mikroorganizmalar ve böcekler tarafından tahrip edilen arşiv

mikroorganizmalar ve böcekler tarafından tahrip edilen arşiv

MİKROORGANİZMALAR VE BÖCEKLER TARAFINDAN
TAHRİP EDİLEN ARŞİV BELGELERİNİN DEZENFEKSİYONU
François FLIEDER - Michel DUCHEIN
G r a f i k belgeleri b o z a n çok s a y ı d a k i f a k t ö r l e r a r a s ı n d a , ş ü p h e siz, e n y a y g ı n v e e n fazla z a r a r a s e b e p o l a n l a r , b ö c e k l e r v e m i k r o o r ganizmalardır.
B u n u n l a b e r a b e r etkili v a s ı t a l a r a b a ş v u r a r a k ,
bu
i s t i l â l a r a s o n v e r m e k çok k o l a y d ı r .
Bu dezenfeksiyon ve dezenseksiyon
teknikleri
laboratuvarda
geliştirilmiş v e F r a n s a v e d i ğ e r y a b a n c ı ü l k e l e r i n arşiv, k ü t ü p h a n e
v e m ü z e l e r i n d e a ş a ğ ı y u k a r ı o n y ı l d a n b e r i d e n e n m i ş t i r . Biz b u çalışmada, h e r kolleksiyon yetkilisinin ihtiyaç halinde başvurabilmesi
için i ş l e m l e r i b ü t ü n ü ile t a s v i r e t m e ğ i a m a ç e d i n d i k .
I.
BİYOLOJİK BOZULMA UNSURLARI HAKKINDA GENEL
BİLGİLER :
Dezenfeksiyon tekniklerini
g ö z d e n g e ç i r m e d e n önce, b u çeşitli bozulma unsurlarını tanımak ve bunların tahrip mekanizmalarıyla birlikte teşhis vasıtalarını a ç ı k l a m a ğ a çalışmak kaçınılmazdır.
T a h r i p y a o r g a n i z m a l a r ( m a n t a r l a r , b a k t e r i l e r ) , y a d a böceklerd e n m e y d a n a gelebilir.
A — Grafik Belgelerde Çoğalan Başlıca Mikroorganizmalar
N e m v e sıcaklık, a t m o s f e r d e h e r z a m a n m e v c u t b u l u n a n m a n t a r
s p o r l a r ı n ı n filizlenmesi v e b a k t e r i l e r i n
ü r e m e s i n i n esas faktörleridir. M a n t a r s p o r l a r ı n ı n k i t a p l a r v e a r ş i v belgeleriyle t e m a s ı h a l i n d e ,
bitkisel liflerden m ü t e ş e k k i l
b e y a z ı m t r a k bir tüylenme y a p m a l a r ı
için, sıcaklık ve n e m ş a r t l a r ı n ı n elverişli o l m a s ı (22°C d e n fazla sıLa Gazette des ArchiVes'de (No: 87, 4 tri. 1974 - basım; 15 Nisan 1975,225-237,s.)
yayınlanan makalenin tercümesidir
78
c a k l ı k ve % 65 d e n fazla n e m ) y e t e r l i d i r . M i ç e l i u m d e n i l e n bu t ü y
( m a n t a r ı n bitkisel o r g a n ı ) , ü r e m e k için, b ü y ü m e s i b a k ı m ı n d a n z a r u r i o l a n o r g a n i k bileşikleri,
bulunduğu yerdeki zamk, kâğıt parşömen ve koladan tüketmek zorundadır. Bu d u r u m d a m a n t a r l a r bu
d o k u l a r ı a y r ı ş t ı r a r a k v e ifraz e t t i k l e r i s a l g ı l a r d a n dolayı, r e n k l i lekeler b ı r a k a r a k çoğalırlar.
B a k t e r i l e r i n ç o ğ a l m a s ı d a , a y n i şekildedir.
a)
Mantarlar : Çok ö n e m l i b i r b i t k i t ü r ü n ü teşkil e d e r l e r . Yakın bir z a m a n d a , g r a f i k b e l g e l e r için t e h l i k e l i olan,
600 d e n f a z l a
m a n t a r c i n s l e r i t e s b i t edilmiştir. B u n l a r şöyle sınıflandırılabilir :
— A s c o m y c e t e s ' l e r : B u n l a r ı n en sık r a s l a n a n şekilleri c h a e t o mium'lardır.
— A d e l o m y c e t e s ' l e r : (funci i m p e r f e c t i ) , özellikle t e m s i l edilen
şekilleri penicillium, a s p e r g i l l u s v e f u s a r i u m ' d u r .
— Basidiomycetes'ler : T a h t a y a h a s bir m a n t a r olan, ve b a z e n
k â ğ ı t v e d e r i ü z e r i n d e a y ı r t edilebilen, g e n e l o l a r a k m e r u l e v e y a ağl a y a n m e r u l e a d ı ile b i l i n e n G y r o p h a n a l a c r y m a n s dışında, g r a f i k
belgeleri teşkil e d e n m a l z e m e l e r ü z e r i n d e p e k n a d i r e n r a s l a n ı r l a r .
Burada, b u k o n u d a b ü y ü k bir p a r e n t e z a ç m a k faydalı olacaktır:
M e r u l e ç o k d a y a n ı k l ı v e ü z e r i n d e ç o ğ a l d ı ğ ı m a d d e l e r e ç o k z a r a r ver e n b i r m a n t a r d ı r . H a v a l a n m a , ışık a l m a v e y e r l e ş m e ş a r t l a r ı n a uyg u n o l a r a k , ç o k çeşitli şekiller alabilir. E s a s g e l i ş i m i n d e p a m u k yastık, s i y a h ı m s ı i n c e lifler (zayıf hali) v e y a bez, h u r m a ( p a l m i y e ) y a p r a ğ ı gibi b i r b i r i n d e n
ayrı hatlar; ince beyaz k a y t a n l a r v e y a kök
şekilleri; çiçeklik h a l i n d e s a r ı p l â k a biçimi şekiller s a f h a l a r ı n ı geçir i r . B u m a n t a r ı n u z m a n o l m a y a n kişiler t a r a f ı n d a n t a n ı n m a s ı oldukça zordur.
b)
Bakteriler : G r a f i k b e l g e l e r ü z e r i n d e b u l u n s a l a r d a , b u n l a r a
m a n t a r l a r k a d a r sık r a s l a n m a z . B u n u n için, biz b u r a d a b u b o z u c u etk e n l e r ü z e r i n d e ı s r a r l a d u r m a y ı p , s a d e c e e n ç o k r a s l a n a n b i r k a ç cinsini z i k r e d e c e ğ i z : B u n l a r , d a i m a h a v a d a ü r e y e n b a k t e r i l e r olup,
Eubacteries ve Mycobacteries familyalarına ayrılırlar.
E u b a c t e r i e s ' l e r a r a s ı n d a , p s e u d o m o n a s , c e l l u l o m o n â s , bacillus'l a r a (bacillus licheniformis, y a k ı n b i r z a m a n d a p a r ş ö m e n ü z e r i n d e
İzole e d i l m i ş v e k o y u lekeleri ile, s ı v ı l a ş m a b a ş l a n g ı c ı n ı t a h r i k ettiği
görülmüştür) raslıyoruz.
79
Mycobacteries'lerden, streptomyces (bilhassa streptomyces cellulosa), Myxobacteriales, cytophaga ve S o r a n g i u m (sorangium cellulos u m k a ğ ı t ü z e r i n d e k o y u r e n k t e b i r p e l t e şekli g ö s t e r i r ) c i n s l e r i b e lirtilebilir.
B — Arşivleri Bozan Başlıca Böcekler :
K ü t ü p h a n e ve arşiv fonlarını kırıp geçiren böcekler çok sayıda
olup, çeşitli c i n s l e r e a i t t i r l e r . Biz b u r a d a , s a d e c e en çok r a s l a n a n ve
çok ö n e m l i h a s a r a s e b e p o l a n l a r ı belirteceğiz. B ö c e k l e r i n sınıflandırılması aşağıdadır:
Thysanoures'lar takımı:
S a d e c e l e p i s m e ( k â ğ ı t güvesi) family a s ı n d a n o l a n cinsler, özellikle « g ü m ü ş balık» a d ı ile t a n ı n a n l e p i s m a
s a c c h a r i n a a r ş i v d o k ü m a n l a r ı n a z a r a r vericidir. E n m a k b u l b e s i n leri, k o l a ve n i ş a s t a olup, özellikle ciltlere m u s a l l a t o l u r l a r ve cilt
y ü z l e r i n i kepmirirler.
D i c t y o p t e r e s ' l e r t a k ı m ı : H a m a m b ö c e k l e r i v e özellikle b l a t t e
g e r m a n i q u e ( A l m a n h a m a m böceği) v e d o ğ u h a m a m b ö c e ğ i ( b l a t t a
o r i e n t a l i s ) . B u b ö c e k l e r ı ş ı k t a n k a ç a r , k a r a n l ı k , s ı c a k v e n e m l i yerl e r d e ü r e r l e r . Özellikle v e öncelikle d e f t e r ciltlerine z a r a r v e r i r l e r .
İ s o p t e r e s ' l e r t a k ı m ı : B u n l a r evlerin, k ü t ü p h a n e l e r i n v e m ü z e l e r i n e n "amansız b ö c e k l e r i d i r . T e r m i t e a d ı ile bilinenler, t r o p i k a l ülk e l e r d e ü r e r l e r . B u n u n l a b e r a b e r , o n l a r d a n iki cinsi m u t e d i l iklimli
b ö l g e l e r d e d e b u l u n u r : R e t i c u l i t e r m e s l u c i f u g u s Rossi, C h a r e n t e M a r i t i m e v e L a n d e s ' d a ; C a l o t e r m e s flavicollis ise, P r o v e n c e v e bil
h a s s a İ t a l y a ' d a p e k ç o k b u l u n u r . B u n l a r h e r c i n s sellülozu y e r l e r .
Psocopteres'ler takımı : B u n l a r d a n olan proques'lar (tractes
d i v i n a t o r i u s ) « k i t a p biti» d i y e b i l i n i r l e r v e özellikle d e r i y e v e k o l a y a
musallat olurlar.
Coleopteres'ler t a k ı m ı :
Beş a y r ı f a m i l y a d ı r :
a) Dermestidae'lar : Dermestes maculatus özellikle deri ve köseleyi arar
b) Anobildae'lar: Ağaç kemiren böcekler olup, ağaçlarda delikler açmalarından dolayı, «ağaç kurdu» adıyla bilinirler. Anobium
punctatum ve Anobium peniceum kitapların, içinde en sık rastlanan
cinslerdir.
80
c) C e r a m b u c i v e v e y a C a p r i c o r n e s ' l a r : A n t e n l e r i n i n u z u n l u ğu ile d i k k a t çekicidirler. En z a r a r l ı cinsi, «boynuzlu ev t e k e böceği»
o l a r a k b i l i n e n H y l o t r y p e s b a j u l u s ' t u r . Özellikle a ğ a c ı a r a r , l a r v a l a r ı
ağacın içinde derin k a n a l l a r kazar.
d)
Lyctidae'lar:
B u n l a r d a n Lyctus l i n e a r i s özellikle a ğ a ç l a r a
m u s a l l a t olur. A y r ı c a d e r i l e r ü z e r i n d e d e z a r a r l a r a s e b e p olabilir.
e)
Ptinidae'lar :Gece faaliyet gösteren ve organik maddelerle,
özellikle k u r u m u ş bitkilerle, b u n u n y a n ı s ı r a kâğıt, k a r t o n v e d e r i ile
d e b e s l e n e n b ö c e k l e r d i r . A r ş i v l e r için e n k ö t ü o l a n cinsi P t i n u s
fur'dur.
A r ş i v d e p o l a r ı n d a b ö c e k l e r i n varlığı m u h t e l i f belirtilerle a n l a şılır:
—
açtığı
likler,
ganik
Bizzat b e l g e l e r d e k i t a h r i p l e r (kâğıt g ü v e s i ve d e r m e s t e s ' l e r i n
y ı l a n k a v i dehlizler, t a h t a k u r d u n u n açtığı y u v a r l a k k ü ç ü k det e r m i t l e r t a r a f ı n d a n o y u l m u ş v e genel o l a r a k e s m e r i m s i ormaddelerle doldurulmuş geniş çukurlar),
— D o k ü m a n l a r ı n dış k ı s m ı n d a v e y a k â ğ ı t t o m a r l a r ı ile defterlerin içinde larva ve y u m u r t a l a r ı n ı n mevcudiyeti,
— Belgelerin ü z e r i n d e v e y a y a n ı n d a a ğ a ç k e m i r e n
böceklerin
m e v c u d i y e t i n i a ç ı ğ a v u r a n i n c e t e s t e r e t a l a ş ı v e y a ( s i y a h ı m t r a k tozl a r h a l i n d e ) k ü ç ü k dışkılar; h a t t â b a z e n y a p r a k l a r ı n b i r b i r i n d e n ayr ı l m a s ı n a i m k â n v e r m e y e c e k şekilde m ü k e m m e l b i r k o l a teşkil eden
böcekler tarafından salgılanmış organik maddeler,
— Ve n i h a y e t , ç o ğ u defa b ö c e k l e r i n m e v c u d i y e t i d e p o l a r d a dol a ş m a l a r ı n d a n ( h a m a m böceği v e d e r m e s t e s ) , k â ğ ı t t o m a r l a r ı v e defterler açıldığında m e y d a n a çıkabilir (lepismes).
2 — BOZUCU UNSURLARLA MÜCADELE:
Z a r a r l ı u n s u r l a r l a s a r ı l m ı ş b e l g e l e r i n b u l u n m a s ı h a l i n d e , alınm a s ı g e r e k e n ilk tedbir, h a s t a l ı k b u l a ş m a s ı n ı a z a m î d e r e c e d e sınırl a m a k için, b u d o k ü m a n l a r ı m ü m k ü n o l d u ğ u k a d a r ç a b u k b u l u n dukları depodan çıkartmaktan ibarettir.
İkinci olarak, depoların d u r u m u n u ve o r a l a r d a k i h a v a şartlarını
y a k ı n d a n incelemek gerekir. Ekseriya bu inceleme sırasında, bazı bi-
81
yolojik s a l d ı r ı l a r ı n i z a h ı yapılabilir. B u n l a r m u h t e l i f s e b e p l e r d e n ileri gelebilirler:
— Kazaî olarak, kanalizasyon kopukluğu,
o l u k l a r ı n d a k a ç a k , ç a t l a k d u v a r l a r vs.
çatıda veya yağmur
— I s ı t m a e k s i k l i ğ i n d e n v e y a s o ğ u k dış d u v a r l a r ü z e r i n d e s u y u n
yoğunlaşmasından veya başlangıçta depoların arşiv m u h a f a z a merk e z i o l a r a k y a p ı l m a y ı ş ı n d a n dolayı,
depolarda sürekli aşırı n e m i n
mevcudiyeti. Bu durumlarla, b o d r u m l a r d a b u l u n a n (soğuk ve nemli) s a l o n l a r d a , h a v a c e r e y a n ı n ı n o l d u ğ u k o r i d o r l a r d a v e y a çok eski
b i n a l a r d a karşılaşılır.
— Muhafaza mahalline girmeden önce
bulaşması;
d o k ü m a n l a r a hastalık
Binalar ve onların h a v a l a n d ı r ı l m a s ı n d a n m e y d a n a gelen probl e m l e r b i r i n c i d e r e c e d e ö n e m t a ş ı r l a r . B u p r o b l e m l e r i b u r a d a incelemek m ü m k ü n değildir. F a k a t o n l a r , b u n d a n ö n c e çok s a y ı d a a r a ş t ı r m a n ı n k o n u s u o l m u ş l a r d ı r (Bakınız b i b l i y o g r a f y a ) .
Böcekler k o n u s u n a gelince: B u n l a r d a n b i r ç o ğ u a r ş i v d e p o l a r ı n a
d a h a önceden k â ğ ı t l a r a bulaşmış olarak, kâğıtların içinde girerler.
B u sebeple, d e p o y a g e l e n e v r a k l a r ı , o r a d a m u h t e m e l b i r y a y ı l m a y ı ,
ö n l e y e c e k şekilde, b ö c e k izlerini h e m e n t e s b i t e t m e k için, d e p o y a gelişlerinde dikkatle incelemelidir.
Diğer böcekler (bilhassa h a m a m böcekleri ve şüphesiz karıncalar) , y e r a l t ı n d a n toprağı k a z a r a k , yüzeyden veya u ç a r a k (kanatlı
böcekler) d e p o y a d ı ş a r d a n gelirler.
H e r iki a y d a bir, k â ğ ı t t o m a r l a r ı n v e d e f t e r l e r i n y e r y e r a ç ı l a r a k
(bilhassa depoya yeni giren vesikalarda)
d ı ş a r d a n g ö r ü l e b i l e n böc e k l e r i m e y d a n a ç ı k a r m a k için k o n t r o l ü n y a p ı l m a s ı h a r a r e t l e tavsiy e o l u n u r . D e v a m l ı b a k ı m ise ( s ü p ü r m e , d e p o n u n t e m i z l e n m e s i , arşiv t o m a r l a r ı n ı n p e r i y o d i k o l a r a k t o z u n u n a l ı n m a s ı ) , h e r k ü t ü p h a n e
v e a r ş i v k o n s e r v a t ö r için m u t l a k a u y u l m a s ı g e r e k e n b i r g ö r e v d i r .
A — D o k ü m a n l a r ı n dezenfeksiyonu :
D e z e n f e k s i y o n t e r i m i ile, b o z u c u u n s u r l a r ı n g i d e r i l m e s i işlemler i n i n b ü t ü n ü a n l a ş ı l ı r . Dezenfeksiyon, m a n t a r l a r için, a n c a k s p o r l a r
t a h r i p e d i l m i ş s e v e b ö c e k l e r için ise, l a r v a l a r v e y u m u r t a l a r y o k e d i l mişse t a m a m l a n m ı ş demektir.
82
Bozulmuş dokümanları dezenfekte etmek gerektiği zaman, bu
d o k ü m a n l a r ı n y a k ı n ı n d a k i l e r i n d e a y n i i ş l e m e t â b i t u t u l m a s ı kaçın ı l m a z d ı r . Z i r a biyolojik b u l a ş m a l a r çok s ü r a t l e v u k u b u l u r v e gözle
f a r k e d i l m e s i p e k z o r d u r . D e z e n f e k s i y o n t e k n i ğ i n i s e ç e r k e n , ilk önce, k u l l a n ı l a c a k m a m u l ü n s a d e c e e t k i n l i ğ i n d e n değil, f a k a t a y n i zam a n d a z a r a r s ı z l ı ğ ı n d a n d a h i e m i n o l m a k g e r e k i r . Zira, b u i ş için
kullanılan mamullerin büyük bir çoğunluğu
ç a l ı ş a n p e r s o n e l için
zehirleyici, kâğıt, m ü r e k k e p l e r , p a r ş ö m e n vs. için de z a r a r l ı d ı r . Arşiv b e l g e l e r i n i n d e z e n f e k s i y o n u n d a k a r ş ı l a ş ı l a n b ü y ü k z o r l u k l a r d a n
biri d e (ticarî f i r m a l a r ı n i l â n l a r ı n d a e k s e r i y a r a s l â n m a y a n b i r zorl u k ) , m a n t a r v e böceklerin, k â ğ ı t t o m a r l a r ı n v e d e f t e r l e r i n t a m için e n ü f u z e t m i ş o l m a s ı n d a n ileri gelir. B u özel d u r u m , s a t h î h i ç b i r işlemin yeterli
olmayacağını, hastalık
bulaşmış belgelerin
bütün
o y u k l a r ı n a n ü f u z edebileceğini, h a v a s ı b o ş a l t ı l m ı ş o t o k l a v d a d e z e n feksiyon i ş l e m l e r i n e öncelik v e r i l m e s i n i n g e r e ğ i n i a ç ı k l a r .
G r a f i k D o k ü m a n l a r ı n K o n s e r v a s y o n u Ü z e r i n e A r a ş t ı r m a l a r Merkezince t e c r ü b e edilmiş çok s a y ı d a b a k ı m m e t o d l a r ı i ç i n d e biz bur a d a , sadece, a r ş i v i h t i y a ç l a r ı n a c e v a p v e r e n l e r i a ç ı k l a y a c a ğ ı z :
a ) K a r m a b a k ı m : fonjisid ( m a n t a r ö l d ü r ü c ü ) , b a k t e r i s i d (bakt e r i ö l d ü r ü c ü ) , e n s e k t i s i d (böcek ö l d ü r ü c ü ) — B ü t ü n b u ş a r t l a r a
s a d e c e e t i l e n oksit c e v a p v e r i r . Bu, r e n k s i z , C H 2 — O — C H 2
f o r m ü l ü n d e , g ü z e l k o k u l u v e u z u n z a m a n d a n b e r i b a k t e r i s i d v e ensektisid o l a r a k k u l l a n ı l a n b i r g a z d ı r . B u gaz, a r ş i v b e l g e l e r i n i n d e
z e n f e k s i y o n u k o n u s u n d a h e r t ü r l ü t e m i n â t a s a h i p t i r . A y r ı c a b u gaz,
b o ş l u k a l t ı n d a (sous-vide) d a k u l l a n ı l a b i l i r v e b u h a l d e , g a z a m ü kemmel bir nüfuz etme gücü kazandırır ve konservatöre dokümanlar ı k a p a l ı k a s a l a r a k o y m a v e ü s t ü s t e yığılmış k a s a l a r ı o t o k l a v a yerl e ş t i r m e i m k â n ı s a ğ l a r . Böylece, e t i l e n oksit, kitle h â l i n d e k i b a k ı m l a r d a v e özellikle F l o r a n s a v e Lizbon f e l â k e t l e r i n d e ç o ğ u k e z k u l l a nılmıştır.
O t o k l a v ı n içinde 10 ve 60 mm a r a s ı n d a m e r k ü r b a s ı n c ı elde edeb i l m e k için, y e t e r l i b i r b o ş l u k y a r a t ı l ı r . S o n r a e t i l e n oksit v e h a v a
a y n i z a m a n d a , belirli o r a n l a r d a (% 27,5 g a z ve % 72,5 h a v a ) otoklavın içine, g a z k a r ı ş ı m ı n ı n d ı ş a r ı y a k a ç m a s ı i h t i m a l i n i t a m a m e n bert a r a f e t m e k için, ç e v r e d e k i h a v a b a s ı n c ı n a y a k ı n f a k a t o n d a n b i r a z
d a h a d ü ş ü k b i r b a s ı n c ı s a ğ l a y ı n c a y a k a d a r verilir. İşlem 2 0 ' C d e
y a p ı l ı r (20°C ile 22°C a r a s ı n d a e t i l e n oksitin e t k i n l i ğ i a z a m î d e r e c e ye ulaşılır) ve 6 s a a t s ü r e r . D e z e n f e k s i y o n bitince, b o ş l u k t e m i n e d e n
83
aygıtla, içeriye v e r i l m i ş o l a n g a z k a r ı ş ı m ı e m i l e r e k v e y e r i n e t e m i z
h a v a v e r i l e r e k iki defa d u r u l a m a yapılır.
Bildiğimize g ö r e ; b u g ü n , F r a n s ı z p i y a s a s ı n d a b u cins a l e t t e n t e k
t i p m e v c u t t u r : Bu da M a l l e t ' n i n otoklavıdır. ( M a i s o n Mallet, 10, R u e
de Milan, 75009 P a r i s , F i a t l a r ı : 75-125.000 F. a r a s ı n d a d ı r , 1974 Ağustos tarifi)
M a a l e s e f a r ş i v servisleri, h e r z a m a n b u o t o k l a v l a r ı
kullanma
i m k â n ı n a s a h i p d e ğ i l l e r d i r v e b u sebeple d a h a a z p r a t i k f a k a t belirl i ö l ç ü l e r i ç i n d e etkili d i ğ e r t e k n i k l e r e b a ş v u r m a k z o r u n d a k a l ı r l a r .
b)
S a d e c e m a n t a r ö l d ü r ü c ü (fonjisid) b a k ı m :
Formol HCHO, d a h a doğrusu formaldehit, renksiz, çabuk u ç u c u
v e t a h r i ş edici k o k u l u b i r sıvıdır. M a n t a r v e b a k t e r i ö l d ü r ü c ü özellikleri ö t e d e n b e r i b i l i n m e k t e d i r . Belgeleri d e z e n f e k t e e d e r k e n k a r şılaşılan güçlük, gazın, y a p r a k a r a l a r ı n a , t o m a r v e d e f t e r l e r i n içine
nüfuz etmesi noktasında toplanmaktadır.
Bu iş için, sımsıkı k a p a t ı l a b i l e n , k a f e s ş e k l i n d e t a h t a d a n rey o n l a r l a m ü c e h h e z v e d o k ü m a n l a r ı n b u r e y o n l a r ü z e r i n e a ç ı k olar a k y e r l e ş t i r i l d i ğ i d o l a p b i ç i m i n d e b i r a l e t ( e t ü v ) kullanılır, (Deft e r l e r dik, s a y f a l a r ayrık, t o m a r l a r y a y g ı n o l a r a k ) . F o r m a l d e h i t ( %
40 lık ticarî solüsyon) 1 m 3 e 250 gr. ö l ç ü s ü n d e , y a n i su b u h a r ı n a eşit
m i k t a r d a e t ü v d e b u h a r l a ş t ı r ı l ı r . M u a m e l e 30 °C de y a p ı l ı r ve 24 ile 72
s a a t s ü r e r . Belgeler e t ü v d e h a s a r ı n ö n e m i n e göre, 2 - 4 g ü n k a l m a l ı dır.
B u işlem, şüphesiz, b o ş l u k a l t ı n d a yapılırsa, çok u c u z a m a l olur.
Etüv, e n ö n e m l i o l a r a k sıkı b i r k a p a m a y ı t e m i n ş a r t ı y l a , t a m a m e n
z a n a a t k a r b i r t a r z d a yapılabilir. B u n u n l a b e r a b e r , i ş l e m s ü r e s i u z u n
d u r v e n e t i c e itibariyle, çok s a y ı d a k i b e l g e l e r i n d e z e n f e k s i y o n u n a a z
elverişlidir. H e r a m e l i y e s o n u n d a b i r k o n t r o l ü n y a p ı l m a s ı g e r e k l i d i r .
c)
S a d e c e b ö c e k ö l d ü r ü c ü (ensektisid) b a k i m :
Lindane
veya heksaklorosikloheksan'ın g a m m a
izomeri (C6
H 6 C 1 6 ) küf k o k u s u n d a , b e y a z b i r t o z d u r . S a d e c e g a m m a i z o m e r i böcek ö l d ü r ü c ü e t k i y e s a h i p t i r . D i ğ e r i z o m e r l e r i (alfa, b e t a , d e l t a ) böc e k ö l d ü r ü c ü (ensektisid) n i t e l i k t e değildirler. M e t a l l e r i ve özellikl e r y a l d ı z k a p l a m a l a r ı oksitleyip b o z a r l a r .
84
Bu nedenle, dezenfeksiyon için H C H
(heksaklorosikloheksan)
k u l l a n ı l m a k i s t e n i y o r s a , saf g a m m a i z o m e r i v e y a l i n d a n e ' m kulla3
n ı l m a s ı z o r u n l u d u r . L i n d a n e , 1,5 g r . / m ö l ç ü s ü n d e b i r e l e k t r i k l i ocakta süblimleştirilir ( b u h a r l a ş t ı r m a ) . D o k ü m a n l a r
a ç ı k b i r şekilde,
k a p ı ve pencereleri sımsıkı kapalı bir odaya k o n u l u r . Lindane önce
sıvılaşır, s o n r a b e y a z v e bol b i r d u m a n h a l i n d e b u h a r l a ş ı r . D u m a n
ç ı k m a s ı b i t i n c e (1/2 s a a t t e n 1 s a a t e k a d a r ) , e l e k t r i k o c a ğ ı s ö n d ü r ü l ü r v e 2 4 s a a t d u m a n o d a d a b ı r a k ı l ı r . Böcek v e l a r v a l a r ı ö l d ü r ü c ü ,
gözle g ö r ü l e m i y e c e k k a d a r i n c e z e r r e c i k l e r t a b a k a s ı d o k ü m a n l a r ı n
üzerine konar.
B ö c e k ö l d ü r ü c ü g ü c ü 1929 d a Ikeşfedilmiş olan, 4°C d e k a y n a y a n m e t i l b r o m ü r ' d e (CH 3 B 2 ), e t i l e n oksit gibi b o ş l u k a l t ı n d a kullanılır. B u n u n l a b e r a b e r , m e t i l b r o m ü r ü n m a n t a r v e b a k t e r i ö l d ü r ü c ü
özellikleri y o k t u r . B u n e d e n l e , G r a f i k D o k ü m a n l a r ı n K o n s e r v a s y o n u
Ü z e r i n e A r a ş t ı r m a M e r k e z i b u n u n k u l l a n ı l m a s ı n ı n a d i r e n öğütlemektedir.
B u b a k ı m l a r d ı ş ı n d a , m u h t e l i f ü l k e l e r d e , çok s a y ı d a d i ğ e r tekn i k l e r s a p t a n m ı ş v e k u l l a n ı l m ı ş t ı r . A r a ş t ı r m a M e r k e z i , b u n l a r içinde bazılarını denemiştir. F a k a t b u g ü n e k a d a r hiçbiri ihtiyaçlarımıza cevap vermemiştir. Sözkonusu maddeler şunlardır:
— Thymol, Ya süblime edilerek (katı iken b u h a r l a ş t ı r ı l a r a k ) .
y a d a % 1 0 a l k o l s o l ü s y o n u ile k u r u t m a k â ğ ı d ı n a e m d i r i l e r e k kullanılır. B u e m d i r i l m i ş k u r u t m a k â ğ ı t l a r ı t o m a r l a r ı n v e d e f t e r l e r i n y a p r a k l a n a r a s ı n a yerleştirilir. B u t e k n i k özellikle ç o k t e h l i k e l i d i r . Z i r a
dokümanların uzun süre kimyasal maddelerle temasta tutulması
t a v s i y e edilmez. Üstelik, t h y m o l ü n m a n t a r yokedici özellikleri zayıftır.
— Y ü k s e k f r e k a n s l ı a k ı m ve ultra-viyolet ışınları, o l d u k ç a etkili,
f a k a t k â ğ ı t için son d e r e c e tehlikelidir.
Böcek ö l d ü r ü c ü b a k ı m için e t k i n l i ğ i t a m
kloroform ve paradiklorobenzen de kullanılır.
olmamakla beraber,
B — Depo Salonlarının Dezenfeksiyonu:
K ü f l e n m i ş v e y a b ö c e k l e n m i ş d o k ü m a n l a r ı n b u l u n d u ğ u salonlar ı n , b a k ı m g ö r m ü ş b e l g e l e r i n t e k r a r y e r l e r i n e k o n m a s ı n d a n önce,
i t i n a ile d e z e n f e k t e e d i l m e l e r i g e r e k i r .
85
B u dezenfeksiyon, k i r l e n m e n i n , b o z u l m a n ı n m i k r o o r g a n i z m a l a r
v e y a b ö c e k l e r d e n m e y d a n a gelişine g ö r e f a r k l ı yapılır.
S a l o n l a r ı d e z e n f e k t e e t m e k için, iki u s û l m e v c u t t u r :
— Basınçlı h a v a k o m p r e s ö r ü v e y a t a b a n c a ile, d ö r t d e ğ e r l i bir
a m o n y u m t u z u n u n püskürtülmesi: Lauryl-bromür-dimetilkarboksim e t i l a m o n y u m , a l k o l d e % 10 s o l ü s y o n h a l i n d e (Sıvı s o l ü s y o n u n p ü s k ü r t ü l m e s i s o n u c u h a v a n e m i n i n a r t m a m a s ı için a l k o l kullanılır.)
1 m 3 e 5 c m 3 ö l ç ü s ü ile k u l l a n ı l ı r . Y a n g ı n t e h l i k e s i n i a z a l t m a k için,
s u d a % 70 lik d e n a t ü r e a l k o l k u l l a n ı l ı r . Bu m a m u l , m i k o z a y ı t a h r i ş
edici o l d u ğ u n d a n , b ü t ü n i ş l e m e s n a s ı n d a , m a s k e t a k ı l m a s ı e l z e m d i r .
B u m a m u l , 7 y ı l d a n beri, çeşitli k ü t ü p h a n e v e a r ş i v l e r d e p ü s k ü r t m e
şeklinde kullanılmaktadır.
— O r g a n i k b i r b o r bileşiğinin n e b ü l i z a s y o n u
(bulutlandırma,
s i s l e n d i r m e ) : D e k a h i d r a t d i b o r o k l a k t a k t r i e t a n o l a m o n i y u m ile. Bul u t l a n d ı r m a «swing for» tipi b i r a l e t l e yapılır. Bu s o n m e t o d , m a m u l ü n çok k ü ç ü k z e r r e c i k l e r h a l i n d e d a ğ ı l m a s ı a v a n t a j ı n a s a h i p t i r .
B u n d a n dolayı aktif m a d d e n i n y o ğ u n l a ş m a s ı az, etkisi d a h a ç o k t u r .
İki h a l d e de, e t a j y e r l e r c a e q u a r t y l BE eriyiği e m d i r i l m i ş b i r süngerle temizlenmelidir.
E ğ e r s a l o n b ö c e k i s t i l â s ı n a u ğ r a m ı ş ise, d o k ü m a n l a r d a o l d u ğ u
gibi, 1 m 3 e 1,5 gr. ölçeği ile l i n d a n e b u h a r l a ş t ı r ı l m a l ı d ı r . Ş a y e t etajy e r l e r t a h t a d a n v e b ö c e k l e r t a r a f ı n d a n k e m i r i l m i ş ise,
etajyerlere
x y l o p h e n e S O R e n j e k t e edilmelidir.
M a n t a r v e b ö c e k ö l d ü r ü c ü g ü c ü o l a n b i r b a k ı m d a h a mevcuttur.Bu, ya alkolde, ya da % 20 t r i k l o r e t i l e n ve % 80 k a r b o n t e t r a k l o r ü r
k a r ı ş ı m ı n d a e r i t i l m i ş % 5 c a e q u a r t y l BE ve % 0,1 l i n d a n e bileşiği
ile elde e d i l e n s o l ü s y o n u n p ü s k ü r t ü l m e s i d i r .
Böcek, b a k t e r i v e m a n t a r l a r ı n h ü c u m u n a u ğ r a m ı ş
belgelerin
b a k ı m ı , b o z u l m u ş b e l g e l e r i n r e s t o r a s y o n u n u t a k i b e n , k o r u y u c u tedbirlerle (temizleme ve antiseptik mamullerin sürekli uygulanması)
birlikte yürütülmelidir.
H e r n e k a d a r b u g ü n , k o n s e r v a t ö r l e r e , biyolojik t a h r i p u n s u r l a r ı
ile m ü c a d e l e için çok s a y ı d a ç a r e l e r teklif e d e b i l e c e k d u r u m d a isek
de, b u işin g e r ç e k l e ş m e s i için, belirli b i r i m k â n a i h t i y a ç o l d u ğ u aşikârdır.
86
B u m a k a l e d e a ç ı k l a n a n b a k ı m m e t o t l a r ı hiç t e m a s r a f l ı değillerdir. F a k a t d o k ü m a n l a r ı n b u l u n d u ğ u y e r l e r d e y a p ı l a m a z l a r . D o k ü m a n l a r ı n , a z v e y a çok e l i ş l e m i n e t â b i t u t u l m a l a r ı n ı v e y e r değiştirm e l e r i n i g e r e k t i r i r l e r , (Etilen oksit k u l l a n ı l m a s ı h a l i n d e ) : Belgelerin
kasalara konulması, en yakın otoklava k a d a r taşınması; diğer mamûllerin kullanılması halinde, dokümanların
havalandırılması ve
m a s a l a r a yerleştirilmesi, s a l o n l a r ı n v e e t a j y e r l e r i n t e m i z l e n m e s i vs.
B ü t ü n b u işlemler, u z u n v e u s a n d ı r ı c ı olup, çok s a y ı d a p e r s o n e l e ihtiyaç gösterirler.
K o n s e r v a t ö r l e r i n y e t e r l i m a l î k a y n a k y o k l u ğ u n d a n dolayı,
ğunlukla çözemedikleri problemler bunlardır.
ço-
B u sebeple, b i r a r ş i v d e p o s u n d a , d o k ü m a n l a r ı n böcek,
bakteri
v e m a n t a r l a r t a r a f ı n d a n t a h r i p e d i l m e l e r i p r o b l e m i o r t a y a çıkınca,
F r a n s a A r ş i v l e r M ü d ü r l ü ğ ü n e ( T e k n i k Servis)
başvurmak uygun
o l a c a k t ı r . Arşiv M ü d ü r l ü ğ ü , e n u y g u n ç ö z ü m ü
b ü t ü n ü ile a r a ş t ı r m a k için, G r a f i k D o k ü m a n l a r ı n K o n s e r v a s y o n u Ü z e r i n e A r a ş t ı r m a
M e r k e z i ile t e m a s k u r m a k t a d ı r . M ü c a d e l e edilecek t a h r i b i n cinsini
ve b u l u n a c a k çareyi u z m a n l a r a inceletmeden, doğrudan doğruya
h e r h a n g i b i r b a k ı m a girişilmesi a s l a t a v s i y e e d i l m e m e k t e d i r .
KISA BİBLİYOGRAFYA :
1 — CUNHA (George Martin) and CUNHA (Dorothy Grant), Conservation of Library
Materials (Kütüphane muhteviyatının korunması); second edition, The Scarecrow
Press Inc., Metuchen, vol, I, 1971; vol. 2, 1972.
2 — DUCHEİN (Michel), Les bâtiments et equipements d'archives (Arşiv binaları ve
teçhizatı), Conseil international des Archives, Paris, 1966.
3 — FLİEDER (Françoise). La Conservation des documents graphiques. Recherches
experimentalas. (Grafik belgelerin konservasyonu, deneysel araştırmalar), Eyrolles,
1969.
4 — FLIEDER (F.) ve BOISSONNAT (J.), Etude des proprietes fongicıdes de I'oxyde
d'ethylene, (Etilen oksitin fonjisit özellikleri üzerine etüt), Bulletin d'lnformation
sur la Pathologie des documents, n° 1, Paris, 1961.
5 — GALLO (Fausta). Modern prevention and repression methods against biological
agents endargering the books (Kitapları yıpratan biyolojik unsurlara karşı modern
koruma ve muhafaza metotları). Acts of the 19th Conference (Siena, 23 - 27
September 1967), vol. 2.
87
6 — GALLO (Fausta) vs GALLO (Piero), Desinfection des livres avec I'oxyde d'ethylene
et le formaldehyde
(Kitapların etilen oksit ve formaldehitle dezenfeksiyonu),
Bollettino dell' Istituto di Patologia del Libro, Anno XXX, Gennaio - Giugno 1971,
fasc, I - II.
7 — I. I. C. 1967, Climatology, Londres, Conference on Museum.
8 — I.I. C. 1972, Conservation of Paintings and the Graphic Arts (Resimlerin ve grafik
sanatların konservasyonu), Lisbonne.
9 — KATHPALIA (Yash Pal), Conservation et restauration des documents d'archves
(Arşiv belgelerinin restorasyonu ve konservasyonu). U.N.E.S.C.O., Paris, 1973.
10 — KOWALIK (Romuald) et SADURSKA (Irena,), The Disinfection of Infected store rooms in Archives, Libraries and Museums (Arşiv, kütüphane ve müzelerdeki böceklenmiş depoların dezenfeksiyonu) Acta Microbiologica Polonica, 1966.
11 — KRAEMER KOELLER (Gustavo.), Tratado de la prevision del papel y de la conservacion de biblilotecas y archivos, 2 vol., Madrid, 1973.
12 — Library and Archives Conservation (Kütüphane ve arşivin konservasyonu), The
Boston Athenaeum's 1971 Seminar on the Application of Chemical and Physical
Methods to the Conservation of Library and Archival Materials, The Library of the
Boston Athenaeum, Boston, 1972.
13 — Manuel. d'Archivistique (Arşivillk el kitabı). Paris, Arhives Rationales, 1970.
14 — NABUCO (Joaquin), Em defesa do Livro, 2e Edition, Antunes et Cia Ltda, Rio de
Janeiro. 1959.
15 — La preservation des biens culturels (Kültürel mirasların korunması), Musees et
Monuments, Paris, U.N.E.S.C.O., 1969.
16 — URBANI (Giovanni), Problemi di conservazione. (Konservasyon problemi), Editrice
compositori, Bologne.
Ç e v i r e n :
ATTİLA ÇETİN
Başbakanlık Arşiv Genel
Müdürlüğünde Arşivist