Orta Asya Kültür Merkezleri Göç Sonuçları

öğrenmemize neden olmaktadır. Orta Asya’da Türk
ĠSLAM ÖNCESĠ ORTA ASYA TÜRK TARĠHĠ
adıyla kurulan ilk Türk devleti ise Göktürklerdir.
Türkler çeşitli nedenlerden ötürü zaman içinde Orta
A.TÜRKLER’ĠN TARĠH SAHNESĠNE ÇIKIġI
Türklerin anayurdu Orta Asya’dır. Orta Asya’nın
Asya’dan başka bölgelere göç etmişlerdir.
sınırları doğuda Kingan dağları, batıda Hazar denizi,
güneyde Hindikuş ve Karanlık dağları ile kuzeyde
UYARI: Türklerin atlı bir kavim olmaları bir yerden
Sibirya ile çevrili geniş bozkırlardan oluşan bir bölgedir.
bir yere daha rahat ve kolay bir Ģekilde göç
etmelerine neden olmuĢtur.
Göçlerin Nedenleri;
ORTA ASYA
1- İklim değişiklikleri
Doğuda
Kingan Dağları
Batıda
Hazar Denizi
Sibirya
Kuzeyinde
2- Otlakların azalması
3- Nüfus artışı
4- Hayvan hastalıkları
Güneyde
Hindikuş ve Karanlık Dağları ile çevrili bölgedir.
5- Türk boyları arasındaki mücadeleler
6- Dış baskılar
7- Çin baskısı ve bağımsız yaşama duygusu
Türkler bu bölgede hayvancılıkla uğraşıp göçebe bir
yaşam sürmüşlerdir. Türklerin hayvancılıkla uğraşması
yaşam şekillerini etkilemiş, özellikle hayvanlarına otlak
bulmak için göçebeciliği benimsemişlerdir.
UYARI: Türklerin çeĢitli nedenlerle Orta Asya’dan
ayrılarak
değiĢik
tarihinin
bir
bölgelere
bütün
göç
olarak
etmesi,
bir
Türk
coğrafyada
incelenmesini zorlaĢtırmaktadır.
Türk adı; Türeyen, çoğalan anlamına gelmekle beraber
bazı
kaynaklarda
güçlü,
kuvvetli
anlamına
Sibirya
da
gelmektedir. Türk adının anlamıyla ilgili bilim adamları
birçok araştırmalar yapmıştır. Bu araştırmalara dayalı
olarak bazıları şöyledir;
Mançurya
Avrupa
Anadolu
 Kaşgarlı Mahmut’un “Divan-ı Lügat’it Türk” adlı
eserinde “olgunluk çağı” anlamına geldiğini,
ORTA
ASYA
Mısır
Çin
Hint
 A. Wambery, “türemek” fiilinden geldiğini,
 Ziya Gökalp “türeli (töreli) kanun nizam sahibi”
anlamına geldiğini söyler.
Göç Sonuçları
Orta Asya Kültür Merkezleri
Afanesyova Kültürü: Orta Asya uygarlığının temelini
1- Nüfus olarak az gittikleri bölgelerde eridiler, çok
gittikleri bölgelerde büyük Türk Devletleri
kurdular.
2- Farklı bölgelerde farklı Türk Devletleri kurdular.
oluşturur.
3- Kavimler göçüne sebep oldular.
Keltüminar Kültürü: Aral gölü çevresinde
4- Türkler fethici karakter kazandılar.
Andronova Kültürü: Bugünkü Türklerin ataları olarak
5- Kültürel alanda etkilendiler ve etkilediler.
Anav Kültürü: Bilinen en eski Orta Asya Kültür
merkezidir.
kabul edilir.
Karasuk Kültürü: Dört tekerlekli arabalar bulunmuştur.
B) ORTA ASYA TÜRK TARĠHĠNDE KÜLTÜR VE
Tağar Kültürü: En geç kültürdür. Metal silahlar
MEDENĠYET
bulunmuştur.
1) DEVLET YÖNETĠMĠ
Türkler göçebe hayatı benimsediğinden yazıyı diğer
Türk devletlerinin başında
uygarlıklara nazaran geç kullanmışlardır. Bu durum
ġanyü, Tan - hu, Ġlteber ve idikut gibi isimlerle anılan
Türk
kişi bulunurdu.
tarihiyle
ilgili
bilgileri
Çin
kaynaklarından
Han, Hakan, Kağan,
Tigin:
Türk Hükümdarlarının BaĢlıca Görevleri:

Halkını düşmanlardan korumak, huzur ve
refahı sağlamak
Halkına eşit davranmak adaletli olmak
Orduyu komuta etmek
Açları doyurmak, çıplakları giydirmek



Hükümdarlık Sembolleri:





Türk
Otağı (hükümdar çadırı)
Örgün (taht)
Tuğ (sancak)
Davul (Növbet)
Yay
devlet
yapısının
Hakanın oğlu
ġad:
Doğuda görev yapan, Hakanın
büyük oğlu
Yabgu:
Batıda görev alan genellikle
Hakanın kardeşi
Aygucı:
Vezir (Başbakan)
Buyruk:
Bakan
Tamgacı (Bitikçi): Dış işleri
sorumlu
temelinde
kut
ve
Tarkan:
Askeri yönetici
Apa:
Sivil yönetici
Tudun (Vali):
Vergi toplayan
Ağılı:
Hazine görevlisi
SubaĢı:
Ordu komutanı
yazışmadan
inancı
bulunmaktadır.
KUT: Tanrının kiĢiye devleti ve milleti yönetme
yetkisini vermesine denir.
Kut babadan oğla geçer yani kana bağlıdır. Kut’a sahip
olan herkes devleti ve milleti yönetme hakkına da sahip
olur. Bu durum bütün bir sülalenin erkek çocuklarını
kapsamaktadır.
Veraset:
UYARI: Kuta sahip olan herkesin devleti yönetme
Türklerde belirlenmiş bir veraset sistemi yoktur.
hakkına sahip olması Türk devletlerinde taht
Kut inancı gereği devlet hükümdar ve ailesinin ortak
kavgalarının yaĢanmasına, devletin kısa süre içinde
malı sayılmıştır.
ikiye parçalanmasına ve kısa zamanda yıkılmasına
neden olmuĢtur. Merkezi otorite bu sebepten
zayıftır.
TÖRE: Ġslam öncesi orta Asya Türklerinde toplum
içinde uygulanan sözlü hukuk kurallarına denir.
Türk hükümdarlarının eşlerine Hatun (Katun) denilirdi.
Türk devletlerinde ikili ve üçlü devlet yönetim şekli
Hatun Kurultay toplantılarına ve elçi kabullerinde
görülmektedir. İkili devlet yönetim şeklinde devlet iki
bulunurdu.
boylar
idare merkezine ayrılır. Doğu topraklarını hükümdar,
federasyonu özelliği taşımaktadır. Güçlü olan boy diğer
batı topraklarını ise hükümdarın kardeşi veya kuta
boyları hâkimiyetine alarak devleti kurar, diğer boy
sahip bir kişi idare ederdi. Üçlü idare şeklinde ise; doğu
beyleri ise devlet yönetiminde hükümdara yardımcı
ve batı topraklarını şehzadeler idare ederken, ortada
olurdu.
hükümdar görev yapardı. Ancak hem ikili hem de üçlü
Devlet içinde hükümdardan sonra en yetkili kurum
yönetim şeklinde şehzadeler iç işlerde serbest dış
Kurultay, KengeĢ veya Toy adı verilen meclistir.
işlerde merkeze bağlı hareket ederlerdi.
Kurultay boy beylerinden oluşmakla beraber, danışma
NOT: Ġkili veya üçlü devlet yönetim Ģeklini ilk defa
meclisi
Türk
devletleri
özelliğine
sahiptir.
siyasi
olarak
Hükümdarın
yetkilerini
kısıtlayamazdı.
UYARI:
Türk
uygulayan Asya Hun Devleti hükümdarı Mete’dir.
Bu sistemin uygulanmasındaki temel neden devlet
hükümdarlarının
yetkisi
sınırsız
yönetimini kolaylaĢtırmaktır.
değildir. Hükümdarda dâhil herkes Türk töresine
uymak zorundadır.
2) ORDU VE ASKERĠ TEġKĠLAT
 Meclis sadece hükümdar seçimi, savaş ve barış gibi
önemli kararları vermek için toplanırdı.
Türklerde ordu millet anlayışı hâkimdir. Yani eli kılıç
tutan
her
erkek
asker
sayılırdı.
Erkekler
 Kurultay üyelerine Toygun denirdi.
kadınlarda savaşçı bir yapıya sahiptirler.
 Kurultay üyeleri şunlardır:
UYARI:
Türklerin
savaĢçı
bir
yapıya
kadar
sahip
Hakan (Hükümdar), Aygucı (Vezir), Hatun (Hakanın
olmasının temel sebebi; göçebe olduklarından açık
eşi),
arazide
Hanedan
üyeleri,
Boy
beyleri
ve
Ordu
komutanları
 Ülke yönetiminde bulunan diğer görevliler şunlardır:
ve
saldırıya
maruz
bir
Ģekilde
yaĢamalarında yatar. Erkekler kadar kadınlarda
savaĢçı bir Ģekilde yetiĢirlerdi.
yaparlardı. Türkler kurgan adı verdikleri mezarların
başına, hayatta iken öldürdüğü düşman adedince
balbal adı verilen taşlar dikerlerdi.
NOT: Türkler balbalların ahirette kiĢiye hizmet
edeceğine inanırlardı.
Ongun: Türklerin kutsal gördükleri havanlara denilirdi.
Türker zaman içinde değişik dinleride kabul etmişlerdir.
Maniheizim, Budizm, Hıristiyanlık, Yahudilik ve
Ġslamiyet Türkler arasında kabul gören bazı dinlerdir.
UYARI: Türklerin zaman içinde değiĢik dinleri kabul
etmesi Türklerde dinsel hoĢgörünün olduğunu
gösterir.
Türk askeri yapısının temelini Mete Han atmıştır.
M.Ö.209’da Mete Han askeri alanda onluk sistemi
uygulamış, Türk ordusunu düzenli ve disiplinli bir
4) SOSYAL VE ĠKTĠSADĠ HAYAT
şekilde hareket etmesini sağlamıştır. Mete Hanın
Türklerin sosyal hayatı bir hiyerarşi içindedir ve aile,
kurduğu onluk sistem daha sonraları bütün dünya
oba, boy ve budun Türk milletinin sosyal yapısını
milletleri
oluştururdu.
tarafından
alınıp
kullanılmıştır.
Türk
ordusunun başkomutanı hakandır. Ordunun genel
Türklerde aile toplumun en küçük yapı taşıdır. Türk aile
komutanına ise Subaşı denilirdi.
yapısı çok güçlü olmakla beraber aileye çok önem
Türk
ordusunun
oluşmaktadır.
tamamı
Süvari
süvari
birliklerinden
birliklerinden
oluşması
hızlı
verilirdi. Baba erkil aile yapısı mevcuttur ve tek eşlilik
görülmektedir.
hareket etmelerini sağlamıştır. Türkler savaşta hıza
Sosyal hayatta en önemli görülen ve bütün herkes
önem verdiğinden kullanmış oldukları savaş araç ve
tarafından uyulması gereken Töre denilen sözlü
gereçleri de hafif silahlardan oluşmakladır. Çoğunlukla
hukuk kuralları mevcuttur. Ceza hukukunda savaştan
kılıç, kalkan, ok ve yay kullanmışlardır. Türkler ağırlık
kaçmak, suçsuz yere adam öldürmek, ırza tecavüz,
teşkil etmesi sebebi ile zırh kullanmamışlardır.
casusluk yapmak vb. gibi suçların cezası idamdır.
Türkler savaşlarda Turan (Hilal, Kurt kapanı) ve Vur-
Türklerde hapis cezası on gün ile sınırlıdır.
kaç adı ile bilinen iki tip savaş tekniğini kullanmışlardır.
Göçebe yaĢam Türklerde;
Turan
tekniğini
çoğunlukla
meydan
savaşlarında
kullanmışlarken, Vur-kaç tekniğini kendilerinden daha
kalabalık ordulara karşı uygulamışlardır.



Sosyal sınıfların olmamasında,
Mimari alanda eserler vermemelerinde
Askeri ve teşkilatlanma alanlarında başarılı
olmalarında etkili olmuştur.
3) DĠN VE ĠNANIġ
İslam öncesi Türklerde görülen inanç sistemi temelde
üç gruba ayrıla bilir;
a) Göktanrı inancı: Tek tanrılı bir inanç sistemine
dayalıdır.
b) Tabiat güçleri (Şamanizm):Dağın, ağacın, güneşin,
suyun gizli güçlerine inanma olarak tanımlana bilir.
c) Atalar kültü: Atalarının ruhlarına saygı duymadır.
Türkler
atalarının
kendilerini
koruyup
kolladığına
inanırlardı.
Göktanrı dininde ahiret inancı bulunmaktadır. Türklerde
cennet (Uçmağ) ve cehennem (Tamu) kavramları
görülmekle beraber, Kişi öldüğünde kullanmış olduğu
NOT: Türklerde hapis cezasının sınırlı olmasının
sebebi göçebe hayat sürmelerinden kaynaklanır.
eşyalarıyla birlikte kurgan adı verilen mezarlara
Toplumsal alanda tabakalaşma görülmez ve kölecilik
gömülürdü.
anlayışı yoktur.
Yuğ adı
verilen cenaze merasimleri
düzenlerlerdi. Bu törenler ġaman veya Kam ( Baksı)
UYARI:
adı verilen din adamları tarafından idare edilirdi.
görülmemesinin
Şamanlar aynı zamanda doktor ve büyücü olarak görev
Türklerde
nedeni
kölecilik
insanlar
anlayıĢının
arasında
ekonomik gelir düzeyinin aynı olması ve herkesin
kendine ait hayvan sürülerinin olmasında yatar.
Türklerin iktisadi hayatlarının temelinde hayvancılık
yatmaktadır.
Her
ailenin
kendine
ait
sürüsü
bulunmaktadır.
Türklerin ipek yolu ve Kürk Yolu güzergâhı üzerinde
yaşamış
olmaları,
ticaretle
ilgilenmelerine
neden
olmuştur. Çoğunlukla ihraç ettikleri ürünler hayvansal
olurken, dışarıdan çoğunlukla tarımsal ürünler satın
almışlardır.
Türklerin iktisadi hayatlarında ki en önemli uğraş
alanlarından
biride,
madencilik
ve
maden
işlemeciliğidir.
El sanatları içinde çoğunlukla at koşum takımları,
TüreyiĢ ve Göç Destanları
üzengi, savaş araç ve gereçleri ile keçe yapımı ve çadır
Uygurlara aittir.
sanatı gelişmiştir.
Alp Er Tunga ve ġu Destanları
Uygurlar döneminde Türklerin din değiştirmeleri yaşam
Saka (İskit)lara aittir.
şekillerini
Alp Er Tunga Destanı en eski Türk destanıdır.
ve
ekonomik
hayvancılıktan
uğraşlarını
ziyade
tarım
değiştirmiş,
ekonomisine
yönelmişlerdir.
Manas Destanı
Kırgızlara aittir.
En uzun Türk destanıdır.
Türk Devletlerinin baĢlıca gelir kaynakları Ģunlardır;




Ticaret yollarından alınan vergiler
Bağlı beylik ve devletlerden alınan vergiler
Halktan alınan vergiler
Savaş ganimetleridir.
Halen yazılmaya devam etmektedir.
Yazılı Edebiyat
Yenisey Yazıtları VI. yy’da Kırgızlara aittir. Göktürk
Alfabesiyle yazılmıştır. Mezar taşlarına yazılan edebi
değeri olmayan yazıtlardır.
5) DĠL, EDEBĠYAT VE SANAT
Karabalasagun Yazıtları - Uygurlara aittir.
Türkçe Ural – Altay dil grubundan olmakla birlikte
Sine - Uşi Yazıtları (Bengü taş) - Uygurlara aittir.
sondan
Orhun Yazıtları Göktürk Kitabeleri
eklemeli
dil
yapısına
sahiptir.
Türklerin
hayvancılıktan dolayı göçebe hayat tarzını benimsemiş
olmaları yazıyı geç kullanmalarına neden olmuş, ancak
bu durum Türklerde sözlü edebiyatın gelişmesini
sağlamıştır.
Sözlü Edebiyat
Sav: Atasözleri
Sagu: Ağıtlar
KoĢuk: Müzik eşliğinde söylenen şiirler
Destanlar
Oğuz Kağan Destanı
Asya Hunlarına aittir. Mete’nin hayatını konu etmiştir.
Bozkurt ve Ergenekon Destanları
Göktürklere aittir.
Türk
tarihinde
ilkyazı
II.
Göktürkler
döneminde
kullanılmıştır. Bu alfabe 38 harften oluşmakla birlikte,
yazılmış olan ilk eserde Göktürk yazıtları (Orhun
abideleri )dir. Orhun Abideleri üç tane olmakla beraber
bunlar; II. Göktürk hükümdarı Bilge kağan, kardeĢi
Kültigin
ve
vezir
Tonyukuk
adına
dikilmiştir.
Abidelerin bir yüzü Göktürkçe diğer yüzü ise Çince
yazılmıştır. Bu kişilerin sözlerini taşa yazan kişi ise
Yulluğ Tigindir.
zırhın yanındaki silah ve kamçıda altın işlemelerle
süslüdür.
Orhun
Abideleri
Danimarkalı
Wilhem
Thomsen
tarafından çözülmüştür. (1833)
NOT: Türklerin ilk yazılı eseri olan Orhun Kitabeleri
Türklerin siyasi hayatları ilgili önemli bilgiler
vermektedir. Örneğin Bilge kağan adına dikilmiĢ
olan abidede Bilge Kağan; “Ey Türk budunu aç
idiniz doyurdum, çıplak idiniz giydirdim.”diye ifade
kullanmıĢtır. Bu ifadeden Türklerde sosyal devlet
anlayıĢının olduğunu anlıyoruz.
 Türklerde hayvan üslubu, kıvrık dal ve bitki üslubu
çok kullanılmıştır.
 Türklerde maden işlemeciliği, dokumacılık, deri
Türklerin diğer kullandığı alfabe ise Uygurcadır. Bu
işlemeciliği, halıcılık, terzilik, oymacılık ve kürkçülük
alfabe ise 18 harften oluşmaktadır. Uygurların yerleşik
gelişmiştir.
hayata
geçmeleri
kâğıt,
mürekkep
ve
matbaayı
kullanmaları bu alfabe ile yazılmış eserlerin daha
fazlaca günümüze ulaşmasını sağlamıştır.
Türklerde özellikle Bozkır sanatı ön plandadır. Göçebe
hayatın etkisi görülmektedir. Av sahneleri ve hayvan
figürleri her noktada etkisini göstermektedir. Sekizgen
köşeli Otağ adı verilen Türk çadır sanatı ve Türk halı ve
kilimleri meşhurdur. Uygurlar döneminde ise minyatür
sanatı gelişme göstermiştir. Türklerde sanat eserleri
çoğunlukla taşınabilir eserlerden oluşmuştur.
YORUM:
Türklerin
sanat
eserlerini
taĢınabilir
malzemeden yapmalarındaki temel sebep göçebe
olmalarından
kaynaklanmaktadır.
Küçük
heykelcikler, halı, kilim ve çadır vs. gibi.
6) SANATLARI

Türk sanatı Türklerin yaşadıkları konar - göçer
hayat şartlarına uygun olarak gelişti.
 Orta Asya Türklerinde, sanatlarına ait eserlere
kurganlarda yapılan kazılarda rastlanmıştır.
 Pazırlık ve Esik kurganlarında insan ve hayvan
ölüleri, ahşap ve madenden birçok eşya, el dokuma
ürünler bulunmuştur.
 Pazırlık kurganında Hun sanatının en önemli
eserleri çıkartılmıştır. Kılıç, yay, mızrak, eyer
takımları, kadınlara ait süs eşyaları ve dünyanın en
eski düğümlü halısı bulunmuştur.
 Esik kurganında seramik kaplar, tahta kaşıklar,
gümüşü kupalar altın elbiseli Adam adı verilen
 Kopuz ve çöğür Türklerde müzik aletleridir.
 Türklerin devlet bandosu tarzında müzik ekipleri de
vardır.
 Türk heykel sanatı ile ilgili ilk örnekler Orhun
vadisinde
yapılan
araştırmalarda
bulunmuştur.
Kültigin’in iki parça halindeki başı, eşine ait heykel
parçaları ile koç, kaplumbağa heykelleri ve balballar
bulunmuştur.
 Yerleşik hayata geçen Uygurlarda ilk mimari eserler
görülmektedir.
 Uygurlar heykel yapımında alçı, toprak ahşap ve
taş kullanmışlardır.
 Uygurlar duvar üzerine fresko denilen resimler
yapmışlardır.
Resim
konusu
olarak
rahipler,
vakıfçılar, müzisyenler yapılmıştır. Minyatürde dini
NOT:
ya da günlük hayattan alınmış konular seçilmiştir.
Hunlarıdır.
C)
ORTAASYA’DA
KURULAN
ĠLK
TÜRK
DEVLETLERĠ
Orta Asya da kurulduğu bilinen ilk Türk devletidir.
Ancak kuruluş tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber,
ilk
bilgileri
Çin kaynaklarından
öğrenmekteyiz. Çin kaynaklarında Hunlarla ilgili ilk bilgi
M.Ö.318’de Çince yazılmış olan bir antlaşmadır. Bilinen
ilk hükümdarı Teoman’dır. Devletin başkenti Ötüken’dir.
Teoman döneminde Çin sayısız seferler düzenlenmiş,
toprak
kazanılmıştır.
Çin,
Türklerin
göçünü
baĢlatanlar
Kuzey
2) KAVĠMLER GÖÇÜ (375)
Orta Asya’nın batısındaki Kuzey Hunları, Asya Hun
1) ASYA HUN DEVLETĠ (BÜYÜK HUN DEVLETİ)
bu devletle ilgili
Kavimler
seferlerinden
korunmak için Çin Seddi’ni bu dönemde tamamlamıştır.
Asya Hun Devletinin, en parlak ve güçlü dönemi ise
Mete Han dönemidir. İlk devlet teşkilatlanmasını
Devleti’nin yıkılması ile Hazar ile Aral gölü arasında
yaşayan Alanların topraklarını ele geçirdiler. İşte bu
olay Hunların, Avrupa içlerine kadar ilerlemelerinin
başlangıcı oldu. Önlerine çıkan barbar kavimlerin
(Ostrogot, Vizigot, Gepit, Vandal) göçe zorlanmaları ile
kavimler göçü meydana geldi. Hunlar ise günümüz
Macaristan’a gelerek yerleştiler.
KAVĠMLER GÖÇÜNÜN SONUÇLARI;
a) Barbar kavimlerin ve Türklerin Avrupa’ya gelmesiyle,
Avrupa’da yüzyıl sürecek kadar iç karışıklıklar başladı.
gerçekleştiren ve orduda Onluk sistemi uygulayan,
b) Avrupa’da, Avrupa Hun Devleti kuruldu.
orduyu disiplin altına alan Mete Handır. Mete Han, Orta
c) Orta Asya Türk kültürü, Avrupa’da yayılmaya
Asya’daki bütün Türk boylarını hâkimiyeti altında
başladı.
toplamış, siyasi gücünü arttırmıştır.
d) Roma İmparatorluğu Doğu ve Batı olarak ikiye
NOT: Orta Asya’da Türkleri ilk defa tek bayrak
ayrıldı.
altında toplayan ve siyasi birliği sağlayan kiĢi Mete
e)Batı Roma yıkıldı. Avrupa’da siyasi bir otorite
Han, devlet ise Asya Hun Devleti’dir.
olmadığından feodalite (Derebeylik) adı verilen rejim
Mete Han, Çin’e birçok sefer yaparak Pekine kadar
ortaya çıktı.
ilerlemiş, Çini yıllık vergiye bağlamıştır. Ancak Mete
f) Avrupa’nın siyasi haritası değişti.
Han,
g)Barbar kavimler arasında Hıristiyanlık hızla yayıldı.
Türklerin
Çin’e
giderek
yaşamalarını
yasaklamıştır.
YORUM:
h) Kuzey Afrika ve Britanya adası istilaya uğradı.
Mete’nin,
yaĢamalarını
Türklerin
yasaklamasının
Çin’e
sebebi;
gidip
Çin’in
o
dönemde kalabalık nüfusa sahip olması ve yerleĢik
hayat
sürmeleridir.
Eğer
Türkler,
Çin’e
gidip
yerleĢecek olsalardı, kalabalı Çin nüfusu içinde
asimile olabilirlerdi.
Mete döneminde, devlet en geniş sınırlara ulaşmışsa
da onun ölümünden sonra, devlet eski gücünü devam
ettirememiştir. Özellikle hükümdarlar Çin prensesleriyle
evlenmişler, bu prensesler casusluk faaliyetleriyle Türk
devletinin, Çin’e karşı zayıflamasını sağlamışlardır.
Devletin zayıflamasıyla Çin ödediği vergiyi kesmiş, kısa
süre sonra İpek Yolu, Çin hâkimiyetine girmiştir.
Ekonomik olarak zayıflayan Asya Hun Devletinde iç
karışıklıklar çıkmış ve devlet önce doğu ve batı, daha
sonra ise Kuzey ve Güney olarak ayrılmıştır.
Asya Hun Devletinin bu şekilde parçalanması Çin
saldırıları karşısında tutunamayarak yıkılmalarına ve
Orta Asya’nın, Çin hâkimiyetine girmesine neden
olmuştur.
Kuzey Hunları, Çin hâkimiyetine girmektense bağımsız
yaşamak için batıya doğru göç etmişlerdir.
I) Günümüz Avrupa’nın etnik yapısı oluştu.
j) İlk Çağ kapandı, Orta Çağ başladı.
k) Almanların ünlü Nebelungen destanı ortaya çıktı.
3) AVRUPA HUN DEVLETĠ
Kuzey Hunları, Balamir Han önderliğinde 375’te Hazar
ve Karadeniz’in kuzeyinden, Avrupa’ya doğru göç etmiş
ve günümüz Macaristan’a gelerek yerleşmişlerdir.
Avrupa Hun Devletinin ilk Hükümdarı Balamir’dir.
Balamir handan sonra devletin başına Uldız geçti. Uldız
döneminde Hunlar, Macaristan’a hâkim olmuşlardır.
Avrupa Hun Devletinin en parlak ve güçlü dönemi
Attilla dönemidir. Attilla Avrupa’nın hâkimiyetini ele
geçirmek için, ilk olarak Bizans üzerine iki sefer
düzenledi. İlk seferinde Bizans İmparatorluğu, Atilla’nın
karşısında tutunamayacağını anlayınca barış teklif
etmek zorunda kaldı ve iki taraf arasında Margos Barış
antlaşması yapıldı. Bu antlaşmayla, Bizans yıllık
vergiye bağladı. Bizans yıllık vergisini bir yıl ödedi
ancak ertesi sene vergiyi kesince, Atilla Bizans üzerine
ikinci seferine çıktı.
ilerleyen
Atilla’ya
Ordusuyla Çatalca’ya kadar
karşı,
Bizans
barış
teklifinde
bulunmak zorunda kaldı. Yapılan Anatollios barışına
göre; Bizans’ın vergisi iki katına çıkarıldı ve iki taraf
Bumin Kağan devleti kurduktan sonra Orta Asya’da
arasında serbest ticaret bölgesi kurulmasına karar
dağınık bir şekilde yaşayan bütün Türk boylarını
verildi. Bu Antlaşma ile Bizans, Avrupa Hun Devletinin
hâkimiyet altına almış ve siyasi gücünü arttırmıştır.
siyasi üstünlüğünü kabul etmiş oldu.
UYARI: Orta Asya’da yaĢayan Türk boylarını Asya
Attilla,
bu
gelişmeden
sonra
bütün
hazırlıklarını
tamamladıktan sonra, Batı Roma üzerine Galya
seferine çıktı. Batı Roma İmparatorluğu, Avrupa Hun
Devletine karşı koyacak gücü olmadığından, arabulucu
olarak Papa II. Leon’u elçi olarak Attilla’ya gönderdi.
Attilla ile Papa Leon arasında yapılan görüşme
neticesinde Attilla Galya seferinden vazgeçerek geri
döndü.
NOT: Attilla, Avrupa’nın hâkimiyetini ele geçirmek
amacıyla yaptığı bu seferden geri dönmesinin
sebebi; Batı Roma Ġmparatorluğunun Attilla’nın
siyasi üstünlüğünü kabul etmesinde geçer. Çünkü
Batı Roma’nın elçi olarak Papa gibi geniĢ yetkiye
sahip birini göndermiĢ olması ve papanın bu
seferden
vazgeçmesi
için
Attilla’ya,
ricada
bulunması Attilla’nın bu amaca ulaĢtığını gösterir.
Bizanslı bir prensesle evlenen Attilla, Kısa bir süre
sonra da zehirlenmek suretiyle öldürüldü.
Attilla’nın
ölümünden
sonra
tahta
çıkan
hun
hükümdarları devleti iyi idare edememişlerdir. Bizans
saldırıları devletin güçten düşmesine neden olmuş ve
kısa süre sonrada yıkılmıştır.
yıkılmasından
sonra,
toplayan Türk devletidir.
Çin üzerine sayısız sefer düzenleyerek Çin’i yıllık
vergiye bağlamış, İpek yolunu hâkimiyet altına almıştır.
Bumin Han, Türklerdeki Kut anlayışına bağlı olarak
devletin batı topraklarının idaresini kardeşi İstemi
Yabguya vermiştir. İstemi yabgu, iç işlerde serbest, dış
işlerde Bumin han’a bağlı hareket etmiştir.
UYARI: Bumin Hanın devlet yönetiminde kardeĢi
Ġstemi
Yabguyla
Göktürklerde
birlikte
hareket
etmesi,
devlet
yönetim
Ģeklinin
ikili
uygulanmıĢ olduğunu göstermektedir.
İstemi
Yabgu,
İpek
yolunun
batı
kanadının
hâkimiyetini ele geçirmek için Akhun devletine karşı
Sasaniler’le
ittifak
yapmış,
bu
devleti
yıkarak
topraklarını Sasaniler’le paylaşmıştır. Ancak Sasaniler
kısa bir süre sonra, ipek yolunu ele geçirmek için
Göktürklere karşı saldırıya geçince İstemi yabgu,
Sasaniler’e karşı Bizans’la ittifak yapmış, Sasaniler’i
yenilgiye uğratılmıştır. Bumin han ve İstemi yabgu
döneminde uygulanan politikalar neticesinde Göktürk
Devletinin sınırları, doğuda Çin, batıda ise Hazar
Orta Asya’dan, Avrupa’ya göç eden hunların bir kısmı
devletin
Hun Devletinden sonra, ikinci kez tek çatı altında
Orta
Asya’ya
geri
dönmüştür. Ancak Avrupa’ya yerleşerek kalan Hunlar
ise kısa bir sure sonra Hıristiyanlığı kabul etmiş,
Avrupa’nın yerli insanlarıyla karışıp kaynaşmış Türklük
özelliklerini kaybetmişlerdir. Günümüzdeki Macarlar
Avrupa’da kalan Hunların devamıdır.
Denizine kadar ulaşmış oldu.
Bumin Han ve İstemi Yabgunun ölümünden sonra,
Bumin ve İstemi’nin çocukları arasında taht kavgaları
baş göstermiş, devlet kısa süre sonra doğu ve batı
olarak ikiye ayrılmıştır.
Devletin
siyasi
olarak
ikiye
ayrılması,
Çin
saldırılarının artmasına neden olmuş, 582’de Doğu
Göktürkler, 630’da ise Batı Göktürkler yıkılarak Çin
4) GÖKTÜRK DEVLETĠ
hâkimiyetine girmişlerdir.
Asya Hun Devletinin yıkılmasından sonra Orta Asya’da
Avar Hakanlığı kurulmuştur.552’de Avarlara karşı baş
kaldıran Aşina boy beyi Bumin han, Avar Türk
hakanlığına son vermiş, başkent Ötüken olmak üzere
Göktürk Devletini kurmuştur.
5) KUTLUK (ll. GÖKTÜRK) DEVLETĠ
Göktürk devleti yıkıldıktan sonra Orta Asya, Çin
hâkimiyetine girdi. Çin esaret dönemi 50 yıl sürmüşse
de Türkler, bağımsızlıklarını kazanmak için birçok defa
isyan etmiş fakat başarılı olamamışlardır. Bu isyanlar
içinde en önemlisi Kürşat İhtilalidir.
UYARI: KürĢat ihtilal’i milli duygularının artmasına,
bağımsızlık Ģuurunun geliĢmesine neden olmuĢtur.
Bu nedenle KürĢat ihtilali, Türk tarihi için büyük bir
önem arz eder.
Türkler, Kutluk bilge han önderliğinde birleşerek Çin’e
karşı
bağımsızlık
mücadelesine
başladı.
Bu
NOT: Asya Hun Devletinden sonra Orta Asya’da
mücadelede başarılı olan Kutluk Bilge Han, başkent
kurulan ikinci Türk devletidir. Aynı zamanda Türk
Ötüken olmak üzere, Kutluk (II. Göktürk )Devleti’ni
adıyla kurulan ilk Türk devletidir.
kurdu.
NOT: Türkleri bağımsızlığa kavuĢturması ve devlet
Bilge kağanın ölümünden sonra tahta çıkan Türk
kurması gibi sebeplerden dolayı Kutluk Bilge Han’a
hükümdarları devleti iyi idare edememiş, Çin oyunları
ĠlteriĢ unvanı verilmiĢtir.
neticesinde
Orta Asya’da yaşayan bütün Türk boylarını kendi
etrafında toplayan Kutluk bilge han kısa zamanda
Türk
boyları
arasında
iç
çekişmeler
artmıştır. Uygur, Basmil, Karluk gibi Türk boylarının
saldırıları neticesinde devlet 745’de yıkılmıştır.
sınırlarını genişleterek siyasi ve askeri açıdan güç
kazandı. Çine sefer düzenleyen Kutluk han Çin’i yıllık
vergiye bağlamış, İpek Yolunu kontrol altına almıştır.
6) UYGUR DEVLETĠ
745’de Göktürk devletinin yıkılmasından sonra
Uygur, Basmil, Karluk, Yağma ve Çiğil gibi Türk
boylarının birleşmesiyle kurulmuştur.
UYARI: Uygur devleti kuruluĢ itibariyle boylar
federasyonu özelliği arz eder
Uygur devletinin kurucusu Kutluk bilge kül han’dır. İlk
başkenti
Ötüken’dir.
başkentlerini
Ancak
daha
Karabalasagun
sonradan
(Karabalgasun)’a
taşımışlardır. Beşbalık, Ordubalık ve Turfan en önemli
şehirleridir.
Mayençur han döneminde yapılan askeri seferler
Devletin en parlak dönemi Bilge Han, kardeşi
Kültigin ve vezir Tonyukuk dönemidir. Vezir Tonyukuk
aslen Çin asıllı olsa da uzun yıllar Türkler arasında
yaşamış, devlete sadık ve Çin siyasetini iyi bilen bir
kişidir. Çeşitli dönemlerde Bilge Hanı ve Kültigin’i, Çin
oyunlarına karşı uyarmıştır.
neticesinde Kırgızlar ve Türgişler hâkimiyet altına
alınmış sınırlarını genişletmişlerdir.
Bögü kağan döneminde Çin ile iyi ilişkiler kurulmuş
hatta Çin’de ortaya çıkan isyanı bastırmak için Çine
yardım edilmiştir. Bögü han Çin’den geri dönerken
yanında dört tane mani din rahibi getirmiş, bu durum
Uygurlar arasında mani dininin yayılmasını sağlamıştır.
UYARI: Kutluk devletinde de, I.Göktürklerde olduğu
gibi ikili devlet yönetim Ģekli uygulanmıĢtır.
Uygurların Mani dinine geçmeleri Türklerin hayatlarında
büyük
değişikliğe
neden
olmuştur.
Mani
dininin
Bu dönemde Çin ile savaşlardan ziyade dostluk ilişkisi
hayvansal ürünlerin kullanımını yasaklaması Türklerin
kurulmuş, ticari ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır.
hayvancılığı bırakarak tarım ekonomisine geçmesine
Bilge kağan dönemi Türk kültür tarihi açısından da çok
neden olmuştur. Bu durum Türkler’in yaşamında köklü
önemlidir. Bu dönemde Türk tarihinin ilk yazılı eseri
değişikliklere sebep olmuştur. Özellikle Türkler bu
olan Orhun abideleri dikilmiştir.
olaydan
medeniyet)
(bkz. Kültür ve
sonra
ilk
defa
yerleşik
hayata
geçiş
yapmışlardır. Türk tarihinde ilk defa yerleşik hayata
geçenler ve ilk mimari eserleri bırakanlar Uygurlardır.
NOT: Türkler arasında ilk defa yerleĢik hayata
geçen
ve
mimari
eserler
bırakanlar
Uygurlar
olmasına rağmen, Uygur mimarisi Çin ve Tibet
mimarisinin birer taklididir. Bundan önce tamamen
çadır hayatı süren Türklerde mimari alanında bilgi
birikimi olmadığında, kendilerine ait bir mimari
anlayıĢı geliĢmemiĢtir.
UYARI:
Uygurların
hayvancılığı
bırakıp
ekonomisine
geçmesi
ve
yerleĢik
benimsemesi,
Türklerin
savaĢçılık
tarım
hayatı
özelliğinin
zaman içinde zayıflamasına neden olmuĢtur.
Uygurlar dönemde Çin’den kâğıt, Matbaa ve mürekkep
alınarak kullanılmıştır. Matbaanın kullanılmasından
dolayı günümüze Uygurlardan kalma birçok eser
ulaşmıştır.
840 yılında devlet güçten düşmüş, diğer Türk
Slavlaşmışlardır. Tarihi süreç içinde Bizans, Sırp ve
Boyları devlete karşı isyan etmeye başlamıştır. Devlet
son olarak Osmanlıların hâkimiyeti altına girerek
Kırgız
yaşamışlardır. Fransız İhtilalinin etkisiyle ortaya çıkan,
saldırıları
neticesinde
yıkılmıştır.
Devletin
yıkılmasından sonra Uygur kabileleri tarafından Kansu
milliyetçilik
ve Turfan Uygur devletleri kurulmuştur.
Osmanlılardan
hareketleri
neticesinde
ayrılarak
1908’de
bağımsızlıklarını
kazanmışlardır.
Uygurların Medeniyet alanındaki Faaliyetleri
Uygurlar, Hunların ve Göktürkler’in kültür mirasına
V. PEÇENEKLER
sahip çıkmışlarsa da medeni yönden diğerlerinden
lX. yy’da Karadeniz’in kuzeyine X. yy’da Balkanlar’a
daha önemli gelişmeler göstermişlerdir.
yerleşmiş
a.Bunlardan farklı olarak tam bir yerleşik hayat
kuramamışlardır. Peçenekler, Karadeniz’in kuzeyine ve
yaşamışlardır.
Balkanlara göç ederken Macarlara baskı uygulayarak,
b.Kâğıt, matbaa, pusula ve ipek imalatını Çinlilerden
Macarlar’ın bugünkü yurtlarına göç etmelerine sebep
öğrenerek uygulamışlardır.
olan
Peçenekler
teşkilatlı
bir
devlet
olmuşlardır. Macarlar’a katılan bazı Peçenek boyları bu
bölgelere Türk kültürünü taşımışlardır. Peçenekler,
c.Kâğıt üzerine yazılı belgeler bırakmışlardır.
ayrıca Slavlar’ın Karadeniz’e inmesini engellemişlerdir.
d.Mimari de ilerlemişlerdir.
Xl. yy’da Ruslar’ın ve Oğuzlar’ın saldırıları ile Bizans’ın
e.12 Hayvanlı Türk Takvimi’ni icad etmişlerdir.
topraklarına girmişlerse de Bizans imparatorluğu,
f.Uygur alfabesini kullanmışlardır.
Kıpçaklar
ile
Peçenekleri
birbirine
kışkırtarak
savaşmalarını sağlamıştır. Bu mücadelede başarısız
olan Peçenekler dağılıp yok olmuşlardır. Peçenekler’in
7) DĠĞER TÜRK DEVLETLERĠ
bir kısmı daha sonradan Bizans ordusunda paralı
askerlik yapmışlardır.
I. AVARLAR
Asya Hun devletinden sonra IV. yüzyılda Orta
Asya’da
devlet
kurmuşlardır.
552’de
Göktürkler
Vll. HAZARLAR
tarafından yıkıldıktan sonra Avrupa’ya göç etmek
Kafkasya’nın
zorunda kalmışlardır. İkinci devletlerini Orta Avrupa’da
Boyudur. Emevilerin Arap ırkçılığını yapmalarından
kuran Avarlar, Sasaniler’le birlikte hareket ederek
dolayı hanedan ailesi Museviliği benimsemişse de halkı
Bizans’ı
başarılı
çeşitli dinlere mensuptur, yani hazarlarda dini hoşgörü
zayıflayan
mevcuttur. Hatta mahkemelerinde Hristiyan, Musevi ve
iki
defa
olamamışlardır.
kuşatmışlarsa
Zaman
içinde
da
giderek
göç
eden
Avarlar
zaman
içinde
Avrupa’nın yerli kavimleriyle karışıp kaynaşmış ve
Hristiyanlığı
kabul
etmiş,
kültürel
yaşamış
olan
bir
Türk
Müslüman din adamları birlikte görev yapardı. Emeviler
Avarlar, Frank saldırıları neticesinde yıkılmışlardır.
Avrupa’ya
kuzeyinde
özelliklerini
kaybetmişlerdir.
döneminde İslam ordularıyla çok kanlı savaşlar yapmış,
İslamiyet’in o dönem içinde, Kafkasya’ya girişini
önlemişlerdir.956’da Rus Kinezlikleri’nin saldırılarıyla
tarih sahnesinden silinmiştir.
Özellikle devlet idaresi ve askerlik alanında Slavlar
üzerinde etkili olmuşlardır. Slav asıllı Ruslar’ın basit
VIII. TÜRGĠġLER
kabile hayatından devlet kuran bir topluluk haline
Batı Göktürklerin yıkılmasından sonra bu devletin
gelmelerini sağlamışlardır.
toprakları üzerinde kurulmuşlardır. Bu devletin en
parlak ve en güçlü hükümdarı Baga Tarkan dönemidir.
Baga Tarkan döneminde ilk defa parayı basarak
ll. BULGARLAR
Bulgarlar, Oğuz Boyunun Ogur koluna mensup olmakla
birlikte, İdil ve Tuna Bulgarları olmak üzere iki kola
ayrılmışlardır. İdil Bulgarları V. Yüzyılda İslamiyeti
kullanmışlardır. Maveraünnehir dolaylarına ilerleyen
Emeviler’e karşı başarılı savaşlar yaparak Emevilerin
bu bölgeye girişini engellemişlerdir.
benimsemişler, 1237’de Altınoda Devleti’nin hâkimiyeti
altına
girmişlerdir.
kenarlarına
yerleşip
anılmışlardır.
Zaman
topluluklardan
etmişlerdir.
Slavlar’ın
Tuna
Bulgarları,
Tuna
nehri
bu
isimle
yaşadıklarından
içinde
o
bölgede
yaşayan
Mukan
Kağan
döneminde
Göktürklere
yaşadıkları
840 yılında ise Uygurlara son verip kendi devletlerini
Hristiyanlığı
Hıristiyanlığın
ve
birlikte
özelliklerini
Kırgızlar,
bağlanmışlardır. 758’de Uygur devletine bağlanmışlar,
ve
kültürel
VI. ve IX. yüzyıllarda Yenisey Nehri kıyılarında yaşayan
kabul
etkilenmiş
etkisiyle
X.KIRGIZLAR
kaybedip
kurmuşlardır.
1207 tarihinde Cengiz Han’a bağlanmışlardır. Moğol
devlet teşkilatlarında önemli görevler üstlenmişlerdir.
Türk tarihinin önemli yazılı eserlerinde olan Yenisey
kitabeleri ve Manas destanı Kırgızlara aittir.