Physical and Thermal Properties of Flax Seed

I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
193
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Türkiye’nin Odun Dışı Orman Ürünleri Üretiminin Ormancılık Politikası Açısından
Değerlendirilmesi
Hasan Tezcan YILDIRIM
İÜ, Orman Fakültesi, Ormancılık Politikası ve Yönetimi ABD 34473 Bahçeköy-İstanbul
ÖZET : Ormanlardan yapılan üretim genel olarak ürün üretimi ve hizmet üretimi başlıkları altında toplanabilir.
Orman ürünleri üretimi ise iki grupta ele alınmaktadır: odun üretimi ve odun dışı orman ürünleri üretimi. Türkiye
odun ürünü açısından ithalatçı bir ülke konumunda iken, odun dışı orman ürünleri konusunda ise ihracatçı ülke
durumundadır.
Orman Genel Müdürlüğünce son yıllarda başlatılan odun dışı orman ürünlerine yönelik çalışmalar, hem
ormancılığımızın gelişmesi, hem de yöre halkına yeni bir geçim kaynağı sağlanması açısından büyük önem
taşımaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre 2000 yılında 30 milyon dolar olan odun dışı
orman ürünü ihracatı, 2009 yılında 47 bin ton’a yükselmiş ve 160 milyon dolar ihracat girdisi sağlanmıştır.
Orman Genel Müdürlüğü 2010 bilanço sonuçlarına göre üretilen 131 bin ton odun dışı orman ürünün 67 bin tonu
iç piyasada tüketilirken, 64 bin tonu ihraç edilmiştir. 2010 yılında gerçekleşen 64 bin tonluk ihracat miktarı
karşılığında 221 milyon dolar ihracat geliri elde edilmiştir. 2010 yılında en fazla ihracat geliri elde edilen ürün
ise 68,1 milyon dolar ile çam fıstığı olmuştur.
Odun dışı orman ürünlerinin değerinin önümüzdeki yıllarda daha da artacağı anlaşılmaktadır. Sözü edilen
ürünlere yönelik üretim ve envanter çalışmalarında yöre halkından da temsilcilerin bulundurulması, ürün
çeşitliliğinin artırılması, katılımcılık ve halkın konu hakkında bilinçlendirilmesi açısından önem taşımaktadır.
Ormancılık örgütü bu ürünlerden yararlanma konusundaki çalışmalarına ağırlık vermeli, orman işletmelerinde
odun dışı orman ürünleriyle ilgili birimler oluşturulmalıdır. Bu çalışmada sözü edilen doğrultuda mevcut durum
ortaya konulacak, yasal-yönetsel yapı irdelenecek, geliştirilmesi gereken politikalara yönelik öneriler
yapılacaktır.
Anahtar Sözcükler: Odun dışı orman ürünleri, Ormancılık politikası, Üretim, Ormancılık
Evaluation of Non-Timber Forest Products Production in Turkey with respect to Forestry Policy
ABSTRACT: The production from forests might be grouped into forest products production and forest service’s
production in general. The forest products productions are discussed in two groups: wood production and nonwood products production. While being an importer country of wood products, Turkey exports non wood forest
products.
Initiated by General Directorate of Forestry, recent studies on non-wood forest products are of vital
importance for creating new sources of livelihood for local people as well as for forestry development through
the country. According to Turkey Statistical Institute (TSI) the 30,000,000 $ valued non wood forest products
export in 2000 increased to 47,000 tons in 2009 and accounted for 160,000,000 $. 2010 balance sheet results of
General Directorate of Forestry showed that 67,000 tons of non-wood forest products were consumed in the
domestic market and 67.000 tons were exported. An export revenue of 221,000,000$ was achieved in 2010, with
the highest revenue product being pine nuts with 68,100,000 dollars.
The value of non-wood forest products is expected to increase in the coming years. In the production and
inventory studies of the mentioned products, participation of local representatives is important in diversifying
products as well as creating public awareness. Forestry Organization should give these products a priority and
non-wood forest units must be established in Forestry Directorate Units. In this study, the current situation and
the legal-administrative structure will be evaluated and recommendations will be made to develop policies.
Keywords: Non-wood forest products, Forest policy, Production, Forestry
GİRİŞ
Ormanlar, çeşitli nitelikteki ürünlerin kaynağı
olması nedeniyle öteden beri önem kazanmıştır.
Orman ürünleri odun hammaddesi ve odun dışı orman
ürünleri olmak üzere iki grupta toplanmaktadır
(Akesen ve Ekizoğlu 2010). Geleneksel bakış
açısında, ormanlardan yapılan üretimin değerinin odun
üretimi ile ilişkilendirildiği görülmektedir. Oysa
günümüzde Odun Dışı Orman Ürünleri (ODOÜ)
_________________________________________
Sor. Yazar: YILDIRIM H. T., [email protected]
üretimi de hesaba katılmaya başlanmıştır. Jones ve
ark. (2004) bu yararlanma geleneğinin kültürel,
ekonomik, ekolojik ve toplumsal değişimler
sonucunda ortaya çıktığını belirtmektedir. Ayrıca
ODOÜ’nin mikro ve makro düzeyde ekonomik fayda
sağlamalarının yanında besin güvenliğini sağlaması ve
biyolojik çeşitliliği koruyarak çevresel hedeflere
ulaşılmasında katkılarının olduğu ve bu nedenle de
önemlerinin arttığı vurgulanmaktadır (Jones ve ark.
2004, İlter ve Ok 2007).
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
194
Odundan yararlanmanın tarihi kadar ODOÜ’den
yararlanma da insanlık tarihi kadar eskilere
dayanmaktadır. Sözü edilen ürünlerin özellikle orman
içi veya kenarında yaşayan toplumlar için vazgeçilmez
bir yaşam ve yararlanma kaynağıdır (Ekizoğlu ve
Kuvan 2010, Ebcin Korkusuz ve Dirik 2011, Ghanbari
ve ark. 2011). Genel olarak ODOÜ; ağaç, ağaççık, çalı
ve otsu bitkilerin tohumları, kabukları, meyveleri,
çiçekleri, yaprakları, genç dal ve yeşil sürgünleri, kök,
yumru ve soğanları, bunlardan elde edilen her çeşit
balsamı yağ, katran, ur ve mazı ile mantarlar, her çeşit
bitki örtüsü, toprağı ve benzerleri kabul edilmektedir
(OGM 1996). Yine FAO (2004) tarafından
ODOÜ’leri “ormanlardan, orman dışı alanlardan ve
diğer orman dışı ağaçlıklardan elde edilen biyolojik
kökenli ürünler” olarak tanımlanmakla birlikte köken
olarak bitki ve hayvan kökenli ürünler olmak üzere iki
grupta ele alınmaktadır. İlter ve Ok (2007)
ODOÜ’lerini kullanım alanları bakımından; mutfak ve
pişirme ile ilgili olanlar, odun esaslı olanlar, çiçek ve
dekoratif amaçlılar ve tıbbi ve diyet maddeleri
şeklinde dört grupta incelemiştir. Literatürde genel
olarak odun hammaddesi dışındaki tüm ürünler
ODOÜ kavramı ile ifade edilmektedir. ODOÜ’lerinin
bu geniş ifade biçimi yerine dar kapsamlı tanımın
kullanılması ile sorunların belirlenmesi ve çözümü
kolaylaşacaktır. Ayrıca bu ifade biçimi işlevsel
planlamaya yönelik arazi tahsisi çalışmalarına da
yardımcı olacaktır (Geray ve Şafak 2007).
Ormanlardan elde edilen ODOÜ değişik endüstri
alanlarının (ilaç, boya, parfümeri, deri vb.)
hammaddesini oluşturmakta ve dünya ticaretinde
önemli bir paya sahip bulunmaktadır (Akesen ve
Ekizoğlu 2010)
Yine
ODOÜ’lerinin
ticarileştirilmesi,
araştırmacılar, koruma ve geliştirme kuruluşları ve son
zamanlarda hükümetlerin, çevreye duyarlı bir şekilde
kırsal
bölgelerde
yaşayanların
geçimlerini
iyileştirmede kullandıkları bir teşvik aracı haline
gelmiştir.
ODOÜ’lerinin
sınıflandırılmasında
ormanlardan odun üretimi dışında elde edilen tüm
ürünleri içermektedir. Uygulamada ise, teriminin
tanımı tam anlamıyla kabul görmüş durumda değildir
(Belcher 2003).
Geçtiğimiz yıllarda koruma ve geliştirme
kuruluşları arasında ODOÜ’lerine olan ilginin hızla
arttığı dikkat çekmektedir (Wollenberg ve Ingles
1998, Neumann ve Hirsch 2000). Bu artan ilginin
temelinde ODOÜ’lerinin sağlık, gıda güvenliği ve
kaynakların korunması düşüncelerinin rol oynadığı
söylenebilir (Hansda 2009).
Ormancılık politikaları oluşturulurken, genel kabul
gören yaklaşım; ekonomik ve sosyal amaçların öne
çıkarılması ve ilgili kesimlerin gereksinmelerinin de
dikkate alınarak belirlenmesi yönündedir (Yıldırım
2010). Bu amaçla çalışma ile bitki kökenli
ODOÜ’lerinin dünyada ve Türkiye’de üretim durumu
incelenecek, Türkiye’de sözü edilen ürünlerinin
üretiminin çeşitli ormancılık plan ve programları
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
açısından değerlendirilmesine yer verilecektir. Son
bölümde ODOÜ üretimi ülke ormancılık politikası
amaçları açısından değerlendirilmesi yapılırken,
ODOÜ yönelik üretim politika önerilerinde
bulunulacaktır.
Dünyada Odun Dışı Orman Ürünleri Üretimi
Odun dışı orman ürünlerinin (ODOÜ) değerinin,
üretiminin ve değerlendirilmesinin tüm dünyada artış
göstermektedir. Bu artışın temelinde ODOÜ’nin
kullanım alanının artması başlıca etkili faktördür.
ODOÜ’nün kullanım alanlarına bakıldığında, tıp,
eczacılık, gıda, kimya, kozmetik vb olduğu
görülmektedir. Dolayısıyla belirtilen kullanım
alanlarının özellikleri ve çeşitlilikleri nedeniyle orman
alanları, şehir merkezlerinden uzak alanlar doğal
olmalı nedeniyle ilgi çekici duruma gelmiştir. Bu
anlamda orman içi veya kenarında yaşayan halk için
de büyük bir geçim kaynağı olmuştur. Önceleri kendi
ihtiyaçları için kullandıkları ürünleri pazarlama ve
satma imkanı oluşan sözü edilen toplumların
yararlanma
biçimlerinin
de
düzenlenmesi
gerekmektedir. Dünyada bilindiği üzere hiçbir kaynak
sonsuz değildir ve bilinçsiz kullanılan her kaynak yok
olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Dünya çeşitli
coğrafyalardan oluşmaktadır. Dolayısıyla her bir
coğrafyanın kendine özgü bitki yapısı, toplulukları ve
ekolojisi bulunmaktadır. Sözü edilen ürünlerinin
üretimine bakıldığında birçok bölgede geleneksel
yöntemlerle toplama yapıldığı görülmektedir. Üretim
şekli farklı olmakla birlikte ülkelerin ürünlere olan
talepleri de farklı olabilmektedir. Özellikle son
yıllarda gelişim gösteren sertifikasyon konusu
ODOÜ’lerinin üretimine olduğu gibi pazarlanması ve
satışına da etki etmektedir. Öte yandan ticari olarak
odun dışı orman ürünleri ile ilgilenmenin 1980’li
yılların sonunda başladığı görülmektedir.
ODOÜ ticaretinin geniş bir coğrafyada yapılamaya
başlaması ve gelişmesi ile birlikte orman
kaynaklarının korunması ve üretim sürecinde çevresel,
sosyal ve ekonomik koşulların iyileştirilmesini
sağlayacak tedbirlerin alınması ihtiyacı artmıştır
(Altunel Açıkgöz 2011). Sürdürülebilir orman
yönetiminin ve sertifikasyon uygulamalarının
yaygınlaşmasında bu temel ihtiyacın etkili olduğu
görülmektedir. Bu konuda gelişmiş ülkelerdeki bilinç
düzeyi ve sertifikalı ürüne olan talep gelişmemiş ve
gelişmekte olan ülkelere oranla yüksektir. Dünyada
(92 ülke verisine göre) bitkisel kökenli ODOÜ’lerinin
üretimine bakıldığında FAO (2006) tarafından
yayımlanan verilere göre 15,613,467 ton olduğu
görülmektedir. ODOÜ üretiminde kıtalar düzeyinde
Asya kıtası ülkelerinde 12,842,879 ton olarak
gerçekleşirken dünya üretiminin %82.26’sına karşılık
gelmektedir. Daha sonra Afrika (971,543 ton), Avrupa
(811,570 ton), Güney Amerika (784,093 ton), Orta ve
Kuzey Amerika (197,444 ton) ve son olarak
Okyanusya (5,938 ton) olarak sıralanmaktadır.
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
195
Ülkeler açısından ODOÜ üretimine bakıldığında
yine FAO (2006) kaynaklarında, Çin 4,366,100
ton’luk üretimi ile ilk sırada yer almıştır. Çin’in
ardından Pakistan (4,029,327 ton), Hindistan
(2,040,570 ton) ve Birmanya (1,499,000 ton) büyük
üreticiler olarak gelmiştir. Türkiye ODOÜ üretiminde
dünyada 27,344 ton ile 27. sırada yer almıştır. Ayrıca
dikkati çeken bir konu dünyada ODOÜ üretiminde ilk
on sırada yer alan ülkelerin üretiminin dünya
genelinin %91’ini oluşturmasıdır (Çizelge 1).
Çizelge 1. Odun dışı orman ürünleri üretiminde ilk on
ülke ve dünyadaki durumu
Üretim
Yüzde
Sıra
Ülkeler
Miktarı
(%)
(Ton)
1
Çin
4,366,100
27.96
2
Pakistan
4,029,327
25.81
3
Hindistan
2,040,570
13.07
4
Birmanya
1,499,000
9.60
5
Brezilya
756,715
4.85
6
Tunus
451,015
2.89
7
Vietnam
323,703
2.07
8
Moritus
319,256
2.04
9
Kore Cumhuriyeti 232,432
1.49
10
Meksika
185,295
1.19
Diğer Ülkeler
1,410,054
9.03
Dünya Toplamı
15,613,467 100.00
Kaynak: FAO, 2006.
Üretimin ticari durum ile karşılaştırılması üretici
ülkelerin ürünlerini pazarlama konusunda attıkları
adımlar
ile
özdeşleşmelidir.
Bu
durumun
incelenebilmesi için ODOÜ’lerinin ticaretine bakmak
yerinde olacaktır. Dünya Sağlık Örgütüne (WHO)
göre, dünyada çeşitli amaçlarla kullanılan bitki sayısı
20,000 civarındadır. Bunlardan 4.000’i bitkisel ilaç
olarak yaygın bir şekilde kullanılırken, yaklaşık
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
%10'unun ticareti yapılmaktadır. Sektörün dünya
ihracatı Trademap (2011) kaynaklarına göre 2006
yılında 5.7 milyar $ düzeyinde iken, 2010’da 8.5
milyar $'a yükselmiştir. Görüleceği üzere 5 yıllık
dönemde ODOÜ ticaretinde yaklaşık 2.5 milyar
dolarlık bir büyüme gerçekleşmiştir. Dünya ODOÜ
ihracatından en büyük payı 1.3 milyar $’la 2010
yılında Çin almıştır. Dünya ihracatının %15.8’ini
gerçekleştiren Çin’i, 939 milyon $’la Hindistan takip
etmektedir. Dünya ihracatından %11 pay alan
Hindistan’ı 908 milyon $’la ABD üçüncü sıradan
takip etmektedir. Bu üç ülkeden sonra ODOÜ
sektöründe söz sahibi olan ülkeler sırasıyla Almanya
(%8.6) ve Mısır (%3.5) olmuştur (Çizelge 2). Türkiye
ise 196 ülke arasından dünyanın en fazla ODOÜ
ihracatı yapan 21. ülkesi olarak yerini almıştır
(Anonim 2011).
2006-2010 döneminde dünya ODOÜ ithalatı, 2009
yılı dışında, son beş yıldır sürekli artış göstermiştir.
Yine Trademap (2011) kaynaklarında 2006 yılında 6.3
milyar $ değerinde olan ithalatın 2010 yılında 9 milyar
$’a kadar çıktığı bildirilmektedir. 2010 yılında
dünyanın en büyük ODOÜ ithalatçısı 1.3 milyar $’lık
ithalatı ile ABD’dir. Daha sonra sırasıyla Almanya
(%8), Japonya (%5.8), Fransa (%4.5) ve Hong Kong
(%4.4) gelmektedir (Çizelge 3). Türkiye, ODOÜ
ithalatı yapan 219 ülkeden 32.’si olarak dünya
sıralamasında yerini almıştır (Anonim 2011).
Çizelge 2 ve Çizelge 3’deki değerler 2010 yılı
itibariyle 17 milyar dolarlık bir pazarı göstermektedir.
2006 yılında 11 milyar dolar olan bu pazarın
gelişmekte olduğu açıktır. Dolayısıyla ülkemizin bu
anlamda yapacağı çalışmalar ve atacağı adımlar büyük
önem taşımaktadır. Türkiye’nin sahip olduğu ODOÜ
içerisinde özellikle bitki kökenli olanların doğru
yönetilmesi ve ekonomiye bu şeklide kazandırılması
dikkat edilmesi konuların başında gelmektedir.
Çizelge 2. Dünya odun dışı orman ürünleri ihracatında ilk on ülke ve Türkiye (Bin $)*
Sıra Ülkeler
2006
%
2007
%
2008
%
2009
1 Çin
547,627 9.47 709,416 10.69 980,507 12.75 1,070,679
2 Hindistan 548,607 9.48 587,877 8.86 731,857 9.52 571,566
3 ABD
507,832 8.78 559,340 8.43 630,292 8.20 728,593
4 Almanya 532,411 9.20 623,914 9.40 859,142 11.17 719,360
5 Mısır
0
0.00 0
0.00 125,787 1.64 276,753
6 Fransa
304,425 5.26 322,250 4.85 328,824 4.28 288,731
7 İspanya
240,627 4.16 274,652 4.14 299,565 3.90 255,172
8 Nijerya
188,875 3.26 68,106
1.03 66,747
0.87 166,759
9 İtalya
162,123 2.80 158,027 2.38 186,335 2.42 165,198
10 Kanada
126,047 2.18 133,321 2.01 114,094 1.48 135,376
21 Türkiye 29,219
0.51 96,648
1.46 103,464 1.35 84,136
Diğerleri 2,597,659 44.90 3,104,000 46.76 3,263,805 42.44 2,951,024
Toplam 5,785,452 100.0 6,637,551 100.0 7,690,419 100.0 7,413,347
Kaynak: Trademap, 2011. *Sıralama 2010 yılı rakamlarına göre yapılmıştır.
%
14.44
7.71
9.83
9.70
3.73
3.89
3.44
2.25
2.23
1.83
1.13
39.81
100.0
2010
1,355,090
938,915
908,052
736,312
302,580
284,722
279,323
232,794
172,747
171,555
99,417
2,993,007
8,474,514
%
15.99
11.08
10.72
8.69
3.57
3.36
3.30
2.75
2.04
2.02
1.17
35.32
100.0
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
196
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Çizelge 3. Dünya odun dışı orman ürünleri ithalatında ilk on ülke ve Türkiye (Bin $)*
Sıra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
32
Ülkeler
ABD
Almanya
Japonya
Fransa
Hong Kong
Çin
İngiltere
İtalya
İspanya
Hollanda
Türkiye
Diğerleri
TOPLAM
2006
1.062.295
536.278
491.046
316.005
197.380
195.736
241.554
228.793
166.790
147.290
37.333
2.682.071
6.302.571
%
16,85
8,51
7,79
5,01
3,13
3,11
3,83
3,63
2,65
2,34
0,59
42,56
100,0
2007
1.148.338
618.740
478.294
387.093
220.578
213.716
279.527
263.577
200.649
182.494
34.203
3.210.088
7.237.297
%
15,87
8,55
6,61
5,35
3,05
2,95
3,86
3,64
2,77
2,52
0,47
44,35
100,0
2008
1.284.718
689.377
541.437
470.192
216.404
232.379
291.883
304.528
249.616
220.995
40.493
3.756.173
8.298.195
%
15,48
8,31
6,52
5,67
2,61
2,80
3,52
3,67
3,01
2,66
0,49
45,26
100,0
Kaynak: Trademap, 2011. *Sıralama 2010 yılı rakamlarına göre yapılmıştır
Türkiye’de Odun Dışı Orman Ürünleri Üretimi
Türkiye, dünya üzerinde uygun iklim kuşağındaki
konumu itibari ile ODOÜ’nin yetiştirilebilmesi
açısından üstün ekolojik avantaja sahiptir. Dünyada
mevcut gen merkezleri arasında hem Yakındoğu hem
de Akdeniz havzası içinde yer alan Türkiye, birçok tür
ve çeşidin gen merkezi durumundadır (Gülcan ve ark.,
2000). Bu ürünlerin kültüre edilmesi, yetiştirilmesi,
toplanması, pazarlanması gibi konularda yeterli bir
çalışmanın olmaması, dolayısıyla bu ürünlerin
gelişigüzel
tüketilmesi
veya
yeterince
değerlendirilememesi nedeniyle çok az sayıda ürün
ticarete konu olmaktadır (Konukçu, 2001; Ekizoğlu ve
Kuvan, 2010).
Türkiye odun dışı orman ürünleri üretimi
bakımından büyük bir potansiyele sahiptir. Bu
kaynakların
yönetiminde
önemli
sıkıntılarla
karşılaşılmaktadır. Bunlardan bazıları üretim, bazıları
da
kaynakların
pazarlanması
ile
ilgilidir.
ODOÜ’lerinin üretimi, devlet sektörü adına Orman
Genel Müdürlüğü (OGM) ile özel ve tüzel kişiler
tarafından yapılmaktadır. Halen yürürlükte bulunan
6831 sayılı Orman Kanununun 37. ve 40. maddelerine
göre ODOÜ’nin bir kısmının üretim ve piyasa sunumu
doğrudan OGM tarafından yıllık üretim planlarına
göre gerçekleştirilirken, geri kalan kısmının üretimi
OGM’nin gözetim ve denetimi altında tarife bedeli
karşılığında devlet ormanlarından yararlanma hakları
olan
orman
köylüleri
ve
kooperatiflerince
yapılmaktadır (Ekizoğlu ve Kuvan 2010).
Ülkemizde ODOÜ’lerinin üretimi konusunda
istatistik bilgi çok eski yıllarda net olarak
belirlenememekle birlikte günümüzde güncel bilgilere
ulaşmak kolaylaşmıştır. Bununla birlikte sözü edilen
ürünlerin
tüketim
miktarları
kesin
olarak
saptanamamaktadır. Bunun temelinde üretimi belirli
oranda elinde tutan OGM’nün tüketimi belirleme
yönünde herhangi bir istatistik tutmaması yada bu
konuda yeterli veriyi sağlamada teknik donanımının
olmadığı söylenebilir. Benzer şeklide ODOÜ’lerini
işleyen endüstri kollarının olup olmadığı ve bu yönde
2009
1.162.955
662.709
477.176
377.812
212.706
265.939
270.364
250.576
215.542
193.536
38.459
3.644.316
7.772.090
%
14,96
8,53
6,14
4,86
2,74
3,42
3,48
3,22
2,77
2,49
0,49
46,89
100,0
2010
1.337.591
722.325
521.686
409.804
400.791
396.451
312.882
269.437
237.020
236.430
49.197
4.141.979
9.035.593
%
14,80
7,99
5,77
4,54
4,44
4,39
3,46
2,98
2,62
2,62
0,54
45,84
100,0
bir çalışma yapılıp yapılmadığına ilişkin ayrıntılı
bilgilere sahip bulunmamaktayız. Ekizoğlu ve Kuvan
(2010) 1970 yılına kadar olan dönemde ülkemizde
belli başlı ODOÜ endüstri kollarının palamut özü
endüstrisi, reçine endüstrisi ve ağaç kabuğundan tecrit
malzemesi
yapan
endüstrilerin
olduğunu
belirtmektedir.
Türkiye ormanlarının çok zengin biyolojik
çeşitliliği, ülkenin değişik yörelerinde yayılış gösteren
zengin odun dışı orman ürünleri (ODOÜ)
kaynaklarının yer almasına imkân sağlamaktadır.
Türkiye’de 1990-2009 yılları arasında bitkisel kökenli
odun dışı orman ürünlerinin üretim rakamları OGM
(2010)’den alınmış ve Çizelge 4’de gösterilmiştir.
Çizelge 4’de görüleceği üzere 1990-2009 yıllarını
kapsayan dönemde Türkiye’de yıllık ortalama 16,000
ton bitkisel kökenli ODOÜ üretilmiştir. ODOÜ
üretiminde 1990-1999 yılları arasında en çok çıralı
çam kök odunu üretilirken (4,715 ton) 2000-2009
yılları arasında ise defne yaprağı en çok üretilen ürün
olmuştur (8,016 ton). Sözü edilen ODOÜ içerisinde
son 20 yıllık ortalamalara bakıldığında ise defne
yaprağı (5,918 ton) yine ilk sırada yer yer alırken,
defne yaprağını çıralı kök odunu (5,105 ton) ve kekik
(2,622 ton) takip etmiştir. Buna karşın sözü edilen
dönemde soğanlı bitkilere yönelik üretim en az
düzeyde kalmıştır.
ODOÜ üretimi ile ilgili olarak kalkınma planları
incelendiğinde Birinci, İkinci ve Üçüncü ve Dördüncü
Beş Yıllık Ormancılık Kalkınma Planında ağırlıklı
üretimin reçine üzerine olduğu görülmektedir. Bu
planda odun dışı orman ürünleri “Tali Orman
Mahsulleri” ismi ile geçmektedir. Öte yandan sığla
yağı üretimi de yapıldığı ve gelecek yıllarda sözü
edilen ürünlerin ihracatının artacağı öngörüsü
yapılmaktadır. Ancak ODOÜ’lerinin üretim ve
satışına ilişkin belirli bir politika dikkati çekmemekle
birlikte tek hedefin civar köylülere istihdam yaratmak
olduğu anlaşılmaktadır.
II. Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Eylül 2011, Kahramanmaraş
197
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Çizelge 4. Türkiye’de odun dışı orman ürünleri üretim miktar ve ortalamaları (ton)*
Sıra
Ürünler
1
Defne yaprağı
2
Çıralı çam kök odunu
3
Kekik
4
Fıstık çamı kozalağı
5
Adaçayı
6
Laden
7
Kuşdili
8
Keçiboynuzu
9
Çalba
10
Kestane
11
Eğrelti otu
12
Sıklamen
13
Tavşanmemesi
14
Ihlamur
15
Lavanta
16
Kardelen soğanı
17
Göl soğanı
18
Yoğurt çiçeği soğanı
19
Sığla Yağı
20
Katır tırnağı
21
Sarı karçiçeği soğanı
22
Yılanbıçağı soğanı
23
Ökse otu
24
Oğul otu
25
Paptya
26
Yayla çayı
27
Karabaş otu
28
Isırgan otu
29
Kantaron
30
Devetabanı soğanı
31
Ada soğanı
TOPLAM
1990-1999
Ortalaması
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
3,517
4,715
2,692
344
365
189
290
0
1
0
23
0
0
11
0
0
0
0
2
2
0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
0
12.153
5,738
5,954
3,692
1,471
341
1,186
238
82
0
450
5
94
126
14
0
23
24
9
3
0
2
12
0
1
0
1
0
0
0
1
1
19,468
8,001
7,972
2,963
1,302
471
910
599
65
0
444
42
63
143
18
0
26
39
15
5
0
5
0
1
0
0
0
0
0
0
1
0
23,085
6,626
777
2,793
830
455
1,008
453
63
174
98
58
46
128
20
0
65
12
31
2
0
6
0
0
1
0
1
0
0
0
0
0
13,647
335
10,651
1,785
995
264
529
193
61
317
3
42
120
28
4
9
18
11
15
2
1
7
10
0
0
1
0
1
1
0
1
0
15,404
4,662
17,364
1,225
675
566
526
91
326
466
39
22
82
7
10
4
17
4
16
0
0
5
2
0
0
0
0
0
0
0
2
0
26,111
8,564
6,958
974
2,347
441
606
46
207
378
130
25
123
221
12
4
22
0
68
1
0
11
12
0
0
0
0
0
0
0
0
0
21,150
7,746
832
892
3,546
390
585
53
529
2
113
105
120
74
30
2
32
3
21
0
5
6
0
0
0
1
0
1
1
0
1
0
15,090
11,686
89
3,863
3,772
910
752
359
128
148
61
134
95
26
5
356
19
3
5
0
14
21
10
13
1
6
0
2
0
1
2
2
22,483
7,025
260
205
3,052
1,489
518
225
115
52
116
0
122
1
76
5
17
197
12
0
1
14
17
5
0
2
0
0
0
1
0
0
13,527
19,781
187
1,176
6,266
708
75
352
181
165
87
41
76
105
77
5
29
0
19
0
4
9
0
0
0
0
0
0
2
0
2
0
29,347
Kaynak: OGM, 2010. *2010 yılına ilişkin veriler kesin olmadığı için çizelgeye dahil edilmemiştir.
2000-2009
Ortalamas
ı
8,016
5,104
1,957
2,426
604
670
261
176
170
154
47
94
86
27
39
27
29
21
1
3
9
6
2
0
1
0
0
0
0
1
0
19,931
1990-2009
Ortalaması
(20 Yıllık)
5,918
5,105
2,622
873
434
314
290
44
43
39
30
24
21
15
10
7
7
5
2
2
2
2
1
0
0
0
0
0
0
0
0
15,810
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
198
Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Ormancılık
Özel İhtisas Komisyonu Raporunda, ilk defa “odun
dışı
orman
ürünleri”
terimi
kullanımına
rastlanmaktadır. Sözü edilen plan programında odun
dışı orman ürünlerinin “bitkisel odun dışı orman
ürünleri” ve “hayvansal odun dışı orman ürünleri”
olarak iki sınıfta geniş bir şeklide incelendiği
görülmektedir. Yine plan programında ODOÜ’leri
üretim ve tüketimiyle birlikte (geçmiş planlarda eşit
kabul edilmekteydi) potansiyel durumunu içeren bir
çalışma başlatılması ve tamamlanması kabul edilmiş
ancak plan döneminde bu çalışma bitirilememiştir.
Rapor incelendiğinde yine üretime ilişkin belirleyici
politikaların ortaya atılamadığı görülmektedir.
Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Ormancılık
Özel İhtisas Komisyonu Raporunda, ormancılık
sektörünün
ülke
kalkınmasındaki
rolünün
değerlendirildiği ilke ve politikalar başlığında yine
ODOÜ üretim politikalarına herhangi bir atıf
yapılmamıştır. Ancak bu plan dönenimde raporda
ODOÜ’lerine “üretim, tüketim, ithalat ve ihracat”
başlığı altında ayrı bir yer verildiği görülmektedir.
Burada ODOÜ’lerinin tanımı yapılmış, 1981-1987
yılları arasını kapsayan belirli ODOÜ’lerinin üretim
rakamları verilmiş, mevcut plan döneminde yapılması
planlanan üretim tahminleri sıralanmıştır. Yine benzer
şeklide tüketim miktarları sıralanırken, plan
döneminde tüketim tahminleri verilmiştir. Satış
konusunda ise depolama imkanlarının yetersizliği
nedeniyle üretilenin satılması yönünde bir politika
belirlendiği anlaşılmaktadır. Bu plan programında da
periyodik olarak ODOÜ envanterinin yapılması, bu
çalışmaların
en
kısa
sürede
tamamlanması
amaçlanmıştır.
Envanter
çalışmalarının
yürütülmesinde
İşletme
Pazarlama
Şube
Müdürlüklerinde konu ile ilgili “meraklı” bir teknik
elemanın
görevlendirilmesinin
gerekliliği
vurgulanmıştır. İhracatta ise hammadde ihracatından
çok işlenmiş ürünlerin ihracatının yapılmasının teşvik
edilmesi yönünde bir politika belirlenmiştir.
Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Ormancılık
Özel İhtisas Komisyon Raporunda, “tali orman
ürünleri (odun dışı orman ürünleri)” tanımı yapılmakta
ve “bitki kökenli odun dışı orman ürünleri” tanımının
kullanılması önerilmektedir. Üretimin kalkınma
planlarında verilen hedefler doğrultusunda iç ve dış
piyasaların da talepleri dikkate alınarak yapıldığı
yönündeki politikanın vurgulanması ile üretilenin
satılması politikasından vazgeçildiği anlaşılmaktadır.
Burada ilk defa temelde üretimde karşılaşılan
sorunların irdelendiğini görmekteyiz. Belli başlı
sorunlar; plansız, bilinçsiz, hatalı ve aşırı faydalanma
sonucunda ürünlerde tahrip ve tür kayıplarının
yaşanması, gizli ya da kaçak yolla yapılan
yararlanmanın önüne geçmede teknik, yasal ve
kurumsal düzenlemelerin yetersizliği, ürünlerin
hammadde olarak ihraç edilmesi, doğal türlerin
kültürle üretilmesi yönünde daha önce alınan kararlara
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
karşın girişimlerde bulunulmaması sayılabilir. Yine bu
plan döneminde ODOÜ’leri üretim, tüketim, ithalat ve
ihracatına
ilişkin
politikalar
belirlendiği
görülmektedir. Kısaca bu politikalar; izinsiz yapılan
üretimin önüne geçmek üzere teknik, yasal ve
kurumsal düzenlemelerin gözden geçirilmesi, üretim
planlarının yapılması, her ürünün özelliğine göre
üretim tekniğinin belirlenmesi, ekonomik değeri
yüksek olan ürünlerin kültür yoluyla yetiştirilmesi
çalışmalarının teşvik edilmesi, üretim potansiyelinin
belirlenip pazar tespitinin buna göre yapılması,
ürünlerin ham ve işlenmemiş şeklide pazarlanması
yerine uygun tesislerde işlenerek pazarlanmasının
teşvik edilmesi olarak sıralanmıştır.
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Ormancılık
Özel İhtisas Komisyonu Raporunda ODOÜ’lerine
yönelik politikalar şekillenmiş ve şu şekilde ifade
edilmiştir:
1. Odun dışı orman ürünlerinin doğal
kaynaklarının
etkin
şekilde
korunması
ve
sürdürülebilir yönetimi ile bu kaynaklardan mahalli,
ülke ve küresel düzeylerde mümkün olan en yüksek
faydalanmalar sağlanmalıdır.
2. Odun dışı orman ürünlerinin korunması ve
faydalanmasında mahalli orman köylülerinin aktif
katılımları sağlanmalıdır.
3. Arz açığı bulunan odun dışı orman ürünlerinden
uygun olanların kültür yolu ile üretimin
yaygınlaştırılması suretiyle talep ve ihtiyaçların
karşılanması sağlanmalı bu amaçla mahalli halk ve
özel sektör teşvik edilmelidir.
4. Odun dışı orman ürünlerinden temin edilen gelir
ve faydaların artırılabilmesi için bu ürünlerin
işlenmesi ve mamul ürünlerinin üretimleri (orman
köylüleri ve özel sektörce) teşvik edilmelidir.
5. Odun dışı orman ürünleri dış ticaretinin
geliştirilmesine yönelik çalışmalar ve teşvikler
gerçekleştirilmelidir.
Dokuzuncu Kalkınma Planı Ormancılık Özel
İhtisas Komisyonu Raporunda ise bir önceki plan
dönemine benzer şeklide politikalar belirlendiğini
görmekteyiz. Bu plan döneminde; mümkün olan en
yüksek kantite ve kalitede odun üretiminin
sürdürülebilir olarak gerçekleştirilmesi, toplumun
odun ve ODOÜ ihtiyaç ve taleplerinin optimum
şekilde karşılanması, odun ve ODOÜ’lerinde
standardizasyon ve sertifikalandırma, ticaretinin
disipline edilmesi, hammadde yerine mamul madde
olarak ihracatını teşvik tedbirlerinin gerçekleştirilmesi
öngörülmektedir. Son olarak katılımcılığın artırılması
hedeflenirken ODOÜ’leri üretiminde yöre halkının,
köy tüzel kişiliklerinin ve ilgili kuruluşların katılım ve
katkısı artırılacağı yönünde bir politika belirlenmiştir.
Sözü edilen ürünlerin ithalattaki ağırlığı ülkemizde
yetişmeyen kauçuk ve baharat ürünleri ile işlenmiş
mamul ürünler oluşturmaktadır. İthal edilen ürünler
arasında en büyük harcamalar tabii kauçuk, bitkisel
hülasalar ve çiçek soğanları için yapılmaktadır.
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
199
İhracatın büyük bölümü az sayıdaki özel sektör
ihracatçı firmaları tarafından İzmir’den yapılmaktadır.
İhraç gelirleri içinde önemli yeri olan ürünler arasında
ise kekik, çam fıstığı, defneyaprağı, mantarlar,
keçiboynuzu, tarçın, kimyon, ardıç, kişniş v.b. yer
almaktadır (DPT 2006).
Orman Genel Müdürlüğünce son yıllarda
başlatılan ODOÜ’ne yönelik çalışmalar, hem
ormancılığımızın gelişmesi, hem de yöre halkına yeni
bir geçim kaynağı sağlanması açısından büyük önem
taşımaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)
verilerine göre 2000 yılında 30 milyon dolar olan
odun dışı orman ürünü ihracatı, 2009 yılında 47 bin
ton’a yükselmiş ve 160 milyon dolar ihracat girdisi
sağlanmıştır. Orman Genel Müdürlüğü (2010) bilanço
sonuçlarına göre üretilen 131 bin ton odun dışı orman
ürünün 67 bin tonu iç piyasada tüketilirken, 64 bin
tonu ihraç edilmiştir. 2010 yılında gerçekleşen 64 bin
tonluk ihracat miktarı karşılığında 221 milyon dolar
ihracat geliri elde edilmiştir. 2010 yılında en fazla
ihracat geliri elde edilen ürün ise 68,1 milyon dolar ile
çam fıstığı olmuştur.
SONUÇLAR
Son yıllarda ODOÜ’lerine olan talep çok artmıştır.
Kültür türleri ve genleri ile oynanmış ürünlerin
olumsuzlukları ile ilgili yayınlar insanların tabii
ürünlere talebini artırmıştır. Bu yöneliş ODOÜ
talebini ve ticaretini olumlu etkilemiştir. Bu ürünlerin
ticaretinde Ülkemiz önemli pay sahibidir. Ülkemiz,
coğrafyasının ve ekolojilerinin sağladığı avantajlar ile
bazı ürünlerde dünya ticaretinde avantajlı konumda
bulunmaktadır.
Korkmaz
ve
Fakir
(2009)
ODOÜ’lerinden sağlanan faydaların kırsal ve kentsel
yerleşim birimlerinde yaşayan kitleler tarafından
farkına varılmasına paralel olarak kullanım alanı ve
yoğunluğu her geçen gün arttığını belirtmektedir. Bu
bağlamda
ODOÜ’lerinin
(bitkisel
kökenliler
kastedilerek) kentsel düzeyde tüketimine yönelik
bilgilerin sağlanması, üretim ve pazarlama süreçleri
açısından önem taşıdığını ortaya koymuştur. ORKOP
(2008) yine ODOÜ üretiminde, işlenmesinde ve
pazarlanmasında yaşanan sorunların, bu ürünlerden
elde edilecek katma değerin düşmesine neden
olduğunu vurgulamaktadır. Bu sorunların çözümü için
öncelikle odun dışı orman ürünlerinin Ülke genelinde
envanterinin tamamlanması ve periyodik olarak
tekrarlanması gerekmektedir. Benzer konuda Şafak ve
Okan (2004), üretim işiyle uğraşanların, topladığı ya
da kültürünün yaptığı ürünün bir bölümünü kendi
ihtiyaçları için kullandığını, kalanını ise aracılara
sattığını belirlemiştir. ODOÜ’lerinin ticaretindeki
toplam gelirden Orman Genel Müdürlüğü’nün %3,
orman köylülerinin % 30, aracı ve ihracatçılar ise %
67 oranında pay aldığını ortaya koymuştur.
Dolayısıyla orman köylülerinin ilk etapta ODOÜ
üretiminde ilk aşamada olmasının yanında elde edilen
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
gelirden aracılara göre çok düşük oranda gelir etmesi
önemli bir darboğaz olarak ortaya çıkmaktadır.
Öte yandan üretim programlanması, ürünlerin
toplanması, işlenmesi, sertifikalandırılması ve
pazarlanması gibi sürecin farklı aşamalarında orman
kooperatifleri merkez örgütünün ve OGM başta olmak
üzere ilgili kurum, firma ve sivil toplum kuruluşların
katılımıyla
bir
ulusal
yapı
oluşturulması
düşünülmelidir. Bu sayede ODOÜ sektöründe bir
bütünleşme
sağlanabilir
ve
özellikle
ürün
pazarlanmasında ortak bir politika izlenebilir.
ODOÜ’lerinin üretim planlaması, işlenmesi ve
pazarlanması noktasında ulusal düzeyde atılacak ortak
adımların önemi, Türkiye’nin sözü edilen ürünlerin
ihracatında daha fazla gelir elde etmesine yol
açacaktır. Bu anlamda;
-ODOÜ’lerinin
envanter
çalışmaları
odun
envanteri ve amenajmanında olduğu gibi düzenli ve
planlı yapılmalı,
-Orman kanununun ilgili maddelerinde yapılması
gerekli düzenlemeler için katılımcı bir yaklaşımla hız
verilmeli,
-ODOÜ’lerinin değerlendirilmesinde her bir ilgi
grubunun en üst düzeyde katılımı sağlanmalı,
-Orman köylülerinin kalkındırılması amacıyla
üretim ve satış işlerinde orman işletmelerinin daha
aktif rol oynaması sağlanmalı, orman köylüleri ile
aracılar arasındaki uçurumun ortadan kaldırılmasına
yönelik adımlar atılmalı
-ODOÜ’lerinin
üretiminde
(toplanmasında)
kanunda gerekli değişiklikler yapılarak belirli bir
maliyet karşılığı orman köylülerine yaptırılması ve
ürünlerin işletme aracı ile satılması ve elde dilen
gelirden yine orman köylülerine bir pay ayrılması
düşünülmelidir.
TEŞEKKÜR
Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Bilimsel
Araştırma Projeleri Biriminin UDP-18963 numaralı
projesi ile desteklenmiştir.
KAYNAKLAR
Akesen, A., Ekizoğlu, A. 2010. Orman. In A. Akesen
ve A. Ekizoğlu (Ed.). Ormancılık Politikası. 2-18.
Türkiye Ormancılar Derneği Yayını. TOD Eğitim
Dizisi Yayın No: 6, Ankara.
Altunel Açıkgöz, T. 2011. Odun Dışı Orman
Ürünlerinin
Değerlendirilmesinde
Dünya’dan
Örnekler. II. International Non-Wood Forest
Products Symposium. 8-10 September 2011, P: 5057, Isparta.
Anonim. 2011. Odun Dışı Orman Ürünleri (Orman Tali
Ürünleri) Sektör Raporu. Orta Anadolu İhracatçılar
Birlikleri, Ankara.
Belcher, B.M. 2003. What isn’t an NTFP? International
Forestry Review, 5(2), pp. 161– 168.
DPT. 2006. Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013)
Ormancılık Özel İhtisas Komisyon Raporu, Ankara.
I.
Ulusal Akdeniz Orman ve Çevre Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmaraş
KSÜ Doğa Bil. Der., Özel Sayı, 2012
200
Ebcin Korkusuz, E., Dirik, H. 2011. Gümüşi
Ihlamur’un (Tilia tomentosa Moench) Fenolojisi,
Çiçek Özellikleri ve Yararlanma Esasları. II.
International
Non-Wood
Forest
Products
Symposium. 8-10 September 2011, P: 201-208,
Isparta.
Ekizoğlu, A., Kuvan, Y. 2010. Türkiye Ormanları ve
Ormancılığı. In A. Akesen ve A. Ekizoğlu (Ed.).
Ormancılık Politikası. 67-100. Türkiye Ormancılar
Derneği Yayını. TOD Eğitim Dizisi Yayın No: 6,
Ankara.
FAO. 2004. Green Facts, based on FAO Forestry
Department Terms and definitions, Rome.
FAO. 2006. Global Forest Resources Assessment.
Progress
towards
sustainable
forest
management.FAO Forestry Paper No:147.Rome.
Geray, U., Şafak, İ. 2007. Ege Bölgesi Odun Dışı
Bitkisel Orman Ürünleri Yönetimindeki Sorunlar ve
Çözüm Önerileri. 150th Anniversary of Forestry
Education in Turkey. Bottlenecks, Solutions, and
Priorities in the Context of Functions of Forest
Resources 17-19 October 2007, P: 467-482,
İstanbul.
Ghanbari, S., Vaezin S.M.H., Zobeiri, M., Shamekhi,
T., Elahiyan, M.R. 2011. Finacial Evaluation of
Non-Wood Forest Products in Arasbaran Forests: A
Case Study on Cornelian Cherry (Cornus mas) Fruit
in the Forests of Kalaleh Village, Kalibar, Iran. II.
International
Non-Wood
Forest
Products
Symposium. 8-10 September 2011, p: 1-6. Isparta.
Gülcan, R., Tekintaş, F.E., Mısırlı, A., Sağlam, H.,
Dalkılıç G.G. 2000. Meyvecilikte Üretim Hedefleri,
Türkiye Ziraat Mühendisliği V. Teknik Kongresi,
17-21 Ocak 2000, 2: 587-616, Ankara
Hansda, R. 2009. The Outlook For Non-Wood Forest
Products In Asia And The Pacific. Asıa -Pacific
Forestry Sector Outlook Study II, Working Paper
Series, Working Paper No. APFSOS II/WP/2009/18
İlter, E., Ok, K. 2007. Ormancılık ve Orman
Endüstrisinde Pazarlama İlkeleri ve Yönetimi
(Örnek Olaylarla).Form Ofset Matbaacılık, Ankara.
Jones, E.T., McLain, R.J., Lynch, K.A. 2004. The
Relationship Between Nontimber Forest Product
Management and Biodiversity in the United States.
http://www.cnie.org/ewebeditpro/items/o62f3633.p
df. (Erişim tarihi: 21.08.2011)
KSU J. Nat. Sci., Special Issue, 2012
Konukçu, M. 2001. Ormanlar ve ormancılığımız,
faydaları, istatistiki gerçekler, DPT yayın No: 2630,
Ankara.
Korkmaz, M., Fakir, H. 2009. Odun Dışı Bitkisel
Orman Ürünlerine İlişkin Nihai Tüketici
Özelliklerinin Belirlenmesi (Isparta İline Yönelik
Bir Araştırma). Süleyman Demirel Üniversitesi
Orman Fakültesi Dergisi Seri: A, 2: 10-20, Isparta.
Neumann, R.P., Hirsch, E. 2000. Commercialisation of
Non-Timber Forest Products: Review and Analysis
of Research. Center for International Forestry
Research and Food and Agriculture Organization,
Bogor, Indonesia and Rome.
OGM. 1996. Orman Tali Ürünlerinin Üretim ve Satış
Esasları. T.C. Orman Bakanlığı, Orman Genel
Müdürlüğü, İşletme ve Pazarlama Dairesi
Başkanlığı, Tebliğ No:283, Tasnif No: IV-1434,
Ankara.
OGM. 2010. Odun Dışı Orman Ürünleri Üretim
Rakamları. OGM Kayıtları, Ankara.
ORKOP. 2008. Türkiye’de Odun Dışı Orman
Ürünlerinin
Sürdürülebilir
Üretimi
ve
Pazarlanmasında
Kooperatiflerin
Önemi.
www.orkoop.org.tr.
(Son
Erişim
Tarihi:
18.08.2011)
Şafak, İ., Okan, T. 2004. Kekik, Defne ve Çam
Fıstığının Üretimi ve Pazarlaması. Doğu Akdeniz
Ormancılık Araştırma Müdürlüğü DOA Dergisi
10:101-129, İzmir.
TRADEMAP. 2011. International Trade Centre. Trade
statistics for international business development.
www.trademap.org
(Son
Erişim
Tarihi:
21.08.2011).
TÜİK. 2000. Türkiye İstatistik Kurumu Dış Ticaret
İstatistik Verileri, Ankara.
TÜİK. 2010. Türkiye İstatistik Kurumu Dış Ticaret
İstatistik Verileri, Ankara
Wollenberg, E., Ingles, A. 1998. Incomes from the
forests: methods for development and conservation
of forest products for the communities. Centre for
International Forestry Research (CIFOR), Bogor,
Indonesia.
Yıldırım, H.T. 2010. Türkiye’de Odun Üretim-Tüketim
İlişkilerinin Ormancılık Politikası Açısından
İrdelenmesi. İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Orman
Mühendisliği ABD, Doktora Tezi, 194 s.