Ortadoğu Devletlerine Genel Bakış

DERS II
ORTADOĞU DEVLETLERĠNE GENEL BAKIġ
Belirlenen sınırlar dahilinde Ortadoğu en güneyde Arabistan yarımadası
kıyılarında (Yemen) 12°N enlemine kadar iner. En kuzeyinden (Türkiye kuzey
kıyıları, Sinop inceburun ) 42°N enlemi geçer. En doğusu İran Pakistan sınırıdır.
Burası 63°E meridyeni üzerindedir. En batı noktası ise Mısır Libya sınırında
24° doğu meridyenidir.
Bu saptamalar sonuç olarak bize Ortadoğunun kısmen tropikal ve kısmen de
subtropikal kuĢak üzerinde yeraldığını gösterir. Bilindiği gibi 30°
paralellerinin arasında kalan bölge sıcak yani tropikal kuşaktır. Tropikal
kuşağın da alt kuşakları vardır. Ekvator çizgisi ile 10 ° arası nemli tropikal, 10°20° arası nemli ve kurak tropikal , 20° ile 30° arası kurak tropikaldir. Demek ki
Ortadoğunun güney kısmı genelde nemli ve kurak tropikal ile kurak tropikal alt
kuşakta bulunmaktadır. 30° ile 40° enlemleri arası ise subtropikal kuĢaktır.
Subtropikal kuşak, orta kuşağın bir alt kuşağı olarak kabul edilir. Ortadoğuda
esas orta kuşak Türkiyede 40 °N enleminin kuzeyinde kalan dar bir bölgedir.
Netice olarak ortadoğunun yarıya yakın kesimi tropikal geri kalan kesimi orta
kuşağın subtropikal alt kuşağı içinde yeralır. Bu kuşakların ortak özellikleri
sıcak ve kurak olmalarıdır. Bu nedenle ortadoğuda genelde sıcak ve kurak
iklimler hakimdir. Bu bölgelerde şiddetli su sıkıntısı ve susuzluk problemi
vardır.
Günümüzde ortadoğuda 18 kadar ülke vardır (Tablo). Ortadoğu ülkeleri
Atlantik havzasına ait olanlar ile Hint okyanusuna havzasına ait olanlar ve
Hazar Havzasına dahil olanlar olmak üzere üç kategoride toplanabilirler.
Türkiyenin batı ve orta, kuzey kesimleri, Suriyenin Akdeniz kıyı bölgesi,
Lübnan, Filistin, İsrail ve Mısır Atlantik havzasına dahil olan ülkelerdir. İranın
kuzey kesimleri, Türkiyenin kuzey doğusu Hazar havzasına aittir. Ayrıca
Türkiyenin doğu ve güney doğusu kısmen, ve geri kalan ülkeler Hint okyanusu
havzasına dahildirler.
Ortadoğu ülkelerinden Türkiye, dört denize kıyısı bulunması ile dikkat çeker.
Türkiye Ortadoğuda Karadenize kıyısı bulunan tek ülkedir. Türkiye uzun bir
kıyı şeridine sahiptir. Kıyı uzunluğu 8000 km yi biraz geçer. Türkiyenin elinde
bulunan Boğazlar ve Marmara sadece ortadoğunun değil, dünyanın da en
stratejik deniz geçitleri arasında yeralır. Boğazlar ve Marmara Karadeniz
ülkelerinin sıcak denizlere çıkış yoludur.
Türkiyenin iç kesimlerinde kapalı ve yarı kurak bir havza mevcuttur. Genelde
platolar ve dağların hakimiyet kazandığı yüksek bir ülke karakterine sahiptir.
İran jeomorfolojik bakımdan Türkiyeye benzer. Bu ülkenin de ortasında kapalı
ve kurak bir havza vardır. Geri kalan bölgeleri plato ve dağlardan oluşur. İran,
Hazar denizine kıyısı olan tek Ortadoğu ülkesidir. İran aynı zamanda Hint
okyanusuna kıyısı bulunan bir ülkedir. Basra körfezi kıyıları ve okyanusa açık
kıyılar olmak üzere İranın güneyde uzun bir kıyı şeridi vardır. Tüm kıyı
uzunluğu 2450 km dir (Hazar 740 km+Basra körfezi ve Umman denizi 1710
km).
Suriye Akdenize kıyısı olan bir ülkedir (193 km). Ülkenin batısında Akdeniz
iklim şartları egemendir, Bu bölge aynı zamanda dağlıktır. . Doğusu çöldür.
Suriye halkının dili genelde Arapçadır.
Lübnan tam anlamıyla bir Akdeniz kıyı ülkesidir (kıyı uzunluğu 225 km) .
Akdeniz iklim şartları hakimdir. Ülkede yüksek sıradağlar vardır. İsrail bir kıyı
ülkesi (273 km) olmasına karşın güneyinde çöl şartları hakimdir. Ülke
jeomorfolojik olarak plato karakterinde tepeliklerden oluşur. İsrail devletinin
yeraldığı toprakların tarihi adı Filistindir. Alçak platolardan oluşmuş olan bu
ülkede tipik bir Akdeniz iklimi hüküm sürer. Akkȃ, Hayfa, Yafa, Gazze
Filistinin tarihi limanlarıdır.
Kıbrıs Ortadoğu bölgesinde bulunan bir adadır. Anadolunun tektoniği ile
ilişkilidir. Doğu Akdenizde yeralır. 648 km kıyı uzunluğu vardır. Trodos
dağlarının en yüksek noktası 1952 m yi bulur. Kıbrıs 1571-1923 yılları
arasında Osmanlı devleti tarafından yönetilmiştir. Halkı Türkçe ve Rumca
konuşur.
Mısır Akdenize ve Kızıldenize komşudur (kıyı uzunluğu 2450 km, 950 km
Akdeniz+1500 km Kızıldeniz)). Bir Afrika ülkesidir. Bu ülkeye ait Sina
yarımadası Asya kıtasına ait sayılır. Zira sınır Süveyş berzahından geçer. Mısır
Afrika ve Asya kıtaları arasında bağlantı sağlayan Akdeniz ile Kızıldenizin
(Atlas ve Hint okyanusları) birbirine çok yaklaştığı bir bölgede yeralan stratejik
önemi büyük bir Ortadoğu ülkesidir. Mısır coğrafyasında ön plana çıkan coğrafi
ögeler Nil nehri ve SüveyĢ kanalıdır.
Irak bir Mezopotamya ülkesidir. Geniş düzlüklere sahiptir. Ülkede çöl iklimi
egemendir. Türkiye ve İran sınırında yüksek dağlar bulunur. Fırat ve Dicle bu
ülkeyi kateder. Irak Hint okyanusuna yönelik bir ülkedir. Fakat büyük nehirler
bu ülkeyi Anadolu yüksek yaylasının doğu kısmı ile irtibatlandırır. Basra
körfezine çok dar bir kıyısı (30 km kadar) vardır.
Arabistan bir büyük yarımadadır. Suudi Arabistan devleti tamamen bu
yarımadada bulunmaktadur. Kızıldeniz basra körfezi ve Aden körfezi
(Umman denizi) bu yarımadayı çevreler. Bu yarımada Hint okyanusu havzasına
dönüktür. Yarımada doğuya doğru eğiktir. Batısı yüksektir. Yarımadada
baştanbaşa çöl iklimi hakimdir. Suudi Arabistanın 2640 km uzunluğunda bir
kıyı çizgisi vardır. Kızıldeniz kıyıları girintili çıkıntılı ve adalıdır. Basra körfezi
de aynı şekildedir. Kıyılar gemiciliğe çok elverişlidir. Kurak tropikal kuşaktadır.
Ancak az da olsa her sene bir miktar yağış düşer. Suudi Arabistanın Aden
körfezine kıyısı yoktur. Babülmendep ve Hürmüz boğazları diğer devletlerin
elindedir. Suudi Arabistanın Basra körfezi kıyı bölgesinde çok zengin petrol
yatakları vardır. Bu bölge tamamen tortul kayaçlardan oluşmuştur.
Yemen Arabistan yarımadasının güneybatı köşesinde Hünt okyanusuna
yönelik bir devlettir. Kızıldenize ve Aden körfezine kıyısı vardır. Kıyı uzunluğu
1900 km dir. Babülmendep boğazının doğu yakası Yemenin elindedir. Bu ülke
hint okyanusuna (Aden körfezine ve umman denizine) doğrudan açılır. Dağlık
bir ülkedir. Dağlar 3000 m den daha yüksektir. Yemen tamamiyle nemli ve
kurak tropikal kuşaktadır. Yarı çöl iklimi hakimdir. Halkı Arapça konuşur.
Müslümandır. Yemenliler tipoloji bakımından Afrikalıları andırırlar.
Ummanın Hint okyanusunda uzun bir kıyıya sahiptir. Kıyı uzunluğu 1700 km
dir. Hürmüz boğazının güney yakası bu devlete aittir. Ummanda nemli ve kurak
tropikal iklim şartları hakimdir. Umman körfezi kıyısındak i Hacar dağlarında
yükselti 3000 m ye erişir. Ummanın gemicilik geleneği binlerce yıl gerilere
uzanır.
Yarımadanın Basra körfezi kıyılarındaki ülkelerine Körfez ülkeleri denir.
Bunlar BirleĢik Arap Emirlikleri, Katar, Bahreyn ve Kuveyttir. Hepsi de
Hint okyanusuna yönelik ülkelerdir. Dilleri Arapça dinleri islȃmdır. Katar bir
yarımda, Bahreyn bir ada devletidir. Monarşi ile yönetilirler. Bu ülkeler Basra
körfezi petrol yatakları üzerinde yer alırlar.
BirleĢik Arap Emirlikleri yedi emirliğin bir araya gelmesiyle oluşmuş bir
devlettir. Denizcilik geleneği tarihidir. Kurak tropikal kuşakta bulunur. Çöl
iklimi egemendir. Zengin petrol yatakları vardır.
Basra körfezi senklinal karakterli büyük bir körfezdir. Çevresi alt paleozoikten
eosene kadar değişik yaşlarda sedimanter kayaçlarla çevrelenmiştir. Bu
nedenlerle Arabistan yarımadası ile İran kıyılarında ve ayrıca körfezin
tabanında zengin petrol yatakları ihtiva eden tabakalar vardır.
.
Tablo: Ortadoğu Ülkeleri
Adı
Yüzölçümü (km²) Nüfusu
BaĢkenti
750
1235 000
Manâma
1 Bahreyn
5 400 000
Ebu Dabi
2 BirleĢik Arap Emirlikleri 83 600
6220
4 500 000
doğu
3 Filistin
(batı şeria : 5860)
Kudüs
(gazze şeridi: 360)
-Ramallah
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Güney Kıbrıs Rum
Cumhuriyeti
Irak
Ġran
Ġsrail
Katar
Kuveyt
Kuzey Kıbrıs Türk
Cumhuriyeti
Lübnan
Mısır
Suriye
1 648 195
11 437
77 176 930
828 000
Bağdat
Tahran
Doha
Lefkoşe
Beyrut
Kahire
14 Suudi Arabistam
15 Türkiye
16 Umman
16 Ürdün
18 Yemen
2 149 690
814 578
(779 452)
75 627 384
Riyad
Ankara
89 342
528 076
6 343 000
25 408 000
Amman
Sana
Ortadoğuda yüzölçümü olarak en büyük ülke 2,1 milyon kilometrekareden
biraz büyük yüzölçümüyle Suudi Arabistandır. Nüfusu en fazla olan ülke ise
85 milyonluk nüfusuyla Mısır’dır
***
DERS III
ĠSLÂM ÖNCESĠ ORTADOĞU VE MEDENĠYETLER
Ortadoğu eski bir medeniyet merkezidir. İslamiyetin doğduğu VII. Yüzyıldan
önce ortadoğuda büyük medeniyetler mevcuttu.
Ortadoğu dünyanın ilk medeniyet merkezidir. MÖ. 4000 yıllarına inen
Mezopotamya medeniyeti dünyanın ilk medeniyetidir. Yazı burada icad
edilmiş, tarih çağları burada başlamıştır. Mezopotamya Dicle ve Fırat
nehirlerinin arasında yeralan bölgedir. Aslı yunanca olan bu kelimenin anlamı
nehirler arasında kalan ülke demektir.
Mezopotamya yukarı ve aşağı Mezopotamya olmak üzere ikiye ayrılır. Babil
şehrinin güneyinde kalan kesim aşağı mezopotamyadır. Kuzeyinde kalan kesim
ise yukarı mezopotamyadır. Sumer, Elam ve Akad aşağı mezopotamyadadır.
Asur ise yukarı mezopotamyadadır. Babil her iki mezopotamyanın birleştiği bir
noktada bulunmaktadır.
Eski Mezopotamyalılar şehirler kurmuşlardı. Krallıklar ve hatta imparatorluklar
oluşturmuşlardı. Sulamalı ziraat yapmışlardır. Eski Mezopotamyalılar ın dini
çok tanrılı idi. Ziggurat adı verilen tapınak gözlemevlerinde gökcisimlerini
gözleyerek geleceğe ait kehanetlerde bulunurlardı. Aşağı ve yukarı
mezopotamyada semitik diller adı verilen sami dilleri konuşulurdu. Her iki
mezopotamyada da ziraat, ticaret ve sanat gelişmiş idi. Babil ile yukarı
mezopotamyadaki Ninova (Musul yakınlarında) şehirleri dünyanın en önemli
şehirleri idi. Mezopotamyalılar ilk kanunları yapmışlardı (Hammurabi kanunları,
MÖ 1760)
Mezopotamya medeniyeti zamanla İrana, Anadoluya ve Mısıra yayılmıştır.
Anadoluda en eski medeniyet ve devlet Hitit medeniyetidir. Kuruluşu MÖ.
2000 lere inmektedir. Hitit medeniyetinin en önemli hususiyeti dünyada ilk kez
demiri kullanmalarıdır. Buğday ziraati yapıyorlar, üzüm yetiştiriyorlardı.
Hititiler döneminde doğuda Van civarında yaşayan Urartular vardı. Hititliler
mısırlılar ile de çağdaştı. İki devlet arasında siyasi münasebetler oluyordu.
Hititliler yıkılınca Batı Anadoluda Eskişehir merkezli (Gordion) Frig devleti
kuruldu. (MÖ. 750). Bunların batısında Lidya devleti bulunuyordu. Merkezi
Salihli (sardes) idi. Lidyayı MÖ. 500 Persler yıkmıştır.
Anadolunun sahil kesiminde denizci bir devlet olan Ġyonya vardı. Büyük
Menderesten Edremit körfezine kadar olan sahil İyonya idi. Efes ve Milet en
tanınmış iyonya şehirleridir (M.Ö 1000).
*