1. transformatörlerin yapısı, işletme, bakım ve

1. TRANSFORMATÖRLERİN YAPISI, İŞLETME, BAKIM VE ONARIMI
1.1. TRANSFORMATÖRLERİN YAPISI
Güç santrallerinde üretilen enerjinin tüketim yerlerine iletilmesi gerekir. İletme işlemi önce gerilimin yükseltilmesi daha
sonra da yeni tüketim yerlerinde gerilimin düşürülmesiyle sağlanır. Elektrik enerjisinin gerilimini yükselten veya
alçaltan cihazlara transformatör denir.
Transformatörler hareket etmeyen elektrik cihazlarıdır. Halen gücü 250.000 KVA ve gerilim 750 KV'a kadar olan
trafolar imal edilmektedir. Transformatörler genellikle iki sargılıdır, fakat üç sargılı olanları da mevcuttur. Keza
trafolar genellikle tek ve üç fazlı olarak imal edilirler. Trafolar birbirine ve toprağa karşı izole edilmiş iki sargı ile
üzerinde sargıları taşıyan demir çekirdekten ibarettir. Trafoların en büyük özelliklerinden biri de verimlerinin diğer
elektrik makinalarından yüksek olmasıdır. Büyük trafolarda % 99,5’a kadar verim elde edilebilmektedir.
Transformatörlerde uyarılan sargıya primer, diğer sargıya sekonder denilmektedir. Primer sargıya uygulanan gerilim
vasıtasıyla burada magnetik bir alan uyarılır. Primer gerilim alternatif bir gerilim olduğundan meydana gelen bu alan da
alternatif olup, devresini kapamak üzere sekonder sargının bulunduğu demir çekirdekten geçerken sekonder sargıda bir
elektromotor kuvvet endükler. Endüklenen bu gerilim sekonder sarım sayısı, primerde uyarılıp sekonder sargı içinden
geçen magnetik akımın azami değeri ve iki sargıyı kavrayan alternatif alanın frekansına bağlıdır.
Demir kısmın yapılış şekline göre transformatörler çekirdek tipi ve mantel tipi olmak üzere ikiye ayrılır. Bütün
makinalarda olduğu gibi trafolarda da sargı ve demirde kayıplar meydana gelir; bu kayıplar ısı şeklinde kendini gösterir.
Meydana gelen ısının uygun bir şekilde ortama, yani havaya iletilmesi gerekir. Soğutucu ortam olarak hava veya yağ
kullanılır.
Soğutma şekline göre trafolar;
1-Kuru trafolar,
2-Yağlı trafolar olmak üzere ikiye ayrılır.
Kuru trafolar daha çok küçük güçtedirler. Son yıllarda 20 MVA’ya kadar kuru tip trafolar yapılmaya başlanmıştır.
Yağlı trafoların soğutması ya kendi kendine ya da cebri olur. Trafo sargıları yıldız,üçgen ve zikzak olmak üzere 3 türlü
bağlanır. Bu anlamda üçfazlı trafolar yıldız-yıldız-üçgen,üçgen-yıldız, yıldız-zikzak ve üçgen-zikzak gibi çeşitli
şekillerde bağlanabilirler. Gerilim düşümlerini karşılayabilmek için sekonder sargılar genellikle ayar bobinlerini de
ihtiva ederler.
Transformatörlerin içten ve dıştan gelecek zararlı etkilere karşı korunmaları gerekir. Koruma amacıyla küçük güçlü
trafolarda eriyen adi sigortalar, büyük güçlü trafolarda ise üzerinde aşırı akım rölesi bulunan kesiciler kullanılır.
Transformatörleri trafo içindeki mevzii ısınma, gerilim atlamaları, bobinler veya sarımlar arasındaki kısa devrelerden
korumak için BUCHOLZ koruma tertibatı kullanılır. Büyük güçlü transformatörlerin hepsi yağlı olarak yapılır. İç arıza
sebebiyle yağda gaz habbecikleri oluşur. Gaz habbecikleri Bucholz koruma tertibatını faaliyete geçirerek kesicinin
açılmasını sağlar. Bucholz rölesi trafonun üstünde bulunan ve trafo kazanını genleşme kabına birleştiren irtibat borusu
üzerine yerleştirilir. Rölenin iki adet kontağı mevcut olup az gaz oluşmasında alarm kontağı, çok gaz oluşmasında ise
kumanda kontağı da çalışarak, kesicinin açıması sağlanır.
Bucholz koruma tertibatı trafoları sadece iç arızalardan korumaya yarar. Halbuki trafoların dış arızalardan da korunması
gerekir. Bunun içinde differansiyel koruma tertibatı yapılır. Trafonun giriş ve çıkışına bağlanan akım trafolarından
beslenen ve akımların farkıyla çalışan diferansiyel röleler, arıza halinde faaliyete geçerek kesicileri açıtırıp trafoyu devre
harici yapar.
Transformatörler aşırı yüklenmelere karşı da korunmalıdırlar. Trafoların aşırı yüklenmelere karşı korunmaları trafo
kapağı altına yerleştirilen bimetal levhalarla yapılır. Bimetal levhaların, trafonun aşırı ısındığını belirten alarm ve çok
aşırı ısındığında trafoyu devre harici etmeye yarayan kumanda kontakları mevcuttur.
A. Işletmede dikkat edilecek hususlar:
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Hiçbir zaman transformatörlere emniyet mesafesinden daha yakın bulunulmamalıdır.
Transformatör nominal gücüne kadar yüklenmelidir. Gerekli hallerde azami bir saat süreyle nominal gücün %10 fazlasıyla
yükleme yapılabilir. Bilhassa puant zamanı yük durumu ampermetrelerden takip edilmeli ve trafo fazla yükleniyor ise, daha
yüksek güçte başka bir trafo ile değiştirilmelidir.
Transformatörlerde yağ miktarı normal değerde olmalıdır. Yağın eksik olması trafonun aşırı ısınmasına, fazla olması ise
genleşme kabından yağın taşması gibi sakıncalı durumlara neden olur. Yağ eksik ise tamamlanmalı, fazla ise fazlası
alınmalıdır.
Transformatörün ısınması termometresinden her gün takip edilerek anormal durumlarda gerekli önlemler alınmalıdır.
Transformatör üzerine monte edilmiş olan silikajel kabı her gün kontrol edilmeli; silikajel maviden pembeye dönüşmüş
ise,silikajel kurutulup (mavi hale getirilip) yerine konulmalıdır.
Transformatördeki yağın herhangi bir yerden sızıp sızmadığı her gün kontrol edilmelidir.
Gece karanlığında trafonun giriş çıkış bağlantılarında ark meydana gelip gelmediği kontrol
edilmeli ve ark
görüldüğünde hemen nedeni araştırılarak giderilmelidir.
Gece sessizliğinde trafodan anormal bir ses gelip gelmediği dinlenilmelidir. Bir arıza durumu varsa ilgililer hemen
haberdar edilmelidir.
Trafonun soğutulması fanlar ile temin ediliyorsa; fanların normal çalışıp çalışmadığı her gün kontrol edilmelidir. Arızalı
fan varsa ya yedeği ile değiştirilmeli veya hemen tamiri yapılmalıdır.
Trafoda koruyucu röleler (Bucholz,termik imaj) varsa bunların normal çalışıp çalışmadıkları kontrol edilmeli,arizi bir
durum varsa hemen giderilmelidir.
Trafo sahasına girmenin yasak ve tehlikeli olduğunu belirten ikaz levhalarının yerinde olup, olmadığı kontrol edilmeli
varsa eksikler tamamlanmalıdır.
B-Bakım ve tamirde dikkat edilecek hususlar :
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Bakım yapılacak trafoda can ve mal güvenliği yönünden bütün tedbirler alınmış olmalıdır.
3 ayda bir trafo giriş ve çıkışındaki klemens vida ve somunlar gözden geçirilmeli varsa gevşeklikler giderilmelidir.
1000 KVA ve daha büyüık güçlü trafoların izalasyon yağlarının delinme gerilimleri her yıl kontrol edilmelidir. Delinme
gerilimlerinde düşmeler varsa uygun bir zamanda yağlar ya tasfiye edilmeli veya değiştirilmelidir.
Topraklama irtibatı kontrol edilmeli, gevşeklikler varsa giderilmelidir.
3 ayda bir trafo ile giriş ve çıkışların temizliği yapılmalıdır.
Trafonun dış yüızey boyaları dökülmüş ise yenilenmelidir.
Trafo yağı hava ile temas ettiğinde havanın rutubetini alır. Böylece yağın delinme gerilimi düşer ve ayrıca yağ içerisindeki
rutubeti de sargılar alarak sargıların elektriki dayanımı azalır. Bu gibi sakıncalı durumların olmaması için,trafo yağının
rutubet almamasına çok özen gösterilmesi gerekir. Ayrıca toz toprak v.b gibi yabancı maddeler de trafo yağının özelliğini
bozarak çamurlaşmanın teşekkülünü sağlar. Bu sebeplerden dolayı trafo yağının rutubet almamasına ve keza içine
toz,toprak v.b yabancı maddelerin karışmamasına dikkat edilmesi gereklidir. Bu itibarla izalatör ve conta değiştirme gibi
işlemler,iyi havada ve kısa süre içerisinde gerçekleştirilmelidir.
Bir trafoya hep aynı cins yağ konulmalıdır, şayet aynı cins yağ bulunamazsa daha üstün kaliteli trafo yağı ilave edilebilir.
Herhangi bir sebeple trafo tankındaki yağ boşaltılacak ise temiz bir yağ kabına alınmalı, rutubet almamasına ve keza toz,
toprak v.b gibi yabancı madde karışmamasına dikkat edilmelidir .
Trafonun onarımı mevcut imkanlarla giderilemiyor ise Tamir-Bakım Atölyelerine sevk edilmelidir.
1.2. TRANSFORMATÖRLERIN SOĞUTULMASI
Bilindiği gibi transformatörlerin gerek verimli çalışması,gerekse ömrü, iyi soğutulmasına veya başka bir deyişle nominal
ısınma sınırları içinde kalmasına bağlıdır. Iyi soğutulmayan ve aşırı derecede ısınan transformatörün sargı izalasyonu
kavrulur,yağı bozulur ve transformatörde arızalara
neden olur. Özellikle dahili tip bina içinde
çalışan
transformatörlerin bulunduğu yerler, yönetmeliklerde belirlenen esaslara göre inşa edilmeli, trafonun kabine kolay
giriş çıkışı,altında yağ sızıntılarının toplanacağı kısım ve gene alttan soğuk hava geçecek üstten ısınmış havanın
çıkacağı bir bacanın bulunması ve bu kısımların hava akışının uygun tarzda inşa edilmesi esastır. Çoğu kez bu giriş ve
çıkış kanallarının kesitlerinin ne ölçüde olması şeklindeki sorularla karşılaşıldığından, içinde trafo olan bir kabinde giriş
ve çıkış kanallarının kesitinin ve geçmesi gereken hava miktarının (hava debisinin) nasıl hesaplanacağı aşağıda
gösterilmiştir.
2
TEDAŞ İzmir Elektrik Dağıtım Müessese Müdürlüğü, Tamir-Bakım ve Atölyeler Başmühendisliğinde
transformatörlerin bakım veya tamiratında göz önünde bulundurulacak esaslar aşağıdaki şekilde tarif edilmiştir.
1- Bakım veya tamir için gelen trafoyla ilgili yazı veya iş emri olmalıdır.
2- Trafonun arızasıyla ilgili, yani arızaları belirten test raporu veya yazı olmalıdır.
3- Atelyeye intikal eden trafo üzerinde atelye ekibi test veya kontrolları yapıp belirtilen arızaları tahkik etmeli,varsa
belirtilmiş olan arızalarıda kaydetmelidir.
4- Bakım veya tamir işinde çalışma planı düzenlenmeli çalışmalar da iş emniyeti kaidelerine tamamen uyulmalıdır.
5- Demontaja başlamadan önce fotoğraf çekmek veya teknik resmini çizmek suretiyle,montajı yapabilecek şekilde
trafonun konstrüksiyonu tesbit edilmelidir.
6- Demontaj sırasında gerekli markalama işlemleri yapılmalı trafonun çeşitli kısımlarına ait parça,civata,somun,rondela
7-
v.b ayrı ayrı sandık veya kutularda muhafaza altına alınmalıdır. Sökülen parça v.bnin kaybolmamasına ve keza
karıştılmamasına dikkat edilmelidir.
Trafonun yağı:
a)Temiz yağ tankı b) Tasfiye edilmek suretiyle kullanılabilecek yağ tankı c) Tasfiye kabul etmeyecek yağ
tanklarından uygun olanına veya 200 Lt'lik varillere boşaltılır.
3
8- Tankında yağ bulunan trafolarda her türlü testin yapılmasında
herhangi bir sakınca yoktur.Tankında yağ
bulunmayan trafolarda çok dikkatli hareket edilmesi gerekir. Bilindiği üzere arıza geçirmiş olsun veya olmasın eğer
belirli bir süre işletmede çalışmış ise bu trafonun içerisinde hidrokarbon gaz ve hidrojen gazının bulunma olasılığı
vardır, Bu gazlar arıza geçirmemiş olanlar da işletmede iken izolasyon yağının termik ayrışması sonucu,arıza
geçirmiş olanlarda ise arıza yerindeki arkın izolasyon malzemelerin yakması sonucu oluşur.Trafo yağını boşaltarak
bu gazların tamamını tankın içerisinden almak mümkün olamamaktadır.Trafo tankının üst kısmının havaya açık
olmasına rağmen havaya nazaran daha ağır olan Etan-Bütan Propilen gibi yanıcı ve patlayıcı gazlar tankın alt
bölümünde bulunabilir.Yağı boşaltılmış kapalı trafolarda ise bunlara ilaveten Asetilen, Metan, Etilen gibi yanıcı ve
patlayıcı özellikte gazlarda bulunabilir. Bilindiği gibi yukarıda belirtilen hidrokarbon gaz bileşimleri ve hidrojen
gazı gerek hava içerisinde ve gerekse oksijen bulunan bir ortam içerisinde en geniş yanma olasılığına sahiptir.
Dolayısıyla trafo tankı içerisinde yeterli öiçüde hava ve oksijen bulunması halinde ufak bir kıvılcımla yangın,hatta
uygun gaz yoğunluklarına erişilirse patlama tehlikesi bile söz konusu olmaktadır. Örneğin; yağsız vaziyette bu gibi
trafolarda yapılacak testler sırasında uygulanan herhangi bir gerilimde oluşacak bir atlama sonucu meydana
gelebilecek bir kıvılcım veya yapılacak tamir sırasındaki bir kaynak işleminin ve hatta sırf arıza yerini görebilmek
maksadıyla menholden giren bir personelin ayakkabısındaki demirin içerideki başka bir demire çarpması sonucu
oluşabilecek kıvılcımın bile bahis konusu gaz ortamının tutuşmasına ve hatta patlamasına neden olması mümkündür.
Ayrıca, trafo tankı içerisinde yapılacak bakım ve tamir çalışmaları sırasında çalışan personelin bu gazların solunumu
neticesinde zehirlenmeleri tehlikesi de söz konusu olabilmektedir. Dolayısıyla bu gibi hallerdeki trafolarda
yapılacak test, gözle kontrol bakım ve tamir çalışmalarında çalışmaya başlamadan önce ve çalışma sırasında aşağıda
belirtilen güvenlik önlemlerine uyulması zorunludur.
a) Üzerinde test,bakım ve tamir çalışması yapılacak yağsız vaziyetteki trafoda ilk önce tankın içerisinde kalan bu gazlar
tazyikli kuru hava ile tamamen dışarı atılmalıdır.
b) Testler yapılırken mümkün olan durumlarda,sargıların ve nüvenin azot gazı içerisinde bulunmasını sağlamak üzere
trafo tankına kuru azot gazı basılmalıdır.
c) Yukarıda (a) ve (b) maddelerinin uygulanması durumlarında sargılar ve nüve tanktan çıkarıldıktan sonra trafo test
edilmelidir.
d) Testler sırasında uygulanan gerilimler mümkün olduğu kadar düşük seviyede seçilmelidir.
e) Yukarıda maddeler halinde belirtilen bütün bu önlemlere rağmen çıkabilecek herhangi bir yangın tehlikesine karşı
çalışma alanının yakınında kullanacak personeliyle birlikte yeteri kadar CO'li yangın söndürme tüpleri hazır vaziyette
bulundurulmalıdır.
f) Çalışma alanının çevresi kordon altına alınarak yapılan çalışmalarla ilgisi bulunmayan kişilerin yaklaşmaları
önlenmelidir.
g) Bakım veya tamir için atelyeye gelen her trafo için bir dosya açılmalıdır. Bu dosya da:
-Bakım veya tamire ait yazı veya iş emri,
-Arızaları belirtir yazı veya rapor,
-Atelyede tanzim edilen Bakım tamir föyü
-Bakım veya tamir neticesinde trafonun nereye gönderildiği v.b hususları belirten belgeler bulundurulmalıdır. Bahse
konu dosyalar trafonun geldiği yerin adına göre alfebetik sıraya konulup,çelik dolaplarda muhafaza altına alınmalıdır
h)-Bakım veya tamirata ait masraflarla ilgili dekont işlemleri mevzuata uygun şekilde ayrıca yerine getirilmelidir.
4
1.3. GÜÇ TRAFOLARI
1.3.1. TRANSFORMATÖRLERİN TANIMI, ÖNEMİ VE KULLANMA ALANLARI
Fazla teoriye girmeden hazırlanan bu broşürde transformatörlerin kısa bir tanıtımı ile işletme ve bakım koşulları
anlatılmıştır.Transformatörler bir dağıtım yada tüketim merkezinde en fazla maliyet getiren donanımlardır.
Arızalanmaları, sistemin tümüyle devre dışı kalmasına ve dolayısıyla üretim aksamalarının yanında istenmeyen
durumlara da neden olur. Bu yüzden tasarım ve işletme sürecinde önemli bir yer tutarlar.
Elektrik santralları genellikle üretimin en ucuz olacağı yerlerde kurulur. Dolayısıyla üretilen enerjinin tüketim yerlerine
taşınması gerekir. Üretim yerlerinden tüketim yerlerine enerji, iletim hatları ile taşınır. Generatörler tarafından üretilen
gerilim ekonomik enerji nakli yönünden çok düşüktür. Bu sebeple santrallerde üretilen enerji gerilimi yükseltilerek
tüketim yerlerine nakledilir. Diğer taraftan tüketim yerlerine nakledilmiş olan enerjinin gerilimi de tüketim için çok
yüksek olup düşürülmesi gerekir. Elektrik enerjisinin gerek nakli ve gerekse dağİtİmİ için gerilimini yükselten veya
alçaltan cihazlara "transformatör" denir.
Transformatörler hareket etmeyen cihazlardır. Halen gücü 1000 MVA ve gerilimi 750 kV 'a kadar olan trafolar imal
edilmektedir. Verimleri de çok yüksek olup % 99.7 mertebesine ulaşmaktadır. Son yıllarda 1100 kV ve 1500 kV luk
trafolar üzerinde çalışmalar yapılmaktadır.
Enerji üretim, iletim ve dağıtımında;genellikle l0.6 veya l4.4 kV üretim gerilimi, 380 ve 750 KV iletim gerilimi 154,
34.5, l5, 10 ve 6.3 KV dağıtım gerilimi olarak kullanılmaktadır.
Transformatörlerin başlıca üç kullanılma alanı vardır.
• Elektrik enerjisi tekniğinde; Elektrik enerjisi üretildiği generatörlerden tüketicilere iletilirken, birçok gerilim
düzeyinden geçer ve bu gerilim değişikliğini transformatörler sağlar. Yani Transformatörler değişik gerilimli iki düzen
arasında gerilim uyumu sağlar. Böylece her düzen en uygun gerilimde tasarlanıp, gerçekleştirilebilir.
• Haberleşme Tekniğinde; Transformatörler gerilim uyumu dışında, uyum transformatörü olarak empedans uyumu
sağlarlar.Bu sayede birkaç ohm'luk bir yükün,iç direnci birkaç bin ohm olan bir enerji kaynağİndan azami güç alması
mümkün olur.
• Makina Mühendisliğinde; Kaynak transformatörleri, ark ocağı transformatörleri, endükleme eritme ve sıcak tutma
ocakları endükleme ile ısıl işlemler sertleştirme, kaynak vb.
Transformatörlerin trifaze olarak imal edilmeleri ekonomik ise de herhangi bir fazın arızası halinde trafo
kullanılmayacak hale geleceğinden trafoların monofaze olarak imali önem kazanmaya başlamıştır. (yaygın olarak A.B.D
‘de) Böylece ağırlık azalacağı için taşımada da kolaylıklar sağlanmaktadır. Genellikle bir adet yedek monofaze trafo
bulundurularak işletme emniyeti sağlanmış olmaktadır. Ülkemizde ise trifaze transformatörlerin kullanımı yaygındır.
1.3.2. Transformatörlerin Elektriksel Özellikleri
Transformatörler Faraday yasasının doğrudan bir uygulamasıdır. Faraday yasası manyetik akı değişimi ile elde edilen
kaynak gerilimini belirler.
dϕ
e = -N 
, ϕ = ϕma x
dt
= -N d (ϕ m a x sin(wt) )
dt
=-N * 2 * π* f * ϕ cos(wt)
sin(wt)
= 4.44 * N * f * ϕ (efektif değer) , f; frekans
Endüklenen gerilimin oluşturduğu akım, değişimine daima karşı gelecek yöndedir. Yani akım akıya değil akı değişimine
karşı gelir. Transformatör zamanla değişen bir ortak ile halkalanan iki sargıdan ibarettir.
5
U1 ,N1
U2,N2
Sargılardan herhangi biri bir alternatif akım enerji kaynağına bağlanırsa geçen alternatif akımın zamanla oluşturduğu
değişken akı, Faraday yasasına göre, diğer sargıda değişik büyüklükte bir alternatif gerilim endükler. Bu sargı ile
tüketiciler veya ayrı bir şebeke beslenebilir. Yani sargı dışardan belli bir U1 geriliminde güç almakta, bu güç elektro
magnetik yoldan diğer bir sargıya geçmekte, geçiş esnasında gerilim değişmekte ve güç U2 geriliminde transformatör
dışına verilmektedir. Diğer bir deyişle güç U1 geriliminde girmekte ve U2 geriliminde çıkmaktadır. Sargıların rolü
değişebilir olup; dışarıya güç veren U2 geriliminde beslenecek olursa, dışardan güç alan sargıda Uİ gerilimi elde edilir
ve tüketiciler beslenebilir.
Transformatörün esası yalnız değişken akımda çalışabilmesidir. Pratikte değişken akım olarak alternatif akım kullanılır,
fakat herhangi bir değişken akım da alınabilir. Örneğin giriş sargısı doğru akımla beslenirse bu devrenin her
kapanmasında ve açılmasında transformatör etkisi görülür. Doğru akımın sabit değerle geçtiği sürede ise çıkış
sargısında hiçbir gerilim elde edilemez.
Şekildeki devrede primer ve sekonderdeki gerilimler;
U1=4.44 * f * N1 * ϕ
U2=4.44 * f * N2 * ϕ
olacaktır.
Kısa Devre Gerilimi ; u k
Transformatörün sekonder tarafı kısa devre edilmiş iken , primer tarafta nominal frekansta nominal akımı akıtan
gerilimdir.
Uk
% u k = -  100
Un
Nominal Kısa Devre Akımı ; Ik
Nominal primer akımın katı olarak tanımlanır. Transformatörün sekonder tarafında, normal çalışma koşullarında kısa
devre oluşursa; nominal akımların 15-20 katı kısa devre akımları oluşur. Çok tehlikeli olan bu durum en kısa zamanda
ortadan kaldırılmalıdır.
Örnek: uk = %5 ise
100
Ik = In *  = 20 * In’ dir.
5
1.3.3. GÜÇ TRAFOLARININ YAPISI
6
Genel olarak trafo, magnetik devreyi oluşturan demir nüve ile bu nüve üzerine yerleştirilmiş primer ve sekonder elektriki
devreleri oluşturan sargılardan ibarettir. Trafoyu oluşturan diğer elemanların veya teçhizatın tümü işletme esnasında
duyulan ihtiyacı karşılayıcı niteliktedir. DIN VDE 0532, DIN 42500-42523-42524 normlarına göre imal edilirler.
1.3.3.1. DEMİR NÜVE (ÇEKİRDEK):
Enerji tekniğinde ve Makina Mühendisliğinde kullanılan bütün transformatörlerin magnetik devreleri demirdendir.
Haberleşme tekniğinde kullanılan trafolar ise, magnetik devrelerini havadan tamamlar. Demir kısmın yapım şekline göre
trafolar çekirdek tipi ve mantel tipi olmak üzere ikiye ayrılır. Demir çekirdek dört kenarlı çerçeve şeklindedir. Çekirdek
ince saclardan ibarettir. Bu saclar yüksek nitelikte özel saclardır. Demir kayıplarını azaltmak için saca %3 kadar
silisyum katılır. Saclar 0.35 mm kalınlıkta olup üzerlerinde 0.0l5 mm yalıtkan bir tabaka vardır. Sac paket izole
saplamalar ile sıkıştırılarak magnetik akının dağılması ve ses yapması önlenir. Ayrıca toprak (şasi) potansiyelinde
tutulmasını sağlamak üzere genellikle üst boyunduruk kısmından iletken maşalar kullanılarak eşpotansiyel bağlantı
sağlanır.
Çekirdek alt ve üst boyunduruk ile bacaklardan ibarettir. Boyundurukların her iki tarafından boyunduruk demiri mevcut
olup boyunduruk sac paketi izole saplamalarla güzelce sıkıştırılmıştır. Bacaklar sadece izole saplamalar ile
sıkıştırılmıştır.
Yalıtma contası
Saclar
Boyunduruk demiri
Yalıtılmış saplamalar
Üst boyunduruk
Bacaklar
Alt boyunduruk
Üstten Görünüş
7
BİR FAZLI ÇEKİRDEK TİPİ
TRANSFORMATÖR
BİR FAZLI MANTEL TİPİ
TRANSFORMATÖR
Trifaze trafo nüvesi, ekonomik açıdan genellikle üç bacakli olarak imal edilir. İki yan faza ait magnetik devre orta faza
nazaran daha uzun olduğundan aralarinda l20° faz farkı olan akıların toplamı sıfırdan farklı bir değerdedir. Anılan fark
akı magnetik devrede üst boyunduruk diğer iki bacak ve alt boyunduruk üzerinden devreder. Bahse konu fark akıya
tekabül eden endüklenen gerilim, dolayısıyla akım; yıldız bağlı sargıda nötr iletkeni üzerinden akar, üçgen bağlİ sargı da
ise kapalı üçgen içinde devreder. Aynı nedenle trafo sargı fazlarındaki mıknatıslanma akımları farklı olur. Sekonder
sargıda endüklenen gerilimlerin tam sinüsoidal olmayışları ve çeşitli harmonikler ihtiva etmelerinde bu husus etkili olur.
Anılan harmoniklerin mümkün mertebe azaltılması amacıyla imalatcılar çeşitli önlemler alırlar.Boyunduruk kesitinin
artırılması, özel sargı ilavesi magnetik akıya dönüş yolu yaratılması, sıcak çekilmiş sac imalatında, deoksidasyon işlemi,
soğuk çekilmiş sac kullanılmasİ v.b gibi yöntemlere başvurulması ve özellikle üçgen sargı bağlantı şekli tercihi veya
tersiyer sargİ ilavesi bu sebebe dayanır. Soğuk çekilmiş sacın magnetik özelliği daha üstün ( 2l.000 Gauss'luk imal
edilebilmektedir) olduğu gibi mıknatıslama akımı da oldukça düzgündür. Ayrıca sıcak çekilmişe göre % 10-20 daha az
kayıplıdır.
Çekirdek düzenlenirken sacların preste muntazam kesilmesi ve delinmesi, kayıplarİn düşük seviyede tutulmasİ
yönünden önemlidir. Keza, soğutma kanallarının yeterli düzeyde bırakılmaması ısınma neticesi aradaki izolasyonun
bozulmasına ve fuko kayıplarının artmasına sebep olur.
1.3.3.2. TRAFO SARGILARI
Sargılar genellikle elektrolitik bakırdan (saflık derecesi %99.9) imal edilir, bazen elektrolitik alüminyumdan da (saflık
derecesi % 99.9 ) yapılır. Sargılar birbirinden ve magnetik devreden yalıtılmıştır. Sargı iletkenleri vernik veya özel
kağıt ( kraft kağıdı) kaplıdır.
Yapılışlarına göre sargılar silindirik veya dilimli sargı olmak üzere ikiye ayrılır. Yüksek gerilim transformatörlerinde
yalıtkan en önemli sorunların başında gelir. Yalıtımı kolaylaştırmak için üst gerilim sargısı çekirdek tipinde en dışa,
mantel tipinde daima iç tarafa konur ve böylece magnetik devreden uzaklaştırılır. Dilimli tip sargıda disk şeklindeki
primer ve sekonder sargı bobinleri sıra ile çekirdek üzerine bütün çekirdek (bacak) boyunca sıralanmıştır. İzalasyonu
kolaylaştırmak ve dağılmayı artırmamak maksadı ile başlangıç ve son bobinler olarak alt gerilim sargısına ait iki yarım
bobin kullanılır.
Çoğunlukla trafo yüksekliğini ve dağılma reaktansını küçültmek amacıyla, ya mantel tipi nüve kullanılır veya silindirik
tip sargıda alçak gerilim sargİsİ iki kısma bölünerek yüksek gerilim sargısı bu iki kısım arasına yerleştirilir. Eğer bir
yüksek gerilim sargısından birbirinden farklı 2 alçak gerilim sargısı beslemek istenirse, bu taktirde üç sargılı
transformatörler kullanılır.
OG
YG
AG AG
2
2
AG
YG
ÇİFT SİLİNDİRİK SARGILI
ÜÇ SARGILI TRANSFORMATÖR
Trafolar gerek kısa devreler ve gerekse enerji nakil hatlarından intikal eden üst gerilim dalgaları neticesi mekanik
yönden zorlanırlar. Trafo sargılarının bu zorlamalar neticesi meydana gelecek radyal ve aksiyal yöndeki dinamik
kuvvetlere dayanması gerekir. Ayrıca devreye girip-çıkmalar sebebiyle trafo sargıları azda olsa zorlanırlar. Bilindiği
üzere üzerinden akım geçen iletkenler akımların yönlerine göre ya çekilir veya itilirler.
8
Üzerinden ayni yönde akım geçen iletkenler birbirlerini çeker, aksi yönde akım geçen iletkenler ise birbirlerini iterler.
Normal işletme akımlarında trafolarda herhangi bir zorlama olmaz. Ancak kısa devre hallerinde akımlar normal akımın
20-30 misli büyüyeceği için sargılar aşırı derecede zorlanır.
Transformatör sargılarına tesir eden kuvvetler radyal ve aksiyal olmak üzere iki türlüdür. Radyal kuvvetlerin etkisiyle iç
silindir içe doğru, dış silindir dışa doğru itilir. Eğer iç silindir ile çekirdek arası iyi takviye olunmamış ise iç sargıda
çöküntüler olabilir.
Sarımlardan geçen akımın husule getirdiği kuvvet çizgileri yollarını kısaltmak isteyerek sarımların aksiyal yönde
birbirlerine çekilmelerine sebep olurlar. Bu suretle sargı silindiri aksiyal olarak zorlanır. Şayet sargı silindirlerinin
boyları birbirlerinden farklı olursa, bu taktirde de aksiyal kuvvetler meydana gelir ve bu kuvvetler silindirleri
birbirlerinden ayırmaya zorlar. Bu kuvvetler silindirlerin baş ve sonlarına konulan takozlarla karşılanır.
Takozlar
AG Sargılar
YG Sargılar
Trafo sargılarının izalasyonu için prensbant,kağıt, pamuklu şerit ve benzeri selülöz menşeli katı izolasyon maddeleri
kullanılır. İzolasyon maddeleri cinsleri ve sıcaklığa dayanımları itibarıyla sınıflandırılmıştır. Trafolarda kullanılanlar
genellikle A ve Ao sınıfı olup 115 °C'ye kadar ki sıcaklıklarda özelliklerinden hiç bir şey kaybetmezler.
Nem, sıcaklık, iyonizasyon (korona), yıldırım veya sistemde oluşan aşırı gerilim darbelerinin tahrip edici etkileriyle
izolasyonun zamanla zayıflayacağı dikkate alınmalıdır. Trafo sargılarındaki gerilim dağılımının tayin ettiği tarzda,
özellikle sargı başları takviyeli izolasyonlu yapılmalıdır.
Trafo yağı takriben l25 KV/cm’lik dielektrik dayanımıyla sargı izolasyonuna önemli katkıda bulunur. Trafo sargıları
yıldız ve zikzak olmak üzere bağlanır. Bu meyanda üç fazlı trafolar yıldız-yıldız, yıldız-üçgen, üçgen-üçgen, yıldızzikzak ve üçgen-zikzak gibi çeşitli şekillerde bağlanabilirler. Gerilim düşümlerini karşılayabilmek için sekonder sargılar
ekseri ayar bobinlerini de ihtiva ederler.
1.3.3.3. BUŞİNGLER:
Transformatör sargı uclarının baralara bağlanabilmesi için tanktan dışarıya çıkarılması gerekir.Tank topraklı olduğu için
sargı uçlarının tankla temas etmemesi ve gerilim seviyesine göre arada uygun bir izolasyonun bulunması gerekir. Bu
izolasyon "buşing" tabir edilen porselen silindirik elemanlarla sağlanır.
Orta gerilimde gerilim seviyesi düşük olduğu için yalnızca porselenden herhangi bir tedbir alınmadan imal edilen
buşingler kullanılır. Bu tür buşinglerde alan buşing yüzeyinde eksenel yönde ve izolasyon maddesi içinde radyal yönde
çok düzensiz olur. Buşingin değişik noktaları değişik gerilimlerle zorlanır. Ancak buna O.G buşinglerinde müsaade
edilir. Gerilim büyüdükçe alan düzensizliği buşing için tehlikeli boyutlara ulaşır. Bu nedenle yüksek gerilimde alanı
düzeltmek için izolasyon maddesi içine silindirik ince metal levhalar yerleştirilir. Böylece izolasyon tabakası etkili bir
tarzda aynı eksenli silindirik kapasitelere bölünmüş olur. Bu tür buşinglerde gerek radyal ve gerekse aksiyal yönde alan
oldukça düzenlidir. Gerilim büyüdükçe izolasyon maddesi olarak preslenmiş sentetik reçineli kağıt kullanılır.
İşletme halindeki buşinglerin içerisi trafo yağı ile doludur. Bu husus genleşme tankının buşinglerden daha yüksek
seviyede olmasıyla sağlanır.
Ancak 154 KV'un üzerinde buşing boyları çok artacağından genleşme tankını (rezerve tank) çok yükseğe monte etmek
gayri ekonomik olacaktır. Bu trafolarda buşingler için daha küçük hacimli ayrı bir rezerve tankı tesis edilerek buşing
içindeki yağ trafo tankı içerisindeki yağdan müstakil tutulur.
Yüksek gerilim hatlarından intikal edecek gerilimlerden buşingleri korumak için ark boynuzları monte edilir.
9
Gerilim seviyesine göre ark boynuzu atlama aralıkları
Normal Gerilim
Kv
Müsaade edilen Max
Sürekli Gerilim (KV)
Ark Boynuzu atlama
aralİğİ (mm)
10
l5
30
60
l50
380
11.5
17.5
35
70
l70
420
85
115
220
400
830
2300
1.3.3.4. KAZAN VE RADYATÖRLER:
Demir nüve ve sargılar (trafonun aktif kısmı) kazan tabir olunan bir kap içerisine yerleştirilir. Kazan trafo yağı ile
doludur. Bir kazanda, yağ sızdırmaması, 50-l00 % vakuma dayanıklı olması ve trafonun soğumasını sağlaması hususları
aranır. Kazan 1-10 mm kalınlığındaki saçlardan yapılır, ve dayanıklılığını artırmak için U ve I demirleriyle takviye
edilir.
Bütün makinalarda olduğu gibi transformatörde de, sargı ve demir nüvede kayıplar husule gelir ve kayıplar kendini ısı
şeklinde gösterir. Meydana gelen ısının uygun bir şekilde çevreye yani havaya iletilmesi gerekir. Soğutucu ortam olarak
hava veya yağ kullanılır. Soğutma şekline göre trafolar kuru trafolar ve yağlı trafolar diye ikiye ayrılır. Kuru trafolar
kazan konstrüksiyonu transfomatörün büyüklüğüne ve soğutma şekline göre değişir.
Trafo kazanları küçük güçlerden, büyük güçlere doğru düz cidarlı, kaburga veya perdeli cidarlı, dalgalı cidarlı, borulu
veya radyatörlü olarak imal edilirler. Cebri olarak soğutulan büyük güçlerdeki trafo kazanları kalın saçlardan düz cidarlı
olarak imal edilirler. Trafo kazanın iç tarafı trafo yağından etkilenmeyen ve ısıya dayanıklı özel bir boya ile boyanır.
Dış yüzeyleri ise güneş ışınlarının büyük kısmını yansıtacak özellikte, genellikle açık renkte sentetik harici boya ile
boyanır. Kazandan yağın tasfiyesi ve sargıların kurutulmasını sağlayacak şekide alt ve üst tarafında vanalar bulunur.
Alttaki vana seviyesi tabandan biraz yüksekte olup tanktaki yağın boşaltılması halinde kazanın dibinde toplanan tortunun
birlikte gelmemesi sağlanmış olur. Keza numune yağ almak içinde çeşitli seviyelerde özel musluklar (vanalar)
yerleştirilmiştir. Sargılarda husule gelecek arızalarda oluşacak yağ basıncını ve yağ hacminin artmasını karşılamak üzere
trafo kazanına emniyet tüpleri (deve boynu) monte edilir. Trafo kazanlarının alt tarafına 90 derece dönebilen 4 adet
tekerlek yerleştirilmiştir. Trafo kazanının ayrıca trafonun kriko veya vinçle kaldırılabilmesini sağlayan mesnetler ve
kanca yerleri mevcuttur. Radyatörler trafonun soğutulması için monte edilir. Radyatörle soğutma ya tabii veya cebri
olur.
1.3.3.5. GENLEŞME (REZERVE) TANKI VE TENEFFÜS TERTİBATI:
Trafo yağının hacmi gerek yüke ve gerekse çevre sıcaklığına bağlı yağdaki hacim genişlemesini karşılamak ve
buşinglerin içinin trafo yağı ile dolu olmasını temin için kazanın üstüne genleşme kabı, bir boru vasıtasıyla da açık hava
ile irtibatlıdır. Bilindiği üzere trafo yağı ısınınca genişler, soğuyunca büzülür. Yağ hacim olarak artar. Bu hacim
değişikliğinden trafo kazanının etkilenmemesi gerekir. Bu ise teneffüs cihazı ile temin edilir. Diğer taraftan trafo yağının
rutubetten ve havadan korunmasİ gerekir. Teneffüs cihazına konulan silikajel ve alt tarafında bir kaba konulan trafo
yağı, trafo yağını rutubetten ve havadan korur. Kuru silikajel mavi renkte olup rutubetlenince pembeleşir. Pembeleşen
silikajel tavalarda kurutularak (180°+ ye kadar) tekrar aktif hale getirilebilir.
1.3.3.6. GENLEŞME TÜPÜ
Trafo içinde meydana gelen sargı arızaları esnasında aşırı sıcaklığın yarattığı ani genleşme ve basınç Bucholz bağlantısı
yoluyla genleşme tankı tarafından karşılanamaz. Bu gibi hallerde trafoda diğer zayıf noktaların hasarlanmasını önlemek
amacıyla, genleşen yağın atmosfere emniyetle çıkmasını sağlayacak bir geçiş yoluna ihtiyaç vardır. İşte bu amaçla
emniyet tüpü tesis edilir. Meydana gelen basınçla, kolaylıkla patlayan bir diyafram (ince alüminyum levha) emniyet
tüpünün ucuna yerleştirilmiştir. Bu sayede kazandaki yağın dış atmosferle teması kesilmiş olur.
10
1.3.3.7. KADEME DEĞİŞTİRİCİ:
Gerek enerji nakil hatlarındaki kayıplar ve gerekse sekonder devredeki yük miktarları, sekonder devre geriliminin
düşmesine sebebiyet verir. Enerji işletmeciliğinde müşteriye verilen enerjinin geriliminin değişmemesi istenir. İşte bu
gerilim düşümlerini karşılamak için trafo sargılarına gerilim ayar bobinleri ilave edilir.
Gerilim ayarı,küçük güçlü trafolarda ± %4 büyük trafolarda ise ± 20 % mertebesindedir. Ayar bobinleri ya fazlarİn uç
kısımlarına veya nötr noktalarına ya da fazların orta kısmına yerleştirilir. Gerilim ayar mekanizması kazan dışındaki bir
tertibatla kumanda edilir. Kumanda elle veya motorla yapılabilir. Gerilim ayarı boşta veya yük altında olabilir. Yük
altında gerilim ayarı yapan tertibatlar daha karışıktır.
Bazen gerilim kademesi ayar mekanizması ana kazandan ayrı bir kazan içerisine konulur. Böylece kademe
mekanizmasında bir arıza meydana gelmesi halinde oluşacak karbon zerreciklerinin ana kazandaki yağı bozmaması
sağlanmış olur.
1.3.3.8. YAĞ SEVİYE GÖSTERGESİ :
Yağ, trafolarda hem izolasyonu hem de soğumayı sağladığından çok önemli bir unsurdur. Bilindiği gibi trafonun yük
durumuna ve ortam sıcaklığına bağlı olarak yağın hacmi değişir. Bir trafo kazanında belirli miktarda yağın olması
gerekir. Yağın sıcaklıkla olan değişimi devamlı gözetlenmelidir. Genellikle 20°C’deki yağ miktarı esas alınarak, yağın
miktarı kontrol edilir.
Yağ miktarını gözetlemeye yarayan cihazlara "Yağ seviye göstergesi" denir. Yağ seviye göstergeleri başlıca iki türlüdür.
Birisi birleşik kaplar sistemine göre çalışan ve genleşme tankının yan tarafına yerleştirilen tüplü (mika veya cam) sistem
, diğeri ise genleşme tankının iç tarafına şamandıralı kısma yerleştirilen ve şamandıranın koluyla hareket eden bir düzeni
havi şamandıralı tipdir. Tüplü sistemde yağ seviyesi gözle kontrol edilir. Şamandıralı sistemde ise gözle kontrole
ilaveten bir ihbar devresi de çalıştırılabilir.Trafo yağının; dielektrik dayanım,power factor, nötralizasyon sayısı, iç yüzey
gerilmesi ve su miktarı yönlerinden kontrol edilmesi gerekir. Alt limit değerleri aşağıdadır.
Dielektrik dayanım
ASTM (KV)
VDE (KV)
Power factör (68 F-%)
Nötralizasyon sayısı (mg KOH/gr)
İç yüzey gerilmesi (din/cm)
Su miktarı (68 derece F –ppm)
28
14
1.0
0.12
22
40
Çeşitli normlara göre izolasyon yağlarının dielektrik dayanım optimal değerleri aşağıdaki gibidir.
NORM
ASTM
UTE
VDE
DİELEKTRİK DAYANIM
18 KV
38 KV
23 KV
ELEKTROT ÇAPI
1 inç
2.5 mm
2.5 mm
ELEKTROT ARALIĞI
0.1 inç (2054 mm)
0.5 mm
2.5 mm
1.3.3.9. BUCHOLZ RÖLESİ:
Transformatörleri trafo içindeki bölgesel ısınma, gerilim atlamaları ve sargı spirleri arasındaki kısa devrelerden
korumak için bucholz rölesi monte edilmiştir. Bucholz rölesi tank ile genleşme kabı arasındaki boru üzerine yerleştirilir.
Rölenin iki adet kontağı mevcut olup, az gaz yayılmasında alarm kontağı çalışarak ihbar alınır. Çok gaz yayılmasında ise
kumanda kontağı çalışarak kesicinin açması sağlanır. Bucholz rölesi normal olarak yağ ile dolu olup, içerisinde 2 adet
yüzen şamandıra mevcuttur. Şamandıralar yağın yukarıya doğru itme kuvvetinin etkisiyle şekildeki gibi durum alırlar.
Herhangi bir iç arızada çıkan gazlar yukarıya doğru hareket ederek Bucholz rölesine gelirler. Rölenin üst kısmında
birikmeye başlıyan gazlar önce üstteki ve daha sonra alttaki şamandıraların aşağıya doğru devrilmesine sebebiyet verir.
11
Şamandıranın devrilmesi neticesi harekete başlayan cam bilyalar, uç taraftaki kontakların kapanmasını dolayısıyla ihbar
ve açtırma devrelerinin çalışmasını sağlamış olurlar.
Trafo içerisinde ne cins bir arızanın meydana gelmiş olduğu, Buchholz rölesinde biriken gazın analiz edilmesiyle
anlaşılabilir. Bu gazın analizi, sırasıyla damıtık su içerisinde hazırlanmış gümüş nitrat ve amonyaklı gümüş nitrat
eriyiklerinden geçirilmek suretiyle kolayca yapılabilir. İkinci eriyikten çıkan gazın yanıcı olup, olmadığı kontrol edilir.
Şayet toplanan gaz hava ise bu durumda genellikle arıza olmayıp, test eriyiklerinde herhangi bir renk değişikliği olmaz
ve gaz yanıcı değildir. Ancak gaz yağ içerisindeki bir ark veya akkor halindeki bir metal parça ile teması sonucu
meydana gelmiş ise birinci eriyikte beyaz ikincisinde ise sarı bir çökelti görülür ve gaz yanıcıdır. Diğer taraftan gaz,
trafo izalasyonunun delinmesi veya aşırı ısınması neticesinde meydana gelmiş ise her iki eriyikte de siyah çökeltiler
meydana gelir ve gaz gene yanıcıdır. Bu testlere ait sonuçlar aşağıda özetlenmiştir.
TRAFO GAZLARININ ANALİZİ VE SONUÇLARI
Eriyik 1
(%5 lik gümüş Nitrat)
Reaksiyon yok
Eriyik 2
(%5 lik amonyaklı
Gümüş Nitrat)
Reaksiyon yok
Bakıye gazın
Yanıcılığı
Yanıcı değil
Ağır beyaz çökelti
Sarı çökelti
Yanıcı
Siyah çökelti
Siyah,kurum
Yanıcı
Arızanın
Cinci
Arıza yoktur,toplanan
Gaz
Yağ içerisinde
Ark veya kızgın
Metalik yüzey
Yanıcı Selüloz
(kağıt) bozulması
BUCHOLZ GAZ ANALİZ TÜPÜ VE KULLANILMASI:
Eriyik 1 ve eriyik 2 bir mantarla birbirinden ayrılan üstüste iki tüpe konur. Buchholz rölesinden alınan gaz önce üstteki
tüpte, daha sonra alttaki tüpte bulunan eriyiklerden geçirilir. Alttaki tüpteki eriyik seviyesinin üstünde bulunan delikten
çıkan gazın yanıcı olup olmadığı kontrol edilir.
NOT:
1-Buchholz daki gaz beyaz ise izolasyon, siyah veya gri ise yağ, sarı ise ahşap kısımda arıza var demektir.
2-Dolu bir tüp sadece bir defa kullanılır
3-Gümüş nitrat eriyikleri devamlı olarak muhafaza edilemezler. Bu nedenle 6 ayda bir yenilenmelidir.Bu eriyikler kalay
kağıdıyla kaplanmış renkli şişelerde ve karanlık bir yerde muhafaza edilmelidir.
Eriyik- 1 : 5 gr AgNO3 100 cm3 damıtık suda eritilir.
Eriyik-2: 5 gr AgNO3 100 cm3 damıtık su içerisinde eritilir. Buna seyreltik bir amonyaklı su eriyiği ilave edilir.
1.3.3.10. YAĞ SİRKÜLASYON POMPALARI:
Yağ sirkülasyon pompaları, trafo yağının cebri olarak soğutulması amacıyla, radyatörler üzerinden yağın dolaşımını
temin ederler.
1.3.3.11. FANLAR:
Fanlar, radyatörler üzeri dolaşım yapan yağın hava ile soğutulması için radyatörlerin alt veya yan taraflarına monte
edilen aksesuarlardır.
12
1.3.3.l2. BİMETAL LEVHALAR:
Trafoları aşırı ısınmalarından korumak için trafo kapağı altına bimetal levhalar yerleştirilir. Bimetal levhaların ihbar ve
açma kumandası veren iki kontağı mevcuttur.
1.3.3.l3. TERMOMETRELER:
Trafoların ısınmaları termometreler ile takip edilir. Termometreler trafo kazanı içindeki ceplere yerleştirilir.
Termometrelerin ihbar ve kumanda veren iki kontağı mevcuttur.
1.4. GÜÇ TRAFOLARININ İŞLETME, BAKIM VE ONARIMI:
1.4.1. GÜÇ TRAFOLARININ İŞLETİLMESİ:
Güç trafoları durumuna göre boşta veya yükte, bağlı olduğu şebekenin tüketim talebine göre ise müstakil veya paralel
olmak üzere iki türlü işletilirler. Boşta çalışan bir trafonun sekonder tarafından herhangi bir akım yoktur. Boştaki
çalışma akımı demir kayıplarını karşılıyacak mertebede olup, çekilen güç nominal gücün 0,5-l,5 % mertebesindedir.
Yüklü çalışma halinde ise sekonder taraf tüketicilere bağlı haldedir.Bu hal trafonun normal çalışma durumu olup,
trafonun nominal gücünün üstünde yüklenmemesine ve öngörülen sıcaklık derecelerinin üstüne çıkılmamasına dikkat
edilmelidir. Bir trafonun gücü tüketicilerin talebini karşılıyamaz ise iki veya daha fazla trafo paralel çalıştırılarak
tüketicilerin talebi karşılanır.
Paralel çalışan trafolarda primer ve sekonder taraflar paralel olarak şebekelere bağlanır. Paralel çalışan trafolar
birbirlerine yakın veya uzak olabilirler. Trafoların paralel çalışabilmesi için bazı şartların gerçekleşmiş olması gerekir.
Uygun bir paralel çalışmada; sekonder şebeke yüklenmemiş durumda olmalı yani paralel bağlı bütün transformatörlerin
sekonder sargılarından hiçbir akım geçmemelidir. Yükteki trafolar nominal güçlerinde yük almalıdİrlar, keza yükte
çalİşan trafoların yük akımlarının fazları eşit olmalıdır.
Yukarıda belirtilen şartlardan birincisinin mevcut olmaması transformatörler arasında sirkilasyon akımlarının
teşekkülüne sebebiyet verir ve sargılar lüzumsuz yere yüklenir. İkinci şartın tahakkuk etmemesinde paralel çalışan
trafolardan birinin veya bir kaçının diğerlerinden önce nominal yüküne erişmesine sebep olur.
Paralel çalışan transformatörlerin yük akımlarının eşit fazda olmayışları halinde, cebirsel faz akımlarının toplamının
toplam yük akımından büyük olması durumu ortaya çıkar ki, bunun sonucunda da paralel çalışan trafoların toplam
gücüne erişmek mümkün olmaz. Yukarıda bahse konu üç esas şartın gerçekleşmesi için aşağıdaki şartların mevcut
olması gerekir.
a) Paralel çalışacak trafolar aynı bağlama grubundan olmalıdır.
b) Paralel çalışacak trafoların değiştirme oranları eşit olmalıdır. (Eğer değiştirme oranları arasında ufak
varsa, kısa devre gerilimleri arasındaki fark 10 %’u aşmadığı taktirde, bu fark %5’e kadar kabul edilebilir)
bir
fark
c) Boşta çalışma akımlarının primer sargılarda meydana getirdikleri gerilim düşümleri ile bu gerilim düşümlerinin
fazlarının eşit olması sirkülasyon akımlarının husule gelmesine mani olur.
d) Paralel çalışan trafoların nominal güçleri oranında sekonder yük akımını trafolara bölebilmek için, nominal akımdaki
kısa devre gerilimlerinin eşit olması gerekir. (Eğer bu şart mevcut değilse kısa devre gerilimleri arasındaki fark %10'u
aşmamalıdır.)
e) Yük dağılımı bakımından kusursuz bir paralel çalışmada trafoların eşit güçte olmaları lazımdır. VDE Standartlarına
göre paralel çalışan trafoların güçleri farklı ise bu takdirde küçük güçteki trafonun gücünün büyük trafonunkinin 1 / 3'
ünden aşağı olmaması şart koşulmuştur.
13
1.4.1.1.
TRAFOLARIN PARALEL ÇALIŞMASINDA YÜK DURUMLARI:
Paralel çalışan ve nominal güçleri ile nominal kısa devre gerilimleri eşit olmayan trafolar arasındaki yük dağılımı:
Paralel bağlı trafoların hepsi, eşit bir ortak kısa devre gerilimine sahip olacak şekilde üzerlerine yük alırlar.
Paralel bağlı trafoların nominal güçleri Nİ,N2,N3.......ve kısa devre gerilimleri Ukİ,Uk2,Uk3......ise toplam güç Nt ve
ortak (eşdeğer) kısa devre gerilim Uk olmak üzere aralarında aşağıda belirtilen bağıntı vardır.
Nt

Uk
N1
N2
N3
=  +  + 
Ukİ
Uk2
Uk3
Nt
Uk = 
Nİ/Uk1 + N2 /Uk 2 + N3/Uk3 +.......
Bu durumda trafoların yüklenmeleri şöyle olmaktadır.
N1'= N1 * (Uk/Uk1)
N2'= N2 * (Uk/Uk2)
N3'= N3 * (Uk/Uk3)
1nci trafonun yükü.
2.nci trafonun yükü.
3.nci trafonun yükü.
ÖRNEK:
Paralel bağlı 3 trafonun güçleri ve devre gerilimlerinin farklı olması halinde bu trafoları paralel bağlarsak; herbirinin
yük durumu şöyle olur.
1.Trafo S1 = 100 KVA. % Uk =3.4
2.Trafo S2 = 160 KVA. % Uk =4.6
3.Trafo S3 = 250 KVA. % Uk =4.0
Toplam güç
Nt=510 KVA
Uk = 510 / [ (100/3.4) + (160/4.6) + (250/4) ]= 4.02 (%)
Her trafonun üzerine aldığı yük:
N1'= 100 X (4.02/3.4) = 118 KVA
N2'= 160 X (4.02/4.6) = 140 KVA
N3'= 250 X (4.02/4 ) = 252 KVA
Toplam = 510 KVA
(+) % 18
(-) % 12 .5
(+) % 1
Buradan görüleceği üzere l.trafo % l8, 3.trafo % l fazla yüklenmiş fakat 2.. trafo % l2.5 eksik yüklenmiştir. Ancak
trafoların aşırı yüklenmelerine müsaade edilmediğinden, trafolar ortak kısa devre gerilimleri % 3.4 (en küçük kısa devre
gerilimli trafo) olacak şekilde yüklenmelidirler.
Bu durumda trafoların yükleri:
N =100 X 3.4 / 3.4
N =160 X 3.4 /4.6
N =250 X 3.4 / 4
= 100 KVA
= 118 KVA
= 213 KVA
TOPLAM = 43l KVA olur.
Şayet bu güç yeterli değilse bu gücü büyültmek için 100 KVA'lık ve
trafo ile değiştirmemiz gerekir.
1.4.1.2. TRAFOLARIN AŞIRI YÜKLENMELERİ:
14
uk’sı 1. trafonun % uk’sından daha büyük olan
Trafolar genel olarak normal yüklerinin üstünde yüklenmemelidirler. Gerekli hallerde trafolar aşağıda belirtilen miktar
ve sürelerde aşırı yüklenebilirler. (IEC-354 veTSE-3215 )
İşletme sırasında elektriksel enerji kaybı sarımlarda, çekirdekte ve diğer aksamlarda ısı yükselmesine neden olur.
Transformatör ısısı yükselir. Isı artışı emniyet sınırlarını aşarsa trafo devre dışı kalır veya arızalanabilir. Sargılardaki
kağıtlar ısıya en az dayanıklı kısımlardır. Bunlar A sınıfı izolasyon seviyesinde yapılırlar ve 105 °C’ye kadar dayanırlar.
Trafo yağ sıcaklığı 95 °C’den sonra yağda oksitlenmeye (yaşlanmaya )neden olur. Maksimum çevre sıcaklığı 40 °C
olarak alınırsa sıcaklık sınırları aşağıdaki gibidir.
Sargılar........................650 C
Çekirdek .................... 750 C
Yağ..............................550 C
Yağ (tam kapalı)......... 600 C
Önceki sürekli yük
Soğutma tipine göre yağ
Çıkış sıcaklığı 0C
% Sn
15
8
4
Nominal yük %’si olarak aşırı
yüklemede müsaade edilen aşırı
yükleme süreleri (%)
%10 %20 %30 %40 %50
3 1,5 60 30
2 1,0 30 15
1 0,5 15 8
SU,FU,VU
50 55 49
75 68 60
90 78 68
S:Tabii soğutma,trafo tabii iletim (kondüksiyon)ve ışınlama (radyasyon) ile soğur.
F:Cebri soğutma, trafo vantilatörlerle sevk edilen soğuk hava ile soğutulur.
SU:Tabii soğutma ve yağ sirkülasyonu ile soğutma (sirküle edilen yağ, tabii iletim ve ışınlama ile soğur)
FU:Cebri soğutma ve yağ sirkülasyonu ile soğutma (sirküle edilen yağ vantilatörlerle soğutulur.)
WU:Harici su ile soğutma ve yağ sirkülasyonu ile soğutma(sirküle edilen yağ, yağ tankı dışındaki bir su
soğutucusunda soğutulur)
Kuru Tip Transformatörlerde Aşırı Yüklenme
Önceki
Yük ; % Sn
50
75
90
Sürekli
10 %
dk.
60
55
45
20 %
dk.
30
23
16
30 %
dk.
20
15
10
40 %
dk.
15
11
7
50 %
dk.
12
9
5
1.4.1.3. TRAFOLARDA DİFFERANSİYEL VE TANK KORUMA:
a) Diferansiyel Koruma:
Trafoları,trafo dışından intikal edecek arızalardan koruyan bir koruma tertibatıdır. Differansiyal koruma bir güç
trafosunun giren ve çıkan akımlarının farkına göre çalışır. Trafoyla birlikte belli bir koruma bölgesini kapsar. Akım
trafolarının şekildeki polarite durumlarına göre, A A rölesinin bobinden geçen I = I 1- I2 Akımı, tepe değerinden
büyükse röle kontağını kapatıp açtırma yaptıracaktır. Differansiyel röle genellikle nominal akımın % 30'una ayarlanır,
daha fazla hassasiyete gerek yoktur.
b) Tank Koruma:
Trafonun sargı veya buşinglerinden kazana bir atlama olduğu zaman geçen kısa devre akımıyla çalışan bir koruma
sistemidir. Basit ve oldukça kullanışlıdır. Tank topraklaması, sistem topraklamasından ayrı bir topraklamaya
bağlanabilir. primeri üçgen ve sekonderi direkt topraklı yıldız bağlı olan güç trafosuna, yüksüz dahi olsa, yıldız
sargısının C fazına ait p noktasından atlama olduğu taktirde arıza akımının sıfır bileşenleri şekilde görüldüğü gibi bir
devre tamamlar. Bağlanan akım trafo oranına göre tank koruma rölesine intikal eden akım, ayarlı olduğu akım tepinden
(değerinden) büyükse bu röle kontağını kapatıp açtırma yaptırır ve trafoyu servis dışı eder.
15
KORUMA SİSTEMİNİN SEÇİMİ VE ÖZELLİKLERİ:
1) Kazan ile toprak arası bağlantısında kullanılacak olan akım trafosu oranının seçiminde, sistemin faz-toprak kısa
devresindeki arıza akımın büyüklüğü gözönüne alınır. Ortalama bir değer vermek gerekirse minimum arıza akımın %
30 mertebesinde çalışacak şekilde, rölenin akım tepi ayarlanmalıdır. Akım trafosunun izalasyonu faz nötr gerilimine
göre seçilmelidir.
2) Tank koruma rölesi ani çalışan bir röle olmalıdır, akım tepi ve A.T.O çok küçük seçildiği taktirde özellikle yüksek
gerilimli ve büyük trafolarda geçici rejimlerde çalışabilir.
TANK KORUMA TESİSİNDEKİ ÖZELLİKLER:
Tank korumanın yanlış çalışmaması için yapımı sırasında şu hususlara dikkat edilmesi gereklidir.
a) Tankın (Trafo kazanı) tekerleklerinin topraktan izole edilmesi şarttır. İdeal halde sonsuz olacak şekilde tekerleklerle
raylar arasına izolasyon maddesi konulmalıdır. Tatbikatta minumum l0-20 civarında olabilir. Eğer tankla toprak
arasında, R ile gösterilen geçiş direnci çok küçükse hatta meydana gelecek faz-toprak arızasında, toplam I arıza akımın
I ile gösterilen kısmı şekildeki gibi devre tamamlar ve sekonderden geçecek akım, tank koruma rölesini çalıştıracak
mertebe de ise, bu koruma sistemi yanlış çalışmış olur ve hakiki bir tank atlamasında ise çalışmayabilir.
b) Parafudur topraklamaları trafo tankına bağlanırsa yine yanlış çalışma olur.
1.4.1.4. TRAFOLARIN SERVİSE ALINMASINDAN ÖNCE YAPILACAK KONTROLLER VE SERVİSE
ALMA:
Montajı bitirilen trafo servise alınacağı yere çekilir. Bütün kablaj ve topraklama bağlantıları yapılarak aşağİda belirtilen
son kontroller yapılır.
-Trafoda herhangi bir yağ kaçağının olmadığı tesbit edilir.
-Teneffüs cihazındaki silikajelin mavi renkte olduğu ve yağ seviyesinden trafoda normal miktarda yağ olduğu tesbit
edilir.
-Tüm vanaların ve radyatör klepelerinin doğru pozisyonda oldukları tesbit edilir.
-Tüm conta civatalarının sıkılığının normal olduğu tesbit edilir.
-Trafo üzerinde herhangi bir cihaz, alet ve edevat bırakılmadığı tesbit edilir.
-Soğutma sistemlerine ait fan veya pompaların normal olarak kumanda aldığı ve normal çalıştığı tesbit edilir.
-Tüm koruma ve sinyal ayarlarının uygun değerlerde oldukları ve normal çalıştıkları denenerek kontrol edilir.
-Trafonun boyası gözden geçirilir, boya sıyrığı ve kabarması varsa giderilir.
-Buşinglerin, radyatörlerin, emniyet deşarj tertibatının, yağ sirkülasyon pompalarının, buchholz rölesinin havaları
boşaltılır. Trafonun test ekibince komple testi yapılır. Bu hem trafonun normal olarak servise alınabileceğinin tesbiti,
hem de ileride yapılacak testlerde karşılaştırma yapabilmek için gereklidir. Yapılması gereken testler, izolasyon; % pF,
D.C direnç ölçmeleri, yağ dielektrik dayanım, yağ % pF, yağ kimyasal ve sarım oranı testleridir.
Test neticelerinde olumlu olduktan sonra, trafo önce boşta servise alınır. Trafo sesinde herhangi bir anormalliğin olup
olmadığı dinlenir. Takriben 3-5 dakika sonra yüklenmeye başlanır. Enerji tekniğinde önemli bir yeri olan trafoların içten
ve dıştan intikal edecek arızalara karşı korunmaları gerekir.
Trafoları koruyan tertipler aşağıda belirtilmiştir.
-Buchholz rölesi -Trafo kademe değiştirme Buchholzu -Ani gaz basınç rölesi -Buşing buchholzu -Termik koruma (yağ
ve koruma sıcaklığı) -Tank koruma -Differanssiyel koruma -Yağ seviyesi - Yangın koruma
1.4.2. GÜÇ TRAFOLARININ BAKIMI:
Bakım en az işletme kadar önemli olup, işletmenin devamlılığını sağlaması ve trafonun ömrünü artırması yönünden çok
özen gösterilmesi gereken bir husustur.
16
Trafolarda iki çeşit bakım yapılır:
-Birincisi trafo işletme halinde iken, işletme personelince gözle yapılan bakımdır.
-Diğeri ise trafo izole halde iken bakım personeli tarafından belirli aralıklarla yapılan bakım olup, buna "periyodik
bakım" denilmektedir.
İşletme personeli tarafından yapılan günlük bakımlarda yağ seviyesi trafo sesinde bir anormallik olup olmadığı, yağ
sıcaklığı göstergeleri, yağ kaçağı olup olmadığı, sirkülasyon pompaları, fanlar trafo tankının boya durumu, bilhassa
geceleri buşing irtibatlarında elektriki bir atlama olup olmadığı v.b gözetlenir. Trafoyu izole etmeden giderilebilecek
aksaklıklar giderilir. Trafo izole edilerek giderilebilecek aksaklıklar ya peryodik bakımdan veya aksaklığın önemine
göre trafo servis harici edilerek yerine getirilir.
Periyodik Bakımlar:
Yıllık yapılan periyodik bakımlarda aşağıda belirtilen hususlar kontrol edilerek gerekli müdahaleler yapılır.
1.4.2.1. TEMELLER, RAYLAR VE TRAFO NAKİL AKSAMI:
Temelin çatlaması çürümesi, çökmesi v.b kontrol edilir, herhangi bir anormallik varsa giderilir. Fren tertibatına bakılır,
bir aksaklık varsa giderilir. Tekerlekler kontrol edilir, yağlacak kısımlar varsa yağlanır. Tank koruma mevcutsa
izolasyon durumu kontrol edilir. Raylar kontrol edilir, sıkıştırma civataları sıkıştırılır.
1.4.2.2.TANK RADYATÖR VALF VE TAPALARI:
Isı yayan tüm yüzeylerdeki pislik ve yağ temizlenir. Bunlar trafo sıcaklığının dışarıya kolayca geçişini engelleyeceği
için trafonun ilave ısınmalarına sebebiyet verir. Boyalı yüzeylerde korozyon olup olamadığına bakılır ve gerekirse boya
tashihleri yapılır. Tüm yağ boruları, vanalar ve tapalar muayane edilir, yağ kaçakları varsa giderilir.
1.4.2.3. YAĞ SICAKLIK GÖSTERGELERİ VE BUCHOLZ RÖLESİ:
Yağ seviye göstergesi ve gösterge yağ irtibat boruları temizlenir, sızıntı ve kaçakları varsa giderilir. Yağ seviye
göstergelerinin normal çalışıp çalışmadığı kontrol edilir, gerekirse yeniden ayarlanır. Sıcaklık göstergeleri haricen
temizlenir, sondaların normal çalışıp çalışmadığı kontrol edilir, özelliğini kaybetmiş sondalar değiştirilir. Alarm ve açma
ayar değerlerinin doğruluğu tahkik edilir. Sondanın bulunduğu cep temiz trafo yağı ile dolu olmalıdır. Buchholz
rölesinin tamamen yağ ile dolu olduğu ve herhangi bir yağ kaçağının olmadığı tesbit edilir. Şamandıra ve kontaklarının
normal durumda olduğu ve keza alarm ve açma kumandasını verdirdikleri tahkik edilmelidir.
1.4.2.4. TENEFFÜS CİHAZI VE EMNİYET TERTİBATI:
Teneffüs cihazındaki silikajel kontrol edilir, pembeleşmiş ise ya değiştirilir veya bir tavada kurutulup aktif hale
getirilerek kullanılır. Teneffüs cihazında yağ kaçakları varsa giderilir. Yağ kirlenmiş ise temiz trafo yağı konulur.
Emniyet deşarj tertibatındaki diyagramın sağlamlığı kontrol edilir, icabederse değiştirilir.
1.4.2.5. BUŞİNGLER:
Porselen kısımlar kirlilik durumuna göre su veya karbon-tetraklorür ile temizlenir, çatlaklıklar veya sırı kopuk kısımlar
varsa glyptol ile boyanarak sırsız kısımların hava ile teması önlenir. Conta ve flanşlarda yağ kaçağı olup, olmadığına
bakılır,kaçak varsa giderilir. Buşinglerin iletkenlere irtibatında gevşeklik olup olmadığına bakılır, gerekirse sıkıştırılır.
Ana kazanla yağ bakımından irtibatı olmayan buşinglerde yağ seviyesi ve özellikleri kontrol edilir. Buşinglerdeki ark
boynuzları erime, yanma, çapaklanma, dönme ve ark atlama mesafesi yönlerinden gözden geçirilir. Gerekli düzeltmeler
yapılır.
1.4.2.6. TOPRAKLAMA BAĞLANTILARI:
Tüm topraklama bağlantıları gevşeklik ve kopukluk yönünden kontrol edilir,gevşek civatalar sıkılır, kopukluk varsa
giderilir. Yaz mevsiminde topraklama direnci ölçülür; anormallik varsa giderilir.
17
1.4.2.7. KADEME AYAR TERTİBATI:
a) Boşta Gerilim Ayar Tertibatı:
Mekanik aksam temizlenir ve yağlanır. Her kademe pozisyonuna kolayca geçmesi temin edilir. Yük altında kademe
değiştirmeye mani olmak için konmuş kilitleme devreleri kontrol edilerek normal çalıştıkları tahkik edilir.
b) Yükte Gerilim Ayar Tertibatı:
Mekanik aksam temizlenerek yağlanır. Uzaktan ve yakından kumanda edilerek tertibin normal çalıştığı gözlenir. Kumanda
panosu ve trafo üzerindeki pozisyon göstergelerinin her kademe için karşılıklı aynı değerleri gösterdiği tahkik edilir.
Numaratörün normal çalıştığı kontrol edilir. İşletme kayıtlarına bakılarak kaç kez kademe değiştirildiği tesbit edilir.
Katoloğunda verilen şalter kontak değiştirme sayısına ulaşmışsa kademe değiştirme şalteri kazandan çıkarılarak kontrol
edilir. Gerekirse değiştirilir. Kademe kazanı yağı kontrol edilir, gerekirse değiştirilir. Kademe Bucholzunun normal
çalışıp, çalışmadığı kontrol edilir.
1.4.2.8. TRAFO KONTROL DOLABI VE İRTİBAT KUTUSU:
Mevcut güç, kumanda ve sinyal devrelerindeki anahtar ve sigortalar muayene edilir. Tesisat bağlantıları ve terminaller
muayene edilerek sıkılır. Tesisatta kopukluk, kısa devre arızalı izalasyon olup olmadığı kontrol edilir. Arıza durumları
varsa giderilir.
1.4.2.9. YAĞ DİELEKTRİK MUAYENELERİ:
Ana ve yardımcı tanklardaki yağlar ile ayar tankındaki yağın dielektrik gerilimi ölçülür. Bulunan değerlerden
şüphelenilmesi halinde trafonun komple testi talep edilebilir. İzalasyon yağının durumunu tesbit etmek için testlerin
yapılması gereklidir. Testler ve test proğramı aşağıda gösterilmiştir.
TRAFO YAĞI SAHA TESTLERİ
Dielektrik dayanımı
(ASTM veya VDE)
Nötralizasyon sayısı
Renk(gözle muayene)
İç yüzey gerilmesi
Power Factor
ZAMAN
8 ay
2 yıl
6 ay
2 yıl
3 yıl
Yukarıda bahse olunan bakımlara ilaveten test ekiplerince trafoların periyodik testleri yapılır. Bu test sonuçlarına göre
tavsiye edilecek bakımlar olabilir. Bu bakımlarda planlanarak yapılır. Bir dağıtım trafosunu her zaman servis harici
yapmak mümkün olmaz. Bu nedenle herhangi bir sebeple trafonun servis harici edilmesi söz konusu olursa periyodik
bakım zamanı beklemeden trafonun genel kontrolunu yapmak ve müdahaleyi gerektirecek hususlar varsa gerekeni
yapmak uygun olur.
1.4.3. GÜÇ TRAFOLARINDA ARIZA TESBİTİ VE ONARIM
1.4.3.l. ARIZA TESBİTİ:
Arızalı bir trafonun üzerinde herhangi bir test işlemine girişmeden önce trafonun servisten çıkış nedeni ve o esnada
tutulan kayıtlar ve harici gözlemler değerlendirilmelidir. Daha sonra genleşme tüpü diyagramı kontrol edilir. Buchholz
rölesinde biriken gazın rengine bakılır ve yanıcı olup olmadığı araştırılır. Diyagramı patlak ve buchholz rölesinde
biriken gazı yanıcı olan trafo hasarlıdır, kesinlikle servise alınmamalıdır. Arızalı bir trafonun kesin durumunu ortaya
çıkarmak üzere, test ekiplerince testte tabi tutulması en doğru yoldur. Ancak buna imkan bulunmayan hallerde trafo
bakım ekiplerince yapılabilen arıza tesbit çalışmaları şunlardır.
a) KOPUKLUK MUAYENESİ:
18
İzolasyon megeri veya avometre (ohm-metre) yardımıyla, sargılarda kopukluk olup olmadığı, buşing tijlerinde devre
kontrolü yapılarak tesbit edilir.
b) SARGILAR ARASI VE SARGI TANK ARASI KISA DEVRE KONTROLU:
İzolasyon megeri ile gerek sargılar arası ve gerekse sargılar tank arası kısa devre ölçümleri yapılarak tesbit edilir.
c) SARGI İZOLASYON KONTROLLARI:
İzolasyon megeri ile sargılar arası sargı-tank l0 dakika izolasyon degerleri ölçülür, alınan değerler, trafonun normal
durumunda iken yapılmış izolasyon test değerleri ile mukayese edilip izolasyon durumu hakkında karar verilir. Şüpheli
bir durum varsa, kademe değiştirilerek izolasyon testi tekrarlanİr.
d) SARIM KISA DEVRE KONTROLU:
Trafonun O.G sargıları tarafından 220/380 V. A.G gerilim verilip A.G sargılarından gerilim okuması yapılarak
dönüştürme oranı hesaplanır. Fazlara göre farklılık varsa sarım kısa devresi olduğu anlaşılır.
e) YAĞ KONTROLU:
Trafo kazanı alt vanasından alınan yağ bir miktar akıtıldıktan sonra cam kaba alınan numune yağda karbon zerrecikleri
ve yanık kokusu aranır.
1.4.3.2. ONARIM İŞLERİ SIRASI:
Trafolarda tesbit edilen arıza şekillerine göre onarım işlem sırasının kararlaştırılması gereklidir. Trafoların
onarımlarında en önemli husus; sargıların rutubet almasının önlenmesidir. Bu sebepten, sargı dışında ve
üst kısımlardaki arızaların onarımı için yağın tamamını almak gerekmez, sadece sargİlar yağla örtülü kalacak şekilde
gereği kadar yağ boşaltılır. Buşingler, sargı başı ve tij bağlantı iletkenlerindeki arızaların onarımlarında bu tür hareket
edilir. Onarım işlem sırası, arıza ve hasara göre değişiktir. Tamirata başlamadan önce aşağıda belirtilen hazırlıkların
yapılması gerekir.
- Görev ve sorumlulukları da belirtilerek onarım ekibinin kurulması
- Onarım iş programının yapılması.
- Onarım için özel iş elbiselerinin tedariki.
- Onarım ekibine tamirat esnasında dikkat edecekleri hususların izahı, (saat ve yüzüklerin çıkartılması, alet ve edevatın
sargılar arasına düşmesine mani olmak için bunların sağlam sicimlerle bağlanması. Sicimlerin diğer uçlarında bunları
kullanacak personelin bileğine bağlanması, personelin iş elbisesi ceplerinde para v.b bulundurulmaması, sargı
aralıklarının geçici olarak bezlerle örtülmesi gibi tedbirlerin alınması gerekir.
Ayrıca trafoya ait elde mevcut projeler gözden geçirilmeli, projede yer almayan özelliklerin fotoğraflarla icabında şekil
çizerek tesbiti için luzumlu hazırlıklar yapılmalıdır.
Bir sargı arızasında tamirat işlem sırası aşağıda belirtilmiştir.
a) DEMONTAJ İŞLEMİ :
Demontaj işlem sırası aşağıdaki gibidir:
Trafo kazanında bulunan yağın tamamı alt vanadan yağ tankına veya varillere yağ pompası veya cazibe ile alınır. Bu
işlem sırasında tankta meydana gelecek vakumun kırılması gerekir. Sökülecek olan aksesuarlar (genleşme kabı,
Buchholz rölesi, teneffüz tertibatı, deve boynu, buşingler, radyatörler yağ sirkülasyon pompaları, fanlar v.b)
markalanarak sökülür. Konstrüksiyon şekline göre trafo kazanı kapağı, çekirdek (demir nüve ve sargılar) kazandan
çıkarılır. Arızalı sargının kademe mekanizması ve diğer sargılarla olan irtibatı markalanarak sökülür. Üst boyunduruk
baskılarının kazan kapağı ile irtibat saplamaları ve boyunduruk demirleri arası v.b mesafelerin ölçüleri kaydedilir.
Arızalı bobin üzerinde bulunan metal ve izole baskı takozları alınır. Üst boyunduruk metal baskılar, saplamalar
sökülerek alınır. Üst boyunduruk saç paketi üzerinde bulunan metal maşalar alınır, boyunduruk saplamaları çıkarılır.
Üst boyunduruk saçları, uzunluk, ve genişlikleri aynı olanlar bir arada olacak şekilde düzgün bir şekilde ayrı ayrı istif
edilir. Arızalı bobin çıkartılması gereken bobinler bu iş için imal edilmiş olan 4 adet kaldırma kolu, kuşaklama
çemberleri istavroz ve vinç vasıtasıyla bacaktan çıkartılır.
19
b) ONARIM İŞLERİ:
Arızalı bobin için hasarın kontrolu yapılır. Eldeki imkanlarla arıza giderilebilecek ise gereği yapılır. Aksi halde sarılan
veya sipariş verilip temin edilen bobin yerine monte edilir.
c) MONTAJ:
Onarılan veya yeniden sardırılan bobin, orjinali gibi bacağa yerleştirilir. Üst boyunduruk saçları temizlenip yerlerine
monte edilir. Yerleştirme sırasında saplama deliklerinin aynı hizaya gelmesi için saplama çapındaki millerden istifade
edilir. Bobinin üst baskı takozları ve diski yerleştirilir. Üst boyunduruk metal baskıları, saplamaları saplamaları ile
bağlanır. Saplamalar orijinal ölçü değerlerine varıncaya kadar sıkılır.Üst boyunduruktaki metal maşalar eski yerlerine
yerleştirilir. Montajı yapılan sargının kademe mekanizması ve diğer sargılarla olan irtibatları markalama sırasına göre
yapılır.İrtibatların gümüş kaynağı ile yapılması tavsiye olunur. Trafonun aktif kısmı vinçle kaldırılıp, varsa tazyikli
kuru hava ile güzelce temizlenir. Daha sonra aktif kısım takriben kazanın içine 1/3'üne kadar indirilmiş halde askıda
tutularak temiz trafo yağı ile püskürtme usulü yıkanır. Kazanda biriken kirli yağ boşaltılır. Aktif kısım kazana
tabandaki merkezleme mahmuzlarını ortalayacak şekilde yerleştirilir. contası yenilenerek kapak yerine oturtulup
civatalar sıkıştırılır.
d) YAĞ İŞLEMİ VE YAĞ DOLDURULMASI
Tamir gören trafo tamir süresi içnde ve ortamın nem durumuna göre az veya çok rutubet alır.Bu rutubetin giderilmesi
gerekir.Kurutma işlemi kurutma fırınlarında veya izolasyan yağının ısıtılarak sargıdaki rutubetin yağa intikal ettirilip
yağdaki rutubetin filitre preslerde alınması şeklinde olabilir. Bu sırada trafo kazanına vakum uygulanırsa daha çabuk
sonuç alınır.
Trafo kazanının yağla doldurulması eğer imkanı varsa vakum altında yapılmalıdır. Önemli olan kazanda havanın
bulunmamasıdır. Bucholz rölesi, buşing, radyatör ve deve boynunda biriken hava hava boşaltma vidaları vasıtasıyla
atılır.
20