Ağaç Ağaççık ve Çalı Türlerinde BUDAMA TEKNİKLERİ

Ağaç Ağaççık ve Çalı
Türlerinde
BUDAMA
TEKNİKLERİ
Prof. Dr. İbrahim TURNA
KTÜ Orman Fakültesi
Orman Mühendisliği Bölümü,
Trabzon
Kentsel Alanlarda Budama Teknikleri
Bitki kültürlerinde uygulanan budama
teknikleri, kuşaktan kuşağa aktarılarak
ulaşılmış deneyimlerin sentezidir.
Budama konusu ilk olarak meyvecilikte
başlamış, bunu süs bitkileri ve diğer
kültürler izlemiştir.
Zamanla bitki fizyolojisi ve ekolojisindeki
bilimsel yaklaşım ve yeniliklerin
uygulamalara aktarılması aktarılması ile
yeni boyutlar kazanmış ve hortikültürün
ana konularından biri haline gelmiştir.
Kentsel yeşil alanlardaki bitkisel elemanlara
uygulanması gereken budamalar; ağaç, ağaççık, çalı
ve otsu formdaki süs bitkilerine göre amaçları,
ilkeleri ve uygulama teknikleri bakımından ana hatları
ile ele alınacaktır.
1. Ağaç Türlerinin Budanması
• Ağaç türlerinin budanması, amaca göre farklılıklar
göstereceği gibi, aynı amaçlara yönelik olması
durumunda bile, iğne yapraklı ve yaprağını döken türlere
göre bazı uygulama farklılıkları gösterir.
• Yaprağını döken türler sürgün verme yeteneğine sahip
oldukları için genel kapsamda iğne yapraklı türlere göre
budama uygulamalarına daha iyi cevap verir.
• Bir başka anlatımla yaprağını döken türlerde gelişimin
budamalarla yönlendirilmesi ve düzenlenmesi daha
kolaydır. Bu nedenle ağaç türlerinin budanması iğne
yapraklı türlerde genel kapsamda, yaprağını döken
türlerde ise gelişme evrelerine göre ana hatları ile ayrı
ayrı açıklanmıştır.
2.1. İğne Yapraklı Ağaç Türlerinde Budama
İğne yapraklı türler canlı taç yoğunluğunu % 25 30 oranında
azaltan budamaları büyüme duraklamaları yaşamaksızın
karşılamaktadır.
Bu türlerde reçine akıntılarının yara yüzeylerini kapatması
nedeniyle yaprağını döken türler gibi budama yüzeylerinin yara
macunları ile kapatılmasına genellikle gerek yoktur.
Budamalarda dallanma şekli
önemli bir yol göstericidir.
Özellikle düzensiz dallanma
gösteren türlerde şekil-form
verme amaçlı budamalar
rahatlıkla yapılabilir. Bunlar
arasında konik, pramidal,
dikdörtgen, kare ve sütun
şekli gibi istenilen formlar
sayılabilir.
Bunlardan bazıları şekil ‘de
verilmiştir.
• İğne yapraklı ağaç türlerinin budanmaları yaprağını
döken türlere göre daha basittir. Bu türler,
morfolojik açıdan güçlü bir merkezi aksa sahip
olup, budama uygulamaları açısından türlere göre
dallanma tipi ve büyüme modelleri belirleyici rol
oynamaktadır.
• İğne yapraklı türleri dallanma tipi bakımından
düzenli ve düzensiz dallanan türler olarak 2 gruba
ayırmak mümkündür.
• Türler bakımından genel olarak;
çam, göknar, ladin, duglas türleri düzenli,
sedir, servi, Criptomeria, yalancı servi, melez,
Taxodium, Sequoia, Sequoiadendron, mazı, porsuk,
ardıç türleri de düzensiz
dallananlar sınıfında yer almaktadır
Düzenli dallanan iğne yapraklı türlerde uygulanacak
budamalarla;
• terminal sürgünde biyotik ve abiyotik kökenli zararlılardan
kaynaklanan çatallanmalar,
• merkezi aksın üstünlüğüne zarar veren ve gelecekte gövde
çatallanmasına yol açabilecek dallar,
• genç bireyin doğal formundan uzaklaşmasına neden olan
anormal gelişimli dallar,
• sıkışık dallar ve sürgünler,
• hastalıklı ve kuru dallar
düzenli olarak uzaklaştırılmalıdır. Ayrıca dikimi izleyen ilk
gelişme evresinde türlerin doğal formu dikkate alınarak,
anormal gelişimli, sağlıksız ve kuru olmayan en alttaki dal
katında yer alan dallar, büyüme ritmine göre 2 - 3 yılda bir
budanmalıdır.
Bu uygulama türün habitusuna uygun bir dalsız gövde
yüksekliğine ulaşılana kadar sürdürülmelidir. Abies, Picea ve
Pseudotsuga gibi ana gövdenin belirginliği ömür boyunca
korunan türlerde kuru dallar dışında, çoğu durumda sadece
en alttaki dal katının periyodik olarak uzaklaştırılması yeterli
olabilir.
• Düzensiz dallanan iğne yapraklı türlerde
uygulanan budamalarda, düzenli dallanan
türlerdeki budamalara ek olarak dallanmanın
kontrol altında tutulmasına yönelik müdahaleler
söz konusudur.
• Cedrus (sedir) ve Larix (melez) türlerinin budanma
gereksinimleri oldukça azdır. Bu gibi türlerde genç
yaşlarda periyodik olarak en alttaki dalların
uzaklaştırılması yeterlidir.
• Taxodium, Sequoiadendron türlerinde zaman
zaman uç sürgündeki çatallanmaları tekleme
amaçlı budamalar gerekli olabilmektedir.
• Taxus (porsuk), Cupressus (servi),
Chamaecyparis (yalancı servi), Thuja (mazı),
Juniperus (ardıç), vb. türlerinde de form düzeltme
amaçlı budamalar rahatlıkla yapılabilir.
Terminal sürgünün iyi
şekillendirilmesi için lider kesimi
Sedirde budama
Çamlarda budama
sürgünde kesim tomurcuk üzerinden yapılmalı (L,G, kış
sonu, erken ilkbaharda kesim)
Sürgün boyunun1/3 lük kısmı
Sarkık dallılarda sarkan kısmın
kesilmeli (bahar sonu-yaz başı)
uzaklaştırılması (juniperus)
İbreli türlerde budama
Konik, pramidal ve sütun
şeklinde düzenli bir
forma sahip olan bu gibi
türlerde ağaç üzerinde
bir budama sütunu,
pramidi ya da konisi
belirlenerek formu bozan
ya da dengesizlik
yaratan sürgünler
uzaklaştırılmalıdır (Şekil
1)
Pramidal formlu iğne yapraklı
türlerde budama pramidi ve
budama uygulamasının şematik
gösterimi
Budamanın tepe (1) orta (2) ve alt dallarda yapılması
ve sonrası şekillenmeler
İğne yapraklı türlerde büyüme yerleri bitkinin ışık alan
tepe ve en dıştaki sürgünleridir. Dolayısıyla bu çeşit
bitkilerde budamalar yapılmazsa gelişim tepede olacak
araBudamanın
ve alt dallar
ekil.
tepe ölecektir.
81) orta (2) ve alt dallarda yapılması ve sonras
Tomurcuk tekleme
İbre koparma; alt (sol), orta ve üst (sağ) dallar
1.2. Yaprağını Döken Ağaç Türlerinde Budama
• Genellikle kuruyan, kırılan, yaralanan veya anormal
gelişim gösteren dalların uzaklaştırılması yanında
dikim sonrasındaki büyümenin yönlendirilmesi
bakımından da önem taşımaktadır.
• Bu gibi ağaç türlerine dikimi izleyen ilk dönemde
uygulanan budamalar şekillendirme budamaları
olarak tanımlanmakta, bunu ferahlandırma,
yenileme, temizleme, taç azaltma ve yeniden
yapılandırma budamaları izlemektedir.
1. Şekillendirme Budamaları
• Amaç, genç bireylerde ana gövdeyi oluşturmak, şekillendirmek
ve dallar arasında yapılacak seleksiyonlarla tepe tacını
taşıyacak ana aksları belirgin hale getirmektir.
• Bu amaçlar için yapılması gereken 3 tip müdahale söz
konusudur.
* ana aksı belirgin hale getirmek, güçlendirmek,
* tepe tacını yükseltmek.
* yan dallara gelişme olanağı ve üstünlüğü sağlayan
budamalarla dallanmaları dengelemek,
Hemen belirtmek gerekir ki,
yeni dikilen bir fidanın
budamaya karşı belirgin bir
tepki gösterebilmesi için
yeterli bir büyüme gücüne
kavuşmuş olması gerekir.
Bunun için de dikim ortamına
uyumun sağlanması için belli
bir sürenin geçmesi gerekir.
Terminal sürgünün uzaklaştırılması durumunda ortaya çıkan
çatallanmalar (tomurcuk dizilişi karşılıklı olan türlerde)
• Terminal sürgünün ya da onun yerine geçen sürgünün
güçlendirilmesi, gövdenin değişik düzeylerinde ve
değişik tiplerdeki uygulamalarla gerçekleştirilebilir.
Bunun için;
* terminal sürgün dışındaki yıllık sürgünleri kesmek,
* terminal aks ile yarış durumundaki dalları kısaltmak,
yada uzaklaştırmak,
• gövde üzerindeki dalları aralayarak kademelendirmek,
• Gövde üzerinde yapılacak müdahalelerin amacı, dalsız
gövdenin oluşturulması ve tepe tacının yükseltilmesidir.
Ağaçlar, fidanlık aşamasında genellikle aşağıdan
itibaren yoğun dallanmalı bir gelişim göstermektedir.
• Bu nedenle yılda en çok bir defa olmak üzere gövde
üzerindeki bir dal katının en alttan itibaren budanması
gerekir.
• Araziye dikimi izleyen ilk taç
yükseltme budaması ise,
fidanın normal büyüme
temposuna ulaştığı
dönemde, türlere ve fidan
büyüklüğüne göre yaklaşık
olarak dikimden itibaren 2 - 5
yıl sonra yapılmalıdır.
• Şekillendirme aşamasında
genel olarak terminal
sürgünün son 3 - 5 yılda
oluşan yan dallar üzerinde
gelişimi düzenleme ve
yönlendirme etkileri ile
ortaya çıkan ana sürgün
baskısı egemendir (Şekil 3).
Şekil 3: Terminal
sürgünün yan sürgünler
üzerindeki düzenleyici
etkisi
Gövdenin budama sonrasındaki üstten
ve yan dal budama görünümü
yapraklı türlerde şiddetli budama örnekleri
yapraklı türlerde şiddetli
budama örnekleri
Yapraklı türlerde (Kayın, Dişbudak,
vb.) şiddetli şekil budamaları
İbreli ve yapraklı türlerde şiddetli budama örnekleri
Budamalarla elde
edilecek beklentiler,
sadece yaşlanan ağacın
yaşamının devam
ettirilmesi ile sınırlıdır.
Ana dalların yükünü
hafifletmek, amacıyla
yapılacak müdahalelerde
aktif dallanmaların yer
aldığı uç kısımlara fazla
dokunulmamalıdır. Zira
hassasiyetin iyice arttığı
bu evrede budamanın
dozunun artırılması,
ağacın yaşlanmasını ve
çöküşünü hızlandırır.
2.3. Ağaççık ve Çalı Türlerinde Budama
• Yaprağını döken ağaççık ve çalılarda yapılacak
budamalar bakım ve çiçek verimini artırmaya
yönelik budamalardır.
Bakım budamaları özellikle çalı türlerinde dikimin ilk
yıllarından itibaren düzenli olarak yapılmalı ve genelde her
yıl tekrarlanmalıdır.
Bunlar
temizleme,
kısaltma
canlandırma
düzeltme,
seyreltme,
ve
gibi farklı
amaçları karşılamak üzere
çeşitli şekillerde uygulanır.
Bu çeşit budamalarla bitkiye
aynı zamanda istenen şekil
de verilebilir.
Çalılarda yapılan budamalar
Ağaççıklarda uygulanan budamalar ve
sonrası
Çalılarda budama
• Çalı türlerinde bakım dikimle başlar ve bitki arzulanan
boyuta ulaşmadan önce yapılmalıdır.
• Yavaş büyüyen türlerde dallanma çok iyi yönlendirilebilir
• Makaslamadan kaçınılmalıdır.
• Hızlı büyüyen çalılarda genellikle çok sayıda sürgün
çıkmakta olup düzenli budama gereklidir.
• Yaşlı dalların %25-30dan fazlası yıllık olarak
uzaklaştırılmamalıdır.
• Yapraklı çalılarda budama: fortsythia,
weigelia, hydracanta, rock orange vb.)
1.Şekil Budamaları:
iyi ve sağlıklı dalların
seçilerek doğal şeklin
verilmesi
2.Bakım Budamaları
• ölmüş ve hastalık dalların
uzaklaştırılması,
• Çalıların merkezinde sağlıklı en geç
bireyin bırakılması, birbirini
sıkıştıran-zarar verebilecek
olanların alınması,
• Hava ve ışık sirkülasyonunun
sağlanması için iç kısımlardaki
sürgünlerin çıkarılması
• Yaşlı sürgünlerin yerini alacak genç
sürgünlerin seçilmesi
• Sürgün uçlarının tomurcuk
üzerinden kesilmesi,
• Tohum bağlamadan önce solmuş
çiçeklerin kesilmesi
3. Yenileme budamaları
• Yaşlı çalıların kısmen yada tamamen kesilmesi
(kök boğazından yaklaşık 15-20 cm yüksekten)
(Viburnum, hyraganta vb. )
Canlandırma budamaları
Ağaççık ve çalılarda canlandırma budamaları ve
seyreltme
2.4. Çit Bitkilerinde Budama
•
Boy ve taç genişliği sınırlanmadan, sadece istenen formdan
uzaklaşan dal ve sürgünler kesilmelidir.
• Dipten itibaren dolgun bir forma göre gelişmesi istenen fidanlarda
ise büyümenin alttan gelişecek dal ve sürgünlere yönlendirilmesi
amacıyla dikey gelişimli dallar kısaltılmalıdır. Bu tür işlemlerin
büyümeyi tahrik eden kış sonu budamaları şeklinde uygulanması,
dikilen fidanların istenen forma göre daha hızlı gelişmesi
bakımından önemlidir.
• Fidanların istenen forma göre geliştirilmesi
sürecinde formu bozan sürgünlerin kontrolü ve
kısaltılması işlemleri düzenli olarak devam
ettirilmelidir.
Çitlerde gelişme evrelerine göre budama
uygulamaları
Çitlerde başlıca budama formları
Betula pendula Prunus subhirtella
‘Pendula Rubra’
2.5. Sarılıcı ve Tırmanıcı Türlerde Budama
Sarılıcı ve tırmanıcı türler, bitkisel tasarımlara farklı bir
boyut ve ilgi çekici bir yüzey kazandıran bitkilerdir.
Bu türler genellikle pergola, duvar, parmaklık, eşik, tünel
gibi çok çeşitli yapıları canlı bitkilerle süslemek,
istenmeyen yüzeyleri ve cepheleri de örtülemek amacıyla
kullanılan dikey yeşillendirme elemanlarıdır.
Sarılıcı ve tırmanıcı türlerde yapılan yönlendirme amaçlı
budamalarla çok değişik formlar elde edilebilmektedir.
Sarılıcı ve tırmanıcı türlerde
yapılacak budamalar amaçlarına
göre
değişmekle
birlikte
budamalarda;
-bitki stabilitesini bozan dallar ve
sürgünler,
-anormal gelişimlerle bitkinin ayrılmasına
ve istenen formundan uzaklaşmasına
neden olan dallar ve sürgünler,
-bitkinin istenen yöne yayılmasına engel
oluşturan sürgünler,
-sıkışık gelişimli sürgünler,
-yaşlanmış ve kurumuş dallar
düzenli olarak uzaklaştırılmalıdır .
Yaz ve sonbaharda çiçeklenen çalılar
Büyüme dönemi
İlkbaharda erken budama
Bahar sonu ve yaz yeni
oluşumu
yenisürgün
sürgünlerde
çiçekler
İlkbaharda çiçeklenen çalılar
Büyüme
dönemi
İlkbahar
çiçeklenmesi
Çiçekleri
solması (tohum)
Solmuş çiçeklerin kesilmesi Yeni sürgün oluşumu
2.3. Nakledilen Ağaçların Budanması
• Nakil işlemleri ağaçların büyük olması ölçüsünde artan
kaçınılmaz yaralanma, kırılma ve organ kayıpları gibi
hasarlara yol açmaktadır. Dikim sonrasında yara
yüzeylerinin steril aletlerle temizlenerek lacbalsam gibi
yara macunları ile vakit geçirilmeden kapatılması, olası
enfeksiyonların önlenmesi bakımından gereklidir. Yine
kırılan dal ve sürgünler de yöntemine uygun olarak
budanmalıdır.
•
• Esasen nakil öncesinde söküm, taşıma ve dikim
işlemlerine engel oluşturan dallar budanmaktadır. Bu
nedenle yukarıda belirtilen gerek nakil öncesinde
gerekse nakil sonrasında uygulanan budamalarla
yetinmek daha doğrudur. Bu konuda kaybolan kök/sak
dengesinin yapay olarak oluşturulması amacıyla
dengeleme budamalarının uygulanmasının gerekliliği ve
yararları konusunda tam bir görüş birliği olmayıp
tartışmalar sürmektedir. Yeni yaklaşımlar, kök
kayıplarını dengelemek için tepe hacminin
azaltılmasının gerekli ve uygun olmadığı yönündedir.
3. PALMİYELERİN BUDANMASI
• Palmiyelerde dikim ortamına
adaptasyonun sağlanmasından
sonra uç kısımdan gelişen yeni
yapraklarla birlikte büyüme
başlamakta ve yeni yapraklar
oluştukça en alttan itibaren
eski ve yaşlı yapraklar
zayıflayıp ölmektedir.
• Gövde üzerinde kalan, yere
düşen yapraklar ve meyveler
kötü görünüm, kirlenme ve
yangın riski gibi olumsuzluklar
yaratabilmektedir. Bu
sakıncalar sağlıklı, canlı, temiz
ve güzel görünümlü bir form
kazandırmayı gerektirir. Buda
budamalarla ancak sağlanabilir.
Palmiyelerde budam
Akçaağaç’ta bilinçsiz budama
ve ormangülü
Bitkileri doğal formda bırakmaya tamamıyla karşı
olan bu TOPİARY sanatında, bitkilere verilen şekiller
genel olarak dört ana grupta toplanmaktadır. Bunlar:
• Mimari eleman olarak budayarak şekil verme (2),
• Hayvan figürleri, savaş sahneleri vb.
kompozisyonlar oluşturacak şekilde budayarak
şekil verme (3),
* Sınırlandırıcı eleman olarak budayarak şekil verme
(4),
• Parterlerde bordur oluşturacak şekilde budayarak
şekil verme şeklinde (5) olabilmektedir.
Genel olarak yukarıda belirtilen işlevleri yerine
getiren bu sanatta, özellikle kışın yapraklarını
dökmeyen (herdem yeşil), yavaş gelişen, yaprak
sıklığı fazla olan ağaç ve çalılar kullanılmaktadır.
Şekil-3: Hayvan Figürleri.
Şekîl-4: Sınırlandırılmış eleman.
Şekil-5: Bordur bitkisi.
• Bu amaçla en çok kullanılan bitkiler porsuk ve şimşir
türleridir. Bu bitkilerin yanı sıra servi, mazı gibi iğne yapraklı
bitkiler ile meşe, gürgen, defne, mersin, kuşdili, lavanün gibi
bazı yapraklı bitkilere, topiari sanatı uygulanmaktadır.
• Bitkilere budayarak küre, küp, piramit, sütun, koni ve
yumurta biçimlerinin verilmesi, bu sanatın ilk örneklerini
oluşturmuştur.
• Boylu bitkilerden çoban püskülü (Ilex), akdiken, batı mazısı
gibi bitkiler bahçelerde mimari eleman ya da sınırlayıcı, fon
oluşturucu eleman olarak bitki duvarları şeklinde
kullanılmaktadır. Bodur şimşir, parmak otu, lavantin, kırmızı
yapraklı hanım tuzluğu gibi kısa boylu bitkiler çiçek
parterleri ile çim alanları kenarlarında bordur bitkisi olarak
kullanılmaktadır.
• Çit şimşiri, adi porsuk ve Japon porsuğu türleri ise
budanarak kuş, köpek gibi hayvan figürleri oluşturmada
kullanılmaktadır.
İSTANBUL GENELİNDE YAPILAN BUDAMALAR
1.GÜLLERDE VE SÜS BİTKİLERİNDE YAPILAN BUDAMA ÇALIŞMALARI
Hava alanı yolu peyzaj gülü budaması- Bakırköy
5.CADDE AĞAÇLARINDA YAPILAN TEPE TACI BUDAMA ÇALIŞMASI
Millet Caddesi - Fatih
Nisbetiye Caddesi - Beşiktaş
Kızılay Caddesi - Pendik
Birleşim yerlerinde
içsel kabuk oluşumu
olan çatallarda zayıf
bağlantı nedeniyle
kırımla riski yüksektir.
Bu dalların kesinlikle
budanarak
uzaklaştırılması
gerekir.
Emirgan
Korusu
çocuk parkında içsel
kabuk
nedeniyle
kırılıp
düşen
atkestanesi gövdesi
görülmektedir.
Parklarda ağaçlar tek gövdeliliğe teşvik edilmeli , V birleşimli dallar tehlikeli olabilir
6. OYOYOL KENARLARINDA (E–5 VE TEM VE KAVŞAKLARI) YAPILAN
BUDAMA ÇALIŞMALARI
Darülaceze Önü E-5 Kenarı Güllerde Budama çalışması ve Kompost Takviyesi
Vatan kavşağı ve çağlayan kavşağı güllerde budama sonrası durum