dockanun yapım süreci
download 
Şikayet Transkript
kanun yapım süreci
Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KANUN YAPIM SÜRECİ 52 YASAMA DERNEĞİ w w w. y a s a d e r. o r g A - KANUN TANIMI VE TÜRLERİ B - KANUN YAPIM TEKNİĞİ Kimler kanun önerebilir? Bir kanun tasarısı veya teklifi hangi kısımlardan oluşur, nasıl hazırlanır? Bir tasarı veya teklifin metni hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Bir tasarı veya teklifin maddeleri hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Maddelerin kanun içerisindeki sistematik dizilişi nasıldır? Bir kanun teklifi hazırlanırken nelere dikkat edilmelidir? C - KOMİSYONLARDA KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyon nedir, STK’lar için neden önemlidir? Komisyon türleri nelerdir? Esas komisyon ne demektir, tali komisyondan farkı nedir? Komisyonların üye sayıları nasıl belirlenir, Başkanlık Divanı üyeleri kimlerdir? Hangi komisyon hangi işi görüşür? Komisyonları kim toplantıya çağırabilir, hangi konuların görüşüleceğini kim belirler? Komisyonlara gönderilen işler için bir görüşme süresi var mıdır, bu sürenin aşılması durumunda ne olur? Komisyon toplantılarına kimler katılabilir, STK’lar toplantılara nasıl katılabilir? STK’ların komisyon toplantısına katılmadan önce nelere dikkat etmeleri gerekir? Komisyon toplantılarında kimler söz alabilir, toplantıya davet edilen STK’lara söz verilmesi zorunlu mudur? Komisyon görevlileri kimlerdir, komisyon uzmanları ne iş yaparlar? Komisyonlarda tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir mi, yapılabilecek değişikliğin sınırı nedir? Komisyonlarda değişiklik önergesini kimler verebilir, kimler oy kullanabilir ve STK’ların bu tür bir hakları var mıdır? Değişiklik önergelerinin belli bir formatı var mıdır? Komisyonun toplanması ve karar alması için belli bir çoğunluğu var mıdır? Komisyonlar alt komisyon kurabilirler mi, alt komisyonlar STK’lar için ne ifade ederler? Komisyonlarda görüşmeler hangi aşamalardan geçer? Komisyonlar kararlarını Genel Kurul’a nasıl bildirirler? Yasa yapımı dışında görevleri olan komisyonlar hangileridir? Dilekçe Komisyonu’nun görevi nedir? TBMM’de dilekçeler nereye sunulmalıdır? Dilekçenin başvuru formu nasıldır? Dilekçenin verilmesi üzerine Komisyon tarafından hangi işlemler yapılır? Dilekçe sahipleri dilekçelerinin hangi aşamada olduğunu nereden öğrenebilirler? İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu’nun görevleri nelerdir? İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu’na hangi konularda başvuru yapılabilir? Komisyona sunulan dilekçeler nasıl gönderilmelidir? Dilekçelerde aranan şartlar nelerdir? Komisyonla ilgili bilgilere internet üzerinden ulaşılabilir mi, sayfada hangi bilgiler bulunmaktadır? KİT Komisyonu’nun görevleri nelerdir? Komisyonun denetim süreci nasıl işler? AB Uyum Komisyonu STK’lar için önemli midir? Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu’nun (KEFEK) görevleri nelerdir? KEFEK STK’lar için neden önemlidir? D - GENEL KURUL’DA KANUN YAPIM SÜRECİ Komisyonda rapora bağlanan bir tasarı veya teklifin görüşmelerine ne zaman başlanabilir? Genel Kurul’un gündemi hangi kısımlardan oluşur? “Kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işler” kısmında neler bulunmaktadır ve sıralama nasıl oluşmaktadır? Görüşülmesine başlanacak bir sıra sayısı için kimlerin Genel Kurul’’da bulunması zorunludur? Tasarı ve tekliflerin görüşülmesi nasıl bir sürece tabidir? Tasarı ve tekliflerin görüşülmesinde kimler ne kadar süreyle konuşabilir? Konuşmacılar hangi sırayla konuşur? Soru- cevap süresi ne kadardır ve kimler soru sorabilir? Maddelere geçmek ne demektir, maddelere geçilmesi reddedilirse ne olur? Bir madde nasıl görüşülür ve nasıl değiştirilir? Değişiklik önergesi ne demektir, hangi türleri vardır, kimler tarafından ne zaman verilebilir? Maddeler üzerindeki görüşmeler bittikten sonra bir yanlışlık ya da irade değişikliği olduğu anlaşılırsa ne yapılabilir? Oylama ne demektir, kaç türlü oylama vardır? Özel görüşme yöntemi ne demektir, nasıl yapılır? Kanunlar ne zaman yürürlüğe girerler? Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Bu bölümde kanun ne demektir? Çeşitleri nelerdir? Bu ayrımların herhangi bir anlamı var mıdır? gibi sorular cevaplandırılacaktır. 54 A KANUN TANIMI ve TÜRLERİ Kanun biçimsel anlamda TBMM’nin yasama usullerine uygun olarak kabul ettiği metinlerdir. Maddi anlamda ise, genel, nesnel ve kişilik dışı hukuk kuralları şeklinde tanımlanabilir. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Kanun ne demektir? Kanun ya da yasa ile ilgili tanımlara bakıldığında biçimsel kanun ve maddi kanun olmak üzere iki kanun tanımının yapıldığı görülür. Biçimsel tanımda, kanunun kim tarafından yapıldığı öne çıkar. Bu anlamda kanun, TBMM’nin yasama usullerine uygun olarak kabul ettiği işlemdir. Diğer bir anlatımla TBMM tarafından kanun adı altında çıkarılan her işlem kanun adını alır. Ancak TBMM’nin bu tür işlemleri biçimsel açıdan kanun olmakla birlikte maddi anlamda kanun değildir. Çünkü maddi anlamda kanun; doktrinde “genel, nesnel ve kişilik dışı hukuk kurallarının bütünü” biçiminde tanımlanmaktadır. Bu durumda örneğin bir ilçe kurulmasına ilişkin kanun biçimsel açıdan kanun olmasına rağmen maddi anlamda kanun değildir. Kanunlar bu ayrım dışında çok çeşitli açılardan sınıflandırılabilir. Burada çok kullanılmakta olan birkaç ayrım üzerinde durulacaktır. KANUN TÜRLERİ Maddi-Biçimsel Kod-Çerçeve Geçici-Sürekli Temel (Organik)-Kod Torba-Amaçlı Kod Kanun-Çerçeve Kanun Kod kanun belirli bir alanda yeni baştan düzenleme yapan kanunu ifade ederken, çerçeve kanun kod kanunlarda değişiklik yapan kanunu anlatır. Daha açık ifade etmek gerekirse yürürlükteki kanunlardan birinde değişiklik yapılıyorsa, değişikliği yapan kanun çerçeve kanundur. Dolayısıyla bir kanunun kod kanun mu yoksa çerçeve kanun 56 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I mu olduğuna karar vermek için kanunun yürürlükteki bir kanunda değişiklik yapıp yapmadığına bakmak gerekir. Örneğin Vatandaşlık Kanunu bir kod kanun iken, bu Kanun’un 10’uncu maddesinde değişiklik öngören bir kanun çerçeve kanundur. Geçici kanun (madde)-sürekli kanun (madde) Geçici kanun (madde) belirli bir süre uygulandıktan sonra yürürlükte kalmakla birlikte etkisi sona eren kanun iken, sürekli kanun sürekli uygulanmak üzere çıkarılan kanundur. Kanunlar kural olarak süreklidirler. Ancak şu durumlarda geçici nitelikli kanunlar çıkarılabilir: Birinci durum, yeni çıkarılan kanun dolayısıyla eski durumla yeni durum arasında uyumsuzluk oluşması ve iki durum arasında uyum sağlanmasıdır. Örneğin bir kurulun yeniden düzenlenmesi durumunda kurulda eskiden beri çalışmakta olanların durumlarının yeni duruma uyarlanmasını sağlayan madde geçici bir maddedir. İkinci durum, geçmişteki bir haksızlığı telafi etmek ya da af çıkarmak amacıyla geçici madde düzenlenmesidir. Örneğin 1985-1992 yılları arasında okuldan atılmış olanların yeniden öğrenim hakkı kazanmalarına yönelik bir af düzenlemesi geçici bir maddeyle yapılır. Bu durumda geçici kanun, kişileri geçmişteki belirli dönemlerde yasal yükümlülüklerden muaf tutma, kişilere haklar tanıma ya da geçiş döneminde eski dönem ile yeni dönem arasında uyum sağlama amacıyla ana kuralı tümüyle ya da belirli yönleriyle askıya alan ayrıksı düzenleme olarak tanımlanabilir Geçici kanunlar genellikle “bu Kanunun yayımı tarihine kadar” veya “….tarihine kadar” gibi işin geçiciliğine işaret eden tarihler içerir. Ancak içinde tarih bulunan her düzenleme geçici madde olmadığı gibi her geçici düzenleme mutlaka tarih içermeyebilir. Kanunda ister süre bulunsun ister bulunmasın belirli süreler geçtikten ya da belli işler yapıldıktan sonra yasanın/maddenin uygulaması sona eriyor ve sürekli bir kanunun maddeleri yürürlüğe giriyorsa burada bir geçici kanun ya da maddeden söz edilebilir. 57 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Temel Kanun (Organik Kanun)- Kod Kanun Temel kanun ya da organik kanun doktrinde toplumsal, siyasal ve ekonomik alanda belirleyici olan kanun olarak tanımlanır. Bu durumda her temel kanun aynı zamanda bir kod kanundur. Bu tür bir belirleyiciliği olmayan, belirli bir alanda yeni düzenleme getiren kanunlar ise kod kanundur ve bunlar temel kanun sınıflamasına girmezler. Örneğin ceza kanunu, ticaret kanunu gibi kanunlar temel kanun iken tabipler odasını düzenleyen yeni bir kod kanun temel kanun değildir. Temel kanunların neler olacağı genellikle anayasalarda düzenlenir ve bu kanunların ağırlıklı çoğunluk esasına göre kabulü zorunlu kılınır. Ancak ülkemizde çok farklı bir temel kanun tanımı ve uygulaması geçerlidir. İçtüzükte temel kanunla ilgili olarak çeşitli ölçütler kullanılmış olmakla birlikte, uygulamada madde sayısı fazla olan ve hızlı görüşme yöntemi uygulanan kanunlar temel kanun olarak anlaşılmaktadır. Diğer bir anlatımla hangi kanunun temel kanun olacağına Danışma Kurulu’nun önerisi üzerine Genel Kurul tarafından karar verilmektedir. Temel kanun olarak görüşülmesine karar verilen kanunlar fazla maddesi olan kanunlar olduğundan, çok maddeli çerçeve kanunların da temel kanun olarak görüşüldüğü görülmektedir. Bu nedenle Avrupa ülkelerinde rastlanan temel ya da organik kanunlar ile ülkemizdeki temel kanun uygulamasını birbirine karıştırmamak gerekir. Torba Kanun- Amaçlı Kanun Torba kanun, yasama tasarrufu sağlamak için yasama pratiğimize girmiş olan ve çok sayıda kanunda değişiklik yapan kanunlar için kullanılan bir kavramdır. Bu kanunlar genellikle “Bazı/ Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” adı altında çıkarılmaktadır. Kod kanunlar ya da çerçeve kanunlar belirli bir amaca yönelik 58 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I olabilirler. Bu amaca yönelik olarak kimi zaman birden fazla ka- nunda değişiklik yapılması gerekir. Örneğin gıdaların denetimi ile ilgili olarak hem mahalli idarelerin görev ve yetkilerinin düzenlenmesi hem de sağlıkla ilgili çeşitli kanunlarda değişiklik yapılması gerekebilir. Bu durumda çerçeve kanun birden fazla kanunda deği- şiklik yapmasına rağmen bir torba kanundan söz edilemez. Torba kanundan söz edilebilmesi için hem birden fazla kanunda değişik- lik yapılması hem de değişikliklerin amaçlarının birbirinden farklı olması gerekir. Örneğin pasaportlarla ilgili bir düzenlemenin ya- nında trafikle ilgili bir düzenleme de yapıldığında torba kanundan söz ediliyor demektir. Ancak bu tür kanunları saptamak her zaman çok kolay olmayabilir. Torba kanun uygulaması kısa zamanda daha çok kanun çıkar- mak amacına yöneliktir. Ancak bu uygulamanın kanun yapım tekniği ile bağdaştığı söylenemez. Bu yüzden de kanun tasarısı ve teklifi hazırlanmasına ilişkin esas ve usulleri belirleyen yönetmeliklerde torba kanun yönteminin engellendiği görülmektedir. 59 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Kanun tasarı ve tekliflerinin hazırlanması belirli şekil ve yöntem kurallarına bağlanmıştır. 60 B KANUN YAPIM TEKNİĞİ Bakanlar Kurulu tarafından sunulan önerilere “Kanun Tasarısı”, milletvekilleri tarafından sunulan önerilere “Kanun Teklifi” denir. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Kimler kanun önerebilir? Türkiye’deki hukuk sisteminde kanunların önerilmesinin iki kaynağı vardır. Önerilen metinler öneren makama bağlı olarak kanun tasarısı veya kanun teklifi olmak üzere değişik adlar alırlar. ST K Bakanlar Kurulu tarafından sunulan önerilere “Kanun Tasarısı”, milletvekilleri tarafından sunulan önerilere “Kanun Teklifi” denir. KANUN ÖNERME YETKİSİ Bakanlar Kurulu Milletvekili Kanun Tasarısı Kanun Teklifi KANUN Ülkemizde yurttaş girişimi mekanizması olmadığı gibi çeşitli kamu idareleri tarafından kanun önerilmesi de mümkün değildir. ST K STK’ların yasama sürecini harekete geçirebilmek için bakanlıklar düzeyinde ya da milletvekilleri nezdinde girişimde bulunmaktan başka seçenekleri yoktur. Bir kanun tasarısı veya teklifi hangi kısımlardan oluşur, nasıl hazırlanır? İster tasarı ister teklif olsun kanun önerileri belirli esas ve usullere uygun olarak hazırlanmalıdır. Bu esas ve usullere uyulmadan çıkarılan bir kanun uygulama aşamasında ciddi sorunlar çıkarabilir. Başbakanlık tarafından çıkarılan 17/2/2006 tarihli ve 26083 sayılı 62 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’te sözkonusu esas ve usuller belirlenmiştir. Söz konusu yönetmeliğe, Başbakanlığın hazırladığı, elektronik ortamda yürürlükteki mevzuata erişim imkanı sunan “http://www. mevzuat.gov.tr” adresinden “Yönetmelikler” başlığı altından sorgu yapmak suretiyle ulaşılabilir. Burada STK’lara kanun teklifi taslağı hazırlamada yardımcı olabilecek bazı esaslar aktarılacaktır: Kanun tekliflerinde mutlaka bulunması gereken unsurlar: KANUN TEKLİFİ TBMM Başkanlığına Takdim Yazısı Teklif Başlığı Genel Gerekçe Madde Gerekçeleri Teklif Metni Tablo veya Liste (varsa) Maddeler Madde Başlığı Madde Metni Her teklifte öncelikle teklifi veren milletvekillerinin TBMM Başkanlığı’na hitaben yazılmış imzalı dilekçelerini içeren takdim sayfası (tezkeresi) bulunur. Kanun teklifinin genel amacını belirleyen genel gerekçe ve her maddenin gerekçesini ortaya koyan madde gerekçeleri de tekliflerde bulunması gereken unsurlardır. ST K Genel gerekçe ile madde gerekçelerinin, teklife neden gereksinim duyulduğunu olabildiğince kısa ancak ayrıntılı bir biçimde açıklaması çok önemlidir. STK’lar tarafından hazırlanacak teklif taslağı gerekçelerinin ikna edici olması, taslağın teklif haline gelmesi ve teklifin kanunlaşması şansını önemli oranda artırabilir. 63 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Bir tasarının nasıl hazırlanacağı Başbakanlık tarafından çıkarılan Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’te düzenlenmiştir. Bir kanun teklifi hazırlanırken de aynı usullere uyulur. Teklifte en önemli bölüm, kabul edilmesi halinde kanun metnini oluşturacak olan başlık ve maddelerdir. Kanunun başlığı kod kanunlar için düzenlenen konunun içeriğini yansıtacak şekilde olmalı, çerçeve kanunlar için değişiklik yaptığı kanunun sadece adını içermelidir. Çerçeve kanun başlıklarında değiştirilen kanunun tarih ve sayısına yer verilmemelidir. Maddeler de madde başlıkları ile madde metinlerinden oluşur. Çerçeve kanunlarla değiştirilen kanunların 1’inci maddesinde değiştirilen kanunun tarihi, sayısı ve adı yer almalı, diğer maddelerde sadece değiştirilen kanunun sayısı verilmelidir. Çerçeve kanunların maddelerinde değişiklik yapılamaz; çerçeve kanun maddeleriyle kod kanunun maddeleri değiştirilir. Bir tasarı veya teklifin metni hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Kod kanunlar çeşitli bölümlerden oluşabilir. Ancak her kod kanunda aynı bölümlerin bulunması zorunlu değildir. Kapsamlı kanunlarda bulunabilen bölümler şöyle gösterilebilir: KANUN BÖLÜMLERİ Kitap Kısım 64 Kısım Bölüm Bölüm Madde Madde Madde S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Bir tasarı veya teklifin maddeleri hangi bölüm ve alt bölümlerden oluşur? Kanunun maddeleri çeşitli alt bölümlerden oluşur. Maddeler sırasıyla fıkra, bent, alt bent, cümle ve ibarelerden oluşur. Kod kanunlarda her fıkra bir numara alır; çerçeve kanunlarda fıkralar numaralandırılmaz. Bentler harflerle gösterilir. Bentlerin sıralanmasında Türkçe alfabede yer alan bütün harfler kullanılır. Bir maddenin alt bölümleri şöyle gösterilebilir: MADDE Birinci fıkra a) bendi b) bendi İkinci fıkra X nci fıkra x) bendi 1 numaralı alt bent Birinci cümle “..” ibaresi “ ..” ibaresi İkinci cümle 2 numaralı alt bent x numaralı alt bent 65 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ K STK’lar tarafından maddenin hangi bölümlerden oluştuğunun bilinmesi, bir kanun teklifi ya da bir önerge hazırlanmasında önemlidir. Maddenin bölümlerini bilen bir STK temsilcisi çok kısa bir süre içinde görüşlerini bir değişiklik teklifi ya da değişiklik önergesi taslağına dönüştürebilir. ST Bir kanun maddelerden; maddeler ise sırasıyla fıkra, bent, alt bent, cümle ve ibarelerden oluşur. Maddeler kısa ve anlaşılır olarak yazılmalıdır. Maddelerde ayraç içerisinde açıklayıcı bilgilere veya hükümlere yer verilmemelidir. Maddelerin kanun içerisindeki sistematik dizilişi nasıldır? Kapsamına ve içeriğine göre kanunlarda çeşitli maddeler bulunur. Kapsamlı bir kod kanunda bulunabilecek maddeler şöyle sınıflandırılabilir: MADDE SİSTEMATİĞİ 1.Giriş Maddeleri 2. Teşkilat 1.1 Amaç 2.1 Organlar 1.2 Kapsam 2.2 Nitelikler 1.3 Tanımlar ve kısaltmalar 2.3 Görev, yetki, sorumluluklar 66 3. Cezai Hükümler 4. Tüzük, Yönetmelikler 5. Son Hükümler 5.1 Yürürlükten kaldırılan hükümler 5.2 Geçici maddeler 5.3 Yürürlük ve yürütme maddeleri S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Bu şemada görülmeyen ancak sıkça karşılaşılan madde türlerinden biri de ek maddedir. Bunun nedeni kod kanunlarda ek madde bulunmamasıdır. Ek madde uygulamasına ancak kod kanunlarda değişiklik yapılmak istendiğinde ve bu değişikliğin mevcut maddelerden birinde yapılmasının olanaksız olması halinde başvurulur. Kod kanunlarda değişiklik yapılırken değişikliğin ek madde yerine mümkün olduğunca mevcut madde metinlerinde yapılmasında yarar vardır. Kanun tekliflerinde yukarıda bulunan maddelerin tümünün bulunması gerekmez. Düzenlemenin kapsamına bağlı olarak bu maddelerin çoğu tekliflerde yer almayabilir. Tekliflerde ana maddenin yanında yürütme ve yürürlük maddeleri bulunur; diğer bir anlatımla teklifler en az üç maddeden oluşur. Ancak tekliflerde yürürlük maddesinin bulunması zorunlu değildir. Yürürlük maddesi bulunmayan kanunlar Resmi Gazete’de ilan edilmesinden 45 gün sonra yürürlüğe girer. Bir kanun teklifi hazırlanırken nelere dikkat edilmelidir? Kanun teklifleri, herkesin anlayabilmesi için açık ve anlaşılır bir dille yazılmalı, kaba ve yaralayıcı ifadelere yer verilmemelidir. Türkçe’de karşılığı varsa yabancı sözcükler yerine Türkçe sözcükler kullanılmalıdır. Türkçe’de karşılığı bulunmayan yabancı kelimeler aslına uygun olarak yazılmalıdır. Örneğin “ekspo” değil “expo” yazılmalıdır. Tekliflerin yazımında Türk Dil Kurumu tarafından belirlenen imla kurallarına uyulmalıdır. Uygulamada aksi görülmekle birlikte, kanun yapım tekniği bakımından doğru yöntem bir çerçeve kanun ile sadece bir kod kanunda ve bir çerçeve madde ile kod kanunun sadece bir maddesinde değişiklik yapılmasıdır. Aralarında bağlantı bulunması halinde bir çerçeve kanunla birden fazla kanunda değişiklik yapılabilir. Ancak bu zorunlu bir durumdan kaynaklanmalı ve yukarıda tanımlanan torba kanuna dönüşmemelidir. Bu kurala uymayan teklifler hem kanunlaşmakta güçlük çekebilir, hem de uygulamada sorunlar çıkabilir. 67 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Kanun teklifleri, açık ve anlaşılır bir dille yazılmalı, kaba ve yaralayıcı ifadelere yer verilmemelidir. Kanun tasarı ve teklifleri hazırlanırken bir ön araştırmainceleme yapılması yararlı olur. İlk olarak teklifin Anayasaya ve ülkemiz tarafından kabul edilmiş uluslararası anlaşmalara uygunluğu araştırılmalıdır. Normlar hiyerarşisinin en tepesinde Anayasa bulunduğundan, bütün kanunlar Anayasaya uygun olmak zorundadır. Anayasa’nın 90’ıncı maddesine göre “Usulüne göre yürürlüğe konulmuş milletlerarası antlaşmalar kanun hükmündedir. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası antlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası antlaşma hükümleri esas alınır.” Bu nedenle hazırlanan kanun teklifinin Anayasaya ve o alanda kabul edilmiş bir anlaşmaya açıkça aykırı düşmememesine dikkat edilmelidir. Bu çerçevede mümkünse Anayasa Mahkemesi’nin bu konuda verilmiş kararları varsa incelenmelidir. İkinci olarak değiştirilmek istenen kanunun hükümleri arasında ya da çıkarılacak kod kanunun kendi hükümleri arasında çelişki oluşmamasına özen gösterilmeli, kanunun sistematiğine uyulmalıdır. 68 Kanun Yapım Süreci TOPLUMSAL GEREKSİNİM, TALEP SÜRECİN BAŞLAMASI STK GÖRÜŞÜ İlgili Bakanlık Taslağı, HÜKÜMET Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar MİLLETVEKİLİ Genel Müdürlüğü KANUN TASARISI, TEKLİFİ, KHK KANUN TEKLİFİ KANUN TASARISI GENEL EVRAK VE ARŞİV GENEL MÜDÜRLÜĞÜ GENEL SEKRETERLİK KANUNLAR VE KARARLAR MÜDÜRLÜĞÜ GELEN KAĞITLARDA YAYIN Komisyona havale KOMİSYONLARDA GÖRÜŞME KABUL STK GÖRÜŞÜ RED KOMİSYON RAPORU GELEN KAĞITLARDA YAYIN Sıra Sayısı GENEL KURUL GÜNDEMİNE ALINMA VE GÖRÜŞÜLME KABUL KANUN CUMHURBAŞKANLIĞI RESMİ GAZETE TBMM’YE GERİ GÖNDERME STK GÖRÜŞÜ Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Komisyonlar, yasamanın mutfağıdır; tasarı ve teklifler komisyonlarda olgunlaştırılmakta ve Genel Kurul’da görüşmeye hazır hale getirilmektedir. 70 C KOMİSYONLARDA KANUN YAPIM SÜRECİ Esas komisyonlar nihai kararı veren ve raporu Genel Kurul görüşmelerinde esas alınan komisyonlardır. Tali komisyonlar ise esas komisyonlara görüş bildirebilirler. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Komisyon nedir, STK’lar için neden önemlidir? Kanun yapım sürecinin mutfağını komisyonlar oluşturur. Komisyonlarda gerekli inceleme ve araştırmalar yapıldıktan, enine boyuna görüşülüp tartışıldıktan sonra kanunlar Genel Kurul’da görüşmeye hazır hale getirilmektedir. Bu amaçla kimi zaman alt komisyonlar kurulmakta ve daha derin inceleme ve araştırmaların yapılması sağlanmaktadır. ST K Komisyonların çalışma usulü Genel Kurul’a göre çok daha esnek olduğundan STK’ların tasarı ya da tekliflerin oluşturulması sırasında görüşlerini aktarmaları daha kolaydır. STK’lar gerek komisyon, gerekse alt komisyon aşamasında komisyon çalışmalarına katılarak yapıcı katkılarını sunabilirler. Komisyon türleri nelerdir? Komisyonlar yasal dayanak açısından Anayasa, İçtüzük ve kanunla kurulurlar. Komisyonların tümü kanun yapımı ile ilgilenmezler; bu komisyonlar kuruluş kanunlarında kendilerine yüklenen görevleri yerine getirirler. Bazı komisyonlar ise sadece tasarı ve teklif görüşürler, bunlar yasa yapımı ile ilgili komisyonlardır. Tasarı ve teklif görüşme yetkisinin yanısıra bir takım özel görevleri de bulunan komisyonların varlığını da belirtmek gerekir. Komisyonlar sürekliliklerine göre de geçici ve sürekli komisyonlar olmak üzere ikiye ayrılırlar. Sürekli komisyonlar “Daimi Komisyon” ya da “İhtisas Komisyonu” olarak da bilinirler. Geçici komisyonlar olan meclis araştırması ve soruşturması komisyonları ise belirli bir süre için kurulurlar. Komisyonlar hukuki dayanaklarına, sürekliliklerine ve işlevlerine göre aşağıdaki şemadaki gibi sınıflandırılabilir. 72 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I KOMiSYONLAR Süreklilik Açısından Yasal Dayanak açısından Anayasa Plan ve Bütçe Soruşturma Kanunlar İnsan Haklarını İnceleme Sürekli Yasa Yapımı Anayasa Adalet Milli Savunma Dilekçe İçişleri AB Uyum Dışişleri KİT Milli Eğitim, Kültür Gençlik ve Spor Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Bayındırlık, İmar, Ulaştırma ve Turizm İçtüzük İşlevsel Açıdan Geçici Diğer Araştırma Dilekçe Yasa Yapımı Diğer Soruşturma KİT İnsan Haklarını İnceleme Çevre Sağlık, Aile, Çalışma ve Sosyal İşler Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabii Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Tarım, Orman ve Köyişleri Plan ve Bütçe AB Uyum Kadın Erkek Fırsat Eşitliği 73 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Şemada değişik açılardan sınıflandırılmış komisyonların tümü görülmektedir. Bu komisyonlardan sadece Hesapları İnceleme Komisyonu hukuki gerekçelerle fiilen ortadan kalkmış durumdadır. Bu şemada yer almayan komisyonlardan biri de Adalet ve Anayasa Komisyonları’nın üyelerinden oluşan dokunulmazlığın kaldırılması ya da milletvekilliğinin düşmesi ile ilgili tezkereleri görüşen Karma Komisyon’dur. Bu komisyonlar ilgisiz görüldüklerinden bu çalışmada ihmal edilmiştir. Esas komisyon ne demektir, tali komisyondan farkı nedir? TBMM İçtüzüğü’nde komisyonlar iki gruba ayrılmıştır: Tasarı ve tekliflerin tali ve esas komisyonlara havalesi Başkanlıkça yapılır. TALİ KOMİSYON ESAS KOMİSYON görüş bildirme nihai kararı verme Yasa yapımı ile ilgili komisyonlar esas ve tali olmak üzere ikiye ayrılır. Esas komisyonlar nihai kararı veren komisyonlar, tali komisyonlar ise esas komisyona sadece görüş bildiren komisyonlardır. Bu nedenle esas komisyonlar tasarı ya da teklifi bütün ayrıntılarıyla ve bütün maddeleriyle görüşmek zorundayken, tali komisyonlar tasarı ya da teklifin sadece kendilerini ilgilendiren yönü üzerinde görüş bildirirler. Tali komisyonların ayrıntılar ve bütün maddeler hakkında görüş bildirmelerine bir engel bulunmamakla birlikte, genellikle ihtisas alanlarına girmeyen konularda görüş bildirmedikleri görülmektedir. TBMM Başkanlığı’na sunulan kanun tasarı ve teklifleri Başkan tarafından ilgili komisyon ya da komisyonlara esas ve tali olarak gönderilir. Her iş için bir esas komisyon belirlenirken, bir iş birden fazla tali komisyona havale edilebilir. 74 ST STK’lar çabalarını daha çok son sözü söyleyen esas komisyonlarda yoğunlaştırmalıdırlar. Ancak bu, tali komisyonlardaki çalışmalara katılmamaları gerektiği anlamına gelmez. Çünkü bazı durumlarda tali komisyonların görüşü esas komisyonun kararı üzerinde belirleyici olabilir. Bu nedenle esas komisyondaki girişimlere daha çok çaba harcanması gerekmekle birlikte tali komisyonlar da ihmal edilmemelidir. K S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Komisyonların üye sayıları nasıl belirlenir, Başkanlık Divanı üyeleri kimlerdir? Esas komisyonlar nihai kararı veren ve raporu Genel Kurul görüşmelerinde esas alınan komisyonlardır. Tali komisyonlar esas komisyona sadece görüş bildiren komisyonlardır. Komisyonların üye sayıları –Plan ve Bütçe Komisyonu’nun 40, KİT Komisyonu’nun 35 ve Meclis Soruşturması Komisyonu’nun 15 olan sabit üye sayısı dışında- değişkendir. Bu sayılar her dönem siyasi parti gruplarının tümünün komisyonda adaletli bir biçimde temsiline olanak tanıyacak biçimde yeniden belirlenir. Örneğin 24’üncü yasama döneminde yasa yapımı ile ilgili komisyonlarının üye sayısı 26 olarak belirlenmiştir. Genel Kurul’da bu sayılara göre üye seçimleri tamamlanan komisyonların yaptıkları ilk iş toplanarak kendi üyeleri içinden başkan, başkanvekili, sözcü ve katipten oluşan komisyon başkanlık divanını seçmektir. Komisyonların her birinde siyasi parti gruplarının tümünün mutlaka üyeleri bulunur. Dolayısıyla STK’lar siyasi parti gruplarının herhangi biri aracılığıyla istemlerini komisyonlara iletebilirler. 75 Plan ve Bütçe, KİT ve Soruşturma Komisyonları dışındaki diğer komisyonların üye sayısı siyasi parti gruplarının adaletli bir biçimde temsiline olanak tanıyacak biçimde her dönem Genel Kurul’ca yeniden belirlenir. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Hangi komisyon hangi işi görüşür? Komisyonların görev alanları aşağıdaki gibidir: ANAYASA • • • • • • Anayasanın değiştirilmesi İçtüzük değişikliği teklifleri Meclisin seçimi ve faaliyetleri Meclis üyelerinin statüsü ve hakları Bakanlar Kurulunun ve bakanlıkların kuluş ve çalışma usülleri Siyasi partilerle ilgili kanun tasarı ve teklifleri PLAN VE BÜTÇE • • • • • Uzun vadeli planla ilgili görülen, Kamu harcama veya gelirlerinde artış veya azalışı gerektiren, Vakıflar, milli emlak, vergi harç ve resimlerle ilgili, kanun tasarısı ve tekliflerini, Bütçe ve kesin hesap kanunu tasarıları, Sayıştay tarafından kanun gereğince verilen raporlar ADALET • • • • Adalet İşleri Ceza Kanunu Medeni Kanun Borçlar Kanunu gibi temel kanunlarla ilgili tasarı ve teklifleri İÇİŞLERİ • • • • Genel olarak • Merkezi idarenin, • Mahalli idarelerin, • Memurluk ve kamu görevliliği statülerinin düzenlenmesi, Emniyet, Sivil savunma ve İçişleri ile ilgili diğer kanun tasarı ve teklifleri MİLLİ SAVUNMA 76 • Milli güvenlik, • Savunma ve • Askerlik ile ilgili kanun tasarı ve teklifleri DIŞİŞLERİ • • • Uluslararası antlaşmaların onaylanmasının uygun bulunmasına ilişkin Türkiye Cumhuriyetinin dış ilişkilerinin teşkilatlandırılması ve idaresi hakkındaki kanun tasarı ve teklifleri Dış ilişkilerle ilgili diğer kanun tasarı ve teklifleri MİLLİ EĞİTİM, KÜLTÜR, GENÇLİK VE SPOR • • • • Eğitim, Kültür, Sanat Gençlik ve spor işleriyle ilgili kanun tasarı ve teklifleri S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I SANAYİ, TİCARET, ENERJİ, TABİ KAYNAKLAR, BİLGİ VE TEKNOLOJİ BAYINDIRLIK, İMAR, ULAŞTIRMA VE TURİZM TARIM, ORMAN VE KÖYİŞLERİ SAĞLIK, AİLE, ÇALIŞMA VE SOSYAL İŞLER ÇEVRE AVRUPA BİRLİĞİ UYUM KADIN ERKEK FIRSAT EŞİTLİĞİ • • • • • • Sanayi, Enerji, Madencilik, Akaryakıt, İç ve dış ticaret, TEKEL ile ilgili kanun tasarı ve teklifleri • Bayındırlık, • Ulaştırma, • Turizm işleriyle ilgili kanun tasarı ve teklifleri • Tarım, • Orman, • Köy kalkınması işleriyle ilgili kanun tasarı ve teklifleri • • • • Çalışma, Sağlık, Sosyal güvenlik, Sosyal yardım işleriyle ilgili kanun tasarı ve teklifleri • Çevrenin korunması ve geliştirilmesi ile ilgili kanun tasarı ve teklifleri • Türkiye’deki mevzuat ile Avrupa Birliği müktesebatı arasındaki uyumu sağlamaya çalışan kanun tasarı ve teklifleri • • • • • Kadın haklarının korunması ve geliştirilmesi Kadın erkek eşitliğinin sağlanması, Bu amaçlarla ülkemizde ve uluslararası alanda bu konudaki gelişmelerin izlenmesi, Bu gelişmeler konusunda TBMM’nin bilgilendirilmesi İlgili kanun tasarı ve teklifleri 77 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Komisyonlar yukarıda sayılan işleri yapmakla görevli olmakla birlikte, bu görevleri aktif hale getiren organ TBMM Başkanlığı’dır. TBMM Başkanlığı yukarıdaki ölçütlerin yanısıra geliştirdiği başka ölçütlerle bir işin hangi komisyon ya da komisyonlarda görüşüleceğine karar vermektedir. Örneğin il ve ilçe kurulmasına ilişkin bir kanun tasarısı veya teklifi mülki idareyle ilgili olduğundan esas olarak İçişleri Komisyonu’na gönderilmektedir. Ancak il ya da ilçe kurmak bütçe dengelerini de etkilediğinden, teklif aynı zamanda Plan ve Bütçe Komisyonu’na da tali olarak havale edilmektedir. Dolayısıyla hangi işin hangi komisyonda ya da komisyonlarda görüşüleceğine ve hangi komisyonun esas hangisinin/hangilerinin tali olacağına karar vermede tek bir ölçüt kullanılmadığından her somut havaleyi kendi içinde değerlendirmek gerekir. ST K STK’lar tasarı ya da tekliflerin hangi komisyonlara gönderildiği bilgisini TBMM internet sayfasından öğrenebilir. Bunun için internet üzerinden izlemeleri gereken adımlar şunlardır: http://www.tbmm.gov.tr adresinden YASAMA VE DENETİM bölümünden Tasarı ve Teklifler başlığına tıklanır. Gelen sayfada tasarı veya teklifin esas numarası ya da tarihi ya da konusu girilir ve “sorguyu başlat” düğmesine basılır. Gelen formda ‘diğer bilgiler’ düğmesine basılır. Sayfanın en altında tasarı ya da teklifin hangi komisyonlarda olduğu, bunların hangisinin esas hangilerinin tali olduğu, komisyonlara ne zaman havale yapıldığı, komisyonların işi görüşüp görüşmedikleri, görüştülerse hangi tarihte görüştükleri ve karar tarihleri bilgileri yer alır. Aynı sayfadan tasarı ya da teklifin metnine ve komisyon raporlarına da ulaşılabilir. 78 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının STK’lar açısından önemi nedir? Plan ve Bütçe Komisyonu, bütçe ve kesinhesap kanunu tasarıları dışında mali ve ekonomik hükümler içeren kanun tasarı ve tekliflerini de görüşür. Örneğin vergi düzenlemeleri, yatırım ve harcama gerektiren düzenlemeler, kamu personel rejimini ilgilendiren kanun tasarı ve teklifleri esas komisyon olarak Plan ve Bütçe Komisyonu’nda rapora bağlanır. Plan ve Bütçe Komisyonu ayrıca Meclis adına mali denetim yapan Sayıştay’ın hazırlayıp gönderdiği raporları görüşme, Sayıştay Başkan ve üyelerini seçme yetkilerine de sahiptir. Ayrıca ilgili yasaları gereği, Merkez Bankası ve Hazine Müsteşarlığı da istemi üzerine Komisyon’a birifing vermek durumundadır. ST K STK’lar açısından özellikle bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının görüşülme süreci çeşitli açılardan önemlidir. Kesinhesap kanun tasarısının görüşmelerinde, bütçeye konulan ödeneklerin nasıl harcandığı sorgulanabilir. Bütçe kanunu tasarısının görüşmelerinde ise STK’lar kendilerini ilgilendiren kurumların ödeneklerinin artırılması için çalışma yapabilirler. Bütçe ve kesinhesap kanunu tasarılarının komisyonda görüşme süreci STK’lar için bir denetim fırsatı olarak kullanılabilir. Komisyonları kim toplantıya çağırabilir, hangi konuların görüşüleceğini kim belirler? Komisyon toplantılarının yapılmasına karar vermek komisyon başkanlarının yetkisindedir. Toplantı başkan yoksa başkanvekili o da yoksa sözcü tarafından belirlenir ve yönetilir. Komisyon üye tamsayısının 1/3’ü oranındaki komisyon üyesi de belirli konuları görüşmek üzere komisyonun toplantıya çağrılmasını isteyebilir. Ancak bu durumda da komisyon toplantı çağrısı komisyon başkanı tarafından yapılır. Komisyon başkanları komisyon gündemlerini belirlerken genellikle hükümetten gelen tasarılara öncelik verirler. Bu nedenle tasarıların tekliflere göre görüşülme şanslarının daha yüksek oldu- 79 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ STK’lar komisyon gündeminde bulunan tasarı ve tekliflerin görüşülmesini sağlamak için komisyon üyeleri ya da başkanlarına gerekçelerini bildirebilirler; gündeme alınmış bir konuda görüş bildirmek için toplantıya davet edilme ya da gönderdikleri yazılı görüşlerin dikkate alınması isteminde bulunabilirler. Bu görüşler ya da gerekçeler internet üzerinden veya faksla gönderilebileceği gibi yüz yüze temaslarla da aktarılabilir. Komisyon başkan ve üyelerinin STK’ların isteklerini dikkate alarak komisyon gündemi belirlemeleri ya da görüşülmekte olan tasarı ve teklife STK’ların görüşünü yansıtmaları mümkündür. Bunun için STK’ların ele alınmasını istedikleri konulara ilişkin güçlü gerekçeler ve argumanlar üretmeleri sonuç almaları açısından önemlidir. ST K Komisyonun toplantıya çağrılması ve komisyon gündeminin belirlenmesi yetkisi komisyon başkanına aittir. ğu söylenebilir. Ancak kimi acil durumlarda hükümet tasarı hazırlama yerine çoğunluğuna sahip olduğu siyasi parti grubu aracılığıyla kanun teklifi verdirmekte ve bu teklifler genellikle grup başkanvekilleri tarafından imzalanmaktadır. Bu tür teklifler, uygulamada diğer tekliflerden daha hızlı görüşülürler. Komisyon başkanlarının genellikle kanun tasarılarını ve bu nitelikteki teklifleri gündeme alıyor olmaları diğer tekliflerin gündeme alınamayacağı anlamına gelmez. Teklifler de tıpkı tasarılar gibi komisyon başkanları tarafından komisyon gündemine alınabilirler. Esas komisyonların kendilerine havale edilen tasarı ve teklifleri 45, tali komisyonların ise 10 gün içinde görüşmeleri gerekir. Komisyonlara gönderilen işler için bir görüşme süresi var mıdır, bu sürenin aşılması durumunda ne olur? Esas komisyonlara havale edilen işlerin görüşülmesi için bir asgari ve bir de azami süre bulunmaktadır. Komisyona havale edilen işin incelenebilmesi için komisyonda en az 48 saat beklemesi ve görüşülmeden iki gün önce de komisyon üyelerine ve diğer ilgililere gönderilmesi gerekir. Ancak acil durumlarda bu iki sürenin de göz ardı edilmesi ve işin hemen görüşülmeye başlanması mümkündür. Komisyona havale edilen tasarı ve tekliflerin en çok 45 gün içinde esas komisyonlar tarafından sonuçlandırılması gerekir. Ancak 80 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I 45 gün dolduktan sonra tasarı ya da teklif kendiliğinden Genel Kurul’a inmez. Tasarı için hükümetin, teklif için teklif sahiplerinin bir dilekçeyle TBMM Başkanlığı’na başvurması gerekir. Başvuruda tasarı veya teklifin azami süre olan 45 gün içinde komisyonda görüşülmemesi nedeniyle doğrudan Genel Kurul gündemine alınması istenir. Genel Kurul’da yapılacak kısa bir görüşmeden sonra oylamayla işin Genel Kurul gündemine alınıp alınmamasına karar verilir. Ancak komisyonlarda görüşülmeden bu şekilde Genel Kurul gündemine doğrudan giren tekliflerin görüşülerek kanunlaşması çok nadir görülen bir durumdur. Burada anlatılanların tümü esas komisyonlar için geçerlidir. Tali komisyonlarda 10 günlük bir görüşme süresi vardır. Bu süre aşılırsa esas komisyon tali komisyonun görüşünü bekleyip beklememe konusunda takdir yetkisine sahiptir. Komisyon toplantılarına kimler katılabilir, STK’lar toplantılara nasıl katılabilir? Komisyon toplantılarına sadece komisyon başkanı tarafından davet edilenler katılabilir. Komisyon başkanları, toplantılara komisyon üyelerini, Başbakanlık ve ilgili bakanlıklar ya da yetkilendirilmiş hükümet temsilcisini, siyasi parti gruplarını, ilgili komisyon başkanlıklarını ve kanun teklifinde imzası bulunan milletvekillerinden ilk imza sahibini davet etmek zorundadır. Komisyon üyesi olmayan diğer milletvekilleri de komisyon toplantılarına katılma hakkına sahiptirler. Komisyon üyesi olmayan milletvekilleri komisyonda söz alarak konuşabilirler ancak oy kullanamaz ve değişiklik önergesi veremezler. Konunun uzmanları da gerekli görülürse komisyon toplantılarına çağrılabilirler. Basın kuruluşları temsilcileriyle ilgili olarak bir kural bulunmamakla birlikte, uygulamada basına komisyon toplantısına davet yazısı gönderilmektedir. Farklı uygulamalar olmakla birlikte, genellikle görsel basının sadece toplantının başında görüntü almasına izin verilmekte ve yazılı basının başından sonuna toplantıyı izlemesine olanak tanınmaktadır. 81 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ ST K STK’lar konusunda İçtüzükte herhangi bir kural olmamakla birlikte, komisyon başkanlarının uygulamada ilgili STK’ları da toplantılara davet ettikleri görülmektedir. Komisyon başkanları ilgili STK’ları belirlerken kendilerine ulaşan istemleri de dikkate alırlar. Kuşkusuz konuyla ilgilenen bütün STK’ların toplantıya davet edilmesi mümkün olmayabilir. Çünkü hem ilgili bütün STK’ların oturacağı bir mekan hem de çağrılan STK’ların tümünü dinlemeye yetecek zaman bulunmamaktadır. Dolayısıyla toplantıya davet edilecek STK’lar belirlenirken daha çok diğer STK’ları da temsil yeteneğine sahip, kamuoyunda da tanınan, belirli bir alanda yoğun bir etkinliği olan, komisyonu aydınlatmaya ve bilgilendirmeye yeterli olduğu düşünülen STK’lar seçilmeye çalışılmaktadır. Yapılacak seçimin doğru bir seçim olabilmesi için STK’ların da yapabilecekleri şeyler vardır. STK’ların kendileriyle ilgili teklif ve tasarıları izlemeleri, ilgili komisyonlarla temasa geçerek toplantıya katılma isteğinde bulunmaları, hem STK’ların amaçlarının gerçekleşmesi hem de komisyonların konuyla gerçekten ilgili olan STK’ları belirlemesini sağlar. Böylelikle komisyonun daha güçlü bilgilere dayanarak daha doğru kararlar vermesi olanaklı hale gelir. STK’lar, komisyon toplantılarına katılma isteminde bulunabilmek için komisyonların iletişim bilgilerine TBMM internet sayfası üzerinden ulaşabilirler. Bunun için izlenmesi gereken yol: http://www.tbmm.gov.tr adresinden KOMİSYONLAR İhtisas başlığına tıklanır. Gelen sayfada bütün ihtisas komisyonlarının adları görünür. İstenen komisyon üzerine tıklanır. 82 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Gelen sayfada komisyonun telefon ve faks numaraları, e-posta adresi bulunur. Aynı sayfada komisyonda bulunan işlerin, komisyonun raporunu verdiği ve vermediği işlerin linkleri görünmektedir. Böylece STK’lar ilgilendikleri tasarı ve teklifin komisyonda görüşülüp görüşülmediğini öğrenebilecekleri gibi, görüşülmemiş bir teklifle ilgili olarak yapılacak görüşmelere katılma isteklerini aynı sayfadaki telefon, faks veya e-postayla aracılığıyla bildirebilirler. Komisyon toplantılarına sadece komisyon başkanı tarafından davet edilenler katılabilir. STK’ların komisyon toplantısına katılmadan önce nelere dikkat etmeleri gerekir? Komisyonlar genellikle haftanın bir günü sabah saatlerinde çalışmaktadırlar. Genel Kurul’un çalışma saatlerinde komisyon toplantısı yapılamadığı için komisyon toplantıları en geç saat 15.00’te sona ermektedir. Bu süre içinde toplantıya davet edilen herkesin ve komisyon üyelerinin tümünün görüşlerini açıklaması mümkün olmayabilir. ST K Toplantıya davet edilen STK’ların birbirlerinden haberdar da olamayabileceği göz önünde bulundurularak davetli STK’ların toplantıdan makul bir süre önce bir araya gelerek uzlaştıkları noktaları vurgulama konusunda bir strateji oluşturmaları yararlı olabilir. Bu yolla ortak noktalar değişik STK’lar tarafından tekrarlanmamış olur ve STK’ların herbiri diğer STK’larla paylaşmadığı görüşleri açıklama olanağını elde etmiş olur. Görüşlerin olabildiğince kısa sürede ve net biçimde açıklanması, zaman tasarrufu sağlayarak daha fazla görüşün dile getirilmesine olanak tanır. Bütün bunlar için iyi bir ön çalışma yapılmış olması STK’ların sürece daha etkin katılımını sağlayacaktır. 83 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Komisyon toplantılarında kimler söz alabilir, toplantıya davet edilen STK’lara söz verilmesi zorunlu mudur? Toplantıya davet edilen STK’lar ile uzmanlara komisyon başkanları tarafından söz verilir; söz verme zamanı komisyon başkanının takdirindedir. Komisyon başkanları genellikle komisyonun bilgilenme ihtiyacı içinde olduğunu düşündükleri yerlerde ilgili STK temsilcilerine ve uzmanlara söz verir. Ancak bazen zaman darlığı gibi nedenlerle toplantıya davet edilen herkese söz verilemediği de görülmektedir. Bu gibi durumlarda STK’ların görüşlerini yazılı olarak komisyon başkanına, üyelerine ya da komisyon uzmanına iletmeleri yararlı olabilir. Bu görüşler yazılı halde değilse, daha sonra yazılı hale getirilerek e-posta ya da faksla komisyona iletilebilir. ST K Komisyon toplantıları komisyon başkanları tarafından yönetilir. Kimlerin söz alacağına komisyon başkanı karar verir. Komisyon toplantıları komisyon başkanları tarafından yönetilir. Komisyon başkanları öncelikle komisyon üyeleri ile toplantıya çağırılan hükümet üyeleri ya da temsilcilerine söz verirler. Genellikle önce hükümet üyesi ya da temsilcisi veya teklifteki ilk imza sahibi görüşülmekte olan tasarı ya da teklifin gerekçesini açıklar. Görüşülmekte olan tasarı ise hükümet tarafından, kanun teklifi ise teklif sahibi tarafından gerekçenin açıklanmasından sonra komisyon üyeleri görüşlerini açıklarlar ve sorularını sorarlar. Bundan sonra toplantıya katılan komisyon üyesi olmayan milletvekillerine söz verilir. Komisyon görevlileri kimlerdir, komisyon uzmanları ne iş yaparlar? Komisyonların her birinde komisyon uzmanı, komisyon sekreteri ve komisyon memuru bulunur. Komisyon uzmanları, komisyon gündeminin hazırlanıp dağıtılmasından komisyon raporlarının yazılmasına kadar önemli görevlere sahiptirler. 84 ST STK’lar görüşlerini komisyonlara iletmek için komisyon uzmanlarından yardım alabilirler. Yine komisyon uzmanlarından komisyondaki işler ve toplantılar hakkında bilgi alınabilir. Komisyon uzmanlarının bulunmadığı ya da onlara ulaşılamadığı durumlarda komisyon memuru ya da sekreteri de bu konularda yardımcı olabilir. Özetle söylemek gerekirse, STK’lar komisyonla diyalog kurmak istediklerinde başta uzmanlar olmak üzere komisyonun idari görevlileriyle temasa geçebilirler. K S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Komisyonların her birinde komisyon uzmanı, komisyon sekreteri ve komisyon memuru bulunur. Komisyonlarda tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir mi, yapılabilecek değişikliğin sınırı nedir? Kuşkusuz komisyonda yapılan görüşmeler metin üzerinde bir değişiklik yapılması gereğini doğurabilir. Bu durumda verilecek değişiklik önergeleriyle metin üzerinde değişiklik yapılabilir. Ancak komisyon tarafından yapılabilecek değişikliklerin bir sınırı olmalıdır. ST K Aksine örneklerine rastlamak mümkünse de, STK’ların değişiklik talebinde bulunurken bu sınırları dikkate alması yararlıdır. Birinci kural, komisyonda yapılacak değişikliğin sadece değiştirilmek istenen kanunla sınırlı olmasıdır. Örneğin Dernekler Kanunu’nda değişiklik yapmak üzere hazırlanan bir tasarı üzerinde verilecek değişiklik önergelerinin sadece bu Kanun’a ilişkin olması gerekir. Bu Kanun görüşülürken Belediye Kanunu üzerinde verilecek bir değişiklik önergesinin işleme alınmaması gerekir. ST K İkinci kural, önerilen değişikliğin değiştirilen kanunun değiştirilen maddelerine ilişkin olmasıdır. Örneğin Dernekler Kanunu’nun 5. ve 7. maddelerinde değişiklik 85 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Komisyonlarda değişiklik önergesini kimler verebilir, kimler oy kullanabilir ve STK’ların bu tür bir hakları var mıdır? Komisyonlarda değişiklik önergesi verme ve oy kullanma hakkı yalnızca komisyon üyelerine aittir. Sadece STK’lar değil, diğer milletvekilleri ve diğer katılımcılar da değişiklik önergesi veremezler ve oy kullanamaz. Ancak bu durum harcanan çabaların boşa gideceği anlamına gelmez. STK’lar ya da diğer katılımcılar tarafından dile getirilen görüşlerin komisyon üyeleri tarafından benimsenmesi halinde her zaman önergeye dönüştürülmesi ve diğer üyelerin oylarıyla kabul edilmesi olasılığı vardır. ST K Komisyonlarda komisyon üyelerince verilen değişiklik önergelerinin kabul edilmesiyle, tasarı ve teklif metinleri üzerinde değişiklik yapılabilir. öngören bir tasarı görüşülürken aynı Kanun’un 9. maddesine yönelik bir değişiklik önergesi verilmemelidir. Bu kuralın istisnası değişiklik önergesiyle yapılmak istenen değişikliğin tasarı veya teklifle çok yakın bir ilgisinin bulunması halidir. Değişiklik önergelerinin belli bir formatı var mıdır? ST K Değişiklik önergeleri ilgili komisyon başkanlığına yazılmış bir dilekçe biçimindedir. Önergenin komisyon üyelerinden en az birisi tarafından imzalanmış olması gerekir. Önergede ayrıca yapılmak istenen değişikliğin bir gerekçesi mutlaka bulunmalıdır. Bir önerge ile sadece bir maddede değişiklik yapılması istenebilir; bütün değişikliklerin tek önergede yapılması istenemez. Önergelerde bir maddenin çıkarılması, bütünüyle değiştirilmesi istenebileceği gibi maddede geçen belirli bir ibarenin cümlenin, bendin ya da fıkranın değiştirilmesi, çıkarılması ya da bunların eklenmesi istenebilir. 86 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I ST K STK’ların komisyonda görüş açıklamış olmaları ve bu görüşün haklılığının kabul edilmiş olması, sonuç almak için yeterli değildir. Bu nedenle bu görüşün bir değişiklik önergesi formatında hazırlanması gerekir. STK’ların yukarıda belirtilen kurallar doğrultusunda değişiklik önergesi taslağı hazırlamış olmaları sonuç almaları için önemlidir. Komisyonun toplanması ve karar alması için belli bir çoğunluğu var mıdır? Komisyonların toplantı yetersayısı, üye tamsayısının 1/3’üdür. Örneğin 26 üyeli bir komisyonun toplanabilmesi için en az 9 üyesinin hazır bulunması gerekir. Komisyonlar toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar alırlar. Örneğin 9 üye ile toplanan bir komisyonun en az 5 üyesinin aynı yönde oy kullanmış olması gerekir. Ancak toplantıya katılan üye sayısı arttıkça, karar alınabilmesi için gerekli olan sayı da yükselmektedir. Örneğin 20 üyenin katıldığı bir toplantıda karar alabilmek için en az 11 üyenin aynı yönde oy kullanmış olması gerekir. Komisyonlar alt komisyon kurabilirler mi, alt komisyonlar STK’lar için ne ifade ederler? Komisyonlar, özellikle inceleme ve araştırma gerektiren konularda alt komisyonlar kurabilir. Alt komisyon kurmak sıkı yöntem kurallarından uzaklaşmaya imkân tanıdığı için daha rahat bir uzmanlık çalışması yapılmasını sağlar. Komisyonlar ve Genel Kurul alt komisyonlara göre kalabalık kurullar olduğundan ve yöntem kurallarına bağlı olduklarından düşüncelerin ifade edilmesi çok kolay olmayabilir. Alt komisyonlar bu bakımdan büyük avantajlara sahiptirler. Çünkü az sayıda kişinin daha sık ve daha uzun zaman dilimleri için bir araya gelmeleri daha kolaydır. Basın mensupları, toplantılara girmediğinden milletvekillerinin düşüncelerini rahatça ifade etmeleri kolaylaşır. Alt komisyonlar daha çok kişiyi ve daha uzman kişileri dinleme şansına sahiptirler. Özetle söylemek gerekirse alt komisyonlarda tam bir uzmanlık çalışması yapılabilir. 87 Komisyonların toplantı yetersayısı, komisyon üye tamsayısının 1/3’üdür. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ STK’ların alt komisyonlarda görüşlerini aktarmaları çok daha kolaydır. Bu yüzden STK’ların kendileriyle ilgili konularda kurulan alt komisyonları izlemeleri ve alt komisyon üyelerine bilgi ve belge sağlamaları önem taşır. STK’lar bu amaçla alt komisyon üyeleriyle yüzyüze görüşme talebinde bulunabilecekleri gibi görüş ve önerilerini e-posta ortamında da alt komisyonlara iletebilirler. STK’ların alt komisyon kurulup kurulmadığı, alt komisyon kurulduysa ne aşamada olduğu, alt komisyon toplantılarının ne zaman nerede yapılacağı gibi soruların cevaplarını alacağı görevliler komisyon uzmanlarıdır. Çünkü alt komisyon Komisyonlar, daha fazla inceleme ve araştırma gerektiren konularda alt komisyonlar kurabilir. ST K toplantılarıyla ilgili herhangi bir duyuru bulunmaz. Komisyonlarda görüşmeler hangi aşamalardan geçer? Komisyonlara havale edilen tasarı ve teklifler aşağıdaki süreci izler: Komisyona Havale Madde üzerinde konuşmalar ve soru cevaplar Gündeme alma Maddelere geçilmesinin oylanması Tümü üzerinde görüşme Her maddenin ayrı ayrı görüşülmesi Önergenin reddi Değişiklik önergeleri işlemi Maddelere geçilmesinin kabulü Maddelere geçilmesinin reddi Alt komisyon kurulması ve alt komisyon raporu RED RAPORU Önergenin kabulü Tasarının kabulü Maddenin önergeli ya da önergesiz kabulü 88 Bütün maddeler onaylandıktan sonra tasarının tümünü oylanması Tasarının reddi S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Komisyonlar kararlarını Genel Kurul’a nasıl bildirirler? Komisyonlara gönderilen tasarı ve teklifler görüşüldükten sonra bir rapora bağlanarak Genel Kurul’a gönderilir. Komisyon raporu iki bölümden oluşur: Birinci bölüm, komisyonun gerekçelerini açıklayan rapor bölümüdür. Rapor bölümünde görüşülen tasarı veya teklifin adı, esas numarası, Başkanlığa geliş ve komisyonlara havale edilme tarihleri, havale edildiği komisyonlar, toplantının tarihi ve sayısı, toplantıya katılan temsilciler, tasarı veya teklif hakkında genel bilgiler, varsa alt komisyon rapo- ru ve alt komisyonun çalışmaları hakkında bilgiler, tasarı veya teklif hakkında komisyonda ileri sürülen görüşler, komisyonca yapı- lan değişiklikler ve gerekçeleri, hangi üyenin hangi yönde oy kullandığı gibi hususlar yer alır. Raporun sonunda muhalif kalan üyelerin muhalefet şerhleri de yer alabilir. İkinci bölüm, komisyonun kabul ettiği metinden oluşur. Komisyonca maddede hiçbir değişiklik yapmamışsa sadece maddenin aynen kabul edildiği belirtilir. Değişiklik yapılan maddeler ise değişiklik yapıldığı şekliyle yeniden yazılır. Yasa yapımı dışında görevleri olan komisyonlar hangileridir? Komisyonlar bölümünde şimdiye kadar kanun yapımı işiyle uğ- raşan komisyonlar ve komisyonlarda kanun yapım süreci anlatılmıştır. Ancak komisyonların bazıları kanun yapım sürecin- de yer almazlar. Aslında denetim işlevi gören bu komisyonlar STK’ların yoğun ilgisini çekebilecektir. 89 Komisyonlar tasarı ve teklifleri görüştükten sonra bir rapor ve bir metin hazırlayarak Genel Kurul’a gönderir. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Yasa yapımı dışındaki işlerle ilgili komisyonlar şunlardır: Yasa yapımı dışında görevleri olan Komisyonlar Dilekçe İnsan Haklarını İnceleme KİT Kanun tasarı ve teklifi görüşebilmekle birlikte başka birtakım görevleri de bulunan, bir başka deyişle hem yasa yapımında rol alan hem de denetim işlevi gören veya farklı görevleri bulunan komisyonlara da ayrıca değinmekte yarar vardır. Bu komisyonlar, Avrupa Birliği Uyum Komisyonu ve Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu’dur. Dilekçe Komisyonu’nun görevi nedir? Dilekçe Komisyonu, kişilerin Anayasada tanımlanmış olan dilekçe hakkının kullanımını sağlayan bir komisyondur. Anaya- saya göre vatandaşlar ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden yabancılar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili makamlara ve TBMM’ye yazı ile başvurma hakkına sahiptir. Kendileriyle ilgili başvuru yapanlara sonuç gecikmeksizin yazılı olarak bildirilir. Dilekçe Komisyonu bu hüküm doğrultusunda kurulmuş olan ve TBMM’ye sunulan dilekçeleri inceleyerek gerekli işlemleri yapan bir komisyondur. 90 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I TBMM’de dilekçeler nereye sunulmalıdır? ST K STK temsilcileri çeşitli taleplere ilişkin bireysel olarak dilekçe haklarını kullanarak Dilekçe Komisyonuna başvurabilirler. Dilekçe Komisyonu’nun iletişim adresleri şöyledir: “Türkiye Büyük Millet Meclisi Dilekçe Komisyonu 06543 Bakanlıklar / ANKARA” Telefon : 0(312) 420 53 60 - 420 51 90 Faks : 0(312) 420 53 65 E-posta: [email protected] r Dilekçede aranacak şartlar nelerdir? DİLEKÇEDE ARANACAK ŞARTLAR 1 Dilekçinin adı, soyadı 2 Dilekçinin imzası 3 Tarih 4 Adres 5 Konu ve özet 6 Öz ve anlaşılır istek ve şikayet 7 Resmi belgelerin fotokopisi 8 İdari yolların tüketilmesi 9 Yargı mercilerin görev alanına girmeme ya da bu merciler tarafından karar verilmiş olmaması 91 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Dilekçenin başvuru formu nasıldır? Dilekçe Komisyonu, vatandaşların ve karşılıklılık esası gözetilmek kaydıyla Türkiye’de ikamet eden yabancıların kendileriyle veya kamuyla ilgili gördükleri dilek ve şikâyetlerini inceleyen komisyondur. Başvuru Formu TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ DİLEKÇE KOMİSYONU Tarih..... /..... / ..... Konu: Saygılarımla arz ederim. Adres: İlçe / İl: 92 Adı Soyadı imza S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Dilekçenin verilmesi üzerine Komisyon tarafından hangi işlemler yapılır? Dilekçe Komisyonu’nun; başkan, başkanvekili, sözcü ve kâtibinden oluşan Başkanlık Divanı, Komisyon’a gelen dilekçeleri inceleyerek; 1. Belli bir konuyu ihtiva etmeyen, 2. Yeni bir kanunu veya bir kanun değişikliğini gerektiren, 3. Yargı mercilerinin görev alanına giren konularla ilgili olan veya haklarında bu merciler tarafından verilmiş bir karar bulunan, 4. Yetkili idarî makamlarca verilen kesin cevap suretini ihtiva etmeyen, 5. Kanunun dilekçede bulunmasını zorunlu gördüğü şartlardan herhangi birini taşımayan dilekçelerin görüşülemeyeceğini karara bağlar. Komisyon Başkanlık Divanı, bu kararlarını bastırır ve TBMM üyelerine dağıtır. Dağıtım tarihinden itibaren 15 gün içinde itiraz olunmayan Başkanlık Divanı kararları kesinleşir ve durum dilekçe sahiplerine yazılı olarak bildirilir. Komisyon Başkanlık Divanı; görüşülemeyeceğini karara bağladığı dilekçelerden, kanun olarak düzenlenmelerinde toplumsal yarar gördüklerinin birer örneğini TBMM Başkanlığına ve Başbakanlığa bilgi olarak gönderir. Komisyon Başkanlık Divanı’nın görüşülmesini uygun gördüğü 93 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ dilekçeler ile uygun görmediklerinden süresi içinde itiraza uğrayanlar Komisyon Genel Kurulu’na sevk edilir. Komisyon Genel dilekçeleri inceleyerek karar Kurulu, kendisine gönderilen konusu olup olamayacakları yönünde bir karar verir. Komisyon Başkanlık Divanı, Komisyon Genel Kurulu’nca alınan kararları bastırır, bütün milletvekillerine ve bakanlara dağıtır. TBMM’nin her üyesi Komisyon Genel Kurulu’nun kararına, kararın dağıtım gününden itibaren 30 gün içinde gerekçeli bir yazıyla itiraz edebilir. Aksi halde, dilekçe hakkındaki karar kesinleşir. Komisyon Genel Kurulu, itiraz edilen dilekçeler için, itiraz tarihinden itibaren 30 gün içinde bir rapor düzenleyerek TBMM Başkanlığı’na sunar. TBMM’nin alacağı karar kesindir. Kesinleşen kararlar, dilekçe sahiplerine ve ilgili bakanlıklara bildirilir. Bakanlar kesinleşen kararlar hakkında yaptıkları işlemi, kendilerine yapılan bildiri tarihinden itibaren 30 gün içinde, Komisyon Başkanlığı’na yazıyla bildirirler. Komisyon Genel Kurulu, bunlardan gerekli gördüklerinin Genel Kurulda görüşülmesini isteyebilir. Bu takdirde, Komisyon kendi görüşünü belirten bir rapor hazırlayarak TBMM Başkanlığı’na sunar. ST K STK temsilcileri dilekçeleri ile ilgili süreci izleyerek ve itiraz edilmesi gerektiğinde milletvekilleri ile temasa geçerek itiraz edilmesi talebinde bulunabilirler. Neden itiraz edilmesi gerektiğine ilişkin argumanlarla birlikte itiraz süresi içinde istemde bulunulduğunda, itiraz mekanizması işletilmiş olur. STK’lar ayrıca komisyon 94 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I üyeleriyle temasa geçerek dilekçeleri hakkında bilgi ve belge aktarabilirler. Dilekçe sahipleri dilekçelerinin hangi aşamada olduğunu nereden öğrenebilirler? Dilekçe hakkını kullananlar, dilekçelerinin hangi aşamada olduğunu Komisyon’un internet sayfasından öğrenebilirler. Bu nedenle dilekçelerinin tarih ve sayısını bilmeleri gerekir. Dilekçenin tarih ve sayısı bilgisiyle birlikte aşağıdaki adımlar izlenir: http://www.tbmm.gov.tr adresinden KOMİSYONLAR bölümünden İhtisas başlığına tıklanır. Gelen komisyon listesinden “Dilekçe Komisyonu” seçilir. “DİLEKÇE SORGU” düğmesine basılır. Gelen sayfada dilekçenin tarih ve sayısı girildikten sonra “Sorgula” düğmesine basılır. ST K Dilekçe Komisyonu’nun ilgili sayfasında dilekçelerin izlediği yol, komisyonun verdiği kararlar vb. bilgilere ulaşılması mümkündür. İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu’nun görevleri nelerdir? İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, dünyada ve ülkemizde insan haklarıyla ilgili konulardaki gelişmeleri izlemek, uygulamaların ilgili düzenlemelerle uyumunu sağlamak ve başvuruları incelemek amacıyla kurulmuştur. Komisyon’un görevleri, 3686 sayılı İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu Kanunu’nda şöyle sayılmıştır: 95 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ l İnsan hakları konusunda uluslararası düzeyde gerçekleşen geliş- meleri takip etmek, l Ülkemizce onaylanan uluslararası antlaşmalar ile mevzuatın uyumunu sağlamak için ulusal mevzuatta gerekli değişiklikleri önermek, l İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, dünyadaki ve ülkemizdeki insan haklarıyla ilgili konulardaki gelişmeleri izleyen, uygulamaların ilgili düzenlemelerle uyumunu sağlayan ve bu konudaki başvuruları inceleyen komisyondur. İstem üzerine, diğer komisyonların gündemlerinde bulunan ko- nular hakkında görüş bildirmek, l İnsan hakları ihlalleri ile ilgili bireysel başvuruları incelemek, l Gerektiğinde diğer ülkelerde gerçekleşen insan hakları ihlalleri- ni incelemek, l İnsan hakları ihlalleri ile ilgili yıllık raporlar hazırlamak. İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu’na hangi konularda başvuru yapılabilir? Komisyon kişi ve kuruluşlardan gelen ve hak ihlali içeren şikayet dilekçelerine işlem yapar. Temel hak ve özgürlüklerinden birisinin ihlal edildiğine inanan her birey ve STK Komisyon’a başvuru yapabilir. Başvurularda dikkat edilmesi gereken husus ulusal ve uluslararası insan hakları belgelerinde yer alan temel hak ve özgürlüklerden birisine yönelik bir ihlalin var olması iddiasıdır. Emeklilik sorunu veya benzeri sorunlarla ilgili olarak TBMM Di- lekçe Komisyonu’na başvurulması gerekir. Komisyon’un internet sayfasında da açıklanmış olan başvuru konuları şunlardır: 96 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Ayrımcılık yasağı Örgütlenme özgürlüğü Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı Bilim ve sanat özgürlüğü Sosyal güvenlik hakkı Çalışma hakkı Yaşama hakkı Basın özgürlüğü Aile kurma ve ailenin korunması hakkı Çalışma ve sözleşme özgürlüğü Sığınma hakkı Sağlık ve hasta hakkı İşkence yasağı Düşünce ve ifade özgürlüğü Yerleşme ve seyahat özgürlüğü Eğitim ve öğrenim hakkı İhraç, sınır dışı veya iade etme yasağı Kamu hizmetlerine girme hakkı Kötü muamele yasağı Din ve vicdan özgürlüğü Seçme ve seçilme hakkı Mülkiyet hakkı Uyrukluk hakkı Maddi ve manevi varlığı geliştirme hakkı Kölelik ve zorla çalıştırma yasağı Haberleşme özgürlüğü Hak arama hurriyeti Kadın hakları Dilekçe hakkı Azınlık hakları Kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı Konut dokunulmazlığı Adli hata sonucu tazminat hakkı Engelli hakları Bilgi edinme hakkı Tutuklu ve hükümlülerin hakları Adil yargılanma hakkı Özel hayatın gizliliği hakkı Çocuk hakları Yaşlıların hakları Çevre hakkı Hak ihlali içermeyenler Komisyona sunulan dilekçeler nasıl gönderilmelidir? Temel hak ve özgürlüklerinden herhangi birinin ihlal edildiğine inanan her birey ve STK mektup, faks veya e-posta ile Komisyon’a başvurabilir. Adres: Türkiye Büyük Millet Meclisi İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu 06543 Bakanlıklar / ANKARA Telefon: 0(312) 420 56 44 - 420 56 45 - 420 54 06 Faks: (0.312) 420 53 94 E-Posta: [email protected] 97 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Dilekçelerde aranan şartlar nelerdir? DİLEKÇEDE ARANACAK ŞARTLAR 1 Dilekçinin adı, soyadı 2 Dilekçinin imzası 3 Tarih 4 Adres 5 Konu ve özet 6 Öz veanlaşılır istek ve şikayet 7 Resmi belgelerin fotokopisi 8 İdari yolların tüketilmesi 9 Yargı mercilerin görev alanına girmeme ya da bu merciler tarafından karar verilmiş olmaması Komisyonla ilgili bilgilere internet üzerinden ulaşılabilir mi, sayfada hangi bilgiler bulunmaktadır? ST K İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu’na Komisyon’un internet adresinden ulaşılabilir. Bunun için aşağıdaki adımlar izlenmelidir: http://www.tbmm.gov.tr adresinden KOMİSYONLAR bölümünden İhtisas başlığına tıklanır. Gelen komisyon listesinden “İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu” seçilir. Komisyon sayfasında; komisyon üyelerinden, Komisyon’a başvurunun koşullarına, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuru formundan formun doldurulma yöntemine kadar çok sayıda bilgi ve belgeye ulaşılmaktadır. 98 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I KİT Komisyonu’nun görevleri nelerdir? Sermayesinin yarısından fazlası devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıkları, bir başka deyişle kamu iktisadi teşebbüsleri (KİT) meclis tarafından denetlenir. KİT’lerin hesap ve işlemlerinin meclisteki denetiminin odağında KİT Komisyonu yer alır. Bu denetimin esasları, 3346 sayılı Kanun’la düzenlenmiştir. 35 üyeden oluşan Komisyon’un kuruluş amacı; kamu kaynağı kullanan KİT’lerin durumunu, ulusal ekonomiye faydalı olabilmeleri için özerk bir tarzda, ekonominin kuralları ve gerekleri dahilinde, verimlilik ve karlılık ilkeleri doğrultusunda yönetilerek kuruluş amaçlarına ulaşılıp ulaşılmadığını, faaliyetlerinin mevzuata, kalkınma planına ve yıllık programlara uygunluğunu denetlemektir. KİT Komisyonunun internet sayfasına http://www.tbmm.gov.tr/ komisyon/kit/index.htm adresinden erişilebilir. Komisyonun denetim süreci nasıl işler? KİT Komisyonu, Sayıştay raporları ve kendi belirlediği konular üzerinden incelemesini yapar. Bu raporlar, her teşebbüsün bilançosu, mali tabloları ve netice hesaplarıyla birlikte sektör analizi içerisinde performans değerlendirmesini kapsar. KİT Komisyonu’nun denetlediği KİT’lerin bir kısmı statülerine göre “ibra” edilir; genel kurulları Türk Ticaret Kanunu’na veya özel kanunlara bağlı şirket ve kurumlar üzerinde ise Komisyonda sadece “genel görüşme” yapılır. Komisyon’un çalışmaları sırasında denetlenen kuruluşların yöneticileri ve ilgili bulundukları bakanlık temsilcileri ve ilgili kurum ve kuruluş yetkilileri ile Sayıştay yetkilileri bulunur ve gerekirse dinlenir. 99 KİT Komisyonu, sermayesinin yarısından fazlası devlete ait olan kamu kuruluş ve ortaklıklarını (KİT) Meclis adına denetleyen komisyondur. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ KİT’lerin durumu seçilen raportörler ve kurulan alt komisyonlar eliyle incelenebilir ve kuruluşlarda yerinde inceleme yapılabilir. Komisyon, alt komisyonların ve raportörlerin raporlarını, Sayıştay raporlarını, ilgili kuruluş ve bakanlıkların görüşleriyle denetlenen kuruluşların cevaplarını birlikte ele alarak kuruluşların durumlarını inceler. Bunların bilanço ve netice hesaplarını tasvip ederek/ etmeyerek yönetim kurullarının ibra edilmesine/edilmemesine gerekçeli olarak karar verir. Komisyon’un, bütün KİT’leri kapsayan raporları basılıp milletvekillerine dağıtılır, TBMM tutanağına eklenir ve hükümete iletilir. Dağıtılan rapora itiraz edilirse, Komisyon’un itiraza yönelik görüşünü içeren rapor üzerinde Genel Kurul’da genel görüşme açılır. Genel görüşme sonunda yönetim kurullarının ibra edilmesine/edilmemesine karar verilir. İbra edilmeyen kuruluşların sorumluları hakkında genel hükümlere göre adli kovuşturma veya işlem yapılabilmesi için karar, TBMM Başkanlığı’nca Başbakanlığa ve ilgili adli merciye bildirilmektedir. 22. Dönem’de Kıyı Emniyeti ve Gemi Kurtarma Genel Müdürlüğü, Türkiye Şeker Fabrikaları, Eti Holding, Emlak ve Halk Bankaları, Atatürk Orman Çiftliği gibi kuruluşların çeşitli yıllara ait hesap ve işlemleri ibra edilmemiştir. KİT Komisyonu’nda STK katılımı söz konusu mudur? ST K Uygulamada KİT Komisyonu’nda STK katılımı yoktur. Hukuki olarak bir engel bulunmamasına rağmen Komisyon’da böyle bir gelenek oluşmamıştır. Komisyon’un, teknik anlamda mali denetim yapan bir işlev görmesi, çalışmalarında STK katkısının alınmayacağı anlamına gelmemektedir. 100 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Örneğin, özellikle sosyal üretim ve hizmet yönü ağır basan KİT’lere ilişkin olarak, bu KİT’lerin üretim veya hizmet sunumundan etkilenenleri temsil eden STK’ların görüşleri, söz konusu KİT’in ekonomik ve sosyal performansının değerlendirilmesine ışık tutabilecektir. Komisyon’un alışık olmadığı STK katılımı, başlangıçta tereddütle karşılanma ihtimaline karşın güncel, sağlam, analitik verilerle desteklenmiş görüşler sayesinde uygulamaya geçebilir. Avrupa Birliği (AB) Uyum Komisyonu’nun görevleri nelerdir? AB Uyum Komisyonu, Türkiye’nin AB’ye katılım sürecine ilişkin gelişmeleri izlemek ve müzakere etmek, AB’deki gelişmeleri takip etmek ve bu gelişmeler konusunda TBMM’yi bilgilendirmek, kanun tasarı ve tekliflerinin AB mevzuatına uygunluğunu incelemek üzere 4847 sayılı Kanun’la kurulmuştur. Komisyonun internet sayfasına http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/abuyum/index.htm adresinden erişilebilir. 24. Dönem’de 26 üyeden oluşturulan Komisyon’un üyeleri belirlenirken İngilizce veya Fransızca’yı anlama, konuşma ve yazma düzeylerinde iyi bilen, AB hukuku alanında uzman milletvekillerine öncelik tanınmaktadır. AB üyelik sürecine Meclis düzeyinde katkı sağlayan Komisyon’un görevleri; Kanun tasarı ve tekliflerinin AB mevzuatına uygunluğunu inceleyerek komisyonlara görüş sunmak, l Türkiye’nin AB’ye katılım sürecine ilişkin gelişmeleri izlemek ve müzakere etmek, l l Her yasama yılının sonunda Türkiye’nin AB’ye katılım sürecin- 101 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ AB Uyum Komisyonu, Türkiye’nin AB’ye katılım sürecine ilişkin gelişmeleri izleyen ve müzakere eden, AB’deki gelişmeleri takip eden ve bu gelişmeler konusunda TBMM’yi bilgilendiren, kanun tasarı ve tekliflerinin AB mevzuatına uygunluğunu inceleyen komisyondur. deki gelişmelere ve Komisyon’un o yılki faaliyetlerine ilişkin bir değerlendirme raporu hazırlamak ve TBMM’nin ve hükümetin bilgisine sunmak, AB’deki gelişmeleri takip etmek, gerektiğinde yurt dışında incelemelerde bulunmak ve bu gelişmeler konusunda TBMM’ni bilgilendirmek, l AB kurumları ile diğer üye ve aday ülke eş parlamentoları ve AB komisyonlarıyla ilişkileri yürütmek, l AB’ye katılım konusunda TBMM’nin çalışmalarına ilişkin gerekli bilgi ve dokümanları temin etmek, l AB’ye katılım konusunda kamuyu bilgilendirici etkinlikler düzenlemek. l Komisyon, görevleri ile ilgili olarak, bakanlıklardan, genel ve katma bütçeli dairelerden, mahalli idarelerden, üniversitelerden ve diğer kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlardan bilgi istemek ve ilgililerini çağırıp bilgi almak yetkilerine sahiptir. Komisyon gerekli gördüğünde uygun bulacağı uzmanların bilgilerine başvurabilir. Ankara dışında ve yurt dışında da çalışabilir. AB Uyum Komisyonu STK’lar için önemli midir? AB Uyum Komisyonu, AB müzakere sürecini izleyen, AB müktesabatına uyumu gözeten, AB mevzuatı çerçevesinde kanun tasarı ve tekliflerini görüşen bir komisyondur. ST K AB üyelik süreciyle yakından ilgilenen STK’ların Komisyon’la iletişim sağlamaları; AB üyelik süreciyle, AB mevzuatına uyumla ilgili konulardaki talep, görüş ve önerilerini iletmeleri yararlı olacaktır. Uygulamada Komisyon’da STK katılımının oldukça zayıf kaldığı görülmektedir. 102 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu’nun (KEFEK) görevleri nelerdir? KEFEK, kadın haklarının korunması ve geliştirilmesi, kadın erkek eşitliğinin sağlanmasına yönelik çalışmalar yürütmek, ülkemizdeki ve uluslararası alandaki gelişmeleri izlemek üzere 5840 sayılı Kanun’la kurulmuştur. KEFEK’in internet sayfasına http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/ kefe/index.htm#” adresinden erişilebilir. Komisyon’un üyeleri belirlenirken kadın milletvekilleri ile insan hakları konusunda uzman milletvekillerine öncelik tanınır. Komisyon’un 24. Dönem’de 26 olarak belirlenen üyesinden 6’sını erkek milletvekilleri oluşturmaktadır. KEFEK’in görevleri; Kadın erkek eşitliği konusunu ilgilendiren kanun tasarı ve tekliflerini görüşerek Anayasaya, uluslararası gelişmelere ve yükümlülüklere uygunluğunu inceleyip görüş sunmak. Her yasama yılı sonunda ülkemizde kadın erkek eşitliğinin sağlanmasına yönelik gelişmelere ve Komisyon’un o yılki faaliyetlerine ilişkin bir değerlendirme raporu hazırlamak . Kadın hakları ile kadın erkek eşitliğini sağlamaya yönelik olarak diğer ülkelerdeki ve uluslararası kuruluşlardaki gelişmeleri takip etmek ve TBMM’yi bilgilendirmek. Kadın erkek eşitliği konusunda TBMM’nin çalışmalarına ilişkin gerekli bilgi ve dokümanları sağlamak. Taraf olunan uluslararası anlaşmaların kadın erkek eşitliği ve kadın hakları konusundaki hükümleri ile Anayasa ve diğer ulusal mevzuat arasında uyum sağlamak için yapılması gereken değişiklikleri ve düzenlemeleri belirlemek. 103 KEFEK, kadın haklarının korunması ve geliştirilmesi, kadın erkek eşitliğinin sağlanmasına yönelik çalışmalar yürütmek, ülkemizdeki ve uluslararası alandaki gelişmeleri izlemek üzere kurulan komisyondur. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Kadın erkek eşitliğinin ihlaline ve toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılığa dair iddialar ile ilgili başvuruları incelemek ve gerekli gördüğü hallerde ilgili mercilere iletmek. Kadın erkek eşitliği konusunda kamuyu bilgilendirici etkinlikler düzenlemek. Komisyon görevleri ile ilgili olarak; Kamu idareleri ile gerçek ve tüzel kişilerden bilgi isteyebilir, ilgililerini çağırarak bilgi alabilir. Görev alanıyla ilgili faaliyet gösteren kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler, STK’lar ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarının çalışmalarından yararlanabilir. Uygun bulacağı uzmanların bilgisine başvurabilir. Ankara dışında çalışabilir. Yurt dışında çeşitli çalışmalarda bulunabilir ve etkinliklere katılabilir. KEFEK STK’lar için neden önemlidir? Komisyon, kadın hakları konusunda faaliyet gösteren STK’ların muhakkak irtibat halinde olmasını gerektiren bir komisyondur. Komisyonun kuruluş kanununda, Komisyon’un görev alanıyla ilgili faaliyet gösteren STK’ların çalışmalarından yararlanabileceğinin belirtilmiş olması çok önemlidir. Çünkü ilk kez Meclis’le ilgili bir düzenlemede “sivil toplum örgütü” açıkça belirtilmiştir. Diğer komisyonlar, İçtüzükte ve komisyon kanunlarında yer alan ‘fikirlerini almak üzere uzmanlar çağırma/uygun bulacağı uzmanların bilgisine başvurma yetkisine sahiptir’ hükmünden hareketle STK’larla irtibat sağlamaktadır. Komisyon’un yasa yapımıyla birlikte denetim işlevi de vardır. 104 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Kadın erkek eşitliğinin ihlal edildiğini veya toplumsal cinsiyete dayalı ayrımcılık yapıldığını düşünen STK’lar mektupla veya faksla Komisyon’a başvurabilirler. Dilekçelerde konuyla ilgili bilginin yanı sıra başvuru sahibinin adı-soyadı, adresi ve imzası mutlaka bulunmalıdır. ST K KEFEK’in gerek kadın erkek eşitliği konusundaki yasal düzenlemeleri görüşebilmesi, gerek kadınların yaşadığı sorunları, bu alandaki iddiaları ve başvuruları araştırıp inceleyebilmesi, ulusal ve uluslararası gelişmeleri izleyip girişimlerde ve çeşitli faaliyetlerde bulunabilmesi, ilgili STK’ların diyalog ve işbirliğine geçmesi için yeterli nedenlerdir. Yetkileri bakımından dinamik bir komisyon olan KEFEK’le sağlıklı bir STK ilişkisi kurulması ve yürütülmesi, yeni kurulmuş olan Komisyon’un etkinliğini de artıracaktır. Adres: TBMM Kadın Erkek Fırsat Eşitliği Komisyonu 06543 Bakanlıklar / ANKARA Tel: 0(312) 420 52 98 Faks: 0(312) 420 52 97 E-Posta: [email protected] 105 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Genel Kurul görüşmelerin yapıldığı, kanunların ve TBMM kararlarının nihai olarak kabul edildiği yerdir. 106 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I D GENEL KURULDA KANUN YAPIM SÜRECİ Genel Kurul Gündemi genellikle Danışma Kurulu veya siyasi parti gruplarının önerileri üzerine Genel Kurul’ca alınan kararlarla şekillenir. 107 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Tasarı ve tekliflere ilişkin komisyon raporları bastırılıp dağıtıldıktan sonra Genel Kurul gündeminde sıraya girer ve sırası gelince veya öne alınınca görüşülür. Kanun yapmak TBMM Genel Kurulu’nun en önemli işlevlerinden birisidir. Genel Kurul’da kanun yapım süreci usul açısından birtakım kurallara bağlanmıştır. Bu kurallara uymamak, çıkan kanunu şekil açısından sakatlayarak Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararı vermesine neden olabilir. Bu nedenle Genel Kurul çalışmalarında aşağıda incelenen kurallara titizlikle uyulmaya çalışılır. Komisyonda rapora bağlanan bir tasarı veya teklifin görüşmelerine ne zaman başlanabilir? Basılmış bir komisyon raporunun Genel Kurul gündemine alınması için dağıtılmasının üzerinden 48 saat geçmesi gerekir. Bu süre geçtikten sonra o iş Genel Kurul gündeminin kanun tasarı ve teklifleri ile ilgili bölümünün en son sırasına girer. Ancak Danışma Kurulu önerisi üzerine, Genel Kurul tarafından aksi yönde bir karar verilirse bu süre geçmeden de o işin Genel Kurul gündemine ve ön sıralara alınması mümkündür. Bir komisyon raporunun Genel Kurul gündemine alınması onun hemen görüşülebileceği anlamına gelmez. Çünkü Genel Kurul gündeminin oluşturan başka kısımlar ve her kısımda çok sayıda iş vardır. Genel Kurul’un gündemi hangi kısımlardan oluşur? Genel Kurulun gündemi aşağıdaki sekiz kısımdan oluşur: 1. Başkanlığın Genel Kurul’a sunuşları 2. Özel gündemde yer alacak işler 3. Seçim 4. Oylaması yapılacak işler 5. Meclis soruşturması raporları 6. Genel görüşme ve meclis araştırması yapılmasına dair öngörüşmeler 7. Sözlü sorular 8. Kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işler. 108 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I İstisnalar hariç, Genel Kurul’un her birleşiminde gündeme geçmeden önce en az 3 milletvekiline gündem dışı söz verilmektedir. Dolayısıyla gündem maddeleri içinde yer almamakla birlikte Genel Kurul görüşmelerinin başında gündem dışı konuşmalar yapılmaktadır. Dönem başında, Salı günlerinin denetim konularına ayrılması, Salı ve Çarşamba günleri 1 saat sözlü soru görüşülmesi, Çarşamba günü sözlü sorulardan sonra ve Perşembe günü kanun tasarı ve tekliflerinin görüşülmesi, sunuşların ve seçimlerin her gün yapılabilmesine yönelik bir karar alınmaktadır. Ancak uygulamada Danışma Kurulu veya siyasi parti grubu önerilerinin Genel Kurul tarafından kabul edilmesiyle kısımların görüşme günlerinde değişiklikler yapılmaktadır. Genel Kurul görüşmeleri genellikle 3 milletvekilinin gündem dışı konuşması ile başlar. Genel Kurul gündeminin önemli kısmı kanun tasarı ve tekliflerinin görüşmelerine, sunuşlara ve sözlü sorulara ayrılmaktadır. Genel Kurul gündeminin önemli bir bölümünü Başkanlığın Genel Kurul’a sunuşları, sözlü sorular, kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işlerin görüşmeleri oluşturur. Diğer gündem maddeleri için göreceli olarak daha az zaman harcanır. “Kanun tasarı ve teklifleri ile komisyonlardan gelen diğer işler” kısmında neler bulunmaktadır ve sıralama nasıl oluşmaktadır? Genel Kurul gündeminin bu bölümünde komisyonların rapora bağladıkları kanun tasarı ve teklifleri ile dokunulmazlığın kaldırılmasına ilişkin Karma Komisyon raporları yer almaktadır. Kural olarak bu kısma giren her yeni iş, en son sırada yer alır. Danışma Kurulu’nun önerisiyle Genel Kurul tarafından aksine bir karar alınmadıkça bu kısımdaki işler sırası geldiğinde görüşülür. Ancak bu kısımda yer alan işlerin sayıca fazla olması nedeniyle gündeme yeni giren ve son sıraya yerleşen bir işin görüşülmesi pek mümkün değildir. Bu nedenle uygulamada Danışma Kurulu önerisiyle Genel Kurul tarafından bu kısımda yer alan işlerin sırası çok sık değiştirilmekte ve kanunlaşması istenen işler ön sıraya alınarak görüşülmektedir. Dolayısıyla, Genel 109 Genel Kurul gündemi (hangi tasarı ve tekliflerin görüşüleceği) genellikle Danışma Kurulu veya siyasi parti gruplarının önerisi üzerine Genel Kurul’ca alınan kararlarla Salı günleri haftalık veya iki haftalık olarak düzenlenmektedir. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Komisyon raporunun görüşmelerinde hükümet ve komisyon temsilcisi Genel Kurul’da hazır bulunur. Kurul gündeminde yer alan bir komisyon raporunun son sıralarda bulunması görüşülmeyeceği anlamına gelmediği gibi, bir işin ön sıralarda bulunması da yakın zamanda görüşüleceği anlamına gelmez. Görüşülmesine başlanacak bir sıra sayısı için kimlerin Genel Kurul’da bulunması zorunludur? Genel Kurulda bir komisyon raporunun (sıra sayısının) görüşmelerine başlayabilmek için hükümeti temsilen bir bakanın ve esas komisyonu temsilen komisyon başkanının veya yetkili bir komisyon üyesinin Genel Kurul’da hazır bulunması gerekir. Hükümet ve komisyon temsilcisi olmadan komisyon raporunun görüşmelerine başlanamaz. Hükümet temsilcisinin mutlaka, görüşülmekte olan tasarı ya da teklifle ilgili bakan olması gerekmez. Herhangi bir bakanın varlığı görüşmelere başlamak için yeterlidir. Ancak rapor üzerinde soru cevap işlemi yapılacağından ve önergelerle ilgili olarak görüş sorulacağından bakanlar genellikle kendilerini ilgilendiren tasarı veya tekliflerin görüşmelerinde Genel Kurul’da hazır bulunur. Komisyonu ancak komisyon başkanı, başkanvekili ya da sözcüsü temsil edebilir. Komisyonda o rapor için özel sözcü seçmiş olması durumunda, özel sözcüler de komisyonu temsil edebilir. Hükümet ve esas komisyon temsilcileri komisyon raporunun görüşmeleri sırasında Genel Kurul’da komisyona ayrılmış bölümde birlikte otururlar. Bu bölüm birleşimi yöneten başkanın sağ tarafındadır. Komisyon sıralarında ayrıca ilgili bakanlık bürokratları yer almakta ve özellikle soru-cevap bölümlerinde hükümet temsilcisi bakana destek vermektedirler. ST K Gizli oturum kararı alınmadığı sürece görüşmeler halka açık olup, TRT 3 kanalı üzerinden TBMM Televizyonu’ndan canlı olarak yayınlanmaktadır. STK temsilcileri ziyaretçiler için ayrılan localardan da Genel Kurul çalışmalarını izleyebilirler. 110 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Tasarı ve tekliflerin görüşülmesi nasıl bir sürece tabidir? Genel Kurul’da tasarı ve teklifler üzerindeki görüşmeler; konuşmalar, soru cevap işlemi, önerge işlemi ve oylamalar biçiminde dört ana kısımdan oluşmaktadır. Görüşme süreci şöyle sınıflandırılabilir: Tasarı /Teklif Görüşmeleri Tümü üzerinden görüşme Konuşmalar Maddeler üzerinden görüşme Konuşmalar Hükümet adına Hükümet adına Esas Komisyon Adına Esas Komisyon Adına Gruplar adına Gruplar adına Şahıslar adına Şahıslar adına Soru Cevap Soru Cevap Maddelere geçilmesinin Önerge işlemi İnsan Haklarını oylanması İnceleme Tümünün oylanması Oylamadan önce son konuşma Oylama Tasarı ve tekliflerin görüşülmesinde izlenecek süreç aşağıdaki gibidir: 111 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Tasarı veya tekliflerin Genel Kurul’da önce tümü, sonra maddeleri üzerinde görüşme yapılır. Tasarı veya teklifin maddelerine geçilmesi kabul edilirse maddeler üzerinde görüşmeler başlar. Her madde üzerinde konuşmalar yapılır. Konuşmalardan sonra soru cevap işlemi ve hemen arkasından önerge işlemi yapılır. Her madde ayrı ayrı oylanır. Maddelerin tamamının aynen ya da değiştirilerek kabulünden sonra tasarının veya teklifin tümünün oylanmasından önce istemleri halinde oyunun rengini açıklamak üzere bir milletvekiline lehte, bir milletvekiline de aleyhte söz verilir. Bu konuşmalardan sonra tasarı ya da teklifin tümü oylanır. Oylama sonucunda tasarı ya da teklif kabul ya da red edilmiş olur. STK temsilcileri konuya ilişkin görüş, öneri ve sorularını siyasi parti grupları veya şahısları adına konuşma yapacak milletvekillerine önceden iletmek suretiyle Genel Kurul’da gündeme gelmesini ve tartışılmasını sağlayabilirler. ST K Tümü üzerindeki görüşme; konuşmalar, soru-cevap işlemi, maddelerine geçilmesinin oylanmasından oluşur. Tasarı veya teklin tümünün görüşmelerine başlanır. Bu bölümde konuşmalardan sonra tasarı veya teklifin tümü üzerinde soru cevap işlemi yapılır. Sonrasında tasarının maddelere geçilmesi oylanır. Maddelere geçilmesi reddedilirse tasarı ya da teklif reddedilmiş olur. Maddeler üzerindeki görüşmeler; konuşmalar, soru-cevap işlemi, değişiklik önergesi işlemi ve oylamadan oluşur. Tasarı ve tekliflerin görüşülmesinde kimler ne kadar süreyle konuşabilir? Genel Kurul’da yapılan görüşmelerin amacı; her türlü düşünce, görüş ve önerinin milletvekilleri tarafından özgürce ifade edilmesini, böylece tasarı veya teklifin lehinde ya da aleyhindeki görüşlerin sağlıklı bir şekilde dile getirilmesini sağlamaktır. Tasarı veya tekliflerin Genel Kurul’daki görüşmelerinde söz alabilecek olanlar hükümet, komisyon, siyasi parti grupları temsilcileri ve şahsı adına iki milletvekilidir. Genel Kurul’da bir tasarı ya da teklifin tümü üzerinde siyasi par- 112 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I ti grupları adına 20 dakika konuşulabilir. Gruplar adına yapılacak konuşmaların toplam süresi siyasi parti grubu sayısına göre değişmektedir. Örneğin TBMM’de 4 grubun bulunması halinde gruplara verilecek toplam süre 80 dakika olur. Görüşmelerde iki milletvekilinin de şahsı adına konuşma hakkı vardır. Grup kuramayan siyasi parti üyeleriyle bağımsızlar, milletvekillerinin şahısları adına kullanabilecekleri söz hakkını kullanabilirler. Ancak grubu bulunan siyasi parti mensubu milletvekilleri de şahısları adına söz alabilirler. Bir milletvekili şahsı adına tasarı veya teklifin tümü üzerinde 10 dakika konuşabilir. TBMM’de 4 siyasi parti grubunun temsil edildiği bugünkü durumda tasarı veya teklifler üzerinde gruplar ve şahıslar adına yapılacak konuşmaların süresi toplam 100 (sırasıyla 80 ve 20) dakikadır. Tasarı ya da teklif üzerinde konuşma hakkı olan bir başka aktör hükümettir. Hükümet temsilcisi tasarı ya da teklifin tümü üzerinde 20 dakika konuşabilir. Tasarı ya da teklifle ilgili esas komisyonun da 20 dakika konuşma hakkı vardır. Ancak komisyon temsilcileri genellikle konuşma yapmamayı tercih etmektedir. Maddeler üzerindeki görüşmelerde yine, hükümet, komisyon, siyasi parti grupları temsilcileri ve şahsı adına iki milletvekili konuşabilir. Maddeler üzerindeki görüşmelerde süre, tümü üzerindeki konuşmalardaki sürenin yarısı kadardır. Konuşmacılar hangi sırayla konuşur? Öncelikle, siyasi parti grup temsilcilerine istem sırasına göre söz verilir. Siyasi parti gruplarından önce şahısları adına konuşma yapılamaz. Şahıslar adına ise söz isteyen ilk iki milletvekiline söz verilir. Şahıslar adına söz talebi için yapılan başvuruların aynı anda olması halinde kura çekilir. Esas komisyon ve hükümet istediği zaman konuşabilir. Esas komisyon ve hükümetin şahıslar adına yapılan ikinci konuşmadan sonra söz alması durumunda İçtüzüğün “son söz milletvekilinin- 113 Tasarı veya tekliflerin Genel Kurul’da tümünün görüşmeleri sırasında siyasi parti grupları, hükümet ve komisyon adına yapılacak konuşmaların süresi 20’şer dakika, iki milletvekilinin şahısları adına yapacakları konuşmaların süresi 10’ar dakikadır. Maddelerin görüşmelerinde bu süreler yarıya düşer. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Soru- cevap süresi ne kadardır ve kimler soru sorabilir? Soru ve cevap süresi tasarı ya da teklifin tümü üzerinde 20 dakika, maddelerin her biri üzerinde 10 dakikadır. Bu sürelerin yarısı sorular için, yarısı da cevaplar için kullanılır. Soru sormak isteyen milletvekili sayısının çok olması halinde genellikle her milletvekiline bir dakikalık soru sorma süresi tanınmaktadır. Dolayısıyla tasarı veya teklifin tümü üzerinde genellikle 10 civarında milletvekilinin soru sorduğu görülmektedir. Cevap veren bakanların da kalan sürede yanıtlayabildikleri kadar soruyu yanıtladıkları ve bazı sorulara yazılı cevap vermeyi taahhüt ettikleri görülmektedir. İlgili bakanın kendisine ayrılan 10 dakikalık cevap süresinin tamamını kullanmaması halinde varsa sıradaki milletvekillerine soru sormak için söz verilmektedir. STK’lar görüşülen tasarı veya teklife ilişkin hazırlamış oldukları soruları milletvekillerine ulaştırmak suretiyle, bu soruların Genel Kurul’da gündeme gelmesini sağlayabilirler. ST K Genel Kurul görüşmelerinde önce istem sırasına göre siyasi parti gruplarına, sonra da şahısları adına milletvekillerine söz verilir. Hükümet ve esas komisyon temsilcisi istediği sırada konuşabilir. dir” kuralı gereği şahsı adına bir milletvekiline daha konuşma hakkı doğmaktadır. Bu nedenle uygulamada esas komisyon ve hükümetin genellikle şahsı adına konuşan birinci milletvekilinden sonra konuştukları görülmektedir. Maddelere geçmek ne demektir, maddelere geçilmesi reddedilirse ne olur? Kanun tasarısı veya teklifinin tümü üzerindeki görüşmelerde önce konuşmalar, sonra da soru-cevap bölümüyle o işin bütün yönleri tartışmaya açılmaktadır. Bu görüşmeler sonunda milletvekilleri tasarı ya da teklifin neyi amaçladığı, neleri sağladığı, yarar ve zararlarının ne olduğu konularında ayrıntılı olarak bilgilenirler ve kanaatlerini oluştururlar. Bu kanaatlerin ifade edilmesini sağlayan mekanizma oylamadır. İçtüzük bu noktada Genel Kurul’a madde görüşmelerine geçmeden tasarı veya teklifi reddetme imkanı tanımıştır. Kanun tasarı veya teklifinin maddelerine geçilmesinin reddi, tasarı veya teklifin reddi demektir. Bu, Genel Kurul’un söz konu- 114 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I su düzenlemenin yapılmasını istemediği anlamına gelir. Reddedilen tasarı ya da teklifin, ret tarihinden itibaren bir tam yıl geçmedikçe yenilenmesi mümkün değildir. Bir madde nasıl görüşülür ve nasıl değiştirilir? Madde üzerindeki görüşmeler yukarıda aktarıldığı gibi esas komisyon, hükümet, siyasi parti gruplarının 10’ar dakikalık ve şahsı adına iki milletvekilinin 5’er dakikalık konuşmasıyla başlar. Konuşmalar tamamlandıktan sonra kafalarda oluşan soruların giderilmesi için 10 dakikalık soru-cevap bölümü gelir. Bundan sonra artık karar aşamasına geçilmiştir. Milletvekilleri maddeyi değiştirerek kabul etmek isterlerse önerge/önergeler verirler. Önergeler görüşülür ve oylanır. Genel Kurul değişiklik yapmak isterse önergeleri kabul eder. Değişiklik yapılmak istenmezse önergeler reddedilir ve madde komisyondan geldiği şekliyle oylanır. Önergenin/önergelerin kabulü halinde, madde önergede/önergelerde öngörülen değişiklikler doğrultusunda oylanır. Değişiklik önergesi ne demektir, hangi türleri vardır, kimler tarafından ne zaman verilebilir? Değişiklik önergesi görüşülmekte olan tasarı ya da teklifin maddelerinde değişiklik yapmayı sağlayan bir araçtır. Önergeler şöyle sınıflanabilir: Değişiklik Önergeleri Maddenin değiştirilmesi Maddeye ekleme ve çıkarma Tümüyle değiştirilmesi Fıkra, bent, cümle ibare eklenmesi Fıkra, bent, cümle değiştirilmesi Fıkra, bent, cümle ibare çıkarılması Yeni Madde Madde eklenmesi Madde çıkarılması Ek Madde Geçici Madde İbarede değiştirilmesi 115 Tümü görüşülen tasarı veya teklifin maddelerine geçilmesinin reddi, tasarı veya teklifin reddi demektir. Maddelere geçilmesinin kabulü, tasarı veya teklifin her maddesinin sırasıyla görüşülmesine yönelik irade beyanıdır. Tasarı veya teklifin bir maddesinin Genel Kurul’daki görüşmelerinde siyasi parti grupları, şahısları adına iki milletvekili, hükümet ve esas komisyonun konuşma hakkı vardır. Konuşmaların ardından soru cevap bölümü gelir. Varsa değişiklik önergeleri işleme alındıktan sonra, madde oylanıp kabul veya reddedilerek görüşme süreci sona erer. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Önerge konusu Genel Kurul çalışmalarında en çetrefilli konulardan birisidir. Önergeyle yapılabilecek değişikliğin sınırı her zaman için tartışma konusudur. Kanun yapım tekniği açısından, bir tasarı ya da teklifin komisyon tarafından kabul edilmiş bir maddesi üzerinde değişiklik yapma konusunda önemli bir sorun yoktur. Önergeyle maddenin tamamı, bir fıkrası, bendi, cümlesi, ibaresi değiştirilebileceği gibi bunların çıkarılmasına ya da yenilerinin eklenmesine karar verilebilir. Genel Kurul, komisyon metnindeki bir maddeyi istediği şekilde değiştirebilir. Tasarı veya teklife ek, geçici ve yeni maddeler de ilave edilebilir. Ancak, komisyon metninde düzenlenen kanunun dışında başka bir kanunda değişiklik öngören bir maddenin söz konusu tasarı veya teklife eklenmesi mümkün değildir. Bu şekildeki önergeler Başkanlıkça işleme alınmamaktadır. Komisyon metninde bulunmamakla birlikte, komisyon metninde düzenlenen kanunun başka bir maddesinde değişiklik öngören önergeler üzerinde ise yeni bir madde olarak görüşme açılır. Bu tür maddeler komisyon tarafından görüşülmemiş olduğundan, öncelikle komisyonun bu konuda bir karar vermesi sağlanmalıdır. Bu durumda komisyon üye tamsayısının salt çoğunluğunun Genel Kurul’da komisyona ayrılan bölümde hazır bulunması gerekir. Usul olarak önce yeni madde ihdasına dair önerge okutulur, sonra da esas komisyonun salt çoğunluğunun bulunup bulunmadığı kontrol edilir. Komisyon salt çoğunluğu yoksa bu tür önergeler işleme alınmaz. Komisyonun salt çoğunlukla önergeye katılması halinde o önerge üzerinde bir madde gibi işlem yapılır. Görüşülmekte olan tasarı veya teklife geçici bir madde eklenmesine dair önergelerde komisyonun salt çoğunluğu aranmamaktadır. Bu tür önergeler normal değişiklik önergeleri gibi işlem görmektedir. Değişiklik önergeleri; milletvekilleri, esas komisyon veya Hükümet tarafından verilebilir. Önergeler, henüz tasarı ya da tek- 116 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I lif üzerindeki görüşmeler başlamamışsa tek bir milletvekilinin imzası ile verilebilir. Milletvekilleri basılı komisyon raporunun (sıra sayısının) dağıtılmasından itibaren o işin görüşmeleri başlayıncaya kadar tek imzayla önerge verebilirler. Ancak, görüşmelere başlandıktan sonra verilecek değişiklik önergelerinde en az 5 milletvekilinin imzasının bulunması zorunludur. Önergeler, ilgili madde üzerinde önerge işlemi başlayıncaya kadar verilebilir. Önergeler okunmaya başlandıktan sonra verilenler işleme alınmaz. Değişiklik önergesinin aşağıda belirtilen şartları taşıması gerekmektedir: Değişiklik önergesi TBMM Başkanlığı’na hitaben yazılır. Önergelerde, değiştirilmesi, kaldırılması veya eklenmesi istenen hükümler açıkça belirtilir. Açık olmayan ve şarta bağlı önergeler işleme konulmaz. Değişiklik önergeleri gerekçeli olarak verilir. Gerekçesiyle birlikte değişiklik önergesi 500 kelimeden fazla ise, önerge sahibi önergesine 500 kelimeyi geçmeyen bir özet eklemek zorundadır. Bu durumda Genel Kurul’da özet okunur. Önergenin tamamı ise tutanağa eklenir. Komisyon raporunu destekleyici yönde imzası bulunan komisyon üyesi Genel Kurul’da değişiklik önergesi veremez veya verilmiş bir önergeye imza atamaz. Milletvekilleri tarafından her madde için en fazla 7 önerge verilebilirken, komisyon ve hükümetin verebileceği önergelerin sayısında herhangi bir sınırlama yoktur. Her siyasî parti grubuna mensup milletvekillerinin birer önerge verme hakkı saklıdır. Ancak bu hak; ilgili siyasî parti grubuna mensup milletvekillerince kullanılmaması halinde, diğer siyasî parti grubuna mensup olanlarla grubu olmayan veya bağımsız milletvekilleri tarafından kullanılabilir. Başka bir ifadeyle her siyasi parti grubuna mensup milletvekiinin en az 1 önergesi işleme alınır. 117 Milletvekilleri sva sayısının dağıtılmasından itibaren o işin görüşmeleri başlayıncaya kadar tek imza ile önerge verebilirler. Ancak, görüşmelere başlandıktan sonra verilecek önergelerde en az 5 millekvekilinin imzasının bulunması zorunludur. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Değişiklik önergesiyle maddenin tamamı, bir fıkrası, bendi, cümlesi, ibaresi değiştirilebileceği gibi bunların çıkarılmasına ya da yenilerinin eklenmesine karar verilebilir. Değişiklik önergesiyle komisyon tarafından hazırlanan kanun metnine ek, geçici veya yeni madde ilave edilebilir. Esas komisyon, hükümet ve milletvekilleri tarafından değişiklik önergesi verilebilir. Değişiklik önergeleri önce veriliş, sonra aykırılık sırasına göre okunur ve işleme alınır. İlk okuma sırasında önergenin gerekçesi okunmaz. Önergelerin ilk okunması sırasında beşten fazla imzalı önergelerde ilk beş imza okunur, önerge tutanağa eklenir. Aykırılık sırasına göre yapılan ikinci okumada, sadece ilk imza sahibinin adı, soyadı ve seçim çevresi belirtilerek imzalayan milletvekili sayısı belirtilir. Önerge ikinci kez okunduktan sonra işleme alınır. Komisyonun kabul ettiği maddeler üzerinde değişiklik önergesi verildiğinde komisyon temsilcisinin komisyon sıralarında tek başına oturması yeterlidir ve kendisine önergeyle ilgili görüş sorulduğunda önergeye katılmadığını söylemesi gerekir. Çünkü komisyon temsilcisinin görevi komisyon metnini savunmaktır. Komisyonun aldığı kararda değişiklik öngören bir önergeye komisyon temsilcisinin katılması, komisyon kararını savunmadığı anlamına gelir ki, bu komisyon temsilcisinin komisyon sıralarda bulunmasını anlamsız kılar. Komisyon temsilcisinin komisyon metninin değiştirilmesinin isteyen önergelere katıldığını ifade edebilmesi için, komisyon sıralarında toplantı yetersayısını yani komisyon üye sayısının 1/3’ünü teşkil edecek sayıda komisyon üyesinin de oturması ve aynı görüşte olması zorunludur. Uygulamaya bakıldığında önergeler şöyle işlem görmektedir: İlk olarak önergeler geliş sırasına göre okunur. Daha sonra aykırılık sırasına göre önergeler tekrar okutulup işleme alınır. İkinci okumadan sonra birleşimi yöneten başkan, komisyon ve hükümet temsilcisine önergeye katılıp katılmadıklarını sorar. Komisyon veya hükümetin katılmadığı önerge hakkında önerge sahibinin 5 dakikalık konuşma hakkı vardır. Önerge sahibi konuşmak yerine önergenin gerekçesinin okunmasını da isteyebilir. Daha sonra önerge işaret oyuna sunulur. Önergenin kabul edilmesi halinde o madde kabul edilen önerge doğrultusunda oya sunulur. 118 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I ST K STK’lar için değişiklik önergeleri, komisyon metninin Genel Kurul’da değiştirilmesini sağlayacak bir araçtır. Ancak bir önergenin kabul edilebilmesi için hükümet ve komisyon temsilcisinin desteğini alması neredeyse zorunludur. Komisyon ve hükümetin katılmadığı önergeler, bir iki istisna dışında reddedilmektedir. Hükümetin olumsuz yaklaşımının önceden belli olması durumunda milletvekilleri konunun bir defa daha Genel Kurul’da tartışılması ve görüşlerinin tutanaklara geçmesi için de değişiklik önergesi verebilmektedir. STK’lar komisyon metninde değişmesini istedikleri maddeler konusunda gerekçelerini de oluşturarak değişiklik metinlerini milletvekillerine ulaştırabilir ve bunların Genel Kurul’da gündeme getirilmesi talebinde bulunabilirler. Maddeler üzerindeki görüşmeler bittikten sonra ne yapılır? Kanun tasarısı veya teklifinin maddelerinin görüşülmesi bittikten sonra maddeler üzerinde görüşmelerin tamamlandığı Genel Kurul’a bildirilir. Artık tasarı ve teklifinin kanunlaşabilmesi için tümünün oylanması yeterlidir. Ancak bu son oylamadan önce milletvekillerine ne yönde oy kullanacaklarını bildirmelerine olanak tanımak amacıyla lehte ve aleyhte birer milletvekiline söz verilir. Bu konuşmalar uygulamada 5’er dakika ile sınırlıdır. Oyunun rengini belli etmek üzere lehte ve aleyte yapılan 5’er dakikalık bu iki konuşmadan sonra tasarı veya teklifin tümünün son oylamasına geçilir. Tümünün oylamasında red oyu çıkarsa tasarı ya da teklif reddedilmiş, kabul oyu çıkarsa kabul edilmiş olur. ST K Oyunun rengini belirtmek üzere yapılan son konuşmalar STK’lar için artık o işin kanunlaşmasından önce özellikle itirazlarını bir milletvekili aracılığıyla kayda geçirebilmeleri için son fırsattır. Tasarı veya teklifin tümünün son oylamasından önce ne yönde oy kullanacaklarını açıklamak üzere lehte ve aleyhte birer milletvekiline beşer dakika söz verilir. 119 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Genel Kurul tarafından kabul edilen bir madde, o işin tümünün oylaması yapılmadan önce, zor bir yol olsa da yeniden görüşülüp değiştirilebilir. Maddeler üzerindeki görüşmeler bittikten sonra bir yanlışlık ya da irade değişikliği olduğu anlaşılırsa ne yapılabilir? Öncelikle belirtmek gerekir ki Genel Kurul’un verdiği kararlardan geriye dönüş son derece zordur. Genel Kurul’un iradesi bir kez açıklandıktan sonra karar oluşmuş demektir ve Genel Kurul’un karar verdiği bir düzenlemenin herhangi bir biçimde komisyon, hükümet ya da teklif sahibi tarafından geri çekilmesi söz konusu olamaz. Ancak bazı durumlarda Genel Kurul’un kendisi almış olduğu bir kararı değiştirmek isteyebilir. Bu durum teknik bir hatanın sonradan fark edilmesinden kaynaklanacağı gibi o madde üzerinde irade değişikliğinden de kaynaklanabilir. Her iki halde de Genel Kurul’un yeniden karar vermesi mümkündür. Tasarı veya teklifin tümünün oylanmasından önce, belli bir maddesinin yeniden görüşülmesini gerekçeli bir önerge ile esas komisyon veya hükümet bir defaya mahsus olmak üzere isteyebilir. Bu istem hakkında Danışma Kurulu’nun görüşü alındıktan sonra Genel Kurul tarafından karar verilir. Yeniden görüşme kararı verilirse, daha önce görüşülüp kabul edilen madde tekrar görüşülür. Ancak bir maddenin birden fazla kere yeniden görüşülmesi mümkün değildir. Yazılış, sıralama ve maddi hata olduğunun anlaşılması halinde ise bu konudaki iddiaya hükümetin de katılması gerekir. Hükümet bu iddiaya katılırsa metin komisyona geri verilir ve düzeltilen metin yeniden oylanır. Bu halde metnin yeniden görüşülmesi değil sadece yeniden oylanması söz konusudur. ST K STK’ların Genel Kurul’da oylanıp kabul edilen bir maddenin, o tasarı veya teklifin tümünün son oylamasından önce yeniden görüşme (tekrir-i müzakere) yoluyla değiştirilebileceğinin bilmesi gerekir. Böylece kabul edilen bir maddenin Genel Kurul tarafından tekrar değiştirilmesi için girişimde bulunabilirler. 120 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I Oylama ne demektir, kaç türlü oylama vardır? Genel Kurul’un karar alabilmesi için gerekli çoğunluğun olup olmadığının saptanması için yapılan işleme oylama denir. Üç çeşit oylama vardır: işaretle, açık ve gizli. Ne tür işlerin nasıl oylanacağı Anayasa, kanunlar ve İçtüzük tarafından belirlenmiştir. İşaretle oylama oy verenin oyunu açıkça kullandığı ama oyunun kayıt altına alınmadığı oylamadır. İçtüzükte farklı alternatifler olmakla birlikte uygulamada işaretle oylama el kaldırmak suretiyle yapılır. Başkan ve katip üyeler arasında anlaşmazlık olması durumunda işaretle oylama elektronik cihazla yapılır. Bir araştırmacı işaretle oylama yapılmışsa kimin tasarı ya da teklifin lehinde veya aleyhinde oy kullandığını tespit edemez. Açık oylamada önemli olan oy kullananın kimliğinin ve oyunun kayıt altına alınmasıdır. Açık oylamada oy kullananların adları ve hangi yönde oy kullandıkları tutanağın sonuna eklenir. Açık oylama elektronik oylama cihazıyla yapılır. Gizli oylamada ise oy kullananın ne yönde oy kullandığı hiçbir biçimde bilinemez. Oy kullanan ne oyunu kullanırken oyunun rengini kimseye bildirir ne de oyunun rengi herhangi bir kayıt altına alınır. Gizli oylamada kullanılan oyun kimse tarafından bilinmeyeceğinin garanti altına alınmış olması gerekir. Gizli oylama adı okunan üyeye bir zarf ve beyaz (kabul), kırmızı (red) ve yeşil (çekimser) renkli üç pusulanın verilmesi ve üyenin bunlardan birisini kapalı kabinde zarfa koyması suretiyle yapılır. 121 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Oylamalar şöyle gösterilebilir: OYLAMALAR İşaretle Oylama Yapılış açısından Açık Oylama Zorunluluk açısından Yapılış açısından Gizli Oylama Zorunluluk açısından El kaldırma Zorunlu Oyu kutuya atma Zorunlu Ayağa kalkma AyağaKural kalkma bulunmayan haller Ad okunması İstem üzerine İkiye bölünme Elektronik Zorunlu İstem Elektronik Bu şemada dikkat edilmesi gereken birkaç nokta vardır. İlk olarak şunu belirtmek gerekir ki hem açık oylamanın hem de işaretle oylamanın elektronik cihazla yapılması mümkündür. Bunun nedeni oylama tanımlarının buna izin vermesidir. Elektronik cihaz oy kullananları da kayıt altına almak üzere ayarlandığında açık oylama, oy kullananların sadece sayısal toplamını vermek üzere ayarlandığında işaretle oylama yapılmış olur. Başka bir ifadeyle elektronik cihazla yapılan açık oylama çıktısında bir milletvekilinin ne yönde (kabul, red, çekimser) oy kullandığı açıkça yazılırken, elektronik cihazla yapılan işari oylama çıktısında sadece kabul, red ve çekimser yöndeki oyların toplam sayısı yer alır. Genel Kurul’da oylamalar kural olarak işaretle oylama biçiminde yapılmaktadır. Oylamanın İçtüzük’te işaretle yapılacağı konusunda bir kural bulunduğunda, bu kuralın uygulanması zorunludur. Eğer oylama biçimi konusunda, İçtüzükte hiçbir kural bulunmamaktaysa yine işaretle oylamanın uygulanması gerekir. Diğer oylama biçimleri istisnaidir. Bu oylama biçimlerinin yapılabilme- 122 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I si için Anayasa’da, yasalarda ve İçtüzük’te bu oylama biçimlerinin uygulanmasının zorunlu olduğu belirtilmeli ya da işaretle oylama zorunlu kılınmamış olmalıdır. İçtüzük’te istem üzerine gizli oylamaya olanak tanınmış olmakla birlikte bu yöntem diğer kurallarla fiilen olanaksız kılınmıştır. Dolayısıyla gizli oylama sadece zorunlu hallerde yapılır. Açık oylamanın hangi hallerde yapılacağı İçtüzükte açıkça sayılmıştır. Bu haller dışında açık oylama yapılması iki koşula bağlıdır; işaretle veya gizli oyla oylama yapılmasının zorunlu kılınmamış olması ve en az 20 milletvekilinin istemde bulunması. Gizli oylama üzerinde hiçbir işaret bulunmayan yuvarlakların kürsüden kutuya atılmasıyla yapılır. Beyaz yuvarlak olumlu, yeşil yuvarlak çekimser ve kırmızı yuvarlak olumsuz oy anlamına gelir. STK’lar için özellikle istem üzerine açık oylama yapılabildiğinin bilinmesi önemlidir. Yeter sayıda milletvekilini harekete geçirerek bazen bir maddenin, bazen tasarı veya teklifin tamamının oylaması açık oylama şeklinde yaptırılması talep edilebilir. Böylece STK temsilcileri kendileri için önemli olan o işin oylamasında kimin hangi yönde oy kullandığını bilmiş olurlar. Özel görüşme yöntemi ne demektir, nasıl yapılır? Daha önce temel kanun tanımlaması yapılırken belirtildiği gibi kapsamlı kanunların görüşülmesini hızlandırmak için temel kanun uygulaması yapılmaktadır. Bir kanunun temel kanun olarak görüşülmesine Danışma Kurulu’nun önerisi üzerine Genel Kurul tarafından karar verilir. Bir tasarı ya da teklifin temel kanun olarak görüşülmesine karar verildiğinde maddeler 30 maddeyi geçmeyen bölümlere ayrılır. Bu yöntem kabul edildiğinde maddeler ayrı ayrı görüşülmez, bölümler maddeler gibi görüşülür. Normalde maddeler üzerindeki soru cevap süresi 10 dakika iken temel kanun biçimindeki görüşmelerde bölümler üzerinde soru cevap süresinin 15 dakikadır. Bir başka fark önerge sayısı ile ilgilidir. Nor- 123 Genel Kurul’da işaretle, açık ve gizli olmak üzere üç tür oylama yapılmaktadır. İşaretle oylama el kaldırmak suretiyle yapılmakta ve kimin ne yönde oy kullandığı kayda geçmemektedir. Açık oylama ise elektronik cihazla yapılmakta ve tutanağa eklenen listede açıkça hangi milletvekilinin ne yönde oy kullandığı yazmaktadır. Gizli oylama istisnai olarak kullanılmakta olup bir milletvekilinin ne yönde oy kullandığının tespit edilmesi mümkün değildir. Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M : K A N U N YA P I M S Ü R E C İ Temel kanun uygulamasının amacı hacimli tasarı veya tekliflerin daha hızlı görüşülmesine imkan vermektir. Temel kanun görüşmelerinde yapılan konuşmalar ile soru-cevap süresi ve önerge sayısı sınırlandırılmıştır. mal görüşmelerde bir madde üzerinde verilebilecek önerge sayısı 7 iken, temel kanun olarak görüşülmesine karar verilen işlerde her madde için en fazla 2 önerge verilebilir. Ancak her siyasi parti grubunun bir önerge verme hakkı saklıdır. Temel kanun yöntemiyle görüşmelerde maddeler okunmaz, maddeler üzerinde değişiklik önergeleri varsa önerge işlemleri yapılır ve maddeler görüşülmeksizin oylanır. Kanunlar ne zaman yürürlüğe girerler? Bir kanun TBMM tarafından kabul edilmekle kanun adını alır ama henüz bağlayıcı değildir. Kanunun vatandaşlar açısından bağlayıcı olabilmesi için Cumhurbaşkanı tarafından onaylanarak Resmi Gazete’de yayımlanması gerekir. Kanunların Cumhurbaşkanı tarafından 15 gün içinde ya TBMM’ye iade edilmesi ya da yayımlanması gerekir. Cumhurbaşkanı, yayımlanmasını kısmen veya tamamen uygun bulmadığı kanunları bir daha görüşülmek üzere bu konuda gösterdiği gerekçe ile birlikte TBMM’ye geri gönderebilir. Cumhurbaşkanı tarafından kısmen uygun bulunmama durumunda TBMM o işin tamamını veya sadece uygun bulunmayan maddeleri görüşür. Bu görüşme sonucunda gönderilen metin değiştirerek kabul edilebileceği gibi aynen de kabul edilebilir. TBMM, geri gönderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbaşkanı’nca yayımlanır. Meclis, geri gönderilen kanunda değişiklik yaparsa, Cumhurbaşkanı değiştirilen kanunu tekrar Meclis’e geri gönderebilir. Kanunlar Cumhurbaşkanı tarafından Resmi Gazete’de yayımlanmak üzere Başbakanlığa gönderilir. Resmi Gazete’de yayımlanan kanun vatandaşlar açısından bağlayıcı hale gelir. Ancak kanun yürürlük maddesinde daha ileriki bir tarihte yürürlüğe girmesi öngörebilir. Bu durumda kanun belirtilen tarihte bağlayıcı hale gelir. Kimi zaman da yürürlük maddelerinde geçmiş bir tarih öngörülebilir. Bu durumda kanun geçmişten başlayarak etkisini göste- 124 S İ V İ L TO P L U M İ Ç İ N YA S A M A S Ü R E C İ N E K AT I L I M E L K İ TA B I rir. Ancak genellikle kanunların yayımlandıkları tarihte yürürlüğe girdikleri görülür. Bir kanunda yürürlük tarihi hiç belirtilmemişse, yayımlanmasından sonraki 45 inci günde yürürlüğe girer. STK’ların kabul edilen kanunların yürürlük maddelerini dikkatle incelemeleri gerekir. Kanunlar genellikle Resmi Gazete’de yayımlandıkları tarihte yürürlüğe girer. Ancak, yürürlük için farklı tarihler de öngörülmüş olabilir. Öyle ki bazen kanunun farklı maddeleri için farklı yürürlük tarihleri öngörülür. ST K Kanun metinlerine elektronik ortamda erişim noktasında, TBMM internet sayfasında kanunlar kabul edildiği şekliyle yer almaktadır. Çerçeve kanunların getirdiği değişiklikler ilgili kanunlara işlendiğinden ve kod kanunlarda da daha sonra değişiklikler olabildiğinden, bir kanunun yürürlükteki son haline TBMM internet sayfasından ulaşılamamaktadır. Bu nedenle, kanunların yürürlükteki son haline, Başbakanlık tarafından hazırlanan http://www. mevzuat.gov.tr/ internet adresinden erişilmesi uygun olacaktır. 125
