorunlu
durumlarda dahil etmektedir. Ataerkil değerlerin ya da erkek egemen
zihniyetin kurumları biçimlendirdiği toplumlarda kadınlar, her alanda
(ekonomi, siyaset, bilim) engelleyici bir sınırlanmışlık durumunu, marjinal bir
varoluş konumunu yaşamaktadırlar ve bilinmelidir ki egemenliği binlerce
yıldır sürdüren bir gücün ortadan kaldırılması o kadar kolay değildir (Arat,
1996: 45, 46).
Kapitalizmle birlikte yukarıda anlatılan gibi bir yapının varolan üretim
sürecinde ve mekanın organizasyonunda toplumsal cinsiyete ilişkin
formlarının yeniden düzenlendiği görülmektedir.
Son yıllarda kadınlara yönelik ataerkil tutumlarda çok az bir değişme ve
belirli alanlarda boyun eğişlerinde ya da onlara yüklenen ikincil konumlarda
çok az gelişme gözlenmiştir. Eisenstein’a göre (1979:28) ataerkillik kapitalist
süreçte de varolan ve bugün cinsel roller aracılığıyla erkeğin gücüne dayanan
ve çekirdek aile de kurumsallaşmış olan bir şeydir. Cinsiyete dayanan
işbölümü, içinde çalışmak için kadına özel alan olan evi, erkeğe de kamusal
alanı vermesi nedeniyle doğal olarak evin dışındaki her işi erkeksi, ev işlerinin
de kadınsı olduğuna ilişkin derin bir önyargı yaratmıştır. Yiyeceklerin
Emek piyasında cinsiyetçi ücret ayırımı
63
hazırlanması ve sunulması, beslenme ve temizlikle ilgili işlemler kadınların
işlevi sayılmıştır ve bu işlerin ev denilen mekanda yürütülmesi gerektiği
düşünülmüştür.
Kapitalizmle birlikte de, kadınlar daha çok ev işlerine benzeyen hizmetler
sektöründe, sağlık, eğitim, tekstil, gıda vb. alanlarda kitlesel bir biçimde
çalışmaya başlamışlardır. Eşit ise eşit ücret yasalarına rağmen ücretleri
erkeklerinkinden daha düşük olmuştur. Ekonomik bunalım dönemlerinde ya
öncelikle işten çıkarılırlar ya da parttime olarak çalışmaya yönlendirirler.
Karar alıcı, yönetici, örgütleyici konumlara çok az sayıda ve çok zor
gelebililer. Evlilik ve çocuk bakımı gibi nedenlerle işi aksatma veya bırakma
olasılıkları oldukça yüksektir. Bundan ötürü, işe almalarda erkeklere tercih
edilmezler (Arat, 1996: 46).
Momsen ve Townsend (1987:15) bugün asıl dikkat çekici olanın,
toplumsal cinsiyet ilişkilerinin çok daha karmaşık kalıplarını analiz etmekteki
girişimler olduğunu belirtmektedirler. Çünkü gelişmekte olan kapitalist
ekonomiler içinde hızla değişmekte olan toplumsal cinsiyet ilişkilerinin
uzamsal bir mozaiği söz konusudur. Gelişmekte olan kapitalist ekonomilerde
ya da Üçüncü Dünya’yı oluşturan uluslarda sıklıkla doğurganlık oranı yüksek,
gelirler düşük ve ücretli işgücüne kadın emeğinin katılımı daha az iken, bu
ülkelerde toplumsal cinsiyetin yapılanmalarında büyük bir çeşitlilikle
karşılaşılmaktadır. Öte yandan, Birinci ve İkinci Dünya ülkelerinde ya da ileri
endüstriyel ve merkezi planlı ekonomilerde, oldukça kararlı düşük
doğurganlık oranları ve ücretli işgücüne kadın emeğinin katılımında bir
süreklilik görülmektedir. Ancak doğurganlık ve ücretli iş sadece toplumsal
cinsiyetin yapılandırılmasındaki boyutlardan ikisi değil aynı zamanda
toplumsal cinsiyete ilişkin coğrafyayı oluşturan önemli parametrelerdendir.
Türkiye’de, geleneksel altyapının çok yavaş değiştiği, kadınların büyük
çoğunluğunun ailede, toplumda ve ekonomide erkek egemen kurumlara
koşullanmış olduğu, pek çok, geleneksel, hukuksal zorlukla ve ayrımcılıkla
karşılaştığı gelişmekte olan genç bir ülkedir (Arat, 1996:47). Dolayısıyla da
kadına ilişkin istihdam problemleri birtakım kurum ve kuruluşlarca
önemsenen ve geliştirilmeye çalışılan konulardan olmuştur. Bu çalışmada da
özellikle tekstil sektöründe çalışan kadınların karşılaştıkları problemler, ileri
de oluşturulmaya çalışılan kuramsal çerçeve bağlamında ortaya koyulacak;
Üçüncü Dünya Ülkelerinde ve hatta gelişmiş sanayi ülkelerinde kadınların
çoğunlukla istihdam edildiği alan olan tekstil sektöründeki, cinsiyetçi ayırım
araştırılacaktır.
64
Tuba Duruoğlu
Önem
Kadının emek piyasasında yer alması özel olarak aile genel olarak da ülke
refahı için önemli bir öğedir. Dolayısıyla kadının bir cins değil bir birey
olarak eşitlikçi bir muamele görmesi ve her bakımdan çalışma koşullarının
iyileştirilmesi gerekmektedir. Ancak ileri kapitalist üretim ilişkilerinin bunu
sınırlandırdığı hatta böyle bir yapıya engel teşkil ettiği bilinmektedir.
Dolayısıyla böyle bir önermenin gerçekliğini nicel verilerle kanıtlamak da
önemli görülmektedir.
Bu çalışma Bursa Organize Sanayi Bölgesinde bulunan ve kadınların
yoğunlukla çalıştığı daha önceki araştırmalarla tespit edilen tekstil sektörünün
parçaları olan, üç fabrikada yapılmış ilk araştırmadır. Daha önce, Türkiye’de,
kadının istihdamı, çalışma koşulları ve çalışma hayatında karşılaştıkları
zorluklara ilişkin yapılmış pek çok araştırma olmasına rağmen Bursa ili böyle
bir araştırmaya konu olma bağlamında ihmal edilmiştir. İl, Türkiye tekstil
sektöründe üretim kapasitesi ve genişliği bağlamında öncü olduğundan,
buradaki fabrikalarda çalışan kadın işgücünün, çalışmanın kuramsal çerçevesi
sınırlılığında, çalışma yaşamındaki konumunu ortaya koymak gerektiği
düşünülmektedir.
Amaç
Bu araştırma ile kadının cinsiyetçi, eşitsiz iş koşullarında çalıştırılması ile
ilgilenen kişilere, kurum ve kuruluşlara yararlı olmak, bu konudaki
tartışmalara ve araştırmalara kaynaklık etmek, yöntem açısından anket
çalışmasına ve çeşitli ölçme tekniklerine bir örnek daha teşkil etmek, kısaca
bilimsel bilgiye katkıda bulunmak amaçlanmaktadır.
İlgili incelemeler
Türkiye’de kadınların işgücüne katılımı, mesleksel dağılımı, çalıştıkları
sektörler, cinsiyetçi meslek ayırımı üzerine yapılan araştırmalar istatistikler
kullanılarak, sektör bazında kadın/erkek çalışanlar veri alınarak yapılmış
niceliksel, niteliksel çalışmalar ya da vaka çalışmalarıdır. Veri, bilgi ve
istatistik alınabileck pek çok sayıda araştırma, araştırmacıya yardımcı
olmuştur. Hemen hemen tüm sektörlere ilişkin, kayda değer örneklem
sayılarına sahip araştırmalar geçmiş tarihlerde yapılmıştır ve hala yapılmaya
65
devam etmektedir. Bu araştırmalar kadın ile ilgili hemen tüm konuları kapsar
niteliktedir. (bkz. TBMM Kadının Statüsünü Araştırma Komisyonu Raporları,
Tutanakları, İstatistikleri, Araştırma Kataloğu, Başbakanlık Kadının Statüsü
ve Sorunları Genel Müdürlüğü).
Bu araştırma yapılırken de söz konusu araştırmalardan kuram, yöntem ve
sonuçları açısından faydalanılmış ve farklı bir ilde farklı bir örneklem
kullanılarak yapılan bu araştırmada, sonraki çalışmalara yardımcı olmak
amaçlamıştır.
Kuramsal Çerçeve
Günümüz kapitalizminde işbölümü, kadın ve erkek işçiler arasında
belirgin bir farklılaşmayı yansıtır. Kadın emeği belirli düzeylerde belirli
endüstrilerde yoğunlaşır, kötü çalışma koşullarına sahiptir ve bu emeğin
kazancı sistematik olarak erkeklerden daha düşüktür. Ücretli iş alanında
kadınlarla erkekler arasındaki söz konusu ayrımlar, genellikle “cinsel
işbölümü”nün merkezinde yer alan öğeyi oluşturur. Buna ek olarak, cinsel
işbölümü kapitalist süreçlerin türevidir ve onlar tarafından yeniden
yaratılmaktadır. Kadınlar düşük ücretli, daha az güvenceli, erkeklere oranla
daha az terfi olanağına sahip işlerde çalışmaktadır. Genellikle kadınların
çalışma alanları hizmet ve endüstri sektörlerindeki belirli meslekler
olmaktadır. (Barrett, 1995:152).
Sanayi üretiminde kadın emeği kullanımı çok eskilere gitmekle birlikte
gelişmekte olan ülkelerde kadın emeğinin toplu bir şekilde keşfedilmesi,
Fordist üretimin son evresinde yeni ortaya çıkan işbölümüne uygun olarak,
firmaların işçilik maliyetlerini azaltmak üzere bu ülkelere yatırımlarını
yönlendirmeleriyle olmuştur. Bu dönemde neden kadın emeğinin gündeme
geldiği sorusuna Massey (1993)’in verdiği yanıtlar bu çalışma için de
aydınlatıcı olacaktır:
1. Kapitalist birikim süreci içinde kadın en uygun işgücünü
oluşturmaktadır. Kadınlar genel olarak ev kadını olarak tanımlanmakta, evde
yaptıkları işler ücretli iş kapsamına girmemekte, ancak ev dışında
gerçekleştirdikleri işler gelir artırıcı bir etkinlik olarak görülmektedir. Bu
nedenle kadın emeği erkeğinkinden daha ucuza satın alınabilmektedir.
2. Kadınların ev kadını olarak genellenmesi aynı zamanda daha kolay
kontrol edilebilmesini sağlamaktadır. Atomistik ve örgütlü olmayan kadın
66
Tuba Duruoğlu
işgücü ortak istemleri konusunda fazla bilinçli olmayıp, bunları da dile
getirmekte zorlanmaktadır. Pek çok kadının ufku ailesi ile sınırlıdır.
3. Kadının işgücünün tercih nedenlerinden biri, bu iş gücünün serbest tipik
proleter işgücü yerine, marjinalleştirilmiş eve bağımlı ve serbest olmayan bir
niteliği olmasındandır.
4. Yukarıdaki tanım, işgücü piyasasında cinsiyete dayalı bir işbölümünü
de tanımlamaktadır. Bu işbölümünde erkek için betimlenen rol özgür ücretli
işçi iken, kadın işgücü için bağımlı ev kadını olarak ortaya çıkmaktadır. Bu
tanım, uluslararası işbölümü çerçevesinde gelişmiş ülkelere verilen tüketim ve
az gelişmiş ülkeler için tanımlanan üretim işlevi gelişmekte olan ülke
kadınlarının hem üretim, hem de kadınlığını öne çıkaran bir rol tanımını
pekiştirmektedir.
5. Gelişmiş ülkelerdeki tüketim mallarının bolluğu, emeğin verimliliğinin
artmasından değil, özellikle gelişmekte olan kadın emeğinin giderek artan
biçimde sömürülmesinden kaynaklanmaktadır.
Bu dönemdeki işgücü piyasasına ilişkin ana beklenti emeğin ucuza
kullanılmasıdır. Sanayi kollarında kadın emeğinin yoğunlaşması özellikle
dokuma ve konfeksiyon gibi geleneksel kadın sektörleri ile elektronik,
elektrikli dayanıklı tüketim malları ve oyuncak gibi yeni dışsatım
sektörlerinde görülmektedir.
1970’li yıllarda bunalıma yanıt olarak gündeme gelen yeniden yapılanma
çabaları kapsamında ortaya çıkan yeni emek süreçleri yine ucuz emek
aramıştır. Ancak artık emeğin ucuz olması yetmemekte ve iş gücünden
istenenler farklılaşmaktadır. İşgücünün esnek çalışma koşullarını
benimsemesi işe giriş ve çıkış koşullarına kolaylıkla uyum sağlayabilmesi,
belirli bir konuda uzmanlaşma yerine genel becerilerinin fazla olması ve farklı
ürünlere ve bunlar için tanımlanacak üretim sürecine kolaylıkla uyum
göstermesi beklenmektedir (Ansal, 1989).
Bu yeni emek süreçlerinin tanımlandığı emek tipi, kadın işgücünün neden
tercih edildiği konusuna yanıt getirmektedir. Kadın işgücünün yarı zamanlı ve
esnek saatleri olan işleri daha kolay kabul etmeleri, işte süreklilik arayışlarının
daha az olması, geçici olarak işten ayrılmayı kabul edebilmeleri ve uyumlu
olmaları, kadın işgücünü bu yeni üretim düzeninde öne çıkarmaktadır. Bu
durum yalnızca fason iş yapan teknolojik açıdan düşük sektör ve firmalarda
değil, ileri teknoloji kullanan sektörlerde de gözlenmektedir. Öte yandan
kadının genel becerilerini kullanarak yaptığı pek çok işin becerisiz iş olarak
tanımlanması nedeniyle, kadın emeği ucuza kullanılabilmektedir. Benzer bir
67
iş erkek tarafından yapıldığında becerili sayılırken, kadın doğal yeteneklerini
kullandığı için beceri istemeyen bir iş yaptığı bunun için ek bir parasal
ödüllendirmenin gerekmediği düşünülmektedir. Bu durum ve kadının
toplumsal konumu, istenen niteliklere sahip olan kadın emeğinin ucuza
istihdam edilmesine neden olmaktadır (Ansal, 1989: 83).
Kadın işgücünün emek piyasasına katılım biçiminin erkek iş gücünden
yadsınamayacak ölçüde farklı olduğu gözlendiği andan itibaren kadın
emeğinin değerlendirilmesi için ek bir kavramlaştırmaya gerek duyulmuş ve
bu amaçla yola çıkan pek çok epistemolojik yaklaşım ortaya çıkmıştır.
Örneğin akılcı–görgül temelli feminist kavramlaştırmalar cinsiyet ayrımından
kaynaklanan eşitsizliği vurgularken, kadın-erkek eşitsizliğinin ortadan
kaldırılmasını savunmaktadır. Köktenci feminizm ise yine kadın –erkek
farklılığını vurgulamakla birlikte, bu farklılığın giderilmesi değil, yüceltilmesi
gerekli bir değer olduğunu benimsemektedir. Her iki yaklaşımda da kadına
bakış cinsiyet farklılığı üzerine kurgulanmaktadır. Böyle bir bakış açısı içinde,
kadının çoklu kimliğinin ortaya çıkış süreçlerini açıklamak mümkün değildir.
Postmodern feminist yaklaşım ise farklı kadın kimliklerinin nasıl olduğu
sorusunu gündeme getirmektedir. Bu çerçevede cinsiyetin sosyal ve kültürel
içerikle tanımlandığı, sosyal süreçler ve güç ilişkileri ile şekillendiği öne
sürülmektedir. Mekanın farklı kadın kimliklerinin oluşmasındaki etkilerinin
yanısıra ırk, etnik köken gibi bazı ek boyutlar bu çerçevede tartışılmaktadır.
Tüm bu yaklaşımlar cinsiyeti ön planda fazlasıyla vurgulayan, kadının başlı
başına ayrı bir cinsiyet olarak ele alındığı yaklaşımlar olduğu için evrensellik
kaygısı taşımakta ve pek çok diğer öğeyi göz ardı etmektedir (McDowell,
1998:157).
Eşitsizliği vurgulanan kadının işgücü piyasasına katılımı gözönüne
alındığında ise farklı yaklaşımlar ortaya atılmıştır. Ekonomik kökenli işgücü
piyasası kuramlarında kadının öznelliği üzerinde daha az durulmaktadır.
Örneğin neo-klasik emek piyasası kuramı kadının üretimdeki rolünü toplam
emeğin arzı ve bu emeğe talep ile açıklamaktadır. Kadın işgücü beceri düzeyi
ile elde ettiği marjinal verimliliğine bağımlı olarak istihdam edilmekte ve
ücret almaktadır. Kadınların göreli olarak elde ettikleri düşük ücretler
becerilerinin niteliklerinden kaynaklanmaktadır. Ayrımlaşmış emek piyasası
kuramı ise işgücü piyasasının farklı tabakalardan oluştuğu görüşünü esas
alarak, çalışma koşullarının ve davranış kurallarının farklı olduğu alt piyasa
ve farklı süreçlerin olduğu yapılardan söz etmekte, emek piyasasının tekdüze
bir yapıya sahip olmadığını öne sürmektedir. İşgücü piyasasında sendikalı işçi
68
Tuba Duruoğlu
çalıştıran firmalarda istihdam edilecek emeğin teknolojik olarak tanımlandığı,
bu kesimdeki girişimcilerin, emeğin eğitilebilir olması ve beceri öğesine
dayalı olarak işgücünü seçtiklerini ve bu üretim sırasında da becerilerini
geliştiren işgücüne sürekliliğin sağlanması için ücret sırasında da becerilerini
geliştiren işgücüne sürekliliğin sağlanması için ücret ve çalışma güvencesi
verildiği öne sürülmektedir. Buna karşılık ikincil işgücü piyasasında, birincil
piyasada iş bulamayan işçiler beceri düzeyleri ne olursa olsun güvencesiz
koşullarda ve göreli olarak daha düşük ücretlerle çalışarak iş gücü piyasasına
katılabilmektedir. Çoğunlukla kayıt dışı kesimi oluşturan bu piyasada da
kadın işgücü yoğun bir şekilde istihdam edilmektedir. Bu yaklaşımlarda
görüldüğü gibi üretim ilişkileri konu dışı bırakılmıştır. Bu yüzden söz konusu
çalışmayı kuramsal açıklamada yetersiz kalmaktadır (Jacobsen, 1994).
Kadın emeğinin özünü, sosyal yapı ve sosyal ilişkileri öne çıkararak
açıklamaya çalışan yaklaşımlar da vardır. İlki aileyi esas alan yaklaşımdır.
Aile içinde kadın-erkek üzerine odaklanan yaklaşım, kadının işgücü
piyasasına katılımı ile aile içinde değişen konumunu irdelemeye
çalışmaktadır. Kadın emeğinin ucuz ve güvensiz işlerde ve kötü koşullarda
istihdamı, eğitim, beceri düzeyi gibi faktörlere dayalı olmayıp, bunun temel
nedeni evle ücretli iş arasındaki ilişkiden/çelişkiden kaynaklanmaktadır.
Kadının evdeki tüm sorumluluklarının devam etmesi ve işteki çalışma
koşullarını ve saatlerini ailenin yaşam çerçevesi içinde düzenlemeye
çalışması, kadını işgücü piyasasında dezavantajlı konuma sokmaktadır. İkinci
yaklaşım ise toplumdaki eşitsizlikler içindeki aileyi ele almakta ve aile içi
eşitsizliklerin olduğunu kabul etmekle birlikte, bu farklılaşmanın dışsal
sömürü ve fakirliğe ve bunların kurumlarına karşı hareket içinden aza indiğini
savunmaktadır. Aile bireyleri gelirlerinin, aile içinde toplanmasıyla bir
ekonomik sıçrama yapılabilir. Bu çerçevede ailenin bir yandan bütünlüğü
sağlamaya çalıştığı ve geleneksel değerlere sıkı sıkıya sarıldığı, öte yandan
kadının emeğinin kullanılmasının ailenin gelirini artırdığı kabul edilmektedir.
Üçüncü yaklaşım ise akrabalık bağları ve ekonomik ve sosyal yaşamını
sürdürdüğü emek alış-verişi (paralı veya parasız) ile tanımlanan sosyal çevre
içinde kadını ele almak şeklinde özetlenebilir. Bu tür bir yaklaşımda kadın
emeği sosyal içeriği ile tanımlanma yoluna gidilmektedir. Kadın emeğinin ne
şekilde kullanıldığı, sosyal yapı içinde nasıl şekillendiği veya sosyal yapıyı
nasıl etkilediği önem kazanmaktadır. Kadının birey olarak işlevi kadar, sosyal
çevredeki kadınlarla olan ilişkileri ana ilgi odağı haline gelmektedir
(McDowell, 1998).
69
Ansal (1989) ise emek piyasası içinde cinsiyetçi meslek ayrımına ilişkin
yaklaşımları farklı bir formülleştirmeyle sunmaktadır. Bunlardan ilki beşeri
sermaye yaklaşımıdır. İki cinsin farklı meslekler seçmesinin cinsiyet
rollerinden kaynaklandığını, özellikle evli erkeklerin yaşam dönemi boyunca
ev dışında çalışmaya evli kadınlardan daha fazla zaman ayırdıklarını, evli
kadınların doğum nedeniyle işlerine ara verdiklerini ve işlerine tekrar
döndüklerinde, ayrı oldukları sürede becerilerini geliştirmedikleri için düşük
ücret aldıklarını iddia etmektedirler. Kadınlar işe ara verme durumunda en az
gelir kaybı olacak meslekleri seçerler. Böylelikle düşük ücretli, kötü çalışma
koşullarına sahip, yükselme şansı olmayan mesleklerin sebebi ayrımcılık
değil, kadınların bireysel seçimidir.
İşveren ayrımcılığı yaklaşımı ise mesleksel ayrımın işverenin uyguladığı
ayrımcı tutumdan kaynaklandığını ileri sürer. Erkeklerin işveren, koca, işçi,
tüketici ve yasa koyucu olarak kadınların meslek seçimi üzerinde hakimiyet
kurmuş olduklarını iddia eder. Ailenin kocanın işinin bulunduğu yerde
yerleşmesi, yasa koyucunun kadınların bazı işlerde çalışmasını yasaklaması
gibi tutumlar bu tür ayrımcılığı oluşturan olgular olarak sayılır.
İstatistiksel ayrımcılık da işverenin işe girmek için başvuru yapan
bireyleri tek tek değerlendirmektense, o kişinin ait olduğunu varsaydığı
grubun niteliklerine göre değerlendirme yaptığı fikrine dayanır. Örneğin
kadınların erkeklere göre daha fazla devamsızlık yaptıkları yaygın kanısına
göre bir işe başvuran kadının özelliklerine bakmadan sadece kadın olduğu için
devamsızlık yapacağı yargısının ayrımcılığa yol açacağı ileri sürülür.
Cinsiyetçi rol toplumsallaşması yaklaşımına göre ise yaşama ilk adımı
atmalarından itibaren kadınlarla erkeklerin toplumsallaşma biçimi farklı
gelişir. Bu yüzden kadın ve erkek farklı olarak yetiştirildiğinden farklı
nitelikler ve tutumlar geliştirir ve bu durum iki cinsin meslek seçimine yansır.
Son olarak, kurumsal yaklaşımda ise emek piyasasının cinsiyetçi
ayrımının kurumsal engellerden kaynaklandığı belirtilir. Bu engeller cinsiyet,
ırk, Farklı fiziksel ve toplumsal niteliklere karşı önyargı ve ayrımcılık
biçiminde olabilir.
Bu çalışma için benimsenen kuram ise yukarıda anlatılanların çoğundan
çok farklıdır. Toplumsal olarak kadına ve kadın işgücüne belirli roller ve
nitelikler yüklendiği ve bu yüklenen niteliklerin üretim ilişkileri aracılığıyla
bilinçli olarak pekiştirildiği şeklindeki yaklaşımın cinsiyetçi ayrımlaşmayı
açıklamada tam olarak yetkin olduğu düşünülmektedir. Buna göre ataerkillik
70
Tuba Duruoğlu
salt sermayeye yönelik işlevleri açısından ele alınmaktadır. Kapitalizm
ataerkilliği kullanır ve ataerkillik sermayenin gereksinimleriyle tanımlanır.
Emek bir meta değildir ve bu tür bir yaklaşım emeğin girişimci tarafından
talep edildiğinde meta haline geldiğini öne sürmektedir. Artı değer emeğin
katkısı ile oluşmakta ve üretim faktörlerinin mülkiyeti nedeniyle emeğe
yapılan ödemelerin sömürü koşullarını tanımladığı belirtilmektedir.
Toplumsal sınıflar ve bunların üretim faktörleri ile olan ilişkileri öne çıkarılır.
Ev gibi emek piyasası da kadın için tüketim ve yeniden üretim mekanı olarak
tanımlanmaktadır.
Küresel eğilimler çerçevesinde kadın işgücünün tercih nedeni, kadınların
düzensiz, güvencesiz ve düşük ücretli işleri daha fazla kabul etmeleridir.
Kapitalist, düşük ücret ve kötü çalışma koşullarının yer aldığı, yükselme şansı
olmayan ve iş güvencesinden yoksun işleri daha çok kadınlara ve çocuklara
vererek ve onları sömürerek ataerkilliği işler hale getirmektedir. Kar
maximizasyonu prensibiyle çalışan ve ayrımcılık yapan işveren daha düşük
ücretle çalışmayı kabul eden kadın işgücünü her zaman yeğleyecektir. Burada
temel nokta kadının ayrı bir cinsiyet olmakla birlikte, erkekten daha fazla
sömürüldüğüdür. Asıl vurgu kadına bakış ya da cinsiyet üzerine değil, cins
ayrımı yapmadan birey üzerinedir. Böyle bir yaklaşım evrensel olma
kaygısından da uzak olduğu için, öznellikleri de içerir. İleri kapitalizm
insanlara, manipüle edilecek nesneler olarak davranır ve onların genel bir
şeyleştirilmesine yol açar. İnsanlar insanı özelliklerinden yoksun bırakılır ve
metalara insani değerler atfedilir (Poster, 1989; Barrett, 1005; Massey, 1983).
Bu yaklaşımın ana kavramları ataerkillik, yeniden üretim ve ideolojidir.
Yeniden üretim sürecinde kadının sömürüsü ailede başlayıp iş yaşamında da
devam etmektedir. Toplum içinde varolan eşitsizlikler sosyalizasyon süreci ile
ataerkil anlayışın rolleri kadınlara iletilmektedir. Kadının konumu her
durumda eşitsizdir ve kadın genellikle ücretsiz aile işçisi konumundadır. Bu
anlayışı benimseyenler kadının ücretli işçi olarak düşünüldüğünde düşük
ücretli ve güvensiz konumlarını tekrar tekrar belirtirken ataerkil aile
ideolojisini dikkate alırlar. İdeoloji yaşanılan deneyim, ekonomik düzeyden
görece bağımsız olan bir pratik olarak görülmektedir. Bireysel konular
ideolojide yapılanmakta ve yeniden üretilmektedir. Bu yaklaşım ideolojik
süreçlerin ve kapitalist toplumsal oluşumdaki cins ayrımının önemini
vurgulayarak çalışmalarını iki yönde ilerletir: aile ilişkilerinin kavranması ve
eril ve dişil öznelliğin gelişmesi ile kültürel üretimde cins ayrımlarının
çözümlenmesi (Barrett, 1995:34-35).
71
Hipotezler
Bu araştırmada genel olarak cinsiyetin alınan ücretle ilişkisi saptanmaya
ve kadın işçilerin düşük ücret aldığına ilişkin genel varsayımın doğruluğu
sınanmaya çalışılmıştır. Bu varsayım yukarıda oluşturulmaya çalışılan
kuramsal çerçeveden hareketle formüle edilmiş ve doğruluğunu ispatlamak
için de birkaç alt hipotez belirlenmiştir.
Hipotez 1: Araştırmanın ilk hipotezi cinsiyet ile alınan ücret arasında bir
ilişki olduğuna yöneliktir. Buna göre kadın işçiler ile erkek işçilerin aldığı
ücretlerin farklı olduğu, kadınların erkek işçilerden daha düşük ücret aldıkları
düşünülmektedir. Kadın ve erkek arasındaki cinsiyetçi ücret ayrımını ortaya
koyabilmek ya da ölçebilmek amacıyla oluşturulan bu hipotez için cinsiyet ve
alınan ücret değişkenlerine chi square testi uygulanmıştır.
Hipotez 2: Kadın işçilerin aldıkları ücretlerin sadece erkek işçilerin
ücretlerinden değil, asgari ücretten de düşük olduğu varsayılmıştır.
Çalışmanın kuramsal çerçevesinde belirtildiği gibi, kar maksimizasyonu,
emeğin günden güne daha çok sömürülmesi durumunu ortaya çıkarmış ve
aynı amaç uğruna işçi ücretlerini en alt seviyede tutma gayretini göstermiştir.
İşçi ücretlerinin olabildiği kadar düşük tutulması karı arttıracağı için
‘niteliksiz’ olarak görülen kadın işçiler erkeklerden daha fazla tercih edilir
olmuştur zira ataerkil kapitalist düşünceye göre bir kadın işçiye bir erkek
işçiden daha az ücret verilebilir; bu da kapitaliste daha fazla kar getirecektir.
İşte araştırmanın bu hipotezinde kadına, verilmesi gereken en düşük ücretten
yani asgari ücretten bile daha düşük ücret verildiğini göstermek amacıyla ,
kadın işçilerin ücretlerinin ortalaması asgari ücretle one-sample t-test ile
karşılaştırılmış ve anlamlı bir fark bulunmaya çalışılmıştır.
Hipotez 3: Kadın işçilerin yaşı arttıkça, ücretleri de artmaktadır. Buna
göre işçilerin aldığı ücretler cinsiyetlerinden dolayı zaten düşük iken, bir de
araya yaş faktörünün girdiği düşünülmektedir. Buna göre kadın işçiler düşük
ücret alırken, genç işçiler diğerlerinden de düşük ücret almaktadırlar. Bunun
nedeni ise yine ataerkilliği pekiştiren kapitalist düşüncede yatmaktadır. Zira
genç kızlar bir eş veya bir anne durumunda olmadıkları için onlara daha az
ücret verilir. Bunun yanında yaşları nispeten daha ileri olan kadınlar her
zaman bir eş ve anne konumunda değerlendirildiği ve ataerkil düşünce gereği
öyle görüldüğü için genç kızlardan daha yüksek ücret almaktadırlar.
72
Tuba Duruoğlu
YÖNTEM
Nüfus-örneklem: Bu çalışma için, Bursa Organize Sanayi Bölgesi’nde
faaliyet gösteren üç tekstil fabrikasındaki 1500 işçiden 75’i kadın , 75’i erkek
olmak üzere 150’si basit rastlantı örneklemi tekniğinden yararlanılarak
seçilmiştir.
Veri toplama ve ölçme: Seçilen 150 işçiye yukarıda belirtilen
hipotezlerin değişkenlerini ölçmeye yarayacak sorular sorulmuştur. Bunlar
“Yaşınız nedir?” ve “Aldığınız ücret nedir?” şeklindeki sorulardır. Araştırma
değişkenlerin demografik karakterini belirlemekle başlamaktadır.
Öncelikle yaş değişkeninin özelliklerinin tekrarlanan dağılımı üzerinde
durulmuş ve frekans dağılımı yapılmıştır. Bunun için yaş değişkeni
gruplandırılmış ve isimsel ölçek haline getirilmiştir. Buna göre 18-34 yaş
arasına 1 değeri, 35-51 yaş arasına 2 değeri ve 52-68 yaş arasına da 3 değeri
verilmiştir. Böyle bir gruplandırma yapılmasının sebebi ise minimum yaşın
18, maksimum yaşın 68 olması ve diğer araştırmaların da yaş değişkenini
ölçerken genellikle üçlü gruplar kullanması olarak belirlenmiş ve bu şekilde
bir gruplandırmanın anlamlı olduğu düşünülmüştür. Burada, sadece kadın
işçilerin yaşlarının frekans dağılımının belirlenmesi ise, araştırmanın
hipotezlerinin ölçülmesi için yalnızca bu verilerin yeterli olmasına
bağlanmalıdır.
İkinci olarak merkezi yönelime dayanan istatistikler yapılmıştır (Bkz.
Tablo 2). Burada ölçülen değişken ise alınan ücrettir. Yine araştırmanın
kuramsal çerçevesi gereği sadece kadınların ücretlerinin ortalamasını bulmak
amaçlanmaktadır. Ücret değişkeni merkezi yönelim istatistiğinin kuralı gereği
gruplandırılmamış, sayısal veriler olarak olduğu gibi ele alınmıştır.
Hipotezlerin ölçülmesinde ise üç farklı istatistiksel analiz testi
kullanılmıştır. İlk hipotez için (cinsiyet ile alınan ücret arasında bir ilişki
vardır) , kadınlar ve erkekler arasındaki ücret eşitsizliğini ölçmek amacıyla
chi square testi yapılmış ve cinsiyet ile alınan ücretler arasındaki ilişki test
edilmiştir. Chi square testi için gerekli olan isimsel ölçekler de; cinsiyete 1 ve
0 değerleri (1=kadın , 0=erkek) ve ücretlere de 1, 2,ve 3 değerleri (100-150
milyon arası=1, 151-201 milyon arası=2, 202-252 milyon arası=3) verilerek
sağlanmıştır. Ücretlerin bu tür sınıflandırılmasının nedeni ise en düşük ücretin
100 milyon ve en yüksek ücretin 252 milyon lira olması ve üçlü
sınıflandırmanın anlamlı olduğunun düşünülmesidir.
73
İkinci hipotezi (kadın işçilerin aldıkları ücretler asgari ücretten düşüktür)
ölçmek için belirli bir standarda (asgari ücret) göre kadın işçilerin ücretlerinin
ortalamasını ölçmeye yarayan one sample t-test kullanılacaktır(Bkz. Tablo
6).Bu test kadınlara verilen ücreti asgari ücretle karşılaştıracak ve asgari ücret
ile kadınların aldığı ücretler arasında anlamlı bir fark olup olmadığını ortaya
çıkaracaktır. Yine ölçme tekniği gereği veriler sayısal olarak yüklenmiş,
asgari ücret ise 200 milyon olarak belirlenmiştir.
Pearson testi ise genç kadınlara daha düşük ücret verildiğini doğrulamak
üzere yapılmıştır (Bkz. Tablo 6). Aslında araştırmanın kuramsal çerçevesine
biraz uzak kalmakla birlikte böyle bir testin uygulanma zorunluluğu
araştırmanın formatı ve değerlendiricinin isteği gereğidir. Bu testi
uygulamakta amaç ‘kadın işçilerin yaşı arttıkça aldıkları ücretler de artacaktır’
şeklindeki araştırma hipotezinin, yaş ve ücret değişkenleri arasında anlamlı bir
ilişki olup olmadığını ölçebilmektir. Bu test sadece kadın işçiler üzerinde
uygulanmış, Pearson testinin kuralları gereği kadın işçilerin yaşı ve aldıkları
ücretler niceliksel veriler olarak yüklenmiştir.
BULGULAR
Deneklerin demografik özelliklerini ortaya çıkarabilmek için yapılan
frekans analizi sonucunda 75 deneğin yaşları şu şekilde dağılmaktadır: 18-34
yaş arasında 42 kadın işçi örneklemin %56’sını oluşturmaktadır. Deneklerin
14’ü 35-51 yaş arasında ve 19’u da 52-68 yaş arasındadır ve tüm kadın işçi
örnekleminin sırasıyla %18.7’si ve %25.3’ünü temsil etmektedir.
Bulgulara gore, 75 kadın işçinin aldığı en düşük ücret 100 milyon, en
yüksek ücret ise 150 milyon liradır. Alınan ortalama ücret ise 130 milyon lira
olduğu görülmektedir.
Cinsiyet ve ücret bağı: Tablo1’de cinsiyet ile alınan ücret arasındaki ilişki
chi square testiyle analiz edilmiştir. Bulguya göre, 75 kadın işçinin tamamının
(%50) 100-150 milyon lira arasında ücret aldıkları görülürken bu rakam
erkeklerde sadece 4’tür (% 2,7). Erkek işçilerin 38’i (% 25,3) 151-200 milyon
lira arasında ücret alırken, 33’ü (% 22) 201-250 milyon lira arasında
ücretlendirilmektedir. İstatistk analizi p.= 0,001 seviyede anlamlı bir ilişkinin
olduğunu göstermektedir. İlişkinin gücü ise % 688 seviyesindedir. Dolayısıyla
cinsiyet ile alınan ücret arasındaki ilişkinin varlığına yönelik hipotez 1, 150
denek üzerinde uygulanan chi square ilişki testinin anlamlı çıkması sonucu
kabul edilmiştir: Cinsiyet ile alınan ücret arasında anlamlı bir ilişki vardır.
74
Tuba Duruoğlu
Tablo 1. Cinsiyet ile alınan ücret arasındaki ilişki (N=150)
Alınan Ücret (milyon olarak)
100-150 151-200 201- 250
Toplam
Erkek
4
38
33
75
Kadın
75
-
-
75
79
38
33
150
K-kare= 134.81 df= 2 p=0,001 c= .688
Ücretlerin asgari ücretle karşılaştırılması: Bu analizde alınan ücretlerin
ortalamasını asgari ücretle karşılaştırabileceğimiz one-sample t-test
kullanılmıştır (Tablo 2). Tabloda görüldüğü gibi asgari ücret, 200 milyon (test
value=200) olarak belirlenmiş ve bu rakam kadınların aldıkları ücretlerin
ortalaması ile karşılaştırıldığında, anlamlı bir fark olduğu ortaya çıkmıştır (p =
0,000).
Tablo 2. Kadınların aldıkları ücretlerin asgari ücretle karşılaştırılması
Test value= 200 milyon lira
Kadının ücreti
t
df
Anlamlılık
(2 tail)
Ortalama
farkı
38,843
74
0,001
72
Bulgulara göre, kadınların ücreti ortalamasıyla asgari ücret arasında 72
milyon (mean difference=72) fark vardır. Kadınlar, asgari ücretten ortalama
olarak 72 milyon TL daha az ücret almaktadırlar. Böyle bir sonuç
araştırmanın ikinci hipotezini de doğru kılmaktadır: ‘kadın işçilerin aldıkları
ücretler asgari ücretten düşüktür’.
Erkeklerin durumuna gelince, erkeklerin ücretlerinin ortalaması ile asgari
ücret (200 milyon) karşılaştırılmış ve anlamlı bir fark (sig.= ,059)
bulunamamıştır (Tablo 3).
75
Tablo 3. Erkeklerin ücretlerinin asgari ücretle karşılaştırılması (N=75)
Test value= 200 milyon lira
Erkeklerin ücreti
T
df
Anlamlılık
(2 tail)
Ortalam
a farkı
- 1,915
74
0,059
5,680
Anlamlı bir fark olmamasına rağmen bu testin yapılmasının sebebi
erkeklerin ücretlerinin kadınlara göre asgari ücrete daha yakın olması ve
kadın-erkek eşitsizliği ile birlikte erkeklerin de düşük ücret aldığına bir kanıt
teşkil etmesidir. Erkekler de kadınlar gibi asgari ücrete göre düşük –ama yine
de kadınlara göre daha fazla-ücret almaktadırlar. Tabloya göre erkeklerin
ücretlerinin ortalaması asgari ücretten 5 milyon 680 bin lira düşüktür. Bu
testin yapılmasının nedeni araştırmanın kuramsal çerçevesinde söylendiği gibi
kadın işçilerin daha çok olmasının yanında erkek işçilerin de düşük ücretler
aldıklarını kanıtlayabilmek ve çalışmaya ek bilgi sağlayabilmektir. Anlamlı
bir fark görülmemektedir ama erkeklerin ücretlerinin ortalamasının da asgari
ücretten düşük olduğu buradan çıkarılabilmektedir.
Yaş ve ücret ilişkisi: Pearson testi kullanılarak yapılan ilişki analizinde
kadın işçilerin yaşları ile ücretleri arasındaki doğru-çizgisel ilişki tespit
edilmeye çalışıldı. 75 kadın işçinin yaşları ile aldıkları ücretler arasında
yapılan karşılaştırma sonucunda p= ,001 seviyesinde anlamlı bir ilişki
bulunmuştur. İlişki c= ,848 seviyesinde güçlü bir ilişkidir. Dolayısıyla
araştırmanın başlangıcında ortaya koyulan ‘kadınların yaşı arttıkça ücretleri
de artar’ şeklindeki hipotez de doğrulanmış olmaktadır.
SONUÇ
Bursa Organize Sanayi Bölgesi’nde yer alan üç tekstil fabrikasındaki 150
kadın ve erkek işçi üzerinde uygulanan bu araştırmanın asıl hedefi cinsiyetçi
ücret ayrımını ortaya koyabilmekti. Araştırmanın kuramsal çerçevesi içinde
kalınarak formüle edilmeye çalışılan hipotezlerin doğruluğu, chi square, one
sample t-test ve pearson testi ile kanıtlandı. Buna göre bulunan sonuçlar daha
önce yapılan diğer araştırmaların bulgularını destekler ve kullanılan farklı
örneklem dolayısıyla araştırmalara katkıda bulunur niteliktedir. Buna göre
Bursa Organize Sanayi Bölgesi’ndeki üç tekstil fabrikasında da, diğer tekstil
76
Tuba Duruoğlu
fabrikalarında yapılan araştırmalarda çıkan sonuçlar gibi: Cinsiyet ve alınan
ücret arasında ilişki vardır. Kadın işçiler erkek işçilere oranla daha düşük
ücret almaktadırlar. Kadın işçiler sadece erkek işçilerin aldıkları ücretten değil
asgari ücretten de az ücret almaktadırlar. Ancak yapılan ek test sonucu
erkeklerin de çok yüksek ücretler almadıkları belirlenmiştir. Bunun sebebi ise
kapitalistin (işverenin) işçiyi bir meta olarak görmesi, cinsiyet ayrımı göz
önünde bulundurmadan işçilere düşük ücretler vermesi, cinsiyet ayrımı göz
önüne alındığında ise kadına daha düşük ücretler vermesi söz konusudur.
Yani kısaca, genel olarak işçilerin aldıkları ücretler düşük iken öte yandan
kadın işçilerin sadece kadın oldukları için aldıkları ücretler erkek
işçilerinkilerden daha düşüktür. Genç kadınlar daha yaşlılardan düşük ücret
almaktadırlar. Bu da araştırmada yine ataerkilliği destekleyip pekiştiren
kapitalist anlayışın ezelden beri kadına atfettiği analık-dişilik-evcillik
yükünün bir görünümü olarak nitelendirilmektedir. Genç kadınlar da bir
aileleri yani bakması gereken bir kocası ve çocuğu olmadığı için bir anlamda
daha düşük ücretle cezalandırılmaktadır.
KAYNAKÇA
Ansal, H., (1989). Kapitalist Üretimde Cinsiyetçilik, İstanbul: Uluslararası Yayıncılık,
Onbirinci Tez Kitap Dizisi, No:9,
Arat, N., (1996). "Türkiye'de Kadınların Çalışma Yaşamına Karşılaştıkları
Zorlukların Sosyo-Kültürel Nedenleri", içinde: Türkiye'de Kadın Olmak, Der:
Necla Arat, İstanbul: Say Yayınları.
Barrett, M., (1995). Günümüzde Kadına Uygulanan Baskı: Marksist Feminist
Çözümlemede Sorunlar, İstanbul: Pencere Yayınları.
Eisenstein, Z., (1979). “Capitalist Patriarchy and the Case for Socialist Feminism”,
Monthly Review Press, MY.
Jacobsen, S., (1994). The Economics of Gender, Cambridge: Blackwell Press.
Massey, D., (1983). "Industrial Restructuring as Class Restructuring", Regional
Studies 17:2, 73-89.
Mcdowell,L., (1998). "Space, Place and Gender Relations", Progress in Human
Geography, n.17:157/159.
Momsen, J.H. ve Townsend,J., (1987). Geograpy of Gender in The Third World,
Albany: MY Press.
Poster, M., (1989). Eleştirel Aile Kuramı, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.77-110.
Makale
Hollywood filmlerinde
entelektüel kimliklerin temsili
Hüseyin Köse 1
Öz: Bu çalışmada, son dönem Hollywood filmlerinde temsil edilen entelektüel
kimliklere dair yanlı bakış açısı, bazı somut film örnekleri bağlamında içerik analizi
yöntemiyle değerlendirilmeye çalışıldı. Son dönem üretilen Hollywood filmlerinde
dikkati çeken şey, film kahramanlarının birçoğunun kötülüğe eğilimli kişiler olarak
sunulmasıydı. Yine bu kahramanların birçoğu, aynı zamanda entelektüel birer kimliğe
sahipti. Entelektüel kimliğin kötülük düşüncesiyle bu iç içe sunumunda, başlıca iki
sorun dikkati çekmekteydi: İlki, bizatihi Hollywood sinema sektörüne hizmet
edenlerin küresel kapitalist değerlerin yeniden üretiminde görev alan işbirlikçi
entelektüeller olmaları; ikincisi ise, bu entelektüeller üzerinden, Hollywood’un
“insani sorumluluğun paylaşılması” ilkesinden hareket eden günümüz kolektif
entelektüeline karşı duyduğu köklü bir önyargının varlığı. Bu tür bakış açısı
sorununun doğal sonucu ise şuydu: kötülük düşüncesinin, entelektüel kişilikler
üzerinden “estetize edilmiş bir kötülük” biçiminde yeniden üretilerek
meşrulaştırılması. Bu bağlamda, söz konusu estetize edilmiş kötülük, izleyicilerin
entelektüel bir kimliğe sahip kişilerin karmaşık varlığıyla özdeşleşmelerini
kolaylaştırırken; aynı zamanda içinde yaşadıkları dünyaya ilişkin de yanılsamalı bir
özgürlük duygusu edinmelerine yol açmaktadır. Bu tür filmler söylemsel düzeyde
entelektüel film kahramanları üzerinden geçerek entelektüel kişilerin kötücül kişiler
olduğunu işlemektedir.
Anahtar kelimeler: Kötülük, Sinemada entelektüel kimlikler, Yanlı temsil, Tehlikeli
özdeşleşme.
1
Yard. Doç., Atatürk Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü, Kampüs,
25240 / Erzurum, e-posta: [email protected]
78
Hüseyin Köse
Representation of intellectual identities in Hollywood films
Abstract: This study was designed to assess the prejudiced viewpoints of Hollywood
movies on intellectual identities. Data were collected by means of content analysis of
selected Hollywood movies. What took attention in Hollywood movies produced in
the recent period was that many of the heroes were being depicted as having a
tendency of wickedness. Nevertheless, many of these heroes had intellectual
identities. There are two main reasons that attracted attention in presentation of
intellectual identity within wickedness thought: First one was that especially those
who served Hollywood cinema sector were the collaborator intellectuals’ taking part
in reproducing global capitalist value.The second one was that the presence of a
fundamental prejudice against today’s collective intellectuals who relied on “share of
humane responsibility” article of Hollywood. The expected outcome of the problem
of this prejudiced viewpoint was that: the thought of wickedness was being
legitimized as an “aesthetic wickedness” by reproducing it related to the intellectual
identities. In this context, while aesthetic wickedness in question, made identifying
audience as sophisticated existence of individuals intellectual identities easy, it also
gave rise to acquiring an echoed liberty sensation related to the world they live in.
What this sort of film suggested on discourse level by means of film heroes was that
intellectuals’ being demonic people.
Keywords: İntellectual identity, prejudiced representation, dangerous identification.
GİRİŞ
Hollywood filmlerinde genel olarak kötülük-sanat pratiği bağlamında
entelektüel karakterlerin temsili konusu, her şeyden önce, sanatsal üretimin
ideolojik boyutuyla birlikte düşünülmesi gereken bir konudur. Öncelikle,
sanatsal üretimin ideolojik niteliğini iki açıdan düşünmek gerekmektedir:
Birincisi, sanatçının ortaya koyduğu yapıtla açıkça kötülüğün olumlanmasına
bilinçli ya da bilinçsizce katkıda bulunduğu durumlarda sanatsal yaratımın
üstlendiği evrensel sorumluluk ya da sorumsuzluğun, kaynağını hangi etik
ilke ya da ilkelerden aldığıdır. İkinci olarak da, kötülüğün somut bir öneri
olarak sunulduğu ve özel olarak da bazı sinema filmlerinde karşılaşılan
“karizmatik” kötü karakterler üzerinden kurulmaya çalışılan kötülük
mesajlarıyla gerçekte neyin amaçlandığıdır. Bu iki noktayı göz önünde
bulundurmadan, sorunu gereği gibi doğru ve yeterli açıklamanın olanağı
yoktur. Bu çalışmada, temelde, bu iki önemli hususun aydınlatılmasına
çalışılacaktır. Ayrıca bunlara ek olarak, çalışmada yanıtı aranacak başlıca
sorular şunlar olacaktır: Bazı Hollywood filmlerinde temsil edilen
karakterlerin çoğunlukla entelektüel bir yüksek bilince sahip kimseler
arasından seçilmesinin, entelektüel kimliğe karşı duyulan önyargılı bakış
Hollywood filmlerinde entelektüel kimlik temsili
79
açısıyla doğrudan bir ilişkisi var mıdır? Ya da bu karizmatik karakterlerle
izleyicilerin tehlikeli özdeşleşme biçimleri hakkında neler söylenebilir?
Modern dünyada şiddetin seyirlik ve teşhirci bir gösteriye dönüştürülmesinin,
bir kötülük müzesi ve etiği kurma girişiminin arkasındaki toplumsal güdüyü
nasıl açıklamalıdır? Dayanaklarını kapitalist değerler sisteminden alan felsefi
bir girişim olarak kötülük ve şiddetin mutenalaştırılması mıdır söz konusu
olan? Yoksa şiddetin ve kötülüğün yarattığı şoku yumuşatarak olumsuz
etkilerini kabul edilebilir kılmak mıdır?
Bir yandan, tüm bu sorulara yanıt ararken, aynı zamanda, çalışmanın asıl
savını oluşturan entelektüellerin temsili sorununu tartışmaya açmak
gerekmektedir. Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki, Hollywood tarafından
temsil edilen kötü entelektüel karakterlerin temelde verili toplumsal ahlakı
hiçe sayarak ondan daha yüce bir ahlaki sistem kurmaya çalışmak gibi bir
çabaları yoktur. Sorun, entelektüel kimliğe sahip kişilerin “kötülük için
kötülük yapan” kişiler olmaları, başka bir deyişle, kötücül davranış ve
eylemleriyle hiçbir surette bir “kötülük etiği” yapılandırmaya muktedir
olmayan kişiler olarak sunulmalarıdır. Onlar sadece, gerçek, huzursuz edici
entelektüele karşı kaskatı bir önyargıyla donanmış kapitalist toplumun bizzat
kendi ruhsuz gelişiminin neden olduğu yıkımlar için suçlayacak birini
aradığında karşısında bulduğu “günah keçileri”dir. Dahası, Hollywood’un
günümüz entelektüelinden anladığı “katil”, “bozguncu”, “öz yıkıcı”,
“sabotajcı”, “Üçüncü Dünya’nın hizmetindeki şer güçler” vb. nitelemeler,
ancak anlayabildiği kadarını anlatabilme becerisi olan sığ bir bilincin
ürünüdür.
Bu çalışmanın, dikkatli ve eleştirel bir okumayla, sanatsal planda estetize
edilmiş şiddet içinden yapılandırılan kötülük düşüncesi ile, Hollywood sinema
anlayışının sanatsal pratik aracılığıyla kurguladığı entelektüel “bir kişilik
olarak” film karakterinin kötülükle “sorunlu” ilişkisini aydınlatmaya çalışmak
dışında bir iddiası yoktur.
YÖNTEM
Çalışmada özellikle dört Hollywood filminin entelektüel kişilikler-kötülük
ilişkisi bağlamında yer verdiği temsillerin çözümlenişinde “süreç açıklayıcı”
bir yöntem olarak içeriğin niteliksel analizi yapıldı. Ekonomik, siyasal ve
kültürel nitelikli ürünün (sinema filminin) içeriksel-yapısal çözümlenmesinde
eleştirel medya yaklaşımları kullanıldı. Özellikle, Hollywood sinema
80
Hüseyin Köse
sektörünün kapitalist küreselleşmenin siyasal ve kültürel boyutlarına yaptığı
doğrudan katkılar ve liberal kapitalist bakış açısının koşullandırıcı görme
biçimlerine etkisi üzerinde durmak, söz konusu yapısal çözümleme için
kaçınılmaz bir zorunluluktur. Hollywood sinema sektörünün üretici
entelektüel donanımının başlı başına bir sorgulanma alanı haline
dönüştürülmesi ise, ayrıca çalışmanın temel parametrelerinden biri olan
entelektüel kavramının çift yönlü açımlanışına katkıda bulunacaktır. Buna
göre, ilki küresel kapitalist üretim düzeninin “işbirlikçisi” ve doğrudan
doğruya bu filmlerin üretimine entelektüel sermaye bakımından destek veren
bir aydınla, ikinci olarak, “kolektif kamu entelektüeli” şeklinde
tanımlayabileceğimiz, ancak Hollywood filmlerinde yanlış temsil edilen bir
aydın tipini birbirinden ayrı tutmamız gerekmektedir. Bu çalışmada, ilk
türdeki aydın tipine yöneltilen eleştirilerle birlikte, önce, Hollywood
sinemasında temsil edilen entelektüel/aydın tipi konusu üzerinde duruldu.
Doğal olarak, çalışmada, temsil edilen entelektüel karakterler, içerik analizi
düzleminde “kişilik çözümlemesi” tekniğiyle belirgin kılınmaya çalışılırken,
Hollywood sinema anlayışının kolektif kamu entelektüeline yaptığı kurgusal
kimi eklemelerin de eleştirel açıdan bir okuması yapıldı. Bu sayede, film
karakterlerinin söylemlerine eşlik eden psikolojik süreçlerin açıklanması
anlamında, entelektüel karakterlerin psikolojik yapıları, sosyo-kültürel
kökenleri, dünya görüşleri ve hayata bakış açılarını ele veren kimi sözcük ve
ifadelerin tümü, ayrı ayrı analiz birimleri olarak ele alınıp değerlendirildi. Bu
yapılırken, aynı zmanda, kişilik çözümlemesi yardımıyla, Hollywood film
sektörünün ideolojik mantığının kimi ayırt edici özellikleri, kurgusal birer
gerçeklik olarak entelektüel karakter tasarımları üzerinden irdelendi.
Bunları takiben, analiz için seçilen dört Hollywood filmi teknik anlatım
özellikleri, Hollywood sinemasının geleneksel temsil görenekleri temelinde
eleştirel bir okumaya tabi tutuldu ve Hollywood sinema sektörünün ideoloji
ve politikasına ilişkin ayrıntılı bir açıklayıcı çerçeve sunulmaya çalışıldı.
KURAMSAL TARTIŞMA
Kötülük ve entelektüel kimlik ilişkisi
Öncelikle belirtmek gerekir ki, makalenin bu bölümünde entelektüel ve
kötülük probleminin tarihsel kronoloji açısından genel bir değerlendirilişine
eğilme nedeni, olguya ilişkin sosyal bilimler alanında bugüne dek üretilmiş
düşüncelerin lineer bir dökümünü yapmak değildir. Tam aksine, Hollywood
81
sinema anlayışının sunduğu entelektüel kişiliklerin kötülükle kurdukları
ilişkinin sorunlu bir ilişki olduğu kuramsal varsayımından hareketle, böyle bir
ilişkinin eleştirel ya da haklı bir düşünsel tepkiden kaynaklanmadığını
göstermeye çalışmaktır. Dolayısıyla, felsefi, varoluşsal ve eleştirel nitelikten
yoksun böylesi bir kötülük pratiğinin gerek bireysel, gerekse toplumsal
değişim ve dönüşüme zemin hazırlama amacı taşımadığını göstermektir. Bu
nedenle, araştırmada, Hollywood’un kurguladığı “kötü entelektüellerin”,
yönsüz, amaçsız ve ilkesizce yaptıkları kötülüklerle belli bir “kötülük etiği”
pratiğini yapılandırıp yapılandırmadıkları irdelenmekte ve entelektüel-kötülük
ilişkisini bir dizi soruyla aydınlatmaya çalışmaktadır. Örneğin, Hollywood’un
kötü entelektüel karakter örnekleriyle, kötülüğe eğilimli entelektüel doğa
arasında ne tür benzerlikler mevcuttur? Hollywood, entelektüelleri, kötü
karakterler olarak kodlarken, kötülüğe ilişkin hangi eleştirel, felsefi ya da
siyasal bakış açısından esinlenmektedir? Ya da kötülük paradigmalarının
hangilerinden dayanak almaktadır? Bu bölümde, kısaca konu hakkında
okuyucuya bu tür sorulardan hareketle yapılan kuramsal açıklamalardan
geçerek analojik (karşılaştırmalı, benzeştirmeli) bir çözümleme yapabilme
fırsatı ve olanağı sunmaktır. Böyle bir karşılaştırma yapılmasına olanak
sunmak için de, ilkin entelektüel kimliğin doğası-kötülük ilişkisine
değinmekte yarar vardır. Bu tür saptamaların niteliğiyle, Hollywood
sinemasında temsil edilen entelektüel karakterlerin kötülükle kurdukları
ilişkilerin niteliği arasındaki farklılıklar, çalışmanın ilerleyen bölümlerinde
yapılacak film çözümlemelerinde daha net bir biçimde kendini ortaya
koyacaktır.
Entelektüel kimliğin doğası-kötülük ilişkisi bağlamında, Arthur Miller, en
ünlü yapıtında, belki de 1950’lerde “komünist avcılığı” (MacCartism) ile
Amerikan entelektüellerinin vatan hainliğiyle suçlanarak sorguya çekildiği
zamanları da hatırlatarak, “hepimiz bir gün cadı olduğumuzu itiraf etme
baskısıyla karşı karşıya kalabiliriz. Zaten, hayatının hiçbir anında ‘şeytan’la
işbirliği yapmamış tek bir insanoğlu bulunabilir mi?” (1985: 87) diye
soruyordu. Miller’in sorusu, belki de hiçbir şeyi olmadığı kadar, -şayet
hakkında söylenilenler doğruysa- entelektüellerin Şeytan’la yaptıkları
işbirliğinin niteliğini anlamamıza yardımcı olabilirdi. Ancak hemen belirtelim
ki, böyle bir yargı bu makalenin kuramsal çerçevesi dışında kalmaktadır.
Dolayısıyla, bu önyargının olası nedenleri üzerinde durulması ve sorununun
aydınlatılması gerekir.
82
Hüseyin Köse
Her şeyden önce, entelektüele dair bu önyargının nedenlerinden birisi ve
belki de en önemlisi, onun kurulu düzenin normlarıyla girdiği süreğen
hesaplaşmayı neredeyse bir varlık nedeni haline getirmiş olmasıdır. Onu,
sıradan bireylerden ayıran temel özelliği, toplumun parçalanmışlığını kendi
varlığında cisimleştirmesi ve Besnier’in dediği gibi, “üstlenecek bir
çelişkisinin” ya da çelişkilerinin olmasıdır (1996: 84). Bu çelişki, içinde
yaşadığı toplumun ya da toplumsal gerçekliğin yol açtığı bir çelişkidir. O,
deyim yerindeyse, toplumsal kargaşayı kolektif bir coşkuya dönüştüren
kişidir. Tarih boyunca, her zaman kurulu düzenin normlarına ve iktidar
mekanizmalarına karşı açık bir tehdit olarak algılanmış, otorite merkezlerine
ya da egemen olan çevrelere karşı madunların ve ezilmişlerin kolektif
vicdanını temsil etmiştir. Bu nedenle, onun bağlandığı değerler, resmi kültür
ve politikaların değil, sözcülüğünü yaptığı bu madunların talep ettiği eşitlik ve
özgürlük kavramları olmuştur. Bu “şeytanla işbirliği” içinde olmak değil,
iktidara tabi kılınmışlar lehine otoriteyi tedirgin etmektir. Camus’nun
Başkaldıran İnsan ve diğer yapıtlarıyla ezilmiş Cezayir halkının
savunuculuğunu yapmasını; Sartre’ın gerek yapıtları, gerekse eylemleriyle
ruhu köleleştirici her tür otoriter sisteme karşı çıkmasını; Genet’nin siyah
ırkın aşağılanmasına karşı sesini yükseltmesini; Chomsky ve Bourdieu’nün
radikal karşı çıkışlarıyla Amerikan ve Batı emperyalizmine meydan
okuyuşlarını; Said’in mazlum Filistin halkının kimliğinde zorbaya karşı tüm
itirazlarını dile getirmesini; kısaca tüm bu entelektüel duyarlık ve insancıl
müdahaleyi, sadece basit bir kötülük düşüncesiyle mahkum etmek, köklü bir
önyargıdan başka bir şey olabilir mi? Besnier’in özellikle Fransız düşünür
Georges Bataille’ın entelektüel kimliğinin karmaşıklığı, farklı olaylar
karşısında aldığı değişik pozisyonlar ve “olumlamanın imkansızlığı” kavramı
üzerinden dile getirdiği görüşler, deyim yerindeyse, günümüz entelektüelinin
ideal bir portresini sunmayı amaçlamaktadır. Sunulan bu ideal entelektüel
portresi tanımlaması içinde, entelektüelin kendi çağının kötücül güçlerine
hizmet ettiği iddiası dışında, neredeyse her şey vardır. Besnier’in
perspektifinden, “ideal entelektüel” kimlik tanımlaması şöyledir: “Belli bir
dava için harekete geçen, sonra tekrar çok huzurlu sıradanlığa, anonimliğe
geri dönen; tutkulu ve sistematik pozisyonlar alarak saygınlığını hiçbir zaman
zedelemeden, bilinçli olarak mücadele etmenin ayrıcalığını koruyan,
‘beklenmedik söz hakkı’nın tadını çıkaran bir insan” (1996: 14). Özellikle bu
sonuncu ifade -“beklenmedik söz hakkının tadını çıkaran”-, belki de
entelektüeli kurulu sistemin “kadro dışı” elemanı yapan yegane özelliğidir;
83
çünkü bu özelliği, onu hoşnutsuz ve rahatsız bir bilince dönüştürmekle
kalmaz, aynı zamanda “üstlendiği bazı çelişkilerden” dolayı da onu her an
başkaları için varlığını riske atmayı göze almaya hazır sıra dışı bir figür yapar.
Anormallik şudur ki, entelektüel, biraz da içselleştirdiği bu çelişkiler
sayesinde huzur bulur; tıpkı, “entelektüelin görevinin krizi evrenselleştirmek”
olduğunu savunan Said’in (1995: 51) entelektüelin vicdanını huzura
kavuşturabilmesinin yegane yolunun, evrensel bir acı ve drama duyarlı
olmaktan geçebileceğini söylemesi gibi. Şayet -kendi işleri yolunda gitmesine
ve hayatta hiçbir eksiği olmamasına rağmen- duyduğu bu evrensel
huzursuzluksa ve bu huzursuzluğu gidermenin yolu, sadece tüm insanlığın
kolektif acısını kendi kimliğinde temsil etmekten geçiyorsa, salt “mutsuzluk
fikriyle mutlu olma eğilimdeki” (Said, 1995: 58) bu adamı, aceleci bir tutumla
kötü bir birey olarak damgalamadan önce, hiç kuşkusuz, onu tüm olası
önyargılardan arınmış olarak yeniden değerlendirmek gerekmektedir.
Dolayısıyla, entelektüel kötü biri olamaz. Sadece şu yargı bile, ona bu
sıfatı reva görme hakkını elimizden alır: “Bir entelektüel, gemisi battıktan
sonra, karada değil karayla birlikte yaşamayı öğrenen birine benzer” (Said,
1995: 63). Entelektüelin yazgısı, bir parçası olduğu insanlığın yazgısından
bağımsız değildir; özgürlük ve en temel insan ve ulus haklarının tehdit altında
olduğu koşullarda, hiçbir insan huzurlu olamaz. Tarihte bunun pek çok
örneğini görmek mümkündür. Dreyfus davasında Zola’nın, Kara Kaplanlar
sorununda Genet’nin, Hindistan’ın bağımsızlığı konusunda Gandhi’nin,
Güney Afrika halkına karşı girişilen ırkçı apartheid uygulamalarında
Mandela’nın, İkinci Dünya Savaşı sırasında kendisine sunulan atom bombası
yapma önerisini reddeden fizik profesörü Oppenheimer’ın, McDonald’s’ın
tabelasını söken bir köylünün yargılanmasında savunma rolü üstlenen
Bourdieu’nün ya da Zola’dan çok daha önce, Amerikalı Thoreau ve Whitman
gibi sivil itaatsizlerin günün yaşanan sorunlarına ve haksızlıklara karşı
geliştirdikleri çağdaş entelektüel müdahalecilik formu hep bu kaçınılmaz
gerçeğe işaret etmektedir.
O halde, entelektüele yüklenen bu kötülük ve şeytanın avukatlığı
yanılgısının kaynağı nedir? En akla yatkın görünen yanıt, ilk çağlardan bu
yana düzenle düzensizlik arasında var olduğuna inanılan diyalektik görüştür.
Sürekli olarak, belli bir kurulu düzeni kovalayan düzensizlik fikri –ya da buna
bir ölçüde her iyiliği mutlaka bir kötülüğün takip etmesi de diyebilirsiniz-,
kendine her dönemde sadık taraftarlar ve toplumsal aktörler bulmuştur. Bu
zıtlaşmada, kendine özgü evrensel huzursuzluğu ve kuşatıcı bilinciyle
84
Hüseyin Köse
entelektüelin varlığı, Lévy’nin deyimiyle, salt “bir genel bilgiyi değerden
düşürmek üzere harekete geçmiş olan karmaşık işleyişlerin üstadı” olmaktan
ziyade, bir “korkusuzluk, taraftarlık” (Levy, 2002: 93) olarak boy
göstermiştir. Başka bir deyişle, o, her dönemde verili olanın negatif bilincinin
temsilcisi, yeni ve alışılmadık fikir ve değerlerin savunucusudur. Zola’nın ve
diğer tüm çağdaş entelektüellerin durumu özetle budur. Gözüpeklikleri,
onları, kurulu düzenin ve egemen toplumsal sistemlerin “kötü”sü yapmıştır.
Tıpkı Alman yazar Henrich Böll’ün Kara Koyun adlı öyküsünde tasvir ettiği
gibi, o, bir anlamda tüm insanlık ailesinin huysuz ve uslanmaz çocuğudur. Bu
anlamda, Sade ve Genet değişik dönemlerdeki Fransız toplumunun,
Heidegger ve Grass da günümüz Almanya’sının kara koyunu ve kötüsüdür.
Özellikle bu sonuncusunun durumu, şu sıralar entelektüel değerlere karşı
önyargının şekillenmesinde genel iyinin çarpık bakışını yeniden diriltmiştir.
Bilindiği üzere, Grass, henüz 17 yaşındayken İkinci Dünya Savaşı’nın son
döneminde Alman Nazi Ordusu’nun paramiliter savaş kolu olan Waffen SS'e
katılışını anlattığı ve bir yönüyle “Nazi itirafı” sayılabilecek Beim Hauten der
Zwiebel adlı anılar kitabının tüm Avrupa’da yarattığı yankıyla, müthiş
saldırıların hedefi olmuştur. 17 Ağustos 2006 tarihli Le Figaro gazetesinde
Grass’ın “nazik” durumunu yorumlayan Cécile Calla, içten içe bu gecikmiş
itirafın yazarın entelektüel sorumluluğuna gölge düşürdüğünü, ancak henüz
genç bir yaşta işlenmiş olan bir insanlık suçunun, “yazar Günter Grass”ı ne
ölçüde bağlayabileceğini sorgulamaktadır. Calla’ya göre, yazarın kitabının
Waffen SS’lere yazılma hikâyesini anlattığı “Korkuyu Nasıl Öğrendim” adlı
bölümünün başlığının bile “geçmişin yükünden kurtulmak isteyen” bir adamın
pişmanlık dolu çırpınışları olduğu ortadadır (Calla, 2006). Deyim yerindeyse,
burada entelektüelin “kökten kötü” bir temsiliyle değil, Laurent Margantin’in
deyimiyle, “uç (terminal) entelektüelin, kendisini düzenli olarak itirazda
bulunmaya götüren ya da kaba gerçeklikle hata yapmaya sürükleyen
temsiliyle” karşılaşmaktayız (Margantin, 2006). Aynı şekilde, entelektüel
tavrını “tiksinti”, “ihanet” ve “toplumun reddi” içerisinden kurmaya çalışan
Jean Genet de “kökten kötü” birisi değil, sadece “her yerin ötekisi”dir. Genet,
kendisiyle yapılan bir söyleşide, içinde gönüllü olarak soluk almayı seçtiği ve
ölünceye kadar da sürdürmekte kararlı olduğunu belirttiği kötülük hakkında
şöyle demektedir: “Kötülüğü o şekilde yaşayacaksınız ki, iyiliği simgeleyen
toplumsal güçler sizi ele geçiremesin (…) Kötülüğü kendi şahsi ölümüme
kadar yaşamayı kastetmiyorum bununla, [yani] o şekilde yaşayacaktım ki, bir
yerlere sığınacak idiysem sonuçta ancak ve ancak Kötülüğe sığınacaktım, asla
85
İyiliğe değil” (Genet, 1994: 17). Genet, aynı yerde, aşağılanmışlar ve
suçlularla gerçek ya da olası bir dayanışmayı da reddettiğini söyler, çünkü her
tür dayanışmayı “bir ahlak başlangıcı, dolayısıyla iyiliğe dönüş” (1994: 18)
olarak görür. Bu ifadeler aynı zamanda, onun Büyük İyilik ya da Zizek’in
Büyük Öteki dediği kurulu simgesel düzen karşısında aldığı uzlaşmaz bir
pozisyondur. Dolayısıyla onun yolu, felsefede Nietzsche’nin tuttuğu yol ya da
daha açık bir ifadeyle, Besnier’in “imkansızın politikası” dediği şeydir. Büyük
İyi’nin (Ötekinin) onay vereceği bir toplumsal ve düşünsel projeye destek
verip ona tabi olmaktansa, “kötü” ama “lanetli” biri olarak yaşamayı tercih
etmek ya da doğrudan doğruya “koşulların bilincine” tabi olmak.
Sonuç olarak, tüm bu örnekler, bu makalenin kuramsal tezini
çürütmemekte, desteklemektedir. Çünkü entelektüele yakıştırılan kötülük
yaftasının bildik herhangi bir nesnel kötülük olayıyla ilgisi yoktur. Daha açık
bir ifadeyle, buradaki “kötülük, iblis tayfasının belirgin niteliği veya ahlak
yoksunluğu değil, Georges Bataille’ın düşündüğü gibi, ahlakı hiçe sayan bir
yüksek ahlaklılık ve bilinç sorunudur. Bu bağlamda, özgürlüğün içindeki
kötülüğü ortaya koymak uzlaşmacı ve konformist düşünce tarzına karşıdır.
Çünkü “kötülük çiçeklerini” büyüten toplum, anlaşılmaz, kapalı toplumlardan
biri değil, doludizgin ilerleyen kapitalist toplumdur” (Öğüt, 2005: 76). O
halde, bu sonuncu karmaşık/sofistike kötülük tanımlamasını, günümüz
Hollywood polisiyelerinin çoğunda tanık olduğumuz, daha baştan kötülüğe
eğilimli olan kaba saba “entelektüel” karakterlerin nesnel bir kötülük olayına
karışan eylemlerinden ayrı tutmak gerekmektedir. Entelektüel-kötülük
düşüncesine ilişkin tüm bu belirlemeler, aynı zamandan sanatsal pratik ve
kötülük ilişkisi bağlamında anlamını bulan “estetize edilmiş kötülük”
düşüncesi üzerinde durmayı gerektirir.
“Estetize edilmiş kötülük” düşüncesi
Denebilir ki, estetize edilmiş kötülük düşüncesinin odak noktasında,
kötülüğe ilişkin belli bir “meşrulaştırma” amacı yatmaktadır. Kötülüğün
estetize edilmesi, özellikle sanatsal üretim alanında onu kabul edilebilir, tercih
edilebilir, öykünülebilir bir değer haline getirmektedir. Kötülüğün bu biçimine
yönelik belli bir araştırma, özellikle, dikkatimizi kötülükle ve kötü
karakterlerle izleyiciler arasında kurulabilecek “tehlikeli özdeşleşme” ve
yakınlaşma biçimlerinin yaratacağı yıkımlara çekmesi bakımından son derece
önemlidir.
86
Hüseyin Köse
Aynı şekilde, estetize edilmiş kötülük biçimlerini anlamaya dönük
çabanın bir başka önemli boyutu da şudur: Kötülük olgusunu düşünürken,
aynı zamanda bakışımızı doğrudan doğruya gündelik yaşam pratiklerimizde
verili olan şiddet ve kötülüğü evcilleştirme süreçleri ile bu süreçlere doğrudan
destek veren sanatsal yaratım alanına çevirmenin zorunluluğu. Bu açıdan
tarihsel olarak akla gelen ilk estetize edilmiş kötülük örneği, 19.yüzyılın
başlarındaki cinai eylemini, arkasında bıraktığı elli sayfalık bir hatıratla
taçlandırarak estetize etmiş olan Pierre Rivière’dir. Foucault ve arkadaşlarının
yoğun merakını uyandıran bu olağanüstü olayın –çünkü katil henüz yirmili
yaşlarını sürmektedir ve o haldeyken bile giriştiği eyleme ilişkin korkunç bir
farkındalık düzeyine sahiptir- yankıları büyük olmuştur. Foucault, kendi
eyleminin kusursuz bir ruhbilimsel betimlemesini de sunmuş olan Rivière’in
hatıratını baba katilliğinin sosyo-ekonomik temelli nedenlerinin somut bir
kanıtı olarak analiz eder. Katilin işlediği cinayetler büyük bir soğukkanlılıkla
planlanmış ve ahlaki olarak da yetkin bir şekilde gerekçelendirilmiştir.
Rivière, kesinlikle normal ve sıradan biridir, ancak o, Arendt’in yukarıda
sözünü ettiğimiz, kötülüğün maddi koşullara bağlı olabileceği yollu tezini
doğrulayan somut bir örnektir de. Tek farkla ki; katil, burada, işlediği suçların
– Rivière acımasızca annesi, babası ve kız kardeşini katletmiştir- ruhbilimsel
açıdan doğrulanışına, deyim yerindeyse, “estetize edilmiş bir kötülük”
teorisiyle doğrulanışına da katkıda bulunmuştur ardında bir hatırat bırakarak.
Ortaya konulan edebi metin, gündelik yaşamdaki çatışmaların – Rivière’in
durumunda, aile içi çatışmaların ve üvey baba nefretinin- içerdiği kötülük
eğilimlerinin neden olabileceği felaketlerin “belgelenmesi” ya da bu
felaketlerin yıkıcı sonuçlarını kabul edilebilir bir düzeye indirgeyerek
meşrulaştıran bir girişim değildir yalnızca; bu aynı zamanda, katilin
gerçekleştirdiği yapıtın –işlediği cinayetlerin- altına atmış olduğu bir
“imza”dır. Deyim yerindeyse, buluğ çağındaki Rivière, şiddetin gücüyle
yarattığı ilk sanat yapıtının uyandırdığı hayranlık duygusuyla ölümsüz kılmak
için onu estetize etmeyi seçmiştir. Durum, bir yönüyle de, katilin ayaklanmış
olan kendi kötü doğasını edebi bir yoldan sağaltma ve ona katlanma
girişimidir. Katilin yapıtı, edebi yönü güçlü bir dramdır. Çünkü başka bir
açıdan “kişi esrimeye veya kendinden geçişe ancak varoluşu dramlaştırarak
ulaşabilir” (Çubuklu, 1998: 45). Katilin kendi kötü doğasına ilişkin arkasında
yazılı bir hatırat bırakmasını, sözel kültürün çözülerek yerini yazılı bir kültüre
bırakmasının son “lanetlerinden” biri olarak da okuyabiliriz öte yandan.
Nitekim bu yeni gelişmeyle, yani “sözel kültürün ortadan kalkmasıyla birlikte,
87
insanlar arasındaki uygar tartışma [da] bitmiş durumda”dır (Kahraman, 2005:
211).
Aynı şekilde, şiddet ve kötülüğün efendisi Marquis de Sade da, eyleminin
yöneldiği kurbanlarına ölümlerinden sonra estetik bir ayini çok görmez.
Bunun en somut örneği, Rose Keller adındaki bir dilenci kızı çakı darbeleriyle
delik deşik ettikten sonra, kurbanın bedeninde açtığı yaralara sıcak balmumu
damlatarak eylemini sanatsal açıdan taçlandırmasıdır (Bataille, 1997: 94). Bu,
tümüyle katilin işlediği cürümü estetik bir hazla onurlandırışı, şiddetin estetize
edilişidir. Kötülük düşüncesinin tümüyle estetik bir hazla iç içe olabileceği
görüşünün anlamlı örneklerinden biri de, şiddet ve kötülüğün tohumlarının
bizatihi gündelik yaşam pratikleri içinde kayıtlı olduğu savıdır. Kahraman, bu
duruma oldukça somut örnekler vermektedir: “Modanın, askeri kıyafetleri
dönüştürerek yeniden üretmekle yaptığı şeyin, insanların askerliğin ruhunu
üstlerinde taşımaları”na aracı olduğu (2005: 211) ya da bizzat “Marinetti ve
arkadaşlarının, (Fütüristlerin) savaşın en önemli sanat olduğunu” iddia
etmelerinde olduğu gibi (2005: 212). İlkinde, askerliğin temel mantığının
doğrudan doğruya “öldürme sanatı”na bitiştirilmiş olması; ikincisinde ise,
bizzat savaşın kendisinin yeni işkence ve öldürme alet ve tekniklerinin bin bir
türünün icadına gereksinme duyması nedeniyle, kötülüğün estetize edilişine
hizmet ettiği söylenebilir. Bu anlamda, upuzun bir giyotinler çağı tarihi, aynı
zamanda ölüm anının dehşeti karşısındaki çaresizliği ve infaza yazgılı bedenin
can verirkenki çırpınışını minimalize etmenin tarihidir. Öldürücü darbe ile
ölüm süresi arasına yerleştirilen bu kısacık mesafe, ölüm anını şiirleştirmeye
yetmese de bundan daha önemli bir şeye hizmet etmektedir: infaz mahallinin
bir “konfora” dönüştürülmesi…
Kuzuların Sessizliği’nin (The Silence of the Lambs, Jonathan Demme,
1991) sapık seri katili de, kendi cinsel kimlik değişimi için gereksindiği protez
bir bedene sahip olma hayalinin gerçekleşmesini, genç kızların sağlıklı
derilerini yüzerek kendine yeni bir “giysi” hazırlamakta görmüyor muydu?
Katilin yaptığı şey, bu anlamda “cerrahi bir terzilik” değil midir? Ya da
Baudrillard’ın deyimiyle, “başkalığın estetik cerrahisi” değil midir? Başkası
olma arzusunun bu korkunç estetizasyonu, şu halde, başka hiçbir şeyle değil,
tam da katilin kendi bedeninde sakladığı ölümcül şiddeti bir başkasına
devretmesinin sanatsal bir beceriyi gerektirmesiyle ilgilidir. İşte, Kuzuların
Sessizliği’nin dehşetengiz seri katilinin eyleminin anlattığı temel şey budur:
kendi doğasında karşılaştığı ve bir türlü ıslah edemediği kötülüğü, bedeninde
dışsallaştırarak “estetize etmesi”.
88
Hüseyin Köse
Kısaca, onu, insan bedenlerini yok etmek suretiyle yeni bir kimlik
oluşturmaya yönelten şey, Spinoza’nın deyimiyle, dengeli bir “akıl hayatı”na
karşılık, ebedi bir belirsizlikler ve hatalar deniziyle dolu bir “hayal yaşamı”na
mahkum etmesi değil midir? Şayet “hayal gücü”, Spinoza’nın dediği gibi,
dünyadaki yaşamı eksik tanımanın bir sonucuysa, insanoğlunun içine düştüğü
yanılgı tuzaklarının da başlıca nedenidir (Werner, 2000: 20).
Estetize edilmiş kötülük düşüncesi, öte yandan, estetize edilmiş şiddet
eylemlerinden de büsbütün ayrı düşünülemez. Bu konu, bizi Antik Roma
tiyatrosu’nun en eski kaynaklarına, özellikle de Seneca’nın sahnede gerçek
şiddet eylemlerine izin verildiği trajedilerine geri götürür. Bu anlamda, “kötü
karakterler, şiddet eğilimli ya da hain kişiler üzerinden ilk kez Seneca’nın
trajedileri döneminde Avrupa edebiyatında görülmüştür” (Morton, 2005:
150). Dahası, Seneca’nın trajedileri, günümüzün snuff movie film türünün
(gerçek insanların kullanıldığı, sahnede gerçek ölüm seyretme arzusuna dayalı
film türünün) de ilk örneklerinden birisidir. Yine bilindiği üzere, tıpkı ölüm
cezasıyla yargılanan suçluların Antik Roma arenalarında gerçek “ölüm
gösterilerinde” acımasız gladyatörler için yem olarak kullanılmalarına benzer
biçimde, Seneca’nın bu oyunlarında da gerçek suçluların figüran olarak
kullanıldıklarına dair rivayetler mevcuttur. Daha temelde ise, Antik Roma
tiyatrosunda “izleyici çekmeyen oyunlara ayrılmış ödeneğin şenlik
yöneticisince iptal edilebildiği bir ortamda”, bu tür oyunların sahnelenme
yönündeki isteksizliğin aşılması yönünde, oyunlara fazladan gösteri unsurları
katılması durumu söz konusudur (Artaud, 2006); bu ise, gösterilerin bazen
kaçınılmaz biçimde aşırılıklara varmasıyla sonuçlanmaktadır. Aynı gösteri
unsurunu, bu kez bambaşka bir kaygıyla ve görece daha steril bir biçimde
sahnede “bedenin dili” içine yerleştirmeye çalışmış olan Antonin Artaud ise,
tiyatro alanında estetize edilmiş şiddet sahneleri için Vahşet Tiyatrosu’na
ilişkin kaleme aldığı “İkinci Manifesto”sunda şu ölümcül gerekçeyi öne
sürmektedir: “Kabul edilsin ya da edilmesin, bilinçli ya da bilinçsiz, şiirsel
durum, yani hayatın aşkın bir durumu, aslında halkın aşkta, suçta,
uyuşturucuda, savaşta ve isyanda aradığıdır” (Artaud, 2006). Buna karşın,
Artaud’nun manifestosunda sözünü ettiği olumsuzluklar, insandaki kötü
doğanın tezahürleri ya da doğrudan bir araştırmasını açığa vurmayı
amaçlamaz. Artaud’nun sözünü ettiği şey, daha ziyade, “insanların değil de
olayların sahnelenmesini” amaçlayan; insanları “belirli güçlerin görüntüleri
olarak ve olaylarla içinde rol aldıkları tarihin ölümcüllüğü açısından ele alan”
89
bir perspektiftir (Artaud, 2006). Her durumda, Artaud’nun tiyatrosu, dünyayı
yaşanan olumsuzlukların ve kötülüklerin içinden betimlemeyi düşlemektedir.
Konunun edebiyatçılar ve şairler yakasında ise, kötülüğün estetize
edilişine ilişkin görece daha zengin bir malzeme ve “ruh haliyle”
karşılaşmaktayız. Başta Rimbaud, Verlaine, Laetreamont, Baudelaire ve
Wilde olmak üzere, upuzun bir çağdaş şiir ve edebiyat tarihi, “lanetli yan”da
duran figürlerle doludur. Bunlardan, Verlaine ile yaşadıkları aykırı aşk
ilişkisiyle de ünlü Rimbaud, çok erken bir yaşta şiiri bıraktıktan sonra, Kuzey
Afrika sahillerinde beyaz kadın ticareti yapmayı seçerek ruhundaki iflah
olmaz kötülüğe teslim olmuştur. Şiiri, tıpkı Wilde için de olduğu gibi,
toplumun lanetlediği günahkar yaşam biçiminin çınlayışlarıyla doludur. Bizde
ise, yazdığı şiirlerle “bir kötülük toplumunda haklılığın inadını taşıdığını”
söyleyen Ece Ayhan (Akt. Keskin, 2006) bu lanetli şairler kuşağının en dikkat
çekici simalarından birisidir. Ayhan’ın sesi, kendi deyişiyle, bir “atonalliği”
ve içinde yaşanılan toplumsal sisteme karşı belli bir yabancılaşmayı açığa
vuran “bakışımsızlığı” temsil etmektedir. Burada, şairin yıkıcı şiirsel
yönelişinin ve şair duruşunun hedefi olan kötülük, bizzat, kendisini doğuran
modernliğin ya da Keskin’in deyimiyle, “aydınlanmacı aklın” bir sonucudur
(Keskin, 2006). Ayhan, deyim yerindeyse, yazdığı şiir ve takındığı tavırla,
kendisinden önce yaratılmış olan “estetik” geleneği yıkarak, yerine yeni bir
kötülük estetiği kurmayı amaçlar. Sonuç olarak tüm bu örnekler, Raymond
Geuss’un şu yargısının doğrulanışına hizmet ediyora benzemektedir: “Eğer
sanat toplumsal olarak eleştirel olacaksa, yani bu dünyayı olumsuzlayacaksa
estetik olarak da radikal olmalı, yani radikal bir biçimde kendi olumlama
eğilimine karşı mücadele etmelidir” (Keskin, 2006). Benzer şekilde,
Nietzsche’nin trajediye yaklaşımı da, bizi, hiçbir kuşkuya yer bırakmayacak
ölçüde, kötülük ve şiddetin estetik bir yüce değere dönüşümüne tanıklık
etmeye çağırmaktadır. Çünkü son kertede, Nietzsche’nin genelde sanattan
anladığı, “yalnızca sanatın, dehşeti yüce bir şeye dönüştürebileceği” ve özel
olarak da, yalnızca “trajedinin gerçek neşe üretebileceği”dir (Neimann, 2006:
259).
Tüm bunlara ek olarak, günümüz Hollywood sinemasında sunulan şiddet
ve kötülük eğilimlerinin estetize ediliş biçimleri ise, toplumsal dünyanın
içerdiği moral kötülüğün katı bir inatçılıkla irdelenmesine –ve çoğunlukla da
onaylanmasına- hizmet eder. Sadece şu kadarını söylemek gerekir ki, bu
filmlerin kötülüğü estetize etme biçimi, sadece şiddeti şiddetle bertaraf
etmenin “yaralayıcı etiği”ni sunar. Başta Leone, Stone, Kubrick ve Lynch
90
Hüseyin Köse
olmak üzere, filmlerinde şiddeti ve kötülüğü estetize etmeye çalışmış olan
yönetmenlerin birçoğu, kötü ve şiddet eğilimli karakterlerinin sahip olduğu
“kişisel, özel motiflerin davranış nedenlerini, […] şiddet toplumunda şiddete
ancak şiddet ile cevap verilebileceğine seyirciyi inandırma işlevi taşır; bu
anlamda da kahramanların davranışlarına ahlaki bir düzlemde gerekçe sunar”
(Seesslen vd., 2002: 105).
Son olarak, estetize edilmiş kötülük ve şiddet düşüncesine ilişkin,
Kahraman’ın sanat alanından aktardığı iki çarpıcı örnekle bu bölümde
açtığımız parantezi kapatmak, konuyu daha da pekiştirmemize yardımcı
olacaktır. Kahraman şöyle yazmaktadır: “Sanat tarihinin önemli
eleştirmenlerinden birisi, toplama kamplarını gezdiğinde gördüklerinin
kendisini hiç de şaşırtmadığını belirtiyordu. Bütün geriye kalanlar ve
gördükleri ona neredeyse bir ‘çağdaş sanat’ sergisini anımsatıyordu”. İkinci
olarak da şunu: “Çağdaş sanat, 2. Dünya Savaşı sonrasında çok geniş ölçüde
ölümü ve şiddeti kendisine konu edinmişti. Bu, en nihayet 1990’larda, Orlan
gibi sanatçıların kendi ameliyatlarını, kan revan içindeki durumlarını halka
göstermesine kadar gitmişti” (Kahraman, 2005: 212).
Yukarıda, ele alınan konuyla ilgili olarak inşa edilen araştırmanın
kuramsal yapısı çerçevesinde, Hollywood’un önde gelen dört filmi incelendi:
Hannibal, 7/Seven, Telefon kulübesi ve Er Ryan’ı kurtarmak.
ANALİZ: DÖRT FİLMDEKİ ENTELEKTÜEL KARAKTERLER
Hollywood’un genel olarak entelektüele bakış açısı, yukarıda da sözünü
ettiğimiz gibi, sorunlu ve negatif bir bakış açısı düzleminde ele vermektedir
kendini. O (entelektüel) doğasındaki bir kusurdan kaynaklanan içgüdüsel bir
yöneliş ve nedensizce kötülük yapma isteği ile modern kapitalist toplumun
inşa edip neredeyse tüm gezegende dokunulmaz kılmaya çalıştığı kimi
değerlerin azılı düşmanı olarak resmedilmekte, sıkıştırılmış, sorunlu bir
vizyon içinden kurgulanmaktadır. Her şeyden önce, entelektüelin hemen her
zaman birçok filmde katastrofik bir vizyonla ilişkilendirilmesi, onu yaşayanı
yok etmekten haz alan mizantrop bir karakter gibi göstermeye dönüktür. Buna
göre, entelektüel, kurulu sembolik düzenin ve moral değerlerin –ki bunların
birçoğu, aslında liberal kapitalist değerlerdir- düşmanıdır; karanlık şer
güçlerin, çoğunlukla da Doğu Avrupalı ve Ortadoğulu terörist güçlerin
hizmetindedir. Entelektüel, en barışçı olduğu hallerde bile, aslında ticaretin ve
sömürünün sürdürülmesinden başka bir şeye yaramayan savaşın başarısızlığa
91
uğratılmasına, dolayısıyla “ilerlemenin” engellenmesine hizmet eden,
aktiviteleri dünyayı değiştirmeye yetmeyen bir “parazit”tir yalnızca. Forrest
Gump’ın (Forrest Gump, Robert Zemeckis, 1994) savaş karşıtı entelektüelleri,
Full Metal Jacket’ın (Stanley Kubrick, 1987) savaş cephesinde yakalarında
barış rozeti taşıyan askerleri, Kirli Harry’nin, New York caddelerinde peşine
düştüğü adamlar, Er Ryan’ı Kurtarmak’ın (Saving Private Ryan, Steven
Spielberg, 1998) tutsak aldığı Alman askerini öldürecek gücü bulamamasıyla
bir dizi felakete neden olan yufka yürekli entelektüeli, Ölü Ozanlar
Derneği’nin (Dead Poets Society, Peter Weir, 1989) değişimi körükleyerek
katı disiplinci ve tutucu eğitim sistemini tehdit eden entelektüel öğretmeni,
v.s. hep bu kategoriye giren kişilerdir. Tüm bu örneklerde, entelektüel kimliğe
yüklenen değerler mutlak biçimde olumsuzdur: onlar kurulu düzeni tehdit
ederler, emek-ücret dengesini bozarak işçileri isyana sürüklerler, simgesel
normlara karşı belli bir toplumsal nefreti örgütlerler, silah depolarını ve
ülkenin maddi servetinin korunduğu bölgeleri kundaklarlar, cani ve
sapıktırlar, genç insanların ahlakını bozarlar, dengesiz kişilerdir. Çoğu, Oliver
Stone’un “Doğum Günü 4 Temmuz” filmindeki Amerikalı bir generalin
deyimiyle “işe yaramaz” ve “hippi kılıklı solucanlar”dır. Entelektüellerin,
Hollywood’un, nefret ettiği tüm değerleri kendilerine yansıttığı kişiler
olmaları, bu kişilere karşı sahip olunan köklü önyargının bir göstergesidir. Ele
alınan dört film örneğinde de bu önyargının somut yansımaları bulunmaktadır.
Hannibal: kötülük arzusunun ideolojik nitelikli bir kurgusu
Hannibal (Hannibal, Ridley Scott, 2001) filminin başkarakteri Dr.
Lecter’ın bir entelektüel olarak sahip olduğu tüm melekeleri, en nihayetinde
nesnel bir kötülük olayına aracı olur. Onunla ilgili söylenebilecek en muteber
şey, kötülük arzusunu patolojik bir soruna indirgemesidir. Bu, kötülüğe karşı
bir etik yasa arayışı ya da kötülük etiğinin temel yasalarının araştırılması
değildir; daha ziyade, suçun içerdiği kötülüğün estetize edilmiş cinayet
tasarılarıyla birleştirilmesidir. Kevin Robbins’in de deyimiyle, “Lecter,
‘parlak zekâsıyla’, ‘olağanüstü beyin gücüyle’ karakterize edilmektedir; tıpkı
‘şık’ ve ‘parlak zekâlı’ silahlar [Amerikalılar buna ‘akıllı bombalar” da
demektedir] gibi bu adam da özenle ve şaşmadan vurmaya programlanmıştır”
(1999: 120). Lecter, ölümün doyurucu gücünü insan etine karşı duyduğu
iştahta bulmaktadır. Dolayısıyla, o bir entelektüel olarak sahip olduğu tüm
incelmiş ve seçkinci beğeni yargısıyla bir cinayeti taçlandırmaya adamıştır
kendini. Yine Robins’in deyimiyle, Hannibal’ı önceleyen Kuzuların Sessizliği
92
Hüseyin Köse
ve bizzat Amerikan Sapığı [American Psycho, Marry Harron, 2000] gibi
deyimlerle vurgu yapılmaya çalışılan şey, “Başkan Bush’un Ortadoğu’daki
‘siyaha karşı beyaz, şeytana karşı iyi’ savaşına gönderme yapmaktadır” (1999:
129). Eğer, Robins’in savı doğruysa, bu durumda Lecter’ı, Amerika ve tüm
Uygar Batı’nın korkulu rüyası olan Bin Ladin, daha öncesinde ise Humeyni
ve Kaddafi imgesi olarak da görebiliriz. Fakat söz konusu nefretin yöneldiği
başlıca hedef olarak, açıkça Katil Carlos gibi, uzun zaman insanlığın başına
musallat olmuş bir caninin değil de, son derece kültürlü ve zevk sahibi bir
entelektüel kişiliğin seçilmesini nasıl yorumlamalıdır? Hollywood’un
bilinçaltı, Carlos gibi “kökten kötü” canilerde estetize edilmeye değer bir yan
bulmamış olabilir mi? Ya da Lecter gibi karizmatik bir kişiliğin özellikle
seçilmiş olmasının arkasındaki neden, “nezaket sahibi” ve “saygın”
görünümlü birinin dehşete ilişkin yaratılacak etkiyi daha da güçlendirebileceği
düşüncesi midir? İkincisi, akla daha yatkın görünüyor. Ama her durumda,
aynı bilinçaltı, bu filmle birlikte, entelektüele karşı bilinçli bir korkuyu ve
nefreti yapılandırmayı da seçmiştir. Bizi asıl ilgilendiren de budur. Kesin olan
bir şey varsa, o da Lecter karakteri üzerinden, ahlaki değerleri altüst etmeye
kesinkes kararlı ve kendi türdeşlerini yemeye azimli “yamyam” bir kişiliğin
kurgulanmış olmasının, entelektüele karşı takınılan hoşnutsuz tavrı tüm
boyutlarıyla gözler önüne sermesidir. Çünkü ahlaken parçalanmış modern bir
yaşamın taşlaşmış, yabancılaşmış değerlerine karşı duyulan nefreti sıradan
birinin değil de bir entelektüelin dile getirmesi ilginçtir. Bundan çıkarılacak
ilk ders, bütün kötülüklerin görünür kaynağının entelektüeller olduğu
mesajıdır. İkinci olarak da, entelektüel kimliğin her dönemdeki otorite ve
iktidar sistemlerinin baş düşmanı olduğu gerçeği… Tıpkı Platon’un kendi
Devlet’inden şairleri kovması gibi, tartışmasız bir yetke ve tek görüşün
egemenliğiyle donatılmış sistemler de –bugünün neo-liberal ekonomik ve
toplumsal sistemi örneğin- “sorun çıkaran”, iktidarın işine burnunu sokan
kişileri kendi sisteminden dışlamıştır. Hannibal filminin mesajının
hammaddesi ya da başka bir ifadeyle, izleyicinin asıl inandırılmaya çalışıldığı
şey de, kökleşmiş bir önyargının gizli iknanın bilinçaltı yöntemleriyle
benimsetilmek istenmesidir. Oysa durum tam olarak bunun tersidir. Çünkü
filmin bir yerinde, Lecter “Benim kötü olduğumu nasıl söyleyebilirsin?” diye
sorar dedektif Clarice Starling’e. Robins’e göre, “Lecter’ın sorusu, kendi
ahlaki durumumuza meydan okuyan bir sorudur. [Bu soru] duygusal
yaşamımızın düzensizliğini ortaya koyar” (1999: 132). Ancak filmde
sunulduğu biçimiyle, bu sorunun ifade ettiği olası anlamlar üzerinde fazlaca
93
durulmaz, hatta Lecter’ın psikopatoloji alanındaki akademik bilgileri bile, seri
katil Francis Dolarhyde’ın ruh halini çözmek için kabaca düzenlenmiş bir
reçeteden öteye geçemez. Dahası, Lecter’ın, katilin bir sonraki hamlesine
ilişkin öngörüleri, doğal olarak onu katilin eylemiyle özdeşleştirmeye götürür;
böylelikle Lecter, bir kez daha kendisine yakıştırılan kötü doğanın varlığını
onaylamış olur. Katille özdeşlik kurmaktaki olağanüstü rahatlığı, çok
geçmeden onu öldürme konusunda vaazlar veren bir azize dönüştürür.
Dolayısıyla bir entelektüel olarak sahip olduğu kültürel sermaye ve akademik
bilgi birikimi, burada da iyiliğin değil, kötülüğün hizmetindedir. Özellikle
serinin üçüncü filmi olan Kızıl Ejder’de, seri katili (Ralph Fiennes) günlük bir
gazetenin ilan sayfası aracılığıyla akrostişli mesajlar göndererek bir sonraki
kurbanın adresine yönlendirmesi, akademik becerilerin “kötüye
kullanılmasının” en somut örneğidir. Bu nokta önemlidir, çünkü bir
entelektüel olarak erişme başarısını gösterdiği “azizlik” ile “günahkarlık”
arası bir mertebede durmaktadır Hannibal Lecter. Gerçek bir “azizdir”; çünkü
cinai nefret ve eylemini çoğu zaman dinsel ve ahlaki bir düsturu çiğneyen
günahkar ruhlara yöneltmek zorunda kalır. Sözgelimi bu durumun somut bir
delili, Hannibal’da Clarice Starling’i (Julianne Moore) kendi kafasında bir
saplantı haline getirmiş olan FBI Başmüfettiş Yardımcısı Paul Kendler’a kendi beynini pişirip yedirmek suretiyle- işkence etmesi durumudur. Öte
yandan, “günahkardır”; “Hannibal Lecter, öldürür, çünkü bu onun yaşamıdır,
[o] insani motivasyon fikrinin maskarasıdır” (Robins, 1999: 131). Şu halde,
Lecter’ın motivasyonu, ikiz bir tema üzerine kuruludur. O, bir yandan,
öldürmeyi tüm insanlığın günahlarının kefaretini ödeme biçimi ve mutlak bir
arınma olarak; diğer yandan da, onu olası bir suç işlemekten alıkoyacak ahlaki
bariyerlerinin aşınmış olmasının bir sonucu olarak kavrar. Kahraman’ın da
dediği gibi, bu tema, başka bir açıdan da “Hıristiyan ahlakının önemli bir
metafizik sorunu”dur; bu ahlaki metafizikte “fahişenin aynı zamanda azize
olması” durumu söz konusudur (2006: 97).
Lecter’ın entelektüel kimliğinde göze çarpan sorun şudur ki, her şeyden
önce o, bir entelektüelde olması gereken en temel özellikten yoksundur. Başka
bir deyişle, Lecter, diğer insanlarla her tür empati yeteneğini tümden
kaybetmiş toplum-dışı, otistik bireyin silik bir örneğidir. Morton’un deyişiyle,
“Lecter, başka birinin yerinde olmanın ne demek olduğuna dair bir hissi
olmayan, ama sıradan insanların hantal sezgileri ve sınırlı teorileriyle
başaramadığını başarıp neredeyse mükemmel bir şekilde taklit edebildiği
insan doğasıyla ilgili çok gelişkin bir teorisi olan tam bir sosyopattır” (2005:
94
Hüseyin Köse
108). Şu halde, izleyicilerin böylesi bir karakterle üst düzey bir özdeşlik
kurma çabalarının kendisi, ölümcül bir hatadır. Çünkü, filmde her şeyden
önce, normal insanlarla değil de, sadece katil ve canilerle özdeşleşebilen ve
sadece onlarla empati kurabilen bir adamla karşı karşıyayız. Dolayısıyla,
böyle biriyle özdeşleşmek, izleyiciler açısından, doğrudan doğruya katilin
kendisiyle özdeşleşmekle aynı şeydir. Bu ise, bir sinema filmi izleme
deneyimi içindeki izleyicinin karşılaşabileceği en tehlikeli şeydir. Lecter’ın
dayanaksız ve gösterişli entelektüelliği ve başlı başına Lecter karakterinin
kendisi, aslında Hollywood yapımcılarının kendi kafalarındaki önyargılı
entelektüel temsilinin bir ürünü olup, filme karşı yüksek entelektüel bir
beklenti içerisindeki izleyicilere sunulmuş yalancı bir yemdir.
Hollywood’un yanıltıcı ve önyargılı “entelektüel” temsil biçiminin bir
başka önemli dayanağını “kötülüğü her şeyden önce bir muhayyile sorunu”
olarak gören görüşle açıklayabiliriz. Buna göre, “büyük eksikliğimiz, sonunda
daima iyilerin kazanmasıdır; bu ise bir muhayyile eksikliğidir”(Kahraman,
2006: 100). Çünkü kötülük yapmak zekâ işidir, en karmaşık cinayet planları
öncelikle güçlü bir hayal gücünü gerektirir. Eğer bu varsayım doğruysa,
herkesten önce, entelektüellerin güçlü bir muhayyile gücüne sahip oldukları
söylenebilir; dolayısıyla, bu güç, onlara iyiliğin mi yoksa kötülüğün mü bir
anıtını dikmeleri gerektiği konusunda yardımcı olabilir; bu ise, tümüyle bir
tercih sorunudur. Gelgelelim, bu soruya Hollywood’un verdiği yanıt, hiç
tartışmasız, söz konusu muhayyileyi kötülüğün hizmetine koşmak olacaktır ki,
Dr. Lecter karakteri bunun en somut örneğidir. Özetle, Lecter’ı kötülüğe
eğilimli entelektüelin katıksız bir sureti olarak sunan film anlayışı, genel
olarak entelektüel kimliğe karşı geliştirilmeye çalışılan önyargılı bakış
açısının bir tezahürüdür. Film, entelektüelin bilgi birikimi, olumlu ve barışçı
tavrıyla insanlık için yararlı işler yapmayı düşünmeden önce, bu gücü kötüye
kullanma yönündeki isteğinin klişeleşmiş Hollywood temsil görenekleri
içinde dışa vurulmasıdır. Çünkü bize sunulan Lecter karakteri, şayet tam
olarak akli melekelerden yoksun birisi olsaydı, o zaman belki giriştiği
cürümlerden dolayı onu bağışlayabilirdik. Oysa yakından bakıldığında,
aksine, Lecter’ı diğer sosyopat kişilik tiplerinden farklı kılan şey, onun
fazlasıyla akıllı olmasıdır. O, “normal olandan patolojik olana doğru
genişleyen eşiği” (Morton, 2005: 58) rahatça ve hızla geçebilmekte, deyim
yerindeyse, kötü niyetinin onu götürüp bıraktığı yerde, karşılaştığı bin bir
zorluğa karşın yine de ölüm çarkını işletebilmektedir. Yani ne yaptığının
tümüyle bilincindedir. Bu da olsa olsa gözümüzde onun korkunçluğunu ve
95
yaptığı kötülüklerin şiddetini iki kat artırmaktadır. Amaçlanan algılama biçimi
de budur. Entelektüel film karakterini izleyiciye bu algılatma biçimi, özünde
tastamam manipülatif bir nitelik taşıdığı içindir ki, kelimenin tam anlamıyla
ideolojiktir. İzleyiciye entelektüele ilişkin çarpıtılmış bir bakış açısı ve vizyon
sunmaktır. Bu nedenledir ki, yine ideolojik açıdan yapılmak istenen şey,
izleyicinin kendi kafasında “toplum için gerçekten yararlı, akademik bilgisini
insanların ve toplumun yararına sunmuş bir başka entelektüel iyi kişi olarak
Lecter” portresi kurgulamasının ya da bu tür bir başka çağrışım aramasının
önlenmesidir. Bu çıkarımlar, elbette, filmi üretenlerin ya da alışıldık bir
kullanımla söylersek, ileti tasarımcılarının izleyici kitlede hedefledikleri
şeydir. İzleyicinin amaçlı, kötü niyetli bir yönlendirmeyle kitlesel baştan
çıkarılmasıdır.
İlahi/cezalandırıcı yargıç olarak entelektüel portresi: “7/seven”
7 (Seven, David Fincher, 1995) filminin kötü adamı olan John Doe’nun
(Kevın Spacey), sinema tarihinin o güne dek tanık olduğu seri katillerden en
belirgin farkı, öldürmeyi, yüce, ahlaki bir ideale dönüştürmüş olmasıdır.
Deyim yerindeyse, o, “iğrenç bir cinayet eylemini ‘tutkuyla işlenmiş’ bir
cinayetle bir tutmaz” (Bataille, 1997: 26). Onun tutkusu, eylemiyle ilahi
adaletin dünyevi bir tezahürünü somutlaştırmaktır. İşlediği cinayetler, ahlaki
dayanaklarını Milton’ın Kayıp Cennet’inde, Shakespeare’in Venedik
Taciri’nde ya da Dante’nin İlahi Komedya’sında bulur. Özellikle bu
sonuncusu, insanlığın kötücül doğasının ıslahı için yakılmış bir ağıt gibidir.
Katil, sabırla işlediği cinayetlerinde bu kitaptan kendi ahlaki düsturlarının
doğrulanmasının aracı olarak yararlanır. Dedektif William Somerset’in
(Morgan Freeman) deyişiyle, cinayetleriyle “insanlığa öğüt verir”.
Katilin ilk kurbanı, “oburluk” günahını işlemiş bir obezdir. Kurbanın
bedeninden kopardığı et parçası, Shakespeare’in Venedik Taciri adlı
oyununda geçen “yarım kilo et” ifadesine gönderme yapar. Günahkar insanın
kendi bedeniyle ödemesi gereken bir kefarettir bu; kendi dirimsel varlığının
kullanma hakkını elinde bulundurmasına karşılık Tanrı’ya vermesi gereken
bir “rüşvet”. Bu anlamda, Seven’ın katili, Tanrı’nın yeryüzündeki
“tahsildarı”dır. Bu mantık, Fromm’un, ilkellerin sünnet törenlerinin
nedenlerini açıkladığı mantıkla aynıdır: yaratıcılığın yegâne uzvu olan erkek
cinsel organı, Tanrı’nın yaratıcı özelliğinin bir parçası olarak insana sunulmuş
olan bir lütuftur, şu halde bu lütfun nimetlerinden yararlanan insanoğlu, bunun
vergisini ödemelidir; törenle uzvun bir parçasının kesilerek Tanrı’ya
96
Hüseyin Köse
adanmasıdır bu da. İkinci kurbanın işlediği en büyük günah, Yedi Ölümcül
Günah’ın ilki olan “tembellik”tir. Kurbanın bunun için ödemesi gereken
kefaret ise, bir yıl boyunca yatağa bağlanarak bedeninin çürümeye bırakılması
olacaktır. Tanrı tarafından insana bahşedilmiş olan beden, her şeyden önce,
üretimin, iş yapmanın “yeri”dir, bir “atölye”dir. Dolayısıyla, tembellik edip
çalışmamak, aylaklık ederek yan gelip yatmak, bedenin kötüye
kullanılmasının bir göstergesi, tanrısal buyruğun reddidir. Şu halde, katilin
insanlığa verdiği ikinci öğüt asetik bir öğüttür. Hırslı bir avukatın öldürülmesi
ise, “aç gözlülük” günahını işlemiş birinin; sahip olduğu tüm dünyevi güce ve
maddi zenginliğe karşın yine de para kazanmak uğruna katilleri ve suçluları
savunmaktan geri durmayan birinin ilahi yoldan cezalandırılmasını anlatır.
Burada da dinsel buyruğun anlamı açıktır: insanoğlu sahip olduğu nimetler
için şükretmeli, ruhsal yaşamını maddi görüngülerin esiri yapacak her türlü
tamahkârlıktan uzak durmalı, daha fazlasına göz dikmemelidir. Öte yandan,
bu cinayetin açığa vurduğu ahlaki düsturun, içinde ideolojik bazı motifler
barındırdığı da söylenebilir. Doe, aslında Hollywood’un dokunulmaz kılarak
göklere çıkardığı kimi burjuva idealleriyle Amerikan iş yaşamı etiğinin temel
değerlerine de kafa tutmaktadır: Burada, “başarı”, “kariyer”, “iş yaşamında
vahşi rekabet” ve “fırsatçılık” gibi ideallerin, bunları lanetleyen birinin elinde
“can verişi” söz konusudur. Katil John Doe, bu bakış açısıyla, egemen
kapitalist dünyanın tam kalbine müdahale etmektedir. Ryan ve Kellner,
“Hollywood Sinemasının İdeolojisi ve Politikası”nı tartıştıkları ortak
çalışmalarında, söz konusu dokunulmaz değerlerin bir dökümünü yaparlar.
Buna göre, Hollywood’un dokunulmaz kıldığı bu değerler, aynı zamanda
onun “temsil görenekleri”ni oluşturan şu tür kapitalist idealleri merkeze alır:
“(Merkezinde kişisel yeterlilik ve hükümete karşı güvensizlik olmak üzere)
bireycilik, (rekabet, dikey hareketlilik ve en iyinin ayakta kalması değerleri
ile) kapitalizm, (erkeklerin imtiyazlı kılınması ve kadınların ikinci sınıf
toplumsal rollerde konumlandırılması ile) babaerkil anlayış, (toplumsal
iktidarın eşitsizce pay edilmesi ile) ırkçılık vb.” (Ryan ve Kellner, 1997: 17).
Bu temsil görenekleri, “Uygar” dünyanın tartışmasız biçimde kutsadığı
göreneklerdir. Katilin, hırsı ve daha fazlasına sahip olma güdüsüyle önüne
çıkan her türlü fırsatı değerlendirmeye çalışan “Uygar” bir insanı ortadan
kaldırmakla giriştiği eylemi, bu nedenle, söz konusu temsil göreneklerinden
birine karşı açık bir sabotaj niteliği taşımaktadır. Bu ise, bizi “entelektüel-katil
figürünün uygar dünyanın hasmı” olduğu tezine götürür. Seven’ın katili John
Doe, diğer cinayetlerini de hep bu doğrultuda işleyecektir; o, eylemleriyle,
97
çok önemli bir felsefi düsturu; Derrida’nın, modern dünyada “hukukun tecelli
ettiğini, ancak adaletin gerçek anlamda tecelli etmediğini” dile getiren
önermesini doğrulayacak; modern hukukta bırakılmış boşlukları kendi
“tarzında” dolduracaktır. Öte yandan, Seven’ın katilinin, kendi duruşuyla
doğrulamaya çalıştığı bir başka şey, Zizek’in farklı açıdan tanımladığı bir
“kötülük” düşüncesinde karşılığını bulmaktadır. “Kötülük” diye yazmaktadır
Zizek; “her yanında Kötülük gören masum bakışın kendisindedir” (2002:
301). Bu masum bakışın yöneldiği hedef, günümüzde modern kapitalist
dünyanın çarpık bakışı ya da daha önce değindiğimiz gibi, Öğüt’ün sözünü
ettiği, bağrında “kötülük çiçeklerini büyüten” kapitalist toplumun kendisidir.
Nitekim Seven’ın seri katili John Doe, açgözlülük günahını işleyen
avukatı, “hayatını sürekli olarak katilleri, eşcinselleri ve uyuşturucu
kaçakçılarını korumak için yalanlar söyleyerek geçirdiği”; kibir günahını
işleyen kadını ise “iç dünyasının çirkinliği yüzünden, dış güzelliği olmadan
hayatını sürdürmeyi başaramayan birisi olduğu” için öldürdüğünü söyler. Do,
aynı şekilde, işlediği şehvet günahı nedeniyle cezalandırdığı fahişeyi “ortalığa
hastalık saçan birisi” olduğu için; oburluk günahını işleyen obezi “ayağa bile
kalkamayacak kadar iğrenç birisi olması” nedeniyle; tembellik günahını
işleyen adamı ise “kendisine bahşedilen bedeni kötüye kullandığı” için
cezalandırır. Doe’nun, son iki cinayete kendi ölümünü de eklemesiyle “eserini
tamamlaması”na izin veren günahlar da, aynı “ilahi haleyle”
gerekçelendirilmiştir: Dedektif David Mills, kapıldığı öfkenin bedelini
karısının ölümüyle öderken, katil John Doe, Mills’in aile saadetiyle dolu sade
yaşamına karşı duyduğu kıskançlığın bedelini öder.
John Doe, kurbanlarıyla ilgili bu “samimi” düşüncelerini bir bir
açıkladıktan sonra, bu kötülük toplumuna dönük nefretini finalden bir önceki
sahnede şöyle ifade eder: “Ama mesele bu; her köşe başında, her evde
ölümcül bir günah gizli ve bunu önemsemiyoruz, çok yaygın olduğu için
önemsemiyoruz.” John Doe’nun algıladığı dünya, o kadar günaha batmış bir
dünyadır ki, kişi bu dünyada eğer “birisinin kendisini dinlemesini istiyorsa,
onun omuzlarına yavaşça dokunmasının artık yeterli olmadığını” bilmelidir;
Doe’ya göre, artık kişinin başkasından küçücük bir ilgi ve anlayış görmek için
bile “onun omuzlarına balyozla vurması gerekmektedir”. Çünkü bu dünya,
insani yabancılaşmanın, “duygusal buzlaşmanın” dünyasıdır. Dedektif
Somerset’in de filmin bir yerinde dediği gibi, “kayıtsızlığın bir fazilet gibi
kabul edildiği bu dünyada daha fazla yaşanamaz.” Yatak odasının başucunda
kırmızı ışıklı bir haç, evinin odasının raflarında da her biri yazılı 250 sayfa
98
Hüseyin Köse
içeren 2000’den fazla defter bulunduran John Doe, bu haliyle dünyevi
yaşamın ilahi cezalandırıcısı, yetkisini yalnızca Yaradan’dan alan yargıcıdır.
Onun Milton, Shakespeare ve Dante okuyan ve çağına karşı duyduğu
hoşnutsuz düşüncelerini titizlikle kâğıda dökebilen bir “entelektüel” olması
ise, onunla bir şekilde “özdeşlik” kuracak izleyiciler için tam anlamıyla bir
talihsizliktir. Çünkü entelektüel yaşamın doğrudan doğruya suça ve şiddete
kodlanmış temsili, yalnızca entelektüelin kendisine karşı duyulan önyargının
bir dışa vurumu değil, aynı zamanda ona esin kaynağı olmuş yukarıda
isimlerini andığımız yazarların da tüm insancıl ve olumlu düşüncelerinin salt
kıyametçi bir vizyona indirgenmesidir.
Telefon kulübesi: ahlaksal normun toplumsal kontrol ve baskıyla
çerçevelenmesi
Anne-Cécile Larrieu’nün de dediği gibi, günümüzde artık kötü görünen
olayları saptayabilmek için teoloji doktoru olmaya gerek yoktur (Larrieu,
2006). Genel olarak kötülüğün iki türünü ayırt eden Larrieu, “suça dayalı
kötülüğü”, “masumane kötülük”ten ayırır. Larrieu’ye göre, insan doğal
yaşlanma sürecinin sonunda ölüme teslim olmakla ya da doğal bir afet ve
kazanın sonucunda masumane bir kötülüğün kurbanı olur. Bu tür kötülükte
açıkça ortada suçlanacak bir sanık ya da sorumlu yoktur. Ne var ki, kaynağını
bizzat insanların oluşturduğu ikinci bir kötülük türü vardır ki, bu kötülük
tamamıyla bize bağlıdır; “bizim bozuk niyetlerimizden, aşağılık
yaradılışımızdan ya da sadizmimizden ileri gelir. Bu bağlamda soykırımlar,
toplama kampları ve savaşlar doğal kazalar değildir; kısaca, bu suça dayalı
kötülükten insanlar sorumludur” (Larrieu, 2006). Joel Schumacher imzalı
Telefon Kulübesi’nin (Phone Booth, 2002) kurbanı Stu Shepard da bu tür bir
kötülüğün kurbanıdır. “Yolda yürürken bile asistanı yardımıyla iş bağlayan”
Shepard, kaybedecek bir saniyesi bile olmayan bir reklamcıdır. Bu meslek,
Henri-Frédéric Blanc’ın Yırtıcıların Alacakaranlıkta Savaşı adlı romanında
Charles Cuvelier adlı tanınmış bir Paris’li reklamcı üzerinden ayrıntılı bir
ruhsal analizini yaptığı “zamanımızın çağdaş iblisi”dir. Yazarın, Cuvelier
karakteri ile ilgili betimlemeleri tastamam “Başkaları karşısında
duygusuzluğu, nesnelere marazi bağlılığı aşılayan… Aynı zamanda yakışıklı,
çekici ve zeki” (Blanc, 1993: 26) birisi olan İblis’in nitelikleriyle aynıdır.
Cuvelier’nin, mahsur kaldığı asansörün ev sahibesi Madam Valmer’in
gözündeki imgesi işe yaramaz, aşağılık ve dalavereci bir kişiliktir. Dolayısıyla
roman boyunca Cuvelier, Madam Valmer’ın aşağılayıcı azarlarına maruz
99
kalır: Bir yerde; “Beyninizin” der Madam Valmer, “çıkar hesaplamaktan
başka bir işe yaradığı yok” (Blanc, 1993: 74). Cuvelier, kuşkusuz bu
hakaretleri hak eder: Niteliksiz ve ucuz ürünleri, paha biçilmez şeylermiş gibi
allayıp pullayarak “kakalamaya” çalışır; insanları tüketim çılgınlığının kölesi
yapacak her tür girişimi işinin bir erdemi sayar; yalanlar söyler, malları
pazarlamayı bildiği gibi, en sahtekar kişilikleri ve bu arada kendini de çok iyi
pazarlar; en yüce ilkesi, “daha çok malı daha çok fiyata ve daha kısa sürede
satabilmek”tir. O, reklamcılık adlı çağdaş dinin bir havarisidir. Ne var ki,
Blanc’ın kahramanı ile Schumacher’in reklamcısı benzer bir paralel kurgu
içinde kapalı bir mahalde –ilki bozuk bir asansörde, ikincisi bir telefon
kulübesinde- mahsur kalıncaya dek kişiliklerindeki bu gayrı ahlaki
çarpıklıkları fark etmezler. Her iki karakter de ne zaman ki, kıstırıldıklarını
anlarlar; işte o zaman iç dökme, günah çıkarma faslı başlar. İlki, bina ve
asansörün sahibesi dul bir kadının; ikincisi, tehdit ve tacizlerini yalnızca
sesiyle duyuran bir katilin eline düşmüştür. Her iki sorgucu da ahlaki birer
yargıçtırlar. Her iki halde de, reklamcılarımız, masum insanlara söyledikleri
yalanların, yaptıkları ihanet ve açtıkları üçkağıtların bedelini ödemek
zorundadırlar. Yine her iki sorgulamanın nihayetinde, ilkinin hayatı, yaşadığı
yoğun paranoyanın sonucu intiharla; ikincisininki ise ahlaksal bir “arınmayla”
noktalanır. Bu bağlamda, analize, öldürmeyen ama “arındıran” ikincisinden,
Phone Booth’ın katilinden başlandı.
Phone Booth’ın kimliği belirsiz seri katili (Kiefer Sutherland), günahkar
çağın intikamcısı, bozulmuş ahlaki yaşamın onarıcısıdır. Entelektüel birisidir;
çünkü eylemine gerekçe olarak öne sürdüğü çok sağlam felsefi ve toplumsal
dayanakları vardır. Eğer, bu filmde telefon kulübesini modern dönemin
“günah çıkarma kabini” olarak görebilirsek, katili de kabin paravanı
arkasındaki papaz olarak düşünebiliriz.
Sinemada mekânın yaratıcı kullanımının mükemmel bir örneğini sunan
Phone Booth, yarattığı seri katil karakteriyle de izleyicileri “entelektüel bir
canavara” karşı derin bir hayranlık duymaya yöneltmeyi amaçlıyor gibidir.
Gerçekte ise, Phone Booth’ın katili, içindeki nefreti ve kötülüğü
davranışlarında ve kişiliklerinde ahlaki (moral) bir kötülük algıladığı
kimselere yöneltmiştir; Stu Shepard böyle birisidir; karısını bir başkasıyla
aldatırken nikah yüzüğünü çıkararak vicdanını rahatlatmakta, doğruluğuna
inanmadığı bir hayat yaşadığı halde hiçbir vicdani sorgulamaya
yanaşmamakta söylediği yalanlar ve attığı kazıklarla insanları
dolandırmaktadır. Üstelik Shepard’ın ahlak dersleri almaya ihtiyacı da
100
Hüseyin Köse
yoktur.2 Burada, basit bir ilkeden hareketle, Phone Booth’ın katilinin varmaya
çalıştığı noktayı rahatlıkla görebiliriz. Phone Booth’ın katili kabaca şöyle
düşünür: “Eğer İyilik, yaşamın yüceltilmesine adanmış olansa, yapmaya
çalıştığım şey, son derece doğrudur. Çünkü insan bilincinin evrimi, ilerlemeyi
daima daha iyiye doğru giden bir süreç olarak algılamaktan acizse ya da bu
süreç, insanı kendi özgürlüğünü yararlı olarak kullanma biçimleri üzerinde
düşünmeye sevk etmiyorsa, orada esaslı bir tadilat işine girişmek gerekir!”
Ne var ki, bu “sofistike” düşünce, onu, yine de etrafındaki insanların
hayatına burnunu sokan, “anormal”, “toplum düşmanı”, “sosyopat bir keskin
nişancı” kertesine indirgemeye engel olmaz. Nitekim Phone Booth’ın
katilinin, Stu için ısmarladığı pizzayı getiren adamı yok yere öldürmesini
başka türlü yorumlamak olanaksızdır. Film, entelektüel kişiliği, tüm
karmaşıklığı içinde ele alıp çözümleme zahmetine yanaşmaz; çünkü böyle bir
çaba, ortaya yeni argümanlar koyabileceğinden, “ortalama” film izleyicisi
tarafından sindirilmesi zor, zahmetli bir iştir. Bunun yerine, “gerçekler”
kapsül bilgiler halinde, hazır ve yerleşik düşünce kalıpları biçiminde verilir;
bu yöntem, kişiyi akla ziyan sorgulamalara sevk etmediğinden, akıl sağlığı
için eşi bulunmaz değerdedir. Yine aynı nedenden dolayıdır ki, Hollywood
sineması her tür eğitici vasıftan da yoksundur: “Yeme alışkanlıkları bozuk
olan ya da rasgele cinsel ilişkide bulunan ergenlik çağındaki çocuklarının
sorunlarını çözmekte ya da ailede ciddi bir hastalıkla karşılaşıldığında, ana
babalara yardım edebilecek hiçbir Hollywood filmi yoktur” (Gans, 2005: 95).
Bu sinemasal bakış açısı, aynı nedenle, Phone Booth’ın katilini ruhsal bir
çıkmaza sürükleyen düşünsel etkenleri de anlayamaz. Anlayamadığı için de
anlatamaz.
Bu sinema türü için düşünmemek, sorgulamamak, en güvenilir sığınaktır.
Verilen mesaj açıktır: En kolay anlaşılır klişeler yeğlenir, çünkü böylesi,
izleyicinin kafasında yer etmiş olan hazır sunum kalıplarına daha uygun
düşer, böylelikle mesaj kolayca benimsenir. Hollywood, izleyicinin kafasında
soru işaretleri oluşturmak istemez, asıl amaçladığı, “bildik dünyanın” her
günkü “bildik” sorunları üzerine fazlaca düşünülmemesi gerektiğidir. Buna
2
Stu, bir türlü peşini bırakmayan alt-orta sınıf geçmişinden kurtulmak için, pahalı
İtalyan elbiseler giymeye ve nadide aksesuarlar taşımaya özen göstermekte, bir
bakıma kendini kandırmaktadır. Stu’yu asıl endişelendiren, “sınıf düşme
korkusu”dur. O, bu korkuyu yenme uğruna sahte bir hayatı sürdürmeyi göze
almıştır. Tabii, bunun bedelini de…
101
göre: Dünya güvensiz bir yer, göçmenler ve yabancılar kötü kimselerdir,
hayatta kalabilmek için her türlü acımasız mücadele şarttır, v.s… Aynı
şekilde: Katil, pizzacı adamı öldürür, bunun belli bir nedeni yoktur, çünkü
günlük yaşamda bu tür bir şiddet olayı olağandır, denir. Entelektüeller söz
konusu olduğunda, aynı indirgemeci mantığın ürettiği oldukça verimli bir
literatür göze çarpar. Başka bir deyişle, Hollywood’un entelektüel kişilikten
anladığı, asla onun, yaptığı yararlı işlerle gündeme gelmesi değildir; bu
nedenle, birçok Hollywood filminde entelektüeller ya terörist ve sabotajcı
(sözgelimi Bond filmlerinin hemen hemen tümündeki kötü adamlar) ya da
okuya okuya “kafayı yemiş”, toplumsal normları hiçe sayan, ahlak bozucu
anomik kişilerdir (Ölü Ozanlar Derneği’nin sıra dışı, ideal öğretmeni
sözgelimi). Onlar bir hayal aleminde yaşar, dengesizlikleri ve gizli bir niyeti
açığa vuran tasarılarıyla uygar dünyayı huzursuz ederler. Bu anlamda, Phone
Booth’ın katilinin rahatsız edici yönü, ortada güçlü bir hukuk devletinin
yasaları ve tıkır tıkır işleyen mekanizmalar dururken, “cümle alemin ahlakını
düzeltme” işini üstlenmiş olmasıdır. Daha sonra göreceğimiz gibi, “güçlünün,
her fırsatta kendi gücünü göstermesini gerekli kılan bir dünyada” barıştan ya
da toplumsal uzlaşmadan yana olmak da, bedeli ağır şekilde ödetilmesi
gereken ölümcül bir aymazlıktır. Aynı mantık, durağanlıktan ve ebedi bir
huzur halinden hiçbir şey anlamaz; esas gelişme, şiddetle, hareketle, gürültü
patırtıyla, ülkelerin harita üzerinde durmaksızın değişen coğrafi sınır
çizgileriyle olur ya da durmadan patlayan bombalar ve silahlarla. Phone
Booth’ın katili, durmadan patlayan bir silahtır.
Filmde entelektüel-katile hak ettiği değer (!) belki de kurbanına yaptığı
tüm işkence sona erdiğinde ekranda ilk ve son kez boy gösterdiği zaman
verilir. Phone Booth’ın katili, ambulansta yarı baygın uzanmış yatan Stu’ya
yaklaşarak gayet nazik bir şekilde ona şöyle der: “Dürüstlüğüne yeniden
kavuştuğuna göre, artık toplumda iyi bir adam olarak yaşamaya devam
edebilirsin. Ama eğer olur da yine yalanlar söyleyen, yaramaz herifin teki
olmaya başlarsan, seni yeniden bulup yaptıklarının hesabını soracağımdan
emin olabilirsin!”
Er Ryan’ı kurtarmak: entelektüel tavra yönelik şövenist inşa
Steven Spielberg imzalı Er Ryan’ı Kurtarmak filmi baştan sona
“Amerikan yurttaşı olmanın erdem ve ayrıcalığına” vurgu yapmakta gibidir.
Film, Normandiya çıkarmasının yapıldığı günlerde küçük bir askeri birliğe
özel bir görevin verilmesiyle başlar: Paraşütçü Er James Ryan’ın (Matt
102
Hüseyin Köse
Damon) savaş cephelerinde aranıp bulunarak ailesine teslim edilmesi
gerekmektedir. Onun kurtarılması önemlidir; çünkü Ryan’ın annesi, üç
oğlunun üçünü de savaş meydanlarında kaybetmiştir. Ne var ki, Ryan, filmin
sonlarında bu cömert ve aynı zamanda “aşağılayıcı” teklifi kahramanca
reddederek göğüs göğse muharebeyi seçecektir-tabii bunun bedeli, kendisini
kurtarmakla görevli askeri birliğin talihsiz bir şekilde, tamamen yok
edilmesiyle ödetilecektir. Ne var ki, bu filmde ilgimizi çeken asıl figür er
Ryan değil, entelektüel sinikliği, korkaklığı ve hümanist duyarlılığıyla öne
çıkan askeri birlik üyelerinden “Onbaşı Upham”dır. Upham, deyim
yerindeyse, müfrezenin en “zayıf” halkasıdır. Sahip olduğu bu kırılganlık,
müfrezenin başına türlü belalar açar, hümanizminin cezasını bir bütün olarak
müfreze çeker. Merhametli ve yardımseverdir, kendi durumunun en
trajikomik biçimiyle, o “barış yanlısı bir asker”dir. Sahip olduğu merhamet,
müfrezenin birkaç adamının hayatına mal olur. Filmin bir yerinde, yüksek bir
kuleye mevzilenmiş bir Alman keskin nişancısının hedefi olan iki çocuklu bir
Fransız ailesiyle karşılaşılır. Aile zor durumdadır ve anne-baba çocuklarını
oradan uzaklaştırmaları için Amerikan askerlerine yalvarırlar; birliğin
komutanı Yüzbaşı Miller’ın (Tom Hanks) tüm itirazlarına rağmen, başta
Onbaşı Upham olmak üzere, diğerleri çocukları yanlarına almayı ister, ama
sonuç tam bir faciadır; sonunda bir asker, keskin nişancının açtığı ateş sonucu
feci bir şekilde can verir. Yüzbaşı haklı çıkmıştır: Savaş ortamında insanca bir
zaafiyet göstermenin bedeli ağırdır! Böylelikle, filmin genel konsepti içinde
Upham’ın yaklaşım ve tavrı “lanetlenmiş” olur. İzleyicinin, alttan alta bu
ölümden Upham’ı sorumlu tutması beklenir. Sonrasındaki daha ölümcül bir
sahne ise, Upham’a karşı oluşturulmak istenen önyargının daha da
pekiştirilmesine aracı edilir. Bu, Onbaşı Upham’ın bir harabede Alman
askerlerinin kıstırdığı iki arkadaşına bir türlü cesareti toplayıp da yardım
edememesi hadisesidir. Arkadaşları tüm güçleriyle içeride düşmana karşı
direnirken, Upham, onların yardım çağrısına ve imdadına yetişemez.
İçeridekiler, cephanelerinin bittiğini, kendilerine acil olarak cephane yardımı
yetiştirmesini istediklerinde, Upham, korkudan merdivenlere yığılıp kalmıştır
bile. Böylelikle Upham kendi yüreksizliğinden kaynaklanan iki ölümden daha
sorumlu tutulacaktır. Bu aşamada Upham’ın kişiliğine ilişkin kurulmaya
çalışılan önyargı ifadesi şudur: O, bir asker olabilir, ancak, “erkek gibi”
dövüşecek güçten yoksundur. Üstelik Upham’ın talihsizliği bununla da
bitmez: sonunda kendi hatası sonucu arkadaşını öldürecek olan bir Alman
askerini kıskıvrak yakalar, ama eline fırsat geçtiği halde onu öldüremez.
103
Adamı salıverir ve elbette adam boş durmaz ve savaşın doğası gereği
Amerikalı askerleri öldürmeye devam eder. Upham’ın bu sonuncu
“ödlekliği”, başından beri güven vermeyen entelektüel kişiliğine ilişkin son
olumsuz yargıyı da tartışmasız biçimde somutlamış olur.
Tümüyle olumsuz bu entelektüel temsil örneğinde dikkatimizi çeken şey,
entelektüel kimliğin yaşadığımız çağın gereklerine uymadığıdır. O,
öldürmenin yasal olduğu savaş meydanında bile öldüremez, oysa bir şairin de
dediği gibi, “tarih ölülerle yürür.” Erkek egemen toplum, gücünün bir
göstergesi olarak her alanda iktidarını duyurmak ister. Ne var ki, bu açıdan da
filmde yine önyargılı bir temsil biçimi olarak, Onbaşı Upham’ın “iktidarsız”
biri olduğuna ilişkin belirgin imalar mevcuttur. Upham, fiziksel olarak zayıf
ve çelimsizdir, davranışlarının pek çoğunda “kadınsı” nitelikler sezilir. Nazik
ve kibardır; diğer askerler gibi yerli yersiz kaba küfürler savurmaz,
konuşmalarında argo üslup kullanmaz. Oysa genel kabul gören bir görüşe
göre, “sert askerler, erkekçe, sıkı küfürler ederler”. Cephede akşam
olduğunda, askerler karanlığın içinde dinlenmeye çekildiklerinde, birbirlerine
geçmişteki huzur dolu hayat hikâyelerini anlatırlar; çoğu, genellikle uzaktaki
eşini ve çocuklarını, nişanlısını yahut sevgilisini özler, birbirlerine
sevdiklerinin resimlerini gösterir, bu resimler üzerinde saatlerce hayal
kurarlar. Onbaşı Upham’ın, bu anlamda da, ne uzaklarda özlemini duyduğu
bir sevgilisi, ne de arkadaşlarına göstereceği resimleri vardır, v.s. Nasıl ki,
Yüzbaşı Miller, özel hayatının gizliliğiyle, film boyunca tüm birlik askerleri
için tam bir bilmece olarak kalırsa, Onbaşı Upham da, erkekliği üzerinde
toplanan gizli bir kuşkunun gölgesi altında bilinmedik birisi olarak kalır. Bu
durum, açıkça dile dökülmese bile, gizli bir genel kabul olarak, kimi
yaklaşımlarla izleyiciye hissettirilir.
Er Ryan’ı Kurtarmak filminin entelektüel portresi, izleyicinin gözünde
yırtıcı “şahin” tavra karşılık korkaklık ve sinikliğin utanç verici abidesini
diker. Upham’ın entelektüel kişiliğinin kurucu öğeleri, evrensel değerleri
içselleştirmiş, kolektif bir vizyonla donanmıştır; bu nedenledir ki, aynı
entelektüel kimlik, “vatan”, “millet”, “şan”, “zafer”, “vatan uğruna kendini
feda etmek” gibi milliyetçi / şövenist erdemlerin, daha kuşatıcı evrensel ve
hümanist değerler içinde eridiği bir çerçeve sunar. Upham’ı, tümüyle
hümanist ve barışçı olduğu yerde “yıkıcı” kılan da budur; o, deyim
yerindeyse, her türlü düşünsel toptancılığın dinamit kuyusudur. Ulusal
çıkarların –ki Amerika’nın durumunda, çoğu savaşla, sömürüyle, zorla ve
yağmayla sağlanır- koşulsuzca hizmetinde olan biri değildir o; bu anlamda
104
Hüseyin Köse
Upham’ın “güvercinliğini”, filmin merkezinde yer alan Er Ryan’ın
“yırtıcılığı” dengeler. Bu sonuncusu, ölümün kıyısında soluklanırken bile,
kendisini fazlasıyla yapay ve eprimiş ezeli “Amerikan Rüyası” fantazmasına
kaptırmakta bir sakınca görmez; Ryan’ın bedelsiz yiğitlik gösterisi, “vatanına
borcunu kötü biçimde ödeyen” Upham’ın ödlekliğiyle lanetlenmiş entelektüel
dünyayı daha belirgin kılmak için kullanılır: Upham ve barıştan söz eden
“hippi kılıklı entelektüeller” vatan toprağına serpilmiş “kötü” tohumlardır!
Amerika’nın çıkarlarına ve Sam Amca’nın bağışlayıcılığına sırtlarını dönmüş
kimselerdir. Ya da çok alışıldık bir klişe biçiminde söylersek, katıksız “vatan
hainleri”dirler. Aynı şövenist zihniyet daha da ileri giderek şöyle düşünür:
Amerika’nın başına gelmiş tüm felaketler, bir zamanlar 68’ Öğrenci
Olayları’nın resmi sloganı haline gelmiş olan “savaşma seviş!” düsturudur.
Görüldüğü üzere, toplumsal şövenist baskının, her koşula uyarlanabilen
stigmatik (damgacı, dışlayıcı) tutumu geçerli kılabilmek için gereksindiği
nedenlerin sonu yoktur. Upham, “öldürme özürlü” birisi olarak, müfrezedeki
diğer askerlerin alet edevatlarını taşır, apaçık bir hizmetkâr, ayakçıdır o,
filmin pek çok yerinde bir asker yüksek sesle bağırarak onu yanına
çağırdığında, izleyeni rahatsız edici düzeyde, zalimce bir itaat beklentisinin
denetimi altındadır. Bu görüntünün okuması, filmde Upham’ın kimliğinde
temsil edilen “entelektüel”in toplum içinde henüz erginleşememiş, çekip
çevrilmeye, güdülmeye gereksinmesi olan, yetersiz bir birey olduğu yollu
gizli bir telkini dayatır. Upham’ın, pek çok karede göze çarpan elinde tuttuğu
tüfeğin tedirginliği ve şaşkınlığı içinde sunduğu olumsuz görüntünün film
dilindeki “yeğlenen” okuması ise şudur: Elinin hamuruyla -Upham’ın
durumunda, buna “kalemiyle” demek daha doğru- “erkek” işine karışan bir
efemine-asker!
Upham karakterinin “uysallığı” üzerinden üretilmeye çalışılan
koşullamalardan biri de, savaşın içerdiği vahşet ve acımasız şiddetin
hafifletilmesi ve yumuşatılması olabilir. Şöyle ki: İzleyici, insanların
(Amerika’nın) niçin savaştığından çok, yer yer “iyi” ve “vicdan sahibi”
Amerikalıların kendi içlerinde verdikleri sinir savaşına ve zaman zaman da
askerlerin zor koşullarda durumun vahametini bir nebze olsun azaltmalarına
yardımcı olacak birine (Upham) yönetilen alaycı ve eğlenceli tavırlara
odaklanır. Bu anlamda denebilir ki, Upham’a yönelik alaycılık, bir ölçüde
savaşın kıyıcılığına karşı “paravana etkisi” işlevi görür. Ama bu her
halükarda, Er Ryan’ı Kurtarmak filminin asal ekseninde görünür kılınmaya
çalışılan bakış açısı şudur: Amerika, kendi çıkarları için savaşarak ölmeyi
105
göze almış yurttaşlarını dahi, şayet bir parça özgür çağrışımla
düşünebiliyorlarsa, kendinden biri olarak görmez. Çünkü sadece gözünü
kırpmadan “vatan uğruna ölmeyi” göze almak yetmez; aynı zamanda en
küçük bir tereddüde yer bırakmaksızın, düşünmeden ölmeyi göze almak
gerekir.
SONUÇ
Sonuç olarak, yukarıda tek tek çözümlemeye çalıştığımız filmler –ki
hemen hepsi, son on yıllık tarihsel bir dönemin ürünüdür- özellikle
entelektüellere dair kültürel / siyasal / toplumsal temsil açısından belli bir
dönemi örneklemektedir. Yine bu filmlerin hemen hepsi, tüm dünya ile
birlikte, ülkemizde de sinema salonlarında gösterim olanağı bulmuş ve pek
çok sinema izleyicisi tarafından büyük bir ilgiyle izlenmiştir. Hannibal’ın
önceli Kuzuların Sessizliği ile Er Ryan’ı Kurtarmak adlı filmler özellikle
gösterildikleri dönemlerde gişe rekorları kırmış filmlerdir. İkinci olarak, bu
filmler dolayımıyla, bir başka noktaya daha dikkat çekmemiz gerekmektedir:
Hollywood’un film kategorileri temelinde entelektüel kimlikleri temsili
konusunun zaman içinde geçirdiği dönüşümler. Bu açıdan, dikkat çekici bir
noktanın; özellikle korku-gerilim türü filmlerde temsil edilen entelektüel
karakterlere ilişkin bazı özelliklerin altı çizilebilir. Sözgelimi, 60’lı ve 70’li
yıllarda Hollywood’un “kızıllar”a ve içsel tehditlere karşı dışavurumunu
yansıtan bazı korku filmleri -örneğin Rosemary’nin Bebeği-Rosemary’s Baby,
1968; Şeytan, 1973; Kehanet-The Omen, 1976; v.b. filmler- ABD
hükümetinin Soğuk Savaş stratejisinin bir yansıması olarak entelektüelleri
genellikle “gizli güçler”in hizmetindeki casuslar, iblisler ya da “kızıllar”
olarak resmederken; 80’li ve 90’lı yıllarda aynı kategorideki filmlerin temsil
ettiği entelektüel tipinin ifade ettiği anlamlar da genel olarak değişmemekle
birlikte, daha da radikalleşmiştir. 60’lı yıllar Hollywood’unun entelektüel
kimliği temsilinin bir başka boyutu, savaş karşıtı öğrencileri düzen karşıtı
entelektüeller olarak Üçüncü Dünya’nın bozguncu devrimci hareketleriyle
eşleştirerek lanetlemesi olmuştur. Bu öğrenci hareketlerinin önemli
hedeflerinden birinin de, ekonomik olarak Üçüncü Dünya’nın, başta Amerika
olmak üzere, Batılı ülkeler tarafından sömürülmesine karşı yükseltilen
itirazlar olduğu düşünülürse, çarkını işletmek için hemen hemen aynı sömürge
kaynaklarından beslenmek zorunda olan Hollywood sinema sektörünün
geliştirdiği “entelektüel” söyleminin de, aynı ekonomik belirleyiciliğin
106
Hüseyin Köse
yarattığı itkiyle hareket ettiği söylenebilir. Bu dönemin en tipik filmlerinden
biri, savaş yanlısı yetişkinlere karşı gençlerin entelektüel ve ideal bazı
taleplerde bulunmasını statükocu bir bakış açısından ele alan Wild in the
Street (1968) adlı filmdir. 70’li yılların sonuna doğru ise, Kellner ve Ryan’ın
da belirttikleri üzere, genel olarak Hollywood filmlerinde sunulan geleneksel
temsil göreneklerinden olan kapitalizm, ataerkillik ve bireycilik gibi temaların
sağ ve yeni muhafazakâr nitelikli bir kültürel sisteme yaptığı katkılarla birlikte
düşünülmesi gerekir (1997: 17). Doğaldır ki bu dönemde Hollywood
sinemasının, genel olarak, bu tür değerlerin karşısında yer alan entelektüel
kişilikleri de yine aynı bakış açısından olumsuzca betimlediği görülmektedir.
Örneğin Don Siegel’in 1971 yapımı Kirli Harry (Dirty Harry) adlı filminde,
Harry’nin peşine düştüğü “efemine” katil Scorpio, yakasındaki barış
sembolleri, kendisini alt kültür gruplarına ait kılan uzun saçları ve daha başka
özgün ve aykırı kültürel göstergeleriyle, tam olarak, bu tür temsil
göreneklerinin karşısında yer almaktadır (Kellner ve Ryan, 1997: 80). 80’li
yıllara gelindiğinde ise, Hollywood’un entelektüele karşı bakış açısı temelde
değişmemekle birlikte, temsil edilen entelektüel figürü üzerinden Amerikan
ırkçılığının bir uzantısı olarak başka bir şeyin; yeni muhafazakâr ve militer
değerlerin ön plana çıktığı görülmektedir. Özellikle Amerika’nın kendi
kapitalist kültürel sistemini ihraç etmeye çalıştığı Güney Afrika, El Salvador,
Angola, Etiyopya ve Mozambik gibi ülkelerin gitgide Amerika’nın denetimi
dışına çıkmaya başlayarak sosyalizme doğru yönelmeleri, ABD dış
politikasında oluşan üst düzey bir tehdit algılamasıyla yeni bir militarist
dalgayı da beraberinde getirmiştir. Bu açıdan, dönemin en cesur komünizm
karşıtı filminin, John Milius’un Kızıl Şafak (Red Dawn, 1984) adlı filmi
olması şaşırtıcı değildir (Ryan ve Kellner, 1997: 329). Özetle, bu yılların
Hollywood filmlerinde resmedilen entelektüel figürünün, genel hatlarıyla,
Soğuk Savaş döneminin yarattığı tehlikelere bağlı olarak geliştirilen “kadim
bir düşman” olarak formüle edildiği söylenebilir. Çalışmada çözümlemeye
çalıştığımız Er Ryan’ı Kurtarmak adlı filmdeki entelektüel karakter Onbaşı
Upham’ı ise, sonradan Vietnam yenilgisi sonrası ortaya çıkacak ve gitgide
günümüzde Irak Savaşı ile birlikte daha da kökleşecek olan bir sendromun –
daha çok ekonomik anlamda, koyduğundan fazlasını kazanamamanın yol
açtığı bir sendromdur bu gerçekte- ve yeni militer kahramanlık kültünün
içerden yıkılmasının yarattığı bir rahatsızlık olarak okumak mümkündür.
Çalışmada yer verdiğimiz Hannibal ve diğer filmler de, temsil ettikleri
107
entelektüel karakterler-kötülük bağlamında, büyük ölçüde yine aynı temsil
göreneklerinin izini taşımaktadır.
Tüm bu veriler ışığında, diyebiliriz ki, belki de önemli olan, kötülük
problemi-entelektüel ilişkisinin estetik düzlemde ilişkilendirilerek yanlış bir
entelektüel temsilini “alenileştirmek” değildir; asıl anlaşılması gereken, bizzat
bu estetikleştirme sürecinin toplumsal dünyaya ilişkin ne tür bir makro
algılama sürecini dayattığıdır izleyiciye, medya metni “okuyucularına”. Bu
açıdan düşünüldüğünde, “estetize etme”, ne Lecter’ın, ne de Doe ve benzeri
diğer seri katil tiplemelerinin davranışlarına eşlik eden bir süreç değildir; yine
böyle olduğu içindir ki, suçun ya da şiddetin kendisi, bireysel bir psikoloji
sorununa indirgenemez. Özellikle “anaakım” medya retoriğinin kayıtsız
şartsız formüle etmeye çalıştığı medya-suç-şiddet ilişkisinin temelini
oluşturan kişiselleştirilmiş ve dramatize edilmiş suç ve şiddet biçimlerinde bu
“çarpıtılmış” bağlamından saptırılmış şiddet sunumu örneklerini bolca
görmekteyiz. Bu araştırmada, vurgulamaya çalışılan suçun ve şiddetin
“entelektüel” kişilikler üzerinden psikolojik çerçevede estetize edilmesi
durumunun şiddete ve kötülüğe ilişkin daha makro toplumsal ve siyasal
yapıların bir ürünü ya da yansıması olduğu yönündedir. Deyim yerindeyse,
Hollywood, insanal ve toplumsal patolojiye ilişkin her materyali, kitle
kültürünün geniş düzeyde maddi bir tahvile çevrilme yeri olan “pazar
ekonomisinin” türdeşleştirilmiş (homojenleştirilmiş), anonimleştirilmiş ve
standartlaştırılmış müşterilerine uyarlamak suretiyle ve söz konusu patolojiyi
toplumsal, tarihsel, siyasal ve/veya kültürel bağlamından kopararak
(hipostazlaştırarak) basit bir semptoma indirgemeye çalışır. Bu gerçeği göz
önünde tuttuğumuzda, bir Lecter’ın ya da bir Doe’nun insanlara ve topluma
yönelttiği şiddetin nedenlerini ve sonuçlarını ya da aynı şekilde, Upham’un
kişiliğine ve davranışlarına karşı yöneltilen şövenist tutum ve tavırların
ideolojik arka planını daha sağlıklı bir şekilde değerlendirebiliriz. Tüm bu
düşüncelerin ışığında denebilir ki, Hollywood, ideolojik söylemi eğlenceye ya da en ciddi göründüğü yerde “sanata”- kodlayan bir sektör olarak, aynı
zamanda eğlencenin ve eğlence yoluyla izleyicilerin boş zamanlarının içerdiği
düşünsel enerjilerinin sömürülmesinin de estetik düzlemde sönümlendirildiği
bir gerçekliği barındırır. Bu mantığın sinemasal dildeki karşılığı, izleyici
beğenisine yönelik katartik etkinin, bilinçli olarak, “kitlesel rahatlamanın
yalancı yemi”ne dönüştürülmesidir. Yine bu açıdan düşünüldüğünde, yamyam
Lecter’ın kötücül eylemini sadece “insana özgü hayvani bir içgüdüye”
endeksleyerek açıklamaya çalışmak ya da sadece bu şekilde lanse etmek de,
108
Hüseyin Köse
bu tür bireysel psikolojilerin, kendisini ortaya çıkaran toplumsal, ahlaksal ve
kültürel sistemdeki –Lecter’ın durumunda, akademik alandaki ve akademik
kimlikteki- kokuşmuşlukla olan ilgisini gizlemeye çalışmaktır. Bu anlamda,
Lecter ve benzeri karakterlerin kendilerine özgü egoizmleri ve bireysel
saldırganlıklarının estetize edilerek temsili ve böyle bir temsil biçimi
üzerinden izleyicilerin alılmamasına sunulması da, yabancılaşmış ve atomize
olmuş toplumların “yalnız, ama özgür” bireyler yaratmayı vaaz eden neoliberal politikalarının toplumsal yaşamdaki tüm yırtıcılığını ve yıkıcı etkilerini
–bireysel kazanç hırsının, bencilce haz arayışının, maddi zenginlikler için
acımasız rekabetin, sevginin çıkara dayalı olarak maddileştirilmesinin,
toplumsal / kolektif dokuya, bütünleşme ve dayanışma biçimlerine verdiği
zararlar, v.s.- perdelemeye dönüktür. Öte yandan, son dönem Hollywood
filmlerinde, aynı bakış açısının doğal bir sonucu olarak, temsil edilen
entelektüel kişiliklerin, en başta da Hollywood’un baskın temsil
görenekleriyle uyumlu kişiler oldukları söylenebilir. Buna göre, entelektüel
kişilik, hemen her zaman, kendisine yakıştırılan kötücül doğa yüzünden,
kurulu simgesel düzenin Öteki’sidir. Bu bağlamda, denebilir ki, yukarıda tek
tek analiz etmeye çalıştığımız filmler, entelektüelin sürgün yeridir.
Entelektüel, sahip olduğu tüm iyi niyeti ve insancıllığıyla, Hollywood’un
egemen ideolojik söylemi tarafından ters yüz edilmiştir. Deyim yerindeyse,
“içi dışına çıkarılan” entelektüelin karmaşık doğası da, bu sorunlu temsil tarzı
çerçevesinde, katıksızca kötülüğe dönüşmüştür. Daha önce de söylediğimiz
gibi, Hollywood sinemasının, günümüz entelektüeline ve genel olarak da
entelektüel dünyaya karşı geliştirdiği sorunlu bakış açısının varlığı, ele
aldığımız film örneklerinin ilk üçünde –izleyiciye özdeşleşme kolaylığı
sağlamak için- “karizmatik seri katil” figüründe; sonuncusunda ise, artık
çağımızın gereklerine ayak uyduramayan, zayıf ve savunduğu ilke ve değerler
liberal-kapitalist çağda çoktan “değerden düşmüş” olan bir demode kimlik ve
duyarlıkta cisimleşmektedir. Özellikle bu sonuncu temsil biçiminde, “yaşamın
güçlüler ile güçsüzler arasında sürekli bir savaş hali” olduğunu vaaz eden
eden klasik sosyal Darwinci yaklaşım oldukça belirgindir. Tüm bu örneklerde,
Hollywood sinemasının entelektüele dönük bu sorunlu ve nefretengiz bakış
açısının, kötülük düşüncesini, entelektüel kişilikler üzerinden “estetize edilmiş
bir kötülük” biçiminde yeniden üreterek meşrulaştırması durumu söz
konusudur. Sıradan ve silik katilleri, entelektüel bir arka plana sahip
katillerden ayıran başlıca özellik, ikincilerin “tutkuyla cinayet işlemeleri” ve
dahası, bunu son derece sofistike nedenlere dayandırarak gerekçelendirme
109
konusundaki becerileridir. Bu sunum tarzının içerdiği manipülasyon süreci
derin bilinçaltı etkilere sahiptir. Buna göre, izleyici ekranda gördüğü
karizmatik seri katillerle çabucak özdeşleşmekte bir sakınca görmez, çünkü
onların kötülüğü inşa etme biçimi, zekâ kıvılcımlarıyla dolu, zarif ve
hayranlık uyandırıcı yöntemleri açığa vurur. Bu gizli etki, film izleme
deneyimini belli bir farkındalık düzeyine sahip olmaksızın yaşayan izleyiciler
için oldukça tehlikeli bir özdeşleşme sürecini açığa vurması bakımından son
derece önemlidir. Bu nedenle, söz konusu önyargılı sunum biçimlerine karşı
hazırlıklı olmak, her şeyden önce, bu gizli koşullandırma süreçlerine karşı
bilinçli olmayı gerektirmektedir.
KAYNAKÇA
Artaud, A. (2006). Vahşet Tiyatrosu I: İkinci Manifesto, http://www.halksahnesi.org/
yazilar/vahset_tiyatrosu/vahset_tiyatrosu.htm, 2 Eylül 2006’da indirildi.
Bataille, G. (1997). Edebiyat ve Kötülük, çev. Ayşegül Sönmezay, İstanbul: Ayrıntı
Yayınları.
Baudrillard, J. (2005). Şeytana Satılan Ruh Ya Da Kötülüğün Egemenliği, çev. Oğuz
Adanır, Ankara: Doğu-Batı Yayınları.
Blanc, H.F. (1993). Yırtıcıların Alacakaranlıkta Savaşı, çev: Halil Gökhan, İstanbul:
Can Yayınları.
Besnier, J.M. (1996). İmkânsızın Politikası-İsyanla Bağlanma Arasında Entelektüel,
çev: Işın Gürbüz, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Calla, C. (2006). « Günter Grass: l’aveau qui fait mal », Le Figaro, 17 Ağustos 2006.
Çubuklu, Y. (1998). Edebiyat ve Kötülük, Virgül, 4, 45–46.
Gans, H. J. (2005). Popüler Kültür ve Yüksek Kültür, çev: Emine Onaran İncirlioğlu,
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Genet, J. (1994). Açık Düşman, çev: Sosi Dolanoğlu, İstanbul: Metis Yayınları.
Kahraman, H. B. (2005). Cinsellik Görsellik Pornografi, İstanbul: Agora Kitaplığı.
Kahraman, H. B. (2006). “Modern Şiir, Moderniteye Başkaldırının Ta Kendisidir”,
Yasakmeyve, 20, 94–101.
Keskin, F. (2004). Kötülük Toplumu ve Biçimin Muhalefeti: Ece Ayhan Şiirini
Okumak İçin Kavramsal Bir Arkaplan Taslağı, http://www.ykykultur.com.tr/
cogito/38/sonsayi.html adresinden 20 Temmuz 2006’da indirildi.
Köse, H. (2006). İletişim Sosyolojisi Temel Kavramlar Antolojisi, İstanbul: Yirmi
Dört Yayınları.
Larrieu, A.C. (2006). Une approche chrétienne du Mal, http:// www.polytechnique.fr,
30 Temmuz 2006’da indirildi.
Lévy, B.H. (2002). Entelektüellerin Övgüsü, çev: Halil Gökhan, İstanbul: Gendaş
Yayınları.
110
Hüseyin Köse
Margantin, L. (2006). L’intellectuel et son ombre. http://www.larevuedesressources.
org, 9 Eylül 2006’da indirildi.
Miller, A. (1995). Cadı Kazanı (Seçilmiş Oyunlar I) içinde, çev. Sabahattin
Eyuboğlu-Vedat Günyol, İstanbul. Adam Yayınları.
Morton, A. (2005). Kötülük Üzerine, çev. Zeynep Okan, İstanbul: Güncel Yayıncılık.
Neimann, S. (2006). Modern Düşüncede Kötülük, çev: Ayhan Sargüney, İstanbul:
Ayrıntı Yayınları.
Öğüt, H. (2005). Kötülük Çiçeği: Patricia Highsmith, Varlık, 1178, 76–80.
Robins, K.(1999). İmaj, çev: Nurçay Türkoğlu, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Ryan M. ve Kellner, D. (1997). Politik Kamera, çev: Elif Özsayar, İstanbul: Ayrıntı
Yayınları.
Said, E. (1995). Entelektüel, çev: Tuncay Birkan, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Seesslen, G., Barg, W.C., Plöger, T., Fischer, R., Körte, P. (2002). Şiddetin Mitolojisi,
çev ve der: Veysel Atayman, İstanbul: Donkişot Yayınları.
Werner, C. (2000). Kötülük Problemi, çev. Sedat Umran, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
Zizek, S. (2002). Kırılgan Temas, çev: Tuncay Birkan, İstanbul: Metis Yayınları.
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.111-128
Makale
Demokrat Parti’nin halkla
ilişkileri üzerine bir inceleme
Esra Keloğlu-İşler 1
Öz: Bu makale Türkiye’de siyasal halkla ilişkilerin gelişmesinde önemli başlangıçları
beraberinde getiren Demokrat Parti dönemini incelemek için tasarlandı. İncelenen
konuda toplanan veriler ve bilgiler niteliksel analizle değerlendirildi. Değerlendirme
sonuçlarına göre, DP Türkiye’de siyasal halkla ilişkilerde günümüze kadar uzanan
ciddi başlangıçların mimarı olmuştur. Bu başlangıçlar arasında kampanya düzenleme,
medya ilişkileri, dinin siyasetin merkezine çekilmesi, afişlerden el ilanlarına kadar
çeşitlenen iletişim araçlarının kullanılması, cemaat toplantıları, halkla yüzyüze
iletişim bulunmaktadır.
Anahtar kelimeler: Siyasal halkla ilişkiler, DP halkla ilişkileri, DP medya ilişkileri,
Muhalefetle ilişkiler, DP seçim kampanyaları
A study on the public relations of Democratic Party
Abstract: This article was desiged to study the DP era that brought along important
beginnings in the development of political public relations in Turkey. The data and
information about the subject of the study were evaluated by means of qualitative
analysis. Analysis indicated that DP had been important architect of serious
developments in the public relations that cultivated the nature of current political
public relations. There are campaigning, media relations, positioning religion at the
center of politics, public meetings, using communications media ranging from posters
to handouts and face to face communications with people among these developments.
Keywords: Political public relations, DP public relations, DP media relations, DP
election campaigns.
1
Dr. Esra Keloğlu-İşler. [email protected]
112
GİRİŞ
Halkla ilişkilerin, oluşması ve gelişmesi, dünyada olduğu gibi Türkiye’de
de, ülke içindeki ve uluslararası alandaki ekonomik ve siyasal yapılarla
tarihsel paralellik göstererek biçimlenmiştir. Bunların yanı sıra, ekonomik
çıkarları destekleyen yönetsel güç elde etme ve sürdürme amaçlı stratejilerin
çizilmesinde, taktikler kullanılarak kontrol mekanizmaları geliştirmekte halkla
ilişkilere etkin rol düşmektedir. Siyasal partiler, devlet kurumları ve sivil
toplum örgütleri günlük etkinliklerinde gerektiğinde profesyonel yardım
alarak halkla ilişkiler uygulamaktadırlar. Siyasal halkla ilişkiler kurumsal
olandan bilinçli olarak ayrılmıştır. Amerikan türü siyaset anlayışının sadece
siyasal süreçlere ve bu süreçlerin de seçim süreçlerine indirgenmesi
nedeniyle, kurumsal halkla ilişkiler, siyasal iletişim ve siyasal halkla ilişkiler
dışında tutulmuştur.
Halkla ilişkiler tarihi ve gelişmesiyle ilgili olarak hem siyasal partiler,
hem kurumlar hem de şirketler bağlamında dünyada ve Türkiye’de son derece
fazla sayıda araştırma bulmak mümkündür. Türkiye’de ise yapılan
araştırmalarda, niteliksel ve tarihsel değerlendirmeler son derece sayılıdır,
buna karşılık şirketlerin sorunlarına yönelik ve onların etki/başarı elde
etmelerine odaklanan yönetimsel araştırma karakterini taşıyan araştırmalar
çok fazladır. Dolayısıyla, Türkiye’de, halkla ilişkilerin yapısal doğasını
tarihsel bağlamda irdeleyen veya siyasal halkla ilişkileri, biliş yönetimi
bazında ele alıp inceleyen bilimsel karaktere sahip araştırma bulmak bir hayli
zordur. Aynı zamanda, hem üniversiteler hem de özel şirketler tarafından
seçimlerle ilgili olarak yapılan kamuoyu araştırmaları niceliksel olarak son
derece fazla olmasına rağmen bu araştırmaların akademik veya bilimsel
değeri çok şüphelidir. Tüm bu durum, şirket, kurum ve siyasal parti halkla
ilişkilerinin, bilimsel geçerliliğe ve güvenirliğe sahip araştırma tasarımlarıyla
incelenmesi gereksinimini doğurmaktadır. Özellikle Türkiye’de siyasal halkla
ilişkilerin, ikna ve etki gibi modası geçmiş ve basit bir anlayışın ötesine
geçerek tüm yönleriyle ciddiyetle ele alınması, incelenmesi gerekmektedir.
Halkla ilişkilerin klasik ve ana akım algılanışına bir alternatif olarak
Erdoğan'ın yapıtı (2006) örnek verilebilir. Asya’daki ilk Türk kavimlerinden,
Osmanlılara ve oradan da Türkiye Cumhuriyetine uzanan uzun bir tarihsel
çerçeve içinde halkla ilişkiler Türkiye’deki akademik gelenekte alışılmamış
biçimde sunulmuştur ve bu sunumla araştırılması gereken birçok soruyu da
öne çıkarmıştır. Bu makale yukarıda tartışılan gereklilik ve araştırma
Demokrat Parti’nin halkla ilişkileri
113
gereksiniminden hareket ederek, Türk siyasal tarihinde önemli bir başlangıç
yapmış olan Demokrat Parti (DP) dönemindeki halkla ilişkilerin karakterini
incelemek için hazırlandı. DP’nin siyasal iktidarı elde etme ve tutma
mücadelesinde partinin halkla ilişkiler faaliyetlerinin karakteri belirlendi.
Makalede incelenen dönem, DP’nin halkla ilişkiler stratejilerini yoğun bir
şekilde kullanmaya başladığı iktidara gelmesinden başlayarak 1960’da ihtilal
ile iktidarı kaybedene kadar olan dönemdir. Bu makalenin amacı siyasal
halkla ilişkiler alanındaki ciddi eksiklikleri giderme çabalarına katkıda
bulunmaktır.
Bu makalenin kuramsal gerekçesine göre, Türkiye’de siyasal ve ekonomik
kültürü (neyin nasıl yapıldığının ve yapılmadığının) günümüzdeki biçimde
ortaya çıkaran nedenlerin oluşması ve yayılmaya başlaması, çok partiye
geçişle ve DP dönemiyle başlamıştır. Bu oluşumun halkla ilişkiler yanının
incelenmesi akademik bir gerekliliktir. Tek partiden çok partiye geçiş, bütün
toplumu ilgilendiren siyasal, ekonomik ve sosyolojik boyutları olan bir
dönemdir. Bu makalede DP’nin halkla ilişkileri idealist ana akım
yaklaşımlarında olduğu gibi yönetim fonksiyonu, aracı yapı, etkili iletişim
stratejisi içinde ele alınmadı. Bunun yerine DP'nin çeşitli kesimlerle ilişkisi ve
herkesi kapsayan bir üst küme olarak seçmen halk ile kurduğu ilişkileri
tarihsel olarak incelendi.
YÖNTEM
Türkiye Cumhuriyetinin tarihinde belli bir dönemi alıp o dönemle ilgili
olarak girişte belirlenen halkla ilişkiler faaliyetlerinin doğasını belirleyen ve
irdeleyen bu makale, niteliksel tarihsel tasarım karakterini taşımaktadır.
DP’nin iktidar dönemindeki halkla ilişkilerinin incelenmesinde, önce
iktidar yıllarının ilişkin genel tarihsel bir değerlendirme yapıldı. Daha sonra
siyasal rakibi CHP'nin artık muhalefete düşmesiyle gelen egemenlik ve güç
ilişkilerindeki değişiklik bağlamında ilişkileri incelendi. Ardından parti içi
muhalefeti ve bu çatışmalara çözüm olarak kullandığı iletişim stratejileri
araştırıldı. Halkla ilişkiler taktikleri genel olarak mitingler, halkla doğrudan
buluşmalar, liderlik, muhalefete karşı yürütülen faaliyetler, afişler, gazete
ilanları, el ilanları, reklamlar, fon toplama, söylem, propaganda taktikleri
başlıkları altında değerlendirildi. Ardından, seçmene yönelik halkla ilişkilerini
nasıl inşa ettiği ve sürdürdüğü incelendi.
114
Makalenin ele aldığı yukarıda belirtilen konularla ilgili bilgileri toplamak
ve değerlendirmek için bu tarihi dönemle ilgili yazılmış akademik kaynaklar
(kitap, dergi, makaleler, hatıralar, biyografiler) kullanıldı. Bu kaynakların yanı
sıra, o dönemin güncel olaylarını anlatan, siyasal ilişkiler ve iletişim
stratejileri hakkında bilgilerin elde edilebileceği günlük gazeteler veri kaynağı
olarak tarandı. O dönemin basınında yer alan pek çok gazete içinden en
önemli üç tanesi seçildi: Ulus, Zafer ve Vatan. Bu gazetelerde yer almayan
bazı haberler için diğer gazetelerden faydalanıldı. Bunun dışında, TBMM
Kütüphanesi ve mikrofilm arşivi, Milli Kütüphane ve TTK Kütüphanesinden
yararlanıldı.
Çok Partili döneme gelindiğinde, Atatürk’ün tüm çabalarına rağmen
Cumhuriyete taşınan, fakat kendini egemen kılma ve sürdürme koşulunu
ancak İkinci Dünya Savaşından sonra bulan bir siyasal ilişki kültürü vardı. Bu
kültür seçimden sonra tüm çıplaklığıyla kendini göstermeye başladı: DP
muhalefet döneminde anti-demokratik yasaların kaldırılması ve devlet
başkanlığı ile yönetimin yansızlığının sağlanmasını şiddetle savunmuştu.
İktidara geldiğinde genel af ilan etti ve kısa zamanda yaptıklarıyla geçersiz
hale getireceği liberal bir basın yasası çıkarttı; anti demokratik faaliyetlerini
artırdı; siyasal liberalleşme karşıtı bir tutum aldı; Ceza Kanunu’nun baskıcı
hükümleri daha da ağırlaştırıldı. Mayıs 1951’de, çıkarılan bir kararname ile
resmi ilânları dağıtma yetkisi hükümete verilerek basın özgürlüğüne çok ciddi
bir kısıtlama getirdi: Hükümeti ve DP’yi eleştiren basın ilansız, dolayısıyla
finanssız bırakılarak zor durma düşürüldü. 1953’de çıkarılan “zoralım yasası”
ile CHP’nin tüm serveti hazineye devredildi (Eroğul, 1998). DP, günümüzde
Refah partisi, Adalet ve Kalkınma Partisi, Fazilet Partisi gibi partilerin
oluşması ve güçlenmesine en büyük neden olan dinin siyasal amaçlarla
kullanımını başlattı. Önceleri radyodan muhalefetin de yararlanmasının
demokrasinin gereği olduğunu, radyonun şu ya da bu partinin yayın organı
olmadığını, ancak Türk milletinin hizmetinde olduğunu öne süren DP, iktidara
geldiğinde radyoyu kendi yayın organı yaptı. Haberlerde DP tarafından
kurulan Vatan cephesine geçen vatandaşların gönderdikleri ileri sürülen isim
listeleri okunuyordu. Radyo’nun Meclis Saati adıyla yayımlanan ve meclis
müzakerelerine yer veren programlarında da muhalefet sözcülerinin sözleri
hiç aktarılmıyordu ya da anlamı çarpıtılarak veriliyordu.
115
Demokrat Parti halkla ilişkilerinin genel yapısı
DP'nin iktidarıyla birlikte halkla ilişkilerinde belli değişiklikler olmuştur.
Muhalefetteyken yandaşı olan din adamları, il ve ilçe müteşebbis
heyetlerindeki partililer tarafından sunumu yapılan "özgürlük" ideali vicdan
hürriyeti olarak tanımlanarak dine saygılı olmaktan geçen bir demokratlık
doğdu, buna uygun icraatlar hemen uygulamaya başlandı. Bununla birlikte
muhalefetteyken yakın ve olumlu ilişki kurduğu kimi basın kuruluşlarının
desteğini kaybetmeye başladı. Bu nedenle de muhalefetteyken etkin olarak
yararlanamadığı radyoya yöneldi.
Mitingler
DP kuruluşundan itibaren halkla doğrudan ilişki kurduğu mitinglere ayrı
bir önem verdi. Bu mitingler parti kurucularının liderlerin hep beraber
katıldığı önemli bir halkla ilişkiler aracı olarak iş gören etkinliklerdi. Mitingin
yapılacağı tarihten önce duyurular yapılarak halk, mitinge davet edilmekteydi.
DP iktidara geldikten sonra da sık sık mitingler düzenlemeye devam etti.
Fakat bu sefer bir fark vardı. İktidar dönemi mitinglerinde, icraatların halka
anlatılması, kalkınma, sağlık ve eğitim konuları ağırlıklı olarak ele alınmıştır.
DP'nin mitingleri, seçim kampanyalarındaki mitingler ve gezilerde,
açılışlarda, törenlerde yapılan mitingler olarak ikiye ayrılarak incelenebilir.
Seçim kampanyalarındaki mitinglerde DP'nin seçmenin oyuna yönelik kendi
halkla ilişkilerini yapmak ve oyu elde etmek için halkın rızasını isteme
durumu söz konusudur. Oysa gezi, açılış ve tören gibi rutin etkinliklerde
yapılan siyasal halkla ilişkiler, seçmen oyunun doğru yere gittiğine ikna
edecek bir demokrat bizlik sunumu içermektedir. DP ''kayıtsız şartsız millet
hakimiyeti'‘ düsturuna göre yaptıkları her iyi şeyi halkın desteğine
dayandırarak, seçmenle muhalefette iken başlattıkları ilişkiyi iktidara gelince
sağlamlaştırarak tutmuşlardır. Sadece muhalefette veya seçim kampanyaları
sırasında değil, iktidara geldikten sonra da aralıksız olarak bütün Türkiye'yi
gezerek halkla buluşmaları, DP'nin halkla ilişkilerinde planlı ve sürekli bir
etkinlik olduğu için istenilen sonuçları vermiştir. Hatta ülkenin siyasal ve
ekonomik sorunlarından bunalan liderler, kimi zamanlar kendilerini iyi
hissetmek için halkla buluşmuşlardır.
Halkla doğrudan buluşmalar
DP'nin başarıyla uyguladığı mitinglerle eş zamanlı giden bir taktiktir. Bu
doğrudan buluşmalar mitinglere giderken yol üzerindeki köy kahvelerine
uğrayıp halkla "hasbihal" etmekten, grup toplantıları düzenlemeye,
116
konaklamak için köylülerin evlerinin seçilmesinden, açılış törenlerine kadar
çeşitlenmektedir. Halkla doğrudan buluşmalar, gazete haberlerinden tanınan
liderleri, sıradan birer insan olarak halkın karşısına getirmektedir. İnsanlarla el
sıkışan, köy kahvesinde çay yudumlayan, memleketin gidişatı hakkında
laflayan, hatta misafirliğe kalan kurucuların halkla ilişkilerini mitinglerdeki
buluşmalardan daha bireysel hale getirmiştir. Bu buluşmalarla kamuoyunu
belirli bir konuda bilgilendiriliyor ve kanaat lideri olarak maniple ediliyordu.
Liderlerden yararlanma
DP’nin kurucu liderleri muhalefet döneminde nasıl örgütlenmeyi
gerçekleştirerek DP'nin bütün ilişkilerinde belirleyici oldularsa, iktidara
geldiklerinde bu rolleri artarak devam etmiştir. Kurucular arasında yine Celal
Bayar ve Adnan Menderes adı öne çıksa da dörtlünün hepsinin çok etkin
olduğu görülmektedir. Oysa iktidar döneminde bu dörtlü en önemli dört
görevi iş bölümü içinde yönetmişti. Bu iş bölümünde dikkati çeken unsur,
herkesin yeteneklerine uygun işleri yürütmeleri ve başarılı olmalarıdır. Celal
Bayar, "Atatürk'ün güvendiği adam" elbisesini giyerek neredeyse ona
öykünerek büyük, babacan, mütevazı lider imajı çerçevesinde hareket
etmiştir. İhtiyacı olanlara maddi yardımlarda bulunmak, yaşlılara, çocuklara
kimsesizlere arka çıkmak, onların dertlerini dinlemek gibi yüce tutumlar
içindeyken aynı zamanda sıradan bir adammış gibi mütevazı davranmaya
gayret etmiştir. Bu nedenle de halk arasında gerçekten onu çok seven bir
hayran kitlesine sahip olmuştur.
Başbakan Menderes iktidar döneminde liderlikle ilgili Celal Bayar gibi
hayırsever çalışmalar yürütme, halkın içinden çıkmış bir halk adamı olma
imajına katkıda bulunmaya çalışmıştır. Menderes'in Londra'nın Gatwick
Havaalanı’nda meydana gelen ve yolcuların büyük bölümünün öldüğü
kazadan mucizevi kurtuluşu, bir çok dinci çevrede Menderes'in Tanrının
insanlara önderlik etmesi için gönderdiği bir süper insan figürü olduğu
inancını işlemişti (Zürcher,1993; Toprak, 1998). Bu olaydan sonra "Allah'ın
sevdiği kulu" olduğu görüşü halkta hakim oldu. Türkiyeye dönüşünde
kazadan kurtulduğu için yollarda kurbanlar kesildi. Halk onu coşkuyla
karşıladı.
Afişler
DP’nin 1946 ve 1950 seçimlerinde kullandığı "Yeter söz milletindir"
afişinin günümüze değin herkesin aklında kalması, etkili ve anlamlı bir
slogana sahip olması ve tasarımıyla başarısını kanıtlamıştır. 54 ve 57
117
seçimlerinde de yoğun olarak afiş kullanıldığı halde bu döneme ait
ulaşılabilen diğer afişlerin "yeter söz milletindir" afişinin başarısına ulaştığı
söylenemez.
DP 54 ve 57 yıllarındaki seçimlerinde daha çok icraatlarını anlattığı
slogana dayalı afişleri tercih etmiştir. Bu afişlerde ilk afişlerin tersine grafik,
resim ve desen kullanılmamış, sadece sloganlara ağırlık verilmiştir. Genellikle
3 renk veya 5 renk hazırlanan afişlerdeki sloganlarda DP bizliği, rakip parti
CHP dönemini suçlayıcı hatırlatmalar ve emredici bir ton hakimdir.
1954’de kullanılan DP afişleri: Yaptıklarımız yapacaklarımızın teminatıdır
(2 renk), Kalkınma Türkiye senin eserindir onu yıktırma! (4 renk), Işık, okul,
su yolumuz köye doğru (4 renk), Güvendin seçtin eserini koru! (4 renk),
Buğdayına 30 kuruşu çok görene oy verme. Her işçiye bir çatı (4 renk),
Yapayalnızdık bugün cihan bizimledir (4 renk), İşçi Vatandaş! Demokrat
Parti haklarının bekçisidir. Senin partin "Demokrat Parti" dir (4 renk) 1957
yılındaki afişler ise: Daha büyük fabrikalar…Büyük müreffeh köylü ve şehirli
vatandaşlarla dolu…, Daha çok yol Daha çok fabrika Daha çok refah
İstiyorsan reyini Demokrat Partiye ver, Senin partin Demokrat Parti, Seni
düşündüğü seninle çalıştığı için muvaffak oldu (5 renk) Dağlar yol, viraneler
bağ oldu (5 renk) Köylü vatandaş DP seni kimseye ezdirmez (5 renk), Az laf
çok iş (5 renk) Rey çalanı…Mazbata sahtekarlığı yapanı…Dayak
atanı…UNUTMA Oyunu DP'ye ver, Dedikodu Yok! İşimizi elbirliğiyle
bitirelim, Daha ileri, daha kuvvetli bir Türkiye için Demokrat Parti reyini hak
etti (6 renk) Başlanan işlerin bitmesi lazım Kalkınmaya devam! Reyini
Demokrat Partiye ver (5 renk), Geri kalmış bir devlettik İleri bir dünya milleti
olduk (5 renk), Daha çok iş. İşçiye refah ve emniyet (3 renk)
1946 ve 1950'de son derece güzel bir slogana sahip, doğru mesajı ileten
grafik çizimli, okuryazar olmayanların bile anlayıp mesajını aklında
tutabildiği "yeter söz milletindir" afişinin başarısı üzerine 54 ve 57
seçimlerinde mümkün olduğunca çeşitli slogan ağırlıklı afişlerin basılması
yoluna gidilmiştir. Günümüzde afişlemenin yoğun ve işgal iletişimi türünde
kullanılması usandırıcı, çevreyi kirleterek çirkinlik yaratan, kaçınmanın
mümkün olmadığı insanları etkileme başarısı abartılmış bir siyasal halkla
ilişkiler aracı olmuştur. "Yeter söz milletindir" afişinin tarihsel, sosyal,
ekonomik arka planını göz önüne bulundurmaksızın halen pek çok siyasal
parti tarafından ısıtılıp ısıtılıp seçmen önüne sürülmesi ise Türk siyasal halkla
ilişkilerinin klişe bir geleneği olmuştur.
118
Gazete ilanları, el ilanları ve reklamlar
DP ile ilgili gazete ilanları iki karakter taşır. İlki DP'nin siyasal halkla
ilişkilerinin duyurma işlevini yerine getiren ilanladır. İkincisi ise devletin
resmi ilanlarıdır. DP gazete ilanları dışında, siyasal halkla ilişkiler
faaliyetlerinde çeşitli konularda vatandaşları bilgilendirmek için el ilanlarını
kullanmıştır. Parti halkla ilişkilerine katkıda bulunacak etkinliklerin bilet
satışı gibi konularda ise reklam ilanlarına başvurmuştur. Gazete ilanları ve
reklamlar arasındaki ayırıcı fark, faaliyetleri duyurmaya yönelik ilanlar parti
yayın organı olan gazetelerde sıklıkla yer alırken, örneğin eşya piyangosu,
resmi milli bayramlar için düzenlenen balo, eğlence gibi etkinliklerin reklam
ilanları daha yaygın gazetelerde yer almıştır.
DP gazetelerde faaliyetlerine yönelik çok değişik içerikli ilanlar vermiştir.
Bu ilanlar mitinglerin, halk toplantılarının duyurulmasından, örgütlenmeleri
tamamlanan il teşkilatı haberlerine ve duyurularına, milletvekili adaylarının
halkla tanıtılmasını amaçlayan "haber" şeklinde yazılmış ilanlardan vatandaşa
oyunu nasıl kullanması gerektiğini anlatan yazılara kadar çeşitlenmektedir. 10
Eylül 1950 tarihli Zafer'de “Demokrat Partinin Ankaralılara Teşekkürü”
başlıklı haberde olduğu gibi, haberde DP, Ankara İl İdare Kurulundan
belediye seçimlerinde de “parti adaylarını seçmek suretiyle yüksek teveccüh
ve alakasını esirgememiş olan Ankaralılara ve feragatli çalışmalarından dolayı
teşkilat mensuplarına” teşekkür edilmiştir.
Bir diğer önemli konu resmi ilanların dağıtılmasıdır. DP iktidara geldikten
sonra resmi ilanların dağıtılmasında kendisini destekleyen ve partisinin yayın
organı olarak faaliyet gösteren gazeteleri gözetmeye başladı. Bunlara ayrılan
paylar büyüdü. Resmi ilanların adaletsiz olarak dağıtılması ilan payı kısılan
gazeteleri maddi olarak olumsuz etkileyen bir unsur olduğu için DP tepki
gördü. Bu ilanların bazıları sadece parti üyelerine değil seçmenlere de yönelik
bir halkla ilişkiler faaliyeti olarak ele alınabilir.
DP fon toplamak için düzenlediği eşya piyangosu biletlerini satmak, resmi
bayramlarda düzenlediği balo ve eğlencelere vatandaşların gelmesini
sağlamak gibi amaçlarla gazetelere çeşitli reklamlar vermiştir.
Demokrat Parti tarafından yapılan yayınlar
DP iktidara geldiğinde yaptığı icraatların tanıtımını yapmak için seçim
kampanyası öncesinde birçok konuda farklı kitlelere yönelik broşür -kitaplar
bastırmıştır. 1954 seçimlerinde Kalkınan Türkiye, Horalarımızı Adım Adım
Geziyoruz, Hangisi Bulunmaz Nimet, Sağlam Dimağ Sağlam Vücutta bulunur,
119
Bayar’ın Amerika Seyahati, Genç Demokratlar ve Esasları gibi başlıklar
taşıyan basılı yayınlar dağıtmışlardır. Ayrıca DP Diyanet İşleri yoluyla İslam
Dini, İslam Mütefekkirleri ile Garp Mütefekkirleri arasında Mukayese, Kutsi
Hadis, İlahi Hadiseler, Hutbe, Radyoda Dini ve Ahlaki Konuşmalar gibi dini
konularda 20 tane kitap yayınlamıştır.
Fon toplama (Fund raising)
Daha önceleri Eşya Piyangosu ve üyelik aidatı yoluyla para toplayan DP,
iktidara geldiğinde fon toplamayı toplumu ilgilendiren önemli konularda
yapmaya başladı. Örneğin, Celal Bayar tarafından "ana davamız" diye
nitelenen Bulgaristan'da baskı altındaki vatandaşların Türkiye'ye getirilmesi
ve bu göçmenlere hayatlarına başlayacak paranın sağlanması için fon
toplanmıştı. Fon toplama sel ve deprem gibi felaketlerde de kullanılmıştır.
Demokrat Parti’nin muhalefete karşı faaliyetleri
DP’nin çok partili hayata geçiş tamamlandıktan sonra pek çok farklı parti
kurulmuş olsa bile en önemli rakibi güçlü CHP'dir. Daha sonra bu muhalefette
ikinci sırada kendi içinden çıkan müstakil demokratlar grubunun kurduğu
Millet Partisi gelir. DP kendi icraatlarını anlatırken "öteki" haline getirdiği
eski iktidar sahibi CHP'nin yanlışlıklarına vurgu yapmış, cepheleşmeyi teşvik
ederek, diğerini "soyguncu, onursuz, hırsız" olarak nitelerken kendisinin
bunun tezatı olarak "dürüst, yeni, vatandaş yanlısı" özelliklerini tanımlamış ve
halkın oyunda inşa etmiştir.
DP iktidarında CHP’ye karşı faaliyetlerle ilgili olarak en çok kullanılan
araç basındır.
Demokrat Parti’nin kendi içindeki muhalefet
1954’den sonra DP’nin giderek zor duruma düşmesi, parti içine de
yansımıştır. Fuat Köprülü, Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu, Fethi Çelikbaş,
Feridun Ergin, Mükerrem Sarol gibi önemli isimler parti yönetimine 6-7 Eylül
olayları nedeniyle sert eleştiriler yönelttiler. Bu krize, Ekim 1955'te ikincisi
eklendi. Bazı DP'liler yazılarından dolayı mahkum edilen gazeteciler için
ispat hakkı istediler. İspat hakkı isteyen milletvekillerinden dokuzu 15
Ekimde partiden ihraç edildi. Bunun üzerine 10 milletvekili de istifa etti.
Üçüncü kriz Hüseyin Çorakçıoğlu’nun İktisat ve Ticaret Bakanı Sıtkı Yırcalı
hakkında gensoru önergesi vermesiyle DP meclis grubunda ortaya çıktı ve
hükümet krizine dönüştü. Bütün kabine toptan istifa etti. Menderes kürsüye
120
çıkarak "kaderimi sizin oylarınıza terk ediyorum" konuşmasını yaptı. Bu
konuşma çok etkili oldu. Görüşmelerin yeterli olduğu yönünde bir önerge
sunularak kabul edildi. Menderes için güvenoyuna geçildi ve büyük bir oy
çoğunluğu elde edildi. Menderes kürsüye çıkarak "arslanlar gibi insanlarsınız,
siz isterseniz hilafeti bile getirirsiniz size layık olmaya çalışacağım" diyerek
ünlü konuşmasını yaptı.
Demokrat Parti’nin seçmenle ilişkileri
DP’nin seçmenle ilişkileri icraatler, ekonomik-siyasal politikalar,
inşaatlar, kalkınma, dış politika konularıyla sınırlı kalmamış, aynı zamanda
özel olarak sahnelenen olaylar, halkı cepheleşmeye sevkeden kampanyalar,
radyonun partizanca kullanımıyla dikkat çekici özellikler sergilemektedir.
DP seçmenin tam desteğini sağlayarak iktidara gelmekten memnun olarak
icraatlarına başlamıştır. Yaptığı her şeyi halkın kendisini bunları yapması için
seçtiği sunumuyla meşrulaştırmaktadır. DP’nin seçmenle halkla ilişkilerindeki
muhalefete düşmanlık ve DP’ye ise bağlılık yaratma girişimleri devam
etmektedir. O dönemde düşmanlık sebebi bulmak pek de zor değildi. Sadece
halkın yoksullaşmasına neden olmak değil aynı zamanda komünizme sempati
duymak, komünist propaganda yapmak, bu tür kişilerle ya da kurumlarla
bağlantılı olmak da dönemin tarihsel koşulları içinde düşman bir cepheden
sayılmak için yeterliydi.
İnanç istismarının yaygınlaşması
DP’nin kendini takip eden siyasal partilerin ve hatta CHP gibi partilerin
seçim sürecinde ve seçim sonrası oy toplamak için kullandıkları halkla
ilişkileri stratejilerinden biri de, Anadolu insanının dini inanç ve duygularını
istismarının temellerini atmak, politikada ve kamu yaşamında dinin yeniden
merkeze getirmek olmuştur. Bu bağlamdaki halkla ilişkilerinde DP Türkçe
ezanı tekrar Arapçaya döndürmüş, okullarda din dersini koydurmuş, imam
hatip okullarının sayısını artırmış, Anadolu'da yoğun bir şekilde camilerin
inşa edilmesi ve tarikatların kuran kursları açması ve yayılmasına katkıda
bulunmuştur (Sherwood, 1967; Stokey, 1992; Dodd, 1992). İktidarlarının ilk
kanunlarından biri 16 Haziran 1950'de ezanın Arapça okunması yasağının
kaldırılması olmuştur. Böylece kendilerini destekleyen kitleye liderler değil
ama taşra örgütlenmelerindeki DP'li yöneticilerin verdiği çok önemli bir söz
yerine getirilmiş oldu. 1950'den sonra her cuma sabah Ankara Radyosundan
Kuran yayını başlamış. Yine aynı yıl, radyoda buna mevlit yayınları
121
eklenmiştir. Kuran kursları, Arapça tedrisat ve tarikat faaliyetlerine göz
yuman bir ortam oluşmuş, İslamcı çıkar çevrelerinden muhalefeti ''CHP
Frenk meşreplerin partisidir" diyen din merkezli yazılar artmıştır (Cem, 1999:
343). Bu tarz halkla ilişkiler 1950 seçim öncesindeki küçük kongrede söz alan
Fuat Köprülü’nün “Bu imanlıların, imansızlara karşı bir mücadelesidir”
beyanı Anadolu insanını birbirine düşman yapan faaliyetlerin en belirgin
ifadelerinden biridir.
Dini inançla ilgili halka ilişkilerinde, DP kamuoyuna sözler vermeye
devam etmiştir. Örneğin 1957 seçimlerindeki halkla ilişkiler kampanyalarında
7 yılda 15 bin cami kurduklarını, din adamı yetiştirmek için yeni dini okullar
açacaklarını, İstanbul'u ikinci Kâbe yapacaklarını, her fabrika bacasının
yanında bir de minare dikeceklerini yaymışlardır. Bazı DP konuşmacıları
Kuran'dan ayetler okumuşlar ve eğer dini özgürlüğü korumak istiyorlarsa,
halka kafir Cumhuriyetçilere oy vermemelerini söylemişlerdir (20 Ekim 1957
Cumhuriyet, 23 Ekim 1957 Zafer; Menderes, Adana ve Konya'da). Camilerde
“seçim namazları” düzenlenmiştir. Bazı hocalar peygamberin Başbakana
rüyasında göründüğü ve ülkeyi yönetmesi için ona devletin mührünü verdiği
“havadisini” yaymışlardır. Bazı hocalar da aile soyadı yasasını eleştirmişler ve
CHP'nin Allah'ın adını "tanrı" diye değiştirerek günah işlediklerini ve Allah"a
karşı geldiklerini öne sürmüşlerdir. Bazıları CHP vekillerinin mason
olduklarını iddia etmişlerdir (Zafer, Ekim 19, 1957 (Koraltan Kocaeli'de;
Cumhuriyet, 6, 9, 10, 19, 21, 30 Ekim 1957; Ulus, Ekim 10, 17, 1957; Dünya,
Ekim 5, 1957).
Din dersi eğitimi
Nal'ı belirttiği gibi (2005) din dersi eğitimindeki ilk tavizler CHP
iktidarında verilmiştir. 1948-49 öğretim yılından itibaren, CHP'nin değişen
din siyaseti çerçevesinde ilkokullara seçmeli din dersleri konulmuştur. DP
tarafından getirilen din derslerinin okullarda verilmesine ilişkin kanunda
“Türk çocukları, diğer ihtiyaçları olduğu gibi, diğer ihtiyaçlarına da cevap
vermek üzere, ilkokullarda din öğretiminin yapılması ve bu derslerin diğer
dersler arasına alınması uygun görülmüştür” denmektedir. Program dışı
okutulan bu dersler, 1950–51 ders yılından itibarense seçmeli olmakla birlikte
programa dahil edildi. 1951-52 ders yılından itibaren de öğretmen okullarının
ikinci devrelerinin bir ve ikinci sınıflarına haftada birer saat olmak üzere
zorunlu din dersi konuldu (Bolay ve Türköne, 1995). 5-14 Şubat 1953
tarihleri arasında düzenlenen Beşinci Milli Eğitim Şurası'nın temel
122
konularından birisini ilkokullardaki din eğitimi oluşturuyordu. Milli Eğitim
Bakanı İleri Devletin okullarda din dersi okutmak suretiyle aynı zamanda
gericilikle de mücadele ettiğini ileri sürüyordu (Parmaksızoğlu,1966:30).
İmam hatip okulları ve kuran kursları
1949 yılında on il merkezinde on ay süreli imam hatip kursları açılmıştı.
DP döneminde kurslar, birinci devresi dört, ikinci devresi üç yıl olan yedi
yıllık imam hatip okullarına dönüştürülmüş ve sayıları 1951 yılında yediye
ulaşmıştı. Bu okullar DP'nin dinsel muhalefetinin muhatabı olan kesim
tarafından büyük sevinçle karşılanmış, parasal olarak desteklenmiş, binaları
yaptırılmış çeşitli gereksinmeleri karşılanmıştır (Bolay ve Türköne 1995:135).
DP’nin bu okulları açma gerekçesi aydın din adamları yetiştirmektir. Tevfik
İleri valiliklere genelge göndererek bazı yerlerde cahil kişilerin okul çağındaki
çocuklara mahalle mekteplerinde yasalara aykırı olarak Arap harfleriyle
eğitim verdiklerine işaret ederek yasal işlem talep ediyordu. Bu durum
yönetim tarafından somut olarak ortaya konunca Arap harfleriyle eğitimi
önlemek amacıyla eğitim kurumlarındaki din derslerine aydın din adamı
yetiştirilmesi gerekçesiyle imam-hatip kursları açıldı.
Olay sahneleme: 6-7 Eylül olayları
6-7 Eylül olayları, 1955 yılında DP’nin iktidarda geçirdiği sıkıntılı
döneme gelen eleştirilerden kaçınmak üzere sahnelenmiş ancak sonu başarısız
olmuş bir olay sahneleme (pseudo-event) olarak ele alınabilir. Atatürk'ün
Selanik'teki evinin yakınındaki Türk Konsolosluğunun bombalandığı haberi
alındığında A. Menderes, hemen olayın radyodan yayınlanması için talimat
verdi. Aynı saatlerde DP yanlısı İstanbul Ekspres gazetesi ikinci baskıya
geçti. Bu iki binanın hasar aldığı haberi verildi. Kıbrıs Türktür Cemiyetinin
örgütlediği büyük gruplar Taksime doğru yürümeye başladılar. Taksim ve
Beyoğlu'ndaki dükkanlara saldırarak yakmaya, yıkmaya ve yağmalamaya
başladılar. Ermeni, Yahudi, Rum ve bazı Türk vatandaşlarının evleri ve
malları talan edildi canlarına kast edildi. 73 kilise, 8 ayazma, 1 havra, 2
manastır, 4340 dükkan, 110 otel-restoran, 27 eczane, 21 fabrika, 3 Rum
gazetesi, 5 Rum kulübü, 2600 ev, 52 Rum ve 8 Ermeni okulu ve pek mezar
talan edildi. Bu korkunç olay Ankara ve İzmir'e de sıçradı. Ancak en şiddetli
gösteri İstanbul İstiklal Caddesinde meydana geldi. İzmir'de Yunan pavyonu
ve Yunanistan Konsolosluğu yakıldı. 14 ev, 6 dükkan, 1 pansiyon, 1 kilise ve
İngiliz Kültür Merkezi tahrip edildi.
123
Demokrat Parti’nin medyayla ilişkileri
Basınla ilişkiler
Albayrak'ın belirttiği gibi (2004) DP’nin 1949 yılında Zafer'in kuruluşuna
kadar, kendine ait bir yayın organı olmamasına karşın, Vatan, Cumhuriyet,
Zafer, Kuvvet, Yeni Sabah, Son Posta, gibi gazetelerce desteklenmiştir.
DP’nin 1950 Temmuzunda kabul ettiği basın yasası ile basın nispeten daha
olumlu koşullara kavuşur. Gazete, dergi çıkartmak için bildirimde bulunmanın
yeterli olması, gazete sahiplerine ceza verilmesinin kaldırılması, adı kötüye
çıkmış kişilerin basında çalışmasını engelleyen maddenin çıkarılması, basın
davalarının özel mahkemelerde görülmesi olarak sayılmaktadır. Sendika
kurma hakkı, sosyal güvenlik, kıdem tazminatı, iş sözleşmesi, DP iktidarının
basınla ilgili getirdiği olumlu yeniliklerdir.
DP iktidarının daha ilk aylarından başlayarak Ulus Gazetesi’nde Ratip
Tahir Burak’ın, hükümet üyelerini dansöz, hayvan ve daha başka yaratıklar
şeklinde eleştiren karikatürlerinin yayınlanması ise, başta Menderes olmak
üzere DP’lileri çileden çıkarmıştır. Bütün şimşekleri üzerine toplayan Ulus
Gazetesi, iktidar tarafından sıkı bir izlemeye alınarak; Hüseyin Cahit “Göz
Kapalı Oy Verme”, Fatih Rıfkı da “Çetecilik” yazılarından dolayı mahkemeye
verildilerse de (Ulus 25 Nisan 1951), bu gazeteciler, yargılama sonucunda
beraat ettiler (Ulus 3 Mayıs 1951). Ancak DP iktidarının basınla ilişkisi
giderek kötüleşti. 1952 yılından itibaren yasaya getirilen ek maddelerle
basının özgürlük ortamı oldukça daraltıldı. İktidarlarının ilk yıllarından
itibaren Başta Ulus olmak üzere, bazı gazetelerin yazarları hakkında dava
açma girişiminde bulundular. Hüseyin Cahit Yalçın bu gazetecilerin başında
gelmektedir. Yalçın, 25 Şubat 1951 tarihindeki “Türk Milleti daha iyisine
layıktır..” başlıklı yazısında, hükümetin tinsel kişiliğine hakaret ettiği
gerekçesiyle, mahkemeye verildi (Ulus 14 Nisan 1951). Yeni maddelerle
getirilen baskı ve sınırlamalar sırasında, Örneğin Safa Kılıçoğlu (Yeni Sabah)
1954 de halkı kışkırtmaktan altı ay hapse mahkum edildi. Başbakan
Menderesi eleştirdiği için 79 yaşındaki Hüseyin Cahit Yalçın hapse atıldı.
Basınla ilişkileri düzeltmeye yönelik çabalara rağmen DP’nin basına
eşitlikçi davranmaması olumsuz sonuçlar doğurmaya devam etti. 5 Temmuz
1952 tarihinde Ulusi ile aynı binada yer alan CHP arşivinin bir bölümünün
yanmasıyla sonuçlanan ve gazete tarafından “kundaklanma” olarak
nitelendirilen yangın çıktı (Ulus 6 Temmuz 1952). Gazetecilere yönelik
baskılar artarak devam etti. Yusuf Ziya Ademhan, Selami Akpınar, Cüneyt
124
Arcayürek, Cemil Sait Barlas, Beyhan Cenkçi, Bedii Faik, Tarık Hakululu,
Naim Tiralı, Kemal Toker, Cemalettin Ünlü, Oktay Verel, Bülent Ecevit gibi
gazeteciler gözaltına alındı, hapis yattı (Alemdar, 2001).
1954 yılında Millet Partisi’nin kapatılmasına tepki gösterdiği bahanesiyle,
CHP’nin geri kalan mallarına da el konulmuş, Ulus Gazetesi ve matbaası
hazineye devredilerek, iktidarın en çok şikayetçi olduğu bu yayın organı
susturulmak istenmişti.
Bütün bu gelişmelerin akabinde hazırlanan yeni basın kanunu gazete
sahipleri, başyazar, yazı işleri müdürleri, makale yazarları ve siyasi
muhabirler için yüksekokul mezunu olma şartı getirildi. Böylece bütün
gazetecilerin eğitimlerini tamamlaması, gazetelerin ise bunu beyan eden
belgeleri ilgili mercilere vermesi durumu doğdu. İktidar, siyasi ve ekonomik
bunalımın giderek artması üzerine, yalnızca basına kısıtlamalar getirmekle
kalmayacak, aynı zamanda miting ve gösterileri engelleyici nitelik taşıyan
“Toplantılar ve Gösteri Yürüyüşleri” hakkındaki 6761 sayılı yasayı, 27
Haziran 1956 tarihinde kabul edecekti.
Ardından baskının bir başka şekli gazete kağıdına büyük bir zam yapma
ve gazetelerin sayfa sayısıyla boyutunun sınırlandırılmasıyla geldi. DP
kendisini eleştiren muhalif basın üzerinde, genel seçimlere birkaç ay kala çok
sık bir denetim kurmuştur. Seçimler sırasında muhalif basının kağıt,
mürekkep bulma bulması zorlaştırıldı. Bunun en önemli nedeni ise, özellikle
Başbakan ve hükümet üyelerinin 1957 genel seçimlerindeki oy kaybından
basını sorumlu tutmalarıdır.
Basınla DP ilişkisinde çatışma ve sorun yaratan önemli bir konu ise resmi
ilanlar meselesidir. Doğal olarak resmi ilanlar gazetelerin en önemli gelir
kaynaklarıdır. Bu gelirler gazetelerin yaşamasında hayatidir. DP ise resmi
ilanların dağıtımı konusunda kendi yandaşı olan gazeteleri kayırma yoluna
gitmiştir.
Böylelikle, 1960 yılı Mayıs ayına gelindiği zaman, artık özgür bir basın
olmak bir yana, basın diye bir şeyden söz etmek bile olanaksız görünüyordu.
Zira gazeteler, günlük görevlerini bile yapmaktan alıkonularak, etkisiz
duruma getirilmiş, yada çoğu kapatılmış bulunuyordu.
Radyo ve Vatan Cephesi
DP 1957 seçimlerini kazanmasına rağmen oyları muhalefetin toplam
oylarından daha azdı. Muhalefet birleşerek güçlenme arayışına girdi.
Başbakan Menderes 12 Ekim 1958 tarihinde DP Manisa il örgütünde yaptığı
125
konuşmada DP'ye karşı kin ve husumet cephesi oluştuğunu bu cepheye karşı
bir "Vatan Cephesi" kurmanın gerekliliğinden söz etti. DP İktidarı, vatandaşın
popüler en büyük eğlencesi radyoyu Vatan Cephesi’nin propaganda aracı
olarak kullanmaya karar verdi. Vatan cephesine katılanlara ilişkin uzun isim
listeleri devlet radyosundan yayınlandı. Bu listelerde ölmüş insanlar, bebekler,
isminin orada okunduğundan habersiz kişiler vardı. Vatan cephesine ilişkin
propaganda sadece radyo ile sınırlı kalmamış haftalık olarak yayınlanan ve o
haftanın iktidarı ilgilendiren olumlu haberlerin yer aldığı, Vatan Cephesi
adında yöresel propaganda gazeteleri yayınlanmaya başlamıştı (Zürcher,
1993).
Çankaya’ya göre (2000) DP iktidarının ABD ile artan ilişkileri radyo
yayınlarına "Unesco Saati","Türkiye'de Marshall Planı" ve "Birleşmiş
Milletler Saati" gibi programlardan geçerek yansımıştır.
SONUÇ
DP Türk siyasal hayatında ekonomik, sosyal, siyasal kültürün yeni
oluşumları ve dönüşümlerini, önemli siyasasal halkla ilişkiler başlangıçlarını
temsil etmektedir. DP’nin Türk siyasal hayatı içinde yer almasıyla siyasal
halkla ilişkilerin dolayısıyla halkın gönüllü katılımı ve rızasının imal edilmesi
önem kazandı. Siyasal halkla ilişkiler faaliyeti olarak planlı sistemli ve uzun
vadeli çalışmalar yapılmaya başlandı.
Çok partili sisteme geçişte siyasal halkla ilişkiler belli erozyonları da
getirdi. Atatürk ve tek parti döneminde siyasal halkla ilişkiler belirli amaçlar
doğrultusunda devrimin ihtiyaçlarını yerine getirmek esasına dayanmaktaydı.
DP'nin kurulması ve çok partili siyasal döneme girilmesiyle, uluslararası
siyasal ve ekonomik pazar politikalarıyla desteklenen yeni-toprak ağalarından,
bankacılara, tüccarlardan ve sanayicilere kadar son derece geniş bir özel çıkar
çevresi, giderek yoğunlaşan bir ikna ve yönlendirme gereksinimi duymaya
başladı. Siyasi rekabet ve çatışmalar arttıkça, doğal olarak halkla ilişkilerin
siyasal alanda kullanımı da artmaya başlamıştır. Yeni-liberal politikalar
yaygınlaşana dek, özel şirket biçiminde oluşturulan ve kurumsallaşarak
siyasal alanda iş yapan profesyonel halkla ilişkiler ortaya çıkmamıştır.
DP’nin iktidardaki yıllarındaki halkla ilişkiler faaliyetleri doğal olarak
yürütme araçlarını elinde tutmanın yanı sıra o zamana kadar uyguladığı halkla
ilişkiler stratejileriyle elde ettiği gücü destekleyen bir karaktere sahip
olacaktır. Bu dönemde DP radyo gibi daha önce sınırlı olarak kullanabildiği
126
popüler kitle iletişim araçlarını kendi yayın organına dönüştürmüştür. Ayrıca
Zafer gibi kendi yayın organı olarak çalışan basınla beraber küçük yerel
gazetelere de destek vererek faaliyetlerine devam etmiştir. DP muhalefet
döneminde kendisine destek veren basının rüzgarını arkasına alarak kamuoyu
nezdinde görüşlerini aktarmıştır. Ancak iktidara gelmesinden kısa bir süre
sonra basının desteğini giderek kaybetmeye başlamıştır. Bu nedenle iktidarın
sunduğu olanaklarla kendi propagandası için Güneş Matbaacılık ve Neşriyat
Türk Anonim Ortaklığı gibi oluşumlara başvurmuştur. İki kuruluş
kaynaklarının iyi yönetilememesi nedeniyle 1957 yılında birleşmişlerdir. Bu
kuruluşlar DP'nin Zafer, Zafer Akşam Postası, Yeni Köylü, Havadis gibi
gazeteleri yayınlayarak resmi abonelik, ücretsiz dağıtım yoluyla kamuoyuna
dağıtılmıştır (Alemdar, 2001). Böylece artık basının kendilerine sağladığı
destekten mahrum kalan DP parti bizliğinin satışı için kendisi tarafından
yayınlanan bu neşriyattan yararlanmıştır.
DP’nin halkla ilişkiler çalışmaları kuruluşundan muhalefete, muhalefetten
iktidara modern anlamda planlı, sistemli süreklilik gösteren yönetimsel bir
uygulama niteliğindedir. Amerika'daki uygulamaya paralel şekilde siyasal
halkla ilişkilerin bütün araçlarını kullanmıştır. Ayrıca kamuoyunu maniple
etmede, seçmen halkın bilincini yönetmede, tanıtma ve duyurma
faaliyetlerinde Türkiye'de ilk örnekler vermişlerdir. Günümüze kadar uzanan
Türk siyasal iletişimde aradan geçen kırk yedi senelik zaman diliminde halen
siyasal partiler tarafından strateji ve taktikleri taklit edilmekte, "yeter söz
milletindir" gibi ünlü sloganları seçim kampanyalarında biraz değiştirilerek de
olsa kullanılmaktadır. Bu nedenle de sadece liderleri değil parti de siyasal
hayatta bir mit haline gelmiştir.
1954 seçimlerinde, özgürlükler ve ekonomik refah üzerine kurulan siyasal
halkla ilişkileriyle seçimlere giren DP seçimi büyük zaferle kazansa da 1955
de ekonomik plansızlık nedeniyle iktisat politikaları geri tepmeye başlamıştır.
Zorluklarla birlikte siyasal halkla ilişkilerinde DP liderlerini uçuruma götüren
stratejiler geliştirmeye ve taktikler kullanmaya başlamıştır. Örneğin, 1958 de
olacak seçim bir sene öne alınarak karşıtlar ve muhalifler için ciddi engeller
içeren bir seçim yasası değişikliği getirilmiştir. (Tachau ve Good, 1873;
McCally, 1956; Karpat, 1962; Turan, 1986). Demokrat Partililer kalkınma,
büyüme ve inşaat alanındaki icraatları üzerine vurgu yapacak şekilde 1957
seçimin hemen öncesinde yoğun bir hakla ilişkiler gösterisine girişmişlerdir:
Yeni fabrikaların (Niğde'de Çimento fabrikası, Nevşehir'de tekstil fabrikası,
Mudanya'da jüt fabrikası) , yolların, ev projelerinin vs. açılışlarını yaptılar,
127
Zafer'in yazdığı gibi üç ayda 33 endüstriyel proje gerçekleştirdiler (Zafer
gazetesi, 12 Ağustos, 1957). Bu tür halkla ilişkiler girişimlerinde beklenen
geniş kitlelerin oy vererek katılmasıydı.
Öte yandan siyasal halkla ilişkilerdeki en büyük yanlışlık hükümeti
kontrol edenlerin kendilerini devlet sanmaları ve seçilmiş temsilciler yoluyla
halkın, dolayısıyla devletin iradesini temsil ettiklerini iddia etmeleri ile geldi.
Bu durumun olumsuz etkileri kadrolaşmaktan radyonun kullanımına kadar her
alanda kendini gösterdi. Diğer özgürlüklerde olduğu gibi radyonun kullanımı
özgürlüğünün kısıtlanması da devletin bütünlüğü ilkesi gerekçe gösterilerek
meşrulaştırıldı (Dodd, 1992; Ahmad, 1994).
Sonuç olarak, DP”nin halkla ilişkiler çalışmaları hem muhalefet hem
iktidar döneminde onlara "başarı"yı getirmiştir demek idealist bir varsayım
olarak kalır. Çok partili siyasal hayata geçişte başarının altında pek çok unsur
yatar. Bunlardan en önemlilerinden biri, DP'nin halkla ilişkilerini bizzat
planlayan ve sistematik etkinlikler olarak uygulayan kurucu liderlere bağlı
olmasıdır. Ancak sadece kurucu liderler de "başarı"yı açıklamakta yetersiz
kalır. Bu kurucuların özellikleri de önemlidir. DP liderler takımı Türkiye'de
modern anlamda siyasal halkla ilişkiler yokken batıdaki örnekleri takip etmiş
ve uygulanması için çaba göstermişlerdir. Elbette bu çaba dönemin tarihsel
koşulları mükemmel bir zemin hazırlamasaydı başarılı olamazdı. Yine varolan
pek çok partide lider olmayan liderlerin siyasal halkla ilişkilerin sihirli
değneği dokundurularak parlatılarak pazarlanması yerine DP'de birden fazla
ve uyum içinde çalışan liderler grubunun herhangi bir iletişim ya da halkla
ilişkiler birimi olmaksızın veya dışarıdan bu işlevleri gerçekleştiren biri
tutulmaksızın iş görmesini açıklamaktadır.
KAYNAKÇA
Ahmad, F. (1994). Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), İstanbul:Hil.
Albayrak, M. (2004). Türk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960). Ankara:
Phoenix.
Alemdar K. (2001). İletişim ve Tarih. (1.baskı) Ankara:Ümit.
Bolay ve Türköne. (1995). Din Eğitimi Raporu. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları.
Cem, İsmail (1999). Türkiye'de Geri Kalmışlığın Tarihi, İstanbul: Can yayınları.
Çankaya, Ö. (2000). "Türkiye'de Radyo Yayıncılığının Öyküsü" içinde: İstanbul
Radyosu Anılar, Yaşantılar, İstanbul: Yapı ve Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
Dodd, C.H. (1992). "The Development of Turkish Democracy" British Journal of
Middle Eastern Studies, Vol. 19, No. 1., pp. 16-30.
128
Eroğul, C. (1998). “ Çok Partili Düzenin Kuruluşu”, İçinde: Geçiş Sürecinde Türkiye.
(der:İrvin Cemil Schick ve Ahmet Tonak) (3. baskı) İstanbul: Belge Yayınları.
Karpat, K. H. (1962). "Recent Political Developments in Turkey and Their Social
Background". International Affairs, Vol. 38, No. 3., pp. 304-323.
Keloğlu-İşler, E. (2007). Demokrat Parti’nin halkla ilişkiler stratejileri üzerine
tarihsel bir inceleme: 1946-1960. Yayınlanmamış doktora tezi, Selçuk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
McCally, S. P. (1956, May). "Party Government in Turkey". The Journal of Politics,
Vol. 18, No. 2. pp. 297-323.
Nal, S. (2005). "Demokrat Partinin 1950–1954 Dönemi Din Siyaseti" Ankara
Üniversitesi SBF Dergisi 60: 3, Temmuz-Eylül.
Parmaksızoğlu, İ. (1966). Türkiye'de Din Eğitimi. Ankara: Yetkin Yayınları.
Sherwood, W. B. (1967, October). "The Rise Of The Justice Party In Turkey". World
Politics, Vol. 20, No. 1, pp. 54-65.
Stokey, M. (1992). "Islam, the Turkish State and Arabesk” Popular Music, Vol. 11,
No. 2, pp. 213-227.
Tachau, F., ve Good, M. D. (1973). "The Anatomy of Political and Social Change:
Turkish Parties, Parliaments, and Elections" Comparative Politics, Vol. 5, No.
4., pp. 551-573.
Toprak, B. (1998). "Dinci Sağ" içinde: Geçiş Sürecinde Türkiye. (der: İrvin Cemil
Schick ve Ahmet Tonak), (3. baskı). İstanbul: Belge Yayınları.
Turan, İ. (1986, November). "The Recruitment of Cabinet Ministers as a Political
Process: Turkey, 1946-1979" International Journal of Middle East Studies, Vol.
18, No. 4. pp. 455-472.
Zürcher, E. J. (1993). Turkey: A Modern History. London: I.B. Tauris&Co Ltd
Publishers.
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.129-134
Forum
Forum hakkında
İrfan Erdoğan
Forum bu sayısında, iletişimin klasikleri olarak nitelenen görüşleri taşıyan
birkaç yapıtı tartışmaya açmaktadır. İdealist felsefenin iletişim, insan ve
toplum anlayışı, insanı ve faaliyetlerini gözlemleyerek iletişimle, insanla ve
toplumla ilişkili olarak belli bir düşünsel dünya inşa eder. Böylece, ilişkisel
olarak inşa edilmiş ve yürütülenleri de açıklar. Bu açıklamanın felsefi ve
epistemolojik anlatısına göre, materyal ve ilişkisel olanın ne olduğunu
belirleyen, insanın aklıdır (düşüncedir). Bu yaklaşım tarzı, oluşmuş,
süregelen, yürütülen ve var olan “pratiğin açıklamasında,” tarihsel olarak
oluşturulmuş gerçeğin üzerine düşünceyi (fikri, mantığı) çökerterek, gerçeği
düşüncenin edilgin parçası yapar. Bu “yapışı” idealist felsefeye dayanan
tutucu sosyal bilimcilerin açıklamalarında yakalamak kolaydır, çünkü onların
açıklamalarındaki meşrulaştırma, eğitilmiş bir insan için bariz bir şekilde
ortadadır. Liberal sosyal bilimcilerin ve özellikle eleştiri sunan liberal
çoğulcuların “yapışındaki” bu tür özellikleri yakalamak oldukça zordur. O
denli zordur ki, liberal bir gazete “komünist gazete” ve liberal bir yaklaşım
tarzı eleştirel bir yaklaşım tarzı olarak görünür veya nitelenir. Bunun bir
nedeni de klişe kavramlarla sunulan uyduruların gerçeğin yerini almasıdır. Bu
sahte-gerçekte “öteki” olan her şey ve herkes “bizden” değildir, bize
düşmandır. Bu düşman aslında “öteki” olmasa bile.
Derginin bu sayısındaki Forum bölümü, idealist felsefeden hareket eden
bazı önemli aydınların iletişimle ilgili olarak bilinmesi gereken ancak ya hiç
bilinmeyen, ya basmakalıp bir şekilde bilinen ya da yanlış bilinen görüşlerine
ayrıldı. Bu aydınların görüşlerinin Türkiye’deki iletişim camiasında bilinmesi
gerekir. Çünkü, iletişim kuramları ve iletişim pratiğinin anlamlandırılmasıyla
ilişkili olarak, bir tarafta “şirket veya kurum için kampanya veya reklam
130
İrfan Erdoğan
hazırlayanın, bir haber yazarının veya bir kameramanın bilmesi gereken
mekaniksel faaliyete indirgenmiş” bir eğitim anlayışı egemen olmaktadır,
Diğer tarafta da bu anlayışı destekleyen ve meşrulaştıran kuramsal uydurular,
“kuram karın doyurmaz” gibi pragmatik görünen şarlatanca işlevsel sözler,
bilimsel anlatılar olarak sunulmaktadır. Bilimsel şarlatanlığın seviyesi kuram
ile pratik arasındaki bağın bile farkında olmayan bazı “akademisyenlerin”
“iletişimde çok fazla kuram var, pratik yok; kuramcılar gerçek dünyadan
kopuklar; kuram da ne demek, bize pratik gerek” gibi sözleri sürekli yeniden
üretmesiyle giderek artmaktadır. Derginin bu sayısındaki Forum bölümü, bu
tür işlevsel-anlatılarla örgütlü materyal çıkarlar dünyasının pratiklerini ve
pratikle kuram arasındaki bağı, bilinçli veya bilinçsiz bir şekilde yanlış
açıklayan “kuramsal varsayımlarla” (standartlaşmış ve yiyenin sıhhatine
zararlı ve satan endüstriler için hayati işlevselliğe sahip fast food diyetiyle)
ciddi şekilde kötü-beslenen akademik çevreye, “kendi felsefi çerçevesi içinde
tutarlı, sistemli, doğru ve değerli” menüler ve içerikler sunmak için hazırlandı.
Cumhuriyet gazetesini Pravda gazetesi sanan veya Devletçiliği (veya refah
devleti politikasını) ve KİT’leri “kapitalizme karşı, özel şirket dünyasına
karşı, sosyalist yapılar sananlar rahatlasınlar, çünkü bu menülerde ve
içeriklerde komünizm veya devletçilik falan yok. Bu menüler ve içerikler
kapitalist üretim tarzı ve ilişkilerini en incelikle korumaya ve geliştirmeye
çalışanların hazırladıklarıdır.1
Sunulanların önemli bir kısmı “insan iletişimi, sosyal iletişim” üzerinde
durmaktadır. Okurken dikkat edilirse, bu sunumlarda ya “yönetimsel iletişim”
(gazete, radyo, televizyon, halkla ilişkiler, reklamcılık) yer almamakta ya
marjinal olarak yer almakta ya gelişimin bir yerinde yer almaktadır. İletişim
de “uyaran ve tepki” veya “mesaj, gönderen, alıcı ve geri besleme” gibi
mekaniksel basitliğe indirgenmemektedir. İnsanın zengin yaratıcı
faaliyetlerini ve ürünlerini içeren sözsüz iletişim birkaç şarlatanın para
kazanması için biçimlendirilmiş “vücut/beden dili” içine de çökertilmemiştir.
Ne yazık ki, İletişim Fakültesi denildiğinde, bu fakültelerin bölümlerine ve
derslerine baktığımızda, İletişim Fakültelerinin endüstriyel yapı biçimlerinin
akademideki yansımaları olduğunu görürüz (gazetecilik bölümü, radyo
1
Okumayanlar, dolayısıyla klişelerle yaşayanlar ve “dikkat vücudunuz konuşuyor”
seviyesinde düşünenler, bu yazdıklarımı zaten okumayacaklar, tesadüfen okusalar
bile, Cumhuriyet’in Pravda olduğu inancından vazgeçmeyeceklerdir. Günümüzde
akademik hayatın üzücü gerçeklerinden biri bu.
Forum hakkında
131
televizyon sinema bölümü, halkla ilişkiler ve reklamcılık bölümü).
Endüstriyel yapılar için işlevsel olmayan bölümlere ve derslere rastlanmaz.
Örneğin bir aile iletişimi olmaz, çünkü bu tür iletişim, örneğin aile terapisi ve
iletişim çökmesi uydurusu sunarak para kazananların alanı içine girer. Örgüt
denince akla şirket gelir (ama bazı geri-kalmışlıkta, başka anlam gelir,
dolayısıyla, örgüt yerine “teşkilat” kavramı kullanılır), aile gelmez, cemaat
gelmez, sendika gelmez. Hangi iletişim fakültesinde çalışanların insan
haklarını kazanma mücadelesiyle ilgili iletişim tarihi dersi verilmiştir?
ABD’de yüzyıldan beri kullanılıp eskiyen “live or leave” (sesini kes, memnun
ol, yaşa; memnun değilsen, sesini yükseltiyorsan, defol git” patolojik mental
ve ilişkisel durum, Türkiye’de giderek hortlatılıp yaygınlaştırılmaktadır.
İnsanlık dışılığı, vicdansızlığı, geri-kalmayı teşviki, soyguna ve hırsızlığa
karşı sessiz kalmayı ve hunharlığı ifade eden bu mental-hastalığı, siyasetçiler
de kurnazca kullanmaktadır: Ya sev ya terk et!
Sunulan görüşleri yazarın kendi diliyle, tercüme etmeden koyduk.
Boyunsunan ve katılan da olsak veya eleştiren ve karşı olan da olsak, şu
gerçeğin artık tanınması ve ona göre strateji ve taktiklerin kullanılması gerek:
Bilimin dili çağımızda İngilizcedir. İngilizce bilmeyen bilim yapamaz.
İngilizce bilmek, bu dili yaratan dünyanın dostuysan, dostunu tanımak
demektir. İngilizce bilmek, bir “emperyalist üretim ve ilişkiler dünyasının”
dilini bilmek demektir. Dilini bilmek demek nasıl düşündüğünü bilmek
demektir. İngilizceyi bilmek “dostunu kendine yakın tut, düşmanını daha da
yakın” sözünden ders almak ve “bilmekten geçerek de kontrol edenleri
bilerek, kontrol mekanizmalarını anlamak ve onlar üzerinde karşı-tedbirler
almak demektir en azından.
Forumda sunulan parçalar kitaplardan ve makalelerden “doğrudan
alıntılardan” oluşmaktadır. Kitabın veya makalenin içeriksel özüne zarar
getirmeden “gerekli” olanlar alınarak ve “ayrıntı olarak” görülenler
alınmayarak sunuldu. Bunları araştırmalarında kullanmak isteyenler için sayfa
numaraları dahil gerekli kaynakça bilgileri verildi.
Görüşleri sunulan ilk kişi, aslında iletişim alanında herkesin bilmesi ve
ayrıntılı olarak incelemesi gereken Charles Cooley’dir. Cooley, kamuoyu,
iletişim, sosyal etkileşim, sembolsel etkileşim, kişilerarası iletişim ve “kendini
diğerinin gözüyle görme” düşüncesini geliştiren (diğerine nasıl görüneceğini
düşünerek, ona göre davranışını düzenleme, utanma, sıkılma, geleneklere,
modaya uyarak kendini diğerinin bakışına göre ayarlama) bir aydındır.
Cooley, işbirliğine, şeffaflığa ve dürüstlüğe dayanan bir dünya kurguladı.
132
İrfan Erdoğan
Cooley’in dahil olduğu Chicago okulunu ve Simmels’i takip eden
yaklaşımların bir kısmı barış iletişimi, çatışma ve kriz çözümü üzerinde
durdu. Bir kısmı da sembolsel etkileşimi, Ervin Goffman ve takipçileri gibi,
gündelik yaşamdaki bireysel deneyimleri anlamaya ve anlamlandırmaya
çalıştılar. Bu çaba, postmodern anlayışla “zenginleştirilerek” (daha doğrusu
fakirleştirilerek) bireyin etkileşimsel dünyasını anlama işine girdiler. Forumda
Cooley’in “Social organization” kitabından iletişimle ilgili parçalar alınarak
sunuldu.
Forumda düşüncesi sunulan ikinci kişi olarak Thorstein Veblen’e yer
verildi. Veblen’in “The Theory of the Leisure Class” yapıtından bazı fikirler
Türkçeye çevrilip sunulmuş. Fakat okuduğum bazı Türkçe kaynaklarda,
Veblen’in dediğinin yanlış anlaşıldığını veya farkında olmadan yanlış
aktarıldığını gördüm. Günümüzün insanını anlama ve iletişiminin doğasını
anlamlandırmada Veblen’in sunduklarının gereğince bilinmesi gerekmektedir.
Özellikle, çağımızın önemli yaşam biçimi olan “vicarious relationship”
(örneğin, gerçek sosyal ilişki gereksinimini televizyonda seyrettikleriyle
giderme) ve kurnazca işlenen “conspicious consumption” gibi düşünsel ve
davranışsal hastalığın, 1890’larda nasıl olduğunu ve dolayısıyla gelişmesini
iletişim alanındaki insanların anlamasında Veblen oldukça yardımcı olacaktır.
Bu amaçla Veblen’in kitabından sosyal sınıflar, “leisure class” ve
“conspicious consumption” ile ilgili parçalar sunuldu.
Forumda, üçüncü olarak, halkla ilişkilerin piri olan Edward Bernays’ın
kamuoyu araştırmalarının tehlikesiyle ilgili olarak 1945’deki bir açıklamasına
karşı, P. Lazarsfeld, Harry Field ve Claude Robinson’un tepkilerini ve bu
tepkilere karşı Edwards’ın yanıtı üzerinde durdu.
Bunu, iletişim alanında sadece ismi ve birkaç sözü bilinen Bernard
Berelson’un klasik “Communication and Public Opinion” makalesinden
alıntılar takip etti.
Bu klasiğe bir başka klasik ekledik: H. D. Lasswell’in “The Structure and
Function of Communication in Society” başlıklı yapıtından alıntılar sunarak,
Lasswell’in görüşlerini birkaç kelimelik formül ötesinde sunduk.
Bunu Paul lazarsfeld ve R. K. Merton’un 1940’lara ait klasik yapıtı takip
etti: “Mass Communication, Popular Taste, and Organized Social Action.”
“Haber verme” yerine, “haberi imal etme veya haber yapma” işi uzun
zamanlardan beri üzerinde durulan önemli konulardan biridir. Bu konunun
önemi günümüzde televizyon haberlerine baktığımızda haber olarak
izleyicilere sunulan planlanmış basitlik ve saçmalıklarla oluşturulan “egemen
Forum hakkında
133
ilgi” ve böylece işlenen ve sürdürülen biliş ve davranış yönetimi işinin
yaygınlaşmasıyla giderek artmaktadır. Bu sorun üzerinde hemen herkes
durmaktadır. Bunlar arasında, 50 yıl kadar önce ABD’de yoğun ilgiyle
okunan Daniel Boorstin’in “The Image” kitabı vardır. Forumda, haber
toplamadan haber yapmaya dönüşen medya içeriği ile ilgili olarak Boorstin’in
kitabından, zamanımızı da çok iyi açıklayan, alıntılar yapıldı.
Kitle iletişiminde ana akım yaklaşım ve Amerikan propagandasını başarılı
bir şekilde yapan biri düşünüldüğünde, iletişimde akla ilk gelenlerden biri de
W. Schramm’dır. Schramm elbette yalnız değildi. Ardında güçlü sermaye ve
ABD kurumları yanında, diğer önemli akademisyenler vardı. Sorumluluk,
diğer göstergeler yanında, etki konusunun açıklığa kavuşturulmasıyla
aydınlığa kavuşabilirdi. Dolayısıyla, etkiyi araştırma hem talebin siyasal,
ekonomik, kültürel ve düşünsel yapısının “durumunu” bilmek (böylece
reklamları, halkla ilişkiler ve biliş yönetimi faaliyetlerini ona göre
düzenlemek) hem de “etkinin doğrudan olmadığı” ve “zayıf etki” ve ardından
“aktif izleyici” tezleriyle, dünyayı bilişsel ve materyal pisliklerle dolduran bir
endüstriyel yapıyı desteklemek için hayati öneme sahipti. Bu bağlamda,
özellikle 1940 başlarında başlayarak yapılan araştırmalar ve ileri atılan
“kuramlar” çokluğunu görürüz. Bunların en klasiklerinden biri E. Katz ve P.
Lazarsfeld’in “Personal Influence” başlığıyla yayınladıkları araştırma
sonuçlarıdır. Forumda, araştırmayı özlüce açıkladığı için, bu kitabın
“introduction” bölümü sunuldu.
Forumdaki sunulanların, aynı zamanda, her yüksek lisans ve doktora
öğrencisinin okuması ve üzerinde düşünmesi gerekir. Okumayanlara da
okutulması gerekir, çünkü iletişim alanında ana akım okulu benimsesin veya
karşı olsun, herkesin bu klasikleri ve diğerlerini bilmesi gerekir. Televizyon
stüdyosunda program yaparak, gazete odasında gazete formatı yaparak veya
şirketler veya kurumlar için halkla ilişkiler kampanyası yapmayı düşünerek
yüksek lisans ve özellikle doktora öğrenimi ve öğretimi yapılmaz. Bunlar hobi
veya pratiği öğrenme seviyesinde bir girişimdir ve özellikle bir doktora
öğrencisinin işi bu değildir; ilgilendiği alanında bilimi ve bilimsel girişimi
öğrenmektir. Son zamanlarda, yüksek lisans ve doktora öğrencileri “AB,
şirketler veya kurumlardan “projeler alma” ve projeler yapma işine
sokulmakta ve zorlanmaktadır. İletişim fakültesi proje ve müşteri peşinde
koşmayı gerektiren bir ticarethane değildir. Ama ne yazık ki, üniversiteler
bilinçli ve planlı olarak ticarethaneye dönüştürülmektedir. Bu durumun da
araştırılması ve üniversitelerin eğitim politikalarının (“misyonu ve vizyonu”
134
İrfan Erdoğan
kavramını kullanmıyorum, çünkü bu kavramlar işletmecilerin “işletme”
amaçlı kavramlarıdır ve bu planlı dönüştürmenin dilinin parçalarıdır) yönelimi
üzerinde durulmalıdır.
“Bunlar zaten bir yerlerde ve bir zamanlar çevrilmiş veya bulunabilir”
diyerek, sorunu “bahaneyle” geçiştirmeyelim. “Hangi iletişim fakültesinin
hangi dersinde hangi hoca veya öğrencisi bu metinleri okumuş ve üzerinde
tartışmıştır?” sorusunu soralım ve bu soruya yanıt verelim.
“Bu metinlerin okunması gerekir mi?” sorusuna, çağdaş ticaret yapan ve
öğrenciyi “müşteri” olarak niteleyen bir düşünsel ve ilişkisel yapıda,
çoğunlukla verilecek yanıt “hayır” yanıtıdır, çünkü bu yapıda önemli olan
“ticari ilişkilerin imajlarla yönetimini ve ticaretin mekaniğini, yollarını,
verimlilik sorunlarını ve buna çözümleri öğretmektir. Aynı soruya,
tembelliğin egemen olduğu ve “ders notlarıyla” eğitimin yapıldığı
(eğitimsizliğin, dilenmenin, baskının, yalakalığın, üretmeden ve çalışmadan
kişisel ilişkilerle köşe dönmeciliğin ve tembelliğin egemen yapıldığı)
üniversite ortamında da yanıt “hayır” yanıtını meşrulaştıran bahaneler
olacaktır.
Bu yazdıklarımı kendini ve dışını soruşturmayı sürdürme girişiminin bir
parçası olarak okuyanlar egemen gerçeğin istisna parçalarıdır, benim gibi.
Yazdıklarımı, başka nedenlerle okuyanlar ve okurken “duyarlılıkları kabaran”
ve “savunma” gereksinimi duyanlar, yukarıda tanımlanan gerçeğin bilinçli
veya kendini bilen sanan parçalarıdır.
Okumak, özellikle bilmek ve soruşturmak için okumak, zahmetlidir. Bu
zahmeti seçtiğiniz için kendinizle övünebilirsiniz, biri size “para kazandırdı
mı?” diye alay ederek sorsa bile.
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.135-168
Forum
Cooley on the meaning
and organization of
communication
Chicago Üniversitesi'nin önemli üç entelektüeli John Dewey, George H.
Mead, Robert E. Park ve Michigan Üniversitesi’nden Charles Cooley iletişim
alanında liberal-demokratik kuramsal yaklaşımın kurucuları oldular: İletişimin
demokrasinin reformuna hizmet edeceğini umut ettiler. Cooley'e göre (1909)
kitle iletişimi araçları sayesinde ideal demokratik duruma dönüş mümkün
olacaktı, çünkü fikirlerin serbest akımı herkesin siyasal karar verme sürecine
katılmasını kolaylaştıracaktı. Bu umuda günümüzde sahip olmak için,
iyimserlik ötesinde çok özel bir insan olmak gerekir.
Cooley kitabının 6 ile 10’uncu bölümü arasında iletişim üzerinde durduğu
için, bu bölümlerden Forum okuyucularının bilgilenmesi, üzerinde düşünmesi
ve gerektiğinde akademik yazılarında kullanıp irdelemesi için alıntılar
sunuldu. Bu bölümlerde Cooley iletişimin önemi, gelişmesi ve modern
iletişimin insansal ve toplumsal karakteri üzerinde durmaktadır. Bu amaçla
önce tanımdan başlamakta, iletişim yollarıyla, işaretlerin anlamlarıyla ve
iletişimin olmamasıyla ilgili görüşlerini sunmaktadır. Bunları iletişimin
olmasının birey ve dışı için anlamları, iletişim sistemi, iletişimin gelişmesi,
Söz-öncesi (sözsüz), sözlü ve yazılı iletişim ve yirminci yüzyılın başındaki
iletişim devriminin anlamı ve modern iletişimin doğası üzerindeki
açıklamaları takip etmektedir.
136
C. H. Cooley
Social Organization
Charles Horton Cooley 1
The significance of communication 2
By Communication is here meant the mechanism through which human
relations exist and develop—all the symbols of the mind, together with the
means of conveying them through space and preserving them in time. It
includes the expression of the face, attitude and gesture, the tones of the voice,
words, writing, printing, railways, telegraphs, telephones, and whatever else
may be the latest achievement in the conquest of space and time. All these
taken together, in the intricacy of their actual combination, make up an
organic whole corresponding to the organic whole of human thought; and
everything in the way of mental growth has an external existence therein. The
more closely we consider this mechanism the more intimate will appear its
relation to the inner life of mankind, and nothing will more help us to
understand the latter than such consideration (s. 61).
There is no sharp line between the means of communication and the rest
of the external world. In a sense all objects and actions are symbols of the
mind, and nearly anything may be used as a sign—as I may signify the moon
or a squirrel to a child by merely pointing at it, or by imitating with the voice
the chatter of the one or drawing an outline of the other. But there is also,
almost from the first, a conventional development of communication,
springing out of spontaneous signs but soon losing evident connection with
them, a system of standard symbols existing for the mere purpose of
conveying thought; and it is this we have chiefly to consider (p. 62).
Without communication the mind does not develop a true human nature,
but remains in an abnormal and nondescript state neither human nor properly
brutal (p. 62).
It is through communication that we get our higher development. The
faces and conversation of our associates; books, letters, travel, arts, and the
1
2
Orijinal kaynak: Cooley, C. H. (1909) Social Organization. New York: Charles
Scribner's Sons.
Chapter 6; s. 61-65.
On the meaning of communication
137
like, by awakening thought and feeling and guiding them in certain channels,
supply the stimulus and framework for all our growth (p. 63).
In the same way, if we take a larger view and consider the life of a social
group, we see that communication, including its organization into literature,
art, and institutions, is truly the outside or visible structure of thought, as
much cause as effect of the inside or conscious life of men. All is one growth:
the symbols, the traditions, the institutions are projected from the mind, to be
sure, but in the very instant of their projection, and thereafter, they react upon
it, and in a sense control it, stimulating, developing, and fixing certain
thoughts at the expense of others to which no awakening suggestion comes.
By the aid of this structure the individual is a member not only of a family, a
class, and a state, but of a larger whole reaching back to prehistoric men
whose thought has gone to build it up. In this whole he lives as in an element,
drawing from it the materials of his growth and adding to it whatever
constructive thought he may express (p. 63).
Thus the system of communication is a tool, a progressive invention,
whose improvements react upon mankind and alter the life of every individual
and institution. A study of these improvements is one of the best ways by
which to approach an understanding of the mental and social changes that are
bound up with them; because it gives a tangible framework for our ideas—just
as one who wished to grasp the organic character of industry and commerce
might well begin with a study of the railway system and of the amount and
kind of commodities it carries, proceeding thence to the more abstract
transactions of finance (p. 64, 65).
And when we come to the modern era, especially, we can understand
nothing rightly unless we perceive the manner In which the revolution in
communication has made a new world for us. So in the pages that follow I
shall aim to show what the growth of intercourse implies in the way of social
development, inquiring particularly into the effect of recent changes (p. 65).
The growth of communication 3
The chief means of what we may call pre-verbal communication are the
expression of the face—especially of the mobile portions about the eyes and
mouth—the pitch, inflection, and emotional tone of the voice; and the
3
Chapter 7, s. 66-79
138
C. H. Cooley
gestures of the head and limbs. All of these begin in involuntary movements
but are capable of becoming voluntary, and all are eagerly practiced and
interpreted by children long before they learn to speak. They are immediately
joined to action and emotion: the inflections of the voice, for instance, play
upon the child's feelings as directly as music, and are interpreted partly by an
instinctive sensibility. I have heard a child seventeen months old using her
voice so expressively, though inarticulately, that it sounded, a little way off, as
if she were carrying on an animated conversation. And gesture, such as
reaching out the hand, bending forward, turning away the head, and; the like,
springs directly from the ideas and feelings it represents (p. 66).
The human face, " the shape and color of a mind and life," is a kind of
epitome of society, and if one could only read all that is written in the
countenances of men as they pass he might find a great deal of sociology in
them (p. 66). Hereditary bias, family nurture, the print of the school, current
opinion, contemporary institutions, all are there, drawn with a very fine
pencil. If one wishes to get a real human insight into the times of Henry the
Eighth, for example, he call hardly do better than to study the portrait
drawings of Holbein; and so of other periods, including our own, whose traits
would appear conspicuously in a collection of portraits. Many people can
discriminate particular classes, as, for instance, clergymen, by their
expression, and not a few will tell with much accuracy what church the latter
belong to and whether they are of the lower rank or in authority. Again there
is a difference, indescribable, perhaps, yet apparent, between the look of
American and of English youths—still more of girls—which reflects the
differing social systems (p. 67).
This sort of communication is, of course, involuntary. An artificial
mechanism of communication originates when man begins purposely to
reproduce his own instinctive motions and cries, or the sounds, forms, and
movements of the world about him, in order to recall the ideas associated with
them. All kinds of conventional communication are believed to be rooted in
these primitive imitations, which, by a process not hard to imagine, extend
and differentiate into gesture, speech, writing, and the special symbols of the
arts and sciences; so that the whole exterior organization of thought refers
back to these beginnings (p. 67).
We can only conjecture the life of man, or of his humanizing progenitor,
before speech was achieved; but we may suppose that facial expression,
inarticulate cries and songs, and a variety of imitative sounds and actions
139
aroused sympathy, permitted the simpler kinds of general ideas to be formed,
and were the medium through which tradition and convention had their
earliest development It is probable that artificial gesture language was well
organized before speech had made much headway. Even without words life
may have been an active and continuous mental whole, not dependent for its
unity upon mere heredity, but bound together by some conscious community
in the simpler sorts of thought and feeling, and by the transmission and
accumulation of these through tradition. There was presumably cooperation
and instruction of a crude sort in which was the germ of future institutions (p.
68).
No one who has observed children will have any difficulty in conjecturing
the beginnings of speech, since nearly every child starts in to invent a
language for himself, and only desists when he finds that there is one all
ready-made for him. There are as many natural words (if we may call them
so) as there are familiar sounds with definite associations, whether coming
from human beings, from animals, or from inanimate nature. These the child
instinctively loves to reproduce and communicate, at first in mere sport and
sociability, then, as occasion arises, with more definite meaning. This
meaning is easily extended by various sorts of association of ideas; the sounds
themselves are altered and combined in usage; and thus speech is well begun
(p. 68).
Many humble inventors contribute to its growth, every man, possibly,
altering the heritage in proportion as he puts his individuality into his speech.
Variations of idea are preserved in words or other symbols, and so stored up
in a continuing whole, constantly growing in bulk and diversity, which is, as
we have seen, nothing less than the outside or sensible embodiment of human
thought, in which every particular mind lives and grows, drawing from it the
material of its own life, and contributing to it whatever higher product it may
make out of that material (69).
A word is a vehicle, a boat floating down from the past, laden with the
thought of men we never saw; and in coming to understand it we enter not
only into the minds of our contemporaries, but into the general mind of
humanity continuous through time. The popular notion of learning to speak is
that the child first has the idea and then gets from others a sound to use in
communicating it; but a closer study shows that this is hardly true even of the
simplest ideas, and is nearly the reverse of truth as regards developed thought.
In that the word usually goes before, leading and kindling the idea—we
140
C. H. Cooley
should not have the latter if u-e did not have the word first. "This way," says
the word, "is an interesting thought: come and find it." And so we are led on
to rediscover old knowledge. Such words, for instance, as good, right, truth,
love, home, justice, beauty, freedom; are powerful makers of what they stand
for (p. 69).
A mind without words would make only such feeble and uncertain
progress as a traveller set down in the midst of a wilderness where there were
no paths or conveyances and without even a compass. A mind with them is
like the same traveller in the midst of civilization, with beaten roads and rapid
vehicles ready to take him in any direction where men have been before. As
the traveller must pass over the ground in either case, so the mind must pass
through experience, but if it has language it finds its experience foreseen,
mapped out and interpreted by all the wisdom of the past, so that it has not
only its own experience but that of the race—just as the modern traveller sees
not only the original country but the cities and plantations of men (p. 70).
The principle that applies to words applies also to all structures that are
built of words, to literature and the manifold traditions that it conveys. As the
lines of Dante are "foot-paths for the thought of Italy," so the successful
efforts of the mind in every field are preserved in their symbols and become
foot-paths by which other minds reach the same point. And this includes
feeling as well as definite idea. It is almost the most wonderful thing about
language that by something intangible in its order and movement and in the
selection and collocation of words, it can transmit the very soul of a man,
making his page live when his definite ideas have ceased to have value. In this
way one gets from Sir Thomas Browne, let us say, not his conceits and
credulities, but his high and religious spirit, hovering, as it were, over the page
(p. 70).
The achievement of speech is commonly and properly regarded as the
distinctive trait of man, as the gate by which he emerged from his pre-human
state. … It not only permitted the rise of a more rational and human kind of
thinking and feeling, but was also the basis of the earliest definite institutions
A wider and fuller unity of thought took place in every group where it
appeared. Ideas regarding the chief interests of primitive life—hunting,
warfare, marriage' feasting and the like—were defined, communicated and
extended. Public opinion no doubt began to arise within the tribe, and
crystallized into current sayings which served as rules of thought and conduct;
the festal chants, if they existed before, became articulate and historical. And
141
when any thought of special value was achieved in the group, it did not perish,
but was handed on by tradition and made the basis of new gains. In this way
primitive wisdom and rule were perpetuated, enlarged and improved until, in
connection with ceremonial and other symbols, they became such institutions,
of government, marriage, religion and property as are found in every savage
tribe (p. 71).
Nor must we forget that this state of things reacted upon the natural
capacities of man, perhaps by the direct inheritance of acquired social habits
and aptitudes, certainly by the survival of those who, having these, were more
fitted than others to thrive in a social life. In this way man, if he was human
when speech began to be used, rapidly became more so, and went on
accumulating a social heritage (p. 71).
So the study of speech reveals a truth which we may also reach in many
other ways, namely, that the growth of the individual mind is not a separate
growth, but rather a differentiation within the general mind. Our personal life,
so far as we can make out, has its sources partly in congenital tendency, and
partly in the stream of communication, both of which flow from the corporate
life of the race. The individual has no better ground for thinking of himself as
separate from humanity than he has for thinking of the self he is to-day as
separate from the self he was yesterday; the continuity being no more certain
in the one case than in the other. If it be said that he is separate because he
feels separate, it may be answered that to the infant each moment is separate,
and that we know our personal life to be a whole only through the growth of
thought and memory. In the same way the sense of a larger or social
wholeness is perhaps merely a question of our growing into more vivid and
intelligent consciousness of a unity which is already clear enough to reflective
observation (p. 72).
It is the social function of writing, by giving ideas a lasting record, to
make possible a more certain, continuous and diversified growth of the human
mind. It does for the race very much what it does for the individual. When the
student has a good thought he writes it down, so that it may be recalled at will
and made the starting point for a better thought in the same direction; and so
mankind at large records and cherishes its insights (72).
Until writing is achieved the accumulation of ideas depends upon oral
tradition, the capacity of which is measured by the interest and memory of the
people who transmit it. It must, therefore, confine itself chiefly to ideas and
sentiments for which there is a somewhat general and constant demand, such
142
C. H. Cooley
as popular stories—like the Homerian legends—chants, proverbs, maxims and
the like. It is true that tradition becomes more or less specialized in families
and castes—as we see, for instance, in the wide spread existence of a
hereditary priesthood—but this specialization cannot be very elaborate or very
secure in its continuance. There can hardly be, without writing, any science or
any diversified literature. These require a means by which important ideas can
he passed on unimpaired to men distant in time and space from their authors
(p. 73)
Nor can stable and extended government be organized without it, for such
government requires a constitution of some sort, a definite and permanent
body of law and custom, embracing the wisdom of the past regarding the
maintenance of social order (p. 73).
It is quite the same with religious systems. The historical religions are
based upon Scriptures, the essential part of which is the recorded teaching of
the founder and his immediate disciples, and without such a record
Christianity, Buddhism or Mohammedanism could never have been more than
a small and transient sect. There may well have been men of religious genius
among our illiterate forefathers, but it was impossible that they should found
enduring systems (p. 73).
The whole structure and progress of modern life evidently rests upon the
preservation, in writing, of the achievements of the antique mind, upon the
records, especially, of Judea, Greece and Rome. To inquire what we should
have been without these would be like asking what we should have been if our
parents had not existed. Writing made history possible, and the man of history
with his complex institutions. It enabled a rapid and secure enlargement of
that human nature which had previously been confined within small and
unstable groups (p. 74).
If writing, by giving thought permanence, brought in the earlier
civilization, printing, by giving it diffusion opened the doors of the modern
world (p. 74).
Before its advent access to the records of the race was limited to a learned
class, who thus held a kind of monopoly of the traditions upon which the
social system rested. Throughout the earlier Middle Ages, for example, the
clergy, or that small portion of the clergy who were educated, occupied this
position in Europe, and their system was the one animate and wide-reaching
mental organization of the period. For many centuries it was rare for a
layman, of whatever rank, to know how to sign his name. Through the Latin
143
language, written and spoken, which would apparently have perished had it
not been for the Church, the larger continuity and cooperation of the human
mind was maintained. Those who could read it had a common literature and a
vague sense of unity and brotherhood. Roman ideas were preserved, however
imperfectly, and an ideal Rome lived in the Papacy and the Empire.
Education, naturally, was controlled by the clergy, who were also intrusted
with political correspondence and the framing of laws. As is well known they
somewhat recast the traditions in their own interest, and were aided by their
control of the communicating medium in becoming the dominant power in
Europe (p. 75).
Printing means democracy, because it brings knowledge within the reach
of the common people; and knowledge, in the long run, is sure to make good
its claim to power. It brings to the individual whatever part in the heritage of
ideas he is fit to receive. The world of thought, and eventually the world of
action, comes gradually under the rule of a true aristocracy of intelligence and
character, in place of an artificial one created by exclusive opportunity.
Everywhere the spread of printing was followed by a general awakening
due to the unsettling suggestions which it scattered abroad. Political and
religious agitation, by no means unknown before, was immensely stimulated,
and has continued unabated to the present time (p. 75).
While spoken language, along with the writing and printing by which it is
preserved and disseminated, in the main current of communication, there are
from the start many side channels (p. 75).
Thus among savage or barbarous peoples we everywhere find, beside
gesture language, the use of a multitude of other symbols, such as the red
arrow for war, the pipe of peace, signal fires, notched sticks, knotted cords,
totems, and, among nations more advanced in culture, coats-of-arms, flags
and an infinite diversity of symbolic ritual. There is, indeed, a world of signs
outside of language, most of which, however, we may pass by, since its
general nature is obvious enough (p. 76).
The arts of painting, sculpture, music, and architecture. considered as
communication, have two somewhat different functions: First, as mere picture
or image writing, conveying ideas that could also be conveyed (though with a
difference) in words; and, second, as thc vehicle of peculiar phases of
sentiment incommunicable in any other way. These two were often, indeed
usually, combined in the art of the past. In modern times the former, because
of the diffusion of literacy, has become of secondary importance of the
144
C. H. Cooley
picture-writing function the mosaics, in colors on a gold ground, that cover
the inner walls of St. Mark's at Venice are a familiar instance. They set forth
in somewhat rude figures, helped out by symbols, the whole system of
Christian theology as it was then understood. They were thus an illuminated
book of sacred learning through which the people entered into the religious
tradition. The same tradition is illustrated in the sculpture of the cathedrals of
Chartres and Rheims, together with much other matter—secular history,
typified by figures of the kings of France; moral philosophy, with virtues and
vices, rewards and punishments; and emblems of husbandry and handicraft.
Along with these sculptures went the pictured windows, the sacred relics -which, as Gibbon says, "fixed and inflamed the devotion of the faithful" -- the
music, and the elaborate pageants and ritual; all working together as one rich
sign, in which was incarnated the ideal life of the times (p. 77).
A subtler function of the non-verbal arts is to communicate matter that
could not go by any other road, especially certain sorts of sentiment which are
thus perpetuated and diffused (p. 78).
One of the simplest and most fruitful examples of this is the depiction of
human forms and faces which embody! as if by living presence, the nobler
feelings and aspirations of the time. Such works, in painting or sculpture, ret
main as symbols by the aid of which like sentiments grow up in the minds of
whomsoever become familiar with them Sentiment is cumulative in human
history in the same manner as thought, though less definitely and surely, and
Christian feeling, as it grew and flourished in the Middle Ages, was fostered
by painting as much, perhaps, as by the Scriptures. And so Greek sculpture,
from the time of the humanists down through Winckelmann and Goethe to the
present day, has been a channel by which Greek sentiment has flowed into
modern life.
This record of human feeling in expressive forms and faces, as in the
madonnas and saints of Raphael, is called by some critics "illustration"; and
they distinguish it from "decoration," which includes all those elements in a
work of art which exist not to transmit something else but for their own more
immediate value, such as beauty of color, form, composition and suggested
movement. This latter is communication also, appealing to vivid but other
wise inarticulate phases of human instinct. Each art can convey a unique kind
of sentiment and has "its own peculiar and incommunicable sensuous charm,
its own special mode of reaching the imagination." … And so with
architecture, an art peculiarly close to social organization, so that in many
145
cases—as in the Place of Venice—the spirit of a social system has been
visibly raised up in Stone ( p. 79).
It needs no argument, I suppose, to show that these arts are no less
essential to the growth of human spirit than literature or government (p. 79).
Modern communication: enlargement and animation 4
The changes that have taken place since the beginning of the nineteenth
century are such as to constitute a new epoch in communication, and in the
whole system of society. They deserve, therefore, careful consideration not so
much in their mechanical aspect, which is familiar to every one, as in their
operation upon the larger mind.
If one were to analyze the mechanism of intercourse, he might, perhaps,
distinguish four factors that mainly contribute to its efficiency, namely:
Expressiveness, or the range of ideas and feelings it is competent to carry.
Permanence of record, or the overcoming of time.
Swiftness, or the overcoming of space.
Diffusion, or access to all classes of men.
Now while gains have no doubt been made in expressiveness, as in the
enlargement of our vocabulary to embrace the ideas of modern science; and
even in permanence of record, for scientific and other special purposes; Net
certainly the long steps of recent times have been made in the direction of
swiftness and diffusion. For most purposes our speech is no better than in the
age of Elizabeth, if so good; but what facility we have gained in the
application of it! The cheapening of printing, permitting an inundation of
popular books, magazines arid newspapers, has been supplemented by the rise
of the modern postal system and the conquest of distance by railroads,
telegraphs and telephones. And along with these extensions of the spoken or
written word have come new arts of reproduction, such as photography,
photo-engraving, phonography and the like—of greater social import than we
realize—by which new kinds of impression from the visible or audible world
may be fixed and disseminated (p. 80, 81).
4
Chapter 8, s.80-90
146
C. H. Cooley
It is not too much to say that these changes are the basis, from a
mechanical standpoint, of nearly everything that is characteristic in the
psychology of modern life. In a general way they mean the expansion of
human nature, that is to say, of its power to express itself in social wholes.
They make it possible for society to be organized more and more on the
higher faculties of man, on intelligence and sympathy, rather than on
authority, caste, and routine. They mean freedom, outlook, indefinite
possibility. The public consciousness, instead of being confined as regards its
more active phases to local groups, extends by even steps with that give-andtake of suggestions that the new intercourse makes possible, until wide
nations, and finally the world itself, may be included in one lively mental
whole (p. 81).
The general character of this change is well expressed by the two words
enlargement and animation. Social contacts are extended in space and
quickened in time, and in the same degree the mental unity they imply
becomes wider and more alert. The individual is broadened by coming into
relation with a larger and more various life, and he is kept stirred up,
sometimes to excess, by the multitude of changing suggestions which this life
brings to him (p. 82).
From whatever point of view we study modern society to compare it with
the past or to forecast the future, we ought to keep at least a subconsciousness
of this radical change in mechanism, without allowing for which nothing else
can be understood (p. 82).
In the United States, for instance, at the close of the eighteenth century,
public consciousness of any active kind was confined to small localities.
Travel was slow, uncomfortable and costly, and people undertaking a
considerable journey often made their wills beforehand. The newspapers,
appearing weekly in the larger towns, were entirely lacking in what we should
call news; and the number of letters sent during a year in all the thirteen states
was much less than that now handled by the New York office in a single day.
People are far more alive to-day to what is going on in China, if it happens to
interest them, than they were then to events a hundred miles away. The
isolation of even large towns from the rest of the world, and the consequent
introversion of men's minds upon local concerns, was something we can
hardly conceive (p. 82). In the country "the environment of the farm was the
neighborhood; the environment of the village was the encircling farms and the
local tradition; . . . few conventions assembled for discussion and common
147
action; educational centres did not radiate the shock of a new intellectual life
to every hamlet; federations and unions did not bind men, near and remote,
into that fellowship that makes one composite type of many human sorts. It
was an age of sects, intolerant from lack of acquaintance." (p. 83).
The change to the present regime of railroads, telegraphs, daily papers,
telephones and the rest has involved a revolution in every phase of life; in
commerce, in politics, in education, even in mere sociability and gossip— this
revolution always consisting in an enlargement and quickening of the kind of
life in question (s.83).
Probably there is nothing in this new mechanism quite so pervasive and
characteristic as the daily newspaper, which is as vehemently praised as it is
abused, and in both cases with good reason. What a strange practice it is,
when you think of it, that a man should sit down to his breakfast table and,
instead of conversing with his wife, and children, hold before his face a sort of
screen on which is inscribed a world-wide gossip! (p. 83)
The essential function of the newspaper is, of course, to serve as a bulletin
of important news and a medium for the interchange of ideas, through the
printing of interviews, letters, speeches and editorial comment. In this way it
is indispensable to the organization of the public mind (p. 83).
The bulk of its matter, however, is best described by the phrase organized
gossip. The sort of intercourse that people formerly carried on at cross-road
stores or I over the back fence, has now attained the dignity of print and an
imposing system. That we absorb a flood of this does not necessarily mean
that our minds are degenerate' but merely that we are gratifying an old
appetite in a new way (p. 84).
That the bulk of the contents of the newspaper is of the nature of gossip
may be seen by noting three traits which together seem to make a fair
definition of that word. It is copious, designed to occupy, without exerting, the
mind. It consists mostly of personalities and appeals to superficial emotion. It
is untrustworthy—except upon a few matters of moment which the public are
likely to follow up and verify. These traits any one who is curious may
substantiate by a study of his own morning journal (84).
There is a better and a worse side to this enlargement of gossip. On the
former we may reckon the fact that it promotes a widespread sociability and
sense of community; we know that people all over the country are laughing at
the same jokes or thrilling with the same mild excitement over the foot-ball
game, and we absorb a conviction that they are good fellows much like
148
C. H. Cooley
ourselves. It also tends powerfully, through the fear of publicity, to enforce a
popular, somewhat vulgar, but sound and human standard of morality. On the
other hand it fosters superficiality and commonplace in every sphere of
thought and feeling, and is, of course, the antithesis of literature and of all
high or fine spiritual achievement. It stands for diffusion as opposed to
distinction (p. 85).
In politics communication makes possible public opinion, which, when
organized, is democracy. The whole growth of this, and of the popular
education and enlightenment that go with it, is immediately dependent upon
the telegraph, the newspaper and the fast mail, for there can be no popular
mind upon questions of the day, over wide areas, except as the people are
promptly informed of such questions and are enabled to exchange views
regarding them (p. 85).
One is often impressed with the thought that there ought to be some wider
name for the modern movement than democracy, some name which should
more distinctly suggest the enlargement and quickening of the general mind,
of which the formal rule of the people is only one among many
manifestations. The current of new life that is sweeping with augmenting
force through the older structures of society, now carrying them away, now
leaving them outwardly undisturbed, has no adequate name (p. 87).
Popular education is an inseparable part of all this: the individual must
have at least those arts of reading and writing without which he can hardly be
a vital member of the new organism. And that further development of
education, rapidly becoming a conscious aim of modern society, which strives
to give to every person a special training in preparation for whatever function
he may have aptitude for, is also a phase of the freer and more flexible
organization of mental energy. The same enlargement runs through all life,
including fashion and other trivial or fugitive kinds of intercourse. And the
widest phase of all, upon whose momentousness I need not dwell, is that rise
of an international consciousness, in literature, in science and, finally, in
politics, which holds out a trustworthy promise of the indefinite enlargement
of justice and amity (p. 87).
This unification of life by a freer course of thought is not only
contemporaneous, overcoming space, but also historical, bringing the past into
the present, and making every notable achievement of the race a possible
factor in its current life—as when, by skilful reproduction the work of a
mediaeval painter is brought home to people dwelling five hundred years later
149
on the other side of the globe. Our time is one of "large discourse, looking
before and after" (p.87).
There are remarkable possibilities in this diffusive vigor. Never, certainly,
were great masses of men so rapidly rising to higher levels as now. There are
the same facilities for disseminating improvement in mind and manners as in
material devices; and the new communication has spread like morning light
over the world, awakening, enlightening, enlarging, and filling with
expectation. Human nature desires the good, when it once perceives it, and in
all that is easily understood and imitated great headway is making (p. 88).
Nor is there, as I shall try to show later, any good reason to think that the
conditions are permanently unfavorable to the rise of special and select types
of excellence. The same facility of communication which animates millions
with the emulation of common models, also makes it easy for more
discriminating minds to unite in small groups The general fact is that human
nature is set free; in time it will no doubt justify its freedom (p. 88).
The enlargement affects not only thought but feeling, favoring the growth
of a sense of common humanity, of moral unity, between nations, races and
classes. Among members of a communicating whole feeling may not always
be friendly, but it must be, in a sense, sympathetic, involving some
consciousness of the other's point of view. Even the animosities of modern
nations are of a human and imaginative sort, not the blind animal hostility of a
more primitive age. They are resentments, and resent meet, as Charles Lamb
says, is of the family of love (p. 88).
The relations between persons or communities that are without mutual
understanding are necessarily on a low plane. There may be indifference, or a
blind anger due to interference, or there may be a good-natured tolerance; but
there is no consciousness of a common nature to warm up the kindly
sentiments. A really human fellow-feeling was anciently confined within the
tribe, men outside not being felt as members of a common whole. The alien
was commonly treated as a more or less useful or dangerous animal -destroyed, despoiled or enslaved. Even in these days we care little about
people whose life is not brought home to us by some kind of sympathetic
contact. We may read statistics of the miserable life of the Italians and Jews in
New York and Chicago; of bad housing, sweatshops and tuberculosis; but we
care little more about them than we do about the sufferers from the Black
Death, unless their life is realized to us in some human way, either by
personal contact, or by pictures and imaginative description (p. 89).
150
C. H. Cooley
And we are getting this at the present time. The resources of modern
communication are used in stimulating and gratifying our interest in every
phase of human life. Russians, Japanese, Filipinos, fishermen, miners,
millionaires, criminals, tramps and opium-eaters are brought home to us. The
press well understands that nothing human is alien to us if it is only made
comprehensible (p. 89).
With a mind enlarged and suppled by such training, the man of to-day
inclines to look for a common nature everywhere and to demand that the
whole world shall be brought under the sway of common principles of
kindness and justice. He wants to see international strife allayed— in such a
way, however, as not to prevent the expansion of capable races and the
survival of better types; he wishes the friction of classes reduced and each
interest fairly treated—but without checking individuality and enterprise.
There was never so general an eagerness that righteousness should prevail; the
chief matter of dispute is upon the principles under which it may be
established (p. 90).
The work of communication in enlarging human nature is partly
immediate, through facilitating contact, but even more it is indirect, through
favoring the increase of intelligence, the decline of mechanical and arbitrary
forms of organization, and the rise of a more humane type of society. History
may be regarded as a record of the struggle of man to realize his aspirations
through organization; and the new communication is an efficient tool for this
purpose. Assuming that the human heart and conscience, restricted only by
the difficulties-of organization, is the arbiter of what institutions are to
become, we may expect the facility of intercourse to be the starting-point of
an era of moral progress.
Modern communication: individuality 5
It is a question of utmost interest whether these changes do or do not
contribute to the independence and productivity of the individual mind. Do
they foster a self-reliant personality, capable at need of pursuing high and rare
aims, or have they rather a levelling tendency, repressive of what is original
and characteristic? There are in fact opposite opinions regarding this matter,
5
Chapter 9, s. 91-97
151
in support of either of which numerous expressions by writers of some weight
might be collected (p. 91).
From one point of view it would appear that the new communication
ought to encourage individuality of all kinds; it makes it easier to get away
from a given environment and to find support in one more congenial. The
world has grown more various and at the same time more accessible, so that
one having a natural bent should be the more able to find influences to nourish
it. If he has a turn, say, for entomology, he can readily, through journals,
correspondence and meetings, get in touch with a group of men similarly
inclined, and with a congenial tradition. And so with any sect of religion, or
politics, or art, or what not; if there are in the civilized world a few likeminded people it is comparatively easy for them to get together in spirit and
encourage one another in their peculiarity (p. 92).
It is a simple and recognized principle of development that an enlarged
life in the organism commonly involves greater differentiation in its parts.
That the social enlargement of recent times has in general this character seems
plain, and has been set forth in much detail by some writers, notably by
Herbert Spencer. Many, indeed, find the characteristic evil of the new era in
an extreme individuality, a somewhat anarchic differentiation and working at
cross purposes (p. 92).
On the other hand we have what we may call the dead level theory, of
which De Tocqueville, in his Democracy in America, was apparently the chief
author. Modern conditions, according to this, break down all limits to the
spread of ideas and customs. Great populations are brought into one mental
whole, through which movements of thought run by a contagion like that of
the mob; and instead of the individuality which was fostered by former
obstacles, we have a universal assimilation. Each locality, it is pointed out,
had formerly its peculiar accent and mode of dress; while now dialects are
disappearing, and almost the same fashions prevail throughout the civilized
world. This uniformity in externals is held to be only the outward and visible
sign of a corresponding leveling of ideas. People, it is said, have a passion to
be alike, which modern appliances enable them to gratify. Already in the
eighteenth century Dr. Johnson complained that "commerce has left the
people no singularities," and in our day many hold with John Burroughs that,
"Constant intercommunication, the friction of travel, of streets, of books, of
newspapers, make us all alike; we are, as it were, all pebbles upon the same
shore, washed by the same waves." (p. 93).
152
C. H. Cooley
The key to this matter, in my judgment, is to perceive that there are two
kinds of individuality; one of isolation and one of choice, and that modern
conditions foster the latter while they efface the former. They tend to make
life rational and free instead of local and accidental. They enlarge indefinitely
the competition of ideas, and whatever has owed its persistence merely to lack
of comparison is likely to go, while that which is really congenial to the
choosing mind will be all the more cherished and increased. Human nature is
enfranchised, and works on a larger scale as regards both its conformities and
its non-conformities (p. 93).
Something of this may be seen in the contrast between tow n and country,
the latter having more of the individuality of isolation, the former of choice.
"The rural environment,,' says Mr. R. L. Hartt, speaking of country villages in
New England, " is psychically extravagant. It tends to extremes. A man
carries himself out to his logical conclusions; he becomes a concentrated
essence of himself." I travelled some years ago among the mountains of North
Carolina, at that time wholly unreached by modern industry and
communication, and noticed that not only was the dialect of the region as a
whole distinct from that of neighboring parts of the country, but that even
adjoining valleys often showed marked differences. Evidently, this sort of
local individuality, characteristic of an illiterate people living on their own
corn, pork and neighborhood traditions, can hardly survive the new
communication (p. 94).
It must be said, however, that rural life has other conditions that foster
individuality in a more wholesome way than mere isolation, and are a real
advantage in the growth of character. Among these are control over the
immediate environment, the habit of face-to-face struggle with nature, and
comparative security of economic position. All these contribute to the selfreliance upon which the farming people justly pride themselves (94).
In the city we find an individuality less picturesque but perhaps more
functional. There is more facility for the formation of specialized groups, and
so for the fostering of special capacities. Notwithstanding the din of
communication and trade, the cities are, for this reason, the chief seats of
productive originality in art, science and letters (94).
So, easy communication of ideas favors differentiation of a rational and
functional sort, as distinguished from the random variations fostered by
isolation. And it must be remembered that any sort is rational and functional
that really commends itself to the human spirit. Even revolt from an ascendant
153
type is easier now than formerly, because the rebel can fortify himself with
the triumphant records of the non-conformers of the past (p. 95).
It is, then, probable that local peculiarity of speech and manner, and other
curious and involuntary sorts of individuality, will diminish. And certainly a
great deal is thus lost in the way of local color and atmosphere, of the racy
flavor of isolated personalities and unconscious picturesqueness- of social
types. The diversities of dress, language and culture, which were developed in
Europe during the Middle Ages, when each little barony was the channel of
peculiar traditions, can hardly reappear. Nor can we expect, in modern cities,
the sort of architectural individuality we find in those of Italy, built when each
village was a distinct political and social unit. Heine, speaking of Scott, long
ago referred to "the great pain caused by the loss of national characteristics in
consequence of the spread of the newer culture—a pain which now quivers in
the heart of all peoples." (p. 96)
But the more vital individuality, the cultivation by special groups of
peculiar phases of knowledge, art or conduct, of anything under the heavens
in fact that a few people may agree to pursue, will apparently be increased
Since uniformity is cheap and convenient, we may expect it in all matters
wherein men do not specially care to assert themselves. We have it in dress
and domestic architecture, for instance, just so far as we are willing to take
these things ready-made; but when we begin to put ourselves into them we
produce something distinctive (p. 96).
Even languages and national characteristics, if the people really care about
them, can be, and in fact are, preserved in spite of political absorption and the
assimilating power of communication. There is nothing more notable in recent
history than the persistence of nationality, even when, as in Poland, it has lost
its political expression; and, as to languages, it is said that many, such as
Rumanian, Bulgarian, Servian, Finnish, Norsk and Flemish, have revived and
come into literary and popular use during the nineteenth century. Mr. Lecky,
in his "Democracy and Liberty" declared that "there has been in many forms a
marked tendency to accentuate distinct national and local types." (p. 96).
To assume that a free concourse of ideas will produce uniformity is to beg
the whole question. If it be true that men have a natural diversity of gifts, free
intercourse should favor its development, especially when we consider that
strong instinct which causes man to take pleasure in distinguishing himself,
and to abhor to be lost in the crowd. And, as regards the actual tendency of
modern life, only an obstinate a priori reasoner will maintain with any
154
C. H. Cooley
confidence the decline of individuality. Those who charge that we possess it
in extravagant excess have at least an equal show of reason (p. 97).
Nor, from the standpoint of sentiment, does the modern ' expansion of
feeling and larger sense of unity tend necessarily to a loss of individuality.
There is no prospect that self-feeling and ambition will be "lost in love's great
unity." On the contrary these sentiments are fostered by freedom, and are
rather guided than repressed by sympathy (p. 97).
In a truly organic life the individual is self-conscious and devoted to his
own work, but feels himself and that work as part of a large and joyous whole.
He is self-assertive, just because he is conscious of being a thread in the great
web of events, of serving effectually as a member of a family, a state, of
humanity, and of whatever greater whole his faith may picture. If we have not
yet an organic society in this sense, we have at least the mechanical conditions
that must underlie it (97).
Modern communication: superficiality and strain 6
The action of the new communication is essentially stimulating, and so
may, in some of its phases, be injurious. It costs the individual more in the
way of mental function to take a normal part in the new order of things than it
did in the old. Not only is his outlook broader, so that he is incited to think
and feel about a wider range of matters, but he is required to be a more
thorough-going specialist in the mastery of his particular function; both
extension and intension have grown. General culture and technical training
are alike more exigent than the: used to be, and their demands visibly increase
from year to year, not only in the schools but in life at large. The man who
does not meet them falls behind the procession, and becomes in some sense a
failure: either unable to make a living, or narrow and out of touch with
generous movements (p. 98).
Fortunately, from this point of view, our mental functions are as a rule
rather sluggish, so that the spur of modern intercourse is for the most part
wholesome, awakening the mind, abating sensuality, and giving men idea and
purpose. Such ill effect as may be ascribed to it seems to fall chiefly under the
two heads, superficiality and strain, which the reader will perceive to be
6
Chapter 10, s. 98-103.
155
another view of that enlargement and animation discussed in the last chapter
but one (p. 99).
There is a rather general agreement among observers that, outside of his
specialty, the man of our somewhat hurried civilization is apt to have an
impatient, touch and go habit of mind as regards both thought and feeling. We
are trying to do many and various things, and are driven to versatility and
short cuts at some expense to truth and depth. "The habit of inattention," said
De Tocqueville about 1835, " must be considered as the greatest defect of the
democratic character"[1]; and recently his judgment has been confirmed by
Ostrogorski, who thinks that deliverance from the bonds of space and time has
made the American a man of short views, wedded to the present, accustomed
to getting quick returns, and with no deep root anywhere.[2] We have reduced
ennui considerably; but a moderate ennui is justly reckoned by Comte and
others as one of the springs of progress, and it is no unmixed good that we are
too busy to be unhappy. (p. 99).
In this matter, as in so many others, we should discriminate, so far as we
can, between permanent conditions of modern life and what is due merely to
change, between democracy and confusion. There is nothing in the nature of
democracy to prevent its attaining, when transition has somewhat abated, a
diverse and stable organization of its own sort, with great advantage to our
spiritual composure and productivity (p. 100).
In the meanwhile it is beyond doubt that the constant and varied stimulus
of a confused time makes sustained attention difficult. Certainly our popular
literature is written for those who run as they read, and carries the principle of
economy of attention beyond anything previously imagined. And in feeling it
seems to be true that we tend toward a somewhat superficial kindliness and
adaptability, rather than sustained passion of any kind Generally speaking,
mind is spread out very thin over our civilization; a good sort of mind, no
doubt, but quite thin (p. 100).
All this may be counteracted in various ways, especially by thoroughness
in education, and is perhaps to be regarded as lack of maturity rather than as
incurable defect (p. 100).
Mental strain, in spite of the alarming opinions sometimes expressed, is
by no means a general condition in modern society, nor likely to become so; it
is confined to a relatively small number, in whom individual weakness, or
unusual stress, or both, has rendered life too much for the spirit. Yet this
number includes a great part of those who perform the more exacting
156
C. H. Cooley
intellectual functions in business and the professions, as well as peculiarly
weak, or sensitive, or unfortunate individuals in all walks of life. In general
there is an increase of self-consciousness and choice; there is more
opportunity, more responsibility, more complexity, a greater burden upon
intelligence, will and character. The individual not only can but must deal
with a flood of urgent suggestions, or be swamped by them. "This age that
blots out life with question marks" forces us to think and choose whether we
are ready or not (p. 101).
Worse, probably, than anything in the way of work— though that is often
destructive -- is the anxious insecurity in which our changing life keeps a
large part of the population, the well-to-do as well as the poor. And an
educated and imaginative people feels such anxieties more than one deadened
by ignorance (p. 101).
I do not propose to inquire how far the effects of strain may be seen in an
increase of certain distinctly pathological phenomena, such as neurasthenia,
the use of drugs, insanity and suicide. That it has an important working in this
way—difficult, however, to separate from that of Other factors—is generally
conceded (p. 103).
The Enlargement of Consciousness 7
IN a life like that of the Teutonic tribes before they took on Roman
civilization, the social medium was small, limited for most purposes to the
family, clan or village group. Within this narrow circle there was a vivid
interchange of thought and feeling, a sphere of moral unity, of sympathy,
loyalty, honor and congenial intercourse. Here precious traditions were
cherished, and here also was the field for an active public opinion, for
suggestion and discussion, for leading and following, for conformity and
dissent." In this kindly soil of the family," says Professor Gummer in his
Germanic Origins, "flourished such growth of sentiment as that rough life
brought forth. Peace, good-will, the sense of honor, loyalty to friend and
kinsman, brotherly affection, all were plants that found in the Germanic home
that congenial warmth they needed for their earliest stages of growth....
7
Chapter 11, s. 107-120.
157
Originally the family or clan made a definite sphere or system of life; Outside
of it the homeless man felt indeed that chaos had come again." (p. 108).
When we say that public opinion is modern, we mean of course, the wider
and more elaborate forms of it. On a smaller scale it has always existed where
people have had a chance to discuss and act upon matters of common interest.
Among our American Indians, for example, "Opinion was a most potent
factor in all tribes, and this would be largely directed by those having
popularity and power. Officers, in fact all persons, became ex. tremely well
known in the small community of an Amerind tribe. Every peculiarity of
temperament was understood, and the individual was respected or despised
according to his predominating characteristics. Those who were bold and
fierce and full of strategy were made war-chiefs, while those who possessed
judgment and decision were made civil chiefs or governors. "The Germanic
tribes were accustomed to assemble in those village moots to which the
historian recurs with such reverence, where" the men from whom Englishmen
were to spring learned the worth of public opinion, of public discussion, the
worth of the agreement, the 'common-sense' to which discussion leads, as of
the laws which derive their force from being expressions of that general
conviction."
Discussion and public opinion of this simple sort, as every one knows,
takes place also among children wherever they mingle freely. Indeed, it
springs so directly from human nature, and is so difficult to suppress even by
the most inquisitorial methods, that we may assume it to exist locally in all
forms of society and at all periods of history (p. 108). It grows by looks and
gestures where speech is forbidden, so that even in a prison there is public
Opinion among the inmates. But in tribal life these local groups contained all
the vivid and conscious society there was, the lack of means of record and of
quick transmission making a wider unity impracticable (p.109).
In the absence of indirect communication people had to come into face-toface contact in order to feel social excitement and rise to the higher phases of
consciousness. Hence games, feasts and public assemblies of every sort meant
more to the general life than they do in our day. They were the occasions of
exaltation, the theatre for the display of eloquence either in discussing
questions of the moment or recounting deeds of the past—and for the practice
of those rhythmic exercises that combined dancing, acting, poetry and music
in one comprehensive and communal art. Such assemblies are possibly more
ancient than human nature itself—since human nature implies a preceding
158
C. H. Cooley
evolution of group life—and in some primitive form of them speech itself is
supposed by some to have been born. Just as children invent words in the
eagerness of play, and slang arises among gangs of boys on the street, so the
earliest men were perhaps incited to the invention of language by a certain
ecstasy and self-forgetting audacity, <like that of the poet sprung from the
excitement of festal meetings (p. 109).
The central fact of history, from a psychological point of view, may be
said to be the gradual enlargement of social consciousness and rational
cooperation. The mind constantly, though perhaps not regularly, extends the
sphere within which it makes its higher powers valid. Human nature,
possessed of ideals moulded in the family and the commune, is ever striving,
somewhat blindly for the most part, with those difficulties of communication
and organization which obstruct their realization on a larger scale. Whether
progress is general or not we need not now inquire; it is certain that great
gains have been made by the more vigorous or fortunate races, and that these
are regarded with emulation and hope by many of the others (p. 113).
Throughout modern European history, at least, there has been an evident
extension of the local areas within which communication and cooperation
prevail, and, on the whole, an advance in the quality of cooperation as judged
by an ideal moral unity. It has tended to become more free and human, more
adequately expressive of communal feeling (p. 114).
The present epoch, then, brings with it a larger and, potentially at least, a
higher and freer consciousness. In the individual aspect of life this means that
each one of us has, as a rule, a wider grasp of situations, and is thus in a
position to give a wider application to his intelligence, sympathy and
conscience. In proportion as he does this he ceases to be a blind agent and
becomes a rational member of the whole (p. 116).
Because of this more conscious relation to the larger wholes—nations,
institutions, tendencies—he takes a more vital and personal part in them. His
self-feeling attaches itself, as its nature is, to the object of his free activity, and
he tends to feel that "love of the maker for his work," that spiritual
identification of the member with the whole, which is the ideal of
organization (p.116).
The general or public phase of larger consciousness is what we call
Democracy. I mean by this primarily the organized sway of public opinion. It
works out also in a tendency to humanize the collective life, to make
institutions express the higher impulses of human nature, instead of brutal or
159
mechanical conditions. That which most inwardly distinguishes modern life
from ancient or mediaeval is the conscious power of the common people
trying to effectuate their instincts. All systems rest, in a sense, upon public
opinion; but the peculiarity of our time is that this opinion is more and more
rational and self-determining. It is not, as in the past, a mere reflection of
conditions believed to be inevitable, but seeks prineiples, finds these
principles in human nature, and is determined to conform life to them or know
why not. In this all earnest people, in their diverse ways, are taking part (p.
118).
On the whole, however, the larger mind involves a democratic and
humanistic trend in every phase of life. A right democracy is simply the
application on a large scale of principles which are universally felt to be right
as applied to a small group—principles of free cooperation motived by a
common spirit which each serves according to his capacity. Most of what is
characteristic of the time is evidently of this nature; as, for instance, our
sentiment of fair play, our growing kindliness, our cult of womanhood, our
respect for hand labor, and our endeavor to organize society economically or
on "business principles." And it is perhaps equally evident that the ideas
which these replace—of caste, of domination, of military glory, of
"conspicuous leisure" and the like—sprang from a secondary and artificial
system, based on conditions which forbade a large realization of primary
ideals (p. 119).
The Theory of Public Opinion
8
Public opinion is no mere aggregate of separate individual judgments, but
an organization, a cooperative product of communication and reciprocal
influence. It maybe as different from the sum of what the individuals could
have thought out in separation as a ship built by a hundred men is from a
hundred boats each built by one man (p. 121).
A group "makes up its mind" in very much the same manner that the
individual makes up his. The latter must give time and attention to the
question, search his consciousness for pertinent ideas and sentiments, and
work them together into a whole, before he knows what his real thought about
8
Chapter 12, s. 121-134
160
C. H. Cooley
it is. In the case of a nation the same thing must take place, only on a larger
scale. Each individual must make up his mind as before, but in doing 90 he
has to deal not only with what was already in his thought or memory, but with
fresh ideas that flow in from others whose minds are also aroused (p. 121).
Every one who has any fact, or thought, or feeling, which he thinks is
unknown, or insufficiently regarded, tries to impart it; and thus not only one
mind but all minds are searched for pertinent material, which is poured into
the general stream of thought for each one to use as he can. In this manner the
minds in a communicating group become a single organic whole. Their unity
is not one of identity, but of life and action, a crystallization of diverse but
related ideas (p. 122).
It is not at all necessary that there should be agreement; the essential thing
is a certain ripeness and stability of thought resulting from attention and
discussion. There may be quite as much difference of opinion as there was
before, but the differences now existing are comparatively intelligent and
lasting. People know what they really think about the matter, and what other
people think. Measures, platforms, candidates, creeds and other symbols have
been produced which serve to express and assist cooperation and to define
opposition. There has come to be a relatively complete organization of
thought, to which each individual or group contributes in its own peculiar
way.
One who would understand public opinion should distinguish clearly
between a true or mature opinion and a popular impression. The former
requires earnest attention and discussion for a considerable time, and when
reached is significant, even if mistaken. It rarely exists regarding matters of
temporary interest, and current talk or print is a most uncertain index of it. A
popular impression, on the other hand, is facile, shallow, transient, with that
fickleness and fatuity that used to be ascribed to the popular mind in general.
It is analogous to the unconsidered views and utterances of an individual, and
the more one studies it the less seriously he will take it. It may happen that
ninety-nine men in a hundred hold opinions to-day contrary to those they will
hold a month hence—partly because they have not yet searched their own
minds, partly because the few who have really significant and well-grounded
ideas have not had time to impress them upon the rest.
It is not unreasonable, then, to combine a very slight regard for most of
what passes as public opinion with much confidence in the soundness of an
aroused, mature, organic social judgment (p. 123).
161
Public opinion is no uniform thing, as we are apt to assume, but has its
multifarious differentiations. We may roughly distinguish a general opinion,
in which almost everybody in the community has a part, and an infinite
diversity of special or class opinions—of the family, the club, the schoolroom, the party, the union, and so on (p. 126).
General public opinion has less scope than is commonly imagined. It is
true that with the new communication, the whole people, if they are enough
interested, may form public judgments even upon transient questions. But it is
not possible, nor indeed desirable, that they should be enough interested in
many questions to form such judgments. A likeness of spirit and principle is
essential to moral unity, but as regards details differentiation is and should be
the rule. The work of the world is mostly of a special character, and it is quite
as important that a man should mind his own business—that is, his own
particular kind of general service—as that he should have public spirit.
Perhaps we may say that the main thing is to mind his private business in a
public spirit—always remembering that men who are in a position to do so
should make it their private business to attend to public affairs. It is not
indolence and routine, altogether, but also an inevitable conflict of claims, that
makes men slow to exert their minds upon general questions, and underlies
the political maxim that you cannot arouse public opinion upon more than one
matter at a time (p. 128). It is better that the public, like the general-in-chief of
an army, should be relieved of details and free to concentrate its thought on
essential choices.
I have only a limited belief in the efficacy of the referendum and similar
devices for increased participation of the people at large in the details of
legislation. In so far as these facilitate the formation and expression of public
will upon matters to which the public is prepared to give earnest and
continuous attention, they are serviceable; but if many questions are
submitted, or those of a technical character, the people become confused or
indifferent, and the real power falls into the hands of the few…
The rule of public opinion, then, means for the most part a latent authority
which the public will exercise when sufficiently dissatisfied with the specialist
who is in immediate charge of a particular function. It cannot extend to the
immediate participation of the group as a whole in the details of public
business (p. 131). This principle holds good in the conduct of government as
well as elsewhere, experience showing that the politics of an intricate state is
always a specialty, closer to the public interest, perhaps, than most specialties,
162
C. H. Cooley
but ordinarily controlled by those who, for whatever reason, put their main
energy into it. Professional politicians, in this sense, are sure to win as against
the amateur; and if politics is badly managed the chief remedy is to raise the
level of the profession (p. 132).
What the Masses Contribute 9
The function of leaders in defining and organizing the confused
tendencies of the public mind is evident enough, but just what the masses
themselves contribute is perhaps not so apparent. The thought of the
undistinguished many is, however, not less important, not necessarily less
original, than that of the conspicuous few; the originality of the latter, just
because it is more conspicuous, being easy to overestimate. Leadership is only
salient initiative; and among the many there may well be increments of
initiative which though not salient are yet momentous as a whole.
The originality of the masses is to be found not so much in formulated
idea as in sentiment. In capacity to feel and to trust those sentiments which it
is the proper aim of social development to express, they are, perhaps,
commonly superior to the more distinguished or privileged classes. The
reason is that their experience usually keeps them closer to the springs of
human nature, and so more under the control of its primary impulses (p. 136).
The common people, as a rule, live more in the central current of human
experience than men of wealth or distinction. Domestic morality, religious
sentiment, faith in man and God, loyalty to country and the like, are the fruit
of the human heart growing in homely conditions and they easily wither when
these conditions are lost (p.137).
The life of special institutions is often transient in proportion to its
speciality, and it is only natural that commercial and professional activity
should deal largely with evanescent interests of little dignity in themselves.
The "demand" of the public which the merchant has to meet, is in great part a
thing of vanity, if not of degradation, which it can hardly be edifying to
supply (p. 141). Indeed, many, if not most, business men play their occupation
as a game, rather than in a spirit of service, and are widely infected by the
fallacy that they are justified in selling anything that the people will buy.
9
Chapter 13, s. 135-149.
163
Simple minds are revolted by the lack of tangible human service in many of
the higher paid occupations, and young men enter them for the pay alone
when their better impulses would lead them to prefer hand labor (p. 142).
The sentiment of the people is most readily and successfully exercised in
their judgment of persons.
The real interest of the voter at our elections is usually in personality. One
likes or dislikes A, who is running for alderman, and votes accordingly,
without knowing or caring what he is likely to do if elected. Or one opposes
B, because he is believed to be in league with the obnoxious C, and so on. It is
next to impossible to get a large or intelligent vote on an impersonal matter,
such as the constitutional amendments which, in most of our states, have to be
submitted to the people. The newspapers, reflecting the public taste, say little
about them, and the ordinary voter learns of them for the first time when he
comes to the polls. Only a measure which directly affects the interests or
passions of the people, like prohibition of the liquor traffic, will call out a
large vote (p. 143).
If it be true that most people judge men rather than ideas, we may say that
democratic society is representative not only in politics but in all its thought.
Everywhere a few are allowed to think and act for the rest, and the essence of
democratic method is not in the direct choice of the people in many matters,
but in their retaining a conscious power to change their representatives, or to
exercise direct choice, when they wish to do so. All tolerable government is
representative, but democracy is voluntarily so, and differs from oligarchy in
preserving the definite responsibility of the few to the many. It may even
happen, as in England, that a hereditary ruling class retains much of its power
by the consent of a democratized electorate, or, as in France, that a conception
of the state, generated under absolute monarchy, is cherished under the rule of
the people.
So in answer to the question, Just what do the undistinguished masses of
the people contribute to the general thought? we may say, They contribute
sentiment and common-sense, which gives momentum and general direction
to progress, and, as regards particulars, finds its way by a shrewd choice of
leaders. It is into the obscure and inarticulate sense of the multitude that the
man of genius looks in order to find those vital tendencies whose utterance is
his originality. As men in business get rich by divining and supplying a
potential want, so it is a great part of all leadership to perceive and express
what the people have already felt.
164
C. H. Cooley
Open classes 10
With the growth of freedom classes come to be more open, that is, more
based on individual traits and less upon descent. Competition comes actively
into play and more or less efficiently fulfils its function of assigning to each
one an appropriate place in the whole. The theory of a free order is that every
one is born to serve mankind in a certain way, that he finds out through a wise
system of education and experiment what that way is, and is trained to enter
upon it. In following it he does the best possible both for the service of society
and his own happiness. So far as classes exist they are merely groups for the
furtherance of efficiency through cooperation, and their membership is
determined entirely by natural fitness (p. 239).
This ideal condition is never attained on a large scale. In practice the men
who find work exactly suited to them and at the same time acceptable to
society are at the best somewhat exceptional—though habit reconciles most of
us—and classes are never wholly open or wholly devoted to the general good
(p. 239).
We may assume, then, that in contemporary life we have to do with a
society in which the constitution of classes, so far as we have them, is partly
determined by inheritance and partly by a more or less open competition,
which is, again, more or less effective in placing men where they rightly
belong.
If classes are open and men make their way from one into another, it is
plain that they cannot be separate mental wholes as may be the case with
castes. The general state of things becomes one of facile intercourse, and
those who change class will not forget the ideas and associations of youth.
Non-hereditary classes may have plenty of solidarity and class spirit—
consider, for instance, the mediaeval clergy—and their activity may also be of
a special and remote sort, like that of an astronomical society, but after all
there will be something democratic about them; they will share the general
spirit of the whole in which they are rooted. They mean only specialization in
consciousness, where caste means separation (p. 239).
10
Chapter 21, s. 239-247
165
The question whether there is or ought to be "class consciousness" in a
democratic society is a matter of definitions. If we mean a division of feeling
that goes deeper than the sense of national unity and separates the people into
alien sections, then there is no such thing in the United States on any
important scale (leaving aside the race question), and we may hope there
never will be. But if we mean that along with an underlying unity of sentiment
and ideals there are currents of thought and feeling somewhat distinct and
often antagonistic, the answer is that class-consciousness in this sense exists
and is more likely to increase than to diminish. A country of newspapers,
popular education and manhood suffrage has passed the stage in which
sentiments or interests can flow in separate channels; but there is nothing to
prevent the people forming self-assertive groups in reference to economic and
social questions, as they do in politics (p. 241).
Class-consciousness along these lines will probably increase with growing
interest in the underlying controversies, but I do not anticipate that this
increase will prove the dreadful thing which some imagine. A "class-war"
would indeed be a calamity, but why expect it? I see no reason unless it be a
guilty conscience or an unbelief in moral forces. A certain sort of agitators
expect and desire a violent struggle, because they see privilege defiant and
violence seems to them the shortest way to get at it; and on the other hand,
there are many in the enjoyment of privilege who feel in their hearts that they
deserve nothing better than to have it taken away from them: but these are
naive views that ignore the solidity of the present order, which ensures that
any change must be gradual and make its way by reason. Orderly struggle is
the time-honored method of adjusting controversies among a free people and
why should we assume that it will degenerate into anarchy and violence at just
this point ? Will not feeling be rather better than worse when a vague sense of
injustice has had a chance to try itself out in a definite and positive selfassertion? (p. 242).
It is to be remembered, moreover, that in a society where groups interlace
as much as they do with us a conflict of class interests is, in great degree, not
a conflict of persons but rather one of ideas in a common social medium—
since many persons belong to more than one class. Only under conditions of
caste would a class war of the sort predicted by some theorists be likely to
come to pass. I am not sure that it would be more fantastic to expect a literal
war between Democrats and Republicans than between the parties—hardly
less united by common social and economic interests—of Labor and Capital.
166
C. H. Cooley
It seems equally mistaken to say, on the one hand, that all classconsciousness is bad, or, on the other, that we ought above all things to gird
ourselves for the class struggle. The just view apparently is that we should
have in this matter, as elsewhere, difference on a basis of unity. Class loyalty
in the pursuit of right ends is good; but like all such sentiments it should be
subordinate to a broad justice and kindness. If there is no class-consciousness
men become isolated, degraded and ineffective; if there is too much, or the
wrong kind, the group becomes separate and forgets the whole. Let there be
"diversities of gifts but the same spirit." (p. 242)
Class organization is not, as some people assert, necessarily hostile to
freedom. All organization is, properly, a means through which freedom is
sought. As conditions change, men are compelled to find new forms of union
through which to express themselves, and the rise of industrial classes is of
this nature (p. 245).
Hostile feeling between classes 11
Class animosity by no means increases in proportion to the separation of
classes. On the contrary, where there is a definite and recognized class system
which no one thinks of breaking down, a main cause of arrogance and
jealousy is absent. Every one takes his position for granted and is not
concerned to assert or improve it. In Spain, it is said, "you may give the inch
to any peasant; he is sure to be a gentleman, and he never thinks of taking the
elf." So in an English tale, written about 1875, I find the following: "The
peasantry and little people in country places like to feel the gentry far above
them. They do not care to be caught up into the empyrean of an equal
humanity, but enjoy the poetry of their self-abasement in the belief that their
superiors are indeed their betters." So at the South there was a kind of
fellowship between the races under slavery which present conditions make
more difficult. A settled inequality is the next best thing, for intercourse, to
equality (p. 301).
11
Chapter 27, s. 301-309
167
But where the ideal of equality has entered, even slight differences may be
resented, and class feeling is most bitter, probably, where this ideal is strong
but has no regular and hopeful methods of asserting itself. In that case
aspiration turns sour and generates hateful passions (p. 302).
Some of us would be glad to see almost any amount of wealth spent upon
beautiful architecture, though we might prefer that the buildings be devoted to
some public use. Let us have beauty, even luxury, but let it be public and
communicable. It certainly seems at first sight that vast expenditure upon
private yachts, private cars, costly balls, display of jewelry, sumptuous eating
and the like, indicates a low state of culture; but perhaps this is a mistake; no
doubt there is some beneficence in these things not generally understood (p.
306).
We do not want uniformity in earning and spending, more than elsewhere,
only unity of spirit. Some writers praise the emulation that is determined to
have as fine things as others have, but while this has its uses it is a social
impulse of no high kind alla keeps the mass of men feeling poor and inferior.
Our dignity and happiness would profit more if each of us were to work out
life in a way of his own without invidious comparisons (p. 307).
An essential condition of better feeling in the inevitable struggles of life is
that there should be just and accepted "rules of the game" to give moral unity
to the whole Much must be suffered, but men will suffer without bitter ness if
they believe that they do so under just and necessary principles (p. 307).
:
Disorganization: Other traditions
12
This same idea, of confusion and inefficiency in social actions arising
from the breaking up of old structures, might find illustration in almost any
phase of life which one might choose to investigate. The economic system, for
example, is in a state somewhat analogous to that of the family and the
church, and indeed the "industrial revolution" is the chief seat of those phases
of decay and reconstruction which most affect the daily life of the people (p.
383).
I need not point out in detail how the old legal and ethical relations—the
whole social structure indeed—of industry have mostly broken down; how the
craftsman has lost control of his tools and is struggling to regain it through
12
Chapter 33, s. 383-392
168
C. H. Cooley
associations; how vast and novel forms of combination have appeared; how
men of all classes are demoralized by the lack of standards of economic
justice; these are familiar matters which I mention only to show their relation
to the principle under discussion (p. 383).
In general, modern industry, progressing chiefly in a mechanical sense,
has attained a marvelous organization in that sense; while the social and moral
side of it remains in confusion. We have a promising plant but have not yet
learned how to make it turn out the desired product of righteousness and
happiness.
Wherever there is power which has outstripped the growth of moral and
legal standards there is sure to be some kind of anarchy; and so it is with our
commerce and finance. On these seas piracy flourishes alongside of honest
trade; and, indeed, as in the seventeenth century, many merchants practice
both of these occupations. And the riches thus gained often go to corrupt the
state (p. 384).
Among the many things that might be said in this connection I will touch
upon only one consideration, generally overlooked, namely the value of a
common type of culture, corresponding in this respect to what used to be
known as "the education of a gentleman." Since the decay of the classical type
set in our higher education, notwithstanding so much that is excellent in it, has
had practically no common content to serve as a medium of communication
and spiritual unity among the educated class. In this connection as in so many
others the question arises whether even an inadequate type of culture is not
better than no type at all.
I suspect that we may be participating in the rise of a new type of culture
which shall revise rather than abandon the old traditions, and whose central
current will perhaps be a large study of the principles of human life and of
their expression in history, art, philanthropy and religion. And the belief that
the new discipline of sociology (much clarified and freed from whatever
crudeness and pretension may now impair it) is to have a part in this may not
be entirely a matter of special predilection.
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s. 169-192
Forum
Veblen on social classes and
conspicious consumption
Veblen ((1857-1929) Manitowoc County’de (Wisconsin) doğdu ve kırsal
Minnesota’da büyüdü. 1884’de Yale Üniversitesinde felsefe doktorası aldı.
1892 ve 1906 arası, University of Chicago’da Siyasal Ekonomi dersleri verdi
ve yaratıcı, alışılagelmişin dışında ve zeki bir insan olarak ün saldı. 1899 da
yayınlanan ilk kitabı “The Theory of the Leisure Class” onu sosyal eleştirmen
olarak önemli bir konuma getirdi.1 Veblen bu kitabında ve diğer
çalışmalarında laissez passez, laissez-faire economisini ve büyük şirketlerin
modern toplumu ve kültürünü şekillendirmedeki etkisini şiddetle eleştirdi.
Kullanım ve tüketimin karakterini ve sınıfsal ayırım için gösterge
yapılışını tarihsel olarak ele alan ve kendi zamanındaki insanlık durumunu da
açıklayan Veblen’de, aynı zamanda, 21. yüzyılın insanının gösteriş için, statü
ve değer kazanmak için nasıl tüketime yönlendirildiği ve yönlendiğinin
nedenleriyle ilgili önemli ipuçları bulunmaktadır.
Veblen insanlığın gelişmesini Spencercı ve Darwinci perspektifin karışımı
bir biçimde düşünmüştür. Gerçi savaş karşıtı olduğu ve toplum eleştirisi
nedeniyle üzerine yoğun bir “vatan haini” ve hatta “tehlikeli sosyalist” baskısı
kurulmuştu, fakat Veblen, Hegelci ve Marksist tarihsel materyalist gelişim
anlayışını reddetmiştir. Onun yerine, tarihsel gelişimi körce biriken
nedensellikler şeması olarak görmüştür. Bu birikimde, Veblen’e göre, hiçbir
belirli yönelim, hiçbir son koşul, hiçbir tamamlama yoktur.
1
Leisure Class” bize aylak sınıf olarak çevrilmiş. Veblen leisure Class’ı tarihsel
yapılar içinde “materyal üretime katılmayanlar” anlamına kullanmıştır. Aylaklık
anlamında değil, çünkü onlar da sosyal üretime ve tüketime yaptıkları ve
yapmadıklarıyla özel bir şekilde katılmaktadır. Fark katılımın doğasındadır.
Okuyucuya önerim, örneğin “vicarious consumption” gibi kavramları sözlükten
bulmaya çalıştığınızda, ilgili felsefe veya sosyal bilimler sözlüklerine bakın.
“Connotative meaning” kavramına yan anlam diyen sözlüklerden değil.
170
T. Veblen
The theory of the leisure class: An
economic study of institutions
Thorstein Veblen 2
Chapter I: Introductory
The institution of a leisure class is found in its best development at the
higher stages of the barbarian culture; as, for instance, in feudal Europe or
feudal Japan. In such communities the distinction between classes is very
rigorously observed; and the feature of most striking economic significance in
these class differences is the distinction maintained between the employments
proper to the several classes. The upper classes are by custom exempt or
excluded from industrial occupations, and are reserved for certain
employments to which a degree of honour attaches. Chief among the
honourable employments in any feudal community is warfare; and priestly
service is commonly second to warfare. If the barbarian community is not
notably warlike, the priestly office may take the precedence, with that of the
warrior second. But the rule holds with but slight exceptions that, whether
warriors or priests, the upper classes are exempt from industrial employments,
and this exemption is the economic expression of their superior rank. …In the
communities belonging to the higher barbarian culture there is a considerable
differentiation of sub-classes within what may be comprehensively called the
leisure class; and there is a corresponding differentiation of employments
between these sub-classes. The leisure class as a whole comprises the noble
and the priestly classes, together with much of their retinue. The occupations
of the class are correspondingly diversified; but they have the common
economic characteristic of being non-industrial. These non-industrial upperclass occupations may be roughly comprised under government, warfare,
religious observances, and sports.
The evidence afforded by the usages and cultural traits of communities at
a low stage of development indicates that the institution of a leisure class has
2
Orijinal Kaynak: Veblen, Thorstein (1899). The Theory of the Leisure Class: An
Economic Study of Institutions. New York: The Macmillan Company
Conspicuous consumption
171
emerged gradually during the transition from primitive savagery to barbarism;
or more precisely, during the transition from a peaceable to a consistently
warlike habit of life. The conditions apparently necessary to its emergence in
a consistent form are: (1) the community must be of a predatory habit of life
(war or the hunting of large game or both); that is to say, the men, who
constitute the inchoate leisure class in these cases, must be habituated to the
infliction of injury by force and stratagem; (2) subsistence must be obtainable
on sufficiently easy terms to admit of the exemption of a considerable portion
of the community from steady application to a routine of labour. The
institution of leisure class is the outgrowth of an early discrimination between
employments, according to which some employments are worthy and others
unworthy. Under this ancient distinction the worthy employments are those
which may be classed as exploit; unworthy are those necessary everyday
employments into which no appreciable element of exploit enters.
As has already been indicated, the distinction between exploit and
drudgery is an invidious distinction between employments. Those
employments which are to be classed as exploit are worthy, honourable,
noble; other employments, which do not contain this element of exploit, and
especially those which imply subservience or submission, are unworthy,
debasing, ignoble. The concept of dignity, worth, or honour, as applied either
to persons or conduct, is of first-rate consequence in the development of
classes and of class distinctions, and it is therefore necessary to say something
of its derivation and meaning. Its psychological ground may be indicated in
outline as follows.
When the community passes from peaceable savagery to a predatory
phase of life, the conditions of emulation change. The opportunity and the
incentive to emulate increase greatly in scope and urgency. The activity of the
men more and more takes on the character of exploit; and an invidious
comparison of one hunter or warrior with another grows continually easier
and more habitual. Tangible evidences of prowess -- trophies -- find a place in
men's habits of thought as an essential feature of the paraphernalia of life.
Booty, trophies of the chase or of the raid, come to be prized as evidence of
pre-eminent force. Aggression becomes the accredited form of action, and
booty serves as prima facie evidence of successful aggression. As accepted at
this cultural stage, the accredited, worthy form of self-assertion is contest; and
useful articles or services obtained by seizure or compulsion, serve as a
conventional evidence of successful contest. Therefore, by contrast, the
172
T. Veblen
obtaining of goods by other methods than seizure comes to be accounted
unworthy of man in his best estate. The performance of productive work, or
employment in personal service, falls under the same odium for the same
reason. An invidious distinction in this way arises between exploit and
acquisition on the other hand. Labour acquires a character of irksomeness by
virtue of the indignity imputed to it.
The substantial difference between the peaceable and the predatory phase
of culture, therefore, is a spiritual difference, not a mechanical one. The
change in spiritual attitude is the outgrowth of a change in the material facts
of the life of the group, and it comes on gradually as the material
circumstances favourable to a predatory attitude supervene. The inferior limit
of the predatory culture is an industrial limit. Predation can not become the
habitual, conventional resource of any group or any class until industrial
methods have been developed to such a degree of efficiency as to leave a
margin worth fighting for, above the subsistence of those engaged in getting a
living. The transition from peace to predation therefore depends on the growth
of technical knowledge and the use of tools. A predatory culture is similarly
impracticable in early times, until weapons have been developed to such a
point as to make man a formidable animal. The early development of tools
and of weapons is of course the same fact seen from two different points of
view.
Chapter IV: Conspicuous Consumption 3
In what has been said of the evolution of the vicarious leisure class and its
differentiation from the general body of the working classes, reference has
been made to a further division of labour, -- that between the different servant
classes. One portion of the servant class, chiefly those persons whose
occupation is vicarious leisure, come to undertake a new, subsidiary range of
duties -- the vicarious consumption of goods. The most obvious form in which
this consumption occurs is seen in the wearing of liveries and the occupation
of spacious servants' quarters. Another, scarcely less obtrusive or less
effective form of vicarious consumption, and a much more widely prevalent
3
Chapter 4, s. 68-101.
173
one, is the consumption of food, clothing, dwelling, and furniture by the lady
and the rest of the domestic establishment (p. 68).
But already at a point in economic evolution far antedating the emergence
of the lady, specialised consumption of goods as an evidence of pecuniary
strength had begun to work out in a more or less elaborate system. The
beginning of a differentiation in consumption even antedates the appearance
of anything that can fairly be called pecuniary strength. It is traceable back to
the initial phase of predatory culture, and there is even a suggestion that an
incipient differentiation in this respect lies back of the beginnings of the
predatory life. This most primitive differentiation in the consumption of goods
is like the later differentiation with which we are all so intimately familiar, in
that it is largely of a ceremonial character, but unlike the latter it does not rest
on a difference in accumulated wealth. The utility of consumption as an
evidence of wealth is to be classed as a derivative growth. It is an adaption to
a new end, by a selective process, of a distinction previously existing and well
established in men's habits of thought (p. 69).
In the earlier phases of the predatory culture the only economic
differentiation is a broad distinction between an honourable superior class
made up of the able-bodied men on the one side, and a base inferior class of
labouring women on the other. According to the ideal scheme of life in force
at the time it is the office of the men to consume what the women produce.
Such consumption as falls to the women is merely incidental to their work; it
is a means to their continued labour, and not a consumption directed to their
own comfort and fulness of life. Unproductive consumption of goods is
honourable, primarily as a mark of prowess and a perquisite of human dignity;
secondarily it becomes substantially honourable to itself, especially the
consumption of the more desirable things. The consumption of choice articles
of food, and frequently also of rare articles of adornment, becomes taboo to
the women and children; and if there is a base (servile) class of men, the taboo
holds also for them (p.69). With a further advance in culture this taboo may
change into simple custom of a more or less rigorous character; but whatever
be the theoretical basis of the distinction which is maintained, whether it be a
taboo or a larger conventionality, the features of the conventional scheme of
consumption do not change easily. When the quasi-peaceable stage of
industry is reached, with its fundamental institution of chattel slavery, the
general principle, more or less rigorously applied, is that the base, industrious
class should consume only what may be necessary to their subsistence. In the
174
T. Veblen
nature of things, luxuries and the comforts of life belong to the leisure class.
Under the taboo, certain victuals, and more particularly certain beverages, are
strictly reserved for the use of the superior class (p. 70).
The ceremonial differentiation of the dietary is best seen in the use of
intoxicating beverages and narcotics. If these articles of consumption are
costly, they are felt to be noble and honorific. Therefore, the base classes,
primarily the women, practice an enforced continence with respect to these
stimulants, except in countries where they are obtainable at a very low cost.
From archaic times down through all the length of the patriarchal regime it
has been the office of the women to prepare and administer these luxuries, and
it has been the perquisite of the men of gentle birth and breeding to consume
them. Drunkenness and the other pathological consequences of the free use of
stimulants therefore tend in their turn to become honorific, as being a mark, at
the second remove, of the superior status of those who are able to afford the
indulgence. Infirmities induced by over-indulgence are among some peoples
freely recognised as manly attributes (p. 70). It has even happened that the
name for certain diseased conditions of the body arising from such an origin
has passed into everyday speech as a synonym for "noble" or "gentle". It is
only at a relatively early stage of culture that the symptoms of expensive vice
are conventionally accepted as marks of a superior status, and so tend to
become virtues and command the deference of the community; but the
reputability that attaches to certain expensive vices long retains so much of its
force as to appreciably lesson the disapprobation visited upon the men of the
wealthy or noble class for any excessive indulgence. The same invidious
distinction adds force to the current disapproval of any indulgence of this kind
on the part of women, minors, and inferiors. This invidious traditional
distinction has not lost its force even among the more advanced peoples of
today. Where the example set by the leisure class retains its imperative force
in the regulation of the conventionalities, it is observable that the women still
in great measure practise the same traditional continence with regard to
stimulants (p. 71).
The consumption of luxuries, in the true sense, is a consumption directed
to the comfort of the consumer himself, and is, therefore, a mark of the
master. Any such consumption by others can take place only on a basis of
sufferance. In communities where the popular habits of thought have been
profoundly shaped by the patriarchal tradition we may accordingly look for
survivals of the taboo on luxuries at least to the extent of a conventional
175
deprecation of their use by the unfree and dependent class. This is more
particularly true as regards certain luxuries, the use of which by the dependent
class would detract sensibly from the comfort or pleasure of their masters, or
which are held to be of doubtful legitimacy on other grounds (p.72).
The objection of course presents itself that expenditure on women's dress
and household paraphernalia is an obvious exception to this rule; but it will
appear in the sequel that this exception is much more obvious than substantial.
During the earlier stages of economic development, consumption of goods
without stint, especially consumption of the better grades of goods, -- ideally
all consumption in excess of the subsistence minimum, -- pertains normally to
the leisure class. This restriction tends to disappear, at least formally, after the
later peaceable stage has been reached, with private ownership of goods and
an industrial system based on wage labour or on the petty household
economy. But during the earlier quasi peaceable stage, when so many of the
traditions through which the institution of a leisure class has affected the
economic life of later times were taking form and consistency, this principle
has had the force of a conventional law. It has served as the norm to which
consumption has tended to conform, and any appreciable departure from it is
to be regarded as an aberrant form, sure to be eliminated sooner or later in the
further course of development (p. 73).
The quasi-peaceable gentleman of leisure, then, not only consumes of the
staff of life beyond the minimum required for subsistence and physical
efficiency, but his consumption also undergoes a specialisation as regards the
quality of the goods consumed. He consumes freely and of the best, in food,
drink, narcotics, shelter, services, ornaments, apparel, weapons and
accoutrements, amusements, amulets, and idols or divinities (p. 73).
Since the consumption of these more excellent goods is an evidence of
wealth, it becomes honorific; and conversely, the failure to consume in due
quantity and quality becomes a mark of inferiority and demerit (p. 74).
This growth of punctilious discrimination as to qualitative excellence in
eating, drinking, etc. presently affects not only the manner of life, but also the
training and intellectual activity of the gentleman of leisure. He is no longer
simply the successful, aggressive male, -- the man of strength, resource, and
intrepidity. In order to avoid stultification he must also cultivate his tastes, for
it now becomes incumbent on him to discriminate with some nicety between
the noble and the ignoble in consumable goods. He becomes a connoisseur in
creditable viands of various degrees of merit, in manly beverages and trinkets,
176
T. Veblen
in seemly apparel and architecture, in weapons, games, dancers, and the
narcotics. This cultivation of aesthetic faculty requires time and application,
and the demands made upon the gentleman in this direction therefore tend to
change his life of leisure into a more or less arduous application to the
business of learning how to live a life of ostensible leisure in a becoming way
(p. 74). Closely related to the requirement that the gentleman must consume
freely and of the right kind of goods, there is the requirement that he must
know how to consume them in a seemly manner. His life of leisure must be
conducted in due form. Hence arise good manners in the way pointed out in
an earlier chapter. High-bred manners and ways of living are items of
conformity to the norm of conspicuous leisure and conspicuous consumption
(p. 75).
Conspicuous consumption of valuable goods is a means of reputability to
the gentleman of leisure. As wealth accumulates on his hands, his own
unaided effort will not avail to sufficiently put his opulence in evidence by
this method. The aid of friends and competitors is therefore brought in by
resorting to the giving of valuable presents and expensive feasts and
entertainments. Presents and feasts had probably another origin than that of
naive ostentation, but they required their utility for this purpose very early,
and they have retained that character to the present; so that their utility in this
respect has now long been the substantial ground on which these usages rest.
Costly entertainments, such as the potlatch or the ball, are peculiarly adapted
to serve this end. The competitor with whom the entertainer wishes to institute
a comparison is, by this method, made to serve as a means to the end. He
consumes vicariously for his host at the same time that he is witness to the
consumption of that excess of good things which his host is unable to dispose
of single-handed, and he is also made to witness his host's facility in etiquette
(p. 75).
In the giving of costly entertainments other motives, of more genial kind,
are of course also present. The custom of festive gatherings probably
originated in motives of conviviality and religion; these motives are also
present in the later development, but they do not continue to be the sole
motives. The latter-day leisure-class festivities and entertainments may
continue in some slight degree to serve the religious need and in a higher
degree the needs of recreation and conviviality, but they also serve an
invidious purpose; and they serve it none the less effectually for having a
colorable non-invidious ground in these more avowable motives. But the
177
economic effect of these social amenities is not therefore lessened, either in
the vicarious consumption of goods or in the exhibition of difficult and costly
achievements in etiquette.
As wealth accumulates, the leisure class develops further in function and
structure, and there arises a differentiation within the class. There is a more or
less elaborate system of rank and grades. This differentiation is furthered by
the inheritance of wealth and the consequent inheritance of gentility. With the
inheritance of gentility goes the inheritance of obligatory leisure; and gentility
of a sufficient potency to entail a life of leisure may be inherited without the
complement of wealth required to maintain a dignified leisure. Gentle blood
may be transmitted without goods enough to afford a reputably free
consumption at one's ease. Hence results a class of impecunious gentlemen of
leisure, incidentally referred to already. These half-caste gentlemen of leisure
fall into a system of hierarchical gradations (p. 76). Those who stand near the
higher and the highest grades of the wealthy leisure class, in point of birth, or
in point of wealth, or both, outrank the remoter-born and the pecuniarily
weaker. These lower grades, especially the impecunious, or marginal,
gentlemen of leisure, affiliate themselves by a system of dependence or fealty
to the great ones; by so doing they gain an increment of repute, or of the
means with which to lead a life of leisure, from their patron. They become his
courtiers or retainers, servants; and being fed and countenanced by their
patron they are indices of his rank and vicarious consumer of his superfluous
wealth. Many of these affiliated gentlemen of leisure are at the same time
lesser men of substance in their own right; so that some of them are scarcely
at all, others only partially, to be rated as vicarious consumers. So many of
them, however, as make up the retainer and hangers-on of the patron may be
classed as vicarious consumer without qualification. Many of these again, and
also many of the other aristocracy of less degree, have in turn attached to their
persons a more or less comprehensive group of vicarious consumer in the
persons of their wives and children, their servants, retainers, etc.
Throughout this graduated scheme of vicarious leisure and vicarious
consumption the rule holds that these offices must be performed in some such
manner, or under some such circumstance or insignia, as shall point plainly to
the master to whom this leisure or consumption pertains, and to whom
therefore the resulting increment of good repute of right inures (p. 77). The
consumption and leisure executed by these persons for their master or patron
represents an investment on his part with a view to an increase of good fame.
178
T. Veblen
As regards feasts and largesses this is obvious enough, and the imputation of
repute to the host or patron here takes place immediately, on the ground of
common notoriety. Where leisure and consumption is performed vicariously
by henchmen and retainers, imputation of the resulting repute to the patron is
effected by their residing near his person so that it may be plain to all men
from what source they draw. As the group whose good esteem is to be secured
in this way grows larger, more patent means are required to indicate the
imputation of merit for the leisure performed, and to this end uniforms,
badges, and liveries come into vogue. The wearing of uniforms or liveries
implies a considerable degree of dependence, and may even be said to be a
mark of servitude, real or ostensible. The wearers of uniforms and liveries
may be roughly divided into two classes-the free and the servile, or the noble
and the ignoble. The services performed by them are likewise divisible into
noble and ignoble. Of course the distinction is not observed with strict
consistency in practice; the less debasing of the base services and the less
honorific of the noble functions are not infrequently merged in the same
person. But the general distinction is not on that account to be overlooked (p.
78). What may add some perplexity is the fact that this fundamental
distinction between noble and ignoble, which rests on the nature of the
ostensible service performed, is traversed by a secondary distinction into
honorific and humiliating, resting on the rank of the person for whom the
service is performed or whose livery is worn. So, those offices which are by
right the proper employment of the leisure class are noble; such as
government, fighting, hunting, the care of arms and accoutrements, and the
like -- in short, those which may be classed as ostensibly predatory
employments. On the other hand, those employments which properly fall to
the industrious class are ignoble; such as handicraft or other productive labor,
menial services and the like. But a base service performed for a person of very
high degree may become a very honorific office; as for instance the office of a
Maid of Honor or of a Lady in Waiting to the Queen, or the King's Master of
the Horse or his Keeper of the Hounds. The two offices last named suggest a
principle of some general bearing. Whenever, as in these cases, the menial
service in question has to do directly with the primary leisure employments of
fighting and hunting, it easily acquires a reflected honorific character. In this
way great honor may come to attach to an employment which in its own
nature belongs to the baser sort (p. 79).
179
In the later development of peaceable industry, the usage of employing an
idle corps of uniformed men-at-arms gradually lapses. Vicarious consumption
by dependents bearing the insignia of their patron or master narrows down to
a corps of liveried menials. In a heightened degree, therefore, the livery comes
to be a badge of servitude, or rather servility. Something of a honorific
character always attached to the livery of the armed retainer, but this honorific
character disappears when the livery becomes the exclusive badge of the
menial (ş. 79). The livery becomes obnoxious to nearly all who are required to
wear it. We are yet so little removed from a state of effective slavery as still to
be fully sensitive to the sting of any imputation of servility. This antipathy
asserts itself even in the case of the liveries or uniforms which some
corporations prescribe as the distinctive dress of their employees. In this
country the aversion even goes the length of discrediting -- in a mild and
uncertain way -- those government employments, military and civil, which
require the wearing of a livery or uniform (p. 80).
With the disappearance of servitude, the number of vicarious consumers
attached to any one gentleman tends, on the whole, to decrease. The like is of
course true, and perhaps in a still higher degree, of the number of dependents
who perform vicarious leisure for him. In a general way, though not wholly
nor consistently, these two groups coincide. The dependent who was first
delegated for these duties was the wife, or the chief wife; and, as would be
expected, in the later development of the institution, when the number of
persons by whom these duties are customarily performed gradually narrows,
the wife remains the last. In the higher grades of society a large volume of
both these kinds of service is required; and here the wife is of course still
assisted in the work by a more or less numerous corps of menials (p. 80). But
as we descend the social scale, the point is presently reached where the duties
of vicarious leisure and consumption devolve upon the wife alone. In the
communities of the Western culture, this point is at present found among the
lower middle class (p. 81).
And here occurs a curious inversion. It is a fact of common observance
that in this lower middle class there is no pretense of leisure on the part of the
head of the household. Through force of circumstances it has fallen into
disuse. But the middle-class wife still carries on the business of vicarious
leisure, for the good name of the household and its master. In descending the
social scale in any modern industrial community, the primary fact-the
conspicuous leisure of the master of the household-disappears at a relatively
180
T. Veblen
high point. The head of the middle-class household has been reduced by
economic circumstances to turn his hand to gaining a livelihood by
occupations which often partake largely of the character of industry, as in the
case of the ordinary business man of today. But the derivative fact-the
vicarious leisure and consumption rendered by the wife, and the auxiliary
vicarious performance of leisure by menials-remains in vogue as a
conventionality which the demands of reputability will not suffer to be
slighted. It is by no means an uncommon spectacle to find a man applying
himself to work with the utmost assiduity, in order that his wife may in due
form render for him that degree of vicarious leisure which the common sense
of the time demands (p. 81).
The leisure rendered by the wife in such cases is, of course, not a simple
manifestation of idleness or indolence. It almost invariably occurs disguised
under some form of work or household duties or social amenities, which
prove on analysis to serve little or no ulterior end beyond showing that she
does not occupy herself with anything that is gainful or that is of substantial
use. As has already been noticed under the head of manners, the greater part
of the customary round of domestic cares to which the middle-class housewife
gives her time and effort is of this character. Not that the results of her
attention to household matters, of a decorative and mundificatory character,
are not pleasing to the sense of men trained in middle-class proprieties; but
the taste to which these effects of household adornment and tidiness appeal is
a taste which has been formed under the selective guidance of a canon of
propriety that demands just these evidences of wasted effort. The effects are
pleasing to us chiefly because we have been taught to find them pleasing.
There goes into these domestic duties much solicitude for a proper
combination of form and color, and for other ends that are to be classed as
aesthetic in the proper sense of the term; and it is not denied that effects
having some substantial aesthetic value are sometimes attained. Pretty much
all that is here insisted on is that, as regards these amenities of life, the
housewife's efforts are under the guidance of traditions that have been shaped
by the law of conspicuously wasteful expenditure of time and substance (p.
82). If beauty or comfort is achieved-and it is a more or less fortuitous
circumstance if they are-they must be achieved by means and methods that
commend themselves to the great economic law of wasted effort. The more
reputable, "presentable" portion of middle-class household paraphernalia are,
on the one hand, items of conspicuous consumption, and on the other hand,
181
apparatus for putting in evidence the vicarious leisure rendered by the
housewife (p. 83).
The requirement of vicarious consumption at the hands of the wife
continues in force even at a lower point in the pecuniary scale than the
requirement of vicarious leisure. At a point below which little if any pretense
of wasted effort, in ceremonial cleanness and the like, is observable, and
where there is assuredly no conscious attempt at ostensible leisure, decency
still requires the wife to consume some goods conspicuously for the
reputability of the household and its head. So that, as the latter-day outcome
of this evolution of an archaic institution, the wife, who was at the outset the
drudge and chattel of the man, both in fact and in theory -- the producer of
goods for him to consume -- has become the ceremonial consumer of goods
which he produces. But she still quite unmistakably remains his chattel in
theory; for the habitual rendering of vicarious leisure and consumption is the
abiding mark of the unfree servant (p. 83).
This vicarious consumption practiced by the household of the middle and
lower classes can not be counted as a direct expression of the leisure-class
scheme of life, since the household of this pecuniary grade does not belong
within the leisure class. It is rather that the leisure-class scheme of life here
comes to an expression at the second remove (p. 83). The leisure class stands
at the head of the social structure in point of reputability; and its manner of
life and its standards of worth therefore afford the norm of reputability for the
community. The observance of these standards, in some degree of
approximation, becomes incumbent upon all classes lower in the scale. In
modern civilized communities the lines of demarcation between social classes
have grown vague and transient, and wherever this happens the norm of
reputability imposed by the upper class extends its coercive influence with but
slight hindrance down through the social structure to the lowest strata. The
result is that the members of each stratum accept as their ideal of decency the
scheme of life in vogue in the next higher stratum, and bend their energies to
live up to that ideal. On pain of forfeiting their good name and their selfrespect in case of failure, they must conform to the accepted code, at least in
appearance. The basis on which good repute in any highly organized
industrial community ultimately rests is pecuniary strength; and the means of
showing pecuniary strength, and so of gaining or retaining a good name, are
leisure and a conspicuous consumption of goods. Accordingly, both of these
methods are in vogue as far down the scale as it remains possible; and in the
182
T. Veblen
lower strata in which the two methods are employed, both offices are in great
part delegated to the wife and children of the household. Lower still, where
any degree of leisure, even ostensible, has become impracticable for the wife,
the conspicuous consumption of goods remains and is carried on by the wife
and children (p. 84). The man of the household also can do something in this
direction, and indeed, he commonly does; but with a still lower descent into
the levels of indigence -- along the margin of the slums -- the man, and
presently also the children, virtually cease to consume valuable goods for
appearances, and the woman remains virtually the sole exponent of the
household's pecuniary decency. No class of society, not even the most
abjectly poor, forgoes all customary conspicuous consumption. The last items
of this category of consumption are not given up except under stress of the
direst necessity. Very much of squalor and discomfort will be endured before
the last trinket or the last pretense of pecuniary decency is put away. There is
no class and no country that has yielded so abjectly before the pressure of
physical want as to deny themselves all gratification of this higher or spiritual
need (p. 85).
From the foregoing survey of the growth of conspicuous leisure and
consumption, it appears that the utility of both alike for the purposes of
reputability lies in the element of waste that is common to both. In the one
case it is a waste of time and effort, in the other it is a waste of goods. Both
are methods of demonstrating the possession of wealth, and the two are
conventionally accepted as equivalents. The choice between them is a
question of advertising expediency simply, except so far as it may be affected
by other standards of propriety, springing from a different source (p. 85). On
grounds of expediency the preference may be given to the one or the other at
different stages of the economic development. The question is, which of the
two methods will most effectively reach the persons whose convictions it is
desired to affect. Usage has answered this question in different ways under
different circumstances (p. 86).
So long as the community or social group is small enough and compact
enough to be effectually reached by common notoriety alone that is to say, so
long as the human environment to which the individual is required to adapt
himself in respect of reputability is comprised within his sphere of personal
acquaintance and neighborhood gossip -- so long the one method is about as
effective as the other. Each will therefore serve about equally well during the
earlier stages of social growth. But when the differentiation has gone farther
183
and it becomes necessary to reach a wider human environment, consumption
begins to hold over leisure as an ordinary means of decency. This is especially
true during the later, peaceable economic stage. The means of communication
and the mobility of the population now expose the individual to the
observation of many persons who have no other means of judging of his
reputability than the display of goods (and perhaps of breeding) which he is
able to make while he is under their direct observation (p. 86).
The modern organization of industry works in the same direction also by
another line. The exigencies of the modern industrial system frequently place
individuals and households in juxtaposition between whom there is little
contact in any other sense than that of juxtaposition (p. 86). One's neighbors,
mechanically speaking, often are socially not one's neighbors, or even
acquaintances; and still their transient good opinion has a high degree of
utility. The only practicable means of impressing one's pecuniary ability on
these unsympathetic observers of one's everyday life is an unremitting
demonstration of ability to pay. In the modern community there is also a more
frequent attendance at large gatherings of people to whom one's everyday life
is unknown; in such places as churches, theaters, ballrooms, hotels, parks,
shops, and the like. In order to impress these transient observers, and to retain
one's self-complacency under their observation, the signature of one's
pecuniary strength should be written in characters which he who runs may
read. It is evident, therefore, that the present trend of the development is in the
direction of heightening the utility of conspicuous consumption as compared
with leisure (p. 87).
It is also noticeable that the serviceability of consumption as a means of
repute, as well as the insistence on it as an element of decency, is at its best in
those portions of the community where the human contact of the individual is
widest and the mobility of the population is greatest. Conspicuous
consumption claims a relatively larger portion of the income of the urban than
of the rural population, and the claim is also more imperative. The result is
that, in order to keep up a decent appearance, the former habitually live handto-mouth to a greater extent than the latter. So it comes, for instance, that the
American farmer and his wife and daughters are notoriously less modish in
their dress, as well as less urbane in their manners, than the city artisan's
family with an equal income. It is not that the city population is by nature
much more eager for the peculiar complacency that comes of a conspicuous
consumption, nor has the rural population less regard for pecuniary decency
184
T. Veblen
(p. 87- 88). But the provocation to this line of evidence, as well as its transient
effectiveness, is more decided in the city. This method is therefore more
readily resorted to, and in the struggle to outdo one another the city population
push their normal standard of conspicuous consumption to a higher point,
with the result that a relatively greater expenditure in this direction is required
to indicate a given degree of pecuniary decency in the city. The requirement
of conformity to this higher conventional standard becomes mandatory. The
standard of decency is higher, class for class, and this requirement of decent
appearance must be lived up to on pain of losing caste (p. 88).
Consumption becomes a larger element in the standard of living in the city
than in the country. Among the country population its place is to some extent
taken by savings and home comforts known through the medium of
neighborhood gossip sufficiently to serve the like general purpose of
Pecuniary repute. These home comforts and the leisure indulged in -- where
the indulgence is found -- are of course also in great part to be classed as
items of conspicuous consumption; and much the same is to be said of the
savings. The smaller amount of the savings laid by by the artisan class is no
doubt due, in some measure, to the fact that in the case of the artisan the
savings are a less effective means of advertisement, relative to the
environment in which he is placed, than are the savings of the people living
on farms and in the small villages (p. 88). Among the latter, everybody's
affairs, especially everybody's pecuniary status, are known to everybody else.
Considered by itself simply -- taken in the first degree -- this added
provocation to which the artisan and the urban laboring classes are exposed
may not very seriously decrease the amount of savings; but in its cumulative
action, through raising the standard of decent expenditure, its deterrent effect
on the tendency to save cannot but be very great (p. 89).
A felicitous illustration of the manner in which this canon of reputability
works out its results is seen in the practice of dram-drinking, "treating," and
smoking in public places, which is customary among the laborers and
handicraftsmen of the towns, and among the lower middle class of the urban
population generally Journeymen printers may be named as a class among
whom this form of conspicuous consumption has a great vogue, and among
whom it carries with it certain well-marked consequences that are often
deprecated. The peculiar habits of the class in this respect are commonly set
down to some kind of an ill-defined moral deficiency with which this class is
credited, or to a morally deleterious influence which their occupation is
185
supposed to exert, in some unascertainable way, upon the men employed in it.
The state of the case for the men who work in the composition and press
rooms of the common run of printing-houses may be summed up as follows.
Skill acquired in any printing-house or any city is easily turned to account in
almost any other house or city; that is to say, the inertia due to special training
is slight (p. 89). Also, this occupation requires more than the average of
intelligence and general information, and the men employed in it are therefore
ordinarily more ready than many others to take advantage of any slight
variation in the demand for their labor from one place to another. The inertia
due to the home feeling is consequently also slight. At the same time the
wages in the trade are high enough to make movement from place to place
relatively easy. The result is a great mobility of the labor employed in
printing; perhaps greater than in any other equally well-defined and
considerable body of workmen. These men are constantly thrown in contact
with new groups of acquaintances, with whom the relations established are
transient or ephemeral, but whose good opinion is valued none the less for the
time being. The human proclivity to ostentation, reenforced by sentiments of
goodfellowship, leads them to spend freely in those directions which will best
serve these needs. Here as elsewhere prescription seizes upon the custom as
soon as it gains a vogue, and incorporates it in the accredited standard of
decency. The next step is to make this standard of decency the point of
departure for a new move in advance in the same direction -- for there is no
merit in simple spiritless conformity to a standard of dissipation that is lived
up to as a matter of course by everyone in the trade (p. 90).
The greater prevalence of dissipation among printers than among the
average of workmen is accordingly attributable, at least in some measure, to
the greater ease of movement and the more transient character of acquaintance
and human contact in this trade. But the substantial ground of this high
requirement in dissipation is in the last analysis no other than that same
propensity for a manifestation of dominance and pecuniary decency which
makes the French peasant-proprietor parsimonious and frugal, and induces the
American millionaire to found colleges, hospitals and museums. If the canon
of conspicuous consumption were not offset to a considerable extent by other
features of human nature, alien to it, any saving should logically be
impossible for a population situated as the artisan and laboring classes of the
cities are at present, however high their wages or their income might be (p.
91).
186
T. Veblen
But there are other standards of repute and other, more or less imperative,
canons of conduct, besides wealth and its manifestation, and some of these
come in to accentuate or to qualify the broad, fundamental canon of
conspicuous waste. Under the simple test of effectiveness for advertising, we
should expect to find leisure and the conspicuous consumption of goods
dividing the field of pecuniary emulation pretty evenly between them at the
outset. Leisure might then be expected gradually to yield ground and tend to
obsolescence as the economic development goes forward, and the community
increases in size; while the conspicuous consumption of goods should
gradually gain in importance, both absolutely and relatively, until it had
absorbed all the available product, leaving nothing over beyond a bare
livelihood. But the actual course of development has been somewhat different
from this ideal scheme (p. 91). Leisure held the first place at the start, and
came to hold a rank very much above wasteful consumption of goods, both as
a direct exponent of wealth and as an element in the standard of decency ,
during the quasi-peaceable culture. From that point onward, consumption has
gained ground, until, at present, it unquestionably holds the primacy, though it
is still far from absorbing the entire margin of production above the
subsistence minimum (p. 92).
The early ascendency of leisure as a means of reputability is traceable to
the archaic distinction between noble and ignoble employments. Leisure is
honorable and becomes imperative partly because it shows exemption from
ignoble labor. The archaic differentiation into noble and ignoble classes is
based on an invidious distinction between employments as honorific or
debasing; and this traditional distinction grows into an imperative canon of
decency during the early quasi-peaceable stage. Its ascendency is furthered by
the fact that leisure is still fully as effective an evidence of wealth as
consumption. Indeed, so effective is it in the relatively small and stable human
environment to which the individual is exposed at that cultural stage, that,
with the aid of the archaic tradition which deprecates all productive labor, it
gives rise to a large impecunious leisure class, and it even tends to limit the
production of the community's industry to the subsistence minimum. This
extreme inhibition of industry is avoided because slave labor, working under a
compulsion more vigorous than that of reputability, is forced to turn out a
product in excess of the subsistence minimum of the working class (p. 92).
The subsequent relative decline in the use of conspicuous leisure as a basis of
repute is due partly to an increasing relative effectiveness of consumption as
187
an evidence of wealth; but in part it is traceable to another force, alien, and in
some degree antagonistic, to the usage of conspicuous waste (p. 93).
This alien factor is the instinct of workmanship. Other circumstances
permitting, that instinct disposes men to look with favor upon productive
efficiency and on whatever is of human use. It disposes them to deprecate
waste of substance or effort. The instinct of workmanship is present in all
men, and asserts itself even under very adverse circumstances. So that
however wasteful a given expenditure may be in reality, it must at least have
some colorable excuse in the way of an ostensible purpose. The manner in
which, under special circumstances, the instinct eventuates in a taste for
exploit and an invidious discrimination between noble and ignoble classes has
been indicated in an earlier chapter. In so far as it comes into conflict with the
law of conspicuous waste, the instinct of workmanship expresses itself not so
much in insistence on substantial usefulness as in an abiding sense of the
odiousness and aesthetic impossibility of what is obviously futile. Being of
the nature of an instinctive affection, its guidance touches chiefly and
immediately the obvious and apparent violations of its requirements. It is only
less promptly and with less constraining force that it reaches such substantial
violations of its requirements as are appreciated only upon reflection (p. 93).
So long as all labor continues to be performed exclusively or usually by
slaves, the baseness of all productive effort is too constantly and deterrently
present in the mind of men to allow the instinct of workmanship seriously to
take effect in the direction of industrial usefulness; but when the quasipeaceable stage (with slavery and status) passes into the peaceable stage of
industry (with wage labor and cash payment) the instinct comes more
effectively into play. It then begins aggressively to shape men's views of what
is meritorious, and asserts itself at least as an auxiliary canon of selfcomplacency. All extraneous considerations apart, those persons (adult) are
but a vanishing minority today who harbor no inclination to the
accomplishment of some end, or who are not impelled of their own motion to
shape some object or fact or relation for human use. The propensity may in
large measure be overborne by the more immediately constraining incentive
to a reputable leisure and an avoidance of indecorous usefulness, and it may
therefore work itself out in make-believe only; as for instance in "social
duties," and in quasi-artistic or quasi-scholarly accomplishments, in the care
and decoration of the house, in sewing-circle activity or dress reform, in
proficiency at dress, cards, yachting, golf, and various sports. But the fact that
188
T. Veblen
it may under stress of circumstances eventuate in inanities no more disproves
the presence of the instinct than the reality of the brooding instinct is
disproved by inducing a hen to sit on a nestful of china eggs (p. 94).
This latter-day uneasy reaching-out for some form of purposeful activity
that shall at the same time not be indecorously productive of either individual
or collective gain marks a difference of attitude between the modern leisure
class and that of the quasi-peaceable stage (p. 94). At the earlier stage, as was
said above, the all-dominating institution of slavery and status acted
resistlessly to discountenance exertion directed to other than naively predatory
ends. It was still possible to find some habitual employment for the inclination
to action in the way of forcible aggression or repression directed against
hostile groups or against the subject classes within the group; and this sewed
to relieve the pressure and draw off the energy of the leisure class without a
resort to actually useful, or even ostensibly useful employments. The practice
of hunting also sewed the same purpose in some degree. When the community
developed into a peaceful industrial organization, and when fuller occupation
of the land had reduced the opportunities for the hunt to an inconsiderable
residue, the pressure of energy seeking purposeful employment was left to
find an outlet in some other direction. The ignominy which attaches to useful
effort also entered upon a less acute phase with the disappearance of
compulsory labor; and the instinct of workmanship then came to assert itself
with more persistence and consistency (p. 95).
The line of least resistance has changed in some measure, and the energy
which formerly found a vent in predatory activity, now in part takes the
direction of some ostensibly useful end. Ostensibly purposeless leisure has
come to be deprecated, especially among that large portion of the leisure class
whose plebeian origin acts to set them at variance with the tradition of the
otium cum dignitate (95). But that canon of reputability which
discountenances all employment that is of the nature of productive effort is
still at hand, and will permit nothing beyond the most transient vogue to any
employment that is substantially useful or productive. The consequence is that
a change has been wrought in the conspicuous leisure practiced by the leisure
class; not so much in substance as in form. A reconciliation between the two
conflicting requirements is effected by a resort to make-believe. Many and
intricate polite observances and social duties of a ceremonial nature are
developed; many organizations are founded, with some specious object of
amelioration embodied in their official style and title; there is much coming
189
and going, and a deal of talk, to the end that the talkers may not have occasion
to reflect on what is the effectual economic value of their traffic. And along
with the make-believe of purposeful employment, and woven inextricably into
its texture, there is commonly, if not invariably, a more or less appreciable
element of purposeful effort directed to some serious end (p. 96).
In the narrower sphere of vicarious leisure a similar change has gone
forward. Instead of simply passing her time in visible idleness, as in the best
days of the patriarchal regime, the housewife of the advanced peaceable stage
applies herself assiduously to household cares. The salient features of this
development of domestic service have already been indicated (p. 96).
Throughout the entire evolution of conspicuous expenditure, whether of
goods or of services or human life, runs the obvious implication that in order
to effectually mend the consumer's good fame it must be an expenditure of
superfluities (p. 96). In order to be reputable it must be wasteful. No merit
would accrue from the consumption of the bare necessaries of life, except by
comparison with the abjectly poor who fall short even of the subsistence
minimum; and no standard of expenditure could result from such a
comparison, except the most prosaic and unattractive level of decency. A
standard of life would still be possible which should admit of invidious
comparison in other respects than that of opulence; as, for instance, a
comparison in various directions in the manifestation of moral, physical,
intellectual, or aesthetic force. Comparison in all these directions is in vogue
today; and the comparison made in these respects is commonly so inextricably
bound up with the pecuniary comparison as to be scarcely distinguishable
from the latter. This is especially true as regards the current rating of
expressions of intellectual and aesthetic force or proficiency' so that we
frequently interpret as aesthetic or intellectual a difference which in substance
is pecuniary only (p. 97).
The use of the term "waste" is in one respect an unfortunate one. As used
in the speech of everyday life the word carries an undertone of deprecation. It
is here used for want of a better term that will adequately describe the same
range of motives and of phenomena, and it is not to be taken in an odious
sense, as implying an illegitimate expenditure of human products or of human
life. In the view of economic theory the expenditure in question is no more
and no less legitimate than any other expenditure (p. 97). It is here called
"waste" because this expenditure does not serve human life or human wellbeing on the whole, not because it is waste or misdirection of effort or
190
T. Veblen
expenditure as viewed from the standpoint of the individual consumer who
chooses it. If he chooses it, that disposes of the question of its relative utility
to him, as compared with other forms of consumption that would not be
deprecated on account of their wastefulness. Whatever form of expenditure
the consumer chooses, or whatever end he seeks in making his choice, has
utility to him by virtue of his preference. As seen from the point of view of
the individual consumer, the question of wastefulness does not arise within
the scope of economic theory proper. The use of the word "waste" as a
technical term, therefore, implies no deprecation of the motives or of the ends
sought by the consumer under this canon of conspicuous waste (p. 98).
But it is, on other grounds, worth noting that the term "waste" in the
language of everyday life implies deprecation of what is characterized as
wasteful. This common-sense implication is itself an outcropping of the
instinct of workmanship. The popular reprobation of waste goes to say that in
order to be at peace with himself the common man must be able to see in any
and all human effort and human enjoyment an enhancement of life and wellbeing on the whole. In order to meet with unqualified approval, any economic
fact must approve itself under the test of impersonal usefulness-usefulness as
seen from the point of view of the generically human. Relative or competitive
advantage of one individual in comparison with another does not satisfy the
economic conscience, and therefore competitive expenditure has not the
approval of this conscience (p. 98).
In strict accuracy nothing should be included under the head of
conspicuous waste but such expenditure as is incurred on the ground of an
invidious pecuniary comparison. But in order to bring any given item or
element in under this head it is not necessary that it should be recognized as
waste in this sense by the person incurring the expenditure. It frequently
happens that an element of the standard of living which set out with being
primarily wasteful, ends with becoming, in the apprehension of the consumer,
a necessary of life; and it may in this way become as indispensable as any
other item of the consumer's habitual expenditure. As items which sometimes
fall under this head, and are therefore available as illustrations of the manner
in which this principle applies, may be cited carpets and tapestries, silver table
service, waiter's services, silk hats, starched linen, many articles of jewelry
and of dress. The indispensability of these things after the habit and the
convention have been formed, however, has little to say in the classification of
expenditures as waste or not waste in the technical meaning of the word. The
191
test to which all expenditure must be brought in an attempt to decide that
point is the question whether it serves directly to enhance human life on the
whole-whether it furthers the life process taken impersonally. For this is the
basis of award of the instinct of workmanship, and that instinct is the court of
final appeal in any question of economic truth or adequacy. It is a question as
to the award rendered by a dispassionate common sense (p. 99). The question
is, therefore, not whether, under the existing circumstances of individual habit
and social custom, a given expenditure conduces to the particular consumer's
gratification or peace of mind; but whether, aside from acquired tastes and
from the canons of usage and conventional decency, its result is a net gain in
comfort or in the fullness of life. Customary expenditure must be classed
under the head of waste in so far as the custom on which it rests is traceable to
the habit of making an invidious pecuniary comparison-in so far as it is
conceived that it could not have become customary and prescriptive without
the backing of this principle of pecuniary reputability or relative economic
success (p. 100).
It is obviously not necessary that a given object of expenditure should be
exclusively wasteful in order to come in under the category of conspicuous
waste. An article may be useful and wasteful both, and its utility to the
consumer may be made up of use and waste in the most varying proportions.
Consumable goods, and even productive goods, generally show the two
elements in combination, as constituents of their utility; although, in a general
way, the element of waste tends to predominate in articles of consumption,
while the contrary is true of articles designed for productive use. Even in
articles which appear at first glance to serve for pure ostentation only, it is
always possible to detect the presence of some, at least ostensible, useful
purpose; and on the other hand, even in special machinery and tools contrived
for some particular industrial process, as well as in the rudest appliances of
human industry, the traces of conspicuous waste, or at least of the habit of
ostentation, usually become evident on a close scrutiny (p. 100). It would be
hazardous to assert that a useful purpose is ever absent from the utility of any
article or of any service, however obviously its prime purpose and chief
element is conspicuous waste; and it would be only less hazardous to assert of
any primarily useful product that the element of waste is in no way concerned
in its value, immediately or remotely (p. 101).
192
T. Veblen
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.193-200
Forum
On the danger of public opinion
research
Edward L. Bernays, 1945’de kamuoyu araştırmalarının demokratik
topluma olası iki tehlikesinden bahsetti.1 Birinci tehlikenin beceriksiz, bu
araştırmaların yeteneksiz ve dürüst olmayan kişilerin ellerine düşmesi
olduğunu belirtti. Gerçekten de Bernays’ın işaret ettiği tehlike Türkiye’de
özellikle 2000’lerde artan bir şekilde kendini göstermektedir. Bunun
göstergelerini sadece seçim sırasındaki “araştırmalarda ve araştırma
yapanlarda” değil, daha kötüsü TRT ve RTÜK gibi kurumların yaptığı veya
yaptırdığı araştırmalarda görmek mümkündür. Daha da kötüsü üniversitelerde
yöntem bilmeyenlerin araştırma yöntemi dersi vermesi durumu giderek
yaygınlaşmaktadır. Bernays ikinci tehlike olarak, lider kamuoyu
araştırmacılarının baskın görüşlerin sadece takipçileri durumuna gelmesini
gösterdi. Bu tehlike Türkiye’de artan bir şekilde siyasetçilerin, medyanın
yaptığı gibi, “halka istediğini vermek” için, onların durumlarını, inançlarını,
engellenmişliklerini ve isteklerini öğrenmelerini ve buna uygun bir şekilde
siyasal kazançlar amacıyla halka halkın cebinden “balık dağıtmalarını”
yaygınlaştırdı. Bu iki yönelim, sadece “uygulayanların” değil, aynı zamanda
“balık verilen halkın” da dürüstlükten uzaklaşması ortamını getirir. Bu da
haklı, iyi ve doğrunun bireysel çıkarla tanımlanmasını getirerek,
sosyal/toplumsal faydanın geçersizliği ve dürüstlüğün “para etmediği” gibi
görüşlerin egemenliğini kurdu.
Nasıl ki, sunduğum doğrular “birilerinin çıkarına uygun gelmiyorsa,”
Bernays’ın dedikleri de birilerinin çıkarına uymadığı için Bernays’a karşı
değişen ölçüde savunmayı getirdi. Elbette bu savunu, bir endüstrinin ve ona
bağlı çıkar yapılarının çıkarını koruma adına yapılmayacaktır ve yapılmaz da.
Onun yerine “demokrasiye, özgürlüğe, serbest rekabete ve bireysel haklara”
1
Ayrıntılı okuma için bkz: The Public Opinion Quarterly, 9 (4), Winter, 1945-1946.
194
Bernays, Lazarsfeld, Field ve Robinson
uymadığı, onlar için tehlikeli sinyalleri taşıdığı veya ciddi şekilde karşı
olduğu belirtilir. Bu belirtmeyi, Bernays’ın yanlışlığını öne süren Lazarsfeld,
Field and Robinson vermişlerdir. Bu kişiler materyal zenginliklerini ve
ekonomik güvencesini özel şirketlerle ve kurumlarla olan ticari ilişkilerinden
almaktadır. Dikkat edilirse, savunularda, olan veya olası “tehlikeyi” nasıl
giderileceği üzerinde durulmamakta, onun yerine öncelikle “tehlikeye düşen
çıkar yapıları” demokrasi ve özgürlük gibi gerekçelerle korunur. Elbette,
savunular, savununun bu karakterine uygun bir şekilde Bernays’ın sunduğu
çözümler üzerine de odaklanmıştır. Zengin bir aristokrat ve halkla ilişkiler ve
araştırma işini iyi bilen ve aynı zamanda “insanları yönlendirme” işinde
başarısında “dürüstlüğü kendine göre yeniden tanımlayan Bernays çözüm
olarak şunları sunmuştur: (1) kamuoyu araştırması yapanların lisans alması (ki
kendisi kolayca alır) (2) liderler dahil ilgili insanları eğitilmesi (ki bunu da
Bernays vb iyi yaparlar). Dikkat edilirse, Bernays lisans ve eğitimi çözüm
olarak önermektedir, ancak özellikle lisans seçeneğini tekel olmak isteyenler
dışında hiç bir sermaye sahibi iş adamı sevmeyecektir.
Aşağıda Bernays’a verilen yanıtlardan, okuyucunun üzerinde düşünmesi
için alıntılar verildi. Birinci yanıt Lazarsfeld, ikinci yanıt Harry Field ve
üçüncü yanıt C. Robinson’dan gelmiştir. Bu yanıtlar bize, aynı yapı içinde
benzer ve farklı çıkarla göre biçimlenmiş düşüncelerin kendini nasıl
savunduğu ve aynı zamanda nasıl işbirliğini oluşturduğu hakkında somut
bilgiler verecektir.
Paul F. Lazarsfeld
Suppose someone wrote a warning against the activity of physicists:
physics is dangerous because it leads to an atomic bomb. Obviously the
warning would be misdirected. Scientific progress can hardly be stopped; the
forms of our social organization need to be adapted to whatever discoveries
are being made. The same holds true for polls. The results of well-conducted
polls are scientific facts; these can be misinterpreted and misused. But the
solution certainly is not the forbidding of polls, rather, it would be to give
thought to how polls are used, and by whom.
The awkward thing about Mr. Bernays' article is that its literal content is
so at variance with its undertone. He explicitly says that polls "fill a sound
democratic purpose." Yet, the reader carries away the impression that Mr.
Betrays does not like polls.
Discussion on opinion polls
195
As to the polls themselves, polling techniques, like every other scientific
procedure, need perpetual refinement and should not be applied where they do
not fit. This is something of which all serious people in public opinion
research are well aware.' For many a student of public opinion, Mr. Bernays'
criticism will be somewhat embarrassing. He will agree with him, but will not
exactly feel that he had to be advised on a subject matter with which he
himself is so continuously concerned.
It may be that "leaders" do need Mr. Betrays' advice not to misinterpret
and not to misuse polls. Offhand, there is no contradiction between paying
attention to polls and carrying through one's own conviction. If public opinion
data had been available to Woodrow Wilson, one of two things would have
happened: either he could have shown his opponents that the country was
behind his visions of international cooperation, or, if the polls had shown him
that the country did not agree with him, be certainly could have mapped his
educational strategy much more efficiently and might have lived to see the
victory of his ideas reflected in later polls.
Every psychologist will agree with Mr. Bernays that often there are
unconscious motives behind people's public attitude statements. It may be
permitted to apply this insight to the case in point. Could there be an
understandable tendency among public relations counsellors to pit their
charismatic insight into a social situation against the evidence of cold figures,
which every well-trained social scientist would be able to collect at a
considerably lower remuneration?
We all will agree that standards of public opinion research need to be
maintained. The Social Science Research Council has just created a
committee under the chairmanship of Professor S. A. Stouffer for this very
purpose. However, this might not be enough. I, for one, would completely
agree with Mr. Bernays' suggestion to develop self-regulation, licensing
practices, and even public supervision of polling activities.
As a matter of fact, there is being sent to Mr. Betrays an application for
funds to carry through an interesting research study along that line. Let us take
a sample of "leaders" and find out what they know about, and what they do
with polling data. The findings of the study would form the best conceivable
basis for such an educational campaign-which I would gladly entrust to Mr.
Bernays, whose keen understanding of such problems has so often contributed
to the progress of public opinion research.
196
Harry H. Field 1
When Mr. Bernays states that polls are a threat because they are
"potentially dangerous weapons in the hands of the unwise, the inept, the
dishonest or the anti-social," he is himself on dangerous ground because the
very same finger can be pointed at religion, freedom of the press and speech,
and at the democratic process itself. If we condemn anything for being "a
potentially dangerous weapon" when used by the unscrupulous, we condemn
our American way of life.
But when the author of "Attitude Polls-Servants or Masters" states that
public opinion is like an iceberg, he is on much safer ground. And when he
suggests that the visible or vocal portion, which all too often consists of
pressure groups, is not always so powerful as the submerged portion-the
masses of the people-he would seem to be making a strong argument for some
method of ascertaining the opinion of the submerged two-thinds.
The greatest weakness of public opinion surveys is obviously language
itself. We all know the many difficulties surrounding semantics and those of
us who are devoting all our time to this youngest member of the social
sciences feel that semantics is a much truer problem than what a respondent
eats for breakfast, how much he drank the night before the interview, or how
he slept. It might be interesting to study a sample of Park Avenue New
Yorkers for the effect of such indulgences on their individual attitudes, but the
study would be of doubtful significance. When the part of the article referring
to such indulgences was read by an NORC supervisor, he remarked: "I'd say
that by and large the American people can and do rise above their personal ills
and irritations when considering such questions as national defense, military
training, a world organization, the atomic bomb, etc. Of course, there is some
truth in all of Mr. Bernays' statements, but if he were to spend six months in
the field interviewing typical samples of his fellow citizens, many of his
present blocks about opinion surveys would be dissipated."
The most startling of all the statements in the article, to those of us who
are active in this field, is the influence attributed to opinion polls. Just prior to
the last Presidential election, NORC asked a nationwide cross-section of
2,564 prospective voters: "Have you read or heard what either the Gallup or
1
Director of the National Opinion Research Center, at the University of Denver
197
the Fortune public opinion polls have said about who will win the elections?"
Only 38 out of every 100 adult Americans answered "Yes." The majority
(62%) said "No." It is difficult to accept Mr. Bernays' bandwagon theory
when so many people admit that they have neither read nor heard about
election polls.
Finally, I would like to offer Mr. Bernays felicitations upon the objectives
at which the two recommendations he makes are aimed. And, I am happy to
note that the National Research Council has already taken a long step in the
direction which he recommends.
Claude G. Robinson 1
Most opinion researchers would agree that leaders should use poll data as
a source of information, not as a public command which must be obeyed. A
leader who is too much engaged in keeping his ear to the ground will have
little time to solve the leadership problems of his group. He will tend to lack
purposefulness; he will be all things to all people. Sooner or later the public
will find him out and turn him out of office.
To the extent that Bernays expresses this point of view, pollers will say,
"Hallelujah." But Bernays states his case in terms of extremes without
objective evidence to prove his case. He says, "We are no longer led by men;
we are led by polls." Also, "The public scans the figures [from polls] with
devotion," and polls exercise "strong influence." Where is the proof? Field
studies show no evidence of bandwagon tendencies.' The notion that the
causative factor in a public's behavior is mainly knowledge of a poll report is,
to say the least, historically naive. Most historians would probably examine
economic trends, population shifts, religious beliefs, etc. for their primary
interpretive theses.
Bernays also says, "The undue influence of polls was dramatically
brought before the public" in the recent Detroit Mayoralty race. The proof
submitted for this statement is that Frankensteen charged that the poll
adversely affected his election by showing that a majority of Negroes favored
Frankensteen. But competent field data actually show that the "Negro-forFrankensteen" idea played a very negligible role in the thinking of the voters.
1
President of the Opinion Research Corporation, of Princeton, N.J
198
Bernays argues that polls may destroy progressive action and cites the
breakdown of the morale of the Liberal Party in the New York Mayoral
campaign. But did campaign morale crack because it was inherently weak, or
because of the exposure of its weakness? Does Bernays feel that democracy is
best served when the public knows the facts, or when there is public ignorance
which enables the leader to propagandize his following?
One recommendation Bernays makes is for government licensing of polls.
It is possible that in the future the polling profession may become as highly
organized as law or medicine and require licenses for practice. In the
meantime, it would seem that the public has little to fear, for there is a high
premium on honesty in public opinion research. The public's mind is an open
book for any and all who will develop the skill and go through the laborious
work necessary to read it. If a poll-taker is dishonest, the public subsequently
fails to behave as the poller indicates and his clientele is likely to repudiate
him for giving bad information. Also, the evidence gathered by other polltakers exposes the faker and the incompetent and discredits them. These
controls are almost automatic. A good deal of dependence can be placed on
them to keep the polling field clean.
E. Bernay’s response
IT is gratifying to learn that the three pollsters who comment on my
article, "Attitude Polls-Servants or Masters?" agree with some of my
recommendations to ensure that attitude polls will serve the public interest
more helpfully than at present. Their critiques, taken together, combine
approval with disapproval, snaking it difficult to isolate the points of
disagreement.
Three points of disagreement with my thesis, however, are discernible.
Here they are, with my comments:
1. It is said that so few people read the polls as to make them ipso facto no
menace. There are, of course, two answers to this assertion. If few people read
the polls, why bother to take them at all? On the other hand, we do know that
the polls are read-particularly by those in a position of leadership. We know
that they will be read increasingly. Saying "few people read the polls" is no
protection against their misuse or misinterpretation.
2. It is alleged that the accuracy of attitude polls is checked autostatically
by the multiplicity of polls taken by diverse pollsters. This might appear to be
199
valid so far as election polls are concerned-for these polls of course are
"checked" by the election returns. But on issues in which there is no
referendum by the people, there is no check. Antisocial polls can do their
damage with no one to say them nay.
3. It is declared that intelligent leaders, politically and otherwise, do not
use the polls as a guide to the extent my article indicates. This question need
not be taken up statistically, for we are dealing here with qualitative as well as
quantitative leadership. Historically and practically, we all must acknowledge
the potential tyranny of the majority; must recognize that too often today,
thanks to the situation which my recommendations seek to ameliorate, the
voice of an alleged majority is heeded to the exclusion of minority opinion
and to the detriment of democratic processes. It would appear to me that those
interested in the preservation of American democracy would wish to be
numbered among the loudest champions of proper evaluation, interpretation
and use of attitude polls.
As for the ad hominem point raised in the comments, it may interest the
readers of the Public Opinion Quarterly to know that widespread support for
the conclusions drawn in the article came from critics representing the most
diverse viewpoints, and from many parts of the country. This would indicate
recognition, among groups and individuals interested in preserving
democracy, that there are evils associated with polling. This attitude was
expressed in editorials in newspapers as varied as the Toledo Blade, the
Portland Oregonian, and others.
Captioning its editorial "The Danger of Polls," the Toledo Blade, after
reviewing the article, says? "A much more serious danger pointed out by Mr.
Bernays is that attitude polls are inimical to the democratic processes. Public
opinion should be shaped by the discussion which precedes decision. When
the attitude of the public toward a given issue is duly recorded in a poll before
the discussion takes place in Congress or elsewhere, the cart is put well in
front of the horse. For though public opinion, which may not have been very
strong in the first place, may be swung over to the other side by the facts
brought out in the discussion, the Congressmen who were checking the polls
instead of listening to the argument may not discover that, until after they
have voted to give the public what it no longer wants. Whether anything
comes of Mr. Bernays' suggestion that polls should be regulated in the public
interest, his article should show that though the voice of the people may be the
voice of God, the attitude poll is Gallup's, not Gabriel's trumpet."
200
A Minneapolis Morning Tribune editorial, which reviews the article,
says;' "By examining the issue of compulsory peacetime military training in
the light of Bernays' analysis, the significance of his warning comes into
focus. At the moment, opinion polls show overwhelming sentiment in favor of
compulsory training. At the same time a highly vocal minority is offering
carefully considered arguments against it. Should Congress bow to the poll
figures and pass a conscription law today, it would ostensibly satisfy a
'majority.' But such abrupt action would deny to the minority the national
attention it now commands. Important new evidence might not receive
adequate consideration evidence which, once understood by all of the people,
might convince the majority it had been mistaken. Betrays, of course, is not
condemning scientifically conducted opinion polls. He's all for them. His concern is that they continue to be scientifically conducted and, more important,
that they be properly understood by the people and their leaders."
The Asheville (N.C.) Times takes a similar point of view, summed up
thusly in the first paragraph of its editorial:' "About the taking and
interpretation of public-opinion polls there has been much debate. It is a
discussion that probably will continue, as it should, until this new device for
sampling and properly analyzing the attitude polls is placed under some
necessary controls and the people are educated to understand it better."
John Temple Graves II in his widely syndicated newspaper column, "This
Morning," comments:' "Edward L. Bernays, who has a most important piece
on opinion polls in the December issue of the Public Opinion Quarterly,
should prepare to be tut-tutted. That is what has happened to the rest of us,
anyhow, who have been saying for years that these opinion polls might have
to be limited in democracy's very name since they have come to a point where
they guide opinion as much as they express it and where, in a close election,
the fact that an opinion poll showed one side leading could induce enough
band-wagon jumping actually to determine the issue."
And, one final sample from the many similar comments, the Portland
Oregonian says editorially: "It is the writer's theme that attitude polls can
become an aid to democratic processes rather than a `majority opinion
overwhelming all other points of view.' It is something for the government
and the people to think seriously about."
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.201-214
Forum
Communications
and public opinion
Bernard Berelson 1
The purpose of this paper is to discuss the relationship between
communication and public opinion. "Discuss" here means to report on some
(illustrative) research findings in the area and to propose relevant (and again
illustrative) hypotheses for investigation. By communication is meant the
transmission of symbols via the major media of mass communication—radio,
newspaper, film, magazine, book—and the major medium of private
communication—personal conversation. By public opinion is meant people's
response (that is, approval, disapproval, or indifference) to controversial
political and social issues of general attention, such as international relations,
domestic policy, election candidates, ethnic relations.
The paper is organized into two parts because the relationship between
communication and public opinion is twofold. The first section deals with the
effect of public opinion upon communication and the second with the effect of
communication upon public opinion. The second section is traditional, and
there is more to say about it; the first is usually neglected.
Effect of public opinion upon communication
This problem is usually neglected in analyses of the relationship because
it is not so obvious as the other and perhaps because it is more difficult to
study. The problem deals with the extent to which, and the ways in which,
communication content is determined to harmonize with the actual or
1
Kaynak: Communications in Modern Society, 1948, University of Illinois Press.
Kaynak: Schramm, W. (1960) Mass Communication. Urbana: University of İlinois
Press, s. 527-543.
202
Bernard Berelson
presumed opinions of the actual or potential audience. It is clear that one
factor, among others, that conditions what the media of communications say
on social and political issues is the desire or expectation of the readerslisteners-seers to be told certain things and not others. The reporter or
commentator or editor or producer may know or may think he knows "what
his public wants" on a given issue, and to the extent that such knowledge
affects what he communicates, to that extent public opinion becomes a
determinant of communications. This aspect of relationship between
communication and public opinion is not admitted, or even recognized,
because of the immorality of guesting that anything but "truth" or "justice"
contributes to the character of communication content. However, everyone
knows communication channels of various kinds tell people what they want to
hear. In such cases, public opinion sets limits upon the nature of what is
typically communicated.
This determination (or really, partial determination, since this is, ofcourse,
not the only factor responsible for communication content any more than
communication content is the only factor responsible for public opinion) can
operate in two ways, once the communication channel (newspaper, magazine,
political writer, radio commentator, and so forth) has attracted to itself a
distinguishable audience. The two ways are themselves interrelated and can
coexist. First, it can operate through conscious and deliberate and calculated
manipulation of the content in order to coincide with the dominant audience
opinion. Sometimes this operates by rule of thumb, as when someone on the
production line in the communication process decides that "our public won't
take this, or won't like it." Sometimes it operates through elaborate machinery
organized precisely for the purpose, as when thousands of research dollars and
hours are spent in finding out what kinds of people the audience is composed
of and what kinds of opinions they hold on controversial issues. Whether the
decision to conform to audience predispositions is taken on the front line or in
the front office is for the moment immaterial; so is the question of why it
happens, e.g., the desire or need for constant and large audiences for
economic reasons. The important point is that overt consideration of audience
opinion does (help to) shape the social and political content of the mass
media. Everyone recalls the story of the foreign correspondent who cabled a
thoroughgoing analysis of a relatively obscure Hungarian crisis to the home
office only to be told: "We do not think it advisable to print it because it does
not reflect Midwestern opinion on this point."
Communication and public opinion
203
The other method by which public opinion can affect communications is
implicit, through the sincere and more or less nonconscious correspondence of
ideology between producers and consumers. The two groups often see the
world through the same colored glasses The correspondence is achieved
through a two-way process: the audience selects the communications which it
finds most congenial and the producers select people with "the right
viewpoint" to prepare communications for other people with "the right
viewpoint." Although this latter process also occurs through deliberate
decision, it also happens through the most laudable and honest motives that
people of the same general persuasion as their audience are found in
influential positions in particular communication agencies. This is all the
more true in specialized enterprises like trade papers or magazines like
Fortune or The Nation. In such cases, producers react to new issues and
events like the modal members of their audience; and their communications
fit audience predispositions, not through a process of tailoring, but through
correspondence in outlook. "The daily re-election of the editor" serves to
make the editor quite sensitive to the wishes of the electors. Here again the
economic necessity to hold an audience and the political desire to do so are
relevant factors, as well as the "correctness" of outlook. The point is that the
nature of one's audience places certain limits upon what one can say to it—
and still have an audience. The need of the audience is not only to be
informed but also to be satisfied, and the latter is sometimes evaluated more
highly than the former.
It is important to take account of this direction in the flow of influence
between communication and public opinion in order to appreciate the
reciprocal nature of that influence, i.e., to recognize that it is not all a one-way
process. It is also important to note that the total effect of this reciprocal
process is probably to stabilize and "conservatize" opinion since ideologies
are constantly in process of reinforcement thereby. The over-all picture, then,
is that of like begetting like begetting like.
The effect of communication on public opinion
But the effect of communication on public opinion needs to be examined
much more closely and directly than that. To speak roughly, in the 1920's
propaganda was considered all-powerful—"it got us into the war"—and thus
communication was thought to determine public opinion practically by itself.
204
Bernard Berelson
In the 1930's the Roosevelt campaigns "proved" that the newspaper had lost
its influence and that a "golden voice" on the radio could sway men in almost
any direction.
Now, a body of empirical research is accumulating which provides nine
refined knowledge about the effect of communication on public opinion and
promises to provide a good deal more in the next years.
What has such research contributed to the problem? By and large, do
communications influence public opinion? By and large, of course, the answer
is yes. But by-and-large questions and answers are not sufficient for a
scientific theory of communication and public opinion. The proper answer to
the general question, the answer which constitutes a useful formulation for
research purposes, is this:
Some kinds of communication on some kinds of issues, brought to the
attention of some kinds of people under some kinds of conditions, have some
kinds of effects.
This formulation identifies five central factors (or rather groups of factors)
which are involved in the process, and it is the interrelationship of these
variables which represents the subject matter of theory in this field. At
present, students can fill out only part of the total picture—a small part—but
the development of major variables and the formulation of hypotheses and
generalizations concerning them are steps in the right direction. Theoretical
integration in any full sense is not as yet possible, but descriptions of some
ways in which these factors operate can be usefully made. Each set of factors
will be discussed illustratively (not completely) in an effort to demonstrate
how each of them conditions the total effect of communication on public
opinion and thus contributes to the formulation of a general theory.
Kinds of communication
The effectiveness of communications as an influence upon public opinion
varies with the nature of the communication.
First let us deal with the effect of certain media characteristics. The more
personal the media, the more effective it is in converting opinions. This means
(other things being equal) that personal conversation is more effective than a
radio speech, and that a radio speech is more effective than a newspaper
account of it. The greater the amount of "personalism" the communication act
contains, the more effective it presumably is. Recent analyses have confirmed
205
the critical importance in opinion formation of personal contact between the
individual and his fellows. The individual's opinions are formed in the context
of his formal and informal group associations. College students become more
liberal in political opinion over the period of their college attendance largely
through the influence of the liberality of the college community, that is, the
older students and the instructional staff. Intensive case studies of current
opinion toward the USSR held by adult men reveal the powerful influence of
personal contacts: "The need to conform in one's opinion to the opinions of
one's associates and of members of favored groups is an important
motivational factor."6 This effect operated in two ways: directly through the
process of conformity as such and indirectly through the sharing of common
values and information. The formation of political opinion during a
presidential campaign was dependent upon personal influence to a large
extent; the political homogeneity of social groups was strikingly high. "In
comparison with the formal media of communication, personal relationships
are potentially more influential for two reasons: their coverage is greater and
they have certain psychological advantages over the formal media." Personal
contacts are more casual and non-purposive than the formal media, they are
more flexible in countering resistance, they can provide more desirable
rewards for compliance, they offer reliance and trust in an intimate source,
and they can persuade without convincing.
The greater effectiveness of radio over newspapers derives to some extent
from its greater "personalism." The radio speaks "to you" more than the
newspaper does; it more closely approximates a personal conversation and
can thus be more persuasive. The listener can "get a feel" of the speaker's
personality, and this is often more effective a factor making for conversion of
opinion than the content of the argument itself. The dominant characteristic
which enabled Kate Smith to sell nearly $40,000,000 worth of war bonds in
one day was the listener's image and evaluation of her personality established
over a period of time.8 In other areas, too, the (radio) personality of such
influencers of public opinion as Raymond Gram Swing or Gabriel Heatter or
Franklin Delano Roosevelt contributed to their influence.
This discussion of the role of personal contact in opinion formation would
not be complete without mention of the relationship between personal
conversation and the formal media of communication. This relationship
introduces the notion of the "opinion leader" or "opinion transmitter" who
takes material from the formal media and passes it on, with or without
206
Bernard Berelson
distortion or effect, to associates who do not use the formal media so
frequently in the particular area of concern. There are such people in all social
groups and for all social topics, from politics to sports and fashions. This
"two-step flow of communication" has been identified and is currently being
studied intensively. The concept is of central importance for the formation of
a general theory of communication and public opinion.
Within a medium of communication, the particular channels specialized to
the subject's predispositions are more effective in converting his opinion than
the generalized channels. "The specialized magazine already has a foot in the
door, so to speak, because it is accepted by the reader as a reliable spokesman
for some cause or group in which he is greatly interested and with which he
identifies himself. The general magazine tries to speak to everyone at once
and as a result is less able to aim its shots directly at a particular target. ... In
Erie County in 1940, the Farm Journal was mentioned as a concrete influence
upon changes in vote intention as frequently as Colliers, despite their great
difference in circulation, and the Townsend publication as frequently as Life
or the Saturday Evening Post." Similarly farm programs on the air are
probably more effective in influencing farmers' opinions than general radio
programs dealing with the same issues. Although there is little direct evidence
on this point, it is at least a plausible hypothesis that the specialized
communication, per unit of exposure, is more effective in promoting opinion
changes than the generalized communication. In a sense, then, this is an
obstacle to the homogenizing influence of the mass channels in the mass
media.
These are a few ways in which the distinctions among the media
themselves are involved in the effect of communication upon opinion. What
about communication content? Obviously it has a central position in this
process. Perhaps the primary distinction in communication content as a factor
affecting public opinion is the most primitive, namely, the distinction between
the reportorial content and the editorial or interpretive content. Too often
discussions of the general problem of the effect of communications upon
public opinion is restricted to the latter kind of content. Yet the former is
probably more effective in converting opinion. The events reported through
the media presumably change more minds—or solidify more—than the
comments of editorial writers, columnists, and commentators. …And again,
"Opinion is generally determined more by events than by words—unless
those words are themselves interpreted as an 'event.' In addition events tend to
207
solidify opinion changes produced by words, changes which otherwise would
be short-lived; and the fait accompli crystallizes opinion in favor of the event
even though words had not previously been able to do so. Thus the reportorial
content of the media is probably more influential than the interpretive.
However, it is necessary to make two remarks here. First, the distinction
between "events" and "words" is not easy to make. Is a major speech by the
President of the United States an "event" or just "propaganda"? Or a report
issued by a pressure group? Or an investigation by a congressional
committee? Or a tour of inspection? What about "propaganda of the deed"?
Although the distinction is useful, the borderline is not always crystal-clear.
And secondly, many events exercise influence not in and of themselves, but
with active assistance from "words." Thus, for example, the relatively sharp
changes in opinion on the interventionist-isolationist issue which occurred at
the time of the fall of France in June, 1940, are often attributed to the event
itself. However, it must be recognized that this event was strongly interpreted
in one way (i.e., pro-interventionism) by most newspapers and radio
commentators and by the pronouncements of the national administration.
What if most communication channels and the official administration had
taken another view of the event? At the least one might suppose that the effect
of "the event" would have been different. More recently, the event represented
by people's experience in the meat crisis in the fall of 1946 was sometimes
credited with the Republican congressional victory at that time. Yet it must be
remembered that the communication media gave that event a dominant
interpretation (i.e., anti-administration) even though another was possible. In
short, the interrelationship of "events" and "words" must be recognized in this
connection. The fact is that the communication media are most effective when
their reportorial and interpretive contents are in congruence.
Finally, to illustrate this aspect of the process, there is the hypothesis that
emotional content of the media is more effective in converting opinions than
rational content. There is some evidence for this. Votes for a Socialist
candidate were increased more by "emotional" leaflets than by "rational"
ones. The highly effective bond broadcasts by Kate Smith even omitted two
"rational" themes in favor of emphasis upon various "emotional" ones. In the
case of this distinction, of course, the need is not so much to test the finding as
to refine it, especially for different population groups.
208
Bernard Berelson
Kinds of issues
varies with the nature of the issue.
Communication content is more effective in influencing public opinion on
new or unstructured issues, i.e., those not particularly correlated with existing
attitude clusters. The closer the opinion situation is to the tabula rasa, the
easier it is for the communication media to write their own ticket. "Verbal
statements and outlines of courses of action have maximum importance when
opinion is unstructured. . ." Again, with reference to opinion toward the
USSR: "The object of the attitude is remote, the facts are ambiguous, and a
person may fashion his own picture of Russia or fall in with the prevailing
stereotypes"—which are provided predominantly by the formal media.
Communication content is more effective in influencing opinion on
peripheral issues than on crucial issues. That is, it is easier for the media to
shape opinion on what to do about local courts than what to do about
organized labor; and it is probably easier for them to shape opinion toward
organized labor than on ethnic relations. The "relevance-quotient" or
"intensity-quotient" of this issue is inversely correlated with the capacity of
communication content to change minds.
Finally, communications are probably more effective in influencing
opinion on "personalities" than on "issues." In the first place, Americans are
an individualistic people. They like to have heroes; and the communications
media do their best to supply heroes of various kinds to various groups in the
population. Secondly, Americans do not like to believe that there are deepcutting political issues which have the potentiality of "classifying" the public
so that they tend to resist the acceptance or even the recognition of some basic
issues. As a result, the media probably can sway more people with
"personality" arguments than with "issue" arguments.
Kinds of people
varies with the nature of the people. In the first place, varying proportions of
people simply do not read or see or listen to the different media. So far as
direct effect of the media is concerned (and omitting considerations of indirect
effects through such a process as opinion leadership), two-thirds of the adult
209
population is not influenced by books, about one-half is not influenced by
motion pictures, and so on. Direct effects of the media upon public opinion
can be exercised only upon that part of the public which attends to the
different media (and to different parts of them)—and that rules out
distinguishable groups at the outset.
On one side of the coin is the distinction between peripheral and central
issues; on the other side is the distinction between strong and weak
predispositions. The stronger predispositions are on the issue, the more
difficult it is for the media to convert opinions. Strong predispositions
"compel" an opinion which the media only helps to rationalize and reinforce;
in recent presidential elections very few people of high income, rural
residence, and Protestant religion were converted to a Republican vote by the
media of communication. Strong predispositions make for greater interest in
the issue, an earlier decision on it, and fewer changes afterwards. All this is
clear enough. What may or may not be so clear, however, is that the strongly
predisposed on an issue actually manage not only to avoid contrary
communication material, so that it just does not come to their attention, but
also that they manage to misunderstand the material (which objectively is
straightforward) when confronted by it. This has been particularly
demonstrated in connection with communication material on ethnic relations,
a topic on which predispositions run strong. Prejudiced people find several
ways in which to evade the message of pro-tolerance propaganda: they avoid
the intended identifications, they invalidate the message, they change the
frame of reference, they "just don't get it."
The less informed people are on an issue, the more susceptible they are to
opinion conversion through the influence of the communication media. This
means that the less informed are more mercurial in their opinions; the base of
data upon which stable opinion is more securely founded is simply absent
from them, and the media (or more frequently, personal contacts) can more
readily move them in different directions. "The compulsion of (mediasupplied and other) stereotypes is great, particularly for persons with meager
informational backgrounds."
Kinds of conditions
varies with the nature of the conditions. Many mass communications on
210
Bernard Berelson
controversial issues in this country have to make their way in a competitive
situation, i.e., under conditions in which alternative proposals are also
available in the media. In some areas, such as the desirability of professing
religious beliefs, this is not true: there is a virtual pro-religious monopoly on
communications available to large audiences in America today. But it is the
case in most areas of political and social concern, although here too various
minority groups, e.g., the Communists, feel that their point of view is not
given fair or proper attention in the mass media. It is necessary to recognize
that the effect of communications upon public opinion must usually be
exercised in this context of competing communication content and not in a
context of monopoly. This is of central importance: communication has
effects upon converting opinion under conditions of monopoly which are
much greater than its effects under conditions of competition (even though
that competition might be quite uneven). However, the effectiveness of formal
communications is not unlimited; there are suggestions that the virtual
monopoly exercised by the Nazis over communication content did not
succeed in converting some large groups of Germans to their political
philosophy. That is one point—the greater but not absolute effectiveness of
communication monopoly. Another deals with the problem of "balance"
within competition. What does "balance" mean in the mass media? Does it
mean a fifty-fifty division between pro and anti-content? What is a "fair"
distribution of attention to the different sides on a public controversy? One
approach to this matter is to consider what might be called "functional
balance" in the media, i.e., the proportionate distribution of content which
enables partisans on an issue to read or see or listen to their own side with
reasonably equal facility. This does not necessitate an automatic fifty-fifty
division of the content. In one presidential campaign, for example, the
Republicans and Democrats in a community read and heard their own side
about equally, even though there was about a two-to-one disproportion of
content favoring the Republicans. In any case, the effect of the
communication media upon public opinion is a function of the degree of
competition on the issue within the media. Another condition of
communication exposure which affects opinion conversions is the
purposiveness or non-purposiveness of the exposure. There is some slight
evidence to suggest that non-purposive (or accidental) reading and listening is
more effective in changing opinions than purposive (or deliberate). In the first
place, people see and hear more congenial material through deliberate
211
communication exposure, and accidental reading and listening is more likely
to bring diverse viewpoints to their attention. Secondly, in such exposure,
defenses against new ideas are presumably weaker because preconceptions
are not so pervasively present. Finally, there may be other psychological
advantages centering around the gratification of "overhearing" something "not
meant for you," a consideration that also weakens the resistance to
"propaganda" (since "it would not be propaganda if it wasn't intended for
you"). This factor of accidental-and-deliberate communication exposure
corresponds to the factor of indirect-and-direct communication content, and
the same hypothesis probably holds.26 Direct content attacks the issue headon (e.g., an article urging fairer treatment of the Negroes). Indirect content
takes the roundabout approach (e.g., a story about Negro children without
direct reference to the problem of race relations). The indirect content is more
effective in converting opinions for much the same reasons which apply to
accidental exposure.
Kinds of effects
Finally, the media of communication have different kinds of effects upon
public opinion.
First, a distinction should be made between the effect of the media upon
the holding of certain opinions rather than others and their effect upon the
holding of political opinions at all. Most attention has been given to the
former problem, but the latter— the problem of the creation and maintenance
of political interest or political apathy—is of considerable importance. The
media have a major influence in producing an interest in public affairs by
constantly bringing them to people's attention in a context of presumed
citizenly concern. The more the media stress a political issue, the less
indecision there is on the issue among the general public. At the same time,
however, the communication media may also be promoting in actuality, but
without intention, a sense of political apathy among some of its audience. This
can occur in at least two ways.
In the first place, it is at least a plausible hypothesis that the attractive
substance and easy accessibility of the entertainment or recreational or
diversionary content of the mass media operate to minimize political interest
for some groups in the population. Comedians, dramatic sketches, and popular
music on the air; light fiction of the adventure, mystery, or romantic variety in
212
Bernard Berelson
magazines and books; comics and comic strips; feature films of "straight
entertainment"—such "non-serious" content of the media may well serve to
divert attention from political affairs directly and also to recreate the audience
so that it is under less compulsion to "face up" to the general political
problems which confront it and which shape its life. This is said with
complete recognition of the psychological relief provided by such
communication materials for many people; at the same time, their effect in
lowering political interest and attention seems equally clear.
Secondly, the media may increase political apathy simply through
presentation of the magnitude, the diversity, and the complexity of the
political issues on which the responsible citizen is supposed to be informed.
Some readers and listeners, conscious of their inability to become informed
other than superficially on more than a few public problems, retreat from the
whole area. How can one know what should be done about the Palestine
partition, about inflation, about the Greek guerrillas and the Chinese
Communists, about race relations in the United States, about the cold war with
the USSR, about labor-management relations generally or the latest strike
specifically, about "free enterprise" or "planning," about the atom—all at the
same time? The media atmosphere of public responsibility for public actions
may thus become a boomerang: the more the public is enjoined to exercise its
duty to become an "informed citizenry," the less it feels able to do so. And,
overwhelmed by the presentation of issues and problems of a public nature,
part of the audience may withdraw into the relative security of their private
problems and their private lives.
In any discussion of the effect of the media upon the kinds of political
opinions held by people, an initial distinction should be made between longrun and short-run effects. The importance of the former is inversely related to
the research attention which has been given them. The fact that it is easier to
study short-run changes in attitudes produced by the communication media—
not that that is easy!—should not divert attention from the pervasive, subtle,
and durable effects of the media over long periods of time. For example,
motion pictures undoubtedly affect the political attention of their audiences
over the long run by strengthening certain "basic" values in terms of which
political issues are later decided. The influence is remote and indirect, but it is
nonetheless present and active. Or again, the communication media affect
public opinion over the long run by providing a set of definitions for key
political terms (of an affective nature) which come to be accepted through
213
lack of adequate challenge. Thus, "freedom" in this country has mainly been
defined in the media in terms of the absence of governmental intervention;
and when the value of "freedom" is invoked in a political argument, it usually
carries this meaning into the attitudinal battle. Other definitions are possible,
but not so current. When it is suggested that "freedom of the press" be defined
in terms of the ability of various population groups to secure the kind of
communication they want (or someone thinks they should have) rather than in
terms of governmental control, the proposal is confronted by the established
definition—established through repetition over a long period of time.
Now for the short-run effects of the media upon opinion. Most is known
about this area of the general problem, but not much is known. At the least,
distinctions should be made among the various kinds of effects which the
communication media can have upon public opinion. Usually the term
"effect" includes only the conversion of opinions (i.e., changes away from a
predispositional position or prior attitudes), but the (more frequent)
reinforcement and activation effects should not be overlooked. The media are
extremely effective in providing partisans with the deference and the
rationalizations needed to maintain their position (i.e., reinforcement): "If the
press follows a tenacious policy during an economic crisis, it may be able to
retard or prevent shifts from one major party to another." And they are also
effective in bringing to visibility people's latent attitudes (i.e., activation).
More than that, the media are effective in structuring political issues for
their audiences. For example, there is a tendency for partisans on each side of
a controversial matter to agree with their own side's argument in the order in
which those arguments are emphasized in mass communications. Thus, the
media set the political stage, so to speak, for the ensuing debate. In addition,
there is some evidence that private discussions of political matters take their
cue from the media's presentation of the issues; people talk politics along the
lines laid down in the media.
Finally, one thing must be made quite clear in this discussion of the
effects of the media upon public opinion. That is that effects upon the
audience do not follow directly from and in correspondence with the intent of
the communicator or the content of the communication. The predispositions
of the reader or listener are deeply involved in the situation, and may operate
to block or modify the intended effect or even to set up a boomerang effect.
This has been found time and again in studies of the effectiveness of materials
promoting tolerance toward ethnic groups, on which topic, predispositions run
214
Bernard Berelson
strong. In another context—and under relatively favorable conditions—
Communist propaganda provided a catharsis for its subjects, inefficiently for
its own objectives, because its themes directly countered strong feelings of
individualism and nationalism held by the audience.
Conclusion
This brief discussion of communication and public opinion has indicated
the reciprocal effects of the two major factors upon one another, and has
presented a categorization in terms of which the effects of communication
upon public opinion can usefully be investigated. In this latter analysis, five
sets of variables were identified: communications, issues, people, conditions,
effects. The interrelationships of these variables constitute the subject-matter
of a scientific theory in this field. For example, illustrative hypotheses can be
suggested which deal with these interrelationships:
The more specialized the media (communication), the greater
reinforcement (effect).
The greater the competition in a communication system (conditions), the
greater reinforcement (effect).
The "deeper" the predispositional affect toward the issue (people), the
more effective the indirect content (communication) in converting opinion
(effect).
And so on, within the formulation: some kinds of communication on some
kinds of issues, brought to the attention of some kinds of people under some
kinds of conditions, have some kinds of effects. It is hypotheses of this sort
that should be systematically explored as the next step in research in this field.
Whatever the method of investigation (and some of these are better than
others)—historical (Mott), trend analysis (Cantril), statistical correlation of
ecological and voting data (Gosnell), case study (Smith), opinion survey and
analysis (Cottrell), experimental (I. and E. Division), panel (Lazarsfeld,
Berelson, and Gaudet)—this sort of prepositional organization should be
considered as the framework of study. In this way, a scientific theory of
communications and public opinion can be developed for the enrichment not
only of the field of communications research generally, but for social science
as well.
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s.215-228
Forum
The structure and function of
communication in society
Harold D. Lasswell 1
Türkiye’deki gibi hem siyasal bilgiler fakültesinde dikiş tutturamayıp
iletişim fakültelerine gelen, hem iletişimi hor gören hem de iletişimin olma
koşulu olarak “en az iki kişinin gerektiğini” (gönderici ve alıcı olmasını) öne
sürecek kadar bilgisiz olanları yetiştirenlerin aksine, ABD’de iletişim alanını
kuran ve geliştirenlerin önde gelenleri sosyal bilimciler, özellikle sosyologlar
ve siyaset bilimcileri, olmuştur. Nermin Abadan-Unat ve Ünsal Oskay gibi
bazı istisnalar dışında, hem politika ve iletişim arasında doğru ve anlamlı bağ
kuramayacak kadar “yetersizlerin” hem de bu yetersizliklerini İngilizceyi
iyice öğrenerek ve tembelliklerini yenerek giderme yerine okul odalarında
çaylı-kahveli dedikoduyu seçenlerin ve iletişim alanına, hiç bir olumlu katkıda
bulunmadıkları gibi, zarar verenlerin aksine, ABD’deki siyaset bilimciler
iletişimin gelişmesine büyük katkıda bulunmuşlardır. Bunların başında
gelenlerden biri de H. Lasswell’dir.
Harold Lasswell iletişimde sadece bir formül öne sürmemiş, iletişimin
yapısı ve toplumdaki işlevleri hakkında bir kuram geliştirmiştir. Lasswell’in
klasik kuramının birkaç kelimelik formül ötesinde bilinmesi ve bu görüşün
irdelenmesi gerekir. Lasswell’in “Structure and function of communication in
society” makalesinden parçalar sunulmasındaki amaç, iletişimin göndericiMesaj-Alıcı-Geribesleme çerçevesi içinde ele alan basitlikten ve Defleur gibi
bilim adamlarının ultra-tutucu bağnazlıklarının ötesinde anlaşılmasıdır. Bu
sunum iletişimin mesaj gönderme-alma mekanik süreç algısının tersine
toplumda sürekliliği sağlamayla ilişkisini ortaya koymaktadır.
1
Original kaynak: Lyman Bryson (1948) (ed.) The Communication of Ideas. New
york: The Institute for Religious and Social Studies.
Kaynak: Schramm, W. ve Roberts, D. F. (1971) The Process and Effects of Mass
Communication. Urbana: University of Illinois Press, s. 84-99.
216
H. D. Lasswell
The act of communication
Convenient way to describe an act of communication is to answer the
following questions:
Who
Says What
In Which Channel
To Whom
With What Effect?
The scientific study of the process of communication tends to concentrate
upon one or another of these questions. Scholars who study the "who," the
communicator, look into the factors that initiate and guide the act of
communication. We call this subdivision of the field of research control
analysis. Specialists who focus upon the "says what" engage in content
analysis. Those who look primarily at the radio, press, film, and other
channels of communication are doing media analysis (p. 84). When the
principal concern is with the persons reached by the media, we speak of
audience analysis. If the question is the impact upon audiences, the problem is
effect analysis.
Whether such distinctions are useful depends entirely upon the degree of
refinement which is regarded as appropriate to a given scientific and
managerial objective. Often it is simpler to combine audience and effect
analysis, for instance, than to keep them apart. On the other hand, we may
want to concentrate on the analysis of content, and for this purpose subdivide
the field into the study of purport and style, the first referring to the message,
and the second to the arrangement of the elements of which the message is
composed.
Structure and function
Enticing as it is to work out these categories in more detail, the present
discussion has a different scope. We are less interested in dividing up the act
of communication than in viewing the act as a whole in relation to the entire
social process. Any process can be examined in two frames of reference,
namely, structure and function; and our analysis of communication will deal
with the specializations that carry on certain functions, of which the following
Communication in society
217
may be clearly distinguished: (i) the surveillance of the environment; (2) the
correlation of the parts of society in responding to the environment; (3) the
transmission of the social heritage from one generation to the next.
Biological equivalences
At the risk of calling up false analogies, we can gain perspective on
human societies when we note the degree to which communication is a feature
of life at every level. A vital entity, whether relatively isolated or in
association, has specialized ways of receiving stimuli from the environment.
The single-celled organism or the many-membered group tends to maintain an
internal equilibrium and to respond to changes in the environment in a way
that maintains this equilibrium. The responding process calls for specialized
ways of bringing the parts of the whole into harmonious action (p. 85). Multicelled animals specialize cells to the function of external contact and internal
correlation. Thus, among the primates, specialization is exemplified by organs
such as the ear and eye, and the nervous system itself. When the stimuli
receiving and disseminating patterns operate smoothly, the several parts of the
animal act in concert in reference to the environment ("feeding," "fleeing,"
"attacking").
In some animal societies certain members perform specialized roles, and
survey the environment. Individuals act as "sentinels," standing apart from the
herd or flock and creating a disturbance whenever an alarming change occurs
in the surroundings. The trumpeting, cackling, or shrilling of the sentinel is
enough to set the herd in motion. Among the activities engaged in by
specialized "leaders" is the internal stimulation of "followers" to adapt in an
orderly manner to the circumstances heralded by the sentinels.
Within a single, highly differentiated organism, incoming nervous
impulses and outgoing impulses are transmitted along fibers that make
synaptic junction with other fibers. The critical points in the process occur at
the relay stations, where the arriving impulse may be too weak to reach the
threshold which stirs the next link into action. At the higher centers, separate
currents modify one another, producing results that differ in many ways from
the outcome when each is allowed to continue a separate path. At any relay
station there is no conductance, total conductance, or intermediate
conductance. The same categories apply to what goes on among members of
an animal society. The sly fox may approach the barnyard in a way that
218
H. D. Lasswell
supplies too meager stimuli for the sentinel to sound the alarm. Or the
attacking animal may eliminate the sentinel before he makes more than a
feeble outcry. Obviously there is every gradation possible between total
conductance and no conductance (p. 86).
Attention in World Society
When we examine the process of communication of any state in the world
community, we note three categories of specialists. One group surveys the
political environment of the state as a whole, another correlates the response
of the whole state to the environment, and the third transmits certain patterns
of response from the old to the young. Diplomats, attaches, and foreign
correspondents are representative of those who specialize on the environment.
Editors, journalists, and speakers are correlators of the internal response.
Educators in family and school transmit the social inheritance.
Communications which originate abroad pass through sequences in which
various senders and receivers are linked with one another. Subject to
modification at each relay point in the chain, messages originating with a
diplomat or foreign correspondent may pass through editorial desks and
eventually reach large audiences.
If we think of the world attention process as a series of attention frames, it
is possible to describe the rate at which comparable content is brought to the
notice of individuals and groups. We can inquire into the point at which
"conductance" no longer occurs; and we can look into the range between
"total conductance" and "minimum conductance." The metropolitan and
political centers of the world have much in common with the interdependence,
differentiation, and activity of the cortical or subcortical centers of an
individual organism. Hence the attention frames found in these spots are the
most variable, refined, and interactive of all frames in the world community.
At the other extreme are the attention frames of primitive inhabitants of
isolated areas. Not that folk cultures are wholly untouched by industrial
civilization. Whether we parachute into the interior of New Guinea, or land on
the slopes of the Himalayas, we find no tribe wholly out of contact with the
world. The long threads of trade, of missionary zeal, of adventurous
exploration and scientific field study, and of global war reach far distant
places. No one is entirely out of this world (p. 87).
219
Among primitives the final shape taken by communication is the ballad or
tale. Remote happenings in the great world of affairs, happenings that come to
the notice of metropolitan audiences, are reflected, however dimly, in the
thematic material of ballad singers and reciters. In these creations faraway
political leaders may be shown supplying land to the peasants or restoring an
abundance of game to the hills.
When we push upstream of the flow of communication, we note that the
immediate relay function for nomadic and remote tribesmen is sometimes
performed by the inhabitants of settled villages with whom they come in
occasional contact. The re-layer can be the school teacher, doctor, judge, tax
collector, policeman, soldier, peddler, salesman, missionary, student; in any
case he is an assembly point of news and comment.
More detailed equivalences
The communication processes of human society, when examined in detail,
reveal many equivalences to the specializations found in the physical
organism and in the lower animal societies. The diplomats, for instance, of a
single state are stationed all over the world and send messages to a few focal
points. Obviously, these incoming reports move from the many to the few,
where they interact upon one another. Later on, the sequence spreads fanwise
according to a few-to-many pattern, as when a foreign secretary gives a
speech in public, an article is put out in the press, or a news film is distributed
to the theaters. The lines leading from the outer environment of the state are
functionally equivalent to the afferent channels that convey incoming nervous
impulses to the central nervous system of a single animal, and to the means by
which alarm is spread among a flock. Outgoing, or efferent, impulses display
corresponding parallels.
The central nervous system of the body is only partly involved in the
entire flow of afferent-efferent impulses. There are automatic systems that can
act on one another without involving the "higher" centers at all (p. 88). The
stability of the internal environment is maintained principally through the
mediation of the vegetive or autonomic specializations of the nervous system.
Similarly, most of the messages within any state do not involve the central
channels of communication. They take place within families, neighborhoods,
shops, field gangs, and other local contexts. Most of the educational process is
carried on the same way.
220
H. D. Lasswell
A further set of significant equivalences is related to the circuits of
communication, which are predominantly one-way or two-way, depending
upon the degree of reciprocity between communicators and audience. Or, to
express it differently, two-way communication occurs when the sending and
receiving functions are performed with equal frequency by two or more
persons. A conversation is usually assumed to be a pattern of two-way
communication (although monologues are hardly unknown). The modern
instruments of mass communication give an enormous advantage to the
controllers of printing plants, broadcasting equipment, and other forms of
fixed and specialized capital. But it should be noted that audiences do "talk
back," after some delay; and many controllers of mass media use scientific
methods of sampling in order to expedite this closing of the circuit.
Circuits of two-way contact are particularly in evidence among the great
metropolitan, political, and cultural centers of the world. New York, Moscow,
London, and Paris, for example, are in intense two-way contact, even when
the flow is severely curtailed in volume (as between Moscow and New York).
Even insignificant sites become world centers when they are transformed into
capital cities (Canberra, Australia; Ankara, Turkey; the District of Columbia,
U.S.A.). A cultural center like Vatican City is in intense two-way relationship
with the dominant centers throughout the world. Even specialized production
centers like Hollywood, despite their preponderance of outgoing material,
receive an enormous volume of messages.
A further distinction can be made between message controlling and
message handling centers and social formations. The (p. 89) message center in
the vast Pentagon Building of the War Department in Washington transmits
with no more than accidental change incoming messages to addressees. This
is the role of the printers and distributors of books; of dispatchers, linemen,
and messengers connected with telegraphic communication; of radio
engineers and other technicians associated with broadcasting. Such message
handlers may be contrasted with those who affect the content of what is said,
which is the function of editors, censors, and propagandists. Speaking of the
symbol specialists as a whole, therefore, we separate them into the manipulators (controllers) and the handlers; the first group typically modifies
content, while the second does not.
221
Needs and values
Though we have noted a number of functional and structural equivalences
between communication in human societies and other living entities, it is not
implied that we can most fruitfully investigate the process of communication
in America or the world by the methods most appropriate to research on the
lower animals or on single physical organisms. In comparative psychology
when we describe some part of the surroundings of a rat, cat, or monkey as a
stimulus (that is, as part of the environment reaching the attention of the
animal), we cannot ask the rat; we use other means of inferring perception.
When human beings are our objects of investigation, we can interview the
great "talking animal." (This is not that we take everything at face value.
Sometimes we forecast the opposite of what the person says he intends to do.
In this case, we depend on other indications, both verbal and nonverbal.)
In the study of living forms, it is rewarding, as we have said, to look at
them as modifiers of the environment in the process of gratifying needs, and
hence of maintaining a steady state of internal equilibrium. Food, sex, and
other activities which involve the environment can be examined on a
comparative basis. Since human beings exhibit speech reactions, we can investigate many more relationships than in the nonhuman species (p. 90).
Allowing for the data furnished by speech (and other communicative acts), we
can investigate human society in terms of values; that is, in reference to
categories of relationships that are recognized objects of gratification. In
America, for example, it requires no elaborate technique of study to discern
that power and respect are values. We can demonstrate this by listening to
testimony, and by watching what is done when opportunity is afforded.
It is possible to establish a list of values current in any group chosen for
investigation. Further than this, we can discover the rank order in which these
values are sought. We can rank the members of the group according to their
positions in relation to the values. So far as industrial civilization is
concerned, we have no hesitation in saying that power, wealth, respect, wellbeing, and enlightenment are among the values. If we stop with this list,
which is not exhaustive, we can describe on the basis of available knowledge
(fragmentary though it may often be) the social structure of most of the world.
Since values are not equally distributed, the social structure reveals more or
less concentration of relatively abundant shares of power, wealth, and other
222
H. D. Lasswell
values in a few hands. In some places this concentration is passed on from
generation to generation, forming castes rather than a mobile society.
In every society the values are shaped and distributed according to more
or less distinctive patterns (institutions). The institutions include
communications which are invoked in support of the network as a whole.
Such communications are the ideology; and in relation to power we can
differentiate the political doctrine, the political formula, and the
miranda.3 These are illustrated in the United States by the doctrine of
individualism, the paragraphs of the Constitution, which are the for mula, and
the ceremonies and legends of public life, which comprise the Miranda (p.
91). The ideology is communicated to the rising generation through such
specialized agencies as the home and school.
Ideology is only part of the myths of any given society. There may be
counterideologies directed against the dominant doctrine, formula, and
miranda. Today the power structure of world politics is deeply affected by
ideological conflict, and by the role of two giant powers, the United States
and Russia. The ruling elites view one another as potential enemies, not only
in the sense that interstate differences may be settled by war, but in the more
urgent sense that the ideology of the other may appeal to disaffected elements
at home and weaken the internal power position of each ruling class.
Social conflict and communication
Under the circumstances, one ruling element is especially alert to the
other, and relies upon communication as a means of preserving power. One
function of communication, therefore, is to provide intelligence about what
the other elite is doing, and about its strength. Fearful that intelligence channels will be controlled by the other, in order to withhold and distort, there is a
tendency to resort to secret surveillance. Hence international espionage is
intensified above its usual level in peacetime. Moreover, efforts are made to
"black out" the self in order to counteract the scrutiny of the potential enemy.
In addition, communication is employed affirmatively for the purpose of
establishing contact with audiences within the frontiers of the other power.
These varied activities are manifested in the use of open and secret agents
to scrutinize the other, in counterintelligence work, in censorship and travel
restriction, in broadcasting and other informational activities across frontiers.
223
Ruling elites are also sensitized to potential threats in the internal
environment. Besides using open sources of information, secret measures are
also adopted. Precautions are taken to impose "security" upon as many policy
matters as possible. At the same time, the ideology of the elite is reaffirmed,
and counter-ideologies are suppressed (p. 92).
The processes here sketched run parallel to phenomena to be observed
throughout the animal kingdom. Specialized agencies are used to keep aware
of threats and opportunities in the external environment. The parallels include
the surveillance exercised over the internal environment, since among the
lower animals some herd leaders sometimes give evidence of fearing attack
on two fronts, internal and external; they keep an uneasy eye on both
environments. As a means of preventing surveillance by an enemy, wellknown devices are at the disposal of certain species, e.g., the squid's use of a
liquid fog screen, the protective coloration of the chameleon. However, there
appears to be no correlate of the distinction between the "secret" and "open"
channels of human society.
Inside a physical organism the closest parallel to social revolution would
be the growth of new nervous connections with parts of the body that rival,
and can take the place of, the existing structures of central integration. Can
this be said to occur as the embryo develops in the mother's body? Or, if we
take a destructive, as distinct from a reconstructive, process, can we properly
say that internal surveillance occurs in regard to cancer, since cancers
compete for the food supplies of the body?
Efficient communication
The analysis up to the present implies certain criteria of efficiency or
inefficiency in communication. In human societies the process is efficient to
the degree that rational judgments are facilitated. A rational judgment
implements value goals. In animal societies communication is efficient when
it aids survival, or some other specified need of the aggregate. The same criteria can be applied to the single organism.
One task of a rationally organized society is to discover and control any
factors that interfere with efficient communication. Some limiting factors are
psychotechnical. Destructive radiation, for instance, may be present in the
environment, yet remain undetected owing to the limited range of the unaided
organism (p. 93).
224
H. D. Lasswell
But even technical insufficiencies can be overcome by knowledge. In
recent years shortwave broadcasting has been interfered with by disturbances
which will either be surmounted, or will eventually lead to the abandonment
of this mode of broadcasting. During the past few years advances have been
made toward providing satisfactory substitutes for defective hearing and
seeing. A less dramatic, though no less important, development has been the
discovery of how inadequate reading habits can be corrected.
There are, of course, deliberate obstacles put in the way of
communication, like censorship and drastic curtailment of travel. To some
extent obstacles can be surmounted by skillful evasion, but in the long run it
will doubtless be more efficient to get rid of them by consent or coercion.
Sheer ignorance is a pervasive factor whose consequences have never
been adequately assessed. Ignorance here means the absence, at a given point
in the process of communication, of knowledge which is available elsewhere
in society. Lacking proper training, the personnel engaged in gathering and
disseminating intelligence is continually misconstruing or overlooking the
facts, if we define the facts as what the objective, trained observer could find.
In accounting for inefficiency we must not overlook the low evaluations
put upon skill in relevant communication. Too often irrelevant, or positively
distorting, performances command prestige. In the interest of a "scoop," the
reporter gives a sensational twist to a mild international conference, and contributes to the popular image of international politics as chronic, intense
conflict, and little else. Specialists in communication often fail to keep up
with the expansion of knowledge about the process; note the reluctance with
which many visual devices have been adopted. And despite research on
vocabulary, many mass communicators select words that fail. This happens,
for instance, when a foreign correspondent allows himself to become
absorbed in the foreign scene and forgets that his home audience has no direct
equivalents in experience for "left," "center," and other factional terms (p. 94).
Besides skill factors, the level of efficiency is sometimes adversely
influenced by personality structure. An optimistic, outgoing person may hunt
"birds of a feather" and gain an un-corrected and hence exaggeratedly
optimistic view of events. On the contrary, when pessimistic, brooding
personalities mix, they choose quite different birds, who confirm their gloom.
There are also important differences among people which spring from
contrasts in intelligence and energy.
225
Some of the most serious threats to efficient communication for the
community as a whole relate to the values of power, wealth, and respect.
Perhaps the most striking examples of power distortion occur when the
content of communication is deliberately adjusted to fit an ideology or
counterideology. Distortions related to wealth not only arise from attempts to
influence the market, for instance, but from rigid conceptions of economic
interest. A typical instance of inefficiencies connected with respect (social
class) occurs when an upper-class person mixes only with persons of his own
stratum and forgets to correct his perspective by being exposed to members of
other classes.
Research in Communication
The foregoing reminders of some factors that interfere with efficient
communication point to the kinds of research, which can usefully be
conducted on representative links in the chain of communication. Each agent
is a vortex of interacting environmental and predispositional factors. Whoever
performs a relay function can be examined in relation to input and output.
What statements are brought to the attention of the relay link? What does he
pass on verbatim? What does he drop out? What does he rework? What does
he add? How do differences in input and output correlate with culture and
personality? By answering such questions it is possible to weigh the various
factors in conductance, no conductance, and modified conductance (p. 95).
Besides the relay link, we must consider the primary link in a communication
sequence. In studying the focus of attention of the primary observer, we
emphasize two sets of influences: statements to which he is exposed; other
features of his environment. An attache or foreign correspondent exposes
himself to mass media and private talk; also, he can count soldiers, measure
gun emplacements, note hours of work in a factory, see butter and fat on the
table.
Actually it is useful to consider the attention frame of the relay as well as
the primary link in terms of media and nonmedia exposures. The role of
nonmedia factors is very slight in the case of many relay operators, while it is
certain to be significant in accounting for the primary observer.
226
H. D. Lasswell
Attention Aggregates and Publics
It should be pointed out that everyone is not a member of the world
public, even though he belongs to some extent to the world attention
aggregate. To belong to an attention aggregate it is only necessary to have
common symbols of reference. Everyone who has a symbol of reference for
New York, North America, the western hemisphere, or the globe is a member
respectively of the attention aggregate of New York, North America, the
western hemisphere, the globe. To be a member of the New York public,
however, it is essential to make demands for public action in New York, or
expressly affecting New York.
The public of the United States, for instance, is not confined to residents
or citizens, since noncitizens who live beyond the frontier may try to
influence American politics. Conversely, everyone who lives in the United
States is not a member of the American public, since something more than
passive attention is necessary. An individual passes from an attention
aggregate to the public when he begins to expect that what he wants can affect
public policy.
Sentiment Groups and Publics
A further limitation must be taken into account before we can correctly
classify a specific person or group as part of a public (p. 96). The demands
made regarding public policy must be debatable. The world public is
relatively weak and undeveloped, partly because it is typically kept
subordinate to sentiment areas in which no debate is permitted on policy
matters. During a war or war crisis, for instance, the inhabitants of a region
are overwhelmingly committed to impose certain policies on others. Since the
outcome of the conflict depends on violence, and not debate, there is no
public under such conditions. There is a network of sentiment groups that act
as crowds, hence tolerate no dissent.
From the foregoing analysis it is clear that there are attention, public, and
sentiment areas of many degrees of inclusive-ness in world politics. These
areas are interrelated with the structural and functional features of world
society, and especially of world power. It is evident, for instance, that the
strongest powers tend to be included in the same attention area, since their
ruling elites focus on one another as the source of great potential threat. The
227
strongest powers usually pay proportionately less attention to the weaker
powers than the weaker powers pay to them, since stronger powers are
typically more important sources of threat, or of protection, for weaker
powers than the weaker powers are for the stronger.
The attention structure within a state is a valuable index of the degree of
state integration. When the ruling classes fear the masses, the rulers do not
share their picture of reality with the rank and file. When the reality picture of
kings, presidents, and cabinets is not permitted to circulate through the state as
a whole, the degree of discrepancy shows the extent to which the ruling
groups assume that their power depends on distortion.
Or, to express the matter another way, if the "truth" is not shared, the
ruling elements expect internal conflict, rather than harmonious adjustment to
the external environment of the state (p. 97). Hence the channels of
communication are controlled in the hope of organizing the attention of the
community at large in such a way that only responses will be forthcoming
which are deemed favorable to the power position of the ruling classes.
The Principle of Equivalent Enlightenment
It is often said in democratic theory that rational public opinion depends
upon enlightenment. There is, however, much ambiguity about the nature of
enlightenment, and the term is often made equivalent to perfect knowledge. A
more modest and immediate conception is not perfect but equivalent
enlightenment. The attention structure of the full-time specialist on a given
policy will be more elaborate and refined than that of the layman. That this
difference will always exist, we must take for granted. Nevertheless, it is quite
possible for the specialist and the layman to agree on the broad outlines of
reality. A workable goal of democratic society is equivalent enlightenment as
between expert, leader, and layman.
Expert, leader, and layman can have the same gross estimate of major
population trends of the world. They can share the same general view of the
likelihood of war. It is by no means fantastic to imagine that the controllers of
mass media of communication will take the lead in bringing about a high
degree of equivalence throughout society between the layman's picture of
significant relationships, and the picture of the expert and the leader (p. 98).
228
H. D. Lasswell
Summary
The communication process in society performs three functions: (a)
surveillance of the environment, disclosing threats and opportunities affecting
the value position of the community and of the component parts within it; (b)
correlation of the components of society in making a response to the
environment; (c) transmission of the social inheritance. In general, biological
equivalents can be found in human and animal associations, and within the
economy of a single organism.1
In society, the communication process reveals special characteristics when
the ruling element is afraid of the internal as well as the external environment.
In gauging the efficiency of communication in any given context, it is
necessary to take into account the values at stake, and the identity of the group
whose position is being examined. In democratic societies, rational choices
depend on enlightenment, which in turn depends upon communication; and
especially upon the equivalence of attention among leaders, experts, and rank
and file.
1
Ana akım görüşler bu üç işleve bir dördüncüyü eklerler: Eğlence. Lasswell
eğlenceyi eklememesinin nedeni, iletişimi “alıcının gereksinimleri” çerçevesinde
değil, toplumsal seviyede almasındandır.
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s. 229-250
Forum
Mass communication, popular
taste, and organized social action
Paul F. Lazarsfeld
Robert K. Merton 1
Ana akımın en tanınmış ve en önemli iki aydınının iletişim alanında en
önemli klasik yapıtlarından biri de Mass Communication, Popular Taste and
Organized Action yapıtıdır.
Lazarsfeld iletişimde ampirik yöntemin gelişmesinde ve yönetimsel
araştırmanın yaygınlaşmasında öncülük etmiştir. Merton, T. Parsons’un
yapısal fonksiyonalizmini geliştiren Amerikan ana akım sosyolojisinin önemli
liderlerindendir.
Lazarsfeld ve Merton bu yazılarında kitle iletişimiyle ve etki konusuyla
ilgili olarak, ana akımın tutucu okullarında söylenmeyenleri tartışarak,
örneğin 20 yıl kadar sonra G. Gerbner’in medyanın işlevi hakkında öne
sürdüklerine paralel bir açıklama getirmektedirler: Kitle iletişim sistemi iş
dünyasının bütünleşik bir parçası olarak var olan değerler ve normları
destekler ve değişimi engellerler. Bunun dışında, Lazarsfeld ve Merton bu
yazılarında, kitle iletişimiyle ilgili olarak doğru anlaşılması gereken önemli
kavramlar üzerinde durmaktadırlar. 2
1
2
Orijinal kaynak: Lyman Bryson (1948) (ed.) The Communication of Ideas. New
york: The Institute for Religious and Social Studies.
Merton ve yapısal fonksiyonalizm yaklaşımına getirdiği farklılık için bkz Erdoğan
ve Alemdar (2005) Öteki Kuram. Ankara: Erk.
230
P. F. Lazarsfeld and K. Merton
Problems engaging the attention of men change, and they change not at
random but largely in accord with the altering demands of society and
economy. If a group such as those who have written the chapters of this book
had been brought together a generation or so ago, the subject for discussion
would in all probability have been altogether different. Child labor, woman
suffrage, or old-age pensions might have occupied the attention of a group
such as this, but certainly not problems of the media of mass communication.
As a host of recent conferences, books, and articles indicate, the role of radio,
print, and film in society has become a problem of interest to many and a
source of concern to some (p. 554). This shift in public interest appears to be
the product of several social trends.
Social concern with the mass media
Many are alarmed by the ubiquity and potential power of the mass media.
A participant in this symposium has written, for example, that "the power of
radio can be compared only with the power of the atomic bomb." It is widely
felt that the mass media comprise a powerful instrument which may be used
for good or for ill and that, in the absence of adequate controls, the latter
possibility is on the whole more likely. For these are the media of propaganda
and Americans stand in peculiar dread of the power of propaganda. As the
British observer, William Empson, remarked of us: "They believe in
machinery more passionately than we do; and modern propaganda is a
scientific machine; so it seems to them obvious that a mere reasoning man
can't stand up against it. All this produces a curiously girlish attitude toward
anyone who might be doing propaganda. 'Don't let that man come near. Don't
let him tempt me, because if he does, I'm sure to fall."
The ubiquity of the mass media promptly leads many to an almost magical
belief in their enormous power. But there is another (and probably a more
realistic) basis for widespread concern with the social role of the mass media;
a basis which has to do with the changing types of social control exercised by
powerful interest groups in society. Increasingly, the chief power groups,
among which organized business occupies the most spectacular place, have
come to adopt techniques for manipulating mass publics through propaganda
in place of more direct means of control. Industrial organizations no longer
compel eight-year-old children to attend the machine for fourteen hours a day;
they engage in elaborate programs of "public relations." They place large and
Mass communication, popular taste, social action
231
impressive advertisements in the newspapers of the nation; they sponsor
numerous radio programs; on the advice of public relations counsellors they
organize prize contests, establish welfare foundations, and support worthy
causes (p. 555). Economic power seems to have reduced direct exploitation
and turned to a subtler type of psychological exploitation, achieved largely by
disseminating propaganda through the mass media of communication.
This change in the structure of social control merits thorough
examination. Complex societies are subject to many different forms of
organized control. Hitler, for example, seized upon the most visible and direct
of these: organized violence and mass coercion. In this country, direct
coercion has become minimized. If people do not adopt the beliefs and
attitudes advocated by some power group—say, the National Association of
Manufacturers—they can neither be liquidated nor placed in concentration
camps. Those who would control the opinions and beliefs of our society resort
less to physical force and more to mass persuasion. The radio program and the
institutional advertisement serve in place of intimidation and coercion. The
manifest concern over the functions of the mass media is in part based upon
the valid observation that these media have taken on the job of rendering mass
publics conformative to the social and economic status quo.
A third source of widespread concern with the social role of mass media is
found in their assumed effects upon popular culture and the aesthetic tastes of
their audiences. In the measure that the size of these audiences has increased,
it is argued, the level of aesthetic taste has deteriorated. And it is feared that
the mass media deliberately cater to these vulgarized tastes, thus contributing
to further deterioration.
It seems probable that these constitute the three organically related
elements of our great concern with the mass media of communication. Many
are, first of all, fearful of the ubiquity and potential power of these media. We
have suggested that this is something of an indiscriminate fear of an abstract
bogey stemming from insecurity of social position and tenuously held values.
Propaganda seems threatening.
There is, second, concern with the present effects of the mass media upon
their enormous audiences, particularly the possibility that the continuing
assault of these media may lead to the unconditional surrender of critical
faculties and an unthinking conformism (p. 556).
Finally, there is the danger that these technically advanced instrument!; of
mass communication constitute a major avenue for the deterioration of
232
aesthetic tastes and popular cultural standards. And we have suggested that
there is substantial around for concern over these immediate social effects of
the mass media of communication.
A review of the current state of actual knowledge concerning the social
role of the mass media of communication and their effects upon the
contemporary American community is an ungrateful task, for certified
knowledge of this kind is impressively slight. Little more can be done than to
explore the nature of the problems by methods which, in the course of many
decades, will ultimately provide the knowledge we seek. Although this is
anything but an encouraging preamble, it provides a necessary context for
assessing the research and tentative conclusions of those of us professionally
concerned with the study of mass media. A reconnaissance will suggest what
we know, what we need to know, and will locate the strategic points requiring
further inquiry.
To search out "the effects" of mass media upon society is to set upon an
ill-defined problem. It is helpful to distinguish three facets of the problem and
to consider each in turn. Let us, then, first inquire into what we know about
the effects of the existence of these media in our society. Second, we must
look into the effects of the particular structure of ownership and operation of
the mass media in this country, a structure which differs appreciably from that
found elsewhere. And, finally, we must consider that aspect of the problem
which bears most directly upon policies and tactics governing the use of these
media for definite social ends: our knowledge concerning the effects of the
particular contents disseminated through the mass media (p. 557).
The social role of the machinery of mass media
What role can be assigned to the mass media by virtue of the fact that they
exist? What are the implications of a Hollywood, a Radio City, and a TimeLife-Fortune enterprise for our society? These questions can of course be
discussed only in grossly speculative terms, since no experimentation or
rigorous comparative study is possible. Comparisons with other societies
lacking these mass media would be too crude to yield decisive results, and
comparisons with an earlier day in American society would still involve gross
assertions rather than precise demonstrations. In such an instance, brevity is
clearly indicated. And opinions should be leavened with caution. It is our
tentative judgment that the social role played by the very existence of the
233
mass media has been commonly overestimated. What are the grounds for this
judgment?
It is clear that the mass media reach enormous audiences. Approximately
forty-five million Americans attend the movies every week; our daily
newspaper circulation is about fifty-four million, and some forty-six million
American homes are equipped with television, and in these homes the average
American watches television for about three hours a day. These are
formidable figures. But they are merely supply and consumption figures, not
figures registering the effect of mass media. They bear only upon what people
do, not upon the social and psychological impact of the media. To know the
number of hours people keep the radio turned on gives no indication of the
effect upon them of what they hear. Knowledge of consumption data in the
field of mass media remains far from a demonstration of their net effect upon
behavior and attitude and outlook.
As was indicated a moment ago, we cannot resort to experiment by
comparing contemporary American society with and without mass media.
But, however tentatively, we can compare their social effect with, say, that of
the automobile. It is not unlikely that the invention of the automobile and its
development into a mass-owned commodity has had a significantly greater
effect upon society than the invention of the radio and its development into a
medium of mass communication (p. 558). Consider the social complexes into
which the automobile has entered. Its sheer existence has exerted pressure for
vastly improved roads, and, with these, mobility has increased enormously.
The shape of metropolitan agglomerations has been significantly affected by
the automobile. And, it may be submitted, the inventions which enlarge the
radius of movement and action exert a greater influence upon social outlook
and daily routines than inventions which provide avenues for ideas—ideas
which can be avoided by withdrawal, deflected by resistance, and transformed
by assimilation.
Granted, for a moment, that the mass media play a comparatively minor
role in shaping our society, why are they the object of so much popular
concern and criticism? Why do so many become exercised by the "problems"
of the radio and film and press and so few by the problems of, say, the
automobile and the airplane? In addition to the sources of this concern which
we have noted previously, there is an unwitting psychological basis for
concern which derives from a socio-historical context.
234
Many make the mass media targets for hostile criticism because they feel
themselves duped by the turn of events.
The social changes ascribable to "reform movements" may be slow and
slight, but they do cumulate. The surface facts are familiar enough. The sixtyhour week has given way to the forty-hour week. Child labor has been
progressively curtailed. With all its deficiencies, free universal education has
become progressively institutionalized. These and other gains register a series
of reform victories. And now, people have more leisure time. They have,
ostensibly, greater access to the cultural heritage. And what use do they make
of this unmortgaged time so painfully acquired for them? They listen to the
radio and go to the movies. These mass media seem somehow to have cheated
reformers of the fruits of their victories. The struggle for freedom for leisure
and popular education and social security was carried on in the hope that,
once freed of cramping shackles, people would avail themselves of major
cultural products of our society, Shakespeare or Beethoven or perhaps Kant
(p. 559). Instead, they turn to Faith Baldwin or Johnny Mercer or Edgar
Guest.
Many feel cheated of their prize. It is not unlike a young man's first
experience in the difficult realm of puppy love. Deeply smitten with the
charms of his lady love, he saves his allowance for weeks on end and finally
manages to give her a beautiful bracelet. She finds it "simply divine." So
much so, that then and there she makes a date with another boy in order to
display her new trinket. Our social struggles have met with a similar
denouement. For generations men fought to give people more leisure time,
and now they spend it with the Columbia Broadcasting System rather than
with Columbia University. However little this sense of betrayal may account
for prevailing attitudes toward the mass media, it may again be noted that the
sheer presence of these media may not affect our society so profoundly as it is
widely supposed.
Some social functions of the mass media
In continuing our examination of the social role which can be ascribed to
the mass media by virtue of their "sheer existence," we temporarily abstract
from the social structure in which the media find their place. We do not, for
example, consider the diverse effects of the mass media under varying sys-
235
tems of ownership and control, an important structural factor which will be
discussed subsequently.
The mass media undoubtedly serve many social functions which might
well become the object of sustained research. Of these functions, we have
occasion to notice only three.
The status-conferral function
The mass media confer status on public issues, persons, organizations, and
social movements.
Common experience as well as research testifies that the social standing
of persons or social policies is raised when these command favorable attention
in the mass media. In many quarters, for example, the support of a political
candidate or a public policy by the Times is taken as significant, and this
support is regarded as a distinct asset for the candidate or the policy (p. 560).
Why?
For some, the editorial views of the Times represent the considered
judgment of a group of experts, thus calling for the respect of laymen. But this
is only one element in the status-conferral function of the mass media, for
enhanced status accrues to those who merely receive attention in the media,
quite apart from any editorial support.
The mass media bestow prestige and enhance the authority of individuals
and groups by legitimizing their status. Recognition by the press or radio or
magazines or newsreels testifies that one has arrived, that one is important
enough to have been singled out from the large anonymous masses, that one's
behavior and opinions are significant enough to require public notice. The
operation of this status-conferral function may be witnessed most vividly in
the advertising pattern of testimonials to a product by "prominent people."
Within wide circles of the population (though not within certain selected
social strata), such testimonials not only enhance the prestige of the product
but also reflect prestige on the person who provides the testimonials. They
give public notice that the large and powerful world of commerce regards him
as possessing sufficiently high status for his opinion to count with many
people. In a word, his testimonial is a testimonial to his own status.
The ideal, if homely, embodiment of this circular prestige pattern is to be
found in the Lord Calvert series of advertisements centered on "Men of
Distinction." The commercial firm and the commercialized witness to the
236
merit of the product engage in an unending series of reciprocal pats on the
back. In effect, a distinguished man congratulates a distinguished whisky
which, through the manufacturer, congratulates the man of distinction on his
being so distinguished as to be sought out for a testimonial to the distinction
of the product. The workings of this mutual admiration society may be as
nonlogical as they are effective. The audiences of mass media apparently
subscribe to the circular belief: "If you really matter, you will be at the focus
of mass attention and, if you are at the focus of mass attention, then surely
you must really matter" (p. 561).
This status-conferral function thus enters into organized social action by
legitimizing selected policies, persons, and groups which receive the support
of mass media. We shall have occasion to note the detailed operation of this
function in connection with the conditions making for the maximal utilization
of mass media for designated social ends. At the moment, having considered
the "status-conferral" function, we shall consider a second: the enforced
application of social norms through the mass media.
The enforcement of social norms
Such catch phrases as "the power of the press" (and other mass media) or
"the bright glare of publicity" presumably refer to this function. The mass
media may initiate organized social action by "exposing" conditions which are
at variance with public moralities. But it need not be prematurely assumed
that this pattern consists simply in making these deviations widely known. We
have something to learn in this connection from Malinowski's observations
among his beloved Trobriand Islanders. There, he reports, no organized social
action is taken with respect to behavior deviant from a social norm unless
there is public announcement of the deviation. This is not merely a matter of
acquainting the individuals in the group with the facts of the case. Many may
have known privately of these deviations—e.g., incest among the
Trobriandei's, as with political or business corruption, prostitution, gambling
among ourselves—but they will not have pressed for public action. But once
the behavioral deviations are made simultaneously public for all, this sets in
train tensions between the "privately tolerable" and the "publicly
acknowledgeable."
The mechanism of public exposure would seem to operate somewhat as
follows. Many social norms prove inconvenient for individuals in the society.
237
They militate against the gratification of wants and impulses. Since many find
the norms burdensome, there is some measure of leniency in applying them,
both to oneself and to others (p. 562). Hence, the emergence of deviant behavior and private toleration in these deviations. But this can continue only so
long as one is not in a situation where one must take a public stand for or
against the norms. Publicity, the enforced acknowledgment by members of the
group that these deviations have occurred, requires each individual to take
such a stand. He must either range himself with the nonconformists, thus
proclaiming his repudiation of the group norms, and thus asserting that he,
too, is outside the moral framework or, regardless of his private predilections,
he must fall into line by supporting the norm. Publicity closes the gap between
"private attitudes" and "public morality." Publicity exerts pressure for a single
rather than a dual morality by preventing continued evasion of the issue. It
calls forth public reaffirmation and (however sporadic) application of the
social norm.
In a mass society, this function of public exposure is institutionalized in
the mass media of communication. Press, radio, and journals expose fairly
well-known deviations to public view and, as a rule, this exposure forces
some degree of public action against what has been privately tolerated. The
mass media may, for example, introduce severe strains upon "polite ethnic
discrimination" by calling public attention to these practices which are at odds
with the norms of nondiscrimination. At times, the media may organize
exposure activities into a "crusade."
The study of crusades by mass media would go far toward answering
basic questions about the relation of mass media to organized social action. It
is essential to know, for example, the extent to which the crusade provides an
organizational center for otherwise unorganized individuals. The crusade may
operate diversely among the several sectors of the population. In some
instances, its major effect may not be so much to arouse an indifferent
citizenry as to alarm the culprits, leading them to extreme measures which in
turn alienate the electorate. Publicity may so embarrass the malefactor as to
send him into flight as was the case, for example, with some of the chief
henchmen of the Tweed Ring following exposure by the New York Times. Or
the directors of corruption may fear the crusade only because of the effect
they anticipate it will have upon the electorate (p. 563). Thus, with a startling
realistic appraisal of the communications behavior of his constituency, Boss
Tweed peevishly remarked of the biting cartoons of Thomas Nast in Harper's
238
Weekly: "I don't care a straw for your newspaper articles: my constituents
don't know how to read, but they can't help seeing them damned pictures."
The crusade may affect the public directly. It may focus the attention of a
hitherto lethargic citizenry, grown indifferent through familiarity to prevailing
corruption, upon a few dramatically simplified issues. As Lawrence Lowell
once observed in this general connection, complexities generally inhibit mass
action. Public issues must be defined in simple alternatives, in terms of black
and white, to permit organized public action. And the presentation of simple
alternatives is one of the chief functions of the crusade. The crusade may
involve still other mechanisms. If a municipal government is not altogether
pure of heart, it is seldom wholly corrupt. Some scrupulous members of the
administration and judiciary are generally intermingled with their
unprincipled colleagues. The crusade may strengthen the hand of the upright
elements in the government, force the hand of the indifferent, and weaken the
hand of the corrupt. Finally, it may well be that a successful crusade
exemplifies a circular, self-sustaining process, in which the concern of the
mass medium with the public interest coincides with its self-interest. The
triumphant crusade may enhance the power and prestige of the mass medium,
thus making it, in turn, more formidable in later crusades, which, if
successful, may further advance its power and prestige.
Whatever the answer to these questions, mass media clearly serve to
reaffirm social norms by exposing deviations from these norms to public
view. Study of the particular range of norms thus reaffirmed would provide a
clear index of the extent to which these media deal with peripheral or central
problems of the structure of our society (p. 564).
The narcotizing dysfunction
The functions of status conferral and of reaffirmation of social norms are
evidently well recognized by the operators of mass media. Like other social
and psychological mechanisms, these functions lend themselves to diverse
forms of application. Knowledge of these functions is power, and power may
be used for special interests or for the general interest.
A third social consequence of the mass media has gone largely unnoticed.
At least, it has received little explicit comment and, apparently, has not been
systematically put to use for furthering planned objectives. This may be called
the narcotizing dysfunction of the mass media. It is termed dysfunctional
239
rather than functional on the assumption that it is not in the interest of modern
complex society to have large masses of the population politically apathetic
and inert. How does this unplanned mechanism operate?
Scattered studies have shown that an increasing proportion of the time of
Americans is devoted to the products of the mass media. With distinct
variations in different regions and among different social strata, the
outpourings of the media presumably enable the twentieth-century American
to "keep abreast of the world." Yet, it is suggested, this vast supply of
communications may elicit only a superficial concern with the problems of
society, and this superficiality often cloaks mass apathy.
Exposure to this flood of information may serve to narcotize rather than to
energize the average reader or listener. As an increasing meed of time is
devoted to reading and listening, a decreasing share is available for organized
action. The individual reads accounts of issues and problems and may even
discuss alternative lines of action. But this rather intellectualized, rather
remote connection with organized social action is not activated. The interested
and informed citizen can congratulate himself on his lofty state of interest and
information and neglect to see that he has abstained from decision and action.
In short, he takes his secondary contact with the world of political reality, his
reading and listening and thinking, as a vicarious performance (p. 565). He
comes to mistake knowing about problems of the day for doing something
about them. His social conscience remains spotlessly clean. He is concerned.
He is informed. And he has all sorts of ideas as to what should be done. But,
after he has gotten through his dinner and after he has listened to his favored
radio programs and after he has read his second newspaper of the day, it is
really time for bed.
In this peculiar respect, mass communications may be included among the
most respectable and efficient of social narcotics. They may be so fully
effective as to keep the addict from recognizing his own malady.
That the mass media have lifted the level of information of large
populations is evident. Yet, quite apart from intent, increasing dosages of
mass communications may be inadvertently transforming the energies of men
from active participation into passive knowledge.
The occurrence of this narcotizing dysfunction can scarcely be doubted,
but the extent to which it operates has yet to be determined. Research on this
problem remains one of the many tasks still confronting the student of mass
communications.
240
The structure of ownership and operation
To this point we have considered the mass media quite apart from their
incorporation within a particular social and economic structure. But clearly,
the social effects of the media will vary as the system of ownership and
control varies. Thus to consider the social effects of American mass media is
to deal only with the effects of these media as privately owned enterprises
under profit-oriented management. It is general knowledge that this
circumstance is not inherent in the technological nature of the mass media. In
England, for example, to say nothing of Russia, the radio is to all intents and
purposes owned, controlled, and operated by government.
The structure of control is altogether different in this country. Its salient
characteristic stems from the fact that except for movies and books, it is not
the magazine reader nor the radio listener nor, in large part, the reader of
newspapers who supports the enterprise, but the advertiser (p. 566). Big
business finances the production and distribution of mass media. And, all
intent aside, he who pays the piper generally calls the tune.
Social conformism
Since the mass media are supported by great business concerns geared
into the current social and economic system, the media contribute to the
maintenance of that system. This contribution is not found merely in the
effective advertisement of the sponsor's product. It arises, rather, from the
typical presence in magazine stories, radio programs, and newspaper columns
of some element of confirmation, some element of approval of the present
structure of society. And this continuing reaffirmation underscores the duty to
accept.
To the extent that the media of mass communication have had an
influence upon their audiences, it has stemmed not only from what is said, but
more significantly from what is not said. For these media not only continue to
affirm the status quo but, in the same measure, they fail to raise essential
questions about the structure of society. Hence, by leading toward
conformism and by providing little basis for a critical appraisal of society, the
commercially sponsored mass media indirectly but effectively restrain the
cogent development of a genuinely critical outlook.
241
This is not to ignore the occasionally critical journal article or radio
program. But these exceptions are so few that they are lost in the
overwhelming flood of conformist materials.
Since our commercially sponsored mass media promote a largely
unthinking allegiance to our social structure, they cannot be relied upon to
work for changes, even minor changes, in that structure. It is possible to list
some developments to the contrary, but upon close inspection they prove
illusory. A community group, such as the PTA, may request the producer of a
radio serial to inject the theme of tolerant race attitudes into the program.
Should the producer feel that this theme is safe, that it will not antagonize any
substantial part of his audience, he may agree, but at the first indication that it
is a dangerous theme which may alienate potential consumers, he will refuse,
or will soon abandon the experiment (p.567). Social objectives are consistently surrendered by commercialized media when they clash with
economic gains. Minor tokens of "progressive" views are of slight importance
since they are included only by the grace of the sponsors and only on the
condition that they be sufficiently acceptable as not to alienate any
appreciable part of the audience. Economic pressure makes for conformism
by omission of sensitive issues.
Impact upon popular taste
Since the largest part of our radio, movies, magazines, and a considerable
part of our books and newspapers are devoted to "entertainment," this clearly
requires us to consider the impact of the mass media upon popular taste.
Were we to ask the average American with some pretension to literary or
aesthetic cultivation if mass communications have had any effect upon
popular taste, he would doubtlessly answer with a resounding affirmative.
And more, citing abundant instances, he would insist that aesthetic and
intellectual tastes have been depraved by the flow of trivial formula products
from printing presses, radio stations, and movie studios. The columns of
criticism abound with these complaints.
In one sense, this requires no further discussion. There can be no doubt
that the women who are daily entranced for three or four hours by some
twelve consecutive "soap operas," all cut to the same dismal pattern, exhibit
an appalling lack of aesthetic judgment. Nor is this impression altered by the
contents of pulp and slick magazines, or by the depressing abundance of
242
formula motion pictures replete with hero, heroine, and villain moving
through a contrived atmosphere of sex, sin, and success. Yet unless we locate
these patterns in historical and sociological terms, we may find ourselves
confusedly engaged in condemning without understanding, in criticism which
is sound but largely irrelevant. What is the historical status of this notoriously
low level of popular taste? Is it the poor remains of standards which were
once significantly higher, a relatively new birth in the world of values, largely
unrelated to the higher standards from which it has allegedly fallen, or a poor
substitute blocking the way to the development of superior standards and the
expression of high aesthetic purpose? (p. 568)
If aesthetic tastes are to be considered in their social setting, we must
recognize that the effective audience for the arts has become historically
transformed. Some centuries back, this audience was largely confined to a
selected aristocratic elite. Relatively few were literate. And very few
possessed the means to buy books, attend theaters, and travel to the urban
centers of the arts. Not more than a slight fraction, possibly not more than one
or two percent, of the population composed the effective audience for the arts.
These happy few cultivated their aesthetic tastes, and their selective demand
left its mark in the form of relatively high artistic standards.
With the widesweeping spread of popular education and with the
emergence of the new technologies of mass communication, there developed
an enormously enlarged market for the arts. Some forms of music, drama, and
literature now reach virtually everyone in our society. This is why, of course,
we speak of mass media and of mass art. And the great audiences for the mass
media, though in the main literate, are not highly cultivated. About half the
population, in fact, have halted their formal education upon leaving grammar
school.
With the rise of popular education, there has occurred a seeming decline
of popular taste. Large numbers of people have acquired what might be
termed "formal literacy," that is to say, a capacity to read, to grasp crude and
superficial meanings, and a correlative incapacity for full understanding of
what they read.2 There has developed, in short, a marked gap between literacy
and comprehension (p.569). People read more but understand less. More
people read but proportionately fewer critically assimilate what they read.
Our formulation of the problem should now be plain. It is misleading to
speak simply of the decline of aesthetic tastes. Mass audiences probably
include a larger number of persons with cultivated aesthetic standards, but
243
these are swallowed up by the large masses who constitute the new and
untutored audience for the arts. Whereas yesterday the elite constituted virtually the whole of the audience, they are today a minute fraction of the
whole. In consequence, the average level of aesthetic standards and tastes of
audiences has been depressed, although the tastes of some sectors of the
population have undoubtedly been raised and the total number of people
exposed to communication contents has been vastly increased.
But this analysis does not directly answer the question of the effects of the
mass media upon public taste, a question which is as complex as it is
unexplored. The answer can come only from disciplined research. One would
want to know, for example, whether mass media have robbed the intellectual
and artistic elite of the art forms which might otherwise have been accessible
to them. And this involves inquiry into the pressure exerted by the mass
audience upon creative individuals to cater to mass tastes. Literary hacks have
existed in every age. But it would be important to learn if the electrification of
the arts supplies power for a significantly greater proportion of dim literary
lights. And, above all, it would be essential to determine if mass media and
mass tastes are necessarily linked in a vicious circle of deteriorating standards
or if appropriate action on the part of the directors of mass media could
initiate a virtuous circle of cumulatively improving tastes among their
audiences. More concretely, are the operators of commercialized mass media
caught up in a situation in which they cannot, whatever their private
preferences, radically raise the aesthetic standards of their products? (p. 570)
In passing, it should be noted that much remains to be learned concerning
standards appropriate for mass art. It is possible that standards for art forms
produced by a small band of creative talents for a small and selective audience
are not applicable to art forms produced by a gigantic industry for the
population at large. The beginnings of investigation on this problem are
sufficiently suggestive to warrant further study. Sporadic and consequently
inconclusive experiments in the raising of standards have met with profound
resistance from mass audiences. On occasion, radio stations and networks
have attempted to supplant a soap opera with a program of classical music, or
formula comedy skits with discussions of public issues. In general, the people
supposed to benefit by this reformation of program have simply refused to be
benefited. They cease listening. The audience dwindles. Researchers have
shown, for example, that radio programs of classical music tend to preserve
rather than to create interest in classical music and that newly emerging
244
interests are typically superficial. Most listeners to these programs have
previously acquired an interest in classical music; the few whose interest is
initiated by the programs are caught up by melodic compositions and come to
think of classical music exclusively in terms of Tchaikovsky or RimskiKorsakov or Dvorak.
Proposed solutions to these problems are more likely to be born of faith
than knowledge. The improvement of mass tastes through the improvement of
mass art products is not as simple a matter as we should like to believe. It is
possible, of course, that a conclusive effort has not been made. By a triumph
of imagination over the current organization of mass media, one can conceive
a rigorous censorship over all media, such that nothing was allowed in print or
on the air or in the films save the best that has been thought and said in the
world." Whether a radical change in the supply of mass art would in due
course reshape the tastes of mass audiences must remain a matter of
speculation. Decades of experimentation and research are needed (p. 571). At
present, we know conspicuously little about the methods of improving
aesthetic tastes, and we know that some of the suggested methods are
ineffectual. We have a rich knowledge of failures. Should this discussion be
reopened in 1976, we may, perhaps, report with equal confidence our
knowledge of positive achievements.
At this point, we may pause to glance at the road we have traveled. By
way of introduction, we considered the seeming sources of widespread
concern with the place of mass media in our society. Thereafter, we first
examined the social role ascribable to the sheer existence of the mass media
and concluded that this may have been exaggerated. In this connection, however, we noted several consequences of the existence of mass media: their
status-conferral function, their function in inducing the application of social
norms, and their narcotizing dysfunction. Second, we indicated the constraints
placed by a structure of commercialized ownership and control upon the mass
media as agencies of social criticism and as carriers of high aesthetic
standards.
We turn now to the third and last aspect of the social role of the mass
media: the possibilities of utilizing them for moving toward designated types
of social objectives.
245
Propaganda for social objectives
This final question is perhaps of more direct interest to you than the other
questions we have discussed. It represents something of a challenge to us
since it provides the means of resolving the apparent paradox to which we
referred previously: the seeming paradox arising from the assertion that the
significance of the sheer existence of the mass media has been exaggerated
and the multiple indications that the media do exert influences upon their
audiences.
What are the conditions for the effective use of mass media for what
might be called "propaganda for social objectives"-the promotion, let us say,
of nondiscriminatory race relations, or of educational reforms, or of positive
attitudes toward organized labor? Research indicates that, at least, one or
more of three conditions must be satisfied if this propaganda is to prove
effective (p. 572). These conditions may be briefly designated as (1)
monopolization, (2) canalization rather than change of basic values, and (3)
supplementary face-to-face contact. Each of these conditions merits some
discussion.
Monopolization
This situation obtains when there is little or no opposition in the mass
media to the diffusion of values, policies, or public images. That is to say,
monopolization of the mass media occurs in the absence of
counterpropaganda.
In this restricted sense, monopolization of the mass media is found in
diverse circumstances. It is, of course, indigenous to the political structure of
authoritarian society, where access to the media of communication is wholly
closed to those who oppose the official ideology. The evidence suggests that
this monopoly played some part in enabling the Nazis to maintain their
control of the German people.
But this same situation is approximated in other social systems. During
the war, for example, our government utilized the radio, with some success, to
promote and to maintain identification with the war effort. The effectiveness
of these morale-building efforts was in large measure due to the virtually
complete absence of counterpropaganda.
Similar situations arise in the world of commercialized propaganda. The
mass media create popular idols. The public images of the radio performer,
246
Kate Smith, for example, picture her as a woman with unparalleled
understanding of other American women, deeply sympathetic with ordinary
men and women, a spiritual guide and mentor, a patriot whose views on
public affairs should be taken seriously. Linked with the cardinal American
virtues, the public images of Kate Smith are at no point subject to a
counterpropaganda. Not that she has no competitors in the market of radio
advertising. But there are none who set themselves systematically to question
what she has said. In consequence, an unmarried radio entertainer with an
annual income in six figures may be visualized by millions of American
women as a hard-working mother who knows the recipe for managing life on
fifteen hundred a year (p. 573).
This image of a popular idol would have far less currency were it
subjected to counterpropaganda. Such neutralization occurs, for example, as a
result of preelection campaigns by Republicans and Democrats. By and large,
as a recent study has shown, the propaganda issued by each of these parties
neutralizes the effect of the other's propaganda. Were both parties to forgo
their campaigning through the mass media entirely, it is altogether likely that
the net effect would be to reproduce the present distribution of votes.
This general pattern has been described by Kenneth Burke in his Attitudes
toward History: "businessmen compete with one another by trying to praise
their own commodity more persuasively than their rivals, whereas politicians
compete by slandering the opposition. When you add it all up, you get a grand
total of absolute praise for business and grand total of absolute slander for
politics."
To the extent that opposing political propaganda in the mass media are
balanced, the net effect is negligible. The virtual monopolization of the media
for given social objectives, however, will produce discernible effects upon
audiences.
Canalization
Prevailing beliefs in the enormous power of mass communications appear
to stem from successful cases of monopolistic propaganda or from
advertising. But the leap from the efficacy of advertising to the assumed
efficacy of propaganda aimed at deep-rooted attitudes and ego-involved
behavior is as unwarranted as it is dangerous. Advertising is typically directed
toward the canalizing of preexisting behavior patterns or attitudes. It seldom
247
seeks to instill new attitudes or to create significantly new behavior patterns.
"Advertising pays" because it generally deals with a simple psychological
situation. For Americans who have been socialized in the use of a toothbrush,
it makes relatively little difference which brand of toothbrush they use. Once
the gross pattern of behavior or the generic attitude has been established, it
can be canalized in one direction or another (p. 574). Resistance is slight. But
mass propaganda typically meets a more complex situation. It may seek
objectives which are at odds with deep-lying attitudes. It may seek to reshape
rather than to canalize current systems of values. And the successes of
advertising may only highlight the failures of propaganda. Much of the
current propaganda which is aimed at abolishing deep-seated ethnic and racial
prejudices, for example, seems to have had little effectiveness.
Media of mass communication, then, have been effectively used to
canalize basic attitudes, but there is little evidence of their having served to
change these attitudes.
Supplementation
Mass propaganda which is neither monopolistic nor canalizing in
character may, nonetheless, prove effective if it meets a third condition:
supplementation through face-to-face contacts. A case in point will illustrate
the interplay between mass media and face-to-face influences. The seeming
propagandistic success achieved some years ago by Father Coughlin does not
appear, upon inspection, to have resulted primarily from the propaganda
content of his radio talks. It was, rather, the product of these centralized
propaganda talks and widespread local organizations which arranged for their
members to listen to him, followed by discussions among themselves
concerning the social views he had expressed. This combination of a central
supply of propaganda (Coughlin's addresses on a nationwide network), the
coordinated distribution of newspapers and pamphlets and locally organized
face-to-face discussions among relatively small groups—this complex of
reciprocal reinforcement by mass media and personal relations proved
spectacularly successful.
Students of mass movements have come to repudiate the view that mass
propaganda in and of itself creates or maintains the movement. Nazism did
not attain its brief moment of hegemony by capturing the mass media of
communication. The media played an ancillary role, supplementing the use of
248
organized violence, organized distribution of rewards for conformity, and
organized centers of local indoctrination (p. 575). The Soviet Union has also
made large and impressive use of mass media for indoctrinating enormous
populations with appropriate ideologies. But the organizers of indoctrination
saw to it that the mass media did not operate alone. "Red corners," "reading
huts," and "listening stations" comprised meeting places in which groups of
citizens were exposed to the mass media in common. The 55,000 reading
rooms and clubs which had come into being by 1933 enabled the local
ideological elite to talk over with rank-and-file readers the content of what
they read. The relative scarcity of radios in private homes again made for
group listening and group discussions of what had been heard.
In these instances, the machinery of mass persuasion included face-to-face
contact in local organizations as an adjunct to the mass media. The privatized
individual response to the materials presented through the channels of mass
communication was considered inadequate for transforming exposure to
propaganda into effectiveness of propaganda. In a society such as our own,
where the pattern of bureaucratization has not yet become so pervasive or, at
least, not so clearly crystallized, it has likewise been found that mass media
prove most effective in conjunction with local centers of organized face-toface contact.
Several factors contribute to the enhanced effectiveness of this joining of
mass media and direct personal contact. Most clearly, the local discussions
serve to reinforce the content of mass propaganda. Such mutual confirmation
produces a "clinching effect." Second, the central media lessen the task of the
local organizer, and the personnel requirements for such subalterns need not
be as rigorous in a popular movement. The subalterns need not set forth the
propaganda content for themselves, but need only pilot potential converts to
the radio where the doctrine is being expounded. Third, the appearance of a
representative of the movement on a nationwide network, or his mention in
the national press, serves to symbolize the legitimacy and significance of the
movement. It is no powerless, inconsequential enterprise. The mass media, as
we have seen, confer status. And the status of the national movement reflects
back on the status of the local cells, thus consolidating the tentative decisions
of its members (p. 576). In this interlocking arrangement, the local organizer
ensures an audience for the national speaker, and the national speaker
validates the status of the local organizer.
249
This brief summary of the situations in which the mass media achieve
their maximum propaganda effect may resolve the seeming contradiction
which arose at the outset of our discussion. The mass media prove most
effective when they operate in a situation of virtual "psychological
monopoly," or when the objective is one of canalizing rather than modifying
basic attitudes or when they operate in conjunction with face-to-face contacts.
But these three conditions are rarely satisfied conjointly in propaganda for
social objectives. To the degree that monopolization of attention is rare,
opposing propagandas have free play in a democracy. And, by and large,
basic social issues involve more than a mere canalizing of preexistent basic
attitudes; they call, rather, for substantial changes in attitude and behavior.
Finally, for the most obvious of reasons, the close collaboration of mass
media and locally organized centers for face-to-face con tact has seldom been
achieved in groups striving for planned social change. Such programs are
expensive. And it is precisely these groups which seldom have the large
resources needed for these expensive programs. The forward-looking groups
at the edges of the power structure do not ordinarily have the large financial
means of the contented groups at the center.
As a result of this threefold situation, the present role of media is largely
confined to peripheral social concerns and the media do not exhibit the degree
of social power commonly attributed to them.
By the same token, and in view of the present organization of business
ownership and control of the mass media, they have served to cement the
structure of our society. Organized business does approach a virtual
"psychological monopoly" of the mass media. Radio commercials and
newspaper advertisements are, of course, premised on a system which has
been termed free enterprise. Moreover, the world of commerce is primarily
concerned with canalizing rather than radically changing basic attitudes; it
seeks only to create preferences for one rather than another brand of product
(p. 577). Face-to-face contacts with those who have been socialized in our
culture serve primarily to reinforce the prevailing culture patterns.
Thus the very conditions which make for the maximum effectiveness of
the mass media of communication operate toward the maintenance of the
going social and cultural structure rather than toward its change (p. 578).
250
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s. 251-270
Forum
From news-gathering to newsmaking: a flood of pseudo-events
Daniel J. Boorstin 1
Her akşam izlediğimiz haberlerin (eğer izliyorsak, çünkü insanlar giderek
haber denen şeyleri de izlememeye başladı) hemen herkes artık ne kadarının
haber olduğu hakkında ciddi şüpheye sahip. Televizyon haberleri haberden
çok promosyon ve halkla ilişkilerden başlayarak gizli reklama kadar
çeşitlenen “haber olmayan haberler” ile doldurulmaktadır. Bu tür haberler
televizyondan önce 19. ve 20. yüzyılda gazetelerde kurnazca kullanılıyordu.
Televizyonla birlikte bu tür amaç için televizyonda işlevsel bir araç olmuştur.
Bu kullanım günümüzde “haber denen şeylerin çok azının haber olduğu
düşüncesini yaygınlaştıran bir duruma geldi. Boorstin 1960’ın IMAGE adlı
kitabında başında bu durumu çok açık bir şekilde irdelemektedir: Boorstin
haber medyasının sahte olaylar hazırladığını, çünkü insanların haberlerde
heyecan aradığını, bu arayışta ona sunulanlara kanmadığı, sadece heyecanı
yaşadığını, fakat aynı zamanda “haberle bilgilendirilmediği” (enformasyon
almadığı) üzerinde durur. Bu bağlamda, Boorstin’in kitabından sahte olay
düzenlemeyle ilgili alıntılar sunuldu. Bu sunumda, diğer sunumlarda da
olduğu gibi, hem sunanın kuramsal yaklaşımı (dolayısıyla, dünya görüşü) hem
de açıklamaların medya ve yansıttığı dünyamızı anlamamız için ipuçları
aramamız ve eleştirel bir şekilde sunulanı irdelememiz gerekir.
1
Orijinal kaynak: Daniel J. Boorstin (1961) The Image: A Guide to Pseudo-Events in
America. NewYork: Harper Colophon.
252
D. Boorstin
ADMIRING FRIEND:
"My, that's a beautiful baby you have there!"
MOTHER:
"Oh, that's nothing—you should see his photograph!"
I
The simplest of our extravagant expectations concerns the amount of
novelty in the world. There was a time when the reader of an unexciting
newspaper would remark, "How dull is the world today!" Nowadays he says,
"What a dull newspaper!" When the first American newspaper, Benjamin
Harris's Public Occurrences Both Foreign and Domestic, appeared in Boston
on September 25, 1690, it promised to furnish news regularly once a month.
But, the editor explained, it might appear oftener "if any Glut of Occurrences
happen." The responsibility for making news was entirely God's—or the
Devil's. The newsman's task was only to give "an Account of such considerable things as have arrived unto our Notice" (p. 116). Although the theology
behind this way of looking at events soon dissolved, this view of the news
lasted longer. "The skilled and faithful journalist," James Parton observed in
1866, "recording with exactness and power the thing that has come to pass, is
Providence addressing men." The story is told of a Southern Baptist
clergyman before the Civil War who used to say, when a newspaper was
brought in the room, "Be kind enough to let me have it a few minutes, till I
see how the Supreme Being is governing the world." Charles A. Dana, one of
the great American editors of the nineteenth century, once defended his
extensive reporting of crime in the New York Sun by saying, "I have always
felt that whatever the Divine Providence permitted to occur I was not too
proud to report."
Of course, this is now a very old-fashioned way of thinking. Our current
point of view is better expressed in the definition by Arthur MacEwen, whom
William Randolph Hearst made his first editor of the San Francisco Examiner:
"News is anything that makes a reader say, 'Gee whiz!' " Or, put more soberly,
"News is whatever a good editor chooses to print."
We need not be theologians to see that we have shifted responsibility for
making the world interesting from God to the newspaperman. We used to
believe there were only so many "events" in the world. If there were not many
intriguing or startling occurrences, it was no fault of the reporter. He could not
be expected to report what did not exist.
Flood of pseudo-events
253
Within the last hundred years, however, and especially in the twentieth
century, all this has changed. We expect the papers to be full of news. If there
is no news visible to the naked eye, or to the average citizen, we still expect it
to be there for the enterprising newsman. The successful reporter is one who
can find a story, even if there is no earthquake or assassination or civil war. If
he cannot find a story, then he must make one —by the questions he asks of
public figures, by the surprising human interest he unfolds from some
commonplace event, or by "the news behind the news." If all this fails, then
he must give us a "think piece"—an embroidering of well-known facts, or a
speculation about startling things to come.
This change in our attitude toward "news" is not merely a basic fact about
the history of American newspapers (p. 117). It is a symptom of a
revolutionary change in our attitude toward what happens in the world, how
much of it is new, and surprising, and important. Toward how life can be
enlivened, toward our power and the power of those who inform and educate
and guide us, to provide synthetic happenings to make up for the lack of
spontaneous events. Demanding more than the world can give us, we require
that something be fabricated to make up for the world's deficiency. This is
only one example of our demand for illusions.
Many historical forces help explain how we have come to our present
immoderate hopes. But there can be no doubt about what we now expect, nor
that it is immoderate. Every American knows the anticipation with which he
picks up his morning newspaper at breakfast or opens his evening paper before dinner, or listens to the newscasts every hour on the hour as he drives
across country, or watches his favorite commentator on television interpret the
events of the day. Many enterprising Americans are now at work to help us
satisfy these expectations. Many might be put out of work if we should
suddenly moderate our expectations. But it is we who keep them in business
and demand that they fill our consciousness with novelties, that they play God
for us.
The new kind of synthetic novelty which has flooded our experience I will
call "pseudo-events." The common prefix "pseudo" comes from the Greek
word meaning false, or intended to deceive. Before I recall the historical
forces which have made these pseudo-events possible, have increased the
supply of them and the demand for them, I will give a commonplace example.
The owners of a hotel, in an illustration offered by Edward L. Bernays in
his pioneer Crystallizing Public Opinion, consult a public relations counsel.
254
D. Boorstin
They ask how to increase their hotel's prestige and so improve their business.
In less sophisticated times, the answer might have been to hire a new chef, to
improve the plumbing, to paint the rooms, or to install a crystal chandelier in
the lobby (p. 118). The public relations counsel's technique is more indirect.
He proposes that the management stage a celebration of the hotel's thirtieth
anniversary. A committee is formed, including a prominent banker, a leading
society matron, a well-known lawyer, an influential preacher, arid an "event"
is planned (say a banquet) to call attention to the distinguished service the
hotel has been rendering the community. The celebration is held, photographs
are taken, the occasion is widely reported, and the object is accomplished.
Now this occasion is a pseudo-event, and will illustrate all the essential
features of pseudo-events.
This celebration, we can see at the outset, is somewhat—but not
entirely—misleading. Presumably the public relations counsel would not have
been able to form his committee of prominent citizens if the hotel had not
actually been rendering service to the community. On the other hand, if the
hotel's services had been all that important, instigation by public relations
counsel might not have been necessary. Once the celebration has been held,
the celebration itself becomes evidence that the hotel really is a distinguished
institution. The occasion actually gives the hotel the prestige to which it is
pretending.
It is obvious, too, that the value of such a celebration to the owners
depends on its being photographed and reported in newspapers, magazines,
newsreels, on radio, and over television. It is the report that gives the event its
force in the minds of potential customers. The power to make a reportable
event is thus the power to make experience. One is reminded of Napoleon's
apocryphal reply to his general, who objected that circumstances were
unfavorable to a proposed campaign: "Bah, I make circumstances!" The
modern public relations counsel-arid he is, of course, only one of many
twentieth-century creators of pseudo-events—has come close to fulfilling
Napoleon's idle boast. "The counsel on public relations," Mr. Bernays explains, "not only knows what news value is, but knowing it, he is in a position
to make news happen. He is a creator of events."
The intriguing feature of the modern situation, however, comes precisely
from the fact that the modern news-makers are not God (p. 119). The news
they make happen, the events they create, are somehow not quite real. There
remains a tantalizing difference between man-made and God-made events.
255
A pseudo-event, then, is a happening that possesses the following
characteristics, (1) It is not spontaneous, but comes about because someone
has planned, planted, or incited it. Typically, it is not a train wreck or an
earthquake, but an interview. (2) It is planted primarily (not always
exclusively) for the immediate purpose of being reported or reproduced.
Therefore, its occurrence is arranged for the convenience of the reporting or
reproducing media. Its success is measured by how widely it is reported. Time
relations in it are commonly fictitious or factitious; the announcement is given
out in advance "for future release" and written as if the event had occurred in
the past. The question, "Is it real?" is less important than, "Is it newsworthy?"
(3) Its relation to the underlying reality of the situation is ambiguous. Its
interest arises largely from this very ambiguity. Concerning a pseudo-event
the question, "What does it mean?" has a new dimension. While the news
interest in a train wreck is in what happened and in the real consequences, the
interest in an interview is always, in a sense, in whether it really happened and
in what might have been the motives. Did the statement really mean what it
said? Without some of this ambiguity a pseudo-event cannot be very interesting. (4) Usually it is intended to be a self-fulfilling prophecy. The hotel's
thirtieth-anniversary celebration, by saying that the hotel is a distinguished
institution, actually makes it one.
II
In the last half century a larger and larger proportion of our experience, of
what we read and see and hear, has come to consist of pseudo-events. We
expect more of them and we are given more of them. They flood our
consciousness. Their multiplication has gone on in the United States at a
faster rate than elsewhere. Even the rate of increase is increasing every day.
This is true of the world of education, of consumption, and of personal
relations. It is especially true of the world of public affairs which I describe in
this chapter (p. 120).
A full explanation of the origin and rise of pseudo-events would be
nothing less than a history of modern America. For our present purposes it is
enough to recall a few of the more revolutionary recent developments.
The great modern increase in the supply and the demand for news began
in the early nineteenth century. Until then newspapers tended to fill out their
columns with lackadaisical secondhand accounts or stale reprints of items first
published elsewhere at home and abroad. The laws of plagiarism and of
256
D. Boorstin
copyright were undeveloped. Most newspapers were little more than excuses
for espousing a political position, for listing the arrival and departure of ships,
for familiar essays and useful advice, or for commercial or legal
announcements.
These events were part of a great, but little-noticed, revolution—what I
would call the Graphic Revolution. Man's ability to make, preserve, transmit,
and disseminate precise images—images of print, of men and landscapes and
events, of the voices of men and mobs—now grew at a fantastic pace. The
increased speed of printing was itself revolutionary. Still more revolutionary
were the new techniques for making direct images of nature (p. 121).
The new power to report and portray what had happened was a new
temptation leading newsmen to make probable images or to prepare reports in
advance of what was expected to happen. As so often, men came to mistake
their power for their necessities. Readers and viewers would soon prefer the
vividness of the account, the "candidness" of the photograph, to the
spontaneity of what was recounted.
Then came round-the-clock media. The news gap soon became so narrow
that in order to have additional "news" for each new edition or each new
broadcast it was necessary to plan in advance the stages by which any
available news would be unveiled (p. 122). After the weekly and the daily
came the "extras" and the numerous regular editions. The Philadelphia
Evening Bulletin soon had seven editions a day. No rest for the newsman.
With more space to fill, he had to fill it ever more quickly. In order to justify
the numerous editions, it was increasingly necessary that the news constantly
change or at least seem to change. With radio on the air continuously during
waking hours, the reporters' problems became still more acute. News every
hour on the hour, and sometimes on the half hour. Programs interrupted any
time for special bulletins. How to avoid deadly repetition, the appearance that
nothing was happening, that news-gatherers were asleep, or that competitors
were more alert? As the costs of printing and then of broadcasting increased,
it became financially necessary to keep the presses always at work and the TV
screen always busy. Pressures toward the making of pseudo-events became
ever stronger. News-gathering turned into news-making.
The "interview" was a novel way of making news which had come in with
the Graphic Revolution. Later it became elaborated into lengthy radio and
television panels and quizzes of public figures, and the three-hour-long,
rambling conversation programs. Although the interview technique might
257
seem an obvious one—and in a primitive form was as old as Socrates—the
use of the word in its modern journalistic sense is a relatively recent
Americanism. Ellen Jewett, inmate of a house of prostitution, had been found
murdered by an ax. Richard P. Robinson, a young man about town, was
accused of the crime. Bennett seized the occasion to pyramid sensational
stories and so to build circulation for his Herald; before long he was having
difficulty turning out enough copies daily to satisfy the demand. He exploited
the story in every possible way, one of which was to plan and report an actual
interview with Rosina Townsend, the madam who kept the house and whom
he visited on her own premises (p. 123).
Historians of journalism date the first full-fledged modern interview with
a well-known public figure from July 13, 1859, when Horace Greeley
interviewed Brigham Young in Salt Lake City, asking him questions on many
matters of public interest, and then publishing the answers verbatim in his
New York Tribune (August 20, 1859). The common use of the word "interview" in this modern American sense first came in about this time. …A
few years later another magazine editor called the interview "the most perfect
contrivance yet devised to make journalism an offence, a thing of ill savor in
all decent nostrils." Many objected to the practice as an invasion of privacy.
After the American example it was used in England and France, but in both
those countries it made much slower headway.
Even before the invention of the interview, the news-making profession in
America had attained a new dignity as well as a menacing power. It was in
1828 that Macaulay called the gallery where reporters sat in Parliament a
"fourth estate of the realm." But Macaulay could not have imagined the
prestige of journalists in the twentieth-century United States. They have long
since made themselves the tribunes of the people. Their supposed detachment
and lack of partisanship, their closeness to the sources of information, their
articulateness, and their constant and direct access to the whole citizenry have
made them also the counselors of the people. Foreign observers are now
astonished by the almost constitutional—perhaps we should say
supraconstitutional—powers of our Washington press corps.
Since the rise of the modern presidential press conference, about 1933,
capital correspondents have had the power regularly to question the president
face-to-face, to embarrass him, to needle him, to force him into positions or
into public refusal to take a position (p. 124). A president may find it
inconvenient to meet a group of dissident senators or congressmen; he seldom
258
D. Boorstin
dares refuse the press. That refusal itself becomes news. It is only very
recently, and as a result of increasing pressures by newsmen, that the phrase
"No comment" has become a way of saying something important. The
reputation of newsmen—who now of course include those working for radio,
TV, and magazines —depends on their ability to ask hard questions, to put
politicians on the spot; their very livelihood depends on the willing
collaboration of public figures. Even before 1950 Washington had about
1,500 correspondents and about 3,000 government information officials
prepared to serve them.
The live television broadcasting of the president's regular news
conferences, which President Kennedy began in 1961, immediately after
taking office, has somewhat changed their character. Newsmen are no longer
so important as intermediaries who relay the president's statements. But the
new occasion acquires a new interest as a dramatic performance. Citizens who
from homes or offices have seen the president at his news conference are then
even more interested to hear competing interpretations by skilled
commentators. News commentators can add a new appeal as dramatic critics
to their traditional role as interpreters of current history. Even in the new
format it is still the newsmen who put the questions (p. 125). … We
Americans have accommodated our eighteenth-century constitution to
twentieth-century technology by multiplying pseudo-events and by
developing professions which both help make pseudo-events and help us
interpret them. The disproportion between what an informed citizen needs to
know and what he can know is ever greater. The disproportion grows with the
increase of the officials' powers of concealment and contrivance. The news
gatherers' need to select, invent, and plan correspondingly increases. Thus
inevitably our whole system of public information produces always more
"packaged" news, more pseudo-events.
The common "news releases" which every day issue by the ream from
congressmen's offices, from the president's press secretary, from the press
relations offices of businesses, charitable organizations, and universities are a
kind of Congressional Record covering all American life (p. 126). And they
are only a slightly less inaccurate record of spontaneous happenings. To
secure "news coverage" for an event (especially if it has little news interest)
one must issue, in proper form, a "release." The very expression "news
release" (apparently an American invention; it was first recorded in 1907) did
not come into common use until recently. There is an appropriate perversity in
259
calling it a "release." It might more accurately be described as a "news
holdback," since its purpose is to offer something that is to be held back from
publication until a specified future date. The newspaperman's slightly
derogatory slang term for the news release is "handout," from the phrase
originally used for a bundle of stale food handed out from a house to a beggar.
Though this meaning of the word is now in common use in the news-gathering professions, it is so recent that it has not yet made its way into our
dictionaries.
The release is news precooked, and supposed to keep till needed. In the
well-recognized format (usually mimeographed) it bears a date, say February
i, and also indicates, "For release to p.m.'s February 15." The account is
written in the past tense but usually describes an event that has not yet
happened when the release is given out. The use and interpretation of handouts have become an essential part of the newsman's job. …In 1947 there
were about twice as many government press agents engaged in preparing
news releases as there were newsmen gathering them in.
The general public has become so accustomed to these procedures that a
public official can sometimes "make news" merely by departing from the
advance text given out in his release (p. 127).
We begin to be puzzled about what is really the "original" of an event.
The authentic news record of what "happens" or is said comes increasingly to
seem to be what is given out in advance. More and more news events become
dramatic performances in which "men in the news" simply act out more or
less well their prepared script. The story prepared "for future release" acquires
an authenticity that competes with that of the actual occurrences on the
scheduled date.
III
In recent years our successful politicians have been those most adept at
using the press and other means to create pseudo-events. President Franklin
Delano Roosevelt, whom Heywood Broun called "the best newspaperman
who has ever been President of the United States," was the first modern
master. While newspaper owners opposed him in editorials which few read,
F.D.R. himself, with the collaboration of a friendly corps of Washington
correspondents, was using front-page headlines to make news read by
everybody. He was making "facts"— pseudo-events—while editorial writers
were simply expressing opinions. It is a familiar story how he employed the
260
D. Boorstin
trial balloon, how he exploited the ethic of off-the-record remarks, how he
transformed the presidential press conference from a boring ritual into a major
national institution which no later president dared disrespect, and how he
developed the fireside chat. Knowing that newspapermen lived on news, he
helped them manufacture it. And he knew enough about news-making techniques to help shape their stories to his own purposes (p. 128). …
In the traditional vocabulary of newspapermen, there is a well-recognized
distinction between "hard" and "soft" news. Hard news is supposed to be the
solid report of significant matters: politics, economics, international relations,
social welfare, science. Soft news reports popular interests, curiosities, and diversions: it includes sensational local reporting, scandal mongering, gossip
columns, comic strips, the sexual lives of movie stars, and the latest murder.
Journalists-critics attack American newspapers today for not being "serious"
enough, for giving a larger and larger proportion of their space to soft rather
than to hard news (p. 129).
The reporter shrewdly adds that the task of his profession today is seldom
to compose accounts of the latest events at lightning speed. Rather, it is
shaped by "the problem of packaging." He says: "Our job is to report the news
but it is also to keep a steady flow of news coming forward. Every Saturday
morning, for example, we visit the Congressional leaders. We could write all
the stories that we get out of these conferences for the Sunday a.m.'s but we
don't. We learn to schedule them in order to space them out over Sunday's and
Monday's papers. (p. 129)"
An innocent observer might have expected that the rise of television and
on-the-spot telecasting of the news would produce a pressure to report
authentic spontaneous events exactly as they occur. But, ironically, these, like
earlier improvements in the techniques of precise representation, have simply
created more and better pseudo-events(p. 134)
But the television perspective was quite different. The video viewer had
the advantage of numerous cameras which were widely dispersed. Television
thus ordered the events in its own way, quite different from that of the on-thespot confusion. The cameras were carefully focused on "significant"
happenings— that is, those which emphasized the drama of the occasion.
…On the television screen one received the impression of wildly cheering and
enthusiastic crowds before, during, and after the parade. Of course the
cameras were specially selecting "action" shots, which showed a noisy,
261
waving audience; yet in many cases the cheering, waving, and shouting were
really a response not so much to the General as to the aiming of the camera.
Actual spectators at the scene were doubly disappointed, not only because
they usually saw very little (and that only briefly) from where they happened
to be standing, but also because they knew they were missing a much better
performance (with far more of the drama they expected) on the television
screen (p. 135). "I bet my wife saw it much better over television!" and "We
should have stayed home and watched it on TV" were the almost universal
forms of dissatisfaction. While those at the scene were envying the viewers of
the pseudo-event back home, the television viewers were, of course, being
told again and again by the network commentators how great was the
excitement of being "actually present."
Yet, as the Chicago sociologists noted, for many of those actually present
one of the greatest thrills of the day was the opportunity to be on television.
Just as everybody likes to see his name in the newspapers, so nearly
everybody likes to think that he can be seen (or still better, with the aid of
videotape, actually can see himself) on television. Similarly, reporters following candidates Kennedy and Nixon during their tours in the 1960 presidential
campaign noted how many of the "supporters" in the large crowds that were
being televised had come out because they wanted to be seen on the television
cameras.
Television reporting allows us all to be the actors we really are. Recently I
wandered onto the campus of the University of Chicago and happened to
witness a tug of war between teams of students. It was amusing to see the
women's team drench the men's team by pulling them into Botany Pond.
Television cameras of the leading networks were there. The victory of the
women's team seemed suspiciously easy to me. I was puzzled until told that
this was not the original contest at all; the real tug of war had occurred a day
or two before when telecasting conditions were not so good. This was a reenactment for television.
On December 2, 1960, during the school integration disorders in New
Orleans, Mayor de Lesseps S. Morrison wrote a letter to newsmen proposing a
three-day moratorium on news and television coverage of the controversy. He
argued that the printed and televised reports were exaggerated and were
damaging the city's reputation and its tourist trade. People were given an
impression of prevailing violence, when, he said, only one-tenth of 1 percent
of the population had been involved in the demonstration. But he also pointed
262
D. Boorstin
out that the mere presence of telecasting facilities was breeding disorder. "In
many cases," he observed, "these people go to the area to get themselves on
television and hurry home for the afternoon and evening telecasts to see the
show" (p. 136). At least two television reporters had gone about the crowd
interviewing demonstrators with inflammatory questions like "Why are you
opposed to intermarriage?" Mayor Morrison said he himself had witnessed a
television cameraman "setting up a scene," and then, having persuaded a
group of students to respond like a "cheering section," had them yell and
demonstrate on cue. The conscientious reporters indignantly rejected the
Mayor's proposed moratorium on news. They said that "freedom of the press"
was at stake. That was once an institution preserved in the interest of the
community. Now it is often a euphemism for the prerogative of reporters to
produce their synthetic commodity.
IV
In many subtle ways, the rise of pseudo-events has mixed up our roles as
actors and as audience—or, the philosophers would say, as "object" and as
"subject." Now we can oscillate between the two roles. "The movies are the
only business," Will Rogers once remarked, "where you can go out front and
applaud yourself." Nowadays one need not be a professional actor to have this
satisfaction. We can appear in the mob scene and then go home and see
ourselves on the television screen. No wonder we became confused about
what is spontaneous, about what is really going on out there!
New forms of pseudo-events, especially in the world of politics, thus offer
a new kind of bewilderment to both politician and newsman. The politician
(like F.D.R. in our example, or any holder of a press conference) himself in a
sense composes the story; the journalist (like the wire service reporter we
have quoted, or any newsman who incites an inflammatory statement) himself
generates the event. The citizen can hardly be expected to assess the reality
when the participants themselves are so often unsure who is doing the deed
and who is making the report of it. Who is the history, and who is the
historian?
An admirable example of this new intertwinement of subject and object,
of the history and the historian, of the actor and the reporter, is the so-called
news "leak" (p. 137). By now the leak has become an important and wellestablished institution in American politics. It is, in fact, one of the main
vehicles for communicating important information from officials to the
263
public. A clue to the new unreality of the citizen's world is the perverse new
meaning now given to the word "leak." To leak, according to the dictionary, is
to "let a fluid substance out or in accidentally: as, the ship leaks." But
nowadays a news leak is one of the most elaborately planned ways of emitting
information. It is, of course, a way in which a government official, with some
clearly defined purpose (a leak, even more than a direct announcement, is apt
to have some definite devious purpose behind it) makes an announcement,
asks a question, or puts a suggestion. It might more accurately be called a
"sub rosa announcement," an "indirect statement," or "cloaked news."
The news leak is a pseudo-event par excellence. In its origin and growth,
the leak illustrates another axiom of the world of pseudo-events: pseudoevents produce more pseudo-events. I will say more on this later.
With the elaboration of news-gathering facilities in Washington—of
regular, planned press conferences, of prepared statements for future release,
and of countless other practices —the news protocol has hardened. Both
government officials and reporters have felt the need for more flexible and
more ambiguous modes of communication between them. The presidential
press conference itself actually began as a kind of leak. …But today the leak
is almost as well organized and as rigidly ruled by protocol as a formal press
conference. Being fuller of ambiguity, with a welcome atmosphere of
confidence and intrigue, it is more appealing to all concerned. The
institutionalized leak puts a greater burden of contrivance and pretense on
both government officials and reporters (p. 138).
Pseudo-events spawn other pseudo-events in geometric progression. This
is partly because every kind of pseudo-event (being planned) tends to become
ritualized, with a protocol and a rigidity all its own. As each type of pseudoevent acquires this rigidity, pressures arise to produce other derivative forms
of pseudo-event which are more fluid, more tantalizing, and more
interestingly ambiguous. Thus, as the press conference (itself a pseudo-event)
became formalized, there grew up the institutionalized leak. As the leak
becomes formalized still other devices will appear. Of course the shrewd
politician or the enterprising newsman knows this and knows how to take
advantage of it. Seldom for outright deception; more often simply to make
more "news," to provide more "information," or to "improve communication."
(p. 140)
These pseudo-events which flood our consciousness must be distinguished
from propaganda. The two do have some characteristics in common. But our
264
D. Boorstin
peculiar problems come from the fact that pseudo-events are in some respects
the opposite of the propaganda which rules totalitarian countries.
Propaganda—as prescribed, say, by Hitler in Mein Kampf—is information intentionally biased. Its effect depends primarily on its emotional appeal. While
a pseudo-event is an ambiguous truth, propaganda is an appealing falsehood.
Pseudo-events thrive on our honest desire to be informed, to have "all the
facts," and even to have more facts than there really are. But propaganda feeds
on our willingness to be inflamed. Pseudo-events appeal to our duty to be
educated, propaganda appeals to our desire to be aroused (p. 141). While
propaganda substitutes opinion for facts, pseudo-events are synthetic facts
which move people indirectly, by providing the "factual" basis on which they
are supposed to make up their minds. Propaganda moves them directly by explicitly making judgments for them.
In a totalitarian society, where people are flooded by purposeful lies, the
real facts are of course misrepresented, but the representation itself is not
ambiguous. The propaganda lie is asserted as if it were true. Its object is to
lead people to believe that the truth is simpler, more intelligible, than it really
is. "Now the purpose of propaganda," Hitler explained, "is not continually to
produce interesting changes for a few blaze little masters, but to convince;
that means, to convince the masses. The masses, however, with their inertia,
always need a certain time before they are ready even to notice a thing, and
they will lend their memories only to the thousandfold repetition of the most
simple ideas." But in our society, pseudo-events make simple facts seem more
subtle, more ambiguous, and more speculative than they really are.
Propaganda oversimplifies experience, pseudo-events overcomplicate it.
At first it may seem strange that the rise of pseudo-events has coincided
with the growth of the professional ethic which obliges newsmen to omit
editorializing and personal judgments from their news accounts. But now it is
in the making of pseudo-events that newsmen find ample scope for their
individuality and creative imagination.
In a democratic society like ours—and more especially in a highly literate,
wealthy, competitive, and technologically advanced society—the people can
be flooded by pseudo-events. For us, freedom of speech and of the press and
of broadcasting includes freedom to create pseudo-events. Competing politicians, competing newsmen, and competing news media contest in this
creation. They vie with one another in offering attractive, "informative"
accounts and images of the world. They are free to speculate on the facts, to
265
bring new facts into being, to demand answers to their own contrived
questions. Our "free marketplace of ideas" is a place where people are
confronted by competing pseudo-events and are allowed to judge among them
(p. 142). When we speak of "informing" the people, this is what we really
mean.
Until recently we have been justified in believing Abraham Lincoln's
familiar maxim: "You may fool all the people some of the time; you can even
fool some of the people all the time; but you can't fool all of the people all the
time." This has been the foundation belief of American democracy. Lincoln's
appealing slogan rests on two elementary assumptions. First, that there is a
clear and visible distinction between sham and reality, between the lies a
demagogue would have us believe and the truths which are there all the time.
Second, that the people tend to prefer reality to sham, that if offered a choice
between a simple truth and a contrived image, they will prefer the truth.
Neither of these any longer fits the facts. Not because people are less
intelligent or more dishonest. Rather because great unforeseen changes—the
great forward strides of American civilization—have blurred the edges of
reality. The pseudo-events which flood our consciousness are neither true nor
false in the old familiar senses. The very same advances which have made
them possible have also made the images—however planned, contrived, or
distorted—more vivid, more attractive, more impressive, and more persuasive
than reality itself.
We cannot say that we are being fooled. It is not entirely inaccurate to say
that we are being "informed." This world of ambiguity is created by those
who believe they are instructing us, by our best public servants, and with our
own collaboration. Our problem is the harder to solve because it is created by
people working honestly and industriously at respectable jobs. It is not created
by demagogues or crooks, by conspiracy or evil purpose. The efficient mass
production of pseudo-events —in all kinds of packages, in black-and-white, in
technicolor, in words, and in a thousand other forms—is the work of the
whole machinery of our society. It is the daily product of men of good will.
The media must be fed! The people must be informed! Most pleas for "more
information" are therefore misguided. So long as we define information as a
knowledge of pseudo-events, "more information" will simply multiply the
symptoms without curing the disease (p. 143).
Pseudo-events from their very nature tend to be more interesting and more
attractive than spontaneous events. Therefore in American public life today
266
D. Boorstin
pseudo-events tend to drive all other kinds of events out of our consciousness,
or at least to overshadow them. Earnest, well-informed citizens seldom notice
that their experience of spontaneous events is buried by pseudo-events. Yet
nowadays, the more industriously they work at "informing" themselves, the
more this tends to be true.
In his now-classic work, Public Opinion, Walter Lippmann in 1922 began
by distinguishing between "the world outside and the pictures in our heads."
He defined a "stereotype" as an oversimplified pattern that helps us find
meaning in the world. As examples he gave the crude "stereotypes we carry
about in our heads," of large and varied classes of people like "Germans,"
"South Europeans," "Negroes," "Harvard men," "agitators," etc. The
stereotype, Lippmann explained, satisfies our needs and helps us defend our
prejudices by seeming to give definiteness and consistency to our turbulent
and disorderly daily experience. In one sense, of course, stereotypes—the excessively simple, but easily grasped images of racial, national, or religious
groups—are only another example of pseudo-events. But, generally speaking,
they are closer to propaganda. For they simplify rather than complicate.
Stereotypes narrow and limit experience in an emotionally satisfying way; but
pseudo-events embroider and dramatize experience in an interesting way. This
itself makes pseudo-events far more seductive; intellectually they are more
defensible, more intricate, and more intriguing. To discover how the
stereotype is made—to unmask the sources of propaganda—is to make the
stereotype less believable. Information about the staging of a pseudo-event
simply adds to its fascination (p. 144).
Lippmann's description of stereotypes was helpful in its day. But he wrote
before pseudo-events had come in full flood. Photographic journalism was
then still in its infancy. Wide World Photos had just been organized by the
New York Times in 1919. The first wirephoto to attract wide attention was in
1924, when the American Telephone and Telegraph Company sent to the New
York Times pictures of the Republican convention in Cleveland which
nominated Calvin Coolidge. Associated Press Picture Service was established
in 1928. Life, the first wide-circulating weekly picture news magazine,
appeared in 1936; within a year it had a circulation of 1,000,000, and within
two years, 2,000,000. Look followed, in 1937. The news-reel, originated in
France by Pathe, had been introduced to the United States only in 1910. When
Lippmann wrote his book in 1922, radio was not yet reporting news to the
consumer; television was of course unknown.
267
Recent improvements in vividness and speed, the enlargement and
multiplying of news-reporting media, and the public's increasing news hunger
now make Lippmann's brilliant analysis of the stereotype the legacy of a
simpler age. For stereotypes made experience handy to grasp. But pseudoevents would make experience newly and satisfyingly elusive. In 1911 Will
Irwin, writing in Collier's, described the new era's growing public demand for
news as "a crying primal want of the mind, like hunger of the body." The
mania for news was a symptom of expectations enlarged far beyond the
capacity of the natural world to satisfy. It required a synthetic product. It
stirred an irrational and undiscriminating hunger for fancier, more varied
items. Stereotypes there had been and always would be; but they only dulled
the palate for information. They were an opiate. Pseudo-events whetted the
appetite; they aroused news hunger in the very act of satisfying it.
In the age of pseudo-events it is less the artificial simplification than the
artificial complication of experience that confuses us (p. 145). Whenever in
the public mind a pseudo-event competes for attention with a spontaneous
event in the same field, the pseudo-event will tend to dominate. What happens
on television will overshadow what happens off television. Of course I am
concerned here not with our private worlds but with our world of public
affairs.
Here are some characteristics of pseudo-events which make them
overshadow spontaneous events, (1) Pseudo-events are more dramatic. A
television debate between candidates can be planned to be more suspenseful
(for example, by reserving questions which are then popped suddenly) than a
casual encounter or consecutive formal speeches planned by each separately.
(2) Pseudo-events, being planned for dissemination, are easier to disseminate
and to make vivid. Participants are selected for their newsworthy and dramatic
interest. (3) Pseudo-events can be repeated at will, and thus their impression
can be reinforced. (4) Pseudo-events cost money to create; hence somebody
has an interest in disseminating, magnifying, advertising, and extolling them
as events worth watching or worth believing. They are therefore advertised in
advance and rerun in order to get money's worth. (5) Pseudo-events, being
planned for intelligibility, are more intelligible and hence more reassuring.
Even if we cannot discuss intelligently the qualifications of the candidates or
the complicated issues, we can at least judge the effectiveness of a television
performance. How comforting to have some political matter we can grasp! (6)
Pseudo-events are more sociable, more conversable, and more convenient to
268
D. Boorstin
witness. Their occurrence is planned for our convenience. The Sunday
newspaper appears when we have a lazy morning for it. Television programs
appear when we are ready with our glass of beer. In the office the next
morning, Jack Paar's (or any other star performer’s) regular late-night show at
the usual hour will overshadow in conversation a casual event that suddenly
came up and had to find its way into the news. (7) Knowledge of pseudoevents—of what has been reported, or what has been staged, and how—
becomes the test of being "informed." News magazines provide us regularly
with quiz questions concerning not what has happened but concerning "names
in the news"—what has been reported in the news magazines (p. 146).
Pseudo-events begin to provide that "common discourse" which some of my
old-fashioned friends have hoped to find in the Great Books. (8) Finally,
pseudo-events spawn other pseudo-events in geometric progression. They
dominate our consciousness simply because there are more of them, and ever
more.
By this new Gresham's law of American public life, counterfeit
happenings tend to drive spontaneous happenings out of circulation. The rise
in the power and prestige of the presidency is due not only to the broadening
powers of the office and the need for quick decisions, but also to the rise of
centralized news-gathering and broadcasting, and the increase of the
Washington press corps. The president has an ever more ready, more frequent,
and more centralized access to the world of pseudo-events. A similar
explanation helps account for the rising prominence in recent years of the
congressional investigating committees. In many cases these committees have
virtually no legislative impulse, and sometimes no intelligible legislative
assignment. But they do have an almost unprecedented power, possessed now
by no one else in the Federal government except the President, to make news.
Newsmen support the committees because the committees feed the newsmen:
they live together in happy symbiosis. The battle for power among
Washington agencies becomes a contest to dominate the citizen's information
of the government. This can most easily be done by fabricating pseudoevents.
A perfect example of how pseudo-events can dominate is the recent
popularity of the quiz show format. Its original appeal came less from the fact
that such shows were tests of intelligence (or of dissimulation) than from the
fact that the situations were elaborately contrived—with isolation booths,
armed bank guards, and all the rest—and they purported to inform the public.
269
The application of the quiz show format to the so-called "Great Debates"
between presidential candidates in the election of 1960 is only another
example. These four campaign programs, pompously and self-righteously
advertised by the broadcasting networks, were remarkably successful in
reducing great national issues to trivial dimensions (p. 147). With appropriate
vulgarity, they might have been called the $400,000 Question (prize: a
$1oo,ooo-a-year job for four years). They were a clinical example of the
pseudo-event, of how it is made, why it appeals, and of its consequences for
democracy in America.
In origin the Great Debates were confusedly collaborative between
politicians and news makers. Public interest centered around the pseudo-event
itself: the lighting, make-up, ground rules, whether notes would be allowed,
etc. Far more interest was shown in the performance than in what was said.
The pseudo-events spawned in turn by the Great Debates were numberless.
People who had seen the shows read about them the more avidly, and listened
eagerly for interpretations by news commentators. Representatives of both
parties made "statements" on the probable effects of the debates. Numerous
interviews and discussion programs were broadcast exploring their meaning.
Opinion polls kept us informed on the nuances of our own and other people's
reactions. Topics of speculation multiplied. Even the question whether there
should be a fifth debate became for a while a lively "issue." (p. 148) …The
television medium shapes this new kind of political quiz-show spectacular in
many crucial ways.
This greatest opportunity in American history to educate the voters by
debating the large issues of the campaign failed. The main reason, as White
points out, was the compulsions of the medium. "The nature of both TV and
radio is that they abhor silence and 'dead time.' All TV and radio discussion
programs are compelled to snap question and answer back and forth as if the
contestants were adversaries in an intellectual tennis match. Although every
experienced newspaperman and inquirer knows that the most thoughtful and
responsive answers to any difficult question come after long pause, and that
the longer the pause the more illuminating the thought that follows it,
nonetheless the electronic media cannot bear to suffer a pause of more than
five seconds; a pause of thirty seconds of dead time on air seems interminable.
Thus, snapping their two-and-a-half-minute answers back and forth, both
candidates could only react for the cameras and the people, they could not
think" (p. 149). Whenever either candidate found himself touching a thought
270
D. Boorstin
too large for two-minute exploration, he quickly retreated. Finally the
television-watching voter was left to judge, not on issues explored by
thoughtful men, but on the relative capacity of the two candidates to perform
under television stress.
Pseudo-events thus lead to emphasis on pseudo-qualifications. Again the
self-fulfilling prophecy. If we test presidential candidates by their talents on
TV quiz performances, we will, of course, choose presidents for precisely
these qualifications. In a democracy, reality tends to conform to the pseudoevent.
Nature imitates art.
We are frustrated by our very efforts publicly to unmask the pseudo-event.
Whenever we describe the lighting, the makeup, the studio setting, the
rehearsals, etc., we simply arouse more interest. One newsman's interpretation
makes us more eager to hear another's. One commentator's speculation that
the debates may have little significance makes us curious to hear whether
another commentator disagrees.
Pseudo-events do, of course, increase our illusion of grasp on the world,
what some have called the American illusion of omnipotence. Perhaps, we
come to think, the world's problems can really be settled by "statements," by
"summit" meetings, by a competition of "prestige," by overshadowing images,
and by political quiz shows.
Once we have tasted the charm of pseudo-events, we are tempted to
believe they are the only important events. Our progress poisons the sources
of our experience. And the poison tastes so sweet that it spoils our appetite for
plain fact. Our seeming ability to satisfy our exaggerated expectations makes
us forget that they are exaggerated.(p.150)
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s. 271-280
Forum
Personal influence
Elihu Katz ve Paul Lazarsfeld
İletişim kuramlarıyla ilgili önemli değişimler, 1940’ların başlarında
gelmeye başlamıştır. Bu değişim, kitle iletişim araçlarının “uyaran-tepki
modeline” dayanan güçlü etkisinden, dolayısıyla kitle toplumu düşüncesinden
uzaklaşma olarak nitelenir. Bu değişimle ilgili araştırmalara örnek olarak Ruth
C. Peterson and L. L. Thurstone’un “Motion Pictures and the Social Attitudes
of Children”; Herbert Blumer and Philip M. Hauser’in “Movies, Delinquency,
and Crime”; Hadley Cantril’in “The Invasion From Mars”; Bernard Berelson,
Hazel Gaudet ve Paul Lazarsfeld’in “The People Choice”; Elihu Katz ve Paul
Lazarsfeld’in “Personal Influence” verilir. Bu tür ve bundan sonraki
araştırmacılara verilen dolarların amacı “etkinin kaç aşamadan geçtiğini,
dolaylı olup olmadığını” bulmaları için değil, etkinin kimlerden ve nasıl
geçerek oluştuğunu bulmak ve böylece yeni iletişim stratejileriyle kontrol
mekanizmaları kurarak kitlelerin düşüncelerini ve davranışlarını yönlendirme
yollarını mükemmelleştirmektir. Bu araştırmalar algısal uyum faktörleri, grup
üyeliği, sosyal ağlar, atfetme, kaçınma, yaklaşma, kararı etkileyen diğer kapı
tutucular gibi “ara etkenlerin” girdiğini buldular. Bu bulgulardan etkinin
dolaylı ve hatta zayıf olduğu akademik çevrelerde sunulurken, aynı anda
etkinin bu bulgular yardımıyla nasıl güçlü ve yaygın olarak sağlanabileceği
üzerinde durulmaya başlandı. Amaç akademik alanda zayıf etki kuramları
geliştirilirken ve böylece kitle iletişim sistemi “kötü etkiler” konusunda
sorumluluktan arındırılırken, endüstriyel alanda etkiyi maksimum bir şekilde
sağlama yolları aranmaya devam etti.
Bu araştırmaların klasiklerinde biri olan ve Personal Influence başlığıyla
yayınlanan yapıtın araştırma hakkında önemli bilgiler veren “Introduction”
bölümü sunuldu.
272
E. Katz ve P. Lazarsfeld
Introduction 1
Although mass communications research is a recent development, it has
already acquired a definite structure, which is often expressed in the wellknown organizing formula, "Who says what to whom and with what effect?"
The first volume in the series devoted to this field and edited by Paul F.
Lazarsfeld and Bernard Berelson dealt with content analysis. Other volumes
will be concerned with audience research, with the structure of the
communications industry, and with the effect of mass media on various
sectors of contemporary American life. These are units which, in their general
outlines, are familiar to all students of mass communications. In recent years,
however, the organizing formula referred to above has acquired a larger
meaning. When it was first stated by Lasswell it was intended to indicate that
a radio station or newspaper could be likened to a person who was
communicating a flow of messages. But in the meantime we have once again
become interested in person-to-person communication and it now has become
increasingly clear that the individual person who reads something and talks
about it with other people cannot be taken simply as a simile for social entities
like newspapers or magazines. He himself needs to be studied in his two-fold
capacity as a communicator and as a relay point in the network of mass
communications. It therefore seems appropriate to include a volume on
personal influence in the present series.
Because the investigation of personal influence is quite new, it has not yet
been possible to develop a unified approach. The present volume consists of
two parts. In the first, a large number of studies conducted by social
psychologists are organized in a way which points up their relevance to the
analysis of personal influence. The second part contains the main findings of
an investigation conducted in Decatur, Illinois. The relation of these two parts
to each (p. 1) other can best be understood if we start out with a brief history
of our field study.
Just before the last war the executives of a national news magazine
wanted to give a new twist to a familiar research story. They had found
repeatedly that their magazine was read by people who held important
positions in the business community like bankers, lawyers and industrialists.
1
Kaynak: E. Katz and P. F. Lazarsfeld (1955) Personal Influence. New York: Free
Pres, s. 1-12.
Personal influence
273
But were they actually influential in the sense that they affected other people's
decisions either by their example or their advice? Called on to suggest a
procedure by which this possibility might be investigated, one of the authors
of this volume suggested the following design: A sample of persons in a
moderate-sized community were to be asked who had influenced them in any
of a number of areas; the individuals who were most often designated as
influential in this first step were then to be asked which magazines they read.
As can be readily seen, two research ideas were merged in this suggestion.
One came from the field of sociometry: the relative position of different
community members was to be ascertained by asking them about the kinds of
interrelations which existed between them. This is exactly the kind of
characterization which the sociometrist makes; he asks the members of a
group with whom they would like to talk or work and, from that information,
determines which individuals are isolated and which are sought after. But the
sociometric choice proposed here was not to be an abstract or artificial one: it
was to be the report of a choice already made. This was to be done by
inquiring into actual decisions which a sample of persons had made, and the
influences which they had experienced in connection with their decisions.
Whether or not a particular individual was to be considered influential would
be determined by the number of people whose decisions he had affected in
some concrete manner (p. 2). Simultaneously, another study2 had focused
attention on what were then called "molecular leaders," or persons who were
influential in their immediate environments, but not necessarily prominent
within the total community. The importance of this kind of leadership was
discovered almost accidentally. During the 1940 presidential campaign the
effect of radio and print on developing vote decisions was investigated in an
Ohio community. The findings of that study indicated that the effect of the
mass media was small as compared to the role of personal influences. Voters
made up their minds in such a way that, in the end, they conformed closely to
the political climate of their social environment. And there was ample
evidence that these decisions were strongly influenced by the advice and
suggestions of others whom the voters met in the course of their daily lives.
For it develops that, in all walks of life, there are persons who are especially
likely to lead to the crystallization of opinion in their fellows.
This finding came to the attention of Mr. Everett R. Smith, research
director of the Macfadden Publications, Inc. He felt that it might have
important implications for his firm, many of whose publications are aimed at
274
reaching readers in the wage-earning class. It had been generally assumed
previously that opinions were formed by the elite of the community, and then
percolated down from one social stratum to the next until all followed the lead
of the conspicuous persons at the apex of the community structure. But the
1940 election study seemed to indicate the parallel existence of what was then
called horizontal opinion leadership. Each social stratum generated its own
opinion leaders—the individuals who were likely to influence other persons in
their immediate environment. In addition, the investigation seemed to indicate
what was called a two-step flow in the effect of the mass media. In each social
stratum, these "molecular" (p. 3) opinion leaders were more likely to expose
themselves to magazines and broadcasts especially tuned to their level of
education and interest. This seemed to suggest that influences stemming from
the media make contact with opinion leaders who, in turn, pass them on to
other people. An obvious question to raise was whether these findings could
be corroborated in another investigation more carefully centered around the
problem of personal influence.
The design for the present study begins with a cross-section of women and
then proceeds to identify the persons who are influential for these sample
members in the pursuit of their daily activities. Four areas were chosen for
special investigation: daily household marketing; the area of fashion as
represented especially by dresses, cosmetics and various beauty treatments;
attendance at movies; and the formation of opinions on local public affairs
which happened to be under discussion at the time of the study. Each
respondent was asked whether she had recently made a change or reached a
decision in any of these four areas. If she had, she was asked a large number
of questions in an effort to find out which media and what individuals had
influenced her. By an inverse procedure, we also identified those individuals
who, according to a number of criteria, seemed more likely to be sought out
for advice by other persons in their immediate environment.
The locale of the study was selected by a number of objective indices. For
cities with approximately 60,000 population, all available census information
was collected. A small number were found to be most typical in terms of their
average characteristics. By adding some further considerations, Decatur,
Illinois, turned out to be the obvious choice. The whole selection procedure is
reported in an appendix.
Personal influence
275
Five main problems were singled out for investigation; in the second part
of this book the data collected in Decatur are .selected and organized around
them. For the guidance of the reader, the problems may be described briefly in
the following terms:
1. How is the notion of personal influence, as implicitly defined by our
procedure, related to similar concepts such as prestige, persuasion, and so on?
(In Merton's preliminary study, careful analysis of a variety of concepts was
made. In our study, comparative data were provided for some of these.) (p. 4).
2. The application of sociometric methods to a community of 60,000
people was to be tried out. Heretofore the study of mutual choices had been
largely confined to small groups like school classes or boy scout troops. In
those cases everyone who was interviewed and everyone who was chosen
belonged to the same group. But only a small portion of a total city population
can be questioned. The persons they designate (in the present study, those
chosen as influentials) are most likely to fall outside the sample; they
therefore had to be located and investigated in separate follow-up interviews.
In order to single out the influential people within the original sample, we had
to make use of techniques of self-designation. Because different approaches
were required, the various procedures had to be checked against each other.
3. Once the influential persons were spotted—they were called opinion
leaders in our study, and most of them were located through procedures of
self-designation—we wanted to find out what kind of people they were. This
was to be done in terms of their social and demographic characteristics, their
interest in the area under investigation, and their position in the network of
mass communication. We also wanted to find out how they were related to the
persons for whom they were influential: Were they older or younger; were
they richer or poorer; were they family members, friends, neighbors, or coworkers?
4. For all of our respondents, and this was the crucial issue, we wanted to
know how influences stemming from other people compared with the mass
media influences in their decision-making experience. This led us to a detailed
discussion of what we have called impact analysis. The problem is whether,
under proper interviewing conditions, external factors such as advertising or
another person's advice can be traced into a decision made by a particular
respondent. Both authors of the present volume have carried out a number of
studies in which this kind of question was raised; but this book offers the first
detailed analysis of pertinent procedures. (p.5)
276
5. At the beginning of the study it was hoped that follow-up interviews
with advisers could be made in more than two steps, so that a chain of impact
leading from one person to the next could be traced. Because of budget
limitations only token data could be collected. But these data, which are
presented here, point to a very promising area for future research.
From the last section of our report the reader will see that the existence of
horizontal opinion leadership in many crucial areas of people's daily lives
becomes clearly established. This does not mean, of course, that like always
influences like. Even in our own study we find areas where vertical opinion
leadership plays a considerable role and it is not quite absent anywhere. So the
problem then arises of how the different modes of personal influence are
interlaced. When it comes to choosing a movie, young people influence older
people. When it comes to buying small consumer goods the older housewife
influences the younger. The actual vote of a person in a presidential campaign
where major social allegiances are involved is established within a social
stratum rather independently of the choices made by people considerably
higher or lower on the social scale; but when it comes to making up one's
mind on local affairs where party tradition doesn't matter and where more
need is felt for specific information, then the wage earner is more likely to
take advice from the better educated white collar person. The original sponsor
of the study will be pleased to learn that horizontal opinion leadership is most
clear-cut in the field of small consumer purchases; in this realm, influence
rarely crosses from one social stratum to another. However useful and
informative such findings are, it should not be overlooked that they don't
settle, but rather open up, an interesting and complex topic of inquiry.
This might be a good point to take a stand on an issue which is sometimes
debated among social scientists. Many of them make a distinction between
dignified and undignified topics of research. How college students choose
their dates is considered a dignified topic for a Ph.D. dissertation. The study
(p. 6) of the effect of advertising on purchases is frowned upon in spite of the
fact that the empirical study of human action could hardly find better material
than this to develop systematic knowledge. At another place, one of the
authors discusses this matter in considerable detail. There seems to be no
point in repeating the argument here, for it can be hoped that the results
reported in our study will by themselves show that the analysis of consumer
actions goes far beyond its commercial implications into general problems of
human behavior.
Personal influence
277
Preparations for our study began in the fall of 1944, and field work was
started in the spring of 1945, just as the European war ended. Analysis of the
large mass of data which was collected proceeded slowly, because of the
heavy work load imposed on the universities during the years following
demobilization. As will be seen from our Acknowledgment, a number of
colleagues who were associated with the study in its early phases moved to
other positions, and could not maintain their affiliation with our inquiry. By
the time our findings were ready for publication, an important new trend in
social research had become so widespread that it had to be considered in
connection with our approach. This required additional time.
Stemming from a number of intellectual sources, the study of small
groups had almost reached the status of an independent discipline. In many
ways, the rapidly accumulating findings in this field were relevant to our own
problem. For example, if one looked at a person in isolation or as simply an
element in a statistical aggregate, something was left out of the picture. It had
become obvious that the influence of mass media are not only paralleled by
the influence of people; in addition, influences from the mass media, are, so to
say, refracted by the personal environment of the ultimate consumer. Whether
one person influenced another did not depend only upon the relation between
the two, but also upon the manner in which they were imbedded into circles of
friends, relatives (p. 7) or co-workers. While we had a large collection of data
of relevance to this new approach to the problem, we certainly had not worked
with a basic theory of "group dynamics" in mind.
At the same time, as we started to examine the growing literature on the
role of small groups, we also made an inverse observation. Authors in this
area had paid little attention to the way in which their work was related to the
large body of knowledge concerning the mass media; nor had they questioned
how the results of experiments could be related to findings of large-scale field
surveys and to techniques which aim at tracing influences through direct
interviews with people affected in the normal course of their daily lives. It
therefore seemed that, as a natural and necessary complement to our study, we
should attempt a systematic integration of the two developments which had
grown rapidly and simultaneously, but which had not taken account of each
other: Small group research, on the one hand, and the study of mass media
and personal influence through broad-scale survey techniques, on the other.
278
As a result, one of us undertook the task of providing such an integration.
This new sort of overview, which took the better part of two years to ready for
publication, now forms the first part of the present volume. It begins with a
short historical review which makes it evident that the "discovery of the small
group" came about simultaneously in several areas of social research. The
pertinent findings are organized into two major categories: those which trace
influence within the group, and those which study factors impinging upon
groups from the outside.
As far as "communications within the group" are concerned two major
sets of findings current in small group research are of considerable relevance:
(a) Ostensibly private opinions arid attitudes are often generated and/or
reinforced in small intimate groups of family, friends, co-workers. Opinions
are more stable if they are shared by a group, and, under pressure of a
"campaign," people are more likely to change opinions jointly than
individually.
(b) Families, friendships, work-groups and the like are interpersonal
communications networks through which influences flow in patterned ways.
The leader is a strategic element in the (p. 8) formation of group opinions: he
is more aware of what the several members think; he mediates between them;
and he represents something like the "typical" group-mind.
Then we consider what small group research has contributed to an
understanding of "communication to the group"—that is, to the problem of
how groups keep in touch with their environments, and how influences
stemming from outside make their way into the group. It is especially in
connection with this second line of inquiry that the intertwining of personal
influence and the mass media becomes evident. Here, however, small group
research can contribute only a little, since so much of this work has been
carried out in laboratories where the natural environment is intentionally
eliminated. But if small group research cannot serve so well at this point, we
are reminded that other fields of social research can. In underdeveloped areas,
for example, face-to-face contacts probably play a more important role than
they do in Western society. As modern mass media gradually make their way
into Middle and Far Eastern countries, our main topic can be studied under
very promising research conditions. As a matter of fact, we soon realized that
there is a great deal of material which deserves scrutiny from our special point
of view. There is rapidly accumulating a fund of anthropological data in
which the interplay between mass media and personal contact has come to the
Personal influence
279
attention of the field worker. Even in our own society there are situations
which deserve re-analysis from this point of view: for instance, the role of the
agricultural agent and of fellow farmers who interpret for farmers materials
which they can obtain over the radio and through government pamphlets.
These are the main considerations which lay behind the organization of
our book in its present form. Originally, a third section was contemplated; it
should at least be mentioned so that the reader can see the problem of personal
influence in its total context. The way in which people influence each other is
not only affected by the primary groups within which they live; it is codetermined by the broad institutional setting of the American scene. Some
influence is exercised by the concentrated efforts of pressure groups. In recent
years these efforts have been extended in several dirctions: It is not only the
(p. 9) legislator, but also public opinion at large, which is being influenced;
and the target is not only legislation, but also the choices and general attitudes
of the ultimate consumers. Whole new professions, such as advertising and
public relations, have grown up in this connection. But purposive activities of
this kind are not the only ones which are relevant for our topic. The beauty
parlor, the disc jockey, the department store, while intended as means of
selling commodities become, derivatively, agencies which affect the styles of
life and ways of thinking of those whom they influence. Some social theorists
like David Riesman are inclined to feel that the whole intellectual climate in
modern industrial society is permeated by the "advertising spirit." In the
course of our field work, we collected a considerable number of interviews
and observations pertaining to the more institutionalized sources of personal
influence: beauty parlor operators, columnists who give advice in Decatur
newspapers, lawyers, and others who are at the service of local businessmen
and political figures. It turned out, however, that this material was too sketchy
to permit a coherent presentation; it therefore is not included in our report.
One more word is needed regarding the decision we made as to which of
our own empirical data to include in the present publication. From the
questionnaire reproduced in the appendix the reader will gather how many
topics were included in the original plan of the study. He will notice, for
instance, that the respondents were, on many topics, interviewed twice. The
original plan was to analyze the changes in their answers, a procedure which
is now generally known as the panel technique. In recent years, however, so
much more extensive panel data have become available that it did not seem
worthwhile to publish one of the earlier efforts. It will be seen that we asked
280
our respondents a large number of questions regarding details of their reading
and listening habits. Their answers are likely to be pretty much out of date by
now.
Inversely, however, we have included data even when they (p. 10) were
not very impressive statistically in cases where they could exemplify a more
important research idea. Thus, for instance, we have information on
conversations by two partners, the one who gave advice and the one who got
it. For a variety of reasons, discussed at several points in the report, the
number of cases is small. But this type of information was not only new at the
time it was collected; no other study to our knowledge, has provided it since.
It therefore seemed desirable to bring it to the attention of our colleagues in
the hope that other students would subsequently find the report and try it out
on a large scale. We have attached a rather lengthy technical appendix where
the short-comings as well as the promises of some of our efforts are candidly
discussed.
The place of this volume in a series on communications research can thus
be summarized as follows. We are presenting the results of an empirical study
which was intended to extend the scope of traditional communications
research by taking into account some specific notions about the role of people.
Behind the design of this study was the idea that persons, and especially
opinion leaders, could be looked upon as another medium of mass
communication, similar to magazines, newspapers and radio. We could study
their "coverage," their effect, and, in a way, their content.8 The Decatur study
did (p.11) indeed provide supporting data for such an approach. But it turned
out to be too narrow. The individual person, whether as a generator or as an
object of influence, must be studied in the setting of the primary group within
which he lives. Studies in the newly developed tradition of small group
research turned out to be amenable to re-organization and re-interpretation
along the lines of this broader problem. The results of our secondary analysis
of such material is also presented in this volume. There remains the
corresponding task of relating both parts of the book to the work of students
who have concentrated on broad social analyses. This, for the moment, must
be left to a future endeavor.
Sayı 24 Kış-Bahar 2007, s. 281-293
Forum
The end of ideology
Daniel Bell 1
İdealist felsefenin evrimci entelektüellerine göre (örneğin Max Weber)
endüstriyel kapitalizmle birlikte kültür ve gelenekler ve geleneksel değerler
dönüşüme, değişime uğramaya başladı. Kapitalizm, bürokratik devletin
yükselmesiyle birlikte, artan bir şekilde toplum ve insan etkinliklerini
rasyonelleştirdi ve gelenekleri, görenekleri, dini inanış ve pratikleri değil
tekniksel etkenlikte insan davranışını kendine ölçü olarak aldı. Sosyal
yaşamın ve siyasal gücün laikleşmesi "ideolojilerin" çıkması ve yayılmasının
koşullarını yarattı. Bu çerçevede, "ideolojiler" öncelikle harekete geçirme ve
meşrulaştırma fonksiyonlarına sahip laik inanç sistemleri olarak anlaşıldı. 18.
yüzyılın sonu ve on dokuzuncu yüzyılın başları bu anlamda "ideolojiler çağı"
olarak, işaretlendi: Fransız ve Amerika devrimleri, sosyalizm, komünizm,
liberalizm, tutuculuk, milliyetçilik gibi siyasal doktrinlerin veya "izmlerin"
yaygınlaşması gibi... Bu “izm”lerin yayılmasında artan gazete endüstrisinin ve
okuma yazmanın belli bir etkisi olmuştur. İletişim araçlarının etkisi bazen
büyük ölçüde abartılmış, bazen de "kaç kişi okuryazardı ki, kim okuyor veya
okuyabiliyordu” savıyla yapılan incelemelerle büyük ölçüde küçümsenmiştir.
Bazı bilim adamları, ABD’de İkinci Dünya Savaşından sonraki ekonomik
gelişmenin sağladığı refaha bakarak, endüstriyel toplumun son bulduğu ve
yerini hizmet sektörü ağırlıklı bolluk içindeki, ideolojilerin son bulduğu postendüstriyel toplumun aldığı tezini sunmuşlardır.
"İdeolojinin sonu" tezi yeni bir fikir değil: orijinal olarak bazı tanınmış
liberal ve tutucu aydınlar, örneğin hepsi de 1950'lerde yazılmış olan Raymond
Aron'un Entelektüellerin Afyonu, Daniel Bell'in İdeolojilerin Sonu, Seymour
M. Lipset'in sınıf mücadelesinin gerilediği ve "kızıl bayraksız" ve ideolojisiz
mücadeleye dönüştüğü savunulmuştur. Özgün şekliyle, bu iddiaya göre, ikinci
Dünya savaşından sonra radikal ve devrimci doktrinler gelişmiş endüstriyel
1
Http://www.english.upenn.edu/~afilreis/50s/bell-chap13.html
282
D. Bell
toplumlarda gerilemeye başladı, ikna-edici gücünü yitirdi. İdeolojiler sadece
varolan sosyal ve siyasal örgütlerden memnun olmayan entelektüeller
tarafından tutulmaktadır. örneğin, Gouldner'a göre, elektronik iletişim
araçlarının gelişmesi modern toplumlarda ideolojinin rolünün gerilemesini
işaretler. İdeoloji gittikçe toplumda yerini kaybetmekte ve bilinç artan bir
şekilde elektronik araçların ürünleri tarafından biçimlendirilmektedir. İdeoloji
artan bir şekilde sınırlı üniversite alanında entelektüeller tarafından
tutulmaktadır. "İdeolojik siyaset" ve Marxist ve komünist sosyal değişim
arama gelişmiş ülkelerde yerini pragmatizme bırakmaktadır. Bu aydınlar
ideolojilerin az gelişmiş ülkelerde devam edeceğini, bu durumun sadece
gelişmiş endüstri toplumlarında olduğunu savunmuşlardır.
İdeolojinin sonunu ilan edenler "ideoloji” dediklerinde herhangi bir laik
inanç sistemlerinde bahsetmiyorlardı. Bahsettikleri gerçekte Marxizmdi.
Dolayısıyla, ideolojinin sonu gerçekte Marxizmin sonu anlamınadır.
İdeolojiyi sadece siyasal bir doktrinle, siyasal inanç, tutum ve siyasal
sembolsel sistemle sınırlamakla dikkatimiz günlük yaşamın çeşitli durumları
içinde egemenliğin kurulması, tutulması ve sürdürülmesinden uzağa çekilir.
Bu şekilde ideoloji dar bir çerçeve içine sıkıştırılır.
Bell'in homojen ve bütünleşik postendüstriyel toplum görüşü 60'ların ve
yetmişlerin mücadeleleri, başkaldırıları, sosyal ve ekonomik krizlerle dolu
gerçeğinde çöküntüye uğradı. Fakat küreselleşmeyle ve homojenlikten çok
farklılıkların olduğu anlayışının güç kazanmasıyla birlikte, post endüstriyel
görüş homojenlik fikrini terk edip Huntington ve benzerlerinin elinde
"kırılmalar, çökmeler, kesintiler" fikrine dönüştü. 1980 ve 1990’lara
gelindiğinde, eski kalkınma ve değişim fikirleri bu görüşle yeni-kılıflara
büründürüldü; globallikle ideolojik ve sınıf mücadelesinin son bulduğu,
evrensellik içinde "karşılıklı bağımlılık” geldiği belirtildi. Aslında, küresel
ideolojinin "karşılıklı bağımlılığı” küresel pazarda sömürenlerle sömürülenler
arasındaki "karşılıklı bağımlılıktır.” Bu bağımlılıkta sömürenin sömürülene
bağımlılığı, yaşamsal önem ve değer taşır. Sömürülenin sömürene bağımlılığı
ise, yaşam koşulları elinden alınmış insanların bağımlılığıdır.
İdeolojinin sonunu ilan etmek için, akılcılığın, mantığın ve düşüncenin
sonunu ilan etmek gerek. Çünkü ideoloji (a) belli karakterler taşıyan düşünce
demektir, (b) belli karakterler taşıyan düşünce sistemi demektir, (c) düşüncebilim, yani düşünce ve düşüncenin materyal ve soyut doğası üzerinde
kuramsal açıklama, demektir. Dolayısıyla, “ideolojinin sonu” olamaz,
olabilmesi için düşünen insanın kendisi, dışı ve hiçbir ilişki hakkında
The end of ideology
283
düşünmemesi gerekir. Kendini “düşünüyorum o halde varım” diye tanımlayan
insanın ideolojisi olduğu gibi, ideolojim yok, “yiyor, içiyor, kullanıyor,
tüketiyorum, o halde varım” diyen insanın da ideolojisi vardır. “Hürriyet
gazetesinin ideolojisi yok” diyenler ya aptalca ve geri-zekalıca ya da D. Bell
gibi akıllıca bir küresel pazar ideolojisinin sözcülüğünü yapmaktadır.
Chapter 13: The mood of three generations
It is difficult for me to know if I am, or am not, of the "young generation."
I came to political awareness in the Depression and joined the Young People's
Socialist League in 1932, at the precocious age of thirteen. At the age of
fifteen I was writing resolutions on the "road to power." At C.C.N.Y., in the
late thirties, I was already a veteran of many factional wars. Since graduating,
in 1938, I have worked for twenty years, half my life, as a writer or teacher -a respectable period, yet whenever biographical details are printed, I am,
allmost inescapably, referred to as a young American sociologist, or a young
American writer. And so are others of my generation of the same age or
slightly older. To take some random examples: Harvey Swados, now thirtynine, is still called a promising "young" writer although he has published three
novels; Richard Hofstadter, who, at the age of forty- two, has published four
first-rate historical interpretations, is called a young American scholar; James
Wechsler, over forty, a young editor; Saul Bellow, over forty, a young
American novelist; Leslie Fiedler, aged forty-three, a young American critic;
Alfred Kazin, aged forty-four, a young American critic, etc., etc.
Two generations ago, a man of forty would not have been considered
young. The Founding Fathers of the American Republic were largely in their
thirties when the country was formed; so, too, were the leaders of the Russian
Revolution. But this is an older man's world, and in the lengthening of the
"shadow line" a damper is put on the younger generations.
But, beyond the general change in the tone of the culture, there is a more
specific reason why the college generation of "the thirties" has been, until
now, at bay. This is because those who dominated "the thirties" were young
themselves when they became established, and, until recently, have held
major sway in the culture. Partisan Review, for example, is twenty-three years
old, yet its editors, William Phillips and Philip Rahv, are not "old" men (say,
fifty, give or take a year). Our intellectual nesters--Lionel Trilling, Sidney
Hook, Edmund Wilson, Reinhold Niebuhr, John Dos Passos, Newton Arvin,
284
D. Bell
F.W. Dupee, James T. Farrell, Richard Wright, Max Lerner, Elliott Cohen-were in their late twenties and early thirties when they made their mark as a
new generation. The reason why there has been no revolt against them, as
they, in asserting a radical politics, had ousted their elders, is that they led
their own "counter-revolt." They had both iliad and odyssey, were iconistic
and iconoclastic. They were intense, oratory, naive, simplistic, and passionate,
but, after the Moscow Trials and the Soviet-Nazi pact, disenchanted and
reflective; and from them and their experiences we have inherited the key
terms which dominate discourse today: irony, paradox, ambiguity, and
complexity. Curiously, though they--and we--are sadder and perhaps wiser
than the first political generations of the century, we are not better or greater.
There are few figures today, or of the last twenty years, and few books, that
can match the stature and work of Dewey, Beard, Holmes, Veblen, Brandeis.
But to read these men today is to be struck by their essential optimism (even
Veblen: read his Engineers and the Price System, and its technocratic vision
of the future), which was based upon an ultimate faith in the rationality or
common sense of men. Ours, a "twice-born" generation, finds its wisdom in
pessimism, evil, tragedy, and despair. So we are both old and young "before
our time."
The remarkable fact about the recent post-college generation, as one of its
spokesmen, Norman Podhoretz, has pointed out, is its sober, matter-of-fact,
"mature" acceptance of the complexities of politics and existence; but also, as
he concludes, an underlying restlessness, a feeling of being cheated out of
adventure, and a search for passion. There is a hankering for the misspent life
that was never misspent. (But, I suspect, there has been, along with the strong
emphasis on estheticism, homosexuality, and the like, a greater sub-rosa
exploration of the decadent than Mr. Podhoretz admits.) And, among the more
serious-minded, a longing for "a cause to believe in," although the selfconscious awareness of the desire for "a cause" itself is self-defeating.
Yet no generation can be denied an experience, even a negative one.
Previously sane periods have seen such efflorescences as the "Yellow Book
estheticism" of England in the nineties, or the mysticism and debauchery of
Russian intellectuals (cf. Artzybesheff's Sanine) in the 1910's. In England
today, in Kingsley Amis's Lucky Jim or John Osborne's Look Back in Anger,
we have the flowering of what Christopher Sykes has called "redbrickism,
provincialism, and all this belly-aching"--meaning a revolt against the cultural
inbreeding of Oxford and Cambridge, and the grayness of the Welfare State.
The end of ideology
285
What will happen in the United States is difficult to foresee, for all
expressions of revolt, whether it be Zen, or abstract expressionism, or
Jungianism, or progressive jazz, quickly become modish and fiat. In the
Christian trials of conversion (i.e., a genuine experience that transformed
one's life) one had to be lost to be saved. Today, experiences are transposed
from the moral to the psychological level, and to become "ecstatic" (literally,
"ex-stasis," or outside one's self) one has to "let go" completely. But
consciousness of self has become so inbred that even an impulse to "let go"
becomes self-conscious; and so there is, almost, an infinite regress.
But the problem for the generation is less, as Mr. Podhoretz says, the "fear
of experience" than an inability to define an "enemy." One can have causes
and passions only when one knows against whom to fight. The writers of the
twenties -- Dadaist, Menckenian, and nihilist--scorned bourgeois mores. The
radicals of the thirties fought "capitalism," and later, fascism, and for some,
Stalinism. Today, intellectually, emotionally, who is the enemy that one can
fight? The paradox is that the generation wants to live a "heroic" life but finds
the image truly "quixotic." This is, as for Cervantes' Don, the end of an age.
For the younger generation, as for all intellectuals, there is this impasse. It is
part of the time which has seen the end of ideology.
The ideologist--Communist, existentialist, religionist-- wants to live at
some extreme, and criticizes the ordinary man for failing to live at the level of
grandeur. One can try to do so if there is the genuine possibility that the next
moment could be actually, a "transforming moment" when salvation or
revolution or genuine passion could be achieved. But such chiliastic moments
are illusions. And what is left is the unheroic, day-to-day routine of living.
Max Weber, more than forty years ago, in a poignant essay entitled
"Politics as a Vocation," posed the problem as one of accepting the "ethics of
responsibility" or the "ethics of ultimate ends." For the latter--the "true
believer" all sacrifices, all means, are acceptable for the achievement of one's
belief. But for those who take on responsibility, who forgo the sin of pride, of
assuming they know how life should be ordered or how the blueprint of the
new society should read, one's role can be only to reject all absolutes and
accept pragmatic compromise.
The loss of innocence in the thirties
For A Small Group, the thirties have a special meaning. These are the
individuals who went through the radical movement and who bear, as on
286
D. Bell
invisible frontlets, the stamp of those years on their foreheads. The number is
small. Of the four million college and high-school youths, less than twenty
thousand, or one-half of one per cent, took part in radical activity. But, like
the drop of dye that suffuses the cloth, this number gave the decade its
coloration.
A radical is a prodigal son. For him, the world is a strange place whose
contours have to be explored according to one's destiny. He may eventually
return to the house of his elders, but the return is by choice, and not, as of
those who stayed behind, of unblinking filial obedience. A resilient society,
like a wise parent, understands this ritual, and, in meeting the challenge to
tradition, grows.
But in the thirties, the fissures were too deep. Seemingly, there was no
home to return to. One could only march forward. Everybody seemed to be
tramping, tramping, tramping. Marching, Marching was the title of a prizewinning proletarian novel. There were parades, picketing, protests, farm
holidays, and even a general strike in San Francisco. There was also a new
man, the Communist. Not just the radical--always alien, always testing, yet
open in his aims -- but a hidden soldier in a war against society.
In a few short years, the excitement evaporated. The labor movement
grew fat and bureaucratized. The political intellectuals became absorbed into
the New Deal. The papier-mache proletarian novelists went on to become
Hollywood hacks. And yet it is only by understanding the fate of the prodigal
sons and the Communists that one can understand the loss of innocence that is
America's distinctive experience of the thirties.
Murray Kempton, in his book Part of Our Time, has looked at the small
band who dreamed, and who--because of having a dream "possessed no more
of doubting"--sought to impress that dream into action. But in action, one
defies one's character. In some, the iron became brittle, in some it became
hard; others cast the iron away, and still others were crushed. In the end,
almost all had lost the dream and the world was only doubt.
The story opens, naturally enough, with Alger Hiss and Whittaker
Chambers. Kempton retells the familiar story, but with a special nuance. What
united the strange pair was their symbiotic relation to Baltimore, a mildewed
city which was Kempton's home and whose musty character he captures so
well. Hiss, from a shabby, genteel Baltimore family, fled its faded elegance to
meet Chambers, the tortured man from the underground, who settled
gratefully into its Victorian dust. Each found, in the secret craving of the
The end of ideology
287
other, the lives they were rejecting, until, locked in defeat, they both sank
beneath the waters.
The story spreads out and touches on the writers attracted by the myth of
the revolutionary collective, the "rebel girls," the militant labor leaders, the
youth movement, and others who were riding the crest of history's waves. it is
not a formal history of the left, but a series of novellas. What gives it its
special cast and enormous appeal is the elegiac mood, the touch of adolescent
ache in the writing.
A descendant of an old Southern family, James Murray Mason Ambler
Kempton carries many bloodlines in his full name. In the thirties, he was,
briefly, a college Communist, went to sea, became a Socialist, and, fleeing the
deracinated talk of New York intellectuals, enlisted and found a community,
for a while, in the fighting platoons of New Guinea. Like all utopian
moments, this communion had vitality only in memory, rather than enduring
reality, and Kempton returned to New York, where, for the past six years, as a
widely read columnist of the New York Post, he has been another Brunn the
iconoclast.
There are no villains in the book--none so wholly black that some degree
of pity does not remain--only the pathos of those who, by living a lie, became
consumed by it: John Howard Lawson, whose nervous Processional promised
a new style in the American theater, but who, as a Hollywood commissar,
played at revolution by smuggling lines of "progressive dialogue" into banal
movies; Lee Pressman, the taut, brilliant labor lawyer, who chose Henry
Wallace and the Progressives over Phil Murray and the C.I.O., and found, too
late, that he had made the wrong choice; Ann Moos Remington, the prototype
of the "rebel girl," who would only marry ardent William Remington if he
would join the Young Communist League, but later, as his ex-wife, testified
against him in a perjury trial.
There are heroes, for, unlike many disenchanted, Kempton has some--that
radical breed, who, though patronized by the later "realists' who equated
revolution with tough-mindedness, retained their kindness and idealism:
James T. Farrell, an unpolished novelist, perhaps, but one whose bullheaded
grasp of truth sent him rampaging against the Communist writer fronts;
Gardener Jackson, who organized the Sacco-Vanzetti defense but ran afoul of
the Communist amoralists; Mary Heaton Vorse, who wrote of labor not as an
abstract collective but as individuals; Edmund Wilson, whose canon of
criticism kept him on an inviolate path of honesty.
288
D. Bell
There are many others: the incredible J.B. Matthews, a political Reverend
Davidson, who, having slept with the red Sadie Thompsons, got lascivious
contrition in exposing them; John Dos Passos, who found the Communist
manipulations too frightening for his anarchist impulses and turned
Republican; Joe Curran, who in going from park bench to labor leader became
trapped by the dilemmas of responsibility and was forced to sweep aside his
old rebel cohorts; the Reuther boys, uncomplicated by bohemian trappings,
who soberly have sought to install a sense of social discipline in America.
And many others--the middle-class Vassar girls, the boy who died in Spain,
the Negroes who rebuffed the Communists and obtained a new dignity. Like
Malcolm Cowley's Exile's Return or Vincent Sheean's Personal History,
Kempton's book is the story of a generation, and if it sometimes lacks the
personal element of those accounts of the twenties, it has a sweep and power
fired by the ache for the lost Arcadia.
In the end, the generation failed. Not because the idealistic impulses
became exhausted; this is the inevitable trajectory, perhaps, of any radical
generation. Not because events had belied the predictions, this is a healthier
America. But because this may well have been the last radical generation for a
time--the last because it was the first that tasted power and became corrupt.
(Yet it is not only that power corrupts, for, as Alex Comfort once said, corrupt
men seek power.) But the seed of the corruption was the hubris of the
"possessed." Generous of impulse, it sought the end of injustice, but in the
single vision the dogmatism grew hard and the moral sense cynical, so that,
when reality proved the vision false, all that was left was the hardness, or the
despair.
Politics in the forties
Dwight MacDonald made his political debut in 1937 by writing a fivepage letter to the New Republic protesting Malcolm Cowley's pusillanimous
review of the official transcripts of the Moscow trials; after considerable
haggling, the New Republic printed one-third of the letter. Earlier, he had
formed an exclusive club at Phillips Exeter Academy under the revolutionary
motto of Pour Epater les Bourgeois. …
In 1944, Macdonald rounded his monthly, later quarterly, periodical,
Politics, an extraordinary achievement in personal journalism. In 1949,
exhausted by these efforts, Macdonald surrendered Politics and politics, and
turned to the more genteel pastures of the New Yorker.
The end of ideology
289
Macdonald is a journalist-burn-intellectual, not a social scientist or a
philosopher. The intellectual takes as a starting point his self and relates the
world to his own sensibilities; the scientist accepts an existing field of
knowledge and seeks to map out the unexplored terrain. The impulse of the
journalist is to be novel, yet to relate his curiosities to the urgencies of the
moment; the philosopher seeks what he conceives to be true, regardless of the
moment. The changing nature of experience, thus, always seduces the
intellectual. That is why Macdonald, temperamentally, is not really interested
in ideas but in moral posture, and his is a constant search for inconstant
verities.
These impulses, plus a remarkable devotion to his craft, did lead him for a
moment to a unique place in American intellectual history. For when we come
to look more closely at the forties, as our curiosities are now turned to the
earlier decades, we may see that Politics was the only magazine that was
aware of and insistently kept calling attention to, changes that were taking
place in moral temper, the depths of which we still incompletely realize.
The singular theme of Politics was the event of depersonalization: the
denigration of the individual through the impersonality of killing; the role of
terror and extreme situations; how things happen to people and people became
"things," the turning of society into a mechanism. The theme of
depersonalization has now been made abstract and objectified, almost a
literary commodity, by existentialism, Tillich's theology, and the popular
sociology of the mass society. But in Politics it was there, palpable, in
concrete detail, and illustrated in the ways in which individuals lost their
humanness.
The best essays in the book, unfortunately only a fifth of the total, are
those written during the war, when Macdonald, with his remarkable eye for
significant detail, illuminated the psychology of killing, the pathetic attempts
to expiate guilt, the mock bravado of war. Perhaps the most extraordinary
article that Politics ever published was the abridgement of Bruno Bettelheim's
account, from the Journal of Abnormal and Social Psychology, of "Behavior
in Extreme Situations." The sense of fear that it evoked arose not from the
descriptions of sadism in the concentration camps, but from the horrifying
awareness that a victim, out of the deep, infantile, regressive aspects in one's
own nature, would willingly take on the hideous mask, stance, and code of the
brutes. Whatever we have heard subsequently about confessions,
290
D. Bell
brainwashing, and the like, hardly matched the awesome revelation of those
first disclosures.
Macdonald was more sensitive to these concerns because, as a pacifist, he
was more alive to and horrified by these changes than those who justified the
war; he was also influenced by Nicola Chiaramonte and other refugees who
had had first-hand contact with these sickening events.
Yet, more fundamentally, this awareness derived from a singular
innocence about politics. One of the accusations that Ortega y Gasset brought
against liberalism, as Mrs. Judith Shklar reminds us in her interesting book
After Utopia, is that it forgot the violence inherent in politics. Ortega's
indictment derived from the liberaI's inability to understand the "fierce nature
of the State," which, owing to the Hobbesian need to maintain order, must
rule by threat against all. (And it followed for Ortega that all political activity
was degrading, especially for the intellectual, whose vocation--the desire for
truth--brought him into opposition to the politician, with his need for
expediency, compromise, and myths.) Macdonald's fall from innocence came
in the horrifying realization that violence--and the drive for domination--was a
craving in man, and, following Hannah Arendt, that modern society had
become a bureaucratized apparatus for periodically, and necessarily, evoking
and suppressing such violence. And since the indictment of innocence could
be leveled against radicalism as well, politics--and Politics--had to come to an
end.
There remains the difficult question--far beyond the scope of this essay-of
how true such a theory is. These political images are conceptions that derive
from "heroic" and ultimately romantic images of life and man's place in it. To
see politics on the more mundane, and civil, level of reconciling diverse
interests may be naive. But this has been the British experience and,
McCarthy apart, that of America, too. We do not live "at extremes" (and when
we do, as in popular culture, this represents vicarious violence, not real
experience, and is perhaps a useful displacement). That is why, perhaps, we
have avoided some of the extreme ideological conflicts that wrecked Europe.
Apart from the apathy of the fat fifties, one reason, perhaps, why Politics
could not last is that it drew from alien experiences. Is the fabric of American
life strong enough to resist such rents as occurred in Europe? Did the war
really leave us unmarked? It is the merit of Dwight Macdonald's Memoirs that
he forces us once again to confront such desperate questions.
The end of ideology
291
Dissent in the fifties
Dissent is one of the few cultural periodicals in the United States avowing
socialist politics and radical in its criticism of contemporary culture. It is, like
Universities and Left Review in England and Arguments in France, at odds
with the doctrinaire interpretation of orthodox Marxism, and at one with the
search for a new socialist humanism. But in important respects the differences
are greater than the similarities. Universities and Left Review arose out of the
ferment in the Communist world following the Khrushchev admissions that
the Stalin regime had criminally murdered thousands of innocent
Communists. Arguments' came into being after the 1956 events in Poland and
Hungary, and, in its intense philosophical absorption, reflects the revisionist
discussions that have taken place in Eastern Europe. Dissent, five years older
than the other two, was rounded largely by individuals who had left the
Trotskyite movement a few years before (the "class of 1950"), and who were
long schooled in the doctrinal debates of Marxist exegetics.
The difference in origin accounts for the differences in tone and content.
The first two are products of the fifties, cut off from the past by the war and
the tales of their tired elders; the latter is an echo of the thirties, repeating, in
mournful anger, the concerns and debates of the past. Universities and Left
Review and Arguments represent a new generation with all the earnestness
and questing freshness of the young; Dissent is a magazine of the epigone, the
after-born, jejune, and weary. Universities and Left Review and Arguments
are intense, frenetic, naive, bursting out with a new sense of autodidact
wonder about theoretical issues that had been wrangled over by the Left
twenty years before; Dissent is querulous, scornful, magisterial, sectarian, yet
infinitely more sophisticated.
These differences in style caricature, as extreme statements are wont to
do, the gulf between European and American radicalism. It is not only that
America has become an affluent society, offering place (in the universities
and in the publishing houses) and prestige (if not in the society as a whole,
certainly in the universities and the publishing houses) to the onetime
radicals--and it is interesting to note that the two chief editors of Dissent,
Irving Howe and Lewis Coser, are university professors--but American
radicalism had, intellectually, long ago disposed of the very questions that
rack the serious European Left today. It is that fact--as well as the one that
American society, through the modifications introduced by Roosevelt and
292
D. Bell
Truman, belied Marxist predictions of "fascism and collapse"--which explains
much of the difference in intellectual atmosphere between the two continents.
This is a seeming paradox. Europe, in legend, has always been the home
of subtle philosophical discussion; America was the land of grubby
pragmatism. Questions laid to rest in Europe found their reincarnation (an old
quip had it) twenty years later in the United States. Whatever the truth of the
remark once, the reverse is true today. Take any of the questions that in the
last five years have preoccupied Sartre and Camus in France, Wolfgang
Harich in East Germany, Kolakowski in Poland--the questions of ends and
means, of class truth, the meaningfulness of dialectic materialism as a
scientific construct, the definition of a workers' State, party democracy, the
nature of bureaucracy, the relationship of literature to propaganda, the mixed
economy--and you will find that these were thrashed out more than twenty
years ago by Sidney Hook, Ernest Nagel, Lewis Corey, Edmund Wilson,
Philip Rahv, John Dewey, and dozens of others in the pages of Partisan
Review, the New International, and the New Leader. It is not that these men
had greater theoretical acumen than Marxists in Europe, many of whom,
individually (most notably Ignazio Silone, in Bread and Wine), had explored
these same problems. But while in Europe only a small number of
intellectuals left the Communist orbit before the war, in the United States
almost the entire group of serious intellectuals who had been attracted to
Marxism had broken with the Communist party by 1940. Thus, as an
intellectual problem, Bolshevism disappeared from the American scene
almost twenty years ago.
The sociological reasons for these differences in behavior are varied.
Being 3,000 miles from Europe, the American radicals were not caught up in
the immediate political struggles of fascism--and the possibility of having to
become refugees-- so there was less reason to suppress the political doubts
which had been fired by the Moscow Trials and the Nazi-Soviet Pact. In the
United States, moreover, the Communist party never had a large following in
the labor movement, so there was no emotional force the party could use to
hold the intellectuals. …
As a result of such flee-spiritedness, the basic political drift of the former
Left intelligentsia in the United States in the forties and fifties has been antiideological--that is to say, skeptical of the rationalistic claim that socialism,
by eliminating the economic basis of exploitation, would solve all social
questions; and to a great extent this anti-rationalism is the source of the
The end of ideology
293
intellectual vogue of Freudianism and neo-orthodox theology (i.e., Reinhold
Niebuhr and Paul Tillich), with their anti-rational stoicism. Moreover, the
American intellectuals found new virtues in the United States because of its
pluralism, the acceptance of the Welfare State, the spread of education, and
the expanding opportunities for intellectual employment. And, in the growing
Cold War, they accepted the fact that Soviet Russia was the principal threat to
freedom in the world today. These political attitudes were reflected largely in
the pages of Partisan Review, Commentary, and the New Leader, the three
magazines, and the writers grouped around them, that originally made up the
core of the American Committee for Cultural Freedom. On the academic
level, these re-evaluations called into question the populist basis of American
radicalism and argued that the political conflicts of the fifties, such as
McCarthyism, were more fruitfully explained by sociological concepts such
as "status anxiety" than by the more conventional notions of class or interest
group conflicts. The changes in intellectual temper can be seen in Lionel
Trilling's The Liberal Imagination, Richard Hofstadter's The Age of Reform,
Edward Shils' The Torment of Secrecy, and the various essays on
"McCarthyism" in The New American Right, edited by this writer.
It was in this context of the breakup of the old Left, and in reaction to
these re-evaluations, that Dissent arose. Its targets were those who were
calling the old radical cliches into question, and the internal debate was
carried on, as it has usually been in the United States, in that large, exotic
cauldron that is the New York intellectual world. While Dissent talked of the
conformism of American society, and the need for "new ideas," there was
little path-breaking thought on radicalism. "What Shall We Do?" asks one of
the editors, Lewis Coser, in a programmatic essay. "Above all, it would seem
to me," says editor Coser, the radical "must be concerned with maintaining,
encouraging, fostering the growth of the species 'radical.' If it becomes
extinct, our culture will inevitably ossify from want of challenge." But
challenge to what? Radical about what? Dissent attacked Partisan Review and
Commentary for not being radical. But, other than attacking these magazines,
there was little in Dissent itself that was new; it never exemplified what it
meant by radicalism; and it has not been able, especially in politics, to
propose anything.

Sayı 24 Kış-Bahar 2007 - İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi

Transkript

Benzer belgeler

Innis ve McLuhan

Kapitalizmde kuram

CAPTAINS Projesi

Meltem Yalınay Çırak

Via Magazine

Karahanlıların Hükümdar Sülalesi Üzerine

PDF formatinda indirmek icin tiklayin

İ Ç İ NDEK İ LER - İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi

To~uz-Oguz ve On

Program - Kerim Vakfı

Dünyaya Sığınamayan Mülteciler

ahmed emin - Doğu Edebiyatı

Erkin Ekrem: Sarı Uygurların Kökeni

A Journal of Oriental Studies Sayı/Issue: 4, 2009/2

Eski Uygur Türkçesinde “Ölüm” Kavramı ile İlgili İfadeler